ehlisunnnetde - an.açık öğrt isl.tarihi

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I Yazarlar Prof.Dr. Mustafa Sabri KÜÇÜKAŞCI (Ünite 1, 4,

Prof.Dr. Casim AVCI (Ünite 2, 3, 7) Prof.Dr. Mustafa FAYDA (Ünite 5) Prof.Dr. İsmail YİĞİT (Ünite 6) Prof.Dr. Birsel KÜÇÜKSİPAHİOĞLU (Ünite 9) Dr.Öğr.Üyesi Cumhur Ersin ADIGÜZEL (Ünite 10) Editör Prof.Dr. Mustafa Sabri KÜÇÜKAŞCI Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Doç.Dr. Nuray İslatince Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu İslam Tarihi ve Medeniyeti I E-ISBN 978-975-06-2793-4 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 2335-0-0-0-2309-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. x İslamiyet Öncesi Arabistan .......................................................... 2 ARABİSTAN’IN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ ........................................................... 3 Arabistan’ın Sakinleri................................................................................................... 5 Arab-ı Âribe............................................................................................................ 5 Arab-ı Müsta’ribe ................................................................................................... 6 GÜNEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER ........................................... 8 Maîn Devleti ................................................................................................................. 8 Sebe Devleti................................................................................................................... 8 Himyerî Devleti............................................................................................................ 9 KUZEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER ............................................ 10 Nabatî Devleti............................................................................................................... 10 Tedmür Devleti............................................................................................................. 10 Gassânî Devleti............................................................................................................. 11 Lahmî (Hîre) Devleti ................................................................................................... 11 Kinde Devleti................................................................................................................ 12 ARABİSTAN’IN KALBİ: HİCAZ BÖLGESİ ........................................................... 12 Mekke’nin Şehir Olarak Ortaya Çıkışı ...................................................................... 13 Mekke’ye Putperestliğin Girişi ................................................................................... 14 Kusay b. Kilâb’ın Mekke Hâkimiyeti ve Yönetimi.................................................... 15 Dârünnedve ........................................................................................................... 16 Kıyâde ..................................................................................................................... 16 Hicâbe ..................................................................................................................... 16 Rifâde ...................................................................................................................... 17 Sikâye ...................................................................................................................... 17 Mekke’nin Ticari Bir Merkez Olarak Yükselişi......................................................... 18 Arabistan Ticaretinin Can Damarı Panayırlar......................................................... 19 Fil Vak’ası: Ebrehe’nin Kâbe’yi Yıkma Teşebbüsü .................................................... 20 Özet................................................................................................................................ 22 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 23 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 24 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 24 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 25 İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi............................................. 26 HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİK ÖNCESİ HAYATI.............................. 27 Soyu, Ailesi, Doğumu ve Çocukluğu......................................................................... 27 Hz. Muhammed’in Gençliği ....................................................................................... 30 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE İçindekiler iv Hz. Hatice ile Evliliği .................................................................................................. 31 Kâbe Hakemliği ........................................................................................................... 32 HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİ VE İSLÂM’IN MEKKE DÖNEMİ... 33 İlk Vahyin Gelişi........................................................................................................... 33 İlk Müslümanlar..................................................................................................... 34 Açık Davetin Başlaması .............................................................................................. 35 Mekkelileri Davet................................................................................................... 36 Hamza b. Abdülmuttalib ve Ömer b. Hattab’ın Müslüman Oluşu .................. 38 Habeşistan’a Hicret....................................................................................................... 38 Kureyş’in Boykotu........................................................................................................ 39 Ebû Tâlib ve Hz. Hatice’nin Vefatı.............................................................................. 40 Tâiflileri İslâm’a Davet.................................................................................................. 40 İsrâ ve Mi’râc................................................................................................................. 41 Akabe Biatları ............................................................................................................... 41 Medine’ye Hicret .......................................................................................................... 42 Özet................................................................................................................................ 47 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 48 Okuma Parçası.............................................................................................................. 49 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 49 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 50 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 51 İslâm’ın Medine Dönemi.................................. ............................ 52 HZ. PEYGAMBER’İN MEDİNE’DEKİ İLK FAALİYETLERİ............................... 53 KUREYŞ MÜŞRİKLERİYLE İLİŞKİLER VE MEKKE’NİN FETHİ .................... 53 Mekke- Medine İlişkileri............................................................................................. 53 Bedir Gazvesi.......................................................................................................... 54 Uhud Gazvesi.......................................................................................................... 55 Hendek Gazvesi...................................................................................................... 56 Hudeybiye Antlaşması........................................................................................... 58 Mekke’nin Fethi...................................................................................................... 59 Hz. Ebû Bekir’in Hac Emîri Tayin Edilmesi ve Müşriklere Son Çağrı.................. 61 DİĞER MÜŞRİK ARAP KABİLELERİYLE İLİŞKİLER......................................... 62 Recî’ Vak’ası................................................................................................................... 62 Bi’rimaûne Faciası ....................................................................................................... 62 Müreysî’ (Benî Mustalik) Gazvesi.............................................................................. 62 Huneyn (Hevâzin) Gazvesi......................................................................................... 63 Tâif Kuşatması............................................................................................................... 63 Ci’râne’de Ganimetlerin Taksimi................................................................................ 64 Bazı Bedevî Kabilelerin Tutumu................................................................................. 64 YAHUDİLERLE İLİŞKİLER....................................................................................... 65 3. ÜNİTE İçindekiler v Benî Kaynuka Gazvesi ................................................................................................ 65 Benî Nadîr Gazvesi....................................................................................................... 66 Benî Kurayza Gazvesi .................................................................................................. 66 Hayber’in Fethi............................................................................................................. 66 BİZANS VE DİĞER BAZI DEVLETLERLE İLİŞKİLER ....................................... 67 İslâm’a Davet Mektupları............................................................................................. 67 Mûte Savaşı.................................................................................................................... 68 Tebük Gazvesi............................................................................................................... 68 ARABİSTAN’DA SİYASİ BİRLİĞİN SAĞLANMASI: ELÇİLER YILI ................ 69 VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBER’İN VEFATI ................................................ 70 Veda Haccı..................................................................................................................... 70 Hz. Peygamber’in Vefatı.............................................................................................. 70 Özet................................................................................................................................ 72 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 73 Okuma Parçası.............................................................................................................. 74 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 75 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 76 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 76 Hz. Peygamber ve Medine ........................................................... 78 HİCRETTEN ÖNCE MEDİNE’NİN SİYASÎ VE SOSYAL YAPISI....................... 79 Yesrib’den Medine’ye .................................................................................................... 80 Medine Vesikası ve İç Düzenlemeler......................................................................... 80 Medine’nin İdari Yapısı ve Nüfusu....................................................................... 81 Hicretten Sonra Diğer Bazı Önemli Gelişmeler................................................. 82 MEDİNE’NİN ŞEHİR OLARAK ORTAYA ÇIKIŞI................................................. 83 Medine ve Mescid-i Nebevî ........................................................................................ 83 Hz. Peygamber’den Sonra Mescid-i Nebevî.............................................................. 85 Mescid-i Nebevî’nin Bölümleri .................................................................................. 86 Hücre-i Saadet ........................................................................................................ 86 Ravza-i Mutahhara................................................................................................. 86 Minber..................................................................................................................... 86 Mihrap..................................................................................................................... 86 Mahfil ...................................................................................................................... 87 Minare...................................................................................................................... 87 Kapılar ..................................................................................................................... 88 Diğer Bölümleri...................................................................................................... 88 Mescid-i Nebevî’nin Fonksiyonları............................................................................ 89 HZ. MUHAMMED’İN MÜSLÜMANLARIN İMAN, AHLAK, GÖNÜL VE AKIL DÜNYALARINDAKİ YERİ............................................................................. 90 Adları ............................................................................................................................. 90 4. ÜNİTE vi İçindekiler Fiziki Özellikleri........................................................................................................... 90 Eşleri ve Çocukları....................................................................................................... 90 Hz. Muhammed’in Misyonu ve Kişisel Özellikleri.................................................. 91 Hz. Muhammed’in Mirası........................................................................................... 94 Özet ............................................................................................................... ................ 95 Okuma Parçası ............................................................................................................. 96 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 97 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 97 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 97 Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer)........... 98 HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN KAVRAMI ........................................................................... 99 Hz. Ebû Bekir Dönemi ............................................................................................... 100 Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları................................................... 101 Üsâme b. Zeyd Kumandasındaki Ordunun Gönderilmesi............................... 102 Ridde Hareketleri ve Bastırılması ........................................................................ 103 İslam Fetihlerinin Başlaması....................................................................................... 105 Hz. Ebû Bekir’in Kişiliği ve Yönetim Anlayışı ................................................... 107 HZ. ÖMER DÖNEMİ ................................................................................................. 108 Hz. Ömer’in Halife Seçilmesi Bizans ve Sâsânîlerle ................................................ 109 Mücadelenin Yoğunlaşması ........................................................................................ 109 Irak Cephesi............................................................................................................ 109 Suriye Cephesi ........................................................................................................ 111 Hz. Ömer’in Vefatı ve Kişiliği............................................................................... 112 Hz. Ömer’in Yönetimi ve Kurumsallaşma.......................................................... 113 Hz. Ömer’in Divan Teşkilatını Kurması ................................................................... 115 Özet ............................................................................................................... ................ 118 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 119 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 120 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 120 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 121 Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-II (Hz. Osman ve Hz. Ali)................... 122 HZ. OSMAN DÖNEMİ.............................................................................................. 123 Hz. Osman’ın Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları........................................................ 124 İran, Horasan ve Azerbaycan Fetihleri................................................................ 125 Kuzey Afrika ve Nûbe Bölgesindeki Fetihler...................................................... 125 Müslümanların Akdeniz’e Açılmaları ve Kıbrıs’ın Fethi................................... 125 Zâtü’s-savârî Savaşı................................................................................................. 125 Kur’an-ı Kerim’in Çoğaltılması ............................................................................ 126 İÇ KARIŞIKLIKLAR VE İSYAN................................................................................ 126 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE vii İçindekiler İç Karışıklıkların Vilayetlerdeki Yansıması............................................................... 128 İsyancılar Haklımıydı?........................................................................................... 129 Olayların İsyana Dönüşmesi ve Hz. Osman’ın Katledilmesi .................................. 130 HZ. ALİ DÖNEMİ....................................................................................................... 133 Hz. Ali’nin Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları............................................................. 133 Hz. Ali’ye Karşı Oluşan Muhalefet ve Cemel Vakası ............................................... 134 Sıffîn Savaşı ve Hakem Olayı ...................................................................................... 137 Hâricîliğin Ortaya Çıkışı ve Nehrevan Savaşı .................................................... 138 Hz. Ali’nin Vefatı ve Şahsiyeti..................................................................................... 139 HZ. HASAN DÖNEMİ............................................................................................... 140 Özet ............................................................................................................... ................ 142 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 143 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 144 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 145 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 145 Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler........... 146 EMEVÎ DEVLETİ’NİN KURULUŞU........................................................................ 147 MUÂVİYE b. EBÛ SÜFYÂN DÖNEMİ.................................................................... 148 İslâm Fetihlerinin Yeniden Başlaması ....................................................................... 149 Muâviye’nin Hilâfeti Saltanata Dönüştürmesi ve Ölümü ....................................... 149 Muâviye’nin Şahsiyeti ............................................................................................ 149 I. YEZİD DÖNEMİ...................................................................................................... 150 Kerbela Vakası .............................................................................................................. 151 Medine’deki Muhalefetin Bastırılması: Harre Savaşı .............................................. 152 I. Yezid’in Abdullah b. Zübeyr’le Mücadelesi ve Mekke Kuşatması ..................... 152 II. MUÂVİYE DÖNEMİ ............................................................................................. 153 MERVAN b. HAKEM DÖNEMİ ............................................................................... 154 ABDÜLMELİK b. MERVAN DÖNEMİ ................................................................... 156 Muhtâr es-Sekafî İsyanı ........................................................................................ 156 Abdülmelik’in Abdullah b. Zübeyr’le Mücadelesi ................................................... 156 Haricî İsyanlarının Bastırılması ........................................................................... 157 Fetihlere Yeniden Başlanması............................................................................... 158 İbnü’l-Eş’as İsyanı................................................................................................... 158 Kuzey Afrika Seferleri............................................................................................ 159 Anadolu Seferleri ................................................................................................... 160 Abdülmelik’in Vefatı, Şahsiyeti ve Bazı Önemli İcraatları...................................... 161 Özet................................................................................................................................ 163 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 164 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 165 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 165 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 167 7. ÜNİTE viii İçindekiler I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler ..................... .................... 168 VELİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ ....................................................................... 169 Velid Zamanında Fetihler ........................................................................................... 169 Orta Asya Seferleri................................................................................................. 170 Anadolu Seferleri ................................................................................................... 171 Kuzey Afrika Seferleri ve İspanya’nın Fethi........................................................ 172 I. Velid’in Vefatı ve Şahsiyeti................................................................................. 174 SÜLEYMAN b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ ............................................................. 174 İstanbul Kuşatması....................................................................................................... 175 Süleyman b. Abdülmelik’in Vefatı ve Şahsiyeti .................................................. 176 FARKLI BİR EMEVÎ HALİFESİ PORTRESİ ÖMER b. ABDÜLAZİZ................. 176 Ömer b. Abdülaziz’in Yönetim Anlayışı.................................................................... 177 Abbasî Daveti’nin Başlaması....................................................................................... 179 YEZİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ ....................................................................... 180 ÇÖKÜŞE DİRENEN HİŞAM b. ABDÜLMELİK.................................................... 181 Türklerle Mücadelenin Yoğunlaşması ....................................................................... 182 Zeyd b. Ali’nin Hilâfeti Emevîlerden Alma Çabası.................................................. 183 Hişâm Döneminde Mısır ve Kuzey Afrika’daki Gelişmeler.................................... 183 Bizans’la İlişkiler........................................................................................................... 184 Hişâm’ın Bazı İcraatları ve Vefatı ............................................................................... 185 SON DÖNEM EMEVÎ HALİFELERİ....................................................................... 186 Velid b. Yezid................................................................................................................. 186 Yezid b. Velid................................................................................................................. 187 İbrahim b. Velid............................................................................................................ 187 EMEVÎLERİN YIKILIŞI VE II. MERVAN ............................................................... 188 Haricîlerle Mücadele.................................................................................................... 189 Abdullah b. Muâviye ve Emevî İktidarı..................................................................... 190 Zap Suyu Savaşı ve Bir Dönemin Kapanışı............................................................... 190 Emevî Devleti’nin Çöküş Sebepleri............................................................................ 191 Özet ............................................................................................................... ................ 193 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 195 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 196 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 196 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 197 Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar).............. 198 MÜSLÜMANLAR İSPANYA’DA............................................................................... 199 Müslümanlardan Önce İspanya ................................................................................. 200 İspanya’nın Fethi........................................................................................................... 200 ENDÜLÜS’TE VALİLER DÖNEMİ (714-756)........................................................ 202 ENDÜLÜS’TE EMÎRLİK DÖNEMİ (756-929)....................................................... 204 9. ÜNİTE 8. ÜNİTE ix İçindekiler ENDÜLÜS’TE HİLAFET DÖNEMİ (929-1031)..................................................... 209 Özet................................................................................................................................ 215 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 216 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 217 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 217 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 218 Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492)................................ 220 MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİ (1031-1091)......................................................... 221 Cehverîler (1031-1070)................................................................................................ 222 Abbâdîler (1023-1091)................................................................................................. 223 Eftasîler (1022-1095).................................................................................................... 223 Zîrîler (1025-1090)....................................................................................................... 224 Hûdîler (1039-1146) .................................................................................................... 224 Zünnûnîler (1037-1097).............................................................................................. 224 MURÂBITLAR DÖNEMİ (1091-1147) ................................................................... 225 MUVAHHİDLER DÖNEMİ (1147-1229)................................................................ 227 Reconquista Sürecinde İspanyol Krallıkların Hâkimiyetinde Müslümanların Durumu............................................................................................. 230 NASRÎLER (BENÎ AHMER DEVLETİ) DÖNEMİ (1232-1492).......................... 231 1492-1614 ARASINDA ENDÜLÜS MÜSLÜMANLARI ....................................... 235 Kastilya Krallığı’nın Endülüslü Müslümanları Hıristiyanlaştırma Politikası....... 235 Endülüs Müslümanlarının Kuzey Afrika’ya Göçü ve Osmanlı Yardımı............... 237 Özet................................................................................................................................ 239 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 240 Okuma Parçası.............................................................................................................. 241 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 242 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 243 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 243 10. ÜNİTE x Önsöz Önsöz İslâm’dan önce Arabistan’da genellikle göçebe ve yarı göçebe hayatı yaşayan kabile topluluklarının kayda değer önemli bir tarihleri yoktu. Atalarından dolayı geçmişlerine bağlı olan Araplar, tarihî bilgileri kayda geçirmeyip hafızalarında yaşatırlardı. Daha çok sözlü kültüre dayanan bu tarih anlayışı Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği son dinin kitabı Kuran-ı Kerim’in de etkisiyle gerçek anlamda tarihsel niteliği ön plana geçerek, geçmişe yeni bir bakış açısının ortaya çıkmasına sebep oldu. Çünkü tarihî malzemeyi insanı terbiye etmek ve dünyadaki medeni hayatın gidişatını öğretmek için kullanan Kuran-ı Kerim, başta geçmiş olmak üzere insan hayatının çeşitli yönlerine genişçe yer vererek, son peygamber Hz. Muhammed’e kadar peygamberlerin birbirlerinin takipçisi olduklarını vurgulayarak evrensel bir tarih anlayışı getirmiştir. Ayrıca dünyanın gidişatı ve insanların yaratılış gayesine uygun anlatılan çeşitli kıssalarda herhangi bir ırk veya milletin tarihine odaklanıp övülmeden, insanın doğuştan günahsız olduğu ve bütün insanlık tarihinin bir bütünlük içerisinde düşünülmesi gerektiği vurgulanarak, dünya tarihine yönelip ilgilenme salık verilir. Bütün bunlarda insanoğlunun tanıdığı ve bildiği olaylardan daha fazla etkilendiğinin üzerinde durularak tarih şuurunun önemine işaret edilir. İslâm tarihi, kültür ve medeniyeti zaman, mekân ve etki bakımından olmak üzere üç boyutlu olup dünya tarihinin önemli bir parçasıdır. Dünya tarihinin VII. yüzyıldan günümüze önemli bir bölümünü İslâm tarih, kültür ve medeniyeti kapsamaktadır. Bu süreçte İslâmiyet, doğduğu Mekke ve Medine’den itibaren Arabistan’ı; Anadolu, Irak, Suriye, Filistin, Mısır ve Kuzey Afrika’yı; Sicilya, Endülüs ve Balkanlar’ı; Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan’ı; İran, Afganistan ve Hindistan’ı içine alan geniş bir coğrafyanın en belirleyici unsuru olmuştur. Bu geniş coğrafyada Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn döneminden sonra çok sayıda devlet ve hanedan ortaya çıktı. Siyaset ve hukuk başta olmak üzere sosyal hayatın bütün yönlerinden, mimari yapılara, sanat ve edebiyat eserlerine kadar bütün hayatı kuşatan ve bu coğrafyayı dönüştüren bu yeniden yapılanmaya en büyük etkiyi İslâmiyet yaptı. Özellikle VII. yüzyıldan başlayıp XIII. yüzyıla kadar devam eden dönemde dünya medeniyet tarihinin ekseninde İslâm medeniyetinin ağırlığı daima hissediliyordu. Uygarlıkların doğuşlarında ve gelişme süreçlerinde bir başka medeniyetten doğrudan veya dolayı bir şekilde olumlu veya olumsuz anlamda etkilenmeleri doğal ve kaçınılmaz bir gerçektir. Bu bakımdan uygarlıklar arasında çatışma ve zıtlıklar olsa bile, içte bir takım uzlaşmalar ve karşılıklı etkileşmeler hep olagelmiştir. Ancak her medeniyet kendini diğerlerinden ayıran bir takım temel özelliklere sahiptir. Bu bağlamda İslâm medeniyeti de Kuran ve Sünnet’e dayanmaktadır. Müslüman toplumların sosyal yapılarında, kültürel karakterlerinde, siyasi, idari, adli, askeri ve iktisadi kurumlarında bu iki kaynağın damgası vardır. Doğuş sürecindeki bu iki temel kaynağa, gelişme sürecinde yazılı literatür, arşiv belgeleri, sanat eserleri, diğer medeniyetlerin yaşayan unsurları ve onlardan yapılan tercümeler gibi daha başka kaynaklar da eklenmiştir. xi Önsöz İslâm Tarihi ve Medeniyeti I adlı bu kitabın ilk altı ünitesini İslâm öncesinden başlayarak Hz. Peygamber ve Râşid halifeler dönemi oluşturmaktadır. Hz. Peygamber dönemi, onun hayatı ve şahsiyetiyle tek başına bir olay gibi telakki edilmeyip, dünya ve insanlık tarihinin bir parçası, Hz. Adem’den itibaren gönderilen peygamberler silsilesinin son halkası olarak ele alınmıştır. İslâm öncesi ve sonrası bir bütünlük içerisinde ele alınarak Hz. Peygamber’in öncülüğünde gerçekleştirilen değişim ve dönüşümün daha iyi anlaşılmasına çaba gösterilmiştir. Hz. Peygamber döneminden sonra ilk dönem İslâm tarihinin en önemli zaman dilimi Hulefâ-yi Râşidîn’dir. Zira Hz. Peygamber’in terbiyesinde yetişen halifelerinin icraat ve uygulamaları sonraki dönemlerde Müslüman devlet ve toplumlarda daima en önemli referans kaynağı olmuştur. Kitabın son dört ünitesi Emevîler ve Endülüs tarihinden oluşmaktadır. Bu bölümde ağırlıklı olarak siyasi tarihe yer verilmiş ve medeniyet tarihiyle ilgili gelişmeler İslâm Tarihi ve Medeniyeti II adlı kitaba bırakılmıştır. Kitaptaki 1, 4 ve 8. üniteler Prof.Dr. Mustafa Sabri Küçükaşcı, 2, 3 ve 7. üniteler Prof. Dr. Casim Avcı, 5. ünite Prof.Dr. Mustafa Fayda, 6. ünite Prof.Dr. İsmail Yiğit, 9. ünite Prof.Dr. Birsel Küçüksipahioğlu ve 10. ünite ise Dr.Öğr.Üyesi Cumhur Ersin Adıgüzel tarafından kaleme alınmıştır. Bu vesileyle projenin başından itibaren uyumlu ve özverili bir çalışma sergileyen kıymetli hocalarıma teşekkür etmek yerine getirilmesi gereken bir ödevdir. Hocalarımızın yıllar süren araştırmalar neticesinde elde ettikleri bilimsel birikim ve tecrübenin ürünü olan bu kitabın oluşumunda Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi maddelerinin de önemli katkısının olduğu belirtilmesi gereken bir husustur. Bu çerçevede adı geçen ansiklopedinin hazırlanarak bilim dünyasının hizmetine sunulmasına katkıda bulunanlara teşekkür etmeyi bir vazife telakki ediyorum. Bu çalışmanın öğrencilerimiz başta olmak üzere ilgilenen herkese faydalı olmasını umuyorum. Editör Prof.Dr. Mustafa Sabri KÜÇÜKAŞCI 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Arabistan’ın coğrafi durumunu tanımlayabilecek, Arabistan’ın kuzey ve güneyinde kurulan devletleri sınıflandırabilecek, Hicaz bölgesi ile Mekke’nin önemini açıklayabilecek, İslâmiyet’in ortaya çıktığı dinî ve sosyo-kültürel zemini anlatabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hicaz, Mekke, Yesrib, Tâif, Kâbe, San’a • Adnânîler, Kahtânîler, Kureyş, Sebeliler, Kindeliler, Kusay b. Kilâb, Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hâşim b. Abdümenâf, Abdülmuttalib • Dârünnedve, Rifâde, Sikâye, Hicâbe, Eyyâmü’l-Arab, Ukaz • Hanîf, Şirk, Paganizm, Câhiliye, Bedevî, Amr b. Luhay, Ebrehe İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I İslamiyet Öncesi Arabistan • ARABİSTAN’IN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ • GÜNEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER • KUZEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER • ARABİSTAN’IN KALBİ: HİCAZ BÖLGESİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I ARABİSTAN’IN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ İslâm’ın doğup geliştiği Arabistan, insanlık tarihi bakımından yeryüzündeki en önemli bölgelerin başında gelir. Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesişme noktasında yer alan dünyanın en büyük yarımadalarından Şibhü Cezîreti’1-Arab’a Türkçe’de Arap yarımadası veya Arabistan denilir. Doğuda Basra Körfezi ve Uman Denizi, güneyde Arap Denizi ve Aden Körfezi, batıda Kızıldeniz ve Akabe Körfezi ile çevrilidir. Genellikle Tihâme, Hicaz, Necid ve Yemen adlarıyla dört bölüme ayrılır. Arabistan’ın batısında Kızıldeniz kıyısında genişliği yer yer 80-100 km.yi bulan dar bir kıyı ovası olan Tihâme yer alır. Bu bölgede sahilin hemen gerisinde bir bölümünde sönmüş volkanik alanların bulunduğu güneyden kuzeye Serât adı verilen sıradağlar silsilesi uzanır. Kuzeyde Ürdün’ün liman şehri Akabe’den güneyde Yemen sınırındaki Asîr’e ve doğuda Necid çöllerinden Irak’a kadar uzanan Hicaz, Arabistan’ın en önemli ve müstakil bölgesidir. Şam’dan Necran’a kadar uzanan dağları yer yer kesen vadilerden meydana gelen Hicaz coğrafi görünüş bakımından farklılık arz eder. Bölge içerisinde düz araziler, dağlar, alçak kısımlar, harreler, vadiler ve çöller yan yana yer alır; kurak arazilerin uzantıları üzerinde tarıma, dolayısıyla yerleşik hayatın gelişmesine imkân veren bazı vahalar da vardır. Arap yarımadasının ortasında alçak kısımları Irak ve Suriye’ye, yüksek kısımları da Tihâme ve Yemen’e bakan Necid platosu yer alır. Üç taraftan çöllerle çevrili olan Necid, 1400 metreye kadar yükselen bazalt ve kireçli taşlarla örtülü sıradağlarla parçalı bir görünüm sunar. Kuzeydoğusunda sadece ilkbaharda yeşillenen geniş vadilerin bulunduğu kısımda yerleşim yoğundur. Necid’in güneydoğusundaki Yemâme ile Bahreyn’e el-Arûd adı verilir. Arabistan’ın güneybatısında kuzeyinde Necrân, ortasında San’a ve güneyinde Taiz yaylalarıyla ünlü olan Yemen yer alır. Yemen’in güney ve güneydoğusundaki dağlık ve dağlık olduğu kadar vadilerle çokça yarılmış bölgeye Hadramut denilir. Güney sahillerinde dar bir şerit halinde uzanan Hadramut’un doğusunda Uman, güneyinde Aden körfezi, kuzeyinde ise Suudi Arabistan’la arasını ayıran Rub’ulhâlî çölü yer alır. Arap yarımadasının kuzeyindeki Nüfûd ile Rub’ulhâlî çöllerini küçük şerit bir halindeki Dehnâ çölü bağlar. Arabistan’ın büyük kesimi sıcak ve kurak kuşakta yer alır. Yağışlar kıt olup, yazlar dayanılması güç derecede sıcak geçer. Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok fazladır. Sıcaklık kuzeyden güneye ve plato kesiminden alçak kesimlere inildikçe daha da artar ve ara sıra 50 dereceyi aşar. Günümüzde sahip olduğu zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarından dolayı ortadoğunun jeopolitik açıdan İslamiyet Öncesi Arabistan 4 İslam Tarihi ve Medeniyeti I en önemli bölgesi olan Arap yarımadası Suudi Arabistan, Yemen Cumhuriyeti, Uman, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn ve Kuveyt ile Irak ve Ürdün’ün bir kısmının sınırları içinde kaldığı bölge olup yüzölçümü 3 milyon kilometrekareden biraz fazladır. İslâm’dan önce Arabistan’ın coğrafî ve fizikî yapısı hakkında daha geniş bilgi için P. Hitti’nin Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi adlı eserinin ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz. Arabistan tamamen susuz, bitkisiz ve çöllerle kaplı bir alan değildir. Binlerce yıldır ziraat yapılan ve bol ürün elde edilen kısımları vardır. Vadilerde çeşitli ürünler yetiştirirlir. Hicaz hurma, Yemen buğday, Asır zamk, Tâif de üzüm üretimiyle meşhur olup Yemâme bölgenin tahıl ambarıdır. Tarih boyunca Mezopotamya ile Akdeniz’in güney ve doğu sahillerinde bulunan ülkelerin kültürlerinde daima önemli bir yer işgal eden hurmanın anavatanı Arap yarımadasıdır. Hurma Arabistan üzerinde bulunan bütün vahaların en önemli ağacıdır. Bu bakımdan Arabistan’ın yerleşik ve göçebe nüfusunun temel gıda maddeleri arasında birçok türü olan hurma en başta gelir. Hurmanın meyvesinin yanında odunundan ve lifinden yararlanılır. Tarım türleri bakımından yarımadanın en önde gelen bölgesi olan Yemen’de hurmadan başka çeşitli meyveler, hububat ayrıca bir tür uyuşturucu elde edilmesine yarayan kat bitkisi, tütsü ve kahve yetiştirilir. Kahve Arabistan’ın güney ucunda 1000-2000 m. arasında kalan platolar üzerinde yaygın olarak üretilir. Şekil 1.1 Arabistan Fizikî Haritası Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 249. 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 5 Arabistan’daki tarım ürünlerinden hurmanın özel bir yere sahip olması gibi evcil hayvanlardan devenin de ayrı bir yeri vardır. Çünkü sıcak ve kurak iklimin yaşandığı bölgelerde uzak mesafeler arasındaki taşımacılığa uygun yapısıyla deve çöllerde yaşayan göçebeler için büyük bir öneme sahiptir. Araplar eti, sütü, derisi, yünü, gübresinin yanında yük ve binek aracı olarak kullandıkları deveye ‘çöl gemisi’ derler. Göçebeler sadece ihtiyaçları için değil vahalardaki yerleşik insanlara satmak için de deve yetiştirirler. İlkçağdan beri sadece develerle baştanbaşa geçilebilen yarımadayı günümüzde geniş asfalt yollar katetmektedir. Araplar için ata sahip olmak üstünlük ve zenginlik belirtisiydi. Bununla birlikte at hiçbir zaman göçebelerin hayatında deve kadar önemli olmadı. Daha çok Umman Denizi’nin yoğun balıkçılık alanı olduğu Arap yarımadasındaki denizlerin hepsi balıkçılık bakımından önem taşımaz. Basra körfezi balıkçılığın yanında diğer bir deniz aktivitesi olan mercan ve inci avcılığına elverişlidir. Arabistan’ın Sakinleri Yarımadanın esas sakinleri günümüzde dünyanın en kalabalık Sâmî kavmi Araplardır. Arapların tarihin eski devirlerinde yaşayan daha sonra çeşitli sebeplerle yok olan kısmı Arab-ı bâide hakkında çok fazla bilgi yoktur. Kur’an-ı Kerim’de adları geçen Âd, Semûd başta olmak üzere Medyen, Casîm, Amâlika vb. bunlardandır. Arapların soyları devam eden kısmı Arab-ı bakiye ise Arab-ı âribe ve Arab-ı musta’ribe olmak üzere iki ana kola ayrılır. Bu ayrım dil ve kültürden kaynaklanır. Kahtânîler ve Adnânîler veya güney ve kuzey Arapları da denilen bu iki kol arasında sosyal hayat, lehçe, din, ahlâk ve gelenek bakımından farklılıklar mevcuttur. Bu bakımdan Arabistan’ın tarihi, bu ülkenin sahip olduğu çok geniş sınırlar, farklı coğrafi şartlar ve bu ayrım sebebiyle, güney ve kuzey olarak ele alınmalıdır. Güney Arapları yerleşik hayatı benimsemişken Kuzey Araplarının Kureyş hariç büyük kısmı göçebe veya yarı göçebeliği yeğlemişlerdir. Arapların bu şekilde ikiye ayrılmalarına rağmen tarihin çeşitli zamanlarında siyasi ve iktisadi sebeplerle güneyliler kuzeye, kuzeyliler de güneye göç ederek birbirleriyle karıştılar. Bu iki büyük kola mensup Arap kabileleri Câhiliye döneminde olduğu gibi İslâmiyet’ten sonra da birbirleriyle sürekli mücadele ettiler. Kır, sahra, çöl anlamlarındaki bâdiyede develeriyle birlikte konargöçer olarak yaşayan bedeviler deve veya keçi kılından yapılmış çadırlarda ikamet ettiklerinden ehlü’l-veber, ehlü’l-hıyâm veya sekenetü’l-hıyâm adlarıyla anılır. Köy, kasaba ve şehirlerde kerpiçten yapılmış evlerde yerleşik hayat yaşayanlara ise ehlü’l-meder adı verilir. İlk defa Kur’an-ı Kerim’de, yerleşik hayat yaşayan Araplarla bedevî Araplar birbirinden ayrılarak bedeviler a’râb olarak adlandırılmıştır. Böylece bir ırkın adı olmakla birlikte yarımadanın köy ve şehirlerinde yaşayanlarına arap, çölde göçebe olarak yaşayanlara ise bedevî anlamında a’râb denilmiştir. Arab-ı Âribe Kahtânîler adı verilen bu kabileler grubunun anavatanı Yemen’dir. Bu sebeple Güney Arapları olarak da bilinirler. Cürhüm ve Ya’rub olmak üzere önce iki büyük kola ayrılır. Ya’rub’dan da Kehlân ve Himyer adında iki ayrı koldan birçok alt kol meydana gelmiştir. Bu kabileler değişik zamanlarda değişik sebeplerle anavatanlarını terk ederek Arabistan’ın çeşitli bölgelerine yerleştiler. Bunlar arasında Yesrib’e yerleşen Evs ve Hazrec, Mekke’ye yerleşen Cürhüm, Hîre’ye yerleşen Lahm ve Cüzam gibi kabileler sayılabilir. Hz. Nûh’un büyük oğlu Sâm’a nispet edilen kavimlerdir. Esasen kültürel çevreyi ifade eden Sâmî kavramı Arabistan, Afrika, Irak ve Suriye’nin çeşitli bölgelerindeki benzer özelliklere sahip diller konuşan Akkadlar, Ârâmîler, Bâbilliler, Asurlular, Süryânîler, Nabatîler, İbrânîler, Habeşler, Fenikeliler, Ken’ânîler, Amurîler ve Araplar gibi kavimleri kapsar. 6 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Arab-ı Müsta’ribe Aslen Arap olmayıp sonradan Araplaşan kabilelerden meydana gelir. Kuzey Arapları adıyla da bilinen bu kabilelerin soyu Hz. İbrahim’in oğlu Hz. İsmail’e dayandığı için İsmailîler veya soyundan uzak torunlarına nispetle Adnânîler, Meaddîler, Nizârîler diye de anılır. Hz. İsmail Mekke’ye geldiğinde babası gibi Ârâmîce, Keldânîce veya İbrânîce konuşuyordu. Hz. İsmail ve soyu Arapça’yı Mekke’de öğrenip Cürhümlülere karışarak Araplaştığı için Arab-ı müsta’ribe adıyla anılmıştır. Hz. Peygamber’in yirmi birinci göbekten atası olan Adnan’a mensup olan Adnânîler nüfusları çoğalınca anayurtları Mekke’den çeşitli yerlere dağıldılar. Arabistan’ın geçmişine dair elde edilen sınırlı sayıdaki arkeolojik belge, bölgede Yontma Taş ve Cilâlı Taş devirlerinde hayat olduğunu göstermektedir. Kadim tarihleri Arabistan’ın tarihiyle iç içe olan Arapların ilk devirleri hakkında çok fazla bilgi yoktur. Arap yarımadasının coğrafî ve fizikî şartlarının arkeolojik araştırmalara çok elverişli olmaması Araplar hakkındaki en eski bilgilerin komşu kavimlerin yazılı belgelerinden öğrenilmesine sebep olmaktadır. Kökeni hakkında farklı görüşlerin olduğu Arap kelimesine ilk defa Asur Kralı III. Salmanasar’ın yıllıklarının, 853 yılındaki büyük bir ayaklanmanın bastırılmasını anlatan kısmında rastlanır. Bu tarihten milattan önce VI. yüzyıla kadar Asur ve Bâbil kitabelerinde Aribi, Arabu ve Urbi adları sıkça yer alır. Herodotos’tan itibaren de eski Yunan ve Latin kaynaklarında Arabia ve Arap kelimeleri geçer. Büyük İskender’in Perslere karşı başarıyla sonuçlandırdığı Asya seferinde Suriye ve Mısır ile Kuzey Arabistan’ı da hâkimiyeti altına almış olmalıdır. İskender’den sonra Helenistik krallar arasındaki iktidar mücadelesinde Araplar az da olsa rol üstlendiler. Ancak gerek Selevkoslar gerekse Ptolemaioslar yarımadanın içlerine nüfuz edemediklerinden Araplar egemenliklerini sürdürdüler. Roma İmparatorluğu da Mısır, Filistin ve Suriye’ye hâkim olunca temasa geçtiği Arap Nabatî ve Palmira krallıklarıyla iyi münasebetler kurmasına rağmen Arabistan’ın içlerine nüfuz edemedi. Nitekim Roma İmparatorluğu, Arap yarımadasında kurulan devletlerle daha ziyade iyi ilişkiler kurarak vahşi çöl ile kendi arasında bir tampon bölge oluşturmayı benimsedi. En eski yerleşim yerlerinden olan Arap yarımadasının güney ve kuzeyinde İslâm öncesi dönemde çeşitli devletler kuruldu. Orta Arabistan’daki Hicaz ‘da ise İslâmiyet’e kadar herhangi bir devlet kurulmadı ve bölgedeki insanlar kabileler halinde yerleşik veya göçebe olarak her hangi bir otoriteye bağlı olmadan yaşadılar. Adnânî Arapların atası ile meşhur kabile ve kollarını araştırınız. 1 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 7 Şekil 1.2 Arapların iki büyük koluna mensup kabilelerin soyağacı Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 324. 8 İslam Tarihi ve Medeniyeti I GÜNEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER Güney Arabistan’da Maînliler, Sebeliler ve Himyerîler hüküm sürdü, ardından bölge Habeşliler ve Sâsânîlerin eline geçti. Bu arada Güney Arabistan’da milattan birkaç asır önce Hadramutlular, Katabanlılar, Karililer gibi bazı küçük hanedanların hâkimiyetleri de söz konusudur. Maîn Devleti Merkezi San’a’nın doğusunda harabeleri bulunan Maîn şehridir. Maîn Krallığı m. ö. 1400-650 yılları arasında Yemen’de hüküm sürdü. Yedi tabakadan oluşan Maîn hükümdarlarının sayısı yirmi ikidir. Günümüze ulaşan Maînlilere ait paralar hangi hükümdar tarafından basıldığını gösteren ön yüzü dışında Büyük İskender’in darp ettirdiği paraların aynısıdır. Ekonomik bakımdan çok gelişmiş olan Maînliler Arabistan ürünleriyle Hindistan ve Çin’den gelen ticaret mallarını Suriye, Filistin ve Mısır’a satarak büyük gelir elde ederlerdi. Başkent Maîn’in dışında Berâkış, Athlula, Beycan, el-Beydâ, Nestum, Nesca, Lûk Maînliler’in meşhur şehirleri arasında sayılabilir. Arabistan’da ilk defa para Maîn kralları tarafından bastırılmıştır. Sebe Devleti Güney Arabistan’da Maîn Devleti’nden sonra hüküm süren devletlerin ikincisi Sebe Devleti’dir. Başkenti San’a’nın doğusunda ticaret yollarının kavşağında yer alan Me’rib’dir. Kuruluş tarihi bilinmeyen Sebe Devleti’nin m.ö. X. yüzyıl öncesinden itibaren mevcut olduğu tahmin edilmektedir. Tarihçiler Sebe Devleti’ni Mukarribler Dönemi (m.ö. ? -m.ö. 650) ve Melikler Dönemi (m.ö. 650-115) olmak üzere iki devreye ayırır. Mukarribler döneminde Sebe Devleti’nin başkenti Sırvâh idi. Kur’an-ı Kerim’de de işaret edildiği gibi Sebe toplumu son derece gelişmişti. Verimli topraklara sahip olan Sebeliler ziraat ve ticaret alanında önemli gelişme kaydettikleri gibi güzel kokulu bitkiler yetiştirmekle de ünlüydüler. Ticari faaliyetleri Kuzey Arabistan ve Akdeniz ülkeleriyle Afrika’nın kıyı, hatta iç bölgelerine kadar uzanıyordu. Ülkelerarası ticaretteki başarıları ve meşhur barajları sayesinde geliştirdikleri ziraatçılıkla büyük servetler edinen Sebe hükümdarları başta Me’rib olmak üzere Necran, Sırvâh, Gurâb ve Nakbülhucre gibi büyük şehirlerde kalıntıları günümüze ulaşan çok sayıda saray, köşk, mabet ve kale inşa ettiler. Şehirlerin etrafını surlarla çevirdiler. Sebelilerin mühendislik alanındaki gelişmişliğinin sembolü olan Me’rib Barajı çok meşhurdur. Kur’an-ı Kerim’in otuz dördüncü suresinin adı Sebe’dir. Bu sürede tevhid ilkesini pekiştirmek için sıkça çok tanrı inancı tenkit edilir. Allah’ın dünya hayatına lutfettiği hükümranlık ve refah gibi nimetlerin geçiciliğine dikkat çekilir. Hz. Süleyman’ın peygamberlik ve hükümdarlığı Neml suresinde anlatılır. Süleyman Peygamber zengin ve güçlü bir ülke olan ve halkı güneşe tapan Sebe melikesine bir elçi göndererek onu ve halkını tevhid inancına davet eder. O da Kudüs’e giderek Süleyman Peygamber’le bizzat görüşür, onun peygamberliğini ve tevhid inancını benimser. Hz. Süleyman ile görüşen Sebe melikesinin kim olduğu hususu açık değildir. Tevrat’ta da yer alan bilgilerden yola çıkılarak burada kastedilenin ünlü Sebe kraliçesi Belkıs olduğu yorumu yapılır. Bu bağlamda onun milattan önce X. yüzyılda yaşamış, Hz. Süleyman’ın çağdaşı bir Arap kraliçesi olduğu söylenebilir. Ancak onun kraliçesi olduğu Arap kavminin Sebeliler mi, yoksa onlardan daha önce aynı bölgede yaşayan Maînliler mi olduğu belli değildir. Sebe Devleti’nin eski merkezi olan Me’rib şehri yakınındaki su seddidir. Sebe Seddi veya Arim Seddi olarak da bilinir. Kur’an-ı Kerim’de ‘Seylü’l-arim’ adıyla yer alan sel baskınınıyla ortadan kalkmıştır. 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 9 Güney Arabistan’da milattan önce V. yüzyıldan sonra Hemdân kabilesi etkili olmaya başladı. Hanedan mensupları arasındaki uyuşmazlıklar yüzünden çıkan iç savaşlar sıkıntıları daha da arttırdı. Sebelilerin akrabalarından olan Himyerî kabilesinin lideri Yeşerha b. Yahdup Sebe’yi ele geçirdi; Melikü Sebe ve Zû Reydân unvanıyla Himyerî Devleti’ni kurdu (m.ö. 115). Böylece Sebe Devleti tarihe karıştı. Himyerî Devleti Arapların Kahtânîler koluna mensup olan Himyerîler kısa zamanda bütün Yemen’i ele geçirdi. Devletin başkenti Reydân daha sonra Zafâr adıyla meşhur oldu. Himyerîler Maîn ve Sebe devletlerinin aksine yayılmacı bir politika izleyerek sınırlarını, milattan sonra III. yüzyılın sonlarına doğru Hadramut ve Orta Arabistan’a kadar genişlettiler. Böylece askerî bakımdan Arap yarımadasının en güçlü ve nüfus bakımından en kalabalık devleti haline gelen Himyerîler, Habeşliler ve Perslerle mücadeleye girişti. Çevredeki çöller bölgeye doğal bir koruma sağlıyordu. Himyerîlerin birinci hâkimiyet devri IV. yüzyılın başına kadar devam eden feodalite dönemidir. Bu dönemde hükümdar bir derebeyi olarak görülür ve kalede otururdu. İkinci hâkimiyet dönemi ise IV. yüzyılın başından 525 yılına kadar devam eder; hükümdarlara “tübba” denilmesinden dolayı “tebâbia devri” adıyla anılır. Ancak Hadramut’a da sahip oldukları takdirde bu unvanı alabilen tübbaların sayısı dokuzdur. Güney Arabistan’ın İslâm öncesi en uzun ve en parlak medeniyetini temsil eden Himyerî Devleti, Akdeniz havzası ile Uzakdoğu arasındaki kara ve deniz ticaret yolu üzerinde bulunduğundan hareketli bir iktisadi yapıya sahipti. Güneyden ve kuzeyden gelen bütün yolların kavşak noktasında yer alan San’a en önemli ticaret merkeziydi. Debâ, Mehre, Aden, Sebâ ve Râhiye’de kurulan panayırlar Arabistan’ın yanında Akdeniz ve Çin-Hint ülkelerinden gelen tüccarlar için buluşma noktasıydı. Bununla birlikte zenginlikleri daha çok lüks maddelere dayanan Himyerîlerin zamanla savaşçı iradeleri zayıfladı. Hıristiyan Bizans ile Ateşperest İran’ın takip ettikleri dinî ve ekonomik politikaları ile Habeş saldırıları bölgedeki huzur ve istikrarın giderek kaybolmasına sebep oldu. Arabistan’da Hıristiyanlıkla Yahudiliğin rekabet ettiği IV. yüzyılda Himyerîler Yahudileri, Habeşliler ile Bizanslılar ise Hıristiyanları destekliyordu. Yahudiliği kabul eden son Himyerî hükümdarı Zû Nüvâs, Hıristiyanları Yahudiliği kabul etmeye zorladı. Kabul etmeyen birçok Necranlı Hıristiyanı “uhdûd” adı verilen ateş çukurlarında diri diri yakarak cezalandırdı. Kur’an-ı Kerim’de bu olaya işaret edilerek yapanlar şiddetle kınanır (el-Burûc 85/4-9). Himyerîlerin zulmüne uğrayan Hıristiyanların yardım çağrısı üzerine Habeş Aksum Kralı Kaleb ela-Asbaha, Zûnüvâs’ı mağlûp ve katledip Himyerî Devleti’ne son verdi (m. 525). Bundan sonra Yemen yaklaşık yarım yüzyıl Habeşlilerin elinde kaldı. Habeşistan’ın Yemen valisi Ebrehe başta olmak üzere Habeşlilerin kötü idaresi Yemen’de memnuniyetsizliği artırdı. Himyerî hükümdar ailesinden Seyf b. Zû Yezen Sâsânî hükümdan Enûşirvân’ın yardımıyla Habeş egemenliğine son verdi. Onun bir suikast sonucu öldürülmesiyle Yemen’de İslâm dönemine kadar sürecek Sâsânî dönemi başladı. İslâmiyet öncesi Arap tarihi ve Arabistan’da kurulan devletler konusunda en geniş kapsamlı bilgi Cevad Ali’nin el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-lslâm adlı on ciltlik eserinde yer alır. 10 İslam Tarihi ve Medeniyeti I KUZEY ARABİSTAN’DA KURULAN DEVLETLER Kuzey Arabistan’ın tarihi hakkında Mezopotamya, İbranî, ve İran kaynaklarında az da olsa bilgi vardır. En geniş bilgiye ise klasik çağ Grek kaynaklarında rastlanır. Kuzey Arabistan’da İslâm’dan önce Nabatîler, Tedmürlüler, Gassânîler, Lahmîler ve Kindeliler devlet kurdu. Orta ve Kuzey Arabistan’da tarih sahnesine çıkan bazı devletler, menşe itibariyle Arap olmalarına rağmen Ârâmî kültürünün tesiri altında kalmış ve kitabelerini bu dille yazmışlardır. Nabatî Devleti Milattan önce IV. yüzyılın sonlarında kuruldu. Filistin’in güneyinde Akabe körfezi ile Lût gölü arasında hüküm sürdü. Devletin merkezi Akabe körfezinin biraz kuzeyindeki Petra’dır. Bir ara Fırat nehri ile Kızıldeniz arasında geniş bir alana yayılan Nabatîler Kuzey Hicaz’a da hâkim oldu. Nabatî Krallığı Büyük İskender’in halefleri arasında meydana gelen mücadelelerde önemli roller üstlendi. Roma İmparatorluğu ile çöl arasmda tampon devlet görevi üstlenen Nabatîler kuzey ve güney Arabistan arasındaki kervan ticaretine hâkimdiler. Milattan önce 25-24’te Romalı Kumandan Aellus Gallus, İmparator Augustus’un emriyle Hindistan ticaret yolunu emniyete almak için çıktığı Yemen seferinde Nabatî Krallığı’nı üs olarak kullandı. Nabatîler bir süre Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkilerini sürdürdü. Zamanla siyasi ve ekonomik sebepler ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. Milattan sonra 106 yılında İmparator Traianus Nabatî Devleti’ni ortadan kaldırdı. Büyük çoğunluğu bedevî olan Nabatîler yerleşik hayata çok sıcak bakmadılar ve içlerine yabancıların girmesine izin vermediler. Bir kısmının yerleşik hayata geçmesi ancak bakır ve demir madenlerini kullanmayı öğrenmeleriyle birlikte gerçekleşti. Tedmür Devleti Kuzey Arabistan devletlerinin ikincisi Tedmür Krallığı’dır. Palmyra adıyla da anılan uluslarası ticaretin önemli merkezlerinden birisi olan Tedmür şehri Suriye çölünün ortasındaki bir vahada, Şam’ın 260 km. kuzeydoğusunda yer alır. Kuruluş tarihi kesin olarak tesbit edilemeyen ve Palmirliler adı da verilen Tedmür Devleti’nin, mevcut kitâbelerden I. yüzyıldan itibaren mevcut olduğu tahmin edilmektedir. II. ve III. yüzyıllarda en parlak dönemini yaşayan Tedmür Devleti’nden günümüze kitabeleriyle birlikte harabeleri ulaşan çok sayıda ihtişamlı yapı kaldı. Tedmür Kralı Üzeyne (Odenathus) III. yüzyılda Sâsânî ve Roma imparatorlukları arasındaki mücadeleyi fırsat bilerek Tedmür’de bağımsız bir Arap devleti kurdu. Roma İmparatoru Valerianus’u yenen Sâsânî Hükümdarı Şâpûr’a karşı koyamayacağını anlayan Uzeyne’nin barış teklifi kabul görmedi. Bunun üzerine Üzeyne, Valerianus’un dağılmış olan kuvvetlerini toplayarak Sâsânîlerin başşehri Medâin üzerine yürüdü; Şâpûr mağlûp oldu, karısı ve çocukları esir edildi. Ancak kısa bir süre sonra Üzeyne, muhteris karısı Zeynep’in (Zenobia veya Zebbâ) bir tertibiyle öldürüldü. Oğlu adına idareyi ele alan Zeynep, hayallerini gerçekleştirmek amacıyla Roma’nın elinde bulunan Mısır’ı zapt ederek Anadolu’ya bir sefer yaptı; ancak Roma kuvvetlerine yenildi. Tedmür Devleti 272’de Roma İmparatoru Aurelien’in Tedmür’ü ele geçirip kraliçe Zeyneb’i esir alıp Roma’ya götürmesiyle sona erdi. Bizans İmparatorluğu döneminde Tedmür’de Hıristiyanlık yayıldı, şehri imar eden I. Iustinanos (527- 565) burada bir kilise inşa ettirdi. Tedmür Hâlid b. Velid’in sulh yoluyla fethine kadar (634) Bizans idaresinde kaldı. 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 11 Gassânî Devleti Arapların Kahtânîler koluna mensup olan Gassânîler III. yüzyılda Yemen’den Suriye’ye göç ederek Cefne b. Amr liderliğinde Dımaşk merkezli bir devlet kurdu. Hem kendi hem de Bizans İmparatorluğu lehine Sâsânîler ve Hîre’de devlet kuran Lahmîler ile mücadele ettiler. Gassânîler Suriye’de ana dilleri Arapça’yı korudukları gibi burada konuşulan Ârâmî dilini de öğrendiler. Bizans İmparatorluğu’nun vassâl devleti olarak Hıristiyanlığı kabul ettiler ve Bizans kültürünün etkisi altına girdiler. Cefne’nin yerine oğlu Amr, onun ölümü üzerine oğlu Sa’lebe hükümdar oldu. Sa’lebe’den sonra bir Bizans valisi gibi hareket eden Gassânî hükümdarlarından II. Haris b. Cebele zamanında (529-569) hanedanlık en parlak dönemini yaşadı. Bizans’la ilişkiler bu dönemde zirveye ulaştı. Haris, 528’de Sâsânîlerin desteklediği Hîre Hükümdarı Münzir’i mağlûp etmesi, ertesi yıl da Filistin’deki isyanı bastırması üzerine Bizans imparatoru tarafından “Basileus” unvanıyla taltif edildi. Daha sonra bazen Bizans’la ciddi gerginlikler yaşanmakla birlikte Gassânîler genel itibariyle Bizans müttefiki olarak kaldılar. VII. Yüzyıl başında Bizans-Sâsânî mücadelesi sürecinde ciddi güç kaybına uğrayan Gassânîler, İslâm dönemindeki Suriye fetihlerinde Bizans saflarında savaştılar. Gassânîler, 613’te Sâsânîlerin Suriye ve Filistin ile merkezleri Bostra’yı ele geçirmeleri üzerine siyasi bağımsızlıklarını kaybettiler. Hz. Ömer zamanındaki Yermük Savaşı’nda (636) Gassânî emirlerinden Cebele b. Eyhem 12.000 kişilik bir ordunun komutanı olarak Bizans’a destek verdi. Bölgenin fethiyle Gassânîlerin hâkimiyeti sona erdi. Gassânîler, Yemen ve Sebe ile Suriye ve Bizans medeniyetlerini birbirleriyle kaynaştırıp önemli mimarî eserler yaptılar. Saray ve evler, zafer takları, su kemerleri, kilise, hamam ve tiyatrolar inşa ettiler. Kasrü’l-Müşettâ ve Kasrü’l-Ebyaz saraylarının harabeleri günümüze ulaşmıştır. Lahmî (Hîre) Devleti Kuzey Arabistan’da hükümdarlarının soyları Arapların Kahtânîler koluna mensup Lahm b. Adî’ye dayandığı için Lahmîler, başkentlerinden dolayı da Hîreliler adıyla bilinir. Lahmîler, Me’rib Barajı’nın yıkılmasından sonra Cüzam, Âmile ve Tenûh kabileleriyle birlikte Yemen’den göç ederek III. yüzyılın başlarında Irak’a yerleştiler. III. yüzyıl ortalarında Hîre’de kurulan ve Sâsânîlerin vassâlı olarak Bizans’a karşı uzun müddet varlığını koruyabilen Lahmîlerin ilk hükümdarı Amr b. Adî’dir. Sayılarının yirmi kadar olduğu bilinen Lahmî hükümdarlarının en meşhuru Amr b. Adî’nin oğlu İmruülkays’tır. 288-328 yılları arasında hüküm süren İmruülkays, Esed ve Nizâr kabilelerini hâkimiyeti altına alarak devletin büyümesini sağladı. Hıristiyanlığı kabul edip Sâsânîlerin yanında Bizans ile ittifak yaptı. Daha sonra Suriye topraklarına girdiyse de Havran’da (Nemâre) öldü. Nemâre’de keşfedilen onun mezarındaki 329 tarihli yazılar en eski Arap kitâbelerinden olup, bütün Arapların kralı olan İmruülkays’ın Sâsânî ve Bizans devletleri tarafından vekil olarak tanındığını göstermektedir. Hîre hükümdarlarından üçü Münzir adını taşıdığı için bu hanedana Menâzire de denilir. İmruükays’ın yanında, III. Münzir (506-554) ve III. Nu’man b. Münzir (580-602) diğer önemli hükümdarlarıdır. Meşhur Arap şairleri Nâbiga ez-Zübyânî ve Adî b. Zeyd ile ilişkileri sebebiyle son Lahmî hükümdarı III. Nu’mân b. Münzir (580-602) hakkında diğerlerine göre daha fazla bilgi vardır. İran kültürünün tesirinde kalarak 613’te Sâsânîlerin siyasi kontrolü altına giren Lahmîler Hz. Ebû Bekir zamanında Hâlid b. Velîd tarafından ortadan kaldırıldılar (633). Lahmîler döneminde Hîre ve Enbâr şehirlerinde Arap dili, edebiyat ve yazısı büyük gelişme gösterdi. Ayrıca Hîre’de tıp, eczacılık ve 12 İslam Tarihi ve Medeniyeti I felsefe alanlarında önemli çalışmalar yapıldı. Putperestlik, Yahudilik, Mecusîlik, Maniheizm ve Mazdeizm’in yaygın olduğu Hîre’ye Hıristiyanlık erken dönemden itibaren nüfuz etti ve yöneticilerin çoğu tarafından benimsendi. Hîre, VI. yüzyıl sonlarında Nestûrî Hıristiyanlığın merkeziydi. Kinde Devleti Kuzey ve Orta Arabistan’da hüküm süren Kindelilerin genellikle Kahtânîlerden oldukları yaygın kanaattir. Sürekli bir yerde oturmamalarından dolayı Kahtânî ve Adnânî Arapların bir karışımı olarak da kabul edilir. Kindeliler III. yüzyıldan itibaren Kuzey ve Orta Arabistan’a, özelliklede Necid bölgesine geçerek, Mezopotamya, Filistin ve Suriye’yi içine alan geniş bir alana yayıldı. Kinde Devleti 480 yılı civarında Necid’de Bekir b. Vâil’e üstünlük sağlayan Âkilü’l-mürâr lakaplı Hucr b. Amr tarafından Himyerîlere tabi olarak kuruldu. Kinde Devleti’nin ilk başşehri Karyetülfâv’dır. Hucr’un ölümünden sonra Benî Âkilü’l-mürâr adı verilen ve Kindetü’l-mülûk şeklinde de anılan hanedanın başına önce oğlu Amr, ardından da onun oğlu Haris geçti (490-528). VI. Yüzyılın başında Himyerîlerden özerklik kazanarak gelişen Kinde hanedanının başında bulunan Haris b. Amr Bizans İmparatoru Anastasios ile 502’de bir antlaşma imzaladı. 525’te Bekir ve Tağlib kabilelerinin desteğiyle Hîre’yi hâkimiyeti altına alan Haris’in 528’de Hîre Kralı III. Münzir’e yenilmesi, Kinde ve müttefiklerinin oluşturduğu konfederasyonun dağılmasına yol açtı. Bu mağlûbiyetten sonra tahttan çekilen Haris, Kinde topraklarını dört oğlu arasında paylaştırdı. Kindeli ünlü Câhiliye şairi İmruü’l-Kays (İbn Hucr), babasından sonra hükümdar oldu ve Esedoğulları ile mücadeleye girişti. Sasânî ve Lahmîlerin Esedoğulları’nı desteklemesi üzerine yardım için İstanbul’a giderek İmparator I. Iustinianos’la (527-567) görüştü. Dönüşte Ankara’da öldü. Önceleri Yemen hükümdarlarına bağlı olan ve muhtemelen yarımadadaki Bizans ve Sâsânî güçlerini dengeleyen Kinde Devleti, V. yüzyılın sonu ve VI. yüzyılın başında özerklik kazanarak gelişmesine rağmen manevi kuvvet ve iç dayanışmadan yoksunluğu sebebiyle sınırlarına kadar ulaştığı Bizans ve Sâsânîlere karşı herhangi bir üstünlük elde edemedi. Yemen’in Habeşliler tarafından işgali Kinde’nin çöküşünü hızlandıran sebeplerdendi. İçlerinde putperestlerden başka Hıristiyanlık, Yahudilik ve Mazdek dinini benimseyenlerin olduğu Kindeliler, VI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren belirgin ölçüde güç kaybına uğramakla birlikte İslâm fetihlerine kadar Bizans’ın müttefiki olmayı sürdürdü. İslâmiyet’in hemen öncesinde Arap yarımadasının yakın ve uzak çevresinin siyasî durumu ve Arabistan’la ilişkilerini araştırınız. ARABİSTAN’IN KALBİ: HİCAZ BÖLGESİ Arap Yarımadasının İslâm tarihi bakımından en önemli bölgesi Hicaz’ın da yer aldığı Orta Arabistan’dır. Sözlükte ‘iki şeyi birbirinden ayıran sınır, engel’ anlamına gelen Hicaz’a bu ad iki bölgeyi birbirinden ayırdığı için verilmiştir. Hicaz Kızıldeniz’in doğusunda, kuzeyde Ürdün’ün liman şehri Eyle’den (Akabe) güneyde Yemen sınırındaki Asîr’e ve doğuda Necid çöllerinden Irak’a kadar uzanır. Kuzey ve doğu sınırlarının nerede bittiği ise ihtilaflıdır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren Yemen’den başlayan ticaret yolu Mekke ve Yesrib’den geçerek Akabe körfezinden Akdeniz limanlarına bağlanıyordu. Bu güzergâh üzerinde Hicaz’ın birbirinden farklı özellikler taşıyan şehirleri Mekke, Medine ve Tâif ’in yanında mîkât yerleri de yer alır. Arabistan’da Mekke ile boy ölçüşebilecek bir durumda olmayan hayatını tarım2 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 13 la kazanan Yesrib’de iki Arap ve üç yahudi kabilesi oturuyordu. Tâif ise Mekke’nin âdeta bir sayfiyesi durumundaydı. Mekke Afrika çöllerini temsil ederken, Medine ılık ülkelerin bereketliliğine sahipti; Tâif ise Avrupa’nın güneyinin iklim özelliklerini göstermekteydi. İslâm’dan önce Hicaz’ın en önemli şehri Mekke’nin dinî ve ticarî öncülüğü üç şehri birbirine bağlamıştı. İslâm’dan önce Orta Arabistan’ın tarihini Eyyâmü’l-Arab denilen kabileler arasındaki savaşlar teşkil eder. Mekke’nin Şehir Olarak Ortaya Çıkışı Sadece İslâm tarihi bakımından değil dünya tarihi bakımından da Hicaz’ın en önemli şehri Mekke’dir. Şehir hayatı için elverişli bir iklimi olmamasına ve iskânı zor bir vadinin üzerinde yer almasına rağmen, Mekke’nin yerleşim birimi olarak seçilip plânlanmasında belirleyici en mühim unsur merkezinde yer alan Kâbe’dir. Ortaçağ coğrafyacıları eserlerine, genel olarak Arap yarımadasını, özel olarak da Kur’an-ı Kerim’de ‘şehirlerin anası (ümmülkurâ)’ olarak vasıflandırılması ve bünyesinde Müslümanların kıblesi Kâbe’yi barındırmasından dolayı Mekke’yi anlatarak başlarlar. Mekke’de şehir hayatı Kâbe’nin yapımıyla başlamıştır. Bu bakımdan Mekke ile Kâbe’nin tarihi iç içe olup birini diğerinden ayırmak mümkün değildir. Kur’an-ı Kerim’de yer alan “Şüphesiz âlemlere bereket ve hidayet kaynağı olarak insanlar için kurulan ilk ev (mâbed) Mekke’deki -Kâbe-dir” (Âl-i İmrân 3/96) şeklindeki ayet Kâbe’nin dünyanın yaratılışıyla birlikte var olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte bazı kaynaklarda Kâbe’yi ilk yapanların Hz. Âdem yahut oğlu Şît, hatta onlardan daha önce melekler olduğuna dair rivayetlere rağmen Hz. İbrahim’den önceki varlığı hakkında bilgi yoktur. Üç semavî dinin (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm) en büyük peygamberlerden biri kabul ettiği Hz. İbrahim, Allah’tan aldığı emir üzerine eşi Hacer ile ilk çocuğu İsmail’i Mekke’ye Kâbe’nin bulunduğu yere götürerek bıraktı. Hacer, o sırada tamamen ıssız olan Mekke vadisinde İbrahim’in bırakmış olduğu az miktardaki su ve erzakın tükenmesi üzerine İsmail’in susuzluktan ölmesinden korkarak telaşlandı. Çaresizlikten Safa ile Merve tepeleri arasında yedi defa gidip gelirken oğlunun bulunduğu yerden bir suyun fışkırdığını gördü. Zemzem adını alan kaynağın ortaya çıkmasıyla birlikte kervanlar Mekke’de daha çok konaklamaya başladılar. Bu kafilelerden Yemenli Cürhümlüler Hacer’den Mekke’ye yerleşerek Zemzem’den faydalanmak için izin istediler. Hacer de su üzerinde mülkiyet hakkı iddia etmemeleri şartıyla müsaade etti. Cürhümlüler’den Arapça öğrenen İsmail bu kabileden bir kızla evlendi. Böylece Cürhüm kabilesinin bazı kollarının da göç etmesiyle Mekke’de sürekli ikâmet başladı. Bu şekilde Mekke’ye iskânın hızlanmasına sebep olan Zemzem, Hz. İbrahim ve Hz. İsmâil tarafından temelleri yükseltilen Kâbe ile bütünleşerek en önemli mekânlardan birisi oldu. İslâm’dan önce Hicaz ve şehirleri hakkında daha geniş bilgi için M. Hamidullah’ın İslâm Peygamberi ile M. S. Küçükaşcı’nın Cahiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn adlı eserlerinin ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz. Filistin’de yaşayan Hz. İbrahim zaman zaman Hacer ile İsmail’i ziyarete gelirdi. Mekke’yi üçüncü ziyaretinde Allah’ın emri doğrultusunda oğlu İsmail ile birlikte Kâbe’yi inşa etmesi Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilir: “Bir zamanlar İbrahim, İsmail ile beraber Beytullâh’ın temellerini yükseltiyor -ve şöyle diyorlardı-: Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz sen işitensin, bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenlerden kıl; neslimizden de sana itaat eden bir Câhiliye döneminde ve İslâmiyet’in ilk zamanlarında Arap kabileleri arasında cereyan eden savaşların adıdır. Bazen siyasi, iktisadi sosyal ve psikolojik sebeplerden dolayı meydana gelirse de genellikle sürüler, otlaklar, su kaynakları gibi çok basit sebepler yüzünden çıkardı. Şahıslar veya kabileler arasında çıkan bir tartışma ile başlar, daha sonra savaşa dönüşürdü. Bazen yıllarca devam eden Eyyâmü’l-Arab’ın en meşhur mücadeleleri Ficar savaşlarıdır. 14 İslam Tarihi ve Medeniyeti I ümmet çıkar; bize ibadet usûllerimizi göster ve tevbemizi kabul et. Zira tevbeleri çokça kabul eden ve çok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Neslimiz arasından, senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti öğretecek, onları temizleyip arındıracak bir peygamber gönder. Muhakkak ki sen Azîz ve Hakîmsin.” (el-Bakara 2/127-129). Kâbe’nin inşasını tamamlayan Hz. İbrahim haccın menâsikini tespit ederek her yıl ziyaret edilmesini sağladı. Daha sonra da oğlu İsmail ve annesini burada bırakarak Filistin’e döndü. Böylece Mekke’de tevhid dini geleneği başladı. Hz. İbrahim’den sonra gelen peygamberler ve ümmetleri Kâbe’yi ziyaret ettiler. Zaman içerisinde şirk unsurları karışmasına rağmen Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderilmesine kadar Kâbe ziyareti sürdü. Yeryüzünde Allah’a kulluk maksadıyla yapılmış ilk mabet olan Kâbe, inşa edildiğinden günümüze kadar Kur’an-ı Kerim’de de ifade edildiği gibi Allah’ın evi olarak bilinen en kutsal ve en güvenilir mekândır. Aynı şekilde Kâbe’nin bulunduğu Mekke ve çevresi de Hz. İbrahim’in duasında dilediği üzere Yüce Allah tarafından, insanların manevi olarak temizlenip arındığı her türlü tecavüzden korunmuş kutsal ve güvenli bir yer, harem ilân edilmiştir. Mekke’nin meşhur adları arasında el-Beledü’l-emîn (güvenli belde), el-Beledü’1-harâm (kutsal ve dokunulmaz topraklar), kısaca Harem sayılabilir. Bu çerçevede Kâbe de, el-Beytü’1-harâm (kutsal ve dokunulmaz ev), el-Beytü’l-atîk (eski veya şanlı ev); çevresindeki mescit ise elMescidü’l-harâm (kutsal ve korunmuş ibadet yeri) gibi adlarla anılır. Zira Mekke ve Kâbe ilahî övgüye mazhar olmuş, Allah tarafından himaye ve dokunulmazlığı ilân edilmiş en kutsal mekânlardır. Bu sebepledir ki, Mekke’nin idaresi yanında Kâbe’ye ve bu kutsal topraklan ziyarete gelen hacılara yönelik hizmetler özel bir anlam ve önem kazanmış, çeşitli dönemlerde belli başlı şahıslar ve kabileler arasında yarış ve mücadeleye konu olmuştur. Mekke’ye Putperestliğin Girişi Başlangıçta Hz. İsmail tarafından yürütülen Mekke ve Kâbe’nin idaresi ondan bir nesil sonra Cürhümlüler’in eline geçti. Önceleri Hz. İsmail’in tebliğ ettiği dini benimseyen Cürhümlüler zamanla bunu terk ettiler. Kâbe’ye saygı göstermeyip takdim edilen hediyelere el koydukları gibi hac amacıyla şehre gelenlere kötü davranmaya başladılar. Güney Arabistan’daki büyük sel felaketi sebebiyle kuzeye göç eden Huzâaoğulları Mekke’ye yerleşmek için Cürhümlüler’den izin istediler. Bu istekleri reddedilince Benî Kinâne’nin de desteğini alarak Mekke’ye saldırdılar. Kısa bir çarpışmadan sonra Cürhümlüler’i yenilgiye uğrattılar. Şehirden ayrılmak zorunda kalan Cürhümlüler’in büyük çoğunluğu, Hacerülesved’i yerinden söküp bir yere gömdükten ve Zemzem Kuyusu’nu da kapatıp yerini belirsiz hale getirdikten sonra ilk yurtları Yemen tarafına gittiler. Cürhümlülerle Huzâa arasındaki savaşta İsmailoğullan, sayılarının azlığı sebebiyle taraf olmadılar ve Huzâaoğulları ile anlaşarak şehirde yaşamaya devam ettiler. Huzaa kabilesinin ileri gelenlerinden Amr b. Luhay, Mekke ve Kâbe idaresini üstlenince tevhid geleneğini bozup şehirde putperestliğin başlamasını sağladı. Amr b. Luhay, bir iş için gittiği Suriye’deki Belkâ yöresindeki Meâb’dan (Moab) kırmızı akikten yapılmış Hübel putunu getirip Zemzem Kuyusu’nun üst tarafına Kâbe’nin yakınına dikti. Daha sonra İsaf, Naile, Ved, Süvâ, Yegüs, Yeûk, Nesr ve benzeri pek çok put dikip Arapları bunlara tapmaya çağırdı. Böylece Mekke’de Hz. İbrahim’in tebliğ ettiği, Allah’ın birliği esasına dayalı Hanîf dininin yerini, çok tanrılı dinlerde ilahî varlıkları sembolize eden çeşitli figürlere tapınmayı ifade eden putperestlik (paganizm) aldı. Sözlükte ‘yasaklanmış, korunmuş, dokunulmaz’ manasında olup haram ile eş anlamlı olan harem Mekke ve Medine’nin sınırları Hz. Peygamber tarafından çizilen çevresi için kullanılan bir terimdir. Bu bölgelere harem adının verilmesi, zararlılar dışındaki canlılarını öldürülmesi ve bitki örtüsüne zarar verilmesinin yasaklanmış olmasındandır. 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 15 Amr, bahîre, vasîle, sâibe ve hâmî adlarıyla bazı vesilelerle belirli hayvanların putlara kurban edilmesi veya putlar adına serbest bırakılması geleneğini de başlattı. Buna göre deve ve koyun gibi bazı evcil hayvanlar putlara adandıktan sonra serbest bırakılır; böylece kutsal bir mahiyet kazandığına inanılan bu hayvanlardan bazı istisnalar dışında bir daha faydalanılamazdı. Bu uygulama Kur’an-ı Kerim’de şöyle tenkit edilir: “Allah bahîre, sâibe, vasîle ve hâm diye bir şey meşru kılmamıştır. Fakat kâfirler kendi uydurdukları yalanları Allah’a yakıştırmaya çalışıyorlar. Onların çoğu akıllarını kullanmıyor” (el-Mâide 5/103). Câhiliye dönemi ile İslâmiyet’in doğuşu esnasında müşrik Arapların dinleri hakkında en güvenilir ve ayrıntılı bilgiler Kur’an-ı Kerim’de yer alır. Câhiliye döneminde hac en yaygın, köklü ve düzenli bir ibadetti. Amr b. Luhay’dan sonra hac ibadetine putperestlik unsurları karıştı. Mekkeliler edindikleri putları Kâbe’nin içine ve çevresine yerleştirmekte, putların önünde fal okları çekerek yapacakları işler konusunda karar vermekteydiler. Mekkeliler hac için Kâbe’yi ziyarete gelen kabilelerden azami derecede istifade etmek ve onların ilgilerini çekmek için sayıları 360’a kadar ulaşan putları Kâbe ve çevresine dikmişlerdi. Her kabilenin kendisine mahsus putu olduğu gibi bazı kabileler ortak putlara sahipti. Araplar haccederken her kabile kendi putunun önünde saygıyla durur, dua eder ve telbiye okurdu. Böylece Kâbe ve çevresi çeşitli kabilelerin tapındıkları putların muhafaza edildiği Arabistan’ın en önemli dinî merkezi hâline geldi. Araplar güneş ve ay takvimi farklılığından kaynaklanan sebeplerle nesî yaparak, yani ihtiyaç halinde yıla bir ay ilave ederek hac mevsimim her sene ilkbahar veya yaz aylarına denk getirirlerdi. Hac mevsimi savaşın haram kabul edildiği eşhürü’lhurum’da olduğu için bir barış ve esenlik dönemiydi. Kur’an-ı Kerim putperestliği şirk, Allah’a ortak koşanları da müşrik olarak nitelendirir. Putperestliğe meyletmenin en önemli sebebi, putperestlerin Allah’ı şanına yaraşır biçimde tanıyamamalarından dolayı (el-En’âm 6/91) tevhid inancını koruyamamalarıdır. İslâm’dan önce Araplar tek tanrı düşüncesine sahiptiler ve putların kendilerini Allah’a yaklaştıracağına ve O’nun nezdinde şefaatçi olacağına inanıyorlardı. Câhiliye Arapları arasında çok tanrıcılık ve putperestliğin tamamen yaygın hale geldiği dönemlerde bile Hanîfler diye anılan bazı kişilerin Hz. İbrahim’in dinini yaşatmaya çalıştıkları, Yahudilik ve Hıristiyanlıktan uzak kaldıkları bilinmektedir. Nitekim bunlar Kur’an-ı Kerim’de putperestlikten, yalancılıktan ve Allah’a şirk koşmaktan sakınan dindarlar olarak övgüyle anılmış, Ehl-i kitap’ın dinlerinin aslının da Hanîflik olduğu belirtilmiştir. Yemen ile kısmen Yesrib ve Hayber ile çevreleri istisna edilirse İslâm’dan önceki Araplar arasında Yahudiliğin fazla bir ilgi gördüğü söylenemez. İslâm’dan önceki Araplar üzerinde Necran, Hîre, Dımaşk şehirleri başta olmak üzere Arabistan’ın çeşitli bölgelerinde Hıristiyanlığın etkisi ise daha güçlü olmuştur. Arapların İslâm’dan önceki dönemlerine neden Câhiliye denilmiştir? Araştırınız. Kusay b. Kilâb’ın Mekke Hâkimiyeti ve Yönetimi Huzaâlılardan sonra Mekke idaresi ve Kâbe hizmetleri Kureyş kabilesinin eline geçti. Hz. İsmail’in torunlarından Adnan’ın soyundan gelen Kureyşliler, uzun süre Benî Kinâne’den olan akrabalarıyla birlikte dağınık gruplar halinde Mekke dışındaki çadırlarda yaşadı. Kureyş’e adını veren Fihr (Kureyş) b. Mâlik’in altıncı kuSavaşın haram kabul edildiği dört kutsal ayın adıdır. Haram aylardan zilkade on birinci, zilhicce on ikinci, muharrem birinci ay olmak üzere üçü birbirini takip ederken yedinci ay receb tekdir. Kur’an-ı Kerim’de çoğul ve tekil şekliyle altı kere yer alan bu aylara, savaşın haram kılınması başta olmak üzere yılın diğer aylarından farklı bir önem ve saygınlığa sahip bulunmaları sebebiyle bu ad verilmiştir. İlgili hükümleri Hz. İbrahim tarafından konulan bu aylar zamanla temel amacından uzaklaşmış, ancak İslâmiyet’le yeniden aslî hüviyetine kavuşmuştur. 3 16 İslam Tarihi ve Medeniyeti I şaktan torunu ve Hz. Peygamber’in beşinci kuşaktan dedesi Kusay b. Kilâb’ın (ö. 480) Mekke tarihinde çok önemli bir rol üstlendiği görülür. Kureyşliler Kusay’ın önderliğinde Kinâne ve Kudâa kabilelerinin de yardımıyla Mekke’ye hâkim olan Huzâaoğulları ile mücadele ederek onlara üstünlük sağladılar. Bundan sonra Mekke hâkimiyeti Kâbe ile ilgili hizmetlerle birlikte Kureyş kabilesine geçti. Mekke’de yerleşim Kusay’a kadar şehrin dışında gelişmişti. İnsanlar Kâbe ve Mekke Haremi’ne saygılarından dolayı gündüzleri şehirde, geceleri ise harem bölgesi dışında ikamet ediyorlardı. Kusay dağınık halde yaşayan Kureyş kollarını birleştirerek Kâbe çevresinde yerleştirdi. Kâbe civarından başlayarak Mekke topraklarını on parçaya ayırdı ve Kureyş’in on kolu arasında paylaştırdı. Mekke ve civarında etkinliği artan Kureyşlilerden Kâbe’nin çevresinde iskân edilenlere Kureyşü’lbitah, şehrin kenar mahallelerine yerleştirilenlere de Kureyşü’z-zevâhir denildi. Kureyş kabilesini Mekke’ye yerleştiren Kusay, şehrin yönetimi yanında Kâbe hizmetleri ve idaresiyle ilgili bir takım düzenlemeler yaptı. Kâbe ve Mekke ile ilgili hizmetlerin tamamını elinde toplayarak şehrin yönetimini üstlendi. Kâbe’yi tamir ederek hac ibadeti sırasında yapılması gereken menâsiki düzenledi. Cürhümlüler’in gömdükleri Hacerülesved’i Kâbe’deki eski yerine koydu. Bazı Arap kabilelerinin elinde bulunan dinî vazifeleri, değiştirilmemesi gereken gelenekler olarak gördüğü için onlarda bırakarak Mekke’ye bağlılıklarının devamını sağladı. Kusay’dan sonra da devam eden bu hizmetlerden bazıları şöyle sıralanabilir: Dârünnedve Kureyş kabilesinin önemli meseleleri görüşüp karara bağladığı toplantı yeri olan Dârünnedve ilk defa Kusay tarafından oluşturuldu. Kusay yaklaşık 440 yılında Kâbe’nin kuzeyine tavafa başlanan yerin arka tarafına kapısı Kâbe’ye doğru açılan Dârünnedve’yi yaptırdı. Esas itibarıyla bir asiller (mele’) meclisi olan Dârünnedve’ye Kusayoğulları’ndan başka Mekke’deki Kureyş boylarının kırk yaşından büyük reisleri katılabilirdi. Her türlü savaş ve barış kararının alındığı, bütün önemli işlerin görüşüldüğü Dârünnedve siyasi, ekonomik, dinî, hukuki ve sosyo-kültürel çok yönlü fonksiyon ifa etmekteydi. Emevî ve ilk Abbasî halifeleri döneminde misafirhane olarak kullanılan Dârünnedve 897 yılında sütunlar eklenerek Mescid-i Haram’a katıldı. Bugün Dârünnedve’nin yerinde müezzin mahfili bulunmaktadır. Kıyâde Sözlükte ‘reislik, önderlik ve kumandanlık’ gibi anlamlara gelen kıyâde, Câhiliye döneminde Mekke’de ordu kumandanlığı ve kafile başkanlığını ifade etmek için kullanılıyordu. İslâm’dan önce bedevî ve yerleşik Arapların şeyh adı verilen kabile reisleri seferde ordu kumandanı, hazarda ise kabile başkanı olmak üzere her iki vazifeyi de üstlenirlerdi. Kusay’dan sonra bu vazife oğlu Abdüddâr’a veraset yoluyla intikal etti. İslâm’dan sonra Mekke’nin reisi Ebû Süfyân fethe kadar kıyâde görevini üstlendi. Hicâbe Sözlükte ‘örtmek, birinin bir yere girmesine engel olmak’ anlamındaki hicâbe Kâbe’nin bakımı, kapısının ve anahtarlarının muhafazası görevi için kullanılan bir terimdir. Hicâbe kaynaklarda ‘Kâbe’ye hizmet etmek’ anlamındaki sidâne (sedâne) ile birlikte yer alır. Kâbe’yi ve Mescid-i Harâmi bayındır hale getirme, orada huzuru sağlama görev ve yetkisi anlamında olan imâre görevide sidâne ile aynı anlama gelir. Hâcib veya sâdin adı verilen görevli, Kâbe’nin anahtarlarını elinde bulundurur, belirli zamanlarda ziyaretçilere açar, ondan izinsiz kimse Kâbe’ye giremezdi. Aynı zamanda Makam-i İbrahim’in, Kâbe’ye hediye edilen kıymetli eşya ile iç ve 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 17 dış örtülerin korunması ve bakımı gibi hizmetler de bu görevli tarafından yürütülürdü. Hz. İsmail’den beri devam eden hicâbe görevi en büyük şeref vesilesi idi. Kusay’ın vasiyetine uygun olarak yerini oğullarından Abdüddâr aldı ve soyundan gelenlerce sürdürüldü. Mekke’nin fethi sırasında hicâbe görevi Osman b. Talha’nın uhdesindeydi. İslâm’dan sonra kaldırılmayan görevlerden olan hicâbe günümüzde de Şeybeoğulları tarafından üstlenilmektedir. Rifâde Sözlükte ‘yardım etmek, desteklemek’ gibi anlamlara gelen rifâde, İslâm’dan önce hac günlerinde Kâbe’yi ziyaret için gelenlerin yemek ihtiyaçlarının karşılanması ve ağırlanması demektir. Mekke idaresi ve Kâbe hizmetlerine yönelik düzenlemeler yaptığı sırada Kusay Kureyşlileri toplayıp bir konuşma yaptı ve onları hacılara su ve yiyecek temini gibi hizmetlere ortak olmaya çağırarak şöyle seslendi: “Ey Kureyşliler! Sizler Allah’ın komşuları, Kâbe ve harem ehlisiniz. Hacılar ise Allah’ın misafirleri ve O’nun kutsal evinin ziyaretçileri olup ikram edilmeye en lâyık misafirlerdir. Şu halde hac mevsiminde hacılar buradan ayrılıncaya kadar onlara yiyecek ve içecek ikram edin. Şayet bunların hepsini yapmaya yetecek gücüm olsaydı, buna sizi dâhil etmeden bizzat kendim yerine getirirdim.” Kusay bu hizmetlerin yürütülebilmesi için bütün Kureyşlilerden gücüne göre para ve mal toplayarak bu maksatla bütçe oluşturulması geleneğini de başlattı. Haccın ilk günlerinde Mekke yollarında ve şehrin belli yerlerinde oluşturduğu özel mekânlarda develer kestirip hazırlattığı yemekleri hacılara ikram eden Kusay, yaşlanınca oğlu Abdüddâr’a hacılara yemek yedirme hizmetini sürdürmesini vasiyet etti. Bu görev Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim’den itibaren Hâşimoğulları’na geçti. Hâşim Kureyşliler’den mal toplama geleneğini sürdürdü; rifâde ve sikaye görevleri için harcanan paranın dörtte birini kendi malından karşıladı. Bu alanda yaptığı hizmetlerle Mekke ve çevresindeki Arap kabileleri arasında büyük itibara sahip olan Hâşim, kıtlığın hüküm sürdüğü bir yıl Şam’dan getirttiği ekmekleri et suyunda tirit yaparak hacılara ikram etti. Bundan dolayı asıl adı Amr olduğu halde, ufalayan, kıran, parçalara ayıran anlamındaki ‘Hâşim’ lakabıyla meşhur oldu. Rifâde hizmetini Hâşim’den sonra küçük kardeşi Muttalib üstlenmiş, ondan da Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib’e geçmiştir. Abdülmuttalib’den sonra rifâde görevi oğlu Ebû Tâlib’e, onun mali durumu bozulması üzerine kardeşi Abbas’a intikal etti. Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinden sonra rifâdeyi şahısların uhdesinden alıp bir kamu görevi haline getirdi. 631 yılında hac emiri olarak görevlendirdiği Hz. Ebû Bekir’e hacılara yemek hazırlanması için bir miktar mal veren Resûl-i Ekrem Vedâ Haccı’nda bu görevi bizzat üstlendi. Bu görev Hulefâ-yi Râşidîn’den itibaren Hicaz’da egemen olan halife ve devlet başkanları tarafından yürütüldü. Sikâye Sözlükte ‘sulamak, su kabı, sulama yeri, suculuk’ gibi anlamlara gelen sikâye, terim olarak Mekkelilerin ve hac günlerinde Kâbe’yi ziyaret için gelenlerin su ihtiyaçlarının karşılanması görevi demektir. Önceleri şehrin ve Kâbe’yi ziyaret edenlerin su ihtiyacı halktan toplanan yardımlarla karşılanıyordu. Daha sonra sikâye görevini bunu bir itibar ve şeref vesilesi olarak gören zenginlerle Mekke ve Kâbe’nin yönetiminde etkin olan kabile reisleri üstlendi ve bu görev Kusay b. Kilâb tarafından kurumsallaştırıldı. Mekke halkının ve misafirlerin su ihtiyacını karşılamak için kuyular kazdıran Kusay, Kâbe’nin etrafına koydurduğu deriden havuzlara su doldurtarak sikâye hizmetini başlattı. Bazen hacılara süt ikramı da yapılıyordu. Kusay 18 İslam Tarihi ve Medeniyeti I yaşlanınca sikaye görevini oğlu Abdüddâr’a vasiyet etti. Bu görev Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim’den itibaren Hâşimoğulları’na geçti. Hâşim’in ölümünden sonra bu görev önce kardeşi Muttalib’e, ardından oğlu ve Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib’e intikal etti. Zemzem Kuyusu’nu yeniden ortaya çıkararak Mekkelilere ve Kâbe’yi ziyaret edenlere tahsis eden Abdülmuttalib, sikâye görevine bu kuyunun işlerini de ilâve etti. Mekke’nin fethi sırasında Abbas b. Abdülmuttalib bu görevi üstlendi. Bu hizmet Abbas’tan sonra oğlu Abdullah’a geçti ve ardından onun soyundan gelenler tarafından yerine getirildi. Mekke’nin fethinden sonra sikâye görevi sadece zemzemle ilgili hale geldi ve bunu üstlenen görevli için Zemzem Kuyusu’nun yakınında Sikâyetü’l-Abbâs adıyla özel bir yer inşa edildi. İslâm’dan önce Mekke’de idari ve askerî olmak üzere başka görevler de vardı. Veraset yoluyla intikal eden kabileye ait sancağın muhafaza görevi ‘livâ’ ile daima başkomutana ait olup sorumluluğundaki ‘ukâb’ bayraktarlık ve sancaktarlık görevlerine karşılık geliyordu. Savaş malzemelerinin korunması ‘kubbe’, dış ilişkilerde siyasî temsilcilik ‘sifâre’ görevlisi tarafından üstleniliyordu. Kusay’ın vasiyetine uygun olarak nedve, kıyâde, hicâbe, livâ, sikaye ve rifâde görevleri oğlu Abdüddâr’a geçti. Ancak bu durum Mekke’de yaşayan Kureyş’in diğer kolları arasında ihtilafa sebep oldu ve görevlerin taksimi konusunda Mekkeliler üç gruba ayrıldı. Aynı görüşte olan kabileler, kendi aralarında birbirlerini sonuna kadar desteklemek ve yalnız bırakmamak üzere yemin ettiler. Sonunda uzlaşmadan yana olanlar ağır bastı. Sikaye, rifâde ve kıyâde Abdümenâfoğulları’na hicâbe, livâ ve nedve Abdüddâroğulları’na verildi. Böylece Kureyş kabilesi kanlı bir iç savaştan kurtulmuş oldu. Bu taksimat Mekke’nin fethine kadar kalıtsal olarak devam etti. Hz. Peygamber Mekke’nin fethi ile Veda hutbesinde sikâye ve hicâbe dışındaki bütün Cahiliye dönemi görevlerini kaldırdığını şu sözleriyle ilan etmiştir: “Dikkat edin! Kâbe’nin hizmeti (sidânetü’l-beyt) ve hacılara su temini (sikâye) dışında geçmişe ait bütün mefâhir iddiası, kan ve mal davaları şu iki ayağımın altındadır.” Mekke’nin Ticari Bir Merkez Olarak Yükselişi Mekke kuruluşundan Kusay b. Kilâb zamanına kadar her hangi bir siyasi gücü olmayan dinî bir merkezdi. Kur’an-ı Kerim’de “ekin bitmeyen bir vadi” olarak nitelenen (İbrâhîm 14/37) Mekke sakinlerinin ticaretten başka seçenekleri de bulunmuyordu. Ticaretteki ilk deneyimlerini Himyerîler ve Lahmîler’in vesayeti altında kazanan Mekkeliler, hac ve umre amacıyla şehirlerine gelenlerle ve çevredeki Araplarla yaptıkları sınırlı ticaretle yetiniyorlardı. Kusay’ın Kureyş’in çeşitli kollarını Mekke içerisine yerleştirmesiyle kabile yarı göçebelikten yerleşik hayata geçti. Bundan sonra Mekkeli tüccarlar için yeni imkânlar ortaya çıkmaya başladı. Arabistan’daki ticari faaliyetlerin tedricî olarak kuzeye doğru kaymaya başlaması bu imkânların en başında geliyordu. Deniz taşımacılığındaki sorunlardan dolayı ticaretin yavaş yavaş karayoluna kayması bir diğer etkendi. İslâm’da önce ekonomik gelişmeler daha ziyade transit geçişlere imkân sağlayan ticaret yollarının belli menzilleri üzerinde daha belirgin bir şekilde ortaya çıkıyordu. Bu bağlamda coğrafi açıdan elverişli bir konumda olan ve ticaretten başka her hangi bir geçim kaynağına sahip olmayan Mekke, Petrâ ve Palymra’nın (Tedmür) çöküşünden sonra böyle bir yükselişe aday haline geldi. Mekkeliler bir yandan o dönemde dünya siyasetinde yaşanan Bizans-Sâsânî rekabetinden kendi lehlerine olacak şekilde 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 19 faydalanmaya, diğer yandan da hac merasimlerinden ekonomik bakımdan daha çok getiri elde etmeye çalışıyorlardı. Mekke ticareti, şehrin coğrafi ve dinî konumunun sağladığı avantajlarına ek olarak ‘ilâf ’ ve buna bağlı olarak gelişen ‘rihleteyn’ mekanizmalarıyla desteklenerek gelişimini sürdürdü. Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim b. Abdümenâf kabilesi adına Sâsânîler, Himyerîler, Habeşîler, Gassânîler ve Bizanslılar başta olmak üzere bazı devlet ve kabilelerle diplomatik ve ticari ilişkiler kurdu. Hâşim’in Bizans’la ticarî anlaşma yapmasından sonra kardeşlerinden Muttalib Yemen’e, Abdüşşems Habeşistan’a ve Nevfel de İran’a giderek bu ülkelerden benzer imtiyazlar elde ettiler. Böylece Mekke ve çevresiyle sınırlı olan ticaretlerini daha geniş alanlara yayan Kureyşliler gerek bu imtiyazlar, gerekse Harem bölgesinde oturup Kâbe hizmetlerini yürütmenin getirmiş olduğu itibar sayesinde kışın Yemen ve Habeşistan’a, yazın da Suriye ve Anadolu’ya kadar uzanan ticari amaçlı yolculuklar yapmaya başladılar. Bu ticarî seferler sayesinde bir yandan ekonomik durumları düzelen Kureyşliler, diğer yandan da çeşitli medeniyet ve kültürleri tanıma imkânı buldular. Mekke’nin saldırı korkusu bulunmaksızın gelinebilecek ve sığınılabilecek kutsal bir yer oluşu şehrin ticaret merkezi olarak hızla gelişmesine imkân verdi. Mekke çevresinde yaşayan ve bedevî bir hayat tarzını benimseyen ehâbîş kabileleriyle yapılan ittifak anlaşmaları da ekonomik gelişmeye katkı sağlayan diğer bir etken oldu. Böylece Arap yarımadasının ekonomisi Mekke’nin öncülüğünde merkezîleşti Kur’an-ı Kerim’de Kureyş suresinde Mekke’nin ticari hayatına işaret edilir ve Allah’ın Kureyş kabilesine lütuflarda bulunduğu hatırlatılarak kabile imana ve tevhid inancına davet edilir. Mekke ve çevresi tarıma elverişsiz bir bölge iken Hz. İbrahim’in duası ve Kâbe sayesinde Kureyşlilerin bolluk içerisinde yaşadıkları ve yine bu dua sayesinde o bölgede meydana gelmesi muhtemel açlıktan yaz ve kış dönemlerindeki ticarî seferler sayesinde korundukları vurgulanır. Arabistan Ticaretinin Can Damarı Panayırlar İslâm öncesinde Arap yarımadasının en geniş ticarî faaliyetleri büyük ölçüde panayırlarda (esvâku’l-Arab) cereyan ediyordu. Siyasî, sosyal ve kültürel açıdan da oldukça önem taşıyan, bir kısmı uluslararası mahiyetteki bu panayırlarda çeşitli milletlere mensup tüccarlar ile Arap kabileleri bir araya gelirdi. Mekkeliler bu panayırlara iştirak ediyor ve önemli miktarda gelir sağlıyordu. Mekke ticaretinin ileri karakolu olan panayırların önemli bir kısmı hac mevsimi ve haram aylar dikkate alınarak kuruluyordu. Kusay ile başlayan şehirleşmenin gelişip kökleşmesinde ve Mekke’nin nüfuz ve itibarının çevredeki göçebeler arasında yayılmasında Ukaz, Zülmecâz ve Mecenne gibi süresi haram aylarıyla sınırlı olanlar ile hac mevsimi dıŞekil 1.3 Arabistan’da Kurulan Panayır Yerleri Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi, III, 323. 20 İslam Tarihi ve Medeniyeti I şında Arafat, Hubâşe, Mina gibi yerlerde kurulan panayırların önemli rolü vardı. İslâm öncesinde Arabistan’ın çeşitli bölgelerinde kurulan panayırların en önemlisi Ukâz’dır. Mekke’nin güneydoğusunda Tâif ile Nahle arasında hac mevsiminde zilkade ayının başından yirmisine kadar süren Ukâz Fuarı aynı zamanda edebî bir kongreydi. Şairler en güzel şiirlerini burada okurdu. Câhiliye döneminin meşhur yedi (veya on) şairine ait bu şiirler ‘el-Muallâkâtü’s-seb’a’ (Yedi Askı) adıyla bilinir. Ukâz’dan sonra zilkâde ayının sonuna kadar Zülmecâz panayırı açılırdı. Zilhicce ayının ilk sekiz gününde Mecenne’de kurulan panayırdan sonra Arafat’a çıkılırdı. Mekke’nin fethinden sonra hac ile bağlantısı kesilen bu panayırlar tedricî olarak ortadan kalktı. Arabistan ticaretinin can damarı olan panayırlarda alışveriş yapılır, ilişkiler geliştirilir, dostluklar kurulur, ihtilaflar çözüme bağlanıp antlaşmalar imzalanır, edebî konuşmalar yapılır ve şiirler okunurdu. İslâmiyet’ten önce Arabistan’da kurulan diğer panayırları araştırınız. Fil Vak’ası: Ebrehe’nin Kâbe’yi Yıkma Teşebbüsü İslâm öncesinde şehir hayatı için gerekli kaynaklara sahip olmayan Mekke, coğrafi konumu, dini ve ticari bir merkez olmasından dolayı Roma, Bizans, İran ve Habeş imparatorlarının zaman zaman dikkatini çekerek, hâkim olmak için çeşitli teşebbüslerde bulunmalarına sebep olmuştur. Çünkü Arap yarımadasını gerek siyasi ve gerekse ekonomik alanda kontrol etmenin yolu büyük ölçüde Mekke’ye hâkim olmaktan geçiyordu. Habeş Necâşîsi tarafından 525’te Eryât kumandasında Yemen’e gönderilen orduda Ebrehe el-Eşrem adlı bir asker de vardı. Yemen’e hâkim olan Eryât ile Ebrehe arasında çıkan anlaşmazlık çatışmaya dönüştü. Halkın desteğini sağlayan Ebrehe Eryât’ı öldürerek Yemen’de idareyi ele geçirdi (537). Habeş Necâşîsi tarafından valiliği onaylanan Ebrehe Yemen’i müstakil olarak idare etmeye başladı ve taassup derecesinde benimsemiş olduğu Hıristiyanlık dinini yaymak için harekete geçti. Arapların Mekke’yi ziyaretlerini engellemek için San’a’da Kâbe’nin bir benzerini yaptırmaya karar verdi. San’a’da yapılan bu kilise İslâm kaynaklarında Yunanca ekklessia kelimesinin Arapçalaşmış şekliyle Kalîs (Kulleys) şeklinde yer alır. Arabistan’daki bütün kabilelere elçiler göndererek Kâbe’nin yerine bu kilisenin ziyaret edilmesini istedi. San’a’yı dinî ve ticari bir merkez haline getirmek isteyen Ebrehe Mekkeli tüccarların giderek gelişen ticari faaliyetlerini engellemeyi de hedeflemişti. Böylece kuzeye ulaşması önündeki en büyük engel olan Mekke’yi saf dışı bırakarak Sâsânîlerle savaşan Bizans’a yardım etmesi mümkün olacaktı. Araplar Ebrehe’nin beklentisinin aksine davetine ciddî bir ilgi göstermediler. Hatta Kinâne kabilesinden birinin kiliseyi pislemesi gibi saygısızca davranışlar yapmaya başladılar. Bunun üzerine Ebrehe Kinâneliler’den San’a’ya gelerek kiliseyi ziyaret etmelerini istedi. Ancak onların bu teklifi reddederek elçisini öldürmeleri üzerine Kâbe’yi yıkmaktan başka seçeneğinin olmadığını anladı. İçinde Mahmûd adlı filin de bulunduğu büyük bir ordu ile Mekke’ye doğru yola çıktı. Kâbe’yi yıkma teşebbüsünden vazgeçirmek isteyenleri en sert tedbirlerle bertaraf ederek Taif ’e kadar geldi. Ebrehe ile Tâif halkı adına konuşan Mes’üd b. Muatteb Lât Mâbedi’ne dokunulmamasına karşılık itaat etmeyi, erzak ve kılavuz vermeyi teklif etti. Talepleri kabul edilen Tâifliler Ebû Rigâl adında bir kişiyi kılavuz olarak verdiler. Ebrehe’nin ordusu Mekke yakınlarında Mugammes adı verilen yere 4 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 21 kadar gelip konakladı. Bu sırada Mekke’ye doğru gönderdiği öncü süvari birlikleri şehir yakınında yayılan develeri ordugâha getirdi. İzinsiz el konulan develerden iki yüzü Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib’e aitti. Ebrehe, Mekke’ye elçi göndererek hedefinin sadece Kâbe olduğunu, kendisine karşı gelinmedikçe kimseye dokunmayacağını bildirerek şehrin liderini karargâhına davet etti. Mekkeliler adına Abdülmuttalib bir heyetle ordugâha geldi. Ebrehe Abdülmuttalib’in Kâbe’nin yıkılmamasını rica etmek yerine develerini istemesini garipsemişti. Bunun üzerine Abdülmuttalib kendisinin develerin sahibi olduğunu, Kâbe’yi de sahibinin koruyacağını söyledi. Develerini alarak Mekke’ye dönen Abdülmuttalib, Kâbe’ye giderek Beyt’ini koruması için Allah’a niyaz ettikten sonra halka şehrin dışına çıkmalarını, dağlara ve vadilere çekilmelerini tavsiye etti. Kâbe’yi yıkmaktan vazgeçmesi için yapılan teklifleri reddeden Ebrehe, ordusuna ertesi sabah hücum emrini verdi. Fakat ordusunun önünde bulunan Mahmûd adlı büyük fil yerinden kımıldamadı ve Mekke Haremi’ne girmedi. Sonunda ordunun büyük bir kısmı, Kur’an-ı Kerim’de de belirtildiği gibi, akın akın gelen ve tepelerine taş yağdıran ebâbîl kuşları tarafından mahvedildi. Böylece planları boşa çıkan ve ordusu perişan olan Ebrehe kendisi gibi kurtulabilen askerleriyle birlikte Yemen’e dönmek zorunda kaldı; kısa bir süre sonra da öldü. Ebrehe’nin ordusuyla Kâbe’ye saldırısı ve helak oluşu Fîl suresinde şöyle anlatılır:”Görmedin mi Rabbin neler etti fil sahiplerine? Onların kötü planlarını boşa çıkarmadı mı? Onların üstüne sürü sürü kuşlar saldı. O kuşlar onların üzerlerine pişkin tuğladan yapılmış taşlar atıyorlardı. Böylece onları yenilip çiğnenmiş ekine çevirdi.”(Fîl 105/1-5). Burada Fil Vak’ası hakkında bilgi vermekten daha çok, Mekke müşriklerine bildikleri bir olayın acı sonucu hatırlatılarak İslâm’a ve Hz. Peygamber’e karşı düşmanca tavır sergilemeyi sürdürmeleri halinde kendilerinin de böyle bir cezaya çarptırılabileceklerine dikkatleri çekilmektedir. Bu olaya Fil Vak’ası, meydana geldiği yıla da Fil yılı adı verilmiştir. Ebrehe’nin girişiminin başarısızlıkla sonuçlanması Arapların Kâbe’ye ve hac ibadetine daha önce görülmemiş derecede değer vermeye başlamalarına yol açtı. Mekke ve Kureyş’in yarımada içerisindeki itibarı daha da arttı. Kureyşliler Mekke’de oturdukları ve Kâbe’nin hizmetinde bulundukları için kendilerine bir takım dinî-iktisadi imtiyazlar (hums) tanıyıp kurallar koyarak şehir ekonomisinin daha da gelişmesine imkân verecek faaliyetlere giriştiler. Ayrıca Yemen’e karşı üstünlüğü tescil edilen Hicaz’da Hıristiyan hâkimiyetinin kurulması da önlendi. 22 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Özet Arabistan’ın coğrafî durumunu tanımlayabilmek Arabistan Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının kesişme noktasında yer alır. Doğuda Basra Körfezi ve Uman Denizi, Güneyde Arap Denizi ve Aden Körfezi, Batıda Kızıldeniz ve Akabe Körfezi ile çevrilidir. Genellikle Tihâme, Hicaz, Necid ve Yemen olmak üzere dört bölüme ayrılır. İslâmiyet’in hemen öncesinde Arap Yarımadası’ndaki meşhur şehirlerarasında Mekke, Tâif, Yesrib, Yenbû, Cüreş, San’a, Hicr, Hayber, Suhâr, Debâ, Dûmetülcendel, Fedek, Teymâ, Vadilkura ve Maknâ sayılabilir. Arabistan’ın kuzey ve güneyinde kurulan devletleri sınıflandırabilmek Arabistan’ın asıl sakinleri günümüzde dünyanın en kalabalık Sâmî kavmi olan Araplardır. Bölgede Yontma Taş ve Cilâlı Taş devirlerinden itibaren hayat olduğu bilinmektedir. Arap kelimesine ilk defa Asur Kralı III. Salmanasar’ın yıllıklarında rastlanır. Bu tarihten milattan önce VI. yüzyıla kadar Asur ve Bâbil kitabelerinde sıkça geçer. Herodotos’tan itibaren de eski Yunan ve Latin kaynaklarında yer alır. Arap Yarımadası’nın güney ve kuzeyinde İslâm öncesi dönemde çeşitli devletler kurulmuştur. Orta Arabistan’daki Hicaz bölgesinde ise İslâm dönemine kadar herhangi bir devlet kurulmamış, bölgede insanlar kabileler halinde yerleşik veya göçebe olarak yaşamışlardır. Güney Arabistan’da Maînliler, Sebeliler ve Himyerîler hüküm sürmüş, ardından bölge Habeşliler ve Sâsânîler’in eline geçmiştir. Kuzey Arabistan’da ise Nabatîler, Tedmürlüler, Gassânîler, Lahmîler ve Kindeliler devlet kurmuşlardır. Hicaz bölgesi ile Mekke’nin önemini açıklayabilmek Arabistan’ın sadece İslâm tarihi bakımından değil dünya tarihi bakımından da en önemli bölgesi Hicaz’dır. Zira burası son peygamber Hz. Muhammed’in dünyaya geldiği, yaşadığı, peygamber olarak görevlendirildiği ve görevini tamamladıktan kısa bir süre sonra vefat ettiği yerdir. Mekke’nin yerleşim birimi olarak seçilip plânlanmasında belirleyici en mühim unsur merkezinde yer alan Kâbe’dir. Bunun yanında hac ibadetinin yapıldığı Mescid-i Harâm, Arafat, Mina, Müzdelife ve mîkat yerleri de Mekke ve çevresinde yer almaktadır. İslâmiyet’in ortaya çıktığı dinî ve sosyo-kültürel zemini anlatabilmek İslâm öncesinde Arap toplumunda kabile asabiyeti genel kuralları belirliyordu. Yerleşik ve göçebe olarak yaşayan Arap kabileleri Kahtânî ve Adnânî olmak üzere iki ana koldan gelir. Yılın belirli mevsimlerinde belirli yerlerde kurulan panayırlar ekonomik hayatın canlılığını sağlardı. Dinî ve sosyal hayat telakkileri Câhiliye geleneklere dayanan Araplarda genel anlamda putperestlik hâkimdi. Bununla birlikte Araplar tek tanrı düşüncesine sahiptiler ve putların kendilerini Allah’a yaklaştıracağına ve O’nun nezdinde şefaatçi olacağına inanıyorlardı. Ayrıca çok tanrıcılık ve putperestliğin tamamen yaygın hale geldiği dönemlerde bile tevhid inancına bağlı Hanîfler diye anılan bazı kişilerin varlığı bilinmektedir. Bu dönemde hac en yaygın, köklü ve düzenli bir ibadetti. Haccın yapıldığı Kâbe ve çevresi çeşitli kabilelerin tapındıkları putların muhafaza edildiği Arabistan’ın en önemli dinî merkeziydi. 1 2 3 4 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 23 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Arabistan’da kurulan devletlerden biri değildir? a. Kinde Devleti b. Himyeri Devleti c. Nabatî Devleti d. Hîre Devleti e. Gassâni Devleti 2. Zemzem Kuyusu’nun açılmasından sonra Mekke’ye aşağıdaki topluluklardan hangisi yerleşmiştir? a. Huzâaoğulları b. Haşimoğulları c. Cürhümoğulları d. İsmailoğulları e. Abdülmuttaliboğulları 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Mekke’ye putperestlik Huzâaoğulları’ndan Amr b. Luhay tarafından sokulmuştur. b. Ebrehe Kâbe’yi yıkmak için Mekke’ye sefer düzenlemiştir. c. Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib Cürhümlüler tarafından kapatılan Zemzem kuyusunu açmıştır. d. Mekke ve Kâbe’nin yönetimiyle ilgili görevler Hâşim b. Abdümenâf tarafından oluşturulmuştur. e. Kur’an-ı Kerim’de Sebe Devleti’nden bahsedilir. 4. Mekke ticaretinin dışa açılmasını aşağıdakilerden hangisi gerçekleştirmiştir? a. Hâşim b. Abdümenâf b. Kusay b. Kilâb c. Amr b. Luhay d. Seyf. b. Zû Yezen e. Osman b. Talha 5. Arabistan’da kurulan panayırlardan en meşhuru aşağıdakilerden hangisidir? a. Arafat b. Mecenne c. Ukâz d. Zülmecâz e. Hubâşe 6. Arabistan’a putperestliği sokan şahıs aşağıdakilerden getirmiştir? a. Ebû Cehil b. Seyf. b. Zû Yezen c. Kusay b. Kilâb d. Ebrehe e. Amr b. Luhay 7. Aşağıdaki görevlerden hangisi doğrudan Mekke’nin yönetimiyle ilgilidir? a. Hicâbe b. Rifâde c. Sidâne d. Darünnedve e. Sikâye 8. Aşağıdaki şehir gruplarından hangisi Hicaz bölgesindedir? a. Mekke-Yesrib-San’a b. Bağdat-Medine-Şam c. Yesrib-Dımaşk-Medine d. Mekke-Yesrib-Tâif e. Tedmür-Palmyra-Hîre 9. Kur’ân-ı Kerim’de Fîl suresinde aşağıdaki tarihi olaylardan hangisine işaret edilmiştir? a. Amr b. Luhay’ın Mekke’ye putperestliği getirmesine b. Huzâa kabilesinin Cürhümlüler’i Mekke’den çıkarmasına c. Habeşistan’ın Yemen valisi Ebrehe’nin Kabe’yi yıkma teşebbüsüne d. Hz. İbrahim’in eşi Hacer ve oğlu İsmail’i Mekke’ye getirmesine e. Abdülmuttalib’in Cürhümlüler tarafından kapatılan Zemzem kuyusunu yeniden açmasına 10. Aşağıdakilerden hangisi Bizans İmparatorluğu’nun vassâlıdır? a. Sebe Devleti b. Lahmî Devleti c. Main Devleti d. Hîre Devleti e. Gassâni Devleti 24 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız doğru değilse “Arabistan’ın Siyasî Geçmişi ve Sakinleri” konusunu yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse “Mekke’nin Şehir Olarak Ortaya Çıkışı” konusunu yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse “Kusay b. Kilâb’ın Mekke Hâkimiyeti ve Yönetimi” konusunu yeniden okuyunuz. 4. a Yanıtınız doğru değilse “Mekke’nin Ticarî Bir Merkez Olarak Yükselişi” konusunu yeniden okuyunuz. 5. c Yanıtınız doğru değilse “Arabistan Ticaretinin Can Damarı Panayırlar” konusunu yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse “Mekke’ye Putperestliğin Girişi” konusunu yeniden okuyunuz. 7. d Yanıtınız doğru değilse “Dârünnedve” konusunu yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Arabistan’ın Kalbi: Hicaz Bölgesi” konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yanıtınız doğru değilse “Fil Vak’ası: Ebrehe’nin Kâbe’yi Yıkma Teşebbüsü” konusunu yeniden okuyunuz. 10. e Yanıtınız doğru değilse “Kuzey Arabistan’da Kurulan Devletler” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Hz. Peygamber’in yirmi birinci göbekten atası olan Adnan’ın babası Üded, annesi Belhâ bint Ya’rub’dur. Bâbil kralı Buhtunnasr (m. ö. 604-561) zamanında Mekke’de yaşadığı rivayet edilen Adnan’ın doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. İslâm kaynaklan Adnan’ın Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’in soyundan geldiği konusunda birleşir, ancak hayatı hakkında fazla bilgi vermezler. Adnan’ın Hz. İsmail’e kadar uzanan atalarının kırk, yirmi veya on beş kişi olduğu ileri sürülür. Arapların iki ana kolundan birini oluşturan Adnânîler’in Adnan’dan Hz. Muhammed’e kadar gelen ve Hz. Peygamber tarafından da teyit edilen soy kütüğü şöyledir: Adnan-Mead-Nizâr-Mudar-İlyâsMüdrike-Huzeyme-Kinâne-Nadr-Mâlik-KureyşGâlib-Lüey-Kâ’b-Mürre-Kilâb-Kusay-AbdümenâfHâşim-Abdülmuttalib-Abdullah-Muhammed. Sıra Sizde 2 İslâmiyet’in doğduğu yıllarda genel bir boşluk ve çöküntü içerisinde bulunan Çin, Hindistan’dan gelen Budizm’in etkisi altındaydı. Budizm’in çöküşe geçtiği ve çok çeşitli inanç ve kültürün hâkim olduğu Hindistan’da VI. yüzyılın başında kuzeyden gelen Akhunlar (Eftalit) başta olmak çok sayıda bağımsız oluşum ortaya çıkmıştı. Bölgede siyasi birlik yoktu. Arabistan’ın kuzey ve batısında başkenti Konstantinopolis (İstanbul) olan Bizans İmparatorluğu hüküm sürmekteydi. Arap Yarımadasının doğu ve kuzeyinde ise başkenti Irak’taki Medâin olan Sâsânî (Pers) İmparatorluğu hâkimiyeti vardı. Dönemlerinin süper güçleri olan bu iki imparatorluk sürekli mücadele hâlindeydi. İranlılar ile Doğu Romalılar arasındaki mücadeleye Kur’an-ı Kerim’de Rûm suresinde değinilir. VI. yüzyılın ilk yarısında önce Yahudilik daha sonra Hıristiyanlığın etkisi altına giren Habeşistan’a, Mekke’de İslâm’ı yaşama konusunda ciddi sıkıntılara maruz kalan Müslümanların hicret ettiklerini de hatırlamamız gerekir. Sıra Sizde 3 Câhiliye özel olarak Arapların İslâm’dan önceki inanç, tutum ve davranışlarını, genel olarak da kişilerin ve toplumların günah ve isyanlarını ifade eden bir terimdir. İslâm öncesi Arapları Allah’ı hakkıyla bilmedikleri, O’na şeksiz ve ortak koşmadan iman etmedikleri, gerek ferdî gerekse sosyal hayat itibariyle bilgiden, düzenden, sulh ve sükûndan uzak oldukları, güçlü ve asil sayılan- 1. Ünite - İslamiyet Öncesi Arabistan 25 Yararlanılan Kaynaklar ları daima haklı kabul ettikleri ve adaletten yoksun bir hayat yaşadıkları için bu döneme Câhiliye denilmiştir. İslâmiyet tevhid inancını getirerek putperestliğe karşı kesin tavır almış, bu inanışın eseri olan ve insan şerefine yakışmayan bütün olumsuz âdetleri ortadan kaldırmıştır. Bununla birlikte Hz. Peygamber Câhiliye devri Araplarının kültürel yapısını, değerlerini, telakkilerini tamamıyla reddetmemiş, İslâm’ın temel hükümlerine aykırı olmayan misafiri ağırlamak, yetimi korumak gibi güzel uygulamaların devamına izin vermiştir. Sıra Sizde 4 Arabistan’ın çeşitli yerlerinde geniş katılımlı panayırlar kurulurdu. Rebîülevvel ayının başından on beşine kadar süren Suriye-Hicaz kervan yolu üzerinde yer alan Dûmetülcendel bunlardandı. Bu panayıra Hicaz ve Yemen’den gelerek katılan tüccarlar, Kureyşli muhafızlar tarafından korunurdu. Buradan Hasâ’daki Muşakkar’a gidilir ve Cemâziyelâhir ayının tamamında açık olan bu panayıra deniz yoluyla gelen İranlılar da katılırdı. Receb ayının ilk günü buradan Uman’daki Suhâr’a hareket edilir ve 20-25 Receb günleri burada kurulan fuarda alışveriş yapılırdı. Daha sonra Uman sahilinde Hint ve Afrika’ya açılan Debâ’ya geçilirdi. Receb ayının son gününde başlayan bu panayıra sadece Arap yarımadasından değil Hindistan ve Çin’den tüccarlar katılırdı. Debâ’dan Güney Arabistan’ın Mehre şehrindeki Şâban ayının on beşinde kurulan Şıhr panayırına gidilirdi. Bunun ardından Ramazan ayının ilk on gününde kurulan Aden ile aynı ayın on beşi ile yirmisi arasında San’a panayırına iştirak edilirdi. Bunun ardından Kâbe ziyaretiyle tamamlanacak olan süreç başlardı. Cevad Ali (1968-1978). el-Mufassal fî târîhi’l-Arap kable’l-İslâm, I-X, Beyrut. Hamidullah, M. (2003). İslâm Peygamberi (çev. Salih Tuğ), I-II, İstanbul. Hitti, P. (1980). Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (çev. Salih Tuğ), I, İstanbul. İbn Hişâm, (1987). es-Sîretü’n-Nebeviyye (nşr. Ömer AbdüsselâmTedmürî), I, Kahire. İbn Sa’d, (1990). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. M. Abdülkâdir Atâ), I, Beyrut. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn, İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Adnân”, “Arap”, “Arabistan”, “Bedevî”, “Câhiliye”, Gassânîler”, “Hicaz”, “Himyerîler”, “Hîre”, “Lahmîler”, “Rifâde”, “Sâmî”, “Sebe”, “Sebe Sûresi”, “Sikâye”, maddeleri. 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Muhammed’in peygamberlik öncesi hayatının ana safhalarını tanımlayabilecek, Hz. Peygamber’in Câhiliye toplumunda sergilediği erdemli davranışları değerlendirebilecek, Hz. Peygamber’in İslâm’ı tebliğe başlaması ve İslâmiyet’in Mekke dönemi üzerine fikir yürütebilecek, Hicretin sebep ve sonuçlarını tartışabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Abdullah, Abdülmuttalib, Ebû Tâlib, Âmine, Halime, Hz. Hatice • Ficâr savaşları, Hilfü’l-fudûl, el-Emîn • Vahiy, Tebliğ, Kureyş Müşrikleri, Sosyal Boykot, Dârülerkam • Habeşistan, Tâif,İsrâ ve Mirâc, Akabe biatları, Hicret İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi • HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİK ÖNCESİ HAYATI • HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİ VE İSLÂM’IN MEKKE DÖNEMİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİK ÖNCESİ HAYATI Soyu, Ailesi, Doğumu ve Çocukluğu İslâm Peygamberi’nin soyu yirmi birinci kuşaktan atası olan Adnân vasıtasıyla Hz. İbrahim’in oğlu Hz. İsmail’e dayanır. Bu sebeple Hz. Muhammed’in de mensup olduğu Kuzey Araplarına İsmâilîler veya Adnânîler gibi isimler verilir. Hz. Peygamber’in Adnân’a kadar soy kütüğü kesin olarak bilinmekte olup şöyledir: Muhammed b. Abdullah b. Abdülmuttalib (Şeybe) b. Hâşim b. Abdümenâf b. Kusay b. Kilâb b. Mürre b. Kâ’b b. Lüey b. Gâlib b. Fihr (Kureyş) b. Mâlik b. Nadr b. Kinâne b. Huzeyme b. Müdrike b. İlyâs b. Mudar b. Nizâr b. Mead b. Adnân. Adnân ile Hz. İsmail arasındaki dedelerinin adları ve sayıları konusunda ise ihtilaf vardır. Hz. Muhammed’in babası, Kureyş’in Benî Hâşim kolundan Abdullah b. Abdülmuttalib, annesi ise Kureyş kabilesinin Benî Zühre koluna mensup Vehb b. Abdümenâf’ın kızı Âmine’dir. Hz. Peygamber onların evliliklerinden dünyaya gelen tek çocuklarıdır. Hz. Peygamber’in baba tarafından dedesi Abdülmuttalib b. Hâşim, babaannesi Fâtıma bint Amr, anne tarafından dedesi Vehb b. Abdümenâf, anneannesi de Berre bint Abdüluzzâ’dır. Hz. Peygamber’in babası Abdullah akranları arasında çok beğenilen yakışıklı bir gençti. Yüzünde diğer gençlerde bulunmayan bir güzellik ve parlaklık vardı. Bunun Hz. Peygamber’e ait “nübüvvet nûru” (peygamberlik nuru) olduğu kabul edilir. Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib Zemzem kuyusunu yeniden ortaya çıkarıp işler hâle getirdiği sırada Kureyş’in bazı ileri gelenleri onu alaya alıp küçük düşürmek istemişlerdi. O sırada Hâris’ten başka oğlu olmayan Abdülmuttalib onlara karşı savunmasız bir durumda olduğundan on oğlu olursa birini kurban edeceğine dair adakta bulunmuştu. Bir süre sonra duası gerçekleşip on oğlu dünyaya geldiğinde gördüğü bir rüyada kendisine adağı hatırlatılmış, o da oğullarından hangisini kurban edeceğini belirlemek için kuraya başvurmuştu. Kura o sırada en küçük oğlu olan Abdullah’a çıkınca onu kurban etmeye karar vermiş, ancak buna başta kızları olmak üzere pek çok kimse karşı çıkmıştı. Adağını yerine getirebilmek için bir çözüm arayan Abdülmuttalib kendisine yapılan bir tavsiye doğrultusunda Abdullah ile o günkü örfe göre diyet olarak kabul edilen on deve arasında kura çektirmiş, fakat kura yine Abdullah’a çıkmıştı. Abdülmuttalib deve sayısını onar onar artırarak kuraya devam etmiş, sayı yüze ulaşınca kuranın develere çıkması üzerine 100 deve kurban etmiş; böylece Abdullah’ı kurtarmıştı. Bundan dolayı Hz. Peygamber, hem babası Abdullah’ın hem de büyük atası Hz. İbrahim’in oğlu Hz. İsmâil’in kurban edilmekten kurtulmasını kastederek, “Ben iki kurbanlığın oğluyum” demiştir. İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 28 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Abdullah gençlik çağına ulaştığında kendisine gelen birçok evlilik teklifini kabul etmemiş, nihayet babasının teşebbüsüyle Vehb’in kızı Âmine ile evlenmiştir. Abdullah’ın bu sırada on sekiz yaşında olduğu anlaşılmaktadır. Abdullah ticaret için gittiği Suriye’den dönerken Yesrib’e (Medine) uğramış ve orada babasının dayıları olan Adî b. Neccâr oğullarını ziyaret etmişti. Ancak bu sırada hastalanıp akrabalarının yanında bir ay kadar hasta yattıktan sonra vefat etmiş ve Medine’de defnedilmiştir. Abdülmuttalib Abdullah’ın hastalığını haber alınca büyük oğlu Hâris’i Yesrib’e göndermiş, ancak Hâris şehre ulaşmadan kardeşi vefat etmiştir. Bundan dolayı Hz. Peygamber yetim olarak dünyaya gelmiştir. Hz. Muhammed büyük atası Hz. İbrahim’in duası (el-Bakara, 2/128) ve kendinden önceki peygamber Hz. İsa’nın müjdesi (es- Saf, 61/6) olarak Arap yarımadasının batısındaki Hicaz bölgesinde yer alan Mekke’de dünyaya geldi. Araplar arasında kullanılan belirli bir takvimin olmaması ve ay takviminin güneş takvimine uyarlanarak takvime yapılan müdahale demek olan nesî uygulamasından dolayı doğum tarihi ihtilaflıdır. Genel kabule göre Hz. Peygamber Fil Vak’ası’ndan 50-55 gün sonra Rebîülevvel ayında Pazartesi günü sabaha doğru dünyaya gelmiştir. Farklı hesaplamalara göre Hz. Peygamber’in doğum tarihi 20 Nisan (9 Rebîülevvel) 571 veya 17 Haziran (12 Rebîülevvel) 569 Pazartesi şeklinde belirlenmektedir. İslâm kaynaklarında Hz. Muhammed’in ana rahmine intikalinden doğumuna kadar geçen zaman içinde bazı olağanüstü olayların meydana geldiğine dair bilgiler yer alır. Âmine Hz. Peygamber’e hamile olduğu sırada bir rüya görmüş, rüyada kendisine önemli bir kişiye hamile olduğuna işaret edilerek doğacak çocuğa Muhammed veya Ahmed adını vermesi söylenmiştir. Âmine’nin doğum sancısı çekmediği de bu kayıtlar arasındadır. Hz. Peygamber sünnetli olarak doğmuş ve melekler tarafından yıkanmış ve sırtına peygamberlik mührü vurulmuştu. Abdülmuttalib torununun dünyaya geldiği müjdesini alınca onun şerefine bir ziyafet vermiş, ziyafette ona Muhammed adını koymuş, Allah’ın ve insanların onu hayırla anması için bu ismi verdiğini söylemiştir. Hz. Muhammed doğumunun ardından bir süre annesi Âmine’nin yanında kalmış, daha sonra âdet olduğu üzere sütannesine verilmiştir. Çocukların sütannesine verilmesinde temel sebep onların şehir yerine daha sağlıklı olan çöl havasında büyümelerini sağlamak, ayrıca konuşma çağında fasih Arapça öğrenmelerine imkân vermekti. Mekke’nin küçük çocuklara uygun olmayan iklimi bu husustaki etkenlerdendi. Hz. Peygamber de bu geleneğe uyularak Hevâzin kabilesinin Sa’d b. Bekir koluna mensup Halime bint Ebû Züeyb’e verildi. Halime, sütanneliği yaparak geçimini sağlayan diğer bedevî kadınlarla ve kocası Hâris ile birlikte bir kıtlık yılında Mekke’ye gitmiş, ancak genellikle tercih edildiği üzere zengin bir aile çocuğu bulamamıştı. Hz. Muhammed’in yetim olduğunu öğrenince de onu almakta tereddüt göstermiş, bununla birlikte Mekke’den eli boş dönmemek için yanında götürmeye razı olmuştu. Hz. Muhammed iki yıl sonra Halime tarafından Mekke’ye getirilmiş, ancak Âmine, çöl havasının çocuğuna yaradığını gördüğü, bazı rivayetlere göre ise o sıralarda Mekke’de veba salgını olduğu için bir müddet daha Halime’nin yanında kalmasını istemişti. Hz. Muhammed dört veya beş yaşına kadar sütannesinin yanında kaldıktan sonra Mekke’ye getirilerek annesine teslim edildi. Hz. Peygamber’in sütbabası Hâris b. Abdüluzza, sütkardeşleri de Abdullah, Üneyse ve Şeymâ idi. Halime ve Hâris, Muhammed’i yanlarına aldıktan sonra bolluk ve berekete kavuştular; deve ve koyunları eskisinden çok daha fazla süt vermeye başladı. Ayrıca sütannesinin yanında bulunduğu dönemde ‘şakk-ı sadr’ adı verilen olayın meydana geldiği bilgisi de kaynaklarda yer alır. Buna göre iki melek gelip Hz. Muhammed’in göğsünü yarmış, kalbini çıkararak kötülüklerden arındırHz. İbrahim’den sonra uzun müddet ay takvimi kullanan Araplar, umre için receb, hac için zilhicce ayını esas alıyorlar, ayrıca umrenin yapıldığı receb ayı ile haccın yapıldığı zilhicce ve onun bir öncesi zilkade ile bir sonrası muharrem aylarını haram aylar olarak kabul ediyorlardı. Zamanla haram ayların yerlerini değiştirmek veya haccın sabit bir mevsimde yapılmasını sağlamak amacıyla nesî uygulamasına başvurmaya başladılar. Birbirinin peşi sıra gelen üç haram ayda savaşmanın yasak olması Arapların hayatını zorlaştırıyor, haccın sonunda savaş yapmak isteyen kabileler muharrem ayının haramlığının ertelenmesini istiyorlardı. Ayrıca ay takvimine göre hac zamanı yılın bütün mevsimlerini dolaşıyordu. Bu durum panayırlardaki ticari hayatı olumsuz yönde etkiliyor ve ticaretten beklenen kar elde edilemiyor, yaz aylarında seyahat daha zor oluyordu. Araplar bu sakıncaları ortadan kaldırarak ticari faaliyetlerini rahatça yapmak, yarımadanın iklim şartlarına uygun tarım ürünlerini panayırlarda pazarlamak ve kendileri için uygun mevsimde seyahat etmek amacıyla hac mevsimini sabitlemek için ay takvimini güneş takvimine uyarlayıp nesî uygulamasına başvuruyorlardı. Bir ay eklenmesiyle ay takviminde aylar on üçe çıkıyordu. Hz. Peygamber ayların sayısının on iki ve nesî yapmanın yasak olduğunu bildiren ayetleri Vedâ Hutbesi’nde tekrarlayarak bu Câhiliye adetini ortadan kaldırdı. 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 29 mış, semâvî bir suyla yıkadıktan sonra yerine yerleştirmiştir. Bu olaydan haberdar olan Halime ve Hâris’in baştan beri birçok olağanüstü yönüne şahit oldukları Hz. Muhammed hakkında, olup biteni izah edememekten kaynaklanan bir endişe yaşadıkları ve çocuğu ailesine iade etmenin daha doğru olacağını düşünmeye başladıkları kaydedilir. Hz. Peygamber’in sütannesi, sütbabası ve sütkardeşlerinin İslâm dönemine ulaşıp ulaşmadıklarını, ulaştılarsa Müslüman olup olmadıklarını ve Hz. Peygamber’in sütannesi Halime’ye karşı tutumunu araştırınız. Hz. Peygamber altı yaşına geldiğinde annesi Âmine onu câriyesi Ümmü Eymen’le birlikte yanına alarak Yesrib’e götürdü. Burada hem Abdullah’ın mezarını hem de Abdülmuttalib’in annesi dolayısıyla ailenin dayıları sayılan Benî Neccâr mensuplarını ziyaret ettiler. Âmine, Yesrib’de bir ay kadar kaldıktan sonra Mekke’ye dönerken Medine’ye yaklaşık 190 km. mesafede bulunan Ebvâ’da hastalandı ve genç yaşta vefat etti. Annesinin ölümüyle öksüz kalan Hz. Peygamber Ümmü Eymen tarafından Mekke’ye getirilip dedesi Abdülmuttalib’e teslim edildi. Hz. Peygamber daha sonra hicretin altıncı yılında (milâdî 628) Ebvâ’ya uğrayıp annesinin mezarını ziyaret etmiştir. Kabri eliyle düzelten, Hz. Peygamber bu arada annesinin şefkat ve merhametini hatırlayarak gözyaşı dökmüştür. Abdülmuttalib, çok sevdiği ve genç yaşta kaybettiği oğlu Abdullah’ın değerli hatırası olan Muhammed’e büyük özen gösteriyordu. Sofraya onunla birlikte oturup yemek yiyor; onu zaman zaman Kâbe duvarının gölgesindeki minderine oturtuyor; Dârünnedve’deki toplantılara başkanlık ederken yanına alıyor; bütün davranışlarıyla ona baba şefkatı ve sevgisinin eksikliğini hissettirmemeye çalışıyordu. Yaşı seksenin üzerinde olan Abdülmuttalib o sırada sekiz yaşındaki torunu Muhammed’in bakım ve himayesini amcası Ebû Tâlib’e verdikten kısa bir süre sonra vefat etti. Ebû Tâlib Hz. Peygamber’in babası Abdullah’ın anne-baba bir kardeşi idi. Ebû Tâlib, yeğenini çocuklarından fazla sevdi, onun uğurlu olduğuna inandı ve iyi yetişmesi için gayret sarfetti. Çıktığı bazı seyahatlerde onu da yanına alırdı. Nitekim Hz. Muhammed’in dokuz (veya on iki) yaşında bulunduğu sırada amcası ticaret amacıyla Suriye’ye gitmeye karar verdiğinde o da amcasıyla birlikte gitmek istedi. Yeğeninin bu konudaki ısrarını gören Ebû Tâlib onu da yanına aldı. Kervan Suriye topraklarındaki Busrâ’da konakladı. Burada bir manastırda yaşayan Bahîra adlı rahip kafileyi yemeğe davet etti. Bahîra Ebû Tâlib’e, Muhammed’in İncil’de gönderileceği vaat edilen peygamber olduğunu söyledikten sonra başına gelebilecek bazı tehlikelere dikkat çekmiş ve onu iyi korumasını tavsiye etmiştir. Ebû Tâlib bunun üzerine seyahatını yarıda kesip Mekke’ye dönmüştür. Hz. Muhammed on yaşlarında iken kalabalık bir aileye sahip bulunan amcası Ebû Tâlib’e yardımcı olmak amacıyla bir süre çobanlık yaptı. Peygamberliği döneminde bu hatırasına atıfla “Hiçbir peygamber yoktur ki, koyun gütmüş olmasın” buyurmuştur. Etrafında bulunan sahabelerin “Siz de mi koyun güttünüz yâ Resûlallah?” şeklindeki sorusu üzerine “Evet. Ben de Mekkelilerin koyunlarını güttüm” cevabını vermiştir. Ebû Tâlib, peygamberliğinden sonra da yeğeninin yanında yer aldı. İslâm’ı kabul etmesi için Hz. Peygamber’in yaptığı ısrarlı tekliflerini cevapsız bırakmakla birlikte onu korumak için elinden geleni yapmaya çalıştı. 1 Ebû Tâlib’in hanımı Fâtıma bint Esed Hz. Muhammed’e kendi çocuklarından daha fazla ilgi gösterdi. Hz. Peygamber de büyüdüğünde yengesinin iyiliklerini hiçbir zaman unutmadı. Onu Medine’deki evinde ziyaret eder, zaman zaman orada öğle uykusuna yatardı. Yengesi vefat ettiğinde çok üzülmüş, gömleğini ona kefen yapmış, cenaze namazını kendisi kıldırmış ve mezarına eliyle indirmiştir. Ölümünden duyduğu üzüntüyü etrafındakilere anlatırken vefa duygusunu şu sözlerle göstermiştir: “Ben onun himayesine muhtaç öksüz bir çocuktum. O kendi çocukları aç olduğu halde beni doyururdu. Kendi çocuklarını bırakır benim saçlarımı tarardı. O benim annem gibiydi.” 30 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Muhammed’in Gençliği Câhiliye döneminde Arap kabileleri arasında sık sık çeşitli sebeplerle savaşlar çıkardı. Hatta kan dökmenin yasak olduğu haram aylarda bile savaşların yapıldığı olur ve bu aylarda cereyan eden savaşlara Ficâr adı verilirdi. Hz. Peygamber de gençliğinde böyle bir savaşa katılmak durumunda kalmıştı. Müttefik Kureyş-Kinâne ve Kays-Aylân kabileleri arasında çıkan ve Ficâr savaşlarının en şiddetlisi olan savaşın esas sebebi Benî Kinâne’den Berrâd b. Kays’ın Hevâzin eşrafından Urve b. Utbe’yi öldürmesiydi. Bu savaşta Kureyşliler kabile asabiyeti sebebiyle Benî Kinâne’nin yanında yer aldı. Harb b. Ümeyye, Kureyş ve Kinânelilerin başkumandanlığına getirildi. Kureyş’in kollarından Hâşimoğullarının reisi ve Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib haram aylarda bulundukları gerekçesiyle Hâşimoğullarının bu savaşa katılmasına razı olmadı. Hâşimoğullarının Zübeyr b. Abdülmuttalib kumandaResim 2.1 Hz. Peygamber’in şeceresi (TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX, 408). 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 31 sında katıldıkları savaş, Kureyş ve müttefiki Kinâne’nin zaferiyle sonuçlandı. Hz. Peygamber on dört, on beş, on yedi veya yirmi yaşında bu savaşa amcalarıyla birlikte katıldıysa da fiilen savaşmadı. Amcalarına ait eşyaları korudu, gelen okları da kalkanla karşılayıp toplamak suretiyle onlara geri verdi. Hz. Muhammed yirmi yaşında Hilfü’l-fudûl adı verilen antlaşma için yapılan toplantıya katıldı. Toplantı Mekke’ye hac ve ticaret için gelen zayıf ve güçsüz kimselere yapılan haksızlıklar, ayrıca sık sık ortaya çıkan kabileler arası savaşlar karşısında Hz. Peygamber’in amcası Zübeyr b. Abdülmuttalib’in girişimiyle Mekke’nin en zengin, yaşlı ve nüfuzlu kabile reisi durumundaki Abdullah b. Cüd’ân et-Teymî’nin başkanlığında yapıldı. ‘Erdemli insanların yemini’ anlamına gelen bu yemin içinde yer alanlar, yerli veya yabancı olsun haksızlığa uğrayan herkesi koruyacaklarına, hakkı verilinceye kadar birlikte hareket edeceklerine ve birbirlerine maddi destekte bulunacaklarına yemin etmişlerdi. Böylece başta Hz. Peygamber olmak üzere Hilfu’l-fudûl mensupları Mekke’de birçok haksızlığın önüne geçtiler. Hilfu’l-fudûl cemiyeti mensuplarının mazluma yardım noktasında yaptığı faaliyetlere örnek veriniz. Hz. Peygamber Mekke’deki birçok Kureyşli gibi ticaret ile meşgul olmuştur. Kumaş ve tahıl ticaretiyle uğraşan Ebû Tâlib’e yardım etmek suretiyle ticaret hayatına başlamış ve amcasının yaşlandığı yıllarda kendisi ticarete devam etmiştir. Bu dönemde onun çeşitli yerlere ticaret amacıyla seyahat ettiği bilinmektedir. Mekke yakınlarındaki Ukâz panayırının yanısıra Mekke’nin güneyinde Yemen yolu üzerinde on günlük mesafedeki Hubâşe panayırına, bir veya iki defa Yemen’e, ayrıca Doğu Arabistan’daki Muşakkar ve Debâ panayırlarına gittiği tespit edilebilmekte hatta Habeşistan’a gittiği tahmin edilmektedir. Bu seyahatler sebebiyle bir taraftan ticari hayatın gereklerini öğrenirken, diğer taraftan Arabistan’ın muhtelif yerlerinde yaşayan insanları yakından tanıma, onların dil ve lehçelerini, dinî, siyasî ve sosyal durumlarını öğrenme imkânını elde ediyordu. Câhiliye döneminin yaygın kötülüklerinin hiçbirine bulaşmaksızın temiz bir hayat yaşayan Hz. Muhammed çevresinde iffeti, mertliği, merhameti ve hak severliğinin yanı sıra ticaret hayatında da doğruluğu ve güvenilirliği sebebiyle “Muhammedü’l-Emîn” veya sadece “el-Emîn” unvanıyla bilinmekteydi. Kus b. Sâide el-İyâdî’nin Ukâz fuarında yaptığı konuşmanın muhtevası hakkında bilgi edininiz. Hz. Hatice ile Evliliği Hz. Hatice, Kureyş’in ileri gelenlerinden Huveylid b. Esed’in kızı olup soyu, dedelerinden Kusay’da Hz. Muhammed’in nesebiyle birleşir. Hz. Peygamber’den önce iki defa evlilik yapmış olan Hz. Hatice soylu, güzel ve zengin bir hanımdı. İkinci kocasının ölümünden sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden evlilik teklifleri almakla birlikte olumlu cevap vermemekteydi. Güvenilir bulduğu kimselerle ticaret yaparak yaşamını sürdüren Hz. Hatice, bu sıralarda bir tavsiye üzerine çevresinde üstün ahlâk sahibi ve güvenilir bir genç olarak tanınan Hz. Muhammed’le ortaklık antlaşması yaptı ve kölesi Meysere ile birlikte ticaret için Suriye’ye gitmesini istedi. Hz. Muhammed’in bu yolculuğu ticarî açıdan oldukça başarılı geçti. Bu sonuçtan memnun kalan Hz. Hatice Hz. Muhammed’in dürüst ve doğru sözlü olduğunu gördü. Meysere’nin Hz. Muhammed’in ahlâkı ve davranışları hakkında hayranlık uyandıran övgü dolu sözHz. Muhammed peygamberliği döneminde de bu ittifaktan övgüyle bahsetmiş ve şöyle demiştir: “Ben Abdullah b. Cüd’ân’ın evinde yapılan antlaşmaya katılmıştım ki, bunu güzel ve kızıl develere değişmem. Bugün de böyle bir antlaşmaya çağrılsam tereddüt etmeden giderim.” 2 Hz. Muhammed’in peygamberlikten önce katıldığı fuarlardan biri de Ukâz fuarı idi. Burada ticaretin yanında edebî konuşmalar yapılır; şairler en güzel şiirlerini okurlardı. 3 32 İslam Tarihi ve Medeniyeti I leri de dinleyen Hz. Hatice, Hz. Muhammed’e daha çok güven duydu ve ona karşı takdir hisleri gün geçtikçe arttı. Bizzat kendisi veya Nefîse bint Ümeyye (Münye) adlı bir kadın aracılığıyla Hz. Muhammed’e evlilik teklifinde bulundu. Beklemediği bir durumla karşılaşan Hz. Muhammed biraz düşündükten sonra teklifi kabul etti. Ebû Tâlib ve diğer amcaları, babası vefat etmiş olduğu için Hz. Hatice’yi amcası Amr b. Esed’den istediler ve alınan olumlu cevapla evlilik gerçekleşti. Hz. Muhammed Ebû Tâlib’in evinden Hz. Hatice’nin evine taşındı. Bu sırada Hz. Peygamber’in yirmi beş, Hz. Hatice’nin de kırk veya yirmi sekiz yaşında olduğu kaydedilir. Medine döneminde Hz. Mâriye’den doğan İbrahim dışında Hz. Muhammed’in bütün çocuklarının annesi Hz. Hatice’dir. Hz. Peygamber ve Hz. Hatice’nin bu evliliğinden Kasım, Zeynep, Rukıyye, Ümmü Külsûm, Fâtıma veAbdullah adlı çocukları dünyaya geldi. Hz. Peygamber, ilk oğlu Kasım dolayısıyla “Ebü’l-Kasım” künyesini almıştır. Hz. Hatice ile evlendikten sonra Hz. Peygamber’in ailesine üç kişi daha katıldı. Bunlardan ilki Hz. Hatice’nin kendisine hediye ettiği ve onun da hürriyetine kavuşturup evlâtlık edindiği Zeyd b. Hârise’dir. İkincisi Mekke’de ortaya çıkan kıtlık yüzünden maddi sıkıntı ile karşılaşan amcası Ebû Tâlib’e destek olmak üzere yanına aldığı ve o sıralarda beş yaşında olduğu rivayet edilen Ali b. Ebû Tâlib’dir. Üçüncüsü ise Hz. Peygamber’in şemâilini en güzel ve ayrıntılı şekilde anlatan üvey oğlu Hind b. Ebû Hâle’dir. Hz. Hatice yirmi beş yıla yakın bir süre evli kaldığı Hz. Peygamber’i maddi ve manevi açıdan daima destekledi. Hz. Peygamber’e ilk inanan kimse olup en sıkıntılı zamanlarda yanında yer aldı. Hz. Peygamber onun iyilikleri ve vefasını hiçbir zaman unutmadı. Onu her zaman hayırla anan Hz. Peygamber bir defasında şöyle demiştir: “Allah bana ondan daha hayırlısını vermemiştir: Herkes benim peygamberliğimi inkâr ederken, o bana inandı. Herkes beni yalanlarken o tasdik etti. İnsanlar mallarını esirgerken o malıyla bana destek oldu. Allah bana ondan çocuklar nasip etti”. Kâbe Hakemliği Hz. Muhammed’in otuz beş yaşlarında iken gerçekleştirilen Kâbe tamiri sırasında Kureyşliler arasında yaptığı hakemlik önemli bir mahiyet taşımaktadır. Kureyşliler, 605 yılında yangın ve sel baskınlarından zarar gören Kâbe’yi yeniden inşa etmek istediler. O sırada bir Bizans gemisinin Cidde yakınlarındaki Şu’aybe limanında karaya oturduğu haberi Mekke’ye ulaştı. Rivayete göre gemi Habeşistan’daki bir kilise tamirinde kullanılmak üzere mermer, kereste ve demir yüklü olup Bizans İmparatorunun emriyle Mısır’dan gönderilmişti. Velid b. Mugîre ve arkadaşları Şu’aybe’ye giderek geminin kerestelerini satın aldıkları gibi gemide bulunan marangoz ve inşaat ustası Bâkûm er-Rûmî’yi de Kâbe’nin tamiri için Mekke’ye davet ettiler. Hz. Peygamber’in de amcası Abbas’la birlikte taş taşıyıp yardımcı olduğu tamir sırasında Kâbe yeniden inşa edildi; ancak Hacerülesved’in yerine yerleştirilmesi hususunda anlaşmazlık çıktı. Bu şerefli görevi hiçbir kabile diğerine bırakmak istemedi, hatta bu yüzden savaşmayı bile göze alanlar oldu. Nihayet Kureyş’in ileri gelenlerinden Ebû Ümeyye b. Mugîre, “Benî Şeybe kapısından Kâbe’ye ilk giren kimsenin vereceği karara uyulmasını” teklif etti; Kureyşliler bu teklifi benimseyip beklemeye başladılar. Kapıdan Hz. Muhammed’in girdiği görülünce orada bulunanlar “İşte el-Emîn, işte Muhammed geldi!” diyerek memnuniyetlerini ifade ettiler. Hz. Muhammed, bir örtü getirterek Hacerülesved’i onun üzerine koydu, bütün kabile reislerinin iştirakiyle örtüyü kaldırdı, konulacağı hizaya gelince de taşı kendi elleriyle alıp yerine yerleştirdi. Böylece Kureyşliler arasında çıkmak üzere olan bir çatışmanın önüne geçilmiş oldu. 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 33 Hz. Muhammed’in Peygamberlik öncesi hayatı için C. Avcı’nın Muhammedü’lEmin adlı eserine başvurabilirsiniz. HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİ VE İSLÂM’IN MEKKE DÖNEMİ İlk Vahyin Gelişi Hz. Muhammed’in Allah tarafından peygamberlikle görevlendirilişi kırk yaşında olmuştur. Kâbe’nin tamiri ve Hacerülesved’in yerine konulmasından sonra, Allah hakkında düşünmeye, O’na nasıl iman ve ibadet edileceğini araştırmaya daha fazla yöneldiği fark ediliyordu. Mekkelilerin ve diğer birçok Arap kabilesinin putlarına hiç ilgi göstermeyen Hz. Muhammed, aklı ve hisleriyle putlara tapmanın faydasızlığı sonucuna ulaşmıştı. Belki de tek tanrı inancına dayalı Hz. İbrâhim’in dini üzere olmaya çalışan az sayıdaki Hanîfler gibi düşünüyordu. Ancak neyi ve nasıl yapacağını bilememenin ıstırabını yaşarken inzivaya çekilmekten hoşlanmaya başladı ve peygamberliğinin birkaç yıl öncesinden itibaren her ramazan ayında, dedesi Abdülmuttalib ve diğer bazı Kureyşlilerin yaptığı gibi, Hira dağındaki mağarada münzevi bir hayat yaşamaya başladı. Yiyeceği tükenince şehre iniyor, fakirlere yardımda bulunuyor, Kâbe’yi tavaf ediyor ve evden yiyecek alarak bazen Hz. Hatice’yle birlikte tekrar mağaraya dönüyordu. Hz. Muhammed’in Hira’da bulunduğu 610 yılı Ramazan ayının son on günü içinde muhtemelen yirmi yedinci gece, bazı rivayetlere göre pazartesi günü sabaha karşı Cebrâil gelerek ona Allah tarafından peygamber olarak görevlendirildiğini haber verdi. Bu ilk vahyi Hz. Peygamber şöyle anlatır. O gece Cebrâil bana gelerek “Oku!” dedi. Ben okuma bilmediğimi söyledim. Bunun üzerine melek beni alarak dayanabileceğim son noktaya kadar sıktı. Ardından beni bırakıp tekrar “Oku!” dedi. Cevaben yine “Ben okuma bilmem” deyince tekrar son noktaya kadar sıktı ve “Oku!” dedi. Ben “Ne okuyayım?” diye cevap verince melek beni üçüncü defa takatim kesilinceye kadar sıktı ve bıraktıktan sonra şu ayetleri okudu: “Yaratan Rabbinin adıyla oku. O insanı bir embriyodan yarattı. Oku! Senin Rabbin en büyük kerem sahibidir. Kalemle yazmayı öğreten, insana bilmediklerini belleten odur” (el-Alak 96/1-5). Bu olay üzerine heyecanlanıp korkuya kapılan Hz. Muhammed, Hira’dan ayrılarak evine gitti, yatağa girerek eşi Hz. Hatice’den üstünü örtmesini istedi ve uyandıktan sonra başından geçenleri anlattı. Hz. Hatice “Allah hiçbir zaman seni utandırıp üzmeyecektir. Çünkü sen akrabanı gözetir, doğruyu söyler, acizlerin elinden tutarsın; yoksullara yardım eder, misafirleri ağırlarsın; haksızlığa uğrayanların yanında yer alırsın” demek suretiyle samimi duygularını dile getirip teselli etti ve kendisine inandığını belirtti. Ardından Hz. Peygamber’i amcaoğlu Varaka b. Nevfel’e götürdü. Kitabı Mukaddes’i bilen yaşlı bir Hıristiyan olan Varaka, onu dinledikten sonra kendisine gelen meleğin bütün peygamberlere vahiy getiren melek olduğunu söyledi. Ardından da şunları ekledi: “Sana yalancı diyecekler; kötü davranacaklar. Sana savaş açıp bu şehirden çıkaracaklar. Ben o günlere ulaşırsam Allah için sana yardımcı olacağım.” Hz. Peygamber, hem Hz. Hatice’nin desteği hem de Varaka’nın bu açıklamalarından epeyce rahatlamış olarak evine döndü. 34 İslam Tarihi ve Medeniyeti I İlk vahyin ardından bir süre vahiy kesintiye uğradı. İlk vahyin ağırlığı ve zorluğu henüz tam ortadan kalkmamışken kesilmesi Hz. Peygamber’i endişeye sevk etti. Sık sık Hira mağarasına giderek Cebrâil’in gelmesini gözlüyor, fakat günler geçtiği halde melek gelmiyordu. Hz. Peygamber bu dönemde rabbinin kendisini terk ettiği zannına kapılarak endişeli günler geçirdi. Kaynaklarda “fetretü’l-vahy” adı verilen bu devrenin müddeti hakkında birkaç aydan başlayıp üç yıla kadar varan süreler zikredilir. Bir süre sonra Allah’ın Hz. Peygamber’i terk etmediğini belirten Duhâ suresi indi. Bu sıralarda Cebrâil Hz. Peygamber’e abdesti ve namazı da öğretmiş, o da Hz. Hatice’ye öğretip birlikte namaz kılmaya başlamışlardır. Türkçe mealli Kur’an-ı Kerim’den Duhâ suresinin içeriği hakkında bilgi edininiz. İlk Müslümanlar Hz. Peygamber bir gün Hira mağarasından dönerken Cebrâil’i tekrar gördü, yine korku ve heyecanla evine gidip yatağına yattı. Cebrâil evinde karşısına çıkarak Müddessir suresinin ilk ayetlerini okudu (74/1-5). Bu ayetlerde artık ilâhî mesajları insanlara ulaştırma zamanının geldiği belirtilmekte, bu görevi ifa ederken her şeyden önce Rabbine güvenmesi istenmekte, ayrıca maddi ve manevi kirlerden uzak durması talimatı verilmekteydi. Bunun üzerine Hz. Peygamber yakın çevresindeki insanları İslâm dinine davet etmeye başladı. Bu davet üç yıl kadar gizlice sürdü. Hz. Hatice’nin ardından yakın dostu Ebû Bekir, Ali b. Ebû Tâlib ve Zeyd b. Hârise, kızları Zeyneb, Rukıyye ve Ümmü Külsûm Müslüman oldu. Gizli davet sırasında, Hz. Ebû Bekir’in yakın dostları Osman b. Affân, Zübeyr b. Avvâm, Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydullah, Sa’d b. Ebû Vakkas, Osman b. Maz’ûn, Said b. Zeyd, Ayyâş b. Ebû Rebîa ve hanımı Esmâ bint Selâme, Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Resim 2.2 Hira Mağarası 4 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 35 Erkam b. Ebü’l-Erkam, Ebû Seleme, Ca’fer b. Ebû Tâlib ve Ubeyde b. Hâris gibi şahsiyetler de İslâm’ı kabul ettiler. Bu dönemde Hz. Peygamber evinde, ıssız dağ eteklerinde, öğle tenhalığı sırasında Mescid-i Harâm’da namaz kılıyor, bazen de ibadetlerini Müslümanlarla birlikte yapabiliyordu. Bu arada inen Kur’an ayetlerini onlara okuyor, tek tanrıya iman ve itaati esas alan tevhid inancı, insanların dünyada yaptıklarının hesabını verecekleri ahiret günü ve iyi ahlâk üzerine sohbetler yapıyordu. Müşriklerin toplu halde bulundukları yer ve zamanlarda bir arada olmamaya ve toplu ibadet etmemeye özen gösteriyordu. Gizlilik devresinde Hz. Peygamber ile Müslümanlar, genç yaşta İslâm’ı benimseyen Erkam b. Ebü’lErkam’ın Safâ tepesinin eteklerindeki evinde bir araya geliyorlardı. Hac ve umre amacıyla Mekke’ye gelenlerle rahatça görüşülebilecek bir yer olması yanında, Müslümanların dayanışma içinde bulunmalarını ve Hz. Peygamber’le bir arada olmalarını sağlayan bu evdeki faaliyetler, Ömer b. Hattâb’ın Müslüman olmasına kadar sürdü. Dârülerkam adıyla ünlü olan bu ev sahabelerin İslâmiyet’i benimseyişlerini tarihlendirmek için kullanılmış ve İslâm’ın yayılıp gönüllere yerleşmesi hususunda önemli rol üstlenmiştir. Açık Davetin Başlaması Mekke’de peygamberliğin 4. yılından itibaren İslâm daveti açıktan yapılmaya başlandı. Hz. Peygamber’in ilk ve en önemli muhatabı Kureyşliler oldu. Putlarını Kâbe’nin içine ve çevresine yerleştiren Kureyşliler Hz. İbrahim ve İsmail’den beri devam eden hac ve umre ibadetlerini de idare ediyor ve bundan dolayı diğer kabileler arasında bir imtiyaz ve itibara sahiptiler. Onlar Kâbe’yi ziyarete gelenlerden azami derecede faydalanmak amacıyla çeşitli kabilelerin putlarını da Kâbe ve çevresine dikmişlerdi. Aile fertlerini ve güvendiği yakın dostlarını İslâmiyet’e davet etmeye devam eden Hz. Peygamber’i zor günler bekliyordu. Çünkü vahyedilen gerçekleri müşriklerden çekinmeden açıkça tebliğ etmesi kendisinden istenmiş (el-Hicr 15/94) ve en yakınlarından başlamak üzere erişebildiği herkesi uyarması emredilmişti (eş-Şuarâ 26/214). Hz. Peygamber, bu günlerden itibaren Mekke’nin fethine kadar yaklaşık yirmi yıl kadar sürecek olan bu çetin mücadeleye yakın akrabalarını bir ziyafete davet etmekle başladı. Kureyş’in Hâşim ve Muttaliboğulları kollarına mensup yaklaşık kırk beş kişi bu davete katıldı. Ancak yemekten sonra amcası Ebû Leheb, onun konuşmasına fırsat vermeden söze başlayıp “Kabilesine senin getirdiğin gibi kötü şey getiren birini görmedim” deyince davetliler dağıldı. Bu olumsuz sonuca çok üzülen Hz. Peygamber birkaç gün sonra bir toplantı daha tertip etti. Burada yaptığı konuşmada Allah’ın bir olduğunu, O’nun eşi ve benzerinin bulunmadığını, O’na inanıp güvendiğini belirterek davetlilerine asla yalan söylemeyeceğini açıkladıktan sonra konuşmasına şöyle devam etti: “Ben özellikle size ve bütün insanlara gönderilmiş olan Allah elçisiyim. Allah’a yemin ederim ki uykuya daldığınız gibi öleceksiniz, uykudan uyandığınız gibi de diriltileceksiniz; yaptıklarınızdan hesaba çekileceksiniz, iyilikleriniz karşılığında iyilik, kötülükleriniz karşılığında da ceza göreceksiniz. Cennet de cehennem de ebedîdir. İlk uyardığım da sizlersiniz”. Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib onun sözlerini güzel bulduğunu ve kendisini destekleyeceğini, ancak atalarının dininden ayrılamayacağını bildirdi. Diğer amcası Ebû Leheb ise akrabalarının ona engel olmasını, davetini kabul ettikleri takdirde zillete düşeceklerini, kendisini himaye ederlerse öldürüleceklerini söyledi. Bunun üzerine Ebû Tâlib, sağ olduğu sürece yeğenini himaye edeceğini ilân etti. Ebû Leheb karısıyla birlikte Hz. Peygamber’e daima muhalefet etmiş, düşmanlık göstermiş, bilhassa Mekke’ye dışarıdan gelenlerle koKur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber’e ve Müslümanlara düşmanlık yapanların sözlerine, fiillerine ve hatta niyetlerine dair açık ifadeler bulunmasına rağmen Ebû Leheb dışında hiçbirinin adı zikredilmemiştir. 36 İslam Tarihi ve Medeniyeti I nuşması esnasında onu takip etmiş, söylediklerini yalanlamış, onun bir sihirbaz olduğunu ve kabilesini birbirine düşürdüğünü söylemiştir. Bu sebeple Kur’an’da adının geçtiği bir sure nazil olmuş ve karısıyla birlikte cehennemlik olduğu ifade edilmiştir (et-Tebbet 111/1-5). Mekkelileri Davet Hz. Peygamber bir gün Safâ tepesine çıkarak bütün Mekkelilere İslâmiyet’i tebliğ etmeye karar verdi ve orada toplananlara şöyle seslendi: “ Ey Kureyşliler! Size şu dağın arkasında bir düşman birliği var desem inanır mısınız?”, “Evet, senin yalan söylediğine şahit olmadık” cevabını alınca konuşmasına şöyle devam etti: “Öyleyse ben büyük bir azaba duçar olacağınızı size haber veriyorum... Allah bana en yakın akrabamı uyarmamı emretti. ‘Allah’tan başka ilâh yoktur’ demedikçe size ne bu dünyada ne de âhirette bir faydam dokunur ...”. Kureyş ileri gelenleri Hz. Peygamber’in İslâm’a davetine önceleri pek karşı çıkmadılar. Ancak İslâm Peygamberi puta tapıcılığı eleştiren ayetleri okumaya, putperestlerin cehennemlik olduklarını ilân etmeye başlayınca mesajını büyük bir tehlike olarak görmeye, düşmanca tavır almaya, davetini engellemek için ellerinden geleni yapmaya başladılar. Ayrıca onlar, bir tek yaratıcının varlığına dayanan tevhid ilkesinin hâkim olması, dolayısıyla putperestliğin yıkılması halinde Arap kabileleri nezdindeki üstünlüklerinin, ticari imkân ve menfaatlerinin kaybolacağından da endişe ediyorlardı. Diğer taraftan kabile asabiyetinin tabii bir sonucu olarak atalar kültüne sahip bulunan Kureyşliler, atalarından intikal eden geleneklere büyük değer atfediyordu. Onlar için putperestlik mutlaka korunması gereken bir külttü. Onlar bu hususu sıkça dile getirerek atalarının inanç ve ibadetlerinden ayrılmayacaklarını söylüyorlardı. Kureyşlilerin ahlâkî durumları da son peygamberin davetini kolayca kabul edebilecek bir seviyede değildi. Câhiliye zihniyetinin hâkim olduğu Mekke toplumunda içki, kumar, zina, yalan söylemek gibi kötü alışkanlıkların yanında maddî güç ve kabile asabiyetine dayanan üstünlük anlayışının beslediği haksız kazanç, insanları sömürme ve ezme zihniyeti egemen durumdaydı. Kur’an-ı Kerim bu çirkin davranışları eleştiriyor, insanlar arasında üstünlüğün ancak yaratana saygı, yaratılmışlara şefkatle oluşabileceğini bildiriyor (el-Hucurât 49/13), aksi davranış sergileyenlerin ahirette cezaya çarptırılacağını haber veriyordu. Hz. Peygamber’in gittikçe taraftar topladığını, inanç ve davranışlarını eleştirdiğini gören Kureyşliler onu küçümsemeye ve ona hakaret etmeye başladılar; bir süre sonra da şiddete başvurmaktan çekinmediler. Kaynaklar müşriklerin Hz. Peygamber’e ve Müslümanlara uyguladıkları acımasız eza, cefa ve işkencelerden ayrıntılı olarak bahseder. Özellikle Ebû Cehil, Ebû Süfyan, Ebû Leheb, Ümeyye b. Halef, Velid b. Mugîre, Ukbe b. Ebû Mu’ayt ve Hakem b. Ebü’l-As gibi azılı müşriklerin yaptığı işkenceler insanlık adına utanç vericiydi. Onların yaptıklarından en çok etkilenenler Mekke’ye dışarıdan gelmiş aileler ile köle ve cariyelerdi. Bunlar aç bırakılıyor, kızgın kumlara yatırılıyor, üzerlerine kaya parçaları konularak işkenceye tabi tutuluyordu. Bu işkencelerin en ağırını Yâsir ailesi yaşadı. Kaybolan kardeşini aramak için Mekke’ye gelen Yâsir burada Benî Mahzûm kabilesinden Ebû Huzeyfe’nin himayesine girmiş ve onun Sümeyye adlı cariyesiyle evlenmişti. Bu evlilikten meşhur sahabe Ammâr b. Yâsir dünyaya geldi. Yâsir, Sümeyye ve Ammâr, ilk Müslümanlardan olup müşriklerin işkencelerine sabırla karşılık verdiler. 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 37 Sonunda Sümeyye, Ebû Cehil’in acımasız işkenceleri altında can vererek İslâm tarihinde ilk şehit unvanını kazandı. Yâsir de aynı gün işkence ile şehit edildi. Sağ kalan Ammâr, müşriklerin ağır işkencelerine tahammülü kalmadığı bir sırada Lât ve Uzza lehinde, Hz. Peygamber’in de aleyhinde konuşmak zorunda kaldı. Müşriklerin elinden kurtulur kurtulmaz Hz. Peygamber’in yanına giderek durumu anlattı. Ammâr’ın büyük bir sıkıntı yaşadığını gören Hz. Peygamber ona bu sözleri söylerken neler hissettiğini sordu. Ammar da iman dolu kalbinde her hangi bir değişiklik olmadığını söyledi. Bunun üzerine Hz. Peygamber imanını koruduğu sürece zor durumda kaldığı için böyle davranmasında bir sakınca bulunmadığını belirterek, aynı durumda kalırsa yine aynı şekilde davranmasını tavsiye etti. Bilâl-i Habeşî, Suheyb-i Rûmî, Habbâb b. Eret ve Ebû Fükeyhe gibi köleler ile Zinnîre, Ümmü Übeys, Nehdiye ve Lübeyne gibi cariyeler de inançları uğruna büyük sıkıntılarla karşı karşıya kaldılar. Köleler içerisinde İslâm’ı kabul eden ilk kişi olan Bilâl-i Habeşî, özellikle efendisi Ümeyye b. Halef tarafından ağır işkencelere tabi tutuldu. Boynuna ip takılıp çocukların eline verilmek suretiyle Mekke sokaklarında dolaştırıldı. Ümeyye b. Halef onu öğle vakti sıcak kumların üzerine yatırıp göğsüne kızgın ve büyük taşlar koyar, tek Allah’a imandan vazgeçmesini, Lât ve Uzzâ putlarına iman etmesini isterdi. Bütün bunlara karşı Bilâl ise zor nefes alır bir vaziyette “ahad!” “ahad!” (Allah birdir) diyerek imanındaki kararlılığı vurgulardı. Varlıklı Müslümanlar da çeşitli eza ve cefalara maruz bırakıldılar. Meselâ, Hz. Osman’a amcası Hakem b. Ebü’l-As tarafından baskı yapıldı ve malî harcamalarına kısıtlama konularak dinden döndürülmek istendi. Sa’d b. Ebû Vakkas annesinin direnişi ile yüz yüze geldi. Hatta bu sebeple, Allah’ı inkâra zorlayan annebabalara itaat etmek gerekmediğine dair ayet indi (Lokman 31/15). Ebû Ubeyde b. Cerrah Müslüman olduktan sonra babasının büyük düşmanlıkları ile karşılaştı. Abdullah b. Mes’ûd Kâbe avlusunda Allah’ın ayetlerini açıkça okuduğu için bayılıncaya kadar dövüldü; her tarafı kanlar içinde kaldı. Mus’ab b. Umeyr zengin bir ailenin refah içinde yetişmiş bir oğlu iken Müslüman olduğu için ailesinin şiddetli tepkisi ile karşılaşmış, hiçbir maddi ihtiyacı karşılanmadığı gibi elbiseleri bile elinden alınmıştı. Gifâr kabilesinden Ebû Zer, Müslüman olduğunu açıkladığında müşrikler tarafından üç kere bayıltılıncaya kadar dövüldü. Mekke’de itibar sahibi olan Hz. Ebû Bekir, açıkta namaz kılması ve duyulacak şekilde Kur’an okuması yasaklandığı için, evinin bahçesine kalın duvarlarla örülü bir mescid yaptırarak ibadetlerini orada yapmaya başlamıştı. Bunların ötesinde bizzat Hz. Peygamber’in geçtiği yollara pislikler ve dikenler atılmış, evi taşlanmış, hatta namaz kılarken üzerine deve işkembesi atılarak secdede boğulmak istenmişti. Bilhassa amcası Ebû Leheb ile Ebû Süfyân’ın kız kardeşi olan karısı Ümmü Cemîl, Hz. Peygamber’e çok sıkıntı verdiler. Ümmü Cemîl, Hz. Peygamber’in kızları ile evli olan iki oğluna baskı yaparak boşanmalarını sağladı. Müşriklerin baskı ve tehditleri, eza, cefa ve işkenceleri Müslümanları dinlerinden çevirmek şöyle dursun, imanlarını daha da kuvvetlendiriyordu. Allah yolunda Müslümanların katlandıkları sıkıntılar, mücadele azimlerini artırmakta ve imanın ne kadar kıymetli bir hazine olduğunu göstermekteydi. İnsanın zihnine ve gönlüne hitap eden Kur’an’ın etkileyiciliği karşısında ne yapacaklarını şaşıran Kureyşliler aleyhte bir takım sözler yaymaya başladılar. Hz. Muhammed’in kâhin, mecnun veya şair olduğunu, getirdiği bir büyü veya eskilerin masalı olan Kur’an’ı bir Hıristiyan’dan öğrendiğini iddia etmeye başladılar. Fakat Hz. Peygamber’e indirilen ayetler ve ilâhî beyanlarla sürekli olarak müşriklerin bu gerçek dışı iddiaları çürütüldü. 38 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kureyşliler, Hz. Muhammed’in İslâm’a davet faaliyetlerine engel olması amacıyla amcası Ebû Tâlib ile değişik zamanlarda üç defa görüştüler. Ebû Tâlib birinci müracaatı yatıştırıcı ve gönül alıcı bazı sözlerle savuşturdu. İkincisinde Kureyşliler tehdit edici ifadeler kullanınca Hz. Peygamber’i çağırdı ve kabilesine karşı daha fazla direnemeyeceğini söyledi. Amcasının kendisini artık himaye etmeyeceğini düşünen Hz. Peygamber, “Bu işten vazgeçmem için güneşi sağ elime ayı da sol elime verseler hiçbir şey değişmez, Allah bu dini üstün kılıncaya kadar çalışacağım veya bu uğurda öleceğim” şeklinde kararlı bir cevap verdi. Bunun üzerine Ebû Tâlib yeğenini, “Git istediğini söyle, Allah’a andolsun ki seni asla onlara teslim etmeyeceğim” sözleriyle teselli etti. Kureyşliler üçüncü defa başvurularında Ebû Tâlib’e şöyle bir teklif sundular: “Yeğenini bize teslim et, onun yerine Velid b. Mugîre’nin oğlu Umâre’yi sana evlât olarak verelim”. Ebû Tâlib bu teklifi şiddetle reddetti. Bu arada bazı Kureyşliler bizzat Hz. Peygamber’le görüşüp onu davasından vazgeçirmeye çalıştılar. Meselâ Utbe b. Rebîa Hz. Peygamber’e gelerek “...Şayet maksadın zengin olmaksa sana mal mülk verelim. Makam ve itibar peşindeysen seni başımıza yönetici yapalım” dedi. Hatta daha da ileriye giderek “Eğer ruhsal bir rahatsızlık sonucu böyle davranıyorsan seni tedavi ettirelim” şeklinde teklifte bulundu. Utbe sözlerini bitirdikten sonra Hz. Peygamber Fussılet suresinin ilk ayetlerini okuyarak (41/1-6) Allah tarafından görevlendirilmiş bir peygamber olduğunu söyledi. Utbe ayetlerden ve Hz. Peygamber’in sözlerinden etkilenmekle birlikte Müslümanlığı kabul etmedi. Hamza b. Abdülmuttalib ve Ömer b. Hattab’ın Müslüman Oluşu Mekke dönemindeki tebliğ faaliyetleri sırasında iki kişinin Müslüman olmasının ayrı bir önemi vardır. Onlardan biri Hz. Peygamber’in amcası Hamza diğeri de Ömer b. Hattâb’dır. Nübüvvetin 6. (616) yılında, Ebû Cehil ve adamlarının Hz. Peygamber’e hakaret ettiğine şahit olan bir cariye, gördüklerini, av dönüşü Kâbe’yi tavaf etmeye gelen Hamza’ya anlattı. Öfkeye kapılan Hamza elindeki yay ile orada bulunan Ebû Cehil’in başına vurdu, ardından, “İşte ben de Muhammed’in dinini benimsiyorum, cesareti olan varsa gelsin dövüşelim” diyerek Müslümanlığını ilân etti. O sırada Dârülerkam’da bulunan Hz. Peygamber amcasının Müslüman oluşuna çok sevindi. Tebliğ faaliyetlerini yürütürken Müslümanların karşılaştığı zorlukları hafifletmek için büyük gayretler gösteren Hz. Peygamber, aynı zamanda İslâm’ın zaferi için bazı güç ve nüfuz sahibi şahsiyetlere hidayet nasip etmesi için Rabbine niyazda bulunuyordu. Bu şahsiyetlerden biri de Ömer’di. Rivayete göre Ömer, bir gün, Hz. Muhammed’i öldürmek üzere evinden çıkmış, yolda kız kardeşi Fâtıma’nın İslâm’ı benimsediğini öğrenince önce onun evine gitmiş, Tâhâ suresinin ilk ayetlerini okuduklarını duyunca eniştesi Said b. Zeyd ve kız kardeşini dövmüştü. Fâtıma’nın kararlılığını ve kanlar içinde kaldığını görünce pişmanlık duyarak okudukları sayfaları istemiş, Tâhâ ve Abese suresinin ilk ayetlerinin etkisi altında kalarak Dârülerkam’da bulunan Hz. Peygamber’in huzuruna çıkıp Müslüman olmuştu. Ömer’in Müslüman oluşuna tekbir getirerek karşılık veren Hz. Peygamber ile orada bulunanlar da tekbir getirdi ve hep beraber Dârülerkam’dan çıkıp Kâbe’ye gittiler. Habeşistan’a Hicret İslâmiyet Mekke’de yavaş yavaş yayılırken müşriklerin Müslümanlara karşı tavırları da sertleşti, sözlü tepkilere fiilî müdahaleler de eklendi. Ashabının mâruz kaldığı zulüm ve işkencelere son derecede üzülen fakat engellemeye gücü yetmeyen 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 39 Hz. Peygamber, Müslümanlara, dinlerini yaşayabilecekleri ve can güvenliğine sahip olabilecekleri bir yer olarak Habeşistan’a gitmeyi tavsiye etti. Habeşistan’ın Hıristiyan Kralı Ashame en-Necâşî yönetimi altında yaşayanlara iyi davranan adaletli bir hükümdardı. Bu hususu Hz. Peygamber ashabına şöyle açıkladı: “Şayet isterseniz Habeşistan’a gidin. Zira orada ülkesinde hiç kimseye zulmedilmeyen bir hükümdar iş başındadır. Orası bir doğruluk ve dürüstlük ülkesidir. Allah bir kolaylık verinceye kadar orada kalın.” Bu tavsiye üzerine on bir erkek ile dört kadından oluşan Müslüman kafilesi, 615 yılında Şuaybe Limanı’ndan Habeşistan’a hareket etti. Kafilede Hz. Osman ve eşi Hz. Peygamber’in kızı Rukıyye, Zübeyr b. Avvâm, Mus’ab b. Umeyr, Abdurrahman b. Avf, Ebû Seleme ve eşi Ümmü Seleme gibi İslâm tarihi açısından önemli isimler yer almaktaydı. İslâm’da ilk hicret olarak önem taşıyan bu gelişme Hz. Muhammed’in, peygamberliğinin ilk yıllarında Afrika ile temasa geçmesini de sağlamış oluyordu. Bir yıl sonra Mekke’ye dönen Hz. Osman’ın anlattıklarından Müslümanların orada iyi karşılanmış oldukları anlaşıldı. Bu sebeple ikinci bir büyük kafile Ca’fer b. Ebû Tâlib başkanlığında Habeşistan’a hicret etti. Sonuçta buraya göç edenlerin sayısı 108’e ulaştı. Müslümanların sayısının gittikçe artması üzerine Kureyşliler, hicret edenlerin iadesi talebiyle Habeşistan’a bir heyet gönderdiler. Necâşî her iki tarafı da dinlemek için Müslümanların temsilcilerini de huzuruna çağırdı. Habeş muhacirleri adına Necâşî ile Ca’fer b. Ebû Tâlib konuştu. Onun sözleri İslâm’ın ilk muhataplarında meydana getirdiği değişimi göstermesi bakımından önem taşımaktadır. O şöyle dedi: “Ey hükümdar! Biz Câhiliye zihniyetine sahip bir kavimdik; putlara tapar, ölü hayvan eti yer, fuhuş yapardık. Akrabalık bağlarına riayet etmez, komşularımıza kötülük ederdik. Güçlü olanlarımız zayıflarımızı ezerdi. Allah aramızdan doğruluk ve iffetini bildiğimiz, güven duyduğumuz peygamberi gönderdi. O bizden putlara değil, sadece Allah’a tapmamızı, emanete riayet etmemizi, akraba ve komşuları gözetmemizi, doğru davranıp yalan, iftira, kan davası ve yetim malı yemekten uzak durmamızı istedi. Biz de ona iman ettik.” Tarafları dinleyen Ashame iade isteğini reddetti. Müslümanlar Habeşistan’da bir süre kaldılar. Habeş muhacirlerinden otuz üç kişi boykotun sona ermesinden sonra (620) Mekke’ye döndü. Geriye kalan Habeş muhacirlerinin bir kısmı hicretten sonra, son kafile ise 628 yılında kendi isteğiyle Medine’ye gitti. Bu arada Kureyşliler, Bedir Gazvesi’nden sonra yeni bir heyet göndererek Müslümanların iade edilmesini istemişlerse de, Ashame bunu reddetmiştir. Kureyş’in Boykotu Kureyşliler, Hamza ve Ömer’in İslâmiyet’i benimseyişi ile güç kazanan Hz. Peygamber’i etkisiz hale getirmeye karar verdiler. Bunu gerçekleştirinceye kadar Hâşimoğulları ve Muttaliboğullarıyla mevcut olan akrabalığa ve hukuka riayet etmeyeceklerini söyleyip bu iki zümreyi düşman ilân ettiler. Onlarla konuşmamaya, kız alıp vermemeye ve alışveriş yapmamaya karar verdiler. Boykotun şartlarını bir kağıda yazıp Kâbe’nin duvarına astılar. Bu sosyal boykot karşısında Ebû Tâlib, yeğenini ve mensuplarını emniyet altına almak amacıyla Şi’bü Ebû Tâlib’de (Ebû Tâlib Mahallesi) topladı. Müşrikler safında yer almayı tercih eden Ebû Leheb ve oğulları hariç, Müslüman olsun olmasın bütün Hâşimîler ve Muttaliboğulları bu mahallede üç yıla yakın bir süre (616-619) boykot altında yaşamak zorunda kaldılar. Hz. Hatice ile Ebû Tâlib bu sıkıntılı günlerde bütün servetlerini tükettiler. Ticarî faaliyetlerde bulunmak, hac mevsimi ve haram aylar dışında dışarı çıkıp alışveriş yapmak mümkün olmuyordu. Müşrikler alışveriş yapılabildiği günlerde de zorluk çıkarıyor, fiyatları artırıyordu. Sonunda aralarında Ebû Tâlib’in kız kardeşinin oğlu 40 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Züheyr b. Ümeyye ve Hişâm b. Amr gibilerinin bulunduğu bazı insaflı kimseler Kureyş’in ileri gelenlerinden Mut’im b. Adî ve Zem’a b. Esved ile konuşup desteklerini aldıktan sonra Ebû Tâlib mahallesine gittiler ve mahsur olanları oradan çıkartıp boykota son verdiler. Ebû Tâlib ve Hz. Hatice’nin Vefatı Peygamberliğin 10. yılında, Hz. Peygamber’i her zaman desteklemiş olan amcası Ebû Tâlib ve kendisiyle yirmi beş yıl mutlu bir hayat yaşadığı hanımı Hz. Hatice (19 Nisan 620) üç gün arayla vefat ettiler. Onların ölümü Hz. Peygamber’i ve Müslümanları son derece üzdü. Bu sebeple bu yıla senetü’l-hüzn veya âmü’l-hüzn (üzüntü yılı) adı verildi. Ebû Tâlib’in vefatı üzerine Hâşimoğullarının başkanı olan Ebû Leheb, kız kardeşlerinin ısrarları sonucu, peygamberliğini kabul etmediği Hz. Peygamber’in himayesini üzerine almaya rıza gösterdi. Ancak bir müddet sonra, Ukbe b. Ebû Muayt ile Ebû Cehil’in tahrikleriyle bu kararından vazgeçti. Bundan dolayı Hz. Peygamber Tâif dönüşünde bir başka Kureyşli müşrikin himayesi sayesinde Mekke’ye girebilecekti. Tâiflileri İslâm’a Davet Gelişen olaylar çizgisinde Kureyşlilerin Hz. Peygamber’e karşı sergiledikleri sert davranışlar artış gösteriyordu. Esasen İslâmiyet’i tebliğ açısından müşriklere yapabilecek bir şey de kalmamıştı. Peygamberliğin 10. yılından (620) hicrete kadar geçen süre içinde Hz. Muhammed, başka insanlara ulaşıp davetine devam etmek üzere gözünü Mekke dışına çevirdi. Yanına Zeyd b. Hârise’yi alarak Sakîf kabilesinin yaşadığı Tâif ’e gitti. Kabilenin ileri gelenlerinden Amr b. Umeyr’in üç oğlunu, Abdüyâlîl, Mes’ûd ve Habîb’i, ayrıca kabilenin diğer bazı önemli kişilerini İslâmiyet’e davet etti. Kureyşlilerle akrabalık ve ticari bağlantıları bulunan Sakîflilerden hiçbiri onun çağrısını benimsemediği gibi Hz. Peygamber’in hiç olmazsa davetini gizli tutmalarını istemesine de itibar etmedi. Ayrıca onu ve Zeyd b. Hârise’yi şehrin ayak takımına taşlattılar. Atılan taşlarla ayakları kanayan Hz. Peygamber’i korumaya çalışan Zeyd’in de başı yaralandı. Tâiflilerin maddî ve manevî eziyeti Hz. Peygamber’in Kureyşli Utbe b. Rebîa ve kardeşi Şeybe’nin bağına girmesine kadar devam etti. Bu zor anlarında Hz. Peygamber Rabbine sığınıp teslimiyetini ifade etmiş, onun rızasını ve yardımını talep etmiştir. Bu arada bağ sahiplerinin kölesi Addas Hz. Peygamber’e bir tabak üzüm getirdi. Hz. Peygamber’in üzümü yemeye başlarken “Bismillâh” demesi Addâs’ın dikkatini çekince konuşmaya başladılar. Addâs Ninovalı bir Hıristiyan olduğunu ifade edince Hz. Peygamber Ninova’nın Hz. Yûnus’un memleketi olduğunu söyledi. Addas, bunu nerden bildiğini sordu. Hz. Peygamber: “O benim kardeşim ve Allah’ın bir elçisidir. Ben de Allah’ın elçisiyim” deyince konuşmalardan etkilenen Addâs İslâmiyet’i kabul etti. Hz. Peygamber bir süre dinlendikten sonra Mekke’ye dönmek üzere Tâif ’ten ayrıldı. Onun Mekke’ye yeniden girebilmesi için himayesine gireceği bir Kureyşli bulması gerekiyordu. Bunun için Hira dağında beklerken başvurduğu pek çok kimse talebini yerine getirmedi. Nihayet Kureyşin kollarından Nevfeloğullarının reisi Mut’im b. Adî’nin himayesine girerek Mekke’ye girebildi. Çeşitli siyer ve hadis rivayetlerinde kaydedildiğine göre Hz. Âişe sonraları, hayatında Uhud Gazvesi’nden daha zor bir gün yaşayıp yaşamadığını Hz. Peygamber’e sormuş, o da Tâif dönüşünü hatırlatarak sözlerine şöyle devam etmişti: O zaman şaşkınlığımın hafiflediği bir sırada başımı yukarı kaldırdım, beni gölgelendiren bir bulutun içinde Cebrâil’i gördüm. Cebrâil, istediğim takdirde Mekkelileri helâk edecek meleğin 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 41 emrime verildiğini söyledi, melek de yanıma geldi. Bense, “Hayır, istemem; ben, Allah’ın bu müşriklerin soyundan yalnız Allah’a kulluk eden, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayan kimseler meydana getirmesini arzu ederim” diye cevap verdim (Buhârî, “Bed’ü’l-halk”, 7; Müslim, “Cihâd”, 111). İsrâ ve Mi’râc Yüce Allah son peygambere, kendisini destekleyen yakınlarının vefatı ve Tâiflilerin eziyetlerinin ardından, manevî âlemlere seyahat etme mazhariyetini lütfetti. Bir gece Hz. Peygamber Cebrâil eşliğinde Mekke’deki Mescid-i Harâm’dan Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya götürüldü; oradan da yine Cebrâil ile birlikte Sidretü’l-müntehâ adı verilen yüce makama yükseltildi. Bundan sonra Hz. Peygamber zaman ve mekân söz konusu olmaksızın Yüce Allah’ın huzuruna çıkartıldı. Bu mucize ile İslâm’ın, on yıldan beri mahsur kaldığı Mekke şehrinden çıkıp uzak mekânlara ve ülkelere yayılacağının işareti verilmekteydi. Çünkü Hz. Peygamber bu manevi seyahatinde, kendi döneminde ve bugün mensupları bulunan veya bulunmayan diğer semavî dinlerin peygamberlerine imamlık yaparak namaz kıldırdı. “İsrâ ve mi’rac” adı verilen seyahatin Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya kadar olan birinci kısmı bu adla nazil olan on yedinci surenin ilk ayeti, mi’rac ise Necm suresinin ilk ayetleri (53/1-18) ve birçok hadisle sabittir. Mi’rac olayı hicretten bir yıl önce Receb ayının 27. gecesi gerçekleşmiştir. Mi’rac, Hz. Peygamber’in maneviyatını yükseltmiş, müminlerin imanını kuvvetlendirmiş, müşriklerin ise düşmanlıklarını arttırmıştır. Bu gece beş vakit namaz farz kılınmış, Bakara suresinin son ayetleri (285- 286) indirilmiş, Allah’a ortak koşmayanların affedileceği müjdesi verilmiştir. Bu gece ile ilgili olan İsrâ suresinde emredilen şu prensipler İslâm’ın bazı hususlardaki temel yaklaşımını göstermesi bakımından önemlidir: Allah’tan başkasına kulluk etmemek, Ana-babaya iyi davranmak, Akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını vermek, Cimri olmamak ve israf etmemek, Yoksulluk endişesi ile çocukları öldürmemek, Fuhuş ve zinaya yaklaşmamak, Cana kıymamak, Yetim malına el uzatmamak, Verilen sözü yerine getirmek, Ölçü ve tartıda doğruluğa dikkat etmek, Hakkında bilgi sahibi olunmayan bir konunun peşine düşmemek, Yeryüzünde gurur ve kibirle yürümemek, büyüklük taslamamak (el-İsrâ 17/22-29). Hz. Peygamber isrâ ve mirâc olayını Mekkelilere anlattığı zaman onlar gerçek dışı bulup inkâr etmişler, Hz. Peygamber’e Kudüs ve Mekke’ye dönmekte olan bir kervanın yeri hakkında sorular sorup doğru cevap almalarına rağmen bunu sürdürmüşlerdir. Müşrikler alaylı bir şekilde olayı Hz. Ebû Bekir’e de anlatıp onu zor durumda bırakmak istemişlerse de o: “Bu söylediklerinizi Muhammed mi anlatıyor? O söylüyorsa doğrudur” diyerek tasdik etmiş ve böylece “Sıddîk” lakabını almıştır. Akabe Biatları Hz. Peygamber hac ve umre için dışarıdan Mekke’ye ve ticaret için panayırlara gelenlere İslâm davetini ulaştırmak amacıyla peygamberliğinin ilk yıllarından itibaren gayret gösteriyordu. Peygamberliğin 11. yılı (620) hac mevsiminde Yesrib’den gelen altı kişilik bir grupla Mina’nın tenha bir yeri olan Akabe’de karşılaştı ve kendilerine İslâmiyet’i tebliğ etti. Hazrec kabilesine mensup bu kişiler Müslümanlığı benimsediler. İçlerinden Es’ad b. Zürâre Yesrib’e dönüp yeni dini hem kendi kabi- 42 İslam Tarihi ve Medeniyeti I lesine hem de Evslilere anlatıp bir yıl sonra yeniden Akabe’de Hz. Peygamber’le buluşma sözü verdi. İslâm dinine büyük hizmetler ifa eden ensar zümresinin çekirdeğini oluşturan bu altı Yesriblinin faaliyetleri sonucunda birçok kişi Müslüman oldu. Ertesi yıl (Temmuz 621) onu Hazrecli, ikisi Evsli olmak üzere on iki kişi Hz. Peygamber’le gizlice Akabe’de buluştular. Yesribliler, “Hiçbir şekilde Allah’a ortak koşmayacaklarına, hırsızlık ve zina yapmayacaklarına, çocuklarını öldürmeyeceklerine, birbirlerine iftira etmeyeceklerine, Hz. Peygamber’in emirlerine uyacaklarına” söz verip kendisine biat ettiler. Buna ‘Birinci Akabe Biatı’ denir. Hz. Peygamber Yesrib halkına Kur’an’ı ve İslâm’ı öğretmesi, henüz Müslüman olmayanları dine davet etmesi ve namaz kıldırması için Mus’ab b. Umeyr’i onlarla birlikte gönderdi. Es’ad b. Zürâre’nin evinde misafir olan Mus’ab’ın bir yıl içindeki faaliyetleri, Evs kabilesinin reisleri Sa’d b. Muâz ile Üseyd b. Hudayr da dâhil olmak üzere Yesrib ileri gelenlerinin Müslüman olmasını ve şehrin hicret yurdu haline gelmesini sağladı. Nitekim peygamberliğin 13. yılının (622) hac mevsiminde, ikisi kadın yetmiş beş Yesribli Müslüman, henüz Müslüman olmayanların da yer aldığı hac kafilesiyle birlikte Mekke’ye gelerek hacdan sonra Akabe’de, Hz. Peygamber’le gizlice buluştu. Hz. Peygamber henüz Müslüman olmayan amcası Abbas’la oraya gelmişti. Yesriblilerin kendisini şehirlerine davet etmeleri üzerine, Hz. Peygamber önce Kur’an-ı Kerim’den bazı ayetler okudu, kendilerini İslâm’a kuvvetli bir şekilde bağlanmaları gerektiği hususunda teşvik edici sözler söyledi. Sonra İkinci Akabe Biatı’nın şartlarını şöyle sıraladı: Hicret ettiği takdirde kendisini ve Mekkeli bütün Müslümanları kendi canlarını, çocuklarını, kadınlarını ve mallarını korudukları gibi koruyacaklarına, iyi günlerde de sıkıntılı zamanlarda da kendisine itaat edeceklerine, bollukta da darlıkta da malî yardımda bulunacaklarına, iyiliği emredip kötülüğe engel olacaklarına, kimseden korkup çekinmeden hak üzere bulunacaklarına dair söz verip biat etmelerini söyledi. Yesriblilerin hepsi şartları kabul edip biatta bulundu. Hz. Peygamber, kendisiyle irtibat sağlayabilmeleri için aralarından on iki temsilci (nakîb) seçmelerini istedi. Onlar da dokuzu Hazrecli, üçü Evsli olmak üzere nakîblerini seçtiler. Hz. Peygamber Hazrec’ten Neccâroğulları’nın temsilcisi Es’ad b. Zürâre’yi aynı zamanda diğer onbir temsilcinin de başkanı tayin etti. İkinci Akabe Biatı savaşla ilgili hususları da kapsadığı için “bey’atül-harb” (savaş biatı) diye de anılmıştır. Medine’ye Hicret Hz. Peygamber İkinci Akabe Biatı’ndan sonra ashabına Yesrib’e hicret için izin verdi. Bunun üzerine ilk defa Âmir b. Rebîa ile hanımı Leylâ bint Hasme buraya göç ettiler; daha sonra da diğer sahabeler kafileler halinde Mekke’den ayrılmaya başladılar. Bu arada işaret etmek gerekir ki, daha önce Mekke’den Medine’ye gitmiş birkaç sahabe vardı. Bunlar Akabe biatlarından önce Medine’ye hicret eden Ebû Seleme el-Mahzûmî ve hanımı Ümmü Seleme ile Hz. Peygamber’in Medine’ye İslâm’ı tebliğ için gönderdiği Mus’ab b. Umeyr ve Abdullah b. Ümmü Mektûm idi. Hicret umumiyetle gizlice yapılıyordu. Çünkü Kureyşli müşrikler Müslümanların Mekke’den ayrılmalarına müsaade etmek istemiyor, çeşitli zorluklar çıkartıp ellerinden geldiğince hicreti engellemeye çalışıyor, hatta bazı Müslümanları hapsediyorlardı. Meselâ, Ebû Seleme ile hanımı Ümmü Seleme Habeşistan’dan Mekke’ye döndükten sonra çocukları Seleme’yi de yanlarına alarak Medine’ye hicret için yola çıktıklarında Ümmü Seleme’nin ailesi gitmesine izin vermedi. Bu sebeple Ebû Seleme hanımı ve çocuğunu Mekke’de bırakarak Medine’ye yalnız gitmek zorunda 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 43 kaldı. Öte yandan Ebû Seleme’nin ailesi de Ümmü Seleme’nin ailesinin yaptıklarına karşılık olarak Seleme’yi annesinin elinden aldılar. Hem kocasından hem de oğlundan ayrı kalmanın verdiği derin üzüntüyle Ümmü Seleme bir yıl boyunca gözyaşı döktü. Sonunda akrabaları insafa gelerek Medine’ye gitmesine izin verdiler. Ebû Seleme’nin ailesi de Seleme’yi annesine teslim etti. Ümmü Seleme çocuğunu yanına alarak Medine’ye gitmek üzere tek başına Mekke’den ayrıldı. Yolda karşılaştığı Osman b. Talha’nın refakatinde Kubâ’ya ulaştı ve Ebû Seleme ile buluştu. Hişâm b. Âs, hicret için hazırlık yapmış, ancak babası Âs b. Vâil başta olmak üzere müşrikler tarafından zincire vurulup hapsedilmişti. Ayyâş b. Ebû Rebîa hicret için yola çıkıp Kubâ’ya kadar gelmiş, ancak burada kendisine yetişen kardeşleri Ebû Cehil ve Hâris b. Hişâm yaşlı annesinin onun ayrılığı yüzünden perişan hale geldiğini ileri sürüp Mekke’ye dönmesini sağlayarak hapsetmişlerdi. Hişâm b. Âs ve Ayyâş b. Ebû Rebîa 629 yılında müşriklerin elinden kurtulup Medine’ye gidebilmişti. Suheyb b. Sinân er-Rûmî’nin hicret edeceğinden haberdar olan Mekkeliler ona olan borçlarını ödemedikleri gibi mal varlığına da el koymuşlar, Suheyb o güne kadar elde ettiği bütün kazancını Mekkelilere bırakarak hicret edebilmişti. Hz. Ömer Kâbe’yi tavaf edip iki rekât namaz kıldıktan sonra müşriklere açıkça meydan okuyarak yola çıkan belki de tek muhacirdir. Hicret izninden sonra kısa denilebilecek bir sürede ashabın büyük bir kısmı Yesrib’e göç etmiş; geride Hz. Peygamber ile Hz. Ebû Bekir ve aileleri, Hz. Ali ve annesi, ayrıca hicret etmeye gücü yetmeyenler ile gidişleri engellenmiş olanlar kalmıştı. Bu arada Hz. Ebû Bekir Hz. Peygamber’e müracaat ederek hicret için izin istiyor, o da her defasında “Acele etme! Umulur ki, Yüce Allah sana bir yol arkadaşı ihsan eder” cevabını veriyordu. Müslümanların inançları uğruna görülmemiş bir fedakârlık anlayışı içinde evlerinden, mal ve mülklerinden vazgeçip Yesrib’e hicret ettiklerini gören Kureyş müşrikleri, Hz. Muhammed’in de bir gün oraya giderek ashabıyla birlikte kendilerine karşı tehlike ve tehdit oluşturacağından endişe etmeye başladılar. Gelişmeler karşısında nasıl bir yol takip edeceklerini belirlemek üzere Dârünnedve’de toplandılar. Hz. Peygamber’in mensup olduğu Hâşimoğullarından kimsenin alınmadığı toplantıda Hz. Muhammed’in sürgüne gönderilmesi veya hapsedilmesi gibi görüşler ileri sürüldü. Sonunda Ebû Cehil’in teklifiyle onu öldürmeyi, Hâşimoğullarının kan davası gütmesini önlemek için de bu işin bir kişi tarafından değil, bütün kabilelerden birer kişinin katılacağı bir topluluk tarafından yerine getirilmesini kararlaştırdılar. Bu suikast kararını vahiy yoluyla öğrenen Hz. Peygamber, hemen harekete geçip Hz. Ebû Bekir’in evine giderek hicret hazırlığına başladı. Kendilerine kılavuzluk yapmak üzere Abdullah b. Uraykıt ile anlaştılar. Abdullah müşrik olmakla birlikte güvenilir ve mert bir kişiydi. Hz. Ebû Bekir hicret için önceden hazırladığı iki deveyi kılavuza verdi ve üç gün sonra Sevr dağının eteğinde buluşmak üzere onunla sözleşti. Hz. Peygamber, evinden ayrıldığını müşriklere fark ettirmemek ve kendisine bırakılan emanetleri sahiplerine vermek üzere Hz. Ali’yi görevlendirdi. Gece yarısı yola çıkan Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir Mekke’nin güney-batısında bulunan Sevr dağındaki bir mağaraya varıp gizlendiler. Burada kaldıkları üç gün boyunca Hz. Ebû Bekir’in oğlu geceleri gelip şehirdeki gelişmeleri onlara haber veriyordu. Ayrıca Hz. Ebû Bekir’in koyunlarının çobanlığını yapan Âmir b. Füheyre de sürüsünü mağaraya doğru sürerek süt ve yiyecek getirmiş, daha sonra da onlarla birlikte hicret etmişti. 44 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kureyş müşrikleri Hz. Peygamber’in evinde onun yerine Hz. Ali ile karşılaşınca şaşkına döndüler. Hz. Ali’ye nerde olduğunu sordularsa da cevap alamayınca onu dövüp bir süre tutukladıktan sonra serbest bıraktılar. Ardından Hz. Ebû Bekir’in evine gidip kızı Esma’dan bilgi almaya çalıştılar. Ondan da istediği bilgiyi alamayan Ebû Cehil onu tartaklamaktan çekinmedi. Hz. Peygamber’i Mekke’de bulamayan ve şehirden ayrıldığını anlayan müşrikler bütün çevreyi taramaya, etrafa haberciler göndermeye başladılar. Bir ara Sevr mağarasının önüne kadar geldiler. Allah’ın emriyle mağaranın girişinin örümcek ağıyla kaplanmış olduğunu görünce içeride kimsenin bulunmadığını düşünerek geri döndüler. Müşrikler mağaranın önünde iken, fark edilecekleri korkusuna kapılan Hz. Ebû Bekir’i Hz. Peygamber Kur’an’da ifade edildiği üzere: “Korkma! Elbette Allah bizimledir” (etTevbe 9/40) buyurarak teskin etti. Mağarada geçirilen üç günün sonunda daha önce kararlaştırıldığı şekilde kılavuz Abdullah b. Uraykıt, develerle birlikte Sevr’e geldi. Buradan Yesrib’e doğru sahil istikametinde yola çıkıldı. Bir tehlikeye maruz kalmamak için kafile, bilinen işlek ve alışılmış yollar yerine farklı bir güzergâhı, zaman zaman sarp dağ geçitlerini veya çölün ortasını tercih etti. Hz. Muhammed’i bulmak için çeşitli yollara başvuran Kureyşliler onu yakalayana 100 deve ödül vaat ettilerse de hiçbir sonuç elde edemediler. Kureyşlilerin koyduğu ödülü kazanabilmek için Hz. Peygamber’i aramaya koyulan ve iz sürmekte maharetli olan Sürâka b. Mâlik kafileye ulaştı; ancak bir mucize eseri devesinin ayakları kuma gömüldü. Kurtulmaya çalıştıkça batan Sürâka Hz. Peygamber’den eman diledi ve takipten vazgeçtiği gibi yolda karşılaştığı diğer takipçileri de vazgeçirdi. Benzer bir tehlike Eslem kabilesinin topraklarından geçerken yaşandı. Kabile reisi Büreyde b. Husayb kafilenin önünü kesti; ancak Hz. Peygamber ile yapılan kısa sohbetten sonra, kendisi ve kabilesi Müslüman oldu. Büreyde, kendi topraklarından ayrılıncaya kadar kafileye eşlik etti. Hicret yoluyla kervan yolunun kesiştiği Cuhfe adlı mevkie gelince, Hz. Peygamber Mekke yolunu hatırladı ve şehre duyduğu özlemle hüzünlendi. Bunun üzerine, uğradığı zulümden dolayı hicrete mecbur bırakıldığı Mekke’ye, düşmanlarına üstünlük sağlayıp tekrar döndürüleceğini müjdeleyen Resim 2.3 Sevr mağarası (DİA, XXXVII, 6). 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 45 ayet nazil oldu (el-Kasas 28/85). Hicret kafilesi Kudeyd’de yiyecek bir şeyler almak üzere Ümmü Ma’bed Âtike bint Hâlid’in çadırına uğradı. Burada Hz. Peygamber, sürüye katılamayacak kadar zayıf, sütten kesilmiş bir keçiyi besmele çekerek sağmaya başladı. Keçi oradakilere yetip artacak kadar süt verdi. Ümmü Ma’bed daha sonra çadıra dönen kocasına olayı anlatıp onun isteği üzerine Hz. Peygamber’i edebî bir dille tavsif etti. Onun ifadeleri hilye edebiyatına konu olmuş ve günümüze kadar gelmiştir. Yesrib’de bulunan Müslümanlar Hz. Peygamber’in Mekke’den ayrıldığını öğrenmiş, gecikmesinden de endişelenmişlerdi. Her sabah Harre mevkiine çıkıp sıcağın şiddetlendiği vakte kadar yolunu gözlüyorlardı. Yine 8 Rebîülevvel (20 Eylül 622) pazartesi günü de böyle yapmış ve evlerine dönmüşlerdi ki, üç katlı bir evin damında bulunan bir Yahudi kızı yaklaşmakta olan kafileyi görünce, bunun beklenen misafir olduğunu anladı ve bağırarak durumu ilân etti. Bunun üzerine Müslümanlar Hz. Peygamber’i karşılamak için Harre’ye koştular. Hz. Peygamber, Yesrib’e bir saatlik mesafede bulunan Kubâ’da Külsûm b. Hidm’in evine misafir oldu. Birkaç gün kaldığı bu kasabada bir mescid yaptırdı. Bu arada Hz. Peygamber’in kendisine bıraktığı emanetleri sahiplerine iade edip yine onun emri doğrultusunda Mekke’den ayrılan Hz. Ali, gündüz gizlenip gece yol almak suretiyle Kubâ’ya gelerek Hz. Peygamber’le buluştu. Hz. Ali ile birlikte annesi Fâtıma bint Esed, Hz. Peygamber’in hanımı Sevde bint Zem’a, kızları Hz. Fâtıma ve Ümmü Külsûm ve Hz. Ebû Bekir’in ailesi de Kubâ’ya geldi. Hz. Peygamber beraberindekilerle birlikte 12 Rebîülevvel 1 (24 Eylül 622) Cuma günü Kubâ’dan Yesrib’e hareket etti. Cuma namazı vakti girince Rânûnâ vadisinde Sâlim b. Avf kabilesine uğradı; burada ilk Cuma hutbesini okudu ve namazını kıldırdı. Namazdan sonra Medine’ye hareket eden Hz. Peygamber şehir halkı tarafından büyük bir coşkuyla karşılandı. Medine’de görülmemiş bir şenlik ve bayram havası yaşanıyordu. Yolun iki tarafında sıralanan yediden yetmişe herkes, kadınlar ve çocuklar büyük bir sevinç içerisinde Allah’ın yüce elçisini karşılıyordu. Bu sırada defler çalınıyor ve “Veda tepelerinden ay doğdu üzerimize/Allah’a davet sürdükçe şükretmek vacip bize/Ey gönderilen kutlu elçi/Sana itaat etmek düşer hepimize/Aramıza hoş geldin, şeref verdin şehrimize” şeklindeki mısralarla duygular dile getiriliyordu. Hemen herkes Hz. Peygamber’in kendi evlerine misafir olmasını istiyor, davette bulunup ısrar ediyordu. Hz. Peygamber Kasvâ adlı devesinin üzerinde halkı selamlayıp kendilerine teşekkür ederken, devesinin çöktüğü yere en yakın eve misafir olacağını söyleyerek şehre girdi ve Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin evine misafir oldu. Böylece çile ve ıstırap dolu Mekke dönemi sona erdi ve İslâm tarihinde yeni bir dönem başladı. Kaynaklarda Hz. Peygamber’in Mekke’den çıkışı, Kubâ’ya varışı ve Medine’ye girişi hakkında farklı tarihler yer alır. Hz. Peygamber’in, Mekkelilerin suikast kararı aldıkları 26 Safer (9 Eylül 622) Perşembe gecesi şehirden ayrılarak Sevr mağarasına gittiği, 27-29 Safer (10-12 Eylül 622) günleri mağarada kaldığı, 1 Rebîulevvel (13 Eylül 622) Pazartesi günü buradan yola çıktığı, 8 Rebîulevvel (20 Eylül 622) Pazartesi günü Kubâ’ya vardığı ve 12 Rebîulevvel (24 Eylül 622) Cuma günü de Medine’ye girdiği anlaşılmaktadır. 46 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Peygamber’in Medine’ye hicreti, dünya tarihinin dönüm noktalarından biridir. Hz. Peygamber’in terbiyesinde yetişen Müslümanlar, vefatından kısa bir süre sonra o gün bilinen dünyanın önemli bir bölümüne İslâm mesajını ulaştırmayı başardılar. İlk Müslümanlar, Hz. Ömer döneminde hicreti tarih başlangıcı yaparak, onun hak ile batılın arasını ayıran bir dönüm noktası olma özelliğini tescil ettiler. Hz. Peygamber’in Yesriblilerle karşılaşması, hicret esnası ve öncesinde Medine hakkında daha geniş bilgi için M. Hamidullah’ın İslâm Peygamberi ve M. S. Küçükaşcı’nın Câhiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn adlı eserlerinin ilgili bölümleriyle Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nden “Hicret” ve “Muhammed” maddelerine başvurabilirsiniz. Resim 2.4 Hz. Peygamber’in hicret güzergahı (DİA, XVII, 458) 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 47 Özet Hz. Muhammed’in peygamberlikten önceki hayatının ana safhalarını tanımlayabilmek Hz. Peygamber 569 yılında Mekke’de doğdu. Babası Abdullah b. Abdülmuttalib Hz. Peygamber doğmadan önce vefat etti. Annesi, Âmine bint Vehb’dir. Dört veya beş yaşına kadar sütannesi Halime’nin yanında kaldı. Altı yaşında babasının Medine’deki mezarını ziyaretten Mekke’ye dönerken Ebvâ denilen yerde annesini kaybederek öksüz kaldı. Sekiz yaşında dedesi Abdülmuttalib vefat edince amcası Ebû Tâlib himayesini üstlendi. Bu sıralarda çobanlık yaptı ve ticaretle meşgul oldu. Mekke’de haksızlıkların önüne geçmek için kurulan Hilfü’l-fudûl cemiyetine üye oldu. Ticaret amacıyla Arap yarımadasının çeşitli yerlerinde düzenlenen fuarlara katılarak değişik ülke ve yörelerin insanlarını ve kültürlerini tanıma imkânı buldu. Yirmibeş yaşında Hz. Hatice ile evlendi. Bu evlilikten Kâsım, Abdullah, Zeynep, Rukıyye, Ümmü Gülsüm ve Fâtıma adlarında iki erkek dört kız çocukları dünyaya geldi. Otuz beş yaşında Kâbe hakemliği yaptı. Milâdî 610 yılında kırk yaşında kendisine peygamberlik verildi. Hz. Peygamber’in Câhiliye toplumunda sergilediği erdemli davranışları değerlendirebilmek Mekke’de Allah’ın birliğine dayanan tevhid inancının yerini şirk almış, tevhidin merkezi olan Kâbe putperestliğin merkezi haline gelmişti. Sosyal hayatın tamamında Câhiliye gelenekleri hâkimdi. İyilik, doğruluk, adalet ve hukuk gibi kavramlar bilinmekte ve az da olsa bu hususlara riayet eden insanlar var olmakla birlikte bu değerler toplumda etkin konumda değildi. Hz. Peygamber kırk yaşına kadar yaşadığı bu toplumda hak, hukuk, adalet, iyilik doğruluk, emanet ve emniyet gibi evrensel değerleri benimsedi. Etrafı kötülüklerin sardığı bir ortamda örnek bir insan olarak yaşadı. Tek başına da kalsa haktan ve doğruluktan ayrılmaması toplumda Muhammedü’lEmin adıyla anılmasını sağlamıştı. Hz. Peygamber’in İslâm’ı tebliğe başlaması ve İslâm’ın Mekke dönemi üzerine fikir yürütebilmek Hz. Peygamber ilk vahiy geldikten sonra bir süre İslâm davetini gizli yürüttü. Daha sonra açıktan davete başladı. Mekkelilerin önemli bir çoğunluğu kabile asabiyeti, atalarının dinine ve geleneğe olan bağlılıkları, yeni dinin Mekke’nin ekonomik hayatında önemli bir yere sahip olan ticarete zarar verebileceği gibi sebeplerle Hz. Muhammed’in getirdiği dini kabul etmediler. Hz. Peygamber müşriklerin bütün engellemelerine rağmen İslâm’ı tebliğe devam etti. Getirdiği dinin temel inanç ilkelerinden taviz vermediği gibi, müşriklerin bu anlamdaki uzlaşma önerilerini reddetti. Mekke’de birçok kişi Müslüman oldu. Mekkelilerin baskısı karşısında Hz. Peygamber’in tavsiyesi üzerine yüzden fazla Müslüman Habeşistan’a hicret etti. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber, akrabaları ve Müslümanlara sosyal ve ekonomik boykot uyguladılarsa da amaçlarına ulaşamadılar. Hz. Peygamber en büyük iki destekçisi amcası Ebû Tâlib ile eşi Hz. Hatice’nin vefatından sonra Taif’e gidip Sakîf kabilesi ileri gelenlerini İslâm’a davet etti. Taif yolcuğundan umduğunu bulamayan Hz. Peygamber, Mekke’ye tekrar döndükten sonra özellikle dışarıdan hac ibadeti için gelen kabileler arasında davet faaliyetine devam etti. Bu çerçevede bazı Medineliler Müslüman oldular ve Akabe’de Hz. Peygamber’e biat ederek hicret yolunu açtılar. Hz. Peygamber’in hicretinin sebep ve sonuçlarını öğrenebilmek Mekke’de İslâm’ı tebliğ için bütün imkânlarını kullanan Hz. Peygamber burada yapacağı bir şey kalmayınca hicrete karar verdi. Müslümanları Mekke’de karşı karşıya kaldıkları zor durumdan kurtarmak ve İslâm’ı daha serbest bir ortamda yaşamak için Medine’ye hicret gerekliydi. Hicret hem Müslümanlar, hem Medineliler, hem de Mekkeliler açısından önemli sonuçlar doğurdu. Müslümanlar izzetli bir şekilde dinlerini yaşama imkânı buldukları gibi tebliğin önündeki engeller ortadan kalktı. Hz. Peygamber’in Medine’ye gelişiyle şehirde barış ortamı sağlandı, Mekkelilerin Suriye taraflarına yaptıkları ticaretleri tehlikeye girdi. 1 2 3 4 48 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım 1. Hz. Muhammed’e peygamberlikten önce Mekke toplumunda sergilediği dürüst ve güvenilir kişiliğinden dolayı verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? a. Ebü’l-Kâsım b. el-Emîn c. Tâhir d. Hanif e. Tâcir 2. Hz. Peygamber’in Hilfü’l-fudûl antlaşmasına katılma nedeni aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a. Maddî gelir sağlama b. Kabile dayanışması c. İnsanların kınamasından çekinme d. Haktan, doğrudan ve mazlumdan yana olma erdemi e. Toplumda öne çıkma isteği 3. Hz. Muhammed’in peygamberlik öncesi Ukâz panayırında dinlediği, tevhid inancına vurgu yapan ve bir peygamberin geleceğini müjdeleyen konuşma aşağıdakilerden hangisine aittir? a. Hassân b. Sâbit b. Varaka b. Nevfel c. Kus b. Sâide el-İyâdî d. İmru’l-Kays b. Hucr e. Zeyd b. Amr 4. I. Hz. Peygamber’in Hz. Hatice ile evlenmesi II. Ebû Tâlib’in vefatı III. İsrâ ve mirâc IV. Habeşistan’a hicret Yukarıdaki olayların kronolojik olarak doğru sıralanması nasıl olmalıdır? a. I, III, II, IV b. I, IV, II, III c. II, III, I, IV d. III, I, II, IV e. IV, II, III, I 5. Hz. Peygamber, Birinci Akabe Biatından sonra İslâm’ı tebliğ için Yesrib’e aşağıdakilerden hangisini göndermiştir? a. Ebû Seleme el-Mahzûmî b. Es’ad b. Zürâre c. Erkam b. Ebü’l-Erkam d. Ca’fer b. Ebû Tâlib e. Mus’ab b. Umeyr 6. “Hüzün yılı” tamlaması aşağıdakilerden hangisi için kullanılır? a. Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib ile eşi Hz. Hatice’nin vefat ettiği yıl b. Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib’in vefat yılı c. Hz. Peygamber’in annesi Âmine’yi kaybettiği yıl d. Hz. Peygamber’in Tâif ’te taşlandığı yıl e. Hz. Peygamber’in vefat ettiği yıl 7. Müslümanların Habeşistan’a hicret sebebi aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a. Hz. Peygamber’in Habeşistan’da bir örgüt kurmak istemesi b. Müslümanların Habeşistan’da ticaret yapmak istemesi c. Mekke’de Müslümanlara yapılan baskıların giderek artması d. Müslümanların Habeşistan’da daha zengin ve rahat bir hayat yaşamak istemesi e. Habeş hükümdarının Müslümanları davet etmesi 8. Mekkeli müşriklerin Hâşimoğullarına yönelik ambargosunun en önemli hedefi aşağıdakilerden hangisi dir? a. Mekke ticaretinin tümünü ele geçirmek b. Müslümanların hicret etmesini engellemek c. Diğer Arap kabilelerine gözdağı vermek d. Hâşimoğullarını Hz. Peygamber’e verdikleri desteği bırakmaya zorlamak e. Hâşimoğulları’nın hac ibadetinden aldıkları payı vermemek 9. Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna kadar Hz. Peygamber İslâm’ı tebliğ faaliyetini aşağıdakilerden hangisinin evinde yürütmüştür? a. Ebû Eyyûb el-Ensârî b. Erkam b. Ebü’l-Erkam c. Hz. Ebû Bekir d. Mus’ab b. Umeyr e. Osman b. Affân 10. Cuma namazı ne zaman farz kılınmıştır? a. Mirâc gecesinde b. Boykot yılında c. Peygamberliğin onuncu yılında d. Hz. Peygamber Tâif ’e giderken e. Medine’ye Hicret sırasında 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 49 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Kus b. Sâide El-İyâdî’nin Ukâz Panayırında Yaptığı Veciz Konuşma; “Ey insanlar! Geliniz, dinleyiniz; dinlediklerinizi belleyiniz ve ondan faydalanınız, ders alınız. Gerçek şudur ki, yaşayan ölür; ölen yok olur. Olacak olur, yağmur yağar, otlar biter, çocuklar doğar, analarının babalarının yerini tutar. Sonra hepsi mahvolup gider. Olayların ardı arkası kesilmez, birbirini takip eder. Kulak veriniz, dikkat ediniz, gökte haber var, yerde ibret alınacak şeyler var. Yeryüzü bir sarayın döşemesi, gökyüzü bir yüksek tavan. Yıldızlar yürür, denizler durur. Gelen kalmaz, giden gelmez. Acaba vardıkları yerden hoşnut olup da mı kalıyorlar, yoksa orada bırakılıp uykuya mı dalıyorlar? Yemin ederim, Allah’ın bir dini vardır ki, şimdi bulunduğunuz dinden daha sevgilidir; Allah’ın gelecek bir peygamberi vardır ki, onun gelmesi pek yakındır. Gölgesi üzerinize gelmiştir. Ne mutlu o kimseye ki, ona inanıp doğru yolu bulur. Ne yazık o talihsize ki, ona karşı gelip isyan eder. Yazıklar olsun ömürleri gaflette geçenlere! Ey İnsanlar! Hani babalarınız ve dedeleriniz, hani süslü köşkler ve taştan evler yapan Âd ve Semûd kavmi? Hani dünya varlığına aldanıp da kavmine “Ben sizin en büyük rabbinizim” diyen Firavunlar, Nemrutlar! Onlar sizden daha zengin ve daha güçlü değiller miydi? Bu toprak onları değirmeninde öğütüp toz etti, yok etti. Kemikleri bile çürüyüp dağıldı. Evleri yıkılıp ıssız kaldı. Yerlerini, yurtlarını şimdi köpekler şenlendiriyor! Sakın onlar gibi etmeyin; onların yolundan gitmeyin. Her şey geçicidir. Kalıcı olan ancak Allah’tır ki, birdir, eşi ve benzeri yoktur. Tapılacak ancak O’dur. Doğmamış ve doğurmamıştır. Evvel gelip geçenlerden bizim ibret alacağımız şey çoktur. Ölüm ırmağının girecek yerleri var, ama çıkacak yerleri yoktur. Büyük küçük, genç yaşlı herkes göçüp gidiyor. Giden geri dönmüyor. İyice anladım ki, herkese olan bana da olacaktır...” (Ahmed Cevdet Paşa (2006), s. 32-33). 1. b Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Gençliği” konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Gençliği” konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Gençliği” kısmını yeniden okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse ilgili konuları yeniden okuyunuz. 5. e Yanıtınız doğru değilse “Akabe Biatları” konusunu yeniden okuyunuz. 6. a Yanıtınız doğru değilse “Ebû Tâlib ve Hz. Hatice’nin Vefatı” konusunu yeniden okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse “Habeşistan’a Hicret” konusunu yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Kureyş’in Boykotu” konusunu yeniden okuyunuz. 9. b Yanıtınız doğru değilse “İlk Müslümanlar” konusunu yeniden okuyunuz. 10. e Yanıtınız doğru değilse “Medine’ye Hicret” konusunu yeniden okuyunuz. 50 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Hz. Peygamber’in sütannesi Halime, sütbabası Hâris b. Abdüluzza, sütkardeşleri Abdullah, Üneyse ve Şeymâ İslâm dönemine ulaşarak Müslüman oldular. Hz. Peygamber ara sıra görüştüğü Halime’ye her zaman vefalı davranırdı. Her gördüğünde ayağa kalkarak “Anneciğim, anneciğim” diyerek hürmet ve muhabbet gösterir, ihtiyaçlarını gidermeye çalışırdı. Sütannesinin Mekke’ye gelerek Benî Sa’d topraklarında ağır bir kıtlık ve kuraklık yaşadıklarını, birçok hayvanın telef olduğunu anlatması üzerine Hz. Peygamber Hz. Hatice ile konuşarak ona kırk koyun ve hem binek olarak hem de eşya taşımada kullanması için bir deve hediye etmişti. Sıra Sizde 2 Hilfü’l-fudûl’ün İslâm’dan önce ve sonra gerçekleştirdiği bazı faaliyetler şöyle sıralanabilir: Yemenli Zübeyd kabilesinden bir tüccar Mekke’ye mal getirmiş ve belirli bir fiyat karşılığında Mekke ileri gelenlerinden Âs b. Vâil es-Sehmî ile pazarlık yapıp malı teslim etmişti. Ancak Âs b. Vâil borcuna sadık kalmayıp oldukça düşük bir para teklif ederek satıcıyı oyalamış, daha sonrada borcunu inkâr ettiği gibi aldığı malları iade etmeye de yanaşmamıştı. Zor durumda kalan Yemenli tacir birçok kişiden yardım istediyse de kimi Âs b. Vâil’in düşmanlığından koktuğu kimi de onun dostluğunu kaybetmek istemediği için yardıma yanaşmadı. Sonunda Hilfü’l-fudûl mensupları topluca Âs b. Vâil’in yanına giderek Yemenli tüccarın alacağını tahsil ettiler. Yemenli bir tâcir, kızı ile birlikte hac için Mekke’ye gelmişti. Şehrin ileri gelenlerinden Nübeyh b. Haccâc kızı zorla babasının elinden alıp evine götürdü. Adam çaresizlik içinde Kâbe’ye gidip “Yetişin ey Hilfü’l-fudûl mensupları, yardım edin!” diye bağırdı. Çok geçmeden hareket mensupları kılıçlarını çekmiş olarak geldiler ve Nübeyh’in elinde kızı kurtardılar. İslâm döneminde Erâş kabilesine mensup bir tacirin Mekke’ye getirdiği bir deve yükü malı satın alan Ebû Cehil parasını ödemedi. Hz. Peygamber tacirle birlikte Ebû Cehil’in evine kadar gitti ve sonucu merakla bekleyen müşrikin şaşkın bakışları arasında tacirin hakkını ondan aldı. Yemenli bir tüccarın malına oldukça düşük bir fiyat biçen Ebû Cehil diğer tüccarların da ondan alış veriş yapmasına engel oldu. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber üç deve yükü malı tacirin istediği fiyattan satın aldığı gibi, Ebû Cehil’i bularak Hilfü’l-fudûl’u hatırlattı ve aynı şeyi bir daha yapmamasını hatırlattı. Sıra Sizde 3 Ünlü hatipler yetiştiren İyâd kabilesine mensup Kus b. Sâide, Arap yarımadasında putlara tapmayan ve Hz. İbrahim’den gelen tevhid akidesine bağlı Hanîfler arasında yer alıyordu. O Ukâz’daki meşhur hitabesinde tek Allah inancına vurgu yapmış ve Hz. Muhammed de onun bu konuşmasını dinlemişti. Hicretten sonra Medine’ye gelen İyâd kabilesi heyetine Hz. Peygamber Kus b. Sâide’yi sormuş ve vefat ettiği haberini almıştı. Hz. Peygamber orada bulunanlara çok beğendiği bu konuşmayı hatırlatmıştı. Bunun üzerine orada bulunan ve Kus b. Sâide’yi o fuarda dinleyen Hz. Ebû Bekir hutbeyi ezbere okumuştu. Hutbeyi tekrar dinlemekten memnun kalan Hz. Peygamber Kus b. Sâide’yi rahmetle anmıştır. Sıra Sizde 4 Duhâ suresinin meâli şöyledir: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Kuşluk vaktine andolsun, karanlığı çöktüğü vakit geceye andolsun ki, Rabbin seni terk etmedi, sana darılmadı da. Muhakkak ki ahiret senin için dünyadan daha hayırlıdır. Şüphesiz, Rabbin sana ihsanda bulunacak ve sen de hoşnut olacaksın. Seni yetim bulup da barındırmadı mı? Seni yolunu kaybetmiş olarak bulup da doğru yola iletmedi mi? Seni ihtiyaç içinde bulup da zengin etmedi mi? Öyleyse sakın yetimi ezme! Sakın isteyeni azarlama! Rabbinin nimetine gelince; işte onu anlat.” (ed-Duhâ 93/1-11). 2. Ünite - İslâm’ın Doğuşu ve Mekke Dönemi 51 Yararlanılan Kaynaklar Ahmed Cevdet Paşa (2006), Peygamber Efendimiz Sallallâhü Aleyhi ve Sellem, (nşr. M. E. Düzdağ), İstanbul. Algül, H. (2006). Âlemlere Rahmet Hz. Muhammed, Ankara. Apak, A. (2006). Anahatlarıyla İslâm Tarihi I: Hz. Muhammed (s. a. v.) Dönemi, İstanbul. Avcı, C. (2008). Muhammedü’l-Emin: Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayatı, İstanbul. Fayda, M. (2005) “Muhammed -Hayatı-”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX, 408-423, İstanbul. Hamidullah, M. (2003). İslâm Peygamberi (trc. Salih Tuğ), I, İstanbul. İbn Hişâm, (1955). es-Sîretü’n-Nebeviyye (nşr. Musta - fa es-Sekâ v. Dğr.), I-II. İbn Sa’d, (1968). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. İhsan Ab - bas), I, Beyrut. Köksal, M. A. (1987), İslâm Tarihi, I-II, İstanbul. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in So - nuna Kadar Haremeyn, İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi “Abdul - lah”, “Abdülmuttalib”, “Âmine”, “Ebû Tâlib”, “Emîn”, “Fâtıma bint Esed”, “Ficâr”, “Halime”, “Hatice”, “Hic - ret”, “Hilfü’l-fudûl”, “Mi’rac”, “Muhammed”, “Nesî”, “Tâif ” maddeleri. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Peygamber’in Medine’deki dinî, siyasi ve sosyo-kültürel faaliyetlerini değerlendirebilecek, Müslümanların Mekke müşrikleri, Yahudiler, Hıristiyanlar ve komşu devletlerle ilişkileri hakkında fikir yürütebilecek, Hz. Peygamber’in Veda Hutbesi’nde vurguladığı ve hem Müslümanlar hem de bütün insanlık için önem taşıyan evrensel ilkeleri tanımlayabilecek, Hz. Peygamber’in vefatı sırasında Arap yarımadasında İslâm’ın durumu hakkında değerlendirmelerde bulunabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Muhacir ve Ensar, Gazve ve Seriyye, İslâm’a Davet Mektupları, Elçiler Yılı • Medine, Hayber, Tâif, Bedir, Uhud, Hendek, Huneyn, Mûte, Tebük • Benî Kaynukâ, Benî Nadîr ve Benî Kurayza, Bizans İmparatorluğu, • Hudeybiye Antlaşması, Mekke’nin Fethi, Veda Hutbesi İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I İslâm’ın Medine Dönemi • HZ. PEYGAMBER’İN MEDİNE’DEKİ İLK FAALİYETLERİ • KUREYŞ MÜŞRİKLERİYLE İLİŞKİLER VE MEKKE’NİN FETHİ • DİĞER MÜŞRİK ARAP KABİLELERİYLE İLİŞKİLER • YAHUDİLERLE İLİŞKİLER • BİZANS ve DİĞER BAZI DEVLETLERLE İLİŞKİLER • ARABİSTAN’DA SİYASİ BİRLİĞİN SAĞLANMASI: ELÇİLER YILI • VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBER’İN VEFATI İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I HZ. PEYGAMBER’İN MEDİNE’DEKİ İLK FAALİYETLERİ Hicretle birlikte Hz. Muhammed Medine’de peygamberlik görevini yerine getirme ve İslâmiyet’i yaymak için uygun bir ortam buldu. Bundan istifadeyle Müslümanların gerek kendi aralarında gerekse Müslüman olmayan gruplarla birlik ve beraberlik içerisinde yaşamasını sağlamak üzere bazı dinî ve toplumsal düzenlemeler gerçekleştirdi. Müslümanların birbirleriyle kaynaşması için aralarında selâmı yaymalarını istedi. Neredeyse bütün mal varlıklarını Mekke’de bırakarak İslâm ve iman uğruna Medine’ye hicret etmiş muhâcirler ile onlara evlerini açıp maddî imkânlarını paylaşan, Evs ve Hazrec kabilesine mensup olup ensar adı verilen Müslümanlar arasında ‘muâhât’ denilen kardeşlik antlaşması yaptı. Böylece muhacirlerin ihtiyaçları karşılandığı gibi Câhiliye dönemindeki kabile temeline dayalı kardeşlik anlayışının yerini din ve iman kardeşliği aldı. Hz. Peygamber Müslümanların bir araya gelip ibadet etmelerini ve İslâm’ı öğrenmelerini sağlamak için Mescid-i Nebevî’yi inşâ ettirdi. Mescidin bitişiğine Hz. Peygamber’in ailesi için odalar ilave edildiği gibi hem eğitim öğretim hem de kimsesizlerin barınması için Suffe adı verilen bölüm oluşturuldu. İbadet ile eğitim ve öğretim başta olmak üzere Hz. Peygamber’in hemen bütün faaliyetlerinin merkezi Mescid-i Nebevî idi. Hz. Peygamber Medine’ye hicret ettiği dönemde bütün Hicaz bölgesinde olduğu gibi burada da teşkilâtlanmış bir devlet yoktu, her kabile kendi reisinin idaresinde yaşıyordu. Evs ve Hazrec kabilelerinin yanı sıra Benî Kaynuka’, Benî Nadîr ve Benî Kurayza adlı üç Yahudi kabilesi de burada ikamet ediyordu. Hz. Peygamber yukarıda işaret edilen muâhât ile Müslümanlar arasında birlik ve dayanışmayı sağladıktan sonra Müslümanların ve Yahudi kabileleriyle henüz Müslüman olmamış Arapların şehirde barış ve güven içinde yaşamalarını sağlamak üzere Medine Vesikası adı verilen bir antlaşma yaptı. Medine’de Müslümanlar için bir pazaryeri yaptırdı; Bakı’ mevkiini de mezarlık için tahsis etti. Hz. Peygamber’in emriyle nüfus sayımı yapıldı. Medine’nin sınırları belirlenen belli bir alanı harem ilan edildi. İbadetler ve gündelik yaşamla ilgili bir takım düzenlemeler yapıldı. KUREYŞ MÜŞRİKLERİYLE İLİŞKİLER VE MEKKE’NİN FETHİ Mekke- Medine İlişkileri Mekke döneminde Hz. Peygamber kendisine ve Müslümanlara düşmanlık yapan Kureyşli müşriklere karşılık vermemiş, onlardan intikam alma yoluna gitmemiş, İslâm’ın Medine Dönemi Mekke’den Medine’ye hicret edenlere muhâcir (çoğulu muhacirûn/muhâcirîn), onlarla maddi imkânlarını paylaşarak yardımcı olan Medineli Müslümanlara da ensar denilir. Kur’an-ı Kerim’de “İman edip hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad edenlerle bunları barındırıp yardım elini uzatanlar, işte onlar birbirlerinin gerçek dostlarıdır” (el-Enfâl 8/72) gibi birçok ayette muhâcirler ve ensardan övgüyle bahsedilir. 54 İslam Tarihi ve Medeniyeti I hakaret, işkence ve sıkıntılara maruz bırakılan Müslümanlara sabretmelerini tavsiye etmiştir. Bu dönemde inen ayetler de devamlı olarak sabır tavsiyesinde bulunmuştur. Hicretten sonra Medine’de başlayan yeni dönemin özellikle ilk yıllarının kendisine has ferahlıklarının yanında sıkıntıları da mevcuttu. Mekke müşrikleri Müslümanlara Medine’de de rahat vermiyorlardı. Medine’deki yerli halkın çoğunluğu samimiyetle Müslüman olmuşsa da içlerinde münafıklar da vardı. Şehir ve çevresinde yaşayan Yahudi kabileleri görünüşte antlaşmaya katılmışlardı, fakat hemen her fırsatta problem çıkarıp ihanete varan davranışlar sergilemeye hazırdılar. Hicretten kısa bir süre sonra Kureyş ileri gelenlerinden Ebû Süfyân ile Übey b. Halef Medineli Müslümanlara gönderdikleri mektupta, Hz. Muhammed’i güven ve koruma altına alıp ona yardım etmelerinin utanılacak bir şey olduğunu, bu davranışlarından vazgeçmeleri gerektiğini, aksi takdirde bunun savaş sebebi olduğunu bildirdiler. Bu arada Medine’ye karşı bazı ekonomik baskı tedbirleri de almaya başladılar. Diğer taraftan Hz. Peygamber ve ashabının hicreti haberi Arabistan’ın hemen her yerine ulaşmıştı. Birçok kabile yeni peygamberin davranış ve tepkilerini takip ediyor, hatta hicret etme imkânı bulamayan veya Müslümanlığını gizleyen kimseler de ortaya çıkacak gelişmeleri bekliyordu. Bu arada zulme maruz kalan müminlerin silâhla mukabelede bulunmalarına izin veren ayet de indi. Medine döneminde Müslümanların can, mal, din ve namuslarını korumalarına imkân tanımak, zulmü önlemek ve İslâm’ın önündeki engelleri kaldırmak gibi temel sebeplerle cihada izin verilmiştir. İlgili ayet şöyledir: “Kendilerine haksız yere saldırılan kimselere savaşma izni verilmiştir ve şüphesiz Allah onlara yardım ulaştıracak güçtedir. Onlar ki, sadece” “bizim rabbimiz Allah’tır” dedikleri için yurtlarından çıkarıldılar...” (el-Hac 22/39-40). Hz. Peygamber hicretten yedi ay sonraki (Mart 623) dönemden başlamak üzere bir yıla yaklaşan bir süre içinde, Medine’ye sığınmış bulunan Müslümanları Kureyşlilerin tehdidinden korumak, Müslümanların bir güç olduğunu onlara göstermek amacıyla Sîfülbahr Seriyyesi, Buvât Gazvesi, Ebva Gazvesi, Uşeyre Gazvesi vb. gibi sekiz kadar askerî operasyon gerçekleştirdi. Çoğuna kendisinin kumanda ettiği bu askeri birlikler Kureyş kervanlarının güzergâhları civarında dolaşmışsa da herhangi bir baskın düzenlememiş, diğer kabile ve gruplara ait kervanları da rahatsız etmemiştir. Bu askerî hareketlerle esasen mücadele halinde olan Medine ile Mekke, savaş hükümlerinin yürürlükte bulunduğu bir dönemi yaşamaya başlamış ve bu durum Hudeybiye Antlaşması’na kadar sürmüştür. Hicretten on yedi ay sonra (Ocak 624) Abdullah b. Cahş kumandasında Batn-ı Nahle’ye gönderilen seriyye Yemen’den dönen bir Kureyş kervanına, Mekke’nin güneyinde baskın yapmış, bir kişi öldürülmüş, iki esir alınmış ve bazı ganimetler ele geçirilmiştir. Bazı rivayetlerde asıl hedefinin istihbarat olduğu bildirilen bu seriyye ile Hz. Peygamber Kureyşli müşriklere gözdağı vermeyi hedeflemiştir. Bedir Gazvesi Başta Hz. Peygamber olmak üzere Mekkeli Müslümanların, on yıl boyunca zulüm ve işkencelerine maruz kaldığı, nihayet canlarını kurtarmak için taşınabilir hafif birkaç parça eşyalarını alarak kendilerinden kaçtığı Kureyşliler Müslümanların mallarını da servetlerine katarak yarımadanın güney ve kuzey istikametlerine doğru ticaret kervanları düzenliyordu. Hz. Peygamber, Ebû Süfyân’ın idaresinde Kureyşlilerden birçok kimsenin katıldığı büyük bir ticaret kervanına Suriye’den 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 55 dönerken Bedir’de baskın düzenlemeyi düşünerek harekete geçti. Ancak Ebû Süfyân Hicaz topraklarına girince Hz. Muhammed’in baskın teşebbüsünü öğrendi, yardım istemek üzere Mekke’ye adam gönderdi, kendisi de Bedir’den uzak kalıp az kullanılan sahil yolunu takip etti. Kureyşliler, daha sonra kervanın kurtulduğunu öğrenmelerine rağmen, Ebû Cehil kumandasında 1000 kişilik bir kuvvetle Bedir’e doğru hareket ettiler. Hz. Peygamber ve arkadaşları Kureyş ordusunun Mekke’den çıkıp Bedir’e geldiğini henüz bilmiyorlardı. Kur’an-ı Kerim’de Bedir’deki karşılaşmanın, iki tarafın beşerî planlarının ötesinde Allah’ın kudret ve iradesiyle gerçekleştiğine işaret edilerek Müslüman ordusuyla müşrik ordusunun birbirinden habersiz olduğu, ticaret kervanının ise ikisinden de uzak bir yerde, sahil yolunda bulunduğu haber verilir (el-Enfâl 8/7, 42). 13 Mart 624 Cuma sabahı, 305 kişilik Müslüman kuvvetiyle, 1000 kişilik müşrik ordusu arasındaki savaşta Ebû Cehil dâhil yetmiş müşrik öldürüldü, yetmişi esir alındı. Müslümanlar ise on dört şehid verdi. Kur’an’da elde edilen zaferin Allah’ın yardımıyla gerçekleştiği ve Müslüman ordusunun meleklerle desteklendiği ifade edilmektedir (el-Enfâl 8/8-12; krş. Âl-i İmrân 3/123-127). Esirlere karşı iyi davranılmasını emreden Hz. Peygamber onlardan sadece ikisini, Ukbe b. Ebû Muayt ile Nadr b. Hâris’i vaktiyle Müslümanlara yaptıkları işkenceye karşılık ölüme mahkum etti, diğer esirlere yapılacak muamele konusunda da ashabın görüşünü aldı. Hz. Ebû Bekir’in teklifini benimseyerek esirler fidye karşılığı serbest bırakıldı. Bazı esirler karşılıksız, okuma yazma bilenler ise on Müslümana okuma yazma öğretmeleri şartıyla serbest bırakıldı. Müşriklerden elde edilen ganimetler bir araya toplanarak savaşa katılanlar arasında eşit şekilde bölüşüldü. Bedir Gazvesi, Müslümanlara Arap yarımadasında büyük bir itibar kazandırmış ve Hz. Peygamber’e İslâmiyet’i tebliğ için geniş alanlar açmıştır. Savaşı kaybettiklerini büyük bir üzüntü ile öğrenen Mekkeliler ve Ebû Cehil’in yerine başkanlığa getirilen Ebû Süfyan Bedir’in intikamını almak için yemin etti.

.Uhud Gazvesi Bedir’de ağır bir yenilgiye uğrayan Kureyşliler Müslümanlardan intikam almak için reisleri Ebû Süfyân’a savaş hazırlıklarına hemen başlaması hususunda baskı yapıyorlardı. Bedir Gazvesi’ne sebep olan kervanın malları Dârünnedve’de muhafaza edilerek ve Müslümanlara karşı kullanılmak üzere Ebû Süfyân’ın emrine verilmişti. İntikam hisleri yanında, Müslümanların Suriye-Mısır ticaret yolunu kesmeleri ve kervanlarına baskınlar düzenlemeleri de onları endişeye sevkediyordu. Kureyşliler, çevredeki dost ve akraba kabilelerden de yardım alarak 3.000 kişilik bir ordu topladılar ve Bedir Gazvesi’nden bir yıl sonra Medine’ye doğru yürüdüler. Hz. Peygamber, Câhiliye döneminin kin ve nefret duygularıyla Bedir’in intikamını almak isteyen Kureyş ile Medine dışında savaşmak istemiyordu. Ancak Bedir Gazvesi’ne katılmamış bazı gençler ile düşman ordusunun ekili arazi ve bahçelerini tahrip etmesine kızan ensardan bazılarının ısrarı üzerine Uhud’a gitmeye karar verdi. Yolda, münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Selûl 300 kadar adamı ile ordudan ayrılıp şehre geri döndü. Yanında kalan 700 sahabesiyle Uhud dağı eteklerine gelen Hz. Peygamber, arkasını emniyete almak için Ayneyn tepesine elli okçu yerleştirdi ve onlara, savaşın seyrine bakmaksızın kendisinden bir emir gelmedikçe yerlerinden ayrılmamalarını emretti. İki ordu 23 Mart 625 Cumartesi günü karşılaştı ve Müslümanlar başlangıçta Kureyşlileri püskürtüp çekilmeye mecbur bıraktılar. Düşmanın boMedine’nin 160 km. kadar güneybatısında, Kızıldeniz sahiline 30 km. uzaklıkta, Medine-Mekke yolunun Suriye kervan yoluyla birleştiği yerde bulunan küçük bir kasabadır. Bedir’de her yıl zilkade ayının başından itibaren sekiz gün devam eden büyük bir panayır kurulurdu. Halkının büyük bölümü burada konaklayan kervanlara hizmet eden ve hayvancılıkla geçinen bedevîlerdi. Münafıklar, Müslümanlardan gözüktükleri halde gerçekte Müslüman olmayan ve her fırsatta İslâm aleyhine bozgunculuk yapan kimselerdir. Kur’an-ı Kerim’de münafıklara dair Münâfikûn adlı müstakil bir sûre yer aldığı gibi çeşitli sûrelerde onlarla ilgili birçok ayet bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in Medine’de karşılaştığı büyük problemlerden biri de nifak hareketiydi. Bu grubun başını çeken Abdullah b. Übey b. Selûl, Hazrecliler’in reisi olup Evs ve Hazrec kabileleri arasındaki savaşların sonunda Yesrib’in idaresi kendisine verilmek üzere anlaşmaya varılmışken Hz. Peygamber’in hicretiyle bu gerçekleşmemiş ve bu sebeple hayatının sonuna kadar ona karşı düşmanlık beslemiştir. Şehirde yaşayan Yahudiler ile Mekke’deki müşrikler de onun bu düşmanlığını tahrik ediyordu. Abdullah b. Übey’le birlikte diğer münafıklar, hemşehrilerine muhacirlere hiçbir şekilde destek olmamalarını tavsiye ederek onların şehirden ayrılmalarını sağlamak istiyordu. 56 İslam Tarihi ve Medeniyeti I zulup kaçmaya başladığını gören okçular, kumandanları Abdullah b. Cübeyr’in bütün ısrarlarına rağmen emir dinlemeyip yerlerinden ayrılarak ganimet peşine düştüler. Ayneyn tepesinin stratejik önemini tıpkı Hz. Peygamber gibi takdir eden Kureyş ordusunun süvari birliği komutanı Halid b. Velid, Müslüman okçuların yerlerinden ayrıldığını görünce, savaşın kaderini değiştirecek bir hamle ile yerinde kalan birkaç okçuyu şehid ederek İslâm ordusuna arkadan saldırdı. Müslümanların lehine gelişen savaşın kaderi değişti ve başta Hz. Muhammed’in amcası Hz. Hamza olmak üzere yetmiş Müslüman şehid oldu. Hz. Peygamber miğferinin halkaları iki şakağına battığı için yüzünden yaralandı, alt dudağı kanadı ve dişi kırıldı. İslâm Peygamberi’nin öldürüldüğüne dair yalan bir haberin yayılması üzerine çatışmalar yavaşladı. Müslümanlar Uhud dağının eteklerine çekilerek Hz. Peygamber’in; müşrikler ise Ebû Süfyân’ın etrafında toplandılar; iki ordu birbirinden ayrıldı ve savaş sona erdi. Kureyş müşrikleri Bedir’in intikamını aldıklarını hissettiler; Hz. Muhammed’i öldürememişlerdi ama onun yakın akrabası, amcası Hz. Hamza’yı şehid etmişlerdi. Şayet Müslümanlar tıpkı Bedir gibi Uhud’da da Kureyşlilere büyük bir darbe indirmiş olsalardı, Hz. Peygamber’ın esas hedefine ulaşması, Kureyş’i İslâm’a kazandırması belki de çok zorlaşacaktı. Çünkü bu durumda Cahiliye zihniyetinin beslediği kin ve intikam duyguları daha canlı bir şekilde yaşamaya devam edecek, mesela Hudeybiye Antlaşması’nın sağladığı imkânlar gerçekleşmemiş olacaktı. Uhud Gazvesi’nden Medine’ye dönen Hz. Peygamber ertesi gün, Kureyşlilerin geri dönüp Medine’ye baskın düzenleyeceklerine dair bir haber aldı. Bunun üzerine hem muhtemel bir baskını önlemek hem de Müslümanların zayıf düşmediğini göstermek üzere Kureyş ordusunu takip etmeye karar verdi ve Uhud’a katılanlardan 500 kişilik bir kuvvetle, Medine’ye 8 mil uzaklıktaki Hamrâülesed’e kadar gitti. Durumu öğrenen Kureyşliler Medîne’ye dönmekten vazgeçip Mekke’ye gittiler. Burada beş gün kalan Hz. Peygamber 2 Nisan 625 tarihinde Medine’ye döndü. Uhud Gazvesi hakkında Kur’an-ı Kerim’de ayet var mıdır, araştırınız. Hendek Gazvesi Kureyşlilerin Medine’ye karşı son saldırı çabası olan Hendek Gazvesi, düşmanın saldırısından korunmak için Medine’nin etrafına hendek kazılması sebebiyle bu adla anılmıştır. Bu gazveye, düşman güçleri Kureyş’ten başka Gatafan, Fezâre, Süleym, Kinâne ve Sakîf gibi çeşitli Arap kabileleri ile Medine’den çıkarılan Benî Nadîr ve o sırada Medine’de kalan Benî Kurayza Yahudilerinin ittifakıyla oluştuğu için gruplar, zümreler anlamında ‘Ahzâb’ Gazvesi de denilmiştir. Daha önce Medine’den çıkarıldıktan sonra Hayber’e yerleşen Benî Nadîr Yahudilerinin tahrikleriyle oluşturulan müttefik güçlerin sayısı 10.000-12.000, kumandanı da Ebû Süfyân’dı. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber ashabıyla yaptığı istişare sonucunda savunma savaşı yapmaya ve Selmân-i Fârisî’nin tavsiyesiyle Medine’nin, süvari birliklerinin saldırısına açık bulunan kuzey kısmında hendek kazılmasına karar verdi. Yaklaşık 5,5 km. uzunluğundaki hendek, 3000 kişilik İslâm ordusu tarafından bir haftalık süre içinde tamamlandı. Düşman askerinin sayıca üstünlüğünü göz önüne alan Hz. Peygamber, kan dökülmesini de istemediği için bir meydan savaşı yapılmasını doğru bulmadı. Kadın ve çocukların kale ve hisarlara yerleştirilmesini emretti, ordunun arkası dağa, ön tarafı da hendeğe bakacak şekilde Sel’ dağının eteklerine karargâhını kurdu. Hendeğin derin olmayan zayıf noktaları ile 1 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 57 bazı geçiş yerlerine nöbetçiler yerleştirdi. Onun Kureyş’e karşı uyguladığı strateji, Müslümanların gücünü göstermek, ticaret yolu dolayısıyla onların kendisine muhtaç olduklarını hissettirmek, İslâm Dini’nin ve Medine’deki yeni oluşumun varlığını kendilerine benimsetmekti. Medine çevresine gelen Kureyşliler daha önce Arabistan’da bilinmeyen hendekle karşılaşınca şaşırıp kaldılar. Kuşatma sırasında hendeğin her iki yanında bulunan taraflar birbirlerine ok ve taş yağdırmaktaydı. İslâm ordusu, bir yandan düşmanların başka noktalardan şehre sızmasına engel olmaya, bir yandan da onları hendek boyunca etkisiz hale getirmeye çalışıyordu. Bir ara Kureyş süvarilerinden birkaçı hendeğin dar bir yerinden İslâm ordusunun bulunduğu tarafa geçti. Bunlardan biri Araplar arasında cesaret ve kahramanlığıyla bilinen Amr b. Abdüved idi. Amr teke tek mücadele olan mübarezeye bir savaşçı istedi. Karşısına henüz genç yaşta bulunan Hz. Ali çıktı. Hz. Peygamber Ali’ye kılıcını verdi ve sarığını sardı. Amr, başlangıçta küçümsediği Hz. Ali tarafından bir kılıç darbesiyle yere serildi. Onunla birlikte hendeği geçenler de geri çekilmek zorunda kaldılar. Yirmi gün kadar süren kuşatma sırasında bazı küçük çatışmalar olmuşsa da müttefik güçler bir sonuç alamadı. Şiddetli bir fırtınadan sonra çadırları alt üst olan Kureyşlilerin morali bozuldu, kuşatmayı kaldırıp Mekke’ye dönmeye mecbur kaldılar (Nisan 627). İslâm tarihinde bir dönüm noktası olan Hendek Gazvesi’nde altı Müslüman şehid oldu; sekiz düşman askeri öldürüldü. Müslümanlar Hendek Gazvesi’nde büyük sıkıntılara maruz kalmış, kalabalık düşman ordusu karşısında endişeye kapılmışlardı. Hz. Peygamber’in kuşatma sırasında bir gün öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarını geceleyin hep birden kılmak zorunda kalması onun ve ashabının çok zor şartlar altında mücadele verdiklerini gösterir. Bu savaşa adını veren Ahzâb sûresinde Müslümanların müttefik ordular karşısında kapıldıkları korkudan bahsedilerek bunun bir iman sınavı olduğu belirtilmiş, Allah’ın Müslümanları görünmeyen ordularla desteklediği ifade edilmiştir (el-Ahzâb 33/9-12, 25). Hendek Gazvesi ile müşriklerin Hz. Peygamber’i ve Müslümanları ortadan kaldırmaya yönelik son teşebbüsleri de başarısızlıkla sonuçlandı. Düşmanın başarısız olmasında Hz. Peygamber’in Yahudiler ile onların müttefiği olan Arap kabilelerinin arasını açmak üzere uyguladığı siyaset ve diplomasinin yanında derin bir istihbarat çalışması yapmasının da önemli rolü olmuştur. Hz. Peygamber’in bu savaş sırasında düşman ittifakını bozmak için başvurduğu tedbirlerden biri Nu’aym b. Mes’ûd ile ilgilidir. Benî Eşca kabilesinin reisi olan Nu’aym yeni Müslüman olmuş, ancak bunu henüz kimse duymamıştı. Nu’aym, Hz. Peygamber’in isteği üzerine ayrı ayrı Benî Kurayza ve Kureyş’e giderek birbirleri aleyhine kışkırttı. Böylece düşman saflarında ortaya çıkan ihtilaf Benî Kurayza Yahudilerinin saf dışı kalmaları sonucunu doğurdu. Hendek Savaşı’ndan sonra Hz. Peygamber savaş stratejisini gözden geçirdi. Müslümanlara saldırı hazırlığı içinde olan düşman kuvvetlerine onlardan erken davranıp hücum etmenin gerekli olduğu görüldü. Bu doğrultuda Benî Kurayza üzerine sefer düzenlendi. 58 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hudeybiye Antlaşması Hz. Peygamber ve Mekkeli Müslümanlar, dinlerini korumak ve canlarını kurtarmak amacıyla ayrılmak zorunda kaldıkları vatanlarını çok özlüyor, inen çeşitli ayetlerin de vurguladığı gibi tevhid inancının yeryüzündeki mâbedi Kâbe’yi ziyaret etmeyi şiddetle arzu ediyorlardı. Hz. Peygamber rüyasında Kâbe’yi tavaf ettiğini görünce Mekke’ye gitmeye ve umre ziyareti yapmaya karar verdi, ashabına da umre için hazırlanmalarını emretti. Medine’nin mîkât yeri olarak belirlediği Zülhuleyfe’de ihrama girerek yanlarına sadece yolculuk silâhı alan 1400-1500 kadar sahabeyle Mart 628 tarihinde Medine’den hareket etti. Mekke’ye 17 km. uzaklıktaki Hudeybiye’de konakladı. Durumdan haberdar olan Kureyşliler, niyetlerini öğrenmek ve kendilerine engel olmak maksadıyla Halid b. Velîd’in kumandasında 200 kişilik bir süvari birliğini bölgeye sevketti. Hz. Peygamber de geliş amacını anlatmak üzere Kureyşlilere Hırâş b. Ümeyye’yi elçi olarak gönderdi. Ancak elçi çok kötü bir şekilde karşılandı; hatta öldürülmek istendi. Bunun üzerine Hz. Peygamber başta Ebû Süfyân olmak üzere Kureyşliler arasında birçok akrabası bulunan Hz. Osman’ı gönderdi. Kureyşliler Osman’a, Müslümanların Mekke’ye girmelerine izin vermeyeceklerini, ancak isterse kendisinin Kâbe’yi tavaf edebileceğini söylediler. Osman “Hz. Peygamber tavaf etmeden ben asla tavaf etmem” diyerek bu teklifi reddedince onu tutukladılar. Bu gelişme, Hz. Peygamber’e, Osman’ın öldürüldüğü şeklinde ulaştı. Habere son derece üzülen Hz. Peygamber, müşriklerle savaşmadan oradan ayrılmayacaklarına dair ashabından biat aldı. Bu biata Fetih süresinde belirtildiği üzere Harita 3.1 Kaynak: Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamberin Savaşları, s. 496. Hac ve umre için Kâbe’yi ziyaret etmek isteyen Müslümanların Mekke’ye belirli mesafede bulunan ve mîkat adı verilen bazı noktalarda ihrama girmeleri gerekir. Medinelilerin mîkatı şehrin güneybatısında Mescid-i Nebevî’ye 11 km. mesafedeki Zülhuleyfe olup Mekke’ye en uzak mîkat yeridir. Diğer yerler ise Şam, Mısır ve Mağribliler için Cuhfe, Necidliler için Karnülmenâzil ve Yemenliler için de Yelemlem’dir. Karnülmenâzil hizasında bulunan Zâtüırk ise Irak yönünden gelenlerin mîkatıdır. 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 59 (48/18) Allah’ın razı olduğu biat anlamında Bey’atürrıdvan, ‘semure’ denilen bir çeşit çöl ağacının altında yapıldığı için ‘el-Bey’atü’ş-şecere’, biat eden sahabelere de ağaç altında biat edenler anlamında ‘Ashâbü’ş-şecere’ adı verilmiştir. Kureyşliler, Müslümanların Hz. Muhammed’e bağlılıklarını ve onun emriyle ölümü göze alacaklarını ortaya koyan kararlılıklarını öğrenince telâşa kapıldılar. Önce Hz. Osman’ı serbest bıraktılar, sonra da Süheyl b. Amr başkanlığında bir heyeti barış yapmak üzere Hz. Peygamber’e gönderdiler. Yapılan müzakerelerden sonra bir antlaşma kaleme alındı. Söz konusu antlaşmaya göre Müslümanlar o yıl Mekke’ye girmeden geri dönecekler, umre için ertesi yıl gelecek ve şehirde üç gün kalabileceklerdi. Mekkeli biri Medine’ye kaçarsa iade edilecek, Medine’den biri Mekke’ye kaçarsa iade edilmeyecekti. Barış on yıl sürecek, taraflardan biri bu ittifaka dâhil olmayan herhangi bir kabile ile savaşa girerse diğeri pasif kalacak, iki taraf hâkimiyeti altındaki toprakları ticaret kervanlarının geçişi, hac ve umre için emniyet altında tutacaktı. Diğer Arap kabileleri istedikleriyle ittifak yapabilecek, bu şartlara tarafların dışında kendileriyle müttefik olan kabileler de uyacaktı. İlk bakışta Müslümanların aleyhine gibi görünen ve bu yüzden ashabın tepki gösterdiği antlaşmada Hz. Peygamber’in hedefi Hendek Gazvesi’nde Medine’yi muhasara eden düşman ittifakını parçalamaktı. Nitekim o, bu antlaşma ile Kureyş’in Hayber Yahudileri ve Gatafân kabilesine karşı tarafsızlığını sağlamış, Hudeybiye dönüşünde Hayber üzerine yürüme imkânını elde etmiştir. Diğer taraftan o güne kadar Müslümanları tanımayan, onları muhatap saymayan Kureyşli müşrikler, bu antlaşma ile Müslümanları kendileriyle denk bir taraf olarak kabul etmiş oldular. Bu sonuç hem müşrik hem de Müslüman olan kabilelerin Hz. Peygamber’le temas kurmalarını kolaylaştırmış, İslâm davetinin kendilerine kolayca ulaşmasını sağlamıştır. Nitekim İslâmiyet Arap yarımadasında hızla yayılmaya devam etti; öyle ki Hudeybiye anlaşmasından Mekke’nin fethine kadar geçen iki yıl içinde Müslüman olanların sayısı, o güne kadar geçen on sekiz yıl içindeki sayıyı aştı. Ayrıca çevre ülkelerin devlet başkanlarına İslâm’a davet mektupları gönderilmesi mümkün hale geldi. Bu münasebetle inen Kur’an-ı Kerim’in 48. sûresi Fetih sûresi adıyla anılmış ve sözü edilen antlaşma Allah’tan gelen bir fetih ve ilahî yardım olarak nitelendirilmiştir (el-Feth 48/1, 3). Hz. Peygamber ve sahabelerin ertesi yıl Kâbe’yi ziyaret etme imkânı bulup bulmadıklarını araştırınız. Mekke’nin Fethi Mekke çevresinde yaşayan Benî Bekir ile Huzâalılar arasında Câhiliye döneminden beri devam edegelen kan davası Hudeybiye Antlaşması’yla ortadan kaldırılmış, Benî Bekir Kureyş ile, Huzâalılar da Hz. Peygamber’le ittifak kurmuşlardı. Ancak Bekiroğulları Kureyşlilerden de destek alarak Huzâalılara bir gece baskın düzenlemiş ve kabilenin reisi ile bazı mensuplarını öldürmüştü. Huzâalılar Medine’ye bir heyet göndererek Hz. Peygamber’den yardım istediler. Aslında Huzâalılar Hz. Muhammed’e ve onun tebliğ ettiği dine başlangıçtan itibaren sıcak bakmış, Müslümanlara özellikle istihbarat alanında önemli yardımları olmuş ve Hudeybiye Antlaşması’na kadar onların tamamı İslâmiyet’i benimsemişti. Hz. Peygamber Kureyşlilere bir mektup yollayarak Benî Bekir ile ittifaktan vazgeçmelerini veya öldürülen Huzâalılar’ın diyetini ödemelerini istedi. Aksi takdirde antlaşmanın ihlâl edilmiş olması sebebiyle kendilerine savaş açabileceğini bildirdi. Kureyşliler hem 2 60 İslam Tarihi ve Medeniyeti I diyet ödemeyi hem de Bekiroğulları’yla olan ittifakı bozmayı reddedip Hudeybiye Antlaşması’nı yenilemek üzere Ebû Süfyân’ı Medine’ye gönderdiler. Ancak Ebû Süfyân Medine’deki girişimlerinden olumlu bir sonuç alamadan Mekke’ye döndü. Hz. Peygamber, sefer hazırlıklarına başlarken Müslüman kabilelerin bir kısmının Medine’de toplanmasını istedi, bir kısmının da yolda orduya katılmasını emretti. Ayrıca Mekke yollarını kapattı, Medine’den çıkışı da yasakladı. Askerî harekâtın hedefini gizli tuttuğundan mîkat yeri Zülhuleyfe’de ihrama girmeyerek yola devam etti ve Mekke yakınındaki Merrüzzahrân’da konakladı. 10.000 kişilik İslâm ordusunun Mekke kapısına dayandığını öğrenen Kureyşliler Ebû Süfyân başkanlığındaki bir heyeti Hz. Peygamber’e gönderdiler. Heyeti bir gece karargâhında tutup ordusunun resmigeçidini seyrettiren Hz. Peygamber onları Müslüman olmaya çağırdı. Böyle bir orduyla savaşmayı göze alamayan Ebû Süfyân ve heyet üyeleri İslâm’ı kabul etmiş olarak Mekke’ye döndüler. Ebû Süfyân Kâbe’nin avlusunda toplanan Kureyşlilere kendisinin Müslüman olduğunu ve teslim olmaktan başka çarelerinin kalmadığını, Mescid-i Harâm’a veya kendi evine sığınmalarını tavsiye etti. Dört koldan aynı anda Mekke’ye girilmesini kararlaştıran Hz. Peygamber kumandanlarına mecbur kalmadıkça savaşmamalarını, kaçanları takip etmemelerini, yaralı ve esirleri öldürmemelerini ve Safâ tepesinde kendisiyle buluşmalarını bildirdikten sonra hareket emri verdi. Merkezî birliğin başında bulunan Hz. Peygamber etrafındaki muhacirle ve ensarla birlikte, Allah’a hamd ve şükürler ederek şehrin yukarı kısmından Mekke’ye girdi, Hacûn’da konakladı ve diğer birliklerle Safâ tepesinde buluştu (11 Ocak 630). Daha sonra Mescid-i Harâm’a giden Hz. Peygamber Hacer-i Esved’i selamlayıp öptü ve Kâbe’yi tavaf etti. Yaptığı konuşmada Mekke’nin harem olduğunu ve bu statüsünün devam edeceğini; hac ve Kâbe idaresiyle ilgili hicâbe (sidâne) ve sikâye dışındaki bütün görevleri ilga ettiğini, hicâbeyi Osman b. Talha’nın sikâyeyi de amcası Abbas’ın elinde bıraktığını belirtti. Arkasından umumi af ilan etti. Hz. Peygamber cezalandırma fırsatı eline geçtiği halde, yirmi yıldır kendisine ve Müslümanlara düşmanlık yapmış Kureyşlileri affederek insanlık tarihine malolmuş büyük bir bağış ve merhamet örneği gösterdi. Fetih günü, aynı zamanda gerçek bir ‘merhamet günü’ oldu. Kimsenin malına dokunulmadı ve esirler serbest bırakıldı. Sadece Müslümanlara karşı şiddetli düşmanlık yaptıkları için daha önce can güvenlikleri kaldırılanlardan üç kişi öldürüldü. Öte yandan fetih sırasındaki kayıplar da 10.000 kişilik bir askerî harekât dikkate alındığında sınırlı sayıda idi: Şehrin güneyinden giren Halid b. Velîd kumandasındaki birliklere direniş gösteren yirmi civarında müşrik ölmüş, iki veya üç Müslüman da şehid olmuştu. Hz. Peygamber, Tevhid inancının sembolü olan Kâbe’nin içindeki ve çevresindeki putları ve diğer şirk alâmetlerini temizlettikten sonra Kâbe’nin içinde iki rek’at namaz kıldı. Bilâl-i Habeşî’den Kâbe’nin damına çıkıp ezan okumasını istedi. Bilâl’ın ezanından sonra Kureyşliler, kadınlı erkekli Hz. Peygamber’in huzuruna gelerek Müslüman oldular. Safvân b. Ümeyye gibi süre isteyenlere de dört ay mühlet verildi. Fetihten sonra bir süre daha Mekke’de kalan Hz. Peygamber Attâb b. Esîd’i Mekke’ye vali tayin edip Muâz b. Cebel’i de yeni Müslüman olanlara Kur’an’ı ve dinî esasları öğretmekle görevlendirdikten sonra Hevâzin kabilelerine karşı aşağıda bahsedilecek olan Huneyn Gazvesi’ni gerçekleştirdi. Ardından muhacirlerle birlikte Medine’ye döndü. Mekke’nin fethiyle birlikte Kureyş müşriklerinin Hz. Peygamber ve Müslümanlara karşı olan düşmanlığı sona ermiş, Hicaz bölgesinde İslâm’ın yayılışı önündeki engeller kalkmıştı. Nasr sûresine ad olan yardım anla- 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 61 mındaki ‘nasr’ kelimesi bütün Araplara üstün gelmeye, aynı sûredeki ‘feth’ kelimesi de Mekke’nin fethine işaret etmektedir. Aynı şekildeHadîd sûresinin 10. âyetindeki fetih kelimesi de Mekke’nin fethine işaret etmekte, İbrâhim sûresinin 13-14. ayetlerinde de Mekke’nin fethedilere Müslümanların oraya döneceği haber verilmektedir. Fetih sûresi de Hudeybiye’ye, dolayısıyla Mekke’nin fethine işaret etmektedir. Hz. Peygamber Mekke’de kaldığı süre içinde bazı sahabeleri şehrin çevresindeki kabilelere ait putları yıkmak üzere görevlendirdi. Yıkılan putlar arasında Menât, Süvâ’ ve Uzzâ da bulunuyordu. Ardından yine şehre yakın bazı kabileleri İslâmiyet’e davet etmek için seriyyeler düzenledi. Mekke’nin fethinin İslâm fetihleriyle ilişkisinin olup olmadığını araştırınız. Hz. Ebû Bekir’in Hac Emîri Tayin Edilmesi ve Müşriklere Son Çağrı Mekke’nin fethiyle şehrin ve Kâbe’nin idaresi Müslümanların eline geçmiş ve birçok müşrik Arap kabilesi İslâm’a girmiş olmakla birlikte putperest inançlarını devam ettirenler hâlâ mevcuttu. Bu müşrik kabilelerin bir kısmı Müslümanların müttefikiydi. Mekke fethinden sonra, Hz. Peygamber, hicretin 1. yılından itibaren iyi münasebetler kurduğu Medine’ye komşu Damre, Gıfâr, Cüheyne ve Eşca’dan başka Huzâa ve Müdlic gibi müşrik kabilelerle, hac ve umre amacıyla Kâbe’yi ziyarete gelenlere engel olunmayacağına ve haram aylarında kimsenin korku içinde bulunmayacağına dair antlaşmalar yapmıştı. Tebük Seferi’nden döndükten sonra Mekke’de hâlâ müşriklerin bulunacağını ve bazılarının âdetleri olduğu üzere çıplak bir şekilde Kâbe’yi tavaf edeceğini bildiğinden, bu yıl içinde farz olan hacca bizzat gitmeye gönlü razı olmadı. Hz. Ebû Bekir’i hac emîri tayin ederek 300 kadar sahabe ile Mekke’ye gönderdi. Ardından müşriklerin genel konumu ve onlarla Hz. Peygamber arasındaki antlaşmalar hakkında Tevbe sûresinin başından itibaren yirmi sekiz ayet nâzil oldu. Hz. Peygamber, bu ayetlerin hükümlerini tebliğ için Hz. Ali’yi görevlendirdi. Çünkü Arap geleneğine göre antlaşmalar üzerinde başkan veya ailesinden biri söz sahibi olabilirdi. Hz. Ali, Mekke’ye gitmekte olan Ebû Bekir’e yolda ulaşıp durumu anlattı ve kendisine emîr-i hac olarak vazifeye devam edeceğini bildirdi. Hz. Ali, 10 Zilhicce yani bayramın birinci günü Mina’da toplanan insanlara, Tevbe sûresinin müşriklere ‘ihtar’ mahiyetindeki ilk ayetlerini okudu ve şu hususları açıkladı: “Kâfirler ebedî kurtuluşa eremeyecek ve cennete giremeyecektir. Bu yıldan sonra müşrikler haccedemeyecek ve Mescid-i Harâm’a yaklaşamayacaktır; kimse Kâbe’yi çıplak tavaf edemeyecektir. Hz. Peygamber’le antlaşmaları bulunanlar, antlaşmanın süresi nihayete erinceye kadar haklarını kullanabilecekler, daha sonra Müslüman olmadıkları takdirde can güvenlikleri kalkacaktır”. Bu bildiri etkisini göstermiş, orada bulunan müşriklerin bir kısmı itiraz etmişse de ardından “Kureyş bile Müslüman oldu” diyerek dört ay beklemeye gerek duymaksızın hemen hepsi Müslüman olmuştur. Böylece Arap yarımadasındaki putperestlik ortadan kaldırılmış, Kâbe Hz. İbrâhim ile Hz. İsmâil’in kurduğu esasa uygun olarak yalnızca tevhid inancına sahip müminlere tahsis edilmiş oldu. Aynı sûrenin 29. ayetiyle başta Ehl-i Kitap (Yahudi ve Hıristiyanlar) olmak üzere diğer din mensuplarına cizye ödemeleri şartıyla can ve mal güvencesi sağlanması ve kendi dinlerinde kalma hürriyeti verilmesi şeklindeki temel İslâmî anlayış uygulamaya konuldu. 3 62 İslam Tarihi ve Medeniyeti I DİĞER MÜŞRİK ARAP KABİLELERİYLE İLİŞKİLER Recî’ Vak’ası Uhud Gazvesi’nden birkaç ay sonra Adal ve Kâre kabilelerinden bir heyet Medine’ye gelip Hz. Peygamber’tan kendilerine İslâmiyet’i öğretecek sahabeler göndermesini istediler. Hz. Peygamber’in gönderdiği on kişilik heyet Mekke ile Usfân arasında Recî’ suyu yanında konakladı. Bu sırada Lihyânoğulları’ndan 100 kadar silâhlı bir grup, Müslümanlara baskın düzenledi (Temmuz 625). Yedi sahabe şehid edildi, kalan üç kişiden Abdullah b. Târık yolda öldürüldü, Hubeyb b. Adî ile Zeyd b. Desine Kureyş’e satıldı. Mekkeli müşrikler bir müddet sonra bu iki sahabiyi de işkenceyle şehid ettiler. Bir savaş sebebi teşkil eden bu saldırı ve katliam dolayısıyla Hz. Peygamber 200 kişilik bir kuvvetle Lihyanoğulları üzerine sefer düzenledi. Ancak İslâm ordusunun gelişini haber alan Lihyanoğulları dağlara çekilmiş olduklarından Hz. Peygamber iki gün onların topraklarında kaldıktan sonra geri döndü. Bi’rimaûne Faciası Recî’ Vak’ası’ndan kısa bir süre sonra (Temmuz 625) Âmir b. Sa’saa kabilesinin reisi Ebû Berâ Âmir b. Mâlik Medine’ye gelerek Hz. Peygamber’den İslâmiyet hakkında bilgi aldı. Kendisi Müslüman olmamasına rağmen kabilesine İslâm’ı anlatacak bazı kimselerin gönderilmesini istedi. Hz. Peygamber, gönderilecek kimselerin can güvenliği konusunda kesin söz aldıktan sonra Kur’an’ı iyi bilen çoğu ensar ve ehl-i Suffe’den 70 (veya 40) kişilik bir grubu Münzir b. Amr el-Hazrecî başkanlığında gönderdi. Başka bir rivayete göre ise bu heyet, Müslüman olduğunu söyleyen Zekvân, Usayye, Ri’l ve Lihyân kabilelerinin düşmanlarına karşı Hz. Peygamber’den yardım istemeleri üzerine gönderilmiştir. Heyet, Medine-Mekke yolu üzerindeki Bi’rimaûne’ye gelince hayatlarını garanti eden Âmir b. Mâlik’in öldüğünü haber alınca orada bir süre bekledi. Müslümanlara karşı kin duyan Âmir b. Mâlik’in yeğeni Âmir b. Tufeyl’in kışkırtmasıyla civardaki kabilelerden meydana gelen bir grup, üç kişi hariç heyet mensuplarını öldürdü. Kurtulanlardan Münzir b. Muhammed de bir süre sonra şehid edildi. Bu çok acı olayı vahiy yoluyla öğrenen ve ashabına haber veren Hz. Peygamber, hiçbir felaket karşısında hissetmediği derecede elem duymuş ve otuz veya kırk gün süreyle sabah namazında bu faciaya yol açanlara beddua etmiştir. Bi’rimaûne faciasına sebep olan Benî Âmir’in cezalandırılması amacıyla Hz. Peygamber, Şücâ b. Vehb komutası altında yirmi dört kişilik bir kuvveti Temmuz 629’da onların üzerine gönderdi. Ani bir gece baskınıyla birçok kadınla beraber çok sayıda hayvan ele geçirildi. Ancak kadınlar ve onları istemeye gelen kabile mensupları Müslüman oldukları için serbest bırakıldı. Müreysî’ (Benî Mustalik) Gazvesi Başından beri Müslümanlara karşı düşmanca tavır takınan ve daima Kureyş’in yanında yer almış bulunan Mustalikoğulları reisi Hâris b. Ebû Dırâr çevredeki kabileleri de kışkırtarak Medine’ye saldırmak üzere asker toplamaya başlamıştı. Onun bu faaliyetinden haberdar olan Hz. Peygamber, Şâban-Ramazan 5 (Ocak-Şubat 627) tarihinde Benî Mustalik ile savaşmaya karar vererek 30’u süvari 700 kişiden oluşan bir kuvvetle sefere çıktı. Durumun öğrenilmesi üzerine Mustalikoğulları’nın yanında toplanan kabileler dağılmaya başladı. Müreysî suyunun yanına gelindiğinde kabile mensupları İslâm’a davet edildi. Onların ok atmak suretiyle cevap vermesi üzerine savaş başladı ve Müslümanların kesin zaferiyle sonuçlandı. Birçok insan 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 63 yanında çok sayıda mal ve hayvan ganimet olarak alındı. Hz. Peygamber esir ve ganimetleri paylaştırdı. Bu esnada kabile reisinin kızı Cüveyriye Müslüman oldu. Hz. Peygamber azat ettiği Cüveyriye ile evlendi. Bu evlilik üzerine bütün Müslümanlar ellerindeki esirleri serbest bıraktı. Gelişmelerden çok memnun olan Mustalikoğulları, başta kabile reisi Hâris olmak üzere topluca İslâm’a girdi. Benî Müstalik Gazvesi’nden Medine’ye dönüldükten sonra münafıkların dedikoduları yüzünden Hz. Peygamber’i, Hz. Âişe’yi ve Müslümanları üzen İfk Hadisesi hakkında bilgi edininiz. Huneyn (Hevâzin) Gazvesi Mekke’nin fethinden sonra Hz. Peygamber’i meşgul eden kabile topluluklarından biri de Hevâzinlilerdi. Birçok kola ayrılan Hevâzin, Mekke ile Necid arasında ve güneyde Yemen’e kadar uzanan bölgelerde yaşıyordu. Kabilenin önemli bir kolunu oluşturan Sakîfliler Tâif ’te bulunuyordu. Hevâzin kabile topluluklarıyla Kureyş arasında ticarî münasebetlerin de tesiriyle Câhiliye döneminden beri süregelen düşmanlık, Kureyş kabilesinden olan Hz. Peygamber’e ve onun getirdiği İslâm’a da yönelmişti. Kabilenin bazı kolları Hudeybiye Antlaşması’nın yol emniyetiyle ilgili hükümlerini ihlâl ettiklerinden Hz. Peygamber onlar üzerine bazı küçük seriyyeler göndermişti. Ancak kin ve düşmanlıkları artarak devam ettiği için Hevâzinliler, Mekke fethi sırasında Hz. Peygamber’ın Kureyş’ten sonra en önemli hedeflerinden biri haline gelmişti. Mekke’de bulunduğu sırada Hz. Peygamber, ele geçirilen bir casustan Hevâzinliler’in kadın, çocuk, mal ve hayvanlarını yanlarına alarak top yekün bir savaşa girişmek üzere toplandıklarını öğrendi. Diğer taraftan Sakîfliler de, Tâif yolu üzerindeki Uzzâ putunun yıktırılması üzerine kendi putları Lât’ın da tahrip edileceğinden korkup Evtâs’ta toplanan Hevâzinliler’e katıldılar. Hevâzin ordusunun kumandanlığını otuz yaşlarındaki Mâlik b. Avf en-Nasrî yapıyordu. Hz. Peygamber, Mekkeli Müslümanlardan yeni katılan 2.000 kişi ile birlikte asker sayısı 12.000’e ulaşan ordusuyla 27 Ocak 630 tarihinde yola çıktı. 1 Şubat 630 Perşembe günü Evtâs’a yönelen Müslümanların Halid b. Velîd kumandasındaki öncü birliğini Huneyn vadisinde pusu kuran Hevâzinlilerin oka tutmasıyla savaş fiilen başladı. Havanın karanlık olması yüzünden pusudaki düşmanların yerini tesbit etmek mümkün olmadı. Bunun yanı sıra ürken atların ve develerin meydana getirdiği karışıklık ve panik havası öncü birliğin dağılmasına, merkezdeki birliklerin de düzensiz bir şekilde geri çekilmesine sebep oldu. Öyle ki, Hz. Peygamber’in etrafında çok az sayıda asker kaldı. Kur’an-ı Kerim’de bozgunun sebebi, Müslümanların sayı bakımından kendilerini üstün görmesine, dolayısıyla Allah’a tevekkülün tam gerçekleşmemesine bağlanmış, fakat acı tecrübeden sonra Allah’ın manevî desteğiyle zaferin kazanıldığı ifade edilmiştir (et-Tevbe 9/25-26). Dağılan ordu Hz. Peygamber’in uyarısı, cesur ve kararlı müdahalesiyle kısa zamanda toparlandı, şiddetli bir savaştan sonra zafer kazanıldı. Hevâzinlilerin büyük bir kısmı kumandanlarıyla birlikte Tâif’e, bir kısmı da Evtâs’a sığındı, geri kalanları Nahle’ye kaçtı. Bu savaşta dört Müslümanın şehid olurken, düşman askerinden de meşhur şair ve cengâver Düreyd b. Simne’nin de aralarında bulunduğu 70 kişi öldü. Tâif Kuşatması Huneyn Savaşı Müslümanlar tarafından kazanılmışsa da savaştan kaçanlar İslâm karşıtı başka kabilelerle birleşerek yeni bir tehlike arz etmeye başlamıştı. Bunların başında Tâifliler geliyordu. Tâif halkı İslâm’a karşı olan tavrını zaman zaman küs4 64 İslam Tarihi ve Medeniyeti I tahlığa varacak şekilde ortaya koymuştu. Hz. Peygamber’i ve Müslümanları hicveden şairler, İslâmiyet’in aleyhine çalışanlar başları sıkıştıkça Tâif ’e sığınıyordu. Hz. Peygamber Huneyn Savaşı’nın hemen ardından kendisinin başında bulunduğu bir askerî güçle Tâif üzerine yürümeye karar verdi. Bir taraftan da başka yerlere kaçanların takibi için askerî birlikler düzenledi. Nitekim Evtâs’a gönderilen birlik Hevâzinlilerle yaptığı savaşta galip geldi, burada ele geçirilen ganimetler ve esirler de diğerleriyle birlikte Ci’râne’ye götürüldü. Hz. Peygamber Tâif ’e hareketinden önce Tufeyl b. Amr ed-Devsî’yi Mekke ile Yemen arasındaki Zülkeffeyn putunu yıkmak için gönderdi ve ondan kabilesinin Tâif Gazvesi’ne iştirakini sağlamasını istedi. Ardından Halid b. Velîd’i öncü birliklerin başında Tâif üzerine sevk etti. Halid’den sonra Tâif ’e ulaşan Hz. Peygamber kalelerine sığınan Sakîflileri ve Hevâzinlileri bir ay kadar muhasara etti. Tâif ’in müstahkem surları ve Sakıflilerin savunma teknikleri sebebiyle başarı sağlanamadığını gören Hz. Peygamber, başta mancınık olmak üzere çeşitli savaş tekniklerini ilk defa burada uyguladı. Ancak Tâiflilerin bir yıl kadar yetecek erzakları olması ve kalelerini iyi savunmaları üzerine bazı sahabelerle yaptığı istişarenin ardından kuşatmayı kaldırmaya karar verdi. 630 yılı Şubat ayının ilk günlerinde başlayan Tâif kuşatmasında on bir sahabe şehid oldu. Ci’râne’de Ganimetlerin Taksimi Hz. Peygamber Tâif ’ten sonra Ci’râne’ye döndü ve Huneyn Gazvesi’nde elde edilen ganimetleri burada taksim etti. Mekke fethinden sonra Müslüman olmak için dört ay süre isteyen ve kaynaklarda müellefe-i kulûb diye anılan bazı Kureyşlilere gönüllerini İslâm’a ısındırmak için daha fazla hisse verdi. Bu sırada Hevâzinlilerden gelen bir heyet Müslüman olduklarını söyleyerek esirlerin ve mallarının kendilerine iade edilmesini istedi. Hz. Peygamber kendilerine esirleriyle malları arasında tercih yapmalarını istedi. Onlar esirlerini tercih edince ashabın rızasını alarak isteklerini yerine getirdi. Bedevîlerden bazı Müslümanlar ellerindeki esirleri vermek istemediler. Hz. Peygamber kazanılacak ilk zaferde daha fazla hisse vereceğini vaat ederek onları ikna etti. Bu arada Hz. Peygamber’in müellefe-i kulûba fazla hisse vermesi, onun Kureyşlilere iltimas yaptığı, hatta Mekke’de kalıp ensarı terkedeceği yolunda bazı söylentilere sebep oldu. Bunun üzerine ensarı toplayan Hz. Peygamber müellefe-i kulûba niçin fazla hisse verdiğini anlattı, ayrıca ensarın faziletini dile getirerek daima ve her şartta onlarla birlikte olacağını söyledi. Yaptıkları dedikodudan dolayı pişman olan ensar üzüntülerini dile getirip kendisinden razı olduklarını söylediler. Hz. Peygamber Ci’râne’de ihrama girip Mekke’ye gitti; umreden sonra Medine’ye döndü. Bazı Bedevî Kabilelerin Tutumu Çok sayıda Arap kabilesinin Müslüman olmasına rağmen başta Gatafân ve çeşitli kolları ile Hanîfe ve Esed gibi bedevî kabileleri arasında İslâmiyet’in tamamen yerleşmiş olduğunu söylemek mümkün değildir. Kur’an-ı Kerim’de, Hz. Peygamber’e ve Müslümanlara düşman olan ‘a’râb’ denilen bedevîler eleştirilmiş, onların büyük çoğunluğunun takındığı olumsuz tavırlara temas edilmiştir. Bedevîler Hendek Gazvesi’nden itibaren İslâmiyet’e karşı tavır almaya başlamıştı (el-Ahzâb 33/20). Hz. Peygamber umreye giderken (628) Cüheyne, Müzeyne, Eşca’ ve Eslem gibi Medine çevresinde yaşayan bedevîlere haber göndererek kendisine katılmalarını istemiş, fakat onlar İslâm’a ve Hz. Peygamber’e bağlılıklarını tam olarak sindiremediklerinden iştirak etmemiş, umreden sonrada özür dilemek zorunda kalmışlardı (bk. el-Feth 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 65 48/11-12, 16). Benzer bir durum Tebük Gazvesi sırasında da olmuştu (bk. et-Tevbe 9/90, 97, 101, 120). Bedevî Gatafânoğulları’nın çeşitli kolları 624 yılından itibaren Medine çevresinde çeşitli yağmalama ve öldürme olaylarına karışmış, bu kabilenin İslâmlaşması ancak elçiler yılında (9/630-631) sathî bir şekilde gerçekleşmiştir. Nitekim Hz. Peygamber’in vefatından sonra Fezâre kolunun reisi Uyeyne b. Hısn irtidad ederek peygamberlik iddiasında bulunan Tuleyha b. Huveylid el-Esedî ile birleşti. Büyük çoğunluğu bedevî hayatı yaşayan Benî Hanîfe de İslâmiyet’ten uzak durmaya çalıştı. Bu kabilenin Seleme b. Hanzale başkanlığındaki heyeti 631 yılında Medine’ye gelerek Müslüman oldu. Ancak siyasî ve ekonomik emellere sahip bu kabile mensupları, Hz. Peygamber’in rahatsızlığı esnasında, Hz. Muhammed’in peygamberliğe kendisini de ortak ettiği yalanını ileri sürerek peygamberlik iddiasında bulunan Müseylimetülkezzâb’ın etrafında toplanarak irtidat etti. Öte yandan Benî Esed Uhud Gazvesi’nden sonra Hz. Peygamber ve Müslümanların güç kaybettiklerini düşünerek Medine’ye ani bir saldırı yapmayı tasarladığı gibi Hendek Gazvesi esnasında da Tuleyha b. Huveylid kumandası altında bir birlikle düşman grupların ittifakı içinde yer aldı. 630 yılında ise aralarında Tuleyha’nın da bulunduğu bir heyetle Medine’ye gelerek Müslüman görünmek zorunda kaldılar ve kıtlık sebebiyle malî yardım talebinde bulundular, Zekâtlarını kendi aralarında toplayıp dağıtmak için izin istediler. Onların bu görüşmeleri esnasında kaba tutum ve davranışlar sergilemeleri, menfaatlerine düşkün olmaları, iman etmedikleri halde öyle görünüp Hz. Peygamber’i minnet altında bırakmak istemeleri üzerine Hucurât sûresindeki ayetler indi (49/14-18). Hz. Peygamber’in rahatsızlığı günlerinde Tuleyha peygamberliğini ilân etti, ardından kendi kabilesinin dışında Fezâre, Zübyân, Tay ve Abs gibi bedevî kabilelerinden bazı kimselerin desteğini alarak Hz. Ebû Bekir döneminde irtidat etti. YAHUDİLERLE İLİŞKİLER Benî Kaynuka Gazvesi Hz. Peygamber Medine’ye hicret ettiği sırada şehir halkının yarıya yakın nüfusunu Benî Kaynuka, Benî Nadîr ve Benî Kurayza kabilelerinden oluşan Yahudiler teşkil ediyordu. Hz. Peygamber Yahudilere karşı hoşgörülü davrandı, Medine sakinleriyle yaptığı antlaşmaya onları da dâhil etti. Onun bu davranışı bazı Yahudiler üzerinde olumlu etki yaptı ve Benî Kaynuka kabilesinin bilgin şahsiyetlerinden Abdullah b. Selâm ailesiyle birlikte Müslüman oldu. Ancak Yahudiler, yakın zamanda gelecek peygambere tâbi olacaklarını ve düşmanlarına üstünlük sağlayacaklarını söyleyerek Evs ve Hazrec mensuplarını tehdit ettikleri halde bekledikleri peygamber Yahudilerden gelmediği için Hz. Muhammed’in peygamberliğini benimsemediler. Ayrıca Müslümanları dinlerinden döndürmek için çeşitli faaliyetlere giriştikleri gibi, bazen Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’le alay ediyorlardı. Evs ve Hazrec kabileleri arasındaki eski düşmanlıkları hatırlatarak çeşitli fitne faaliyetlerine girişiyorlardı. Bir kısmı da İslâmiyet’e girdiklerini söyleyip aralarına katıldıklar münafıklara cesaret veriyorlardı. Müslümanların Bedir Gazvesi’nden zaferle çıkması da gerginliğin bir diğer sebebiydi. Bu gerginliğin devam ettiği günlerde alışveriş için Benî Kaynuka’ çarşısına giden Müslüman bir kadının tâcize uğraması ve yardım için gelen sahabenin tacizi yapan Yahudiyi öldürmesi, kendisinin de orada bulunan Yahudiler tarafından şehid edilmesi üzerine antlaşma bozulmuş oldu. Hz. Peygamber Nisan 624 tarihinde Benî Kaynukâ üzerine yürüdü; onları önce İslâm’a davet etti. Yahudiler bunu reddedip kalelerine çekilince kaleyi kuşatma altına aldı. On beş gün 66 İslam Tarihi ve Medeniyeti I devam eden kuşatma sonunda Yahudiler teslim oldu. Hz. Peygamber’in esirlerden, sayıları 700 civarında olan savaşçı erkeklerin öldürülmesine karar vermesi üzerine Hazrec kabilesinin reisi Abdullah b. Übey b. Selûl, Kaynukâoğulları’nın kendilerinin müttefiki olduklarını belirterek bağışlanmalarını istedi. Hz. Peygamber, münafıkların başı olduğunu bilmesine rağmen onun ısrarıyla kabile mensuplarının tamamının Medine’den sürülmesini emretti. Ayrıca onlara şehirden ayrılmaları için üç gün süre tanındı ve alacaklarını tahsil etmelerine izin verildi. Medine’den ayrılan Kaynukaoğulları, bir ay kadar Vâdilkurâ’da kaldıktan sonra Suriye taraflarına gidip Ezriât’a yerleştiler. Benî Nadîr Gazvesi Yahudi kabilelerinden Nadîroğulları Uhud Savaşı esnasında müşriklerin karargâhına gidip onları Müslümanlara karşı tahrik etmişti. Bunun yanında zaman zaman Müslümanlarla çatışmak istemiş ve bazı suikast teşebbüslerinde bulunmuşlardı. Hz. Peygamber kendilerini uyarıp antlaşmaya riayet etmelerini istemişse de olumlu sonuç alamadı. Bi’rimaûne Vak’ası’ndan sonra Hz. Peygamber müşterek bir problemin çözümü için Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Ali ile birlikte onların yerleşim merkezine gitti. Nadîroğulları kendilerini iyi karşılamakla birlikte oturdukları yerin damından taş yuvarlamak suretiyle onları öldürmeye teşebbüs ettiler. Durumu farkeden Hz. Peygamber yanlarından ayrılarak şehre döndü. Medine antlaşması kendileri tarafından bozulduğundan on gün içinde şehri terketmelerini istedi. Nadîroğulları Medine’yi terketmek üzere hazırlıklara başlamışken Abdullah b. Übey yardımcı olacağını söyleyerek vazgeçirdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber onları muhasara ederek antlaşmaya davet etti (28 Ağustos 625). Önceleri direnmeye karar veren Yahudiler on beş gün süren kuşatmadan sonra yanlarında götürebilecekleri mallarıyla birlikte kadın ve çocuklarını da alarak Medine’yi terketmeye razı oldular. Büyük çoğunluğu Hayber’e bir kısmı da Suriye’ye yerleşti. Benî Kurayza Gazvesi Medine’de kalan son Yahudi kabilesi Benî Kurayza, Medine antlaşmasına göre şehri birlikte savunmaya katılması gerektiği halde Hendek Gazvesi’nde buna uymamış ve Medine’den sürgün edildikten sonra Hayber’e yerleşen Benî Nadîr’le ittifak kurmuştu. Hz. Peygamber Hendek Gazvesi’nin ardından ashabına silahlarını bırakmamalarını ve o günkü ikindi namazını Benî Kurayza topraklarında kılmalarını emretti. Kendisi de zırhını giyip silahlarını kuşanarak oraya gitti (15 Nisan 627). Önce Müslüman olmaları, ardından da kalelerinden inerek teslim olma talepleri Yahudiler tarafından reddedilince savaş başladı. Müslümanlar 3.000 piyade ve otuz altı süvariden oluşurken, münafıkların teslim olmamaları ve direnmeleri için teşvik ettikleri Kurayzaoğulları savaşçıları 600-700 kişiydi. On beş veya yirmi beş gün devam eden kuşatmadan sonra eski dost ve müttefikleri Evs kabilesinden Sa’d b. Muâz’ın vereceği hükme razı olup teslim oldular. Sa’d, savaşacak güçte olanların öldürülmesi, kadın ve çocukların esir edilerek mallarının ganimet olarak alınmasına karar verdi. Hz. Peygamber, ihanetin cezasının ölüm olduğunu bildiren Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat’a uygun olan (Tesniye, XX/10-15) bu kararı uyguladı. Hayber’in Fethi Hz. Peygamber Hudeybiye Antlaşması’ndan döndükten sonra, Medine’den çıkarılışlarının ardından Hayber’e yerleşen Nadîroğulları’nın arzettiği tehlikeyi düşünmeye başladı. Çünkü sözü edilen Yahudiler Hayber’deki soydaşlarıyla birlikte Medine’ye 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 67 karşı büyük bir düşmanlık faaliyeti içine girmiş, Mekkeli müşriklerin yanı sıra bazı Arap kabileleriyle de anlaşarak geniş bir ittifak oluşturmuşlardı. Nihayet Hz. Peygamber 1500 kişilik bir kuvvetle Medine’den ayrılarak Hayber’e üzerine yürüdü (Haziran 628). Hayber’deki yedi müstahkem kalenin dördü savaşla, üçü de sulh yoluyla ele geçirildi. Hz. Ali’nin büyük kahramanlık gösterdiği savaşta Yahudiler doksan üç ölü, Müslümanlar ise on beş şehid verdi. Hz. Peygamber Yahudileri Hayber’den göndermeyi düşünüyordu. Ancak onların, mühim bir hurma merkezi olan yerlerinde yarıcılık usulüyle kalmaları şeklindeki teklifleri kabul edildi. Hayber’den sonra Vâdilkurâ ve Fedek halkıyla da benzer anlaşmalar yapıldı. BİZANS VE DİĞER BAZI DEVLETLERLE İLİŞKİLER İslâm’a Davet Mektupları Hz. Peygamber Hudeybiye’den döndükten hemen sonra kâtiplerine yazdırdığı altı adet davet mektubunu dönemin ileri gelen devlet başkanlarına gönderdi (Mayıs 628). ‘Muhammed Resûlullah’ şeklinde Allah’ın elçisi Muhammed mührünü taşıyan mektuplardan biri Dihye b. Halîfe el-Kelbî tarafından o sırada Kudüs’te bulunan Bizans İmparatoru Herakleios’a götürüldü. İmparator Busrâ valisi aracılığıyla huzuruna çıkan Dihye’ye iyi davranmakla yetindi. O sırada bölgede bulunan Ebû Süfyân ve arkadaşlarından Hz. Peygamber ve İslâm hakkında bilgi aldı. Ardından Dihye’yi hediyelerle uğurladı. İkinci mektup Abdullah b. Huzâfe es-Sehmî tarafından Sâsânî Hükümdarı Kisrâ II. Hüsrev Pervîz’e götürüldü. Adının Muhammed isminden sonra yazılmış olmasına kızan Kisrâ, mektubu yırttı ve San’a’daki valisi Bâzân’dan Hz. Muhammed hakkında kendisine bilgi vermesini istedi. Mektubunun yırtıldığını öğrenen Hz. Peygamber üzülmüş ve bu edep dışı davranışından dolayı kisrânın cezalandırılmasını Cenâb-ı Hak’tan niyaz etmiştir. Aradan fazla bir zaman geçmeden Yemen valisi Bâzân iki adamını Medine’ye gönderdi. Hz. Peygamber Hüsrev Pervîz’in, oğlu tarafından öldürüldüğünü vahiy yoluyla öğrenip elçilere bildirdi ve Bâzân’a Müslüman olduğu takdirde valilik görevinde bırakılacağını söyledi. Ardından Bâzân ile birlikte Yemen halkı da Müslüman oldu. Böylece Yemen’in ilk Müslüman valisi Bâzân ile İslâmiyet bu bölgede yayılmaya başladı; birçok Arap kabilesi değişik zamanlarda çeşitli heyetler göndererek İslâmiyet’i benimsediklerini bildirdi. Üçüncü mektup Amr b. Ümeyye ed-Damrî eliyle Habeş Necâşîsi Ashame’ye gönderildi. Ashame İslâmiyet’i benimsedikten başka Habeşistan’da kalmış olan son muhacirleri, gelen elçiyle birlikte gemiye bindirip Medine’ye gönderdi. Dördüncü mektup Hâtıb b. Ebû Beltea tarafından Bizans’ın Mısır valisi Mukavkıs’a götürüldü. Mukavkıs Müslüman olmamakla birlikte Hz. Peygamber’e bazı hediyeler yolladı. Beşinci mektup Şücâ b. Vehb ile Gassânî Kralı Hâris b. Ebû Şemir’e gönderildi. Hâris kendisine böyle bir mektubun gelmesine sinirlenip onu yere attı ve Medine’ye saldırı tehdidinde bulundu. Altıncı mektup ise Selît b. Amr tarafından Benî Hanîfe kabilesinin reisi Hevze b. Ali’ye götürüldü. Hıristiyan olan Hevze Müslüman olmayı kabul etmedi. Hz. Peygamber İslâmiyet’i tebliğ amacıyla yazdırdığı bu tür mektupları Arap yarımadasının muhtelif yerlerinde yaşayan birçok kabile reisine, hatta bazan şahıslara da göndermiştir. Veciz bir ifadeyle yazılan mektuplarda, kişilere unvanlarıyla hitap edilmiş, kendilerini tehdit eden veya küçük düşüren ifadelere yer verilmemiş, tek Allah’a ve Hz. Muhammed’in O’nun kulu ve elçisi olduğuna inanmaya davet edilmiştir. Özellikle kabile reislerine gönde- 68 İslam Tarihi ve Medeniyeti I rilen mektuplarda, kabilenin Müslüman olması halinde kendi topraklarında bırakılacaklarına, mal ve can güvenliklerinin sağlanacağına, bazı kabilelere toprak, mera veya maden yerlerinin iktâ olarak verileceğine işaret edilmiştir. Müslüman olmayı kabul edenlerin Allah’a ve resulüne itaat etmeleri, namaz kılmaları ve zekât vermeleri gerektiği özellikle zikredilmiştir. 630 yılında inen olan cizye ayetinden (et-Tevbe 9/29) sonra yazılan mektuplarda ise Müslümanların egemenliğini tanımakla birlikte İslâm’a girmeyi kabul etmeyen Yahudi, Hıristiyan ve Mecûsîler’den cizye alınacağına yer verilmiştir. Hz. Peygamber’in diplomatik ilişkileri ve İslâm’a davet mektupları konusunda uzun araştırmaları bulunan Muhammed Hamidullah’ın İslâm Peygamberi adlı eserinden ilgili kısmı okuyunuz. Mûte Savaşı Hz. Peygamber 8. yılın başında (629) Hâris b. Umeyr el-Ezdî’yi İslâm’a davet mektubuyla birlikte Bizans’a bağlı Busrâ valisine gönderdi. Medine’ye hicretinden itibaren Hz. Peygamber’e düşmanlıkta elinden geleni yapan Ebû Âmir er-Râhib’in telkinleri altında bulunan Hıristiyan Gassânî Emîri Şürahbîl b. Amr kendi topraklarından geçen elçiyi öldürttü. Hâris b. Umeyr Hz. Peygamber’in öldürülen ilk ve tek elçisidir. Diğer taraftan Hz. Peygamber aynı yıl içinde (Temmuz 629) on beş kişilik bir heyeti İslâm’a davet amacıyla Belka’ya bir günlük mesafedeki Zâtuatlah’a yolladı. Ancak heyet üyeleri oka tutularak şehid edildi; içlerinden yalnızca Kâ’b b. Umeyr el-Gıfârî yaralı olarak Medine’ye dönebildi. Hz. Peygamber devletlerarası örfün açık ihlaline karşı mukabelede bulunmak üzere Zeyd b. Hârise kumandası altında 3.000 kişilik bir orduyu bölgeye sevketti. İslâm ordusu, Belka’nın köylerinden olan Mûte’de, o sırada bölgede bulunan Bizans ordusu ile Hıristiyan Arap kabilelerinin de katıldığı Şürahbîl b. Amr kumandasındaki büyük bir orduyla (100.000 veya 200.000 kişi) karşılaştı (Eylül 629). Yapılan savaşta Müslümanların kumandanı Zeyd b. Hârise ile yine Hz. Peygamber’in önceden tayin etmiş olduğu diğer iki kumandan Ca’fer b. Ebû Tâlib ve Abdullah b. Revâha şehid oldu. Bunun üzerine, bu yılın safer ayında Medine’ye gelip Müslüman olan Halid b. Velîd kumandanlığa getirildi ve onun taktikleriyle Müslümanlar âni bir saldırıdan sonra en az zayiatla çöle çekildi, sonra da Medine’ye döndüler. Hz. Peygamber, kumandanlarının arka arkaya şehid düştüklerini ağlayarak ashabına anlatmış, sonra da sancağı Halid’in aldığını ve kendisine fetih müyesser olduğunu söylemiştir. Tebük Gazvesi Hicretin 9. yılı Receb ayında (Ekim 630) Bizans İmparatoru Herakleios’un, Hıristiyan Arap kabilelerinin de desteğini alarak Müslümanlara karşı savaşa hazırlandığına dair haberlerin gelmesi üzerine Hz. Peygamber, kuraklık ve kıtlık hüküm sürmesine rağmen savaş hazırlıklarına başladı. Genellikle sefer için gideceği yeri gizli tuttuğu halde bu defa hedefin Bizans ordusu olduğunu açıkça belirtti. Çünkü gidilecek yol uzun, düşman güçlü ve büyüktü. Ayrıca mevsim çok sıcak ve ürün toplama zamanıydı. Sefer hazırlıkları sırasında Hz. Osman başta olmak üzere birçok zengin sahabe İslâm ordusunun donatımı için ciddî katkılarda bulundu. Hz. Peygamber hazırladığı 30.000 kişilik ordusuyla Medine’ye 700 km. kadar uzaklıktaki Tebük’e kadar ilerleyip orada karargâh kurdu. On beş-yirmi gün burada kalındı, ancak Bizans ordusuna rastlanmadı. Tebük’te bulunduğu sırada Hz. Peygamber İslâmiyet’e davet amacıyla batı istikametinde çok geniş bir sahaya yayılan, çoğunMûte Savaşı’nda gösterdiği kahramanlık ve başarı sebebiyle Halid b. Velîd Allah’ın kılıcı anlamında ‘Seyfullah’ lakabıyla anılmıştır. 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 69 luğu Hıristiyan ve bir kısmı da Yahudi olan Cerbâ, Eyle, Ezruh, Maknâ ve Maan’a birlikler gönderdi. Onların temsilcileri gelip İslâmiyet’i kabul etmeyeceklerini ancak cizye ödeyeceklerini bildirerek İslâm devletinin tebaası olmayı kabul ettiler. Hz. Peygamber bu yerleşim merkezlerinin her biri için antlaşma metni yazdırıp kendilerine verdi. Bu arada Halid b. Velîd’in kumandası altındaki askerî birlik Irak yolu üzerinde önemli bir merkez olan Dûmetülcendel halkının da cizye ödemek suretiyle İslâm devletinin hâkimiyetini kabul etmesini sağladı. Müslümanlar için ciddi bir sınav olan Tebük seferinin ‘sâ’atü’l-usra’ yani zor bir zamanda yapıldığına işaret eden ayetten (et-Tevbe 9/117) hareketle, sefere katılan orduya zor zamanların ordusu anlamında ‘ceyşü’l-usra’ denilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de bu sefere katılan veya mazeretine binaen ya da mazeretsiz katılamayan Müslümanlar ile savaşa destek vermedikleri gibi katılmak isteyenleri de vazgeçirmeye çalışan münafıkların tavrı hakkında birçok ayet yer almaktadır (bk. etTevbe 9/38-106, 117-118). ARABİSTAN’DA SİYASİ BİRLİĞİN SAĞLANMASI: ELÇİLER YILI Hicretin 9. (630-631) yılı elçiler yılı anlamında ‘senetü’l-vüfûd’ diye meşhur olmuştur. Mekke’nin fethedilmesi, ardından büyük ve güçlü bir kabile olan Hevâzinlilerin İslâmiyet’i kabul etmesi, bir yıl sonra Tâif ’te yaşayan Sakîflilerin Medine’ye gelerek biat etmesi ve Kuzey Arabistan’ın Tebük Seferi ile İslâm hâkimiyeti altına girmesi, yarımadanın çeşitli yerlerinde yaşayan Arap kabilelerinin Medine’ye heyetler gönderip itaatlerini arzetme sonucunu doğurmuştur. Bu gelişmeler arasında Mekke’nin fethiyle birlikte Kureyş kabilesinin Müslüman olmasının ayrı bir yeri vardır. Arap kabileleri çok değer verdikleri ve Müslümanların en ciddi muhalifi olan Kureyş’in İslâm’ı kabul etmesiyle kendi güç ve tutumlarını gözden geçirerek Allah’ın dinine girmeye başladılar. Nasr süresinde bu hususa şöyle işaret edilmektedir: “Allah’ın yardımı ve zaferi (Mekke fethi) gelip de insanların Allah’ın dinine dalga dalga girmekte olduklarını görünce Rabbine hamdederek O’nu tesbih et ve O’ndan mağfiret dile. Çünkü O, çok bağışlayıcıdır” (en-Nasr 110/1-3). Kabileleri adına Medine’ye gelip Hz. Peygamber’le görüşen heyetler, Müslüman olduklarını bildiriyor, kendileri ve kabileleri adına biat ediyor, dini bizzat tebliğcisinden öğrenmek istiyor, bazen de kabile mensuplarına öğretmen gönderilmesini talep ediyordu. Bu arada Necranlı ve Benî Tağlib kabilesine mensup Hıristiyanlarda görüldüğü üzere Müslüman olmaksızın cizye vermek suretiyle İslâm devletinin egemenliği altına girenler de vardı. Kabile heyetlerinin Medine’ye gelişleri, İslâmiyet’i anlatmak için Hz. Peygamber’e iyi bir imkân sağlıyordu. Sözü edilen heyetler Abdurrahman b. Avf, Remle bint Hâris, Ebû Eyyûb el-Ensarî ve Halid b. Velîd gibi sahabelerin evlerinde, bazan da ashâb-ı Suffe’nin yerinde veya mescidin avlusunda kurulan çadırlarda ağırlanıyordu. Hz. Peygamber heyet üyelerine değer veriyor, kendilerine Kur’an okuyup öğretiyor, dinin esaslarını ve ahlâk kurallarını anlatıyordu. Medine’den ayrılırken çeşitli hediyelerle uğurlanan heyetlere dikkat edilmesi gereken hususlara dair bilgiler veriliyor, ayrıca vali, zekât veya cizye tahsildarı olarak ya da İslâmiyet’i öğretmek üzere görevliler tayin ediliyor, bu hususlara dair yazılı belgeler düzenleniyordu. Elçi-heyetlerin gelişi Arabistan’ın çeşitli yerlerinde yaşayan kabilelerin Müslüman olduğunu ve Medine’nin başkent olarak benimsendiğini göstermektedir. 630 ve 631 yıllarında Arabistan’ın çeşitli yerlerinden gelen heyetlerin sayısı yetmişe kadar çıkarılır. 70 İslam Tarihi ve Medeniyeti I VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBER’İN VEFATI Veda Haccı Hz. Peygamber’in ramazan aylarında her gece Cebrâil ile buluştuğu ve o zamana kadar nâzil olan ayetleri okuduğu bilinmektedir. Hicretin 10. yılı Ramazan ayında ise (Aralık 631) Cebrâil kendisine Kur’an-ı Kerim’i iki defa tilavet ettirdi. Hz. Peygamber bunu ecelinin yaklaştığına işaret olarak gördü ve bu hususu kızı Fâtıma ile de paylaştı. Diğer taraftan her yıl ramazan ayında on gün itikâfa giren Hz. Peygamber yine hayatının bu son ramazan ayında yirmi gün itikâfta kaldı. Daha sonra Hz. Peygamber hacca gitmek için hazırlığa başladı ve bütün Müslümanların katılmasını istedi. 26 Zilkâde 10 (23 Şubat 632) günü yanında hanımları ve kızı Fâtıma da olduğu halde, muhacirler, ensar ve Medineye gelen kabilelerden oluşan Müslümanlarla birlikte buradan hareket etti, Zülhuleyfe’de ihrama girdi. Yolda kendisine katılanlarla birlikte 4 Zilhicce’de (2 Mart) Kasvâ (Kusvâ) adlı devesinin üzerinde olduğu halde Mekke’ye ulaştı; umre yaptıktan sonra Ebtah mevkiinde kendisi için kurulan çadırda kaldı. 8 Zilhicce Perşembe günü Mekke’den ayrılıp Mîna’ya gitti ve orada geceledi; 9 Zilhicce Cuma günü güneş doğduktan sonra, Müzdelife yoluyla Arafat’a hareket etti ve kendisi için Nemire’de kurulmasını emrettiği çadıra yerleşti. Öğle üzeri Arafat vadisinde sayıları 120.000’i aşan ashabına Vedâ Hutbesi diye anılan konuşmasını yaptı. Konuşmasında Allah’a hamd ü senâdan sonra bütün insanların Allah’ın kulu olup aynı anne-babadan türediklerini hatırlattı; ırk, renk, dil ve sınıf farkı gözetilmeksizin bütün insanların eşit olduğunu, Allah katında üstünlük ölçüsünün ‘takvâ’ olduğunu belirtti. Genellikle insan hakları üzerinde duran Hz. Peygamber can, mal ve ırz güvenliğine vurgu yaparak kul hakkı konusunda dikkatli davranılmasını, zulümden ve haram lokmadan kaçınılmasını, emanete riayet edilmesini, eşler arasında karşılıklı hak, görev ve sorumlulukların gözetilmesini istedi. Bütün Müslümanların kardeş olduğunu ifade ederek birlik ve beraberliğin önemine dikkat çekti. Kur’an ve Sünnet’in vazgeçilmez hidayet kaynağı olduğunu belirten Hz. Peygamber namaz, oruç, zekât ve hac gibi dinî ibadetlerin yerine getirilmesi ve ahlâk kurallarına uyulması konusunda hassasiyet gösterilmesini istedi. Hz. Peygamber Câhiliye dönemine ait bazı anlayış ve geleneklere de işaret ederek ribânın ve kan davasının yasaklandığını, hacılara su temini vazifesi olan ‘sikâye’ ile Kâbe’nin perdedarlığı ve anahtarlarının muhafazası olan ‘hicâbe’ (sidâne) dışında kalan, başta ayların yerlerini değiştirmek ‘nesî’ olmak üzere Mekke ve hac idaresine dair Câhiliye çağı kurumlarını ve uygulamalarını kaldırdığını ilân etti. Kendisini dinleyen ashabına sık sık “Tebliğ ettim mi?” diye sorup onlara tasdik ettiren Hz. Peygamber, “Şâhid ol yâ Rab! Şâhid ol yâ Rab!” diyerek konuşmasını tamamladı. Hz. Peygamber Arafat’tan ayrılmadan önce nâzil olan ayette de dinin kemâle erip tamamlandığı ve Hakk’ın rızasına uygun düşen dinin İslâm olduğu açıkça zikredilmektedir: “Bugün size dininizi kemâle erdirip nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm’ı seçtim” (el-Mâide 5/3). Hz. Peygamber’in Arafat’ta yaptığı konuşmada, “bu yıldan sonra sizinle burada belki de bir daha buluşamayacağım” buyurması ve bir süre sonra da vefat etmesi dolayısıyla onun bu haccına ‘Vedâ Haccı’, hutbeye de ‘Vedâ Hutbesi’ denilmiştir. Esasen Hz. Peygamber’in bu hac sırasında çeşitli yer ve zamanlarda birden fazla konuşma yaptığını da belirtmek gerekir. Hz. Peygamber’in Vefatı Hz. Peygamber Vedâ haccından Medine’ye döndükten sonra sağlığı bozuldu. Rahatsızlığı günlerinde Uhud şehitlerini ziyaret edip cenaze namazı kıldı. Yine bir Özellikle Ramazan ayının son on gününde bazı zaruri durumlar hariç cami ve mescitlerde kalarak ibadet ve tefekkürle meşgul olmaktır. 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 71 gece evinden çıkarak Cennetü’l-bakî mezarlığına gitti ve orada yatanlara Allah’tan mağfiret dileyip evine döndü. Aynı günlerde Yemen’de Mezhic kabilesine mensup Esved el-Ansî peygamberlik iddiasıyla ortaya çıktı. Kabilesinden topladığı 600 kadar süvari kuvvetiyle San’a üzerine yürüyen Esved, kendisine karşı çıkan buranın ilk Müslüman valisi Bâzân’ın yerine tayin edilen oğlu Şehr’i öldürdü ve karısı Âzâd’la zorla evlenip bölgeye hâkim oldu. Hz. Peygamber bölgenin valileri ile ileri gelenlerine onun ortadan kaldırılması için mektup gönderdi. Sonunda Esved, Âzâd’ın yardımıyla öldürüldü (3 Haziran 632). Öte yandan Medine’ye bir heyet gönderen Benî Hanîfe’ye mensup Müseylimetülkezzâb, heyetin Yemâme’ye dönüşünde irtidad ederek peygamberlik iddia etmeye başladı. Hz. Peygamber bir mektup göndererek onu yeniden İslâm’a davet etti. Müseylime yazdığı cevabında Hz. Peygamber’a ortaklık teklif etti ve yeryüzünün yarısının kendisine yarısının da Kureyş’e ait olduğu iddiasında bulundu. Müseylime Hz. Ebû Bekir’in hilâfetinde ortadan kaldırıldı. Hicretin 11. yılı Safer ayının sonlarında (Mayıs 632) Hz. Peygamber, Mûte Savaşı’nın yapıldığı Bizans topraklarına Üsâme b. Zeyd kumandasında bir ordu göndermeye karar verdi. Hazırlanan ordu Medine’nin dışında Curf mevkiinde üstlendi. Bu sırada Hz. Peygamber’ın hastalığı ağırlaşınca Üsâme harekete geçmeyip beklemeyi tercih etti. Hz. Peygamber’in zaman zaman şiddetlenen baş ağrısı ve yüksek ateşi vardı. Hastalığı sırasında Hz. Ebû Bekir’in namaz kıldırmasını emretti ve son günlerini Hz. Âişe’nin yanında geçirdi. Kendisini iyi hissettiği bir gün Hz. Ali ve Fazl b. Abbas’ın yardımıyla mescide gitti; halka namaz kıldırmakta olan Ebû Bekir geri çekilip mihrabı kendisine bırakmak isteyince devam etmesi için işarette bulundu ve yanında namaza durdu. Vefat ettiği günün sabah namazından sonra Ebû Bekir kendisini ziyaret etti ve hastalığının hafiflediğini görünce izin isteyip evine gitti. O sıralarda Hz. Peygamber’in hastalığı ağırlaştı. Hz. Âişe’nin söylediğine göre Hz. Peygamber vefat etmeden önce hafif bir sesle “Lâ ilâhe illallah, ruh teslimi ne zor şeymiş!” dedi ve onun kolları arasında en yüce dosta anlamındaki ‘Maa’r-refîki’la’lâ’ son sözüyle ruhunu teslim etti (13 Rebîülevvel 11/8 Haziran 632 Pazartesi). Hz. Peygamber’in vefatı bütün Müslümanları derinden üzdü, hatta münafıkların sevindiğini hisseden Hz. Ömer gibi bazı sahabeler şaşkınlık içinde onun ölmediğini söylüyordu. Durumdan haberdar olan Ebû Bekir evinden gelip cenazenin yanına girdi, yüzündeki örtüyü kaldırıp öptü ve “Anam babam sana fedâ olsun ey Allah’ın elçisi! Sağlığında güzeldin, ölümünde de güzelsin” dedi. Ardından mescide giderek şunları söyledi: “Ey insanlar! Muhammed’e tapan biri varsa bilsin ki Muhammed ölmüştür. Kim de Allah’a tapıyorsa bilsin ki, O ölümsüzdür”. Ardından şu ayeti okudu: “Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan önce de nice peygamberler gelip geçmiştir. O ölür veya öldürülürse gerisin geriye mi döneceksiniz? Şunu da bilin ki geriye dönecek kimse Allah’a hiçbir şekilde zarar vermiş olmayacaktır. Allah takdirine rıza gösterenlerin mükafatını verir” (Âl-i İmrân 3/144). Hz. Peygamber’ın cenazesi amcası Abbas’ın oğulları Fazl ve Kusem ile Üsâme b. Zeyd’in yardımıyla Hz. Ali tarafından salı günü yıkandı ve bulunduğu odada muhafaza edildi. Cenaze namazı cemaatle kılınmadı; önce erkekler, ardından kadınlar, daha sonra çocuklar cenazenin bulunduğu yere sığabilecek gruplar halinde girip tek başlarına kıldılar. Naaşı, Hz. Ebû Bekir’in Hz. Peygamber’den naklettiği bir hadise dayanılarak vefat ettiği yerde kazılan mezara Hz. Ali, Fazl, Kusem ve Üsâme tarafından indirildi. Hz. Peygamber’in Hz. Âişe’nin odasına defnedilmesinden sonra burası hücre-i saadet adıyla anılmaya başlandı. Mescid-i Nebevî ile ilgili bütün onarım faaliyetlerinde hücre-i saadete öncelik verildi ve burası Hz. Peygamber’in minberiyle bütünleşerek mescidin en önemli bölümü oldu. 72 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Özet Hz. Peygamber’in Medine’deki dinî, siyasi ve sosyo-kültürel faaliyetlerini değerlendirebilmek Hz. Peygamber Medine’ye hicretinden sonra Müslümanların hem kendi aralarında hem de müşrik Arap ve Yahudilerle birlikte yaşayabileceği bir sosyal yapıyı oluşturmaya çalıştı. Ensar ve muhacirleri kardeşleştirdi. Yahudiler ve Müslüman olmayan Araplar şehri dış tehditlere karşı birlikte savunmaları için Medine toplumunun ortak paydası hâline getirildi. Mescid-i Nebevî’yi inşâ ediler şehrin fiziki ve sosyal yapısının en önemli belirleyicisi oldu. Hz. Peygamber Medine pazarını kurdu. Müslümanların mal, can ve imanlarına yönelik tehlikeleri bertaraf edebilmek için mücadele etti. Medine’de Hz. Peygamber İslâm’ı insanlara tebliğ etmeye devam etmiş, aynı zamanda bir devlet başkanı, aile reisi, eğitimci, hâkim ve kumandan olarak hayatın çeşitli alanlarında örnek bir kişilik sergilemiştir. Müslümanların Mekke müşrikleri, Yahudiler, Hıristiyanlar ve komşu devletlerle ilişkileri hakkında fikir yürütebilmek Hz. Peygamber ve Müslümanlar hicretten sonra da Mekke müşriklerinin hedefi olmaya devam ettiler. Kureyş müşrikleri Medine ileri gelenlerine mektuplar yazarak Müslümanları himayeden vazgeçmelerini istediler. Müslümanlarla Mekke müşrikleri arasında Bedir, Uhud ve Hendek gibi İslâm tarihi açısından çok önemli savaşlar yaşandı. Medine’de yaşayan Yahudi kabileleri de Hz. Peygamberle imzaladıkları Medine vesikasına aykırı olarak Müslümanlara ihanet edip Kureyş müşrikleriyle ittifak yaptıkları için cezalandırıldılar. Benî Kaynukâ ve Benî Nadir şehirden sürgün edilirken Benî Kurayza ölüm cezasına çarptırıldı. Medine’ye hicretten altı yıl sonra Müslümanların Hz. Peygamberle birlikte Mekke ve Kâbe’yi ziyaret etmek istemeleri Müşrikler tarafından engellendi. Bu sırada imzalanan Hudeybiye Antlaşması ile Mekkeliler Medine İslâm devletini resmen tanımış oldular. Antlaşmayla sağlanan barış ortamında İslâm’ın yayılışı hızlandı. Hz. Peygamber Bizans, Sâsânî ve Habeşistan başta olmak üzere dönemin hükümdarlarına İslâm’a davet mektupları gönderdi. Müslümanların Mekke müşrikleriyle mücadelesi 630’da Mekke’nin fethiyle sona erdi. Mekkelilerin ve ardından Huneyn Gazvesi’nde mağlup olan Hevâzinlilerin İslâm’ı kabul etmesinden sonra Arap yarımadasındaki diğer müşrik Arap kabileleri Medine’ye heyetler göndererek Müslüman olduklarını bildirdiler. Benî Tağlib ve Necran Hıristiyanları gibi bazı guruplar da eski dinlerinde kalmakla birlikte İslâm devletinin egemenliğini tanıdılar. Hz. Peygamber’in Veda Hutbesi’nde vurguladığı ve hem Müslümanlar hem de bütün insanlık için önem taşıyan evrensel ilkeleri tanımlayabilmek Hz. Peygamber’in Veda hutbesinde vurguladığı birçok husus sadece Müslümanlar için değil, bütün insanlık için önem taşımaktadır. Can ve mal dokunulmazlığı, Câhiliye adetlerinden olan ribâ ve kan davalarının kaldırılması, suçun şahsiliği, karı-koca arasında karşılıklı haklar ve sorumlulukların gözetilmesi, emanetlere riayet edilmesi, bütün insanların temelde aynı anne ve babadan gelmesi dolayısıyla ırk, renk ve sınıf üstünlüğünün söz konusu olmaması, üstünlüğün takvada aranması, zulmetmemek ve zulme boyun eğmemek, borçların ödenmesi ve kul hakkına dikkat edilmesi gibi hususlar, her zaman ve her yerde geçerli temel ilkelerdir. Öte yandan Hz. Peygamber Veda hutbesinde Müslümanların kardeş olduğunu hatırlatarak birlik ve beraberliğe vurgu yapmış, namaz, oruç, zekât ve hac gibi temel ibadetlerin yerine getirilmesini istemiş, Müslümanların Allah’ın kitabı Kur’an-ı Kerim’e ve Sünnetine sımsıkı sarılmalarını tavsiye etmiştir. Hz. Peygamber’in vefatı sırasında Arap yarımadasında İslâm’ın durumu hakkında değerlendirmelerde bulunabilmek Hz. Peygamber’in vefatında Arap yarımadasının bazı bölgelerinde Yahudi ve Hıristiyanlar yaşamakla birlikte onlar da İslâm devletinin hâkimiyetini tanımıştı. Dolayısıyla bu dönemde İslâm bütün Arabistan’a yayılmış bulunuyordu. Câhiliye dönemine damga vuran putperestlik başta olmak üzere gayrî ahlakî ve insanî âdetlerin egemen olduğu bir ortamda doğan İslâm dini Hz. Peygamber’in ve onun yolundan giden sahabelerin gayretleri neticesinde yirmi üç yıl gibi kısa bir sürede Arap yarımadasının tümüne hâkim olmuştur. Böylece Mescid-i Harâm ve Kâbe putlardan temizlenerek yeniden tevhid inancının merkezi oldu. Hz. Peygamber’in ve sahabelerin temelde Kur’an ışığında oluşturdukları toplum düzeni İslâm tarihinde Mutluluk Çağı anlamında ‘Asr-ı Saadet’ olarak değerlendirilmiş ve daha sonraki Müslümanlar tarafından örnek gösterilmiştir. 1 2 3 4 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 73 Kendimizi Sınayalım 1. Müslümanlarla Mekkeli müşrikler arasında yapılan ilk büyük savaş aşağıdakilerden hangisidir? a. Uhud b. Bedir c. Hendek d. Huneyn e. Benî Kaynuka 2. Muâhat terimi ile aşağıdakilerden hangisi ifade edilmektedir? a. Hz. Peygamber’in Medine Yahudileri ve burada yaşayan müşrik Araplarla yaptığı antlaşma b. Hz. Peygamber’in Medine’ye gelen Necran Hıristiyanlarıyla antlaşması c. Hz. Peygamber’in Mekke müşrikleriyle imzaladığı antlaşma d. Hz. Peygamber’in bazı muhacirleri ensardan bazılarıyla kardeş ilân etmesi e. Savaş başlamadan önce iki tarafın temsilcileri arasında yapılan teke-tek mücadele 3. Hz. Peygamber Uhud Savaşı’nın ertesi günü hangi gazve için sefere çıkmıştır? a. Bedir b. Benî Nadîr c. Hamrâü’l-Esed d. Benî Müstalik (Müreysî) e. Hayber 4. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamber’in Medine Yahudilerine savaş açmasının sebeplerinden biri değildir? a. Yahudilerin Hz. Peygamber’e cizye ödemekten kaçınması b. Yahudilerin Medine Vesikası’na aykırı davranması c. Yahudilerin Hz. Peygamber’e suikast girişiminde bulunması d. Yahudilerin müslümanlar aleyhine Mekke müşrikleriyle ittifak yapması e. Yahudilerin müslümanlarla ortak diyet ödemekten kaçınması 5. I. Hendek Gazvesi II. Hudeybiye Antlaşması III. Benî Kurayza Gazvesi IV. Mekke’nin fethi V. İslâm’a davet mektupları Yukarıdaki olayların kronolojik olarak doğru sıralanması nasıl olmalıdır? a. I, II, V, III, IV b. I, III, II, V, IV c. II, V, IV, III, I d. III, I, IV, II, V e. III, I, V, II, IV 6. Hudeybiye Antlaşması ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Antlaşma Hz. Peygamber ile Yahudiler arasında imzalanmıştır. b. Antlaşma maddeleri Müslümanların aleyhine gözükmekle birlikte Müslümanların lehine sonuçlar vermiştir. c. Antlaşma maddelerinden biri Medine’deki Müslümanlardan eski dinine dönüp Mekke’ye gidenlerin iade edilmesini ön görmektedir. d. Antlaşma tarafların diğer Arap kabileleriyle ittifak kurmasını engelleyici mahiyettedir. e. Antlaşma ile Müslümanların Kâbe’ye ziyareti süresiz olarak ertelenmiştir. 7. Mûte savaşında şehid düşen kumandan- sahabe aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a. Abdullah b. Revâha b. Mus’ab b. Umeyr c. Abdullah b. Cübeyr d. Halid b. Velîd e. Hubeyb b. Adî 8. Hz. Peygamber İslâm’a davet mektubu ile birlikte Sâsânî hükümdarı II. Hüsrev’e elçi olarak aşağıdakilerden hangisini göndermiştir? a. Amr b. Ümeyye ed-Damrî b. Dihye b. Halife el-Kelbî c. Abdullah b. Huzâfe es-Sehmî d. Hâtıb b. Ebû Beltea e. Hâris b. Umeyr el-Ezdî 74 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Okuma Parçası 9. Tebük Gazvesi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Hz. Peygamber’in, sağlığında en büyük orduyla gerçekleştirdiği seferdir. b. İslâm ordusu Tebük’te Bizans ordusu ile karşılaşmış ve savaş Müslümanların zaferiyle sonuçlanmıştır. c. Bazı Müslümanlar herhangi ciddi bir mazereti olmadığı halde sefere katılmamıştır. d. Kur’an-ı Kerim’de Tevbe sûresindeki birçok ayet Tebük seferiyle ilgilidir. e. Sefer çok sıcak ve kurak geçen bir mevsimde düzenlenmiştir. 10. Mekke fethinde Hz. Peygamber’in en çok öne çıkan ahlâkî özelliği hangisi olabilir? a. Kahramanlık ve cesareti b. Cömertliği c. Yardımseverliği d. Af ve merhameti e. Doğruluk ve dürüstlüğü VEDA HUTBESİ Hz. Peygamber’in Veda Haccı sırasında ashabına yaptığı konuşmalar Veda Hutbesi adıyla bilinmektedir. Özellikle Arefe günü Arafat’ta sayıları 120.000’i aşan Müslümana hitap etmiştir. Sahâbileriyle vedalaştığı bölümler dolayısıyla “Vedâ Hutbesi” olarak isimlendirilen ve İslâm dîninin temel prensiplerini özet bir şekilde sunan hutbe, temel insan hakları bakımından eşsiz bir vesikadır. Bu hutbenin kaynaklardan yapılan bir derlemesi şöyledir: “Hamd ve şükür Allah’a mahsustur; O’na hamdeder ve O’ndan yardım isteriz. Allah kime hidayet nasip ederse, artık onu kimse saptıramaz, sapıklığa düşürdüğünü de kimse hidayete ulaştıramaz. Şehadet ederim ki, Allah’tan başka ilah yoktur, tektir, eşi ortağı ve dengi benzeri yoktur. Yine şehadet ederim ki, Muhammd O’nun kulu ve resûlüdür. Ey insanlar! Sözlerimi iyi dinleyiniz. Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle burada bir daha buluşamayacağım. Ey nas! Bu günleriniz nasıl mukaddes bir gün ise, bu aylarınız nasıl mukaddes bir ay ise, bu şehriniz Mekke nasıl mübarek bir şehir ise, canlarınız, mallarınız, ırzlarınız da öyle mukaddestir, her türlü taarruzdan korunmuştur. Ashâbım! Yarın Rabbinize kavuşacak ve bugünkü her hal ve hareketinizden muhakkak sorguya çekileceksiniz. Sakın benden sonra eski sapıklıklara dönüp de birbirinizin boynunu vurmayın. Bu vasiyetimi burada bulunanlar bulunmayanlara bildirsin. Olabilir ki bildirilen kimse, burada işitenden daha iyi anlayarak itâat eder. Ashâbım! Kimin yanında bir emanet varsa onu sahibine iade etsin. Faizin her türlüsü kaldırılmıştır, ayağımın altındadır. Ancak borcunuzun aslını vermeniz gerekir. Ne zulmediniz ne de zulme boyun eğiniz. Allah’ın emriyle faizcilik artık yasaktır. Câhiliyeden kalma bu çirkin âdetin her türlüsü ayağımın altındadır. Câhiliye devrinde güdülen kan davaları da tamamiyle kaldırılmıştır. Ey insanlar! Kadınların haklarına riayet etmenizi ve bu hususta Allah’tan korkmanızı tavsiye ederim. Siz kadınlarınızı Allah emaneti olarak aldınız. Onların namus ve iffetlerini Allah adına söz vererek helâl edindiniz. Sizin kadınlar üzerinde hakkınız olduğu gibi, onların da sizin üzerinizde hakları vardır. Ey mü’minler! Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Müslüman Müslümanın kardeşidir ve böylece bü- 3. Ünite - İslâm’ın Medine Dönemi 75 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı tün Müslümanlar kardeştirler. Din kardeşinize ait olan hakka tecavüz helâl değildir. Ashâbım! Nefsinize de zulmetmeyiniz. Nefislerinizin de üzerinizde hakkı vardır. Ey mü’minler! Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Arabın Arap olmayana, Arap olmayanların da Araplara karşı hiçbir üstünlüğü yoktur. Bütün insanlar Adem’dendir, Adem de topraktandır. Hiç kimsenin başkaları üzerinde soy üstünlüğü yoktur. Allah katında üstünlük Allah’tan hakkıyla korkma, takvâ iledir. Ey inananlar! Size iki emanet bırakıyorum. Onlara sımsıkı sarıldıkça asla yolunuzu şaşırmazsınız. Bu emanetler, Allah’ın kitabı Kur’an ve O’nun peygamberinin sünnetidir. Ey nâs! Devamlı dönmekte olan zaman, Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı günkü durumuna dönmüştür. Bir yıl on iki aydır, bunlardan dördü, Zilkâde, Zilhicce, Muharrem ve Receb mukaddes aylardır. Ashâbım! Bugün şeytan sizin şu topraklarınızda yeniden saltanat ve nüfuz kurma gücünü ebedi olarak kaybetmiştir. Fakat size yasakladığım bu şeyler dışında, küçük gördüğünüz şeylerde şeytana uyarsanız, bu da onu sevindirir, ona cesaret verir. Dininizi muhafaza etmek için bunlardan da uzak durunuz. Ashâbım! Allah’tan korkun, beş vakit namazınızı kılın, Ramazan orucunuzu tutun, malınızın zekâtını verin, âmirlerinize itâat edin. Böylece Rabbinizin cennetine girersiniz. Peygamberimiz, hutbesinin sonunda ashâbına şöyle dedi: “Tebliğ ettim mi?” Bu muhteşem kalabalık hep bir ağızdan: “Evet! Ey Allah’ın Resûlü tebliğ ettin.” karşılığını verdiler. Bunun üzerine Hz. Peygamber üç defa: “Şahit ol ya Rab!” dedikten sonra, “Burada hazır olanlar, benim söylediklerimi burada bulunmayanlara tebliğ etsinler.” buyurdu. Bu veciz konuşma, dinleyenlerin tamamının işitebilmesi için gür sesli sahabeler tarafından tekrarlanmıştı. 1. b Yanıtınız doğru değilse “Bedir Gazvesi” başlığını yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Medine’deki İlk Faaliyetleri”konusunu yeniden okuyunuz 3. c Yanıtınız doğru değilse “Uhud Gazvesi”konusunu yeniden okuyunuz 4. a Yanıtınız doğru değilse “Yahudilerle İlişkiler “konusunu yeniden okuyunuz 5. b Yanıtınız doğru değilse ilgili başlıkları yeniden okuyunuz 6. b Yanıtınız doğru değilse “Hudeybiye Antlaşması” başlığını yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse “Mûte Savaşı”konusunu yeniden okuyunuz 8. c Yanıtınız doğru değilse “İslâm’a Davet Mektupları” konusunu yeniden okuyunuz 9. b Yanıtınız doğru değilse “Tebük Gazvesi” başlığını yeniden okuyunuz 10. d Yanıtınız doğru değilse “Mekke’nin Fethi”konusunu yeniden okuyunuz 76 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Uhud Gazvesi’yle ilgili ayetler şunlardır: Âl-i İmran 3/120, 122,139-142, 156, 165. Sıra Sizde 2 Hz. Peygamber ve beraberindeki Müslümanlar Hudeybiye Antlaşmasından bir yıl sonra (Mart 629) Mekke’ye gelip umrelerini yapmış, bu sebeple bu umreye Umretü’l-kazâ adı verilmiştir. Hz. Peygamber ve beraberindekiler antlaşma şartlarına uygun olarak Mekke’de üç gün kalmışlardır. Sıra Sizde 3 Fetih kelimesinin ‘açmak’ şeklindeki anlamından hareketle Mekke’nin fethine fetihlerin fethi anlamında ‘fethu’l-fütûh’ denilmiştir. Çünkü buradaki fetih sadece düşman elindeki bir şehrin alınmasından ibaret olmayıp Mescid-i Harâm’ın kontrolü ve Kâbe’nin fethi anlamına da gelmekte, kalplerin Allah’ın dinine, İslâm kapısının bütün insanlığa açılışını ifade etmektedir. Bu sebeple Mekke’nin fethedilmesi İslâm fetihlerinin başlangıcı kabul edilmiştir. Sıra Sizde 4 İfk, “iftira, en kötü ve en çirkin yalan” demektir. Hz. Peygamber Benî Mustalik gazvesi için Medine’den ayrılırken yanına hanımı Hz. Âişe’yi de almıştı. Gazve dönüşü konakladıkları bir yerde sabaha karşı hareket emri verildiğinde Âişe ihtiyacı için ordugâhtan uzaklaştı, dönüşte gerdanlığını düşürdüğünü farkederek aramaya koyuldu, konak yerine gelince kafilenin hareket ettiğini görüp beklemeye başladı. Ordunun artçılarından Safvân b. Muattal Hz. Âişe’yi devesine bindirip kuşluk vakti mola verdikleri bir sırada kafileye yetiştirdi. Başlangıçta kimsenin dikkatini çekmeyen bu sıradan olay, münafıkların reisi Abdullah b. Übey ve adamlarının dedikodusu yüzünden huzursuzluklara yol açan önemli bir mesele hâlini aldı. Aleyhindeki konuşmaları sonradan öğrenen Âişe ile birlikte ailesi ve Hz. Peygamber çok üzüntülü ve sıkıntılı günler geçirdi. Nûr sûresinin 11. ayetinden itibaren başlayıp devam eden ilâhî beyan dedikoduların çirkin bir iftiradan (ifk) ibaret olduğunu haber vermiş ve Müslümanların bu tür konularda basiretli davranmalarının gerektiğini vurgulamıştır. Algül, H. (1986). İslâm Tarihi, I, İstanbul. Apak, A. (2006). Anahatlarıyla İslâm Tarihi I: Hz. Muhammed (s. a. v.) Dönemi, İstanbul. Fayda, M. (2005). “Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXX, 408-423. Hamidullah, M. (1990). İslâm Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, I-II, İstanbul. İbn Hişâm, (1955). es-Sîretü’n-Nebeviyye (nşr. Mustafa es-Sekâ v. Dğr.), I-II, Kahire. İbn Sa’d, (1968). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), I-II, Beyrut. Köksal, M. A. (1987). İslâm Tarihi -Medine Devri-, I-XI, İstanbul. Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları, İstanbul. Sarıçam, İ. (2007). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi “Bedir Gazvesi”, “Hamrâü’l-Esed Gazvesi”, “Hendek Gazvesi”, “Hudeybiye Antlaşması”, “Huneyn Gazvesi”, “Kaynukâ”, “Kurayza”, “Mekke”, “Medine”, “Muhammed”, “Mûte Savaşı”, “Nadîr”, “Tâif ” maddeleri. Yiğit, İ. -Raşit Küçük, (2007). Hz. Muhammed, İstanbul. 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hicretten sonra Yesrib’deki medeni gelişmeleri tanımlayabilecek, Muhacir ve ensar kardeşliğin sosyal hayattaki yansımalarını fark edebilecek, Mescid-i Nebevî’nin Medeniyet Tarihi bakımından önemini kavrayabilecek, Hz. Peygamber’in maddi ve manevi özelliklerini açıklayabilecek, Anahtar Kavramlar • Medine ve Şehirleşme • Medine Vesikası ve Muâhât • Mescid-i Nebevî, Bakı¯, Medine Çarşısı • Şemâil ve Hilye İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Peygamber ve Medine • HİCRETTEN ÖNCE MEDİNE’NİN SİYASÎ VE SOSYAL YAPISI • MEDİNE’NİN ŞEHİR OLARAK ORTAYA ÇIKIŞI • HZ. MUHAMMED’İN MÜSLÜMANLARIN İMAN, AHLAK, GÖNÜL VE AKIL DÜNYALARINDAKİ YERİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I HİCRETTEN ÖNCE MEDİNE’NİN SİYASÎ VE SOSYAL YAPISI Medine’ye ilk yerleşmenin ne zaman başladığı hakkında kesin bilgi yoktur. Tarih sahnesine çıkışından itibaren Amâlika, Yahudiler ile Yemenli Evs ve Hazrec kabileleri yerleşti. Ancak bunlardan hangisinin şehre daha önce geldiği bilinmemektedir. Genellikle kabul edilen Yesrib’e ilk olarak Amâlika’nın yerleştiğidir. Yahudilerin Medine’ye gelişini Hz. Musa dönemine kadar götürenlerin yanında Suriye’nin Yunanlılar veya Filistin’in Romalılar tarafından işgaliyle irtibatlı görenler de vardır. Bir başka görüş de Bâbil Kralı Buhtunnasr’ın Kudüs’ü işgal edip Süleyman Mabedi’ni yıkmasından sonra (m.ö. 586) buradan çıkarılan Yahudilerin Yesrib’e gelip yerleştikleridir. İsrâiloğulları’nın yerleşmelerinde Tevrat’ta geleceği bildirilen peygamberin Yesrib’e hicret edeceğinin yer almasının etkili olduğu da ileri sürülmektedir. Yesrib’e yerleşen Yahudiler, burada kaleye benzeyen ütüm adı verilen yapılar inşa ettiler. Tarımın yanında çeşitli sanatlarla uğraşıp kısa sürede güçlendiler. Diğer unsurlara göre daha çabuk çoğalarak Amâlika ve Cürhümlüleri Yesrib’den çıkarıp şehre hâkim oldular. Yesrib’in yerleşim birimi olarak gelişmesinde Yahudi kabileleri Kurayza, Kaynukâ ve Nadîr’in önemli katkıları olmuştur. Kahtânî Araplarından Evs ve Hazrec kabileleri Arim selinden sonra muhtemelen V. yüzyılda Yesrib ve çevresine yerleşerek Yahudilere tabi olarak yaşamaya başladılar. Evsliler Kurayzaoğulları ve Nadîroğulları, Hazrecliler de Kaynukâoğulları ile ittifak kurdular. Merkezî bir otoritenin olmadığı Yesrib’in yönetiminde, sosyal, kültürel ve ahlakî alanlarda kabile gelenekleri egemendi. Bazen birbirleriyle savaşan Arap ve Yahudi kabileleri birbirinden bağımsız bir şekilde kendi mahallelerinde yaşıyorlardı. Hazrec reislerinden Mâlik b. Aclân, Gassânîler ve müttefik Arap kabilelerinden aldığı destekle Yahudilere üstünlük sağladı ve şehirde hâkimiyet Evs ve Hazrec’in eline geçti (492). Bir süre sonra Yahudilerin kışkırtmasıyla bu iki kabile birbirine düşerek Buâs adıyla aralarında mücadele ettiler. Evs ve Hazrec’in Abdullah b. Übey’i ortak başkan seçme teşebbüsleri Hz. Peygamber’in hicretiyle gerçekleşmedi. Hicret sırasında Yesrib’deki unsurlar hakkında bilgi veriniz. Hz. Peygamber ve Medine En eski Arap kabilesi olduğu kabul edilen yarı efsanevî göçebe Sâmî topluluktur. Tevrat’a göre dünyanın en eski milleti olup anayurdu Akabe körfezi ile Lut gölü arasında yer alan Edom ülkesidir. İslâm tarihçilerinin büyük çoğunluğuna göre Kudüs’ün kurucuları ve Hicaz’ın ilk sakinleridir. Amâlika’ya dair ilk kayıtlar milâttan önce II. bin yılın ilk çeyreğine tarihlenen Hz. İbrahim devrine denk gelir. Evs ve Hazrec kabileleri arasında Medine’nin güneydoğusundaki bir vahada 120 yıl devam eden savaşların adıdır. Bunlardan sonuncusu ve en kanlısı hicretten yaklaşık beş yıl önce meydana geldi ve Evslilerin galibiyetiyle sonuçlandı. İki kabile arasında bu savaşların sebep olduğu düşmanlık hicretle ortadan kalktı ve şehirde İslâmiyet’in gelişip yayılmasına uygun bir zemin ortaya çıktı. 1 80 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Yesrib’den Medine’ye Medine’nin bilinen en eski adı şehre ilk yerleşen kişi kabul edilen Yesrib b. Vâil’den gelir. Bu isim önceleri kuzeyde ilk yerleşmenin gerçekleştiği tahmin edilen Curf ile Kanât vadileri arasında kalan alan için kullanılırken daha sonra şehrin tamamını kapsadı. Yesrib, Kur’an-ı Kerim’de Medine’nin adı olarak bir yerde geçer. Medine ise on yerde geçmekte, bunların dördünde bizzat şehrin kendisi kastedilirken diğerlerinde şehir anlamında cins isim olarak yer alır. İskenderiyeli Batlamyus ve Bizanslı Stephanus gibi yabancı kaynaklarda ise Lathrippa şeklinde yer alır. Kötü, zararlı ve fesat gibi olumsuz anlamlar taşıyan Yesrib’e hicretten sonra Hz. Peygamber hoş ve güzel anlamına gelen Tâbe, Taybe gibi adlar verdi. Bunun yanında Dârülhicre, Dârülîmân, Dârüssünne, Medînetürresûl, Medînetünnebî gibi şehrin kutsallığı, hicret yurdu, başşehir olması ve hicretten sonra gerçekleşen medenileşmeye vurgu yapan sayısı doksan yediye kadar çıkan adlar da kullanıldı. Medenîleşmeye paralel olarak hicretten önce adeta bir köy olan Yesrib yerine şehir anlamına gelen el-Medîne en meşhur adı oldu. Türkler arasında nurlu şehir anlamında el-Medînetü’l-münevvere kullanımı yaygındır. Haremeyn şehirlerinden biri olan Medine, hicret yurdu olması ve halkının herhangi bir zorlama olmaksızın İslâm benimsemesinden dolayı ‘Kur’an’la fethedilmiş’ kabul edilir. Hicretten sonra İslâm Peygamberi, “Hz. İbrahim Mekke’yi harem yaptığı gibi ben de Medine’yi harem yaptım” sözleriyle şehri harem ilan etti. Sınırları işaretlerle belirlenen Medine haremi, güneydeki Âir ve kuzeydeki Küçük Sevr dağları ile doğuda Vâkım, batıda Vebere harreleri arasında kalan yaklaşık 22 km. yarıçapındaki bir daireden ibarettir. Mekke gibi kendine has bir ibadet veya kurbanı olmayan Medine’nin harem ilanı şehrin tabii güzelliğinin korunmasıyla da ilgilidir. Medine vesikasıyla kayıt altına alınan şehrin haremliği Hendek ve Hayber seferlerinden sonra bütün Arap kabileleri tarafından benimsendi. Medine Vesikası ve İç Düzenlemeler Hicretin ardından göçün ortaya çıkardığı ilk problemler çözülerek bazı iç düzenlemeler yapıldı. İlk olarak şehri dışarıdan gelecek tehditlere karşı güvence altına almak ve gayri Müslim unsurların Medine dışında yaşayanlarla iş birliğini engellemek için harekete geçildi. Hz. Peygamber’in nihai söz sahibi kabul edildiği, şehirdeki bütün unsurlarının katılımıyla Medine vesikası kaleme alındı. Böylece Hz. Peygamber’in hicretle birlikte başlayan dinî rehberliği yanında siyasi önderliği de tartışmasız hâle geldi. İslâm’ın yayılması için uygun bir zemin oluşturan belgedeki şartlar aynı zamanda iç huzuru sağlayacak her türlü düzenlemeyi kabule elverişli bir ortam da oluşturdu. Böylece bir taraftan Medine’nin iç huzuru sağlanırken, diğer taraftan da dış düşmana karşı birlikteliği sağlayacak siyasi bir yapılanma hedefleniyordu. İlk dönem kaynaklarının tamamında ‘Sahîfe’, ‘Kitâb’ ve ‘Müvâdea’ adlarıyla yer alan, 47 veya 52 madde olarak düzenlenen Medine vesikasında Evs ve Hazrec kabilelerinin kolları ve onların Yahudi müttefikleri hakkında ayrıntılı bilgi vardır. Medine belgesi daha önce siyasi bir birlikteliğin oluşmadığı şehirdeki unsurların birbirleriyle ve yabancılarla olan ilişkilerini, adli ve idari yapılarını, bireylerin sahip oldukları din ve vicdan hürriyetini belirli esaslara bağladı. Bundan dolayı bazı araştırmacılar belgeyi şekil açısından günümüzdekilerden hayli farklı olsa da maddi açıdan anayasa olarak nitelendirir. Taraflar Medine’ye saldıranlara birlikte karşı koymakla yükümlüydüler. Vesikanın ilk maddesinde açıkça Yahudilerin Mekke müşriklerine veya onların işbirlikçilerine bir yardım yahut himaye hakkı vermeleri yasaklanıyordu. Bir düşman saldırıMekke ve Medine şehirlerine iki harem anlamında Haremeyn denilir. Bu terim Osmanlı yazılı belgelerinde daha çok Haremeyn-i şerifeyn şeklinde geçer. Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevi’den sonra en kutsal mekân kabul edilen ve Müslümanların ilk kıblesi olan Mescid-i Aksâ’nın bulunduğu Kudüs, bazı peygamberlerin ve ailelerinin mezarlarını barındıran Halîl şehri de bilhassa Haçlı seferlerinden itibaren Haremeyn-i şerifeyn adıyla anılmıştır. Ortaçağda Haremeyn’de adına hutbe okunan halife veya sultan buranın resmen hâkimi sayılırdı. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 81 sı hâlinde şehrin savunulması için Müslümanlarla Yahudiler ittifak yapacak, yapılan masraflar taraflarca karşılanacaktı. Fakat Medine dışında yapılacak bir savaşta hiçbir topluluk diğerine yardımda bulunma sorumluluğu taşımıyordu. Hz. Peygamber ve Müslümanlar Medine vesikasının içeriğine aykırı davranmadılar. Yahudiler, belgedeki şartları her ihlâl edişlerinde uyarıldılar. Vefasızlıkları, hileleri, Hz. Peygamber’e suikast tertiplemeleri, Evs ve Hazrec’in aralarını bozmaya çalışmaları, Kureyşlileri tahrik etmeleri gibi davranışlarıyla önce Kaynukâoğulları, sonra da Nadîroğulları Medine’yi terk etmeye mecbur oldu. Hicretten sonra Medine’de Müslümanlar muhacir ve ensar olmak üzere iki gruptan oluşuyordu. Medine’de toplumun iç dinamiklerini harekete getiren icraatlarından birisi de, bu iki grup arasında kardeşlik bağı kurulmasıdır. Mekke döneminde sahabelerin kendi aralarında, hicretten sonra da ensardan bazı kimselerle kardeş ilan edilmesine “biriyle kardeş olmak, birini kardeş edinmek” anlamında ‘muâhât’ denilir. Hz. Peygamber hicretten yaklaşık beş ay sonra muhacirlerle ensardan kırk beşer kişiyi Enes b. Mâlik’in evine çağırdı; İslâm dininde hilf yoktur, din kardeşliği vardır diyerek aralarında kardeşlik akdetti. Mekke ve Medine’de gerçekleştirilen bu uygulamayla Câhiliye döneminde kabile asabiyetine dayanan antlaşma ve ittifakların yerini İslâm kardeşliği aldı. Böylece bir Müslüman putperest akrabasıyla ilişkisini kesip, aralarında kan bağı bulunmayan, başka kabile veya ülkeyle ilişkili ya da köle olan bir sahabeyle maddi ve manevi dayanışma içine giriyordu. Muâhât, İslâm toplumunda bütünleşmeyi sağladığı gibi o günkü sosyo-kültürel ve ekonomik problemlerin çözümüne büyük katkı sağladı. Bütün varlıklarını Mekke’de bırakarak yurtlarından ayrı düşen muhacirlerin yalnızlık ve mahzunluğunu gidererek yeni vatanlarına intibaklarını ve Medinelilere ısınmalarını kolaylaştırdı. Her iki zümre ortak bir paydada buluşarak zihniyet beraberliği içinde müşrik, münafık ve Yahudi fitnelerine karşı birlik oldular. Geçici mal ortaklığını da içine alan bu uygulama muhacirler ile ensarı birbirine daha da yakınlaştırdı ve kardeşler bir süre birbirlerine mirasçı da oldular. Bedir Gazvesi’nin ardından bu uygulamaya son verilerek miras sadece nesep yönünden yakınlığı olanlara mahsus kılındı. Ensarın kardeşleştirme çerçevesinde muhacirlere karşı yardımları, destek ve feragatleri Müslümanların Medine’nin iktisadî hayatında söz sahibi olmasına da yol açtı. Hz. Ömer ile İtbân b. Mâlik örneğinde görüldüğü gibi, kardeşler iş yoğunluklarına göre Hz. Peygamber’i nöbetleşe takip ederek sohbetlerinden daha çok istifade etmeye çalışıyorlardı. Hicretten sonra ilk problemler ve çözümleri hakkında bilgi veriniz. Medine’nin İdari Yapısı ve Nüfusu Hicretten önce Medine’de idari yapıyla ilgili her hangi bir düzenleme yoktu. Her grup kendi içinde bağımsız ve kendi kurallarına göre yaşıyordu. Şehrin ekonomik hayatını ellerinde bulunduran Yahudiler zaman zaman idari alana giren bazı hususlarda Arapları kendilerine tâbi kılıyorlardı. Hz. Peygamber’in Yesrib ile ilgili ilk düzenlemesi hicrete kadar buradaki Müslümanların hayatlarını belli bir nizam içerisinde sürdürebilmeleri için Evs ve Hazrec kabilesinden on iki nakib seçmesidir. Hicretten sonra bu iki kabile arasında sürüp giden düşmanlık ortamını geleneksel kabile kurallarının yerine Hz. Peygamber’in otoritesiyle bertaraf edildi. Daha sonra birtakım idarî düzenlemeler yapıldı. Oluşan yeni siyasi-hukuki yapı içinde sosyal, askerî ve ekonomik teşkilatlanma gerçekleştirildi. Medine devletin başşehri oldu. Sözlükte akit, yemin ve antlaşma gibi anlamlara gelen hilf (çoğulu ahlâf), terim olarak İslâm öncesi Araplarda kabilelerin veya şahısların yardımlaşma, dayanışma ve himaye amacıyla yaptıkları antlaşma ve ittifaklar demektir. 2 82 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Medine’nin hicret öncesi nüfusu hakkında fazla bilgi yoktur. Hicretten sonra ilk nüfus sayımı olarak nitelendirilebilecek, muhacirler ile ensar arasında gerçekleştirilen kardeşleştirmeden 1500 Müslümanın varlığı anlaşılmakta ve gayri Müslim unsurlar buna ilâve edildiğinde, nüfus 10.000’i aşmaktadır. Hicretin ardından sürekli büyüyen ve Müslümanlar için Mekke’nin fethine kadar bir zorunluluk olan göçten dolayı şehrin nüfusu sürekli arttı. Hz. Peygamber vefat ettiğinde Medine’de 30.000 sahabenin yaşadığı, Yahudilerin buradan ayrılmasına rağmen şehir ve çevresiyle birlikte bunun 60.000’e ulaştığı tahmin edilmektedir. Hicretten Sonra Diğer Bazı Önemli Gelişmeler Günümüzdeki şekliyle beş vakit namaz hicretten önce Mi’râc gecesinde (27 Receb 621) farz kılınmıştır. Klasik kaynaklardaki bilgilerden namazların önce ikişer rekât olarak farz kılındığı, hicretten kısa bir süre sonra öğle, ikindi ve yatsı namazlarının farzlarının dörder rekâta çıkarıldığı anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber hicreti esnasında bir süre konakladığı Kubâ’dan 24 Eylül 622 Cuma günü Medine’ye hareket etti. Yolunun üstündeki Rânûnâ vadisinde Salimoğulları’na misafir oldu. Burada öğle vakti girince ilk Cuma Namazı’nı kıldırması ve ilk hutbesini okumasıyla Cuma Namazı farz kılındı. Benî Salim yurdunda kılınan ilk namazın hatırasını yaşatmak için Ömer b. Abdülaziz Medine valiliği esnasında (706- 712) namazgâhın yanına Mescid-i Cum’a, Mescid-i Benî Salim, Mescid-i Âtike, Mescid-i Vâdî gibi adlarla anılan ve günümüze kadar gelen bir mescit yaptırdı. Hz. Peygamber Mekke’de Kâbe’yi önüne alarak Kudüs’e doğru namaz kılıyordu. Hicretten sonra namazlar başlangıçta Kudüs’e doğru kılınırken hicretten on altı veya on yedi ay sonra inen ayetler doğrultusunda kıble Mescid-i Aksâ’dan Mescid-i Harâm’a çevrildi. Hz. Peygamber’in Medine’ye gidişine kadar namaz vakitlerini bildirmek için bir yol düşünülmemişti. Hicretten sonra Medine’de Müslümanlar bazen bir araya toplanarak namaz vaktinin girmesini topluca bekliyorlar, bazen de namaz vakti geldiğinde Bilâl-i Habeşî sokaklarda haydi namaza anlamında ‘es-salâh es-salâh’ diyerek insanları mescide davet ediyordu. Her iki uygulama yeterli olmadı ve namaz vakitlerinin girdiğini belirten bir işarete olan ihtiyaç özellikle Mescid-i Nebevî’nin inşasından sonra daha da arttı. Bu ihtiyacı gidermek için yapılan görüşmelerde nâküs çalınması, boru öttürülmesi, ateş yakılması, bayrak dikilmesi gibi çeşitli teklifler yapıldı. Ancak bu teklifler nâküs Hıristiyanların, boru Yahudilerin, ateş de Mecusîlerin âdeti olduğu için Hz. Peygamber tarafından kabul görmedi. Bu sırada sahabeden Abdullah b. Zeyd b. Sa’lebe’ye rüyada ezan öğretilmiş, o da ertesi gün Hz. Peygamber’e gelerek durumu haber vermişti. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem sesi güzel olan Bilâl’e ezan cümlelerini öğreterek ezanda ikişer, ikamette ise birer defa okumasını emretti. Onun, Medine’deki en yüksek yer olan Neccâroğulları’ndan bir hanımın evinin damına çıkarak ilk sabah ezanını okuması ve ilk ikameti yapmasıyla uygulama başladı. Daha sonra Mescid-i Nebevî’nin arka tarafına ezan okumak için özel bir yer yapıldı. Hicretin ikinci yılı Şaban ayında (Şubat 624) ramazan orucu farz kılındı. Aynı yılın Ramazan Bayramı’ndan bir iki gün önce (Mart 624) Hz. Peygamber fıtır sadakasıyla ilgili hükümleri açıkladı. 1 Şevval 2’de (27 Mart 624) ilk ramazan bayramı ve 10 Zilhicce 2’de (3 Haziran 624) ilk Kurban Bayramı kutlanmaya başlandı ve ilk bayram namazları kılındı. Hicretin ikinci yılında (624) zekât farz oldu. Hıristiyanlarca günümüzdeki çan yerine kullanılan, üzerine bir çomakla vurularak ses çıkarılan tahta parçasıdır. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 83 MEDİNE’NİN ŞEHİR OLARAK ORTAYA ÇIKIŞI Medine hicret esnasında tam anlamıyla şehirleşmemiş, tarıma dayalı bir ekonomik yapıya sahipti. Bundan dolayı hicretten sonra kentleşme teşvik edilerek şehrin İslâmlaşması ile medenileşmesi arasında paralellik kurulmaya çalışılıyordu. Bu bağlamda idare ve savunma, ekonomi ve pazar, dinî hayat gibi medenî hayatın en önemli üç fonksiyonu sırasıyla düzenlendi. Şehir planı Mescid-i Nebevî merkez olmak üzere planlandı ve bazı yapılar korundu. Gerçekleştirilen yeni yerleşme düzeninde mahallelerin sayısı artarken bazı kenar semtleri kentin bir parçası haline getirildi. Su şebekesi, kamu ve çevre sağlığı ile şehir içi ulaşımın sağlanması yolunda sürekli tedbirler alınarak şehrin fiziki yapısına sosyal ve kültürel çok amaçlı binalar ilave edildi. Medine’de Mescid-i Nebevî’nin dışında bir kısmının planlanması ve kıble tespiti bizzat Hz. Peygamber tarafından yapılan mescitler inşa edildi. Resûl-i Ekrem, ashabından vefat edenlerin defni için Baki mevkiini mezarlık olarak şehir planına kattı ve burası Türkler arasında Cennetü’l-bakî adıyla meşhur oldu. Mescid-i Nebevî’nin inşasından sonra şehir planının tamamlayıcı unsurlarından biri olan çarşının yeri bizzat Hz. Peygamber tarafından belirlenerek faaliyete geçirildi. Medeni hayatın bir unsuru hâline getirilen çarşının işleyiş ve düzenine dair bazı düzenlemeler yapıldı. Kamu malı sayılan çarşıda yer edinmeye, kiralama veya bazı eşyaların sabitlenmesine izin verilmeyerek açık bir alan olarak kalmasına özen gösterildi. İslâm’ın ekonomik ve ticari hayata getirdiği değerlerin uygulamaya konulmasıyla Yahudilerin şehirdeki iktisadi hâkimiyetleri tedricen azaldı. Kardeşleştirme Müslümanların Medine’nin ekonomik hayatında söz sahibi olmalarını olumlu etkiledi. Tarım ve hayvancılık alanında bilgi sahibi olan ensarla ticaret konusunda mahir olan muhacirlerin tecrübelerinin birleştirilmesi çarşının işleyişinde güçlü bir geleneği ortaya çıkardı. Medine’nin şehirleşmesine yönelik tedbirleri araştırınız. Medine ve Mescid-i Nebevî İslâm medeniyet tarihi bakımından en önemli müesseselerin başında Medine’deki Hz. Peygamber’in mescidi gelir. Mescid-i Nebevî’nin inşası hicretten sonra Medine’de gerçekleştirilen en önemli faaliyetlerden olup şehirleşmenin dönüm noktası olmuştur. Bizzat Hz. Peygamber tarafından yaptırılan diğeri Kubâ olmak üzere Resim 4.1 Baki kabristanından bir görünüş Kaynak: Küçükaşcı, M. S. (2003), s. 347. 3 84 İslam Tarihi ve Medeniyeti I iki mescitten biri olan Mescid-i Nebî Medine’deki bütün faaliyetlerinin merkezinde yer alarak fonksiyonları bakımından sonraki dönemde kurulan camilere örnek teşkil etti ve inşasıyla birlikte Mekke’deki Mescid-i Harâm gibi şehir hayatının merkezi oldu. Hulefâ-yi Râşidîn döneminden itibaren genişletilmesi ve çevresinin düzenlenmesiyle ilgili yapılan faaliyetler sadece Harem-i şerif ile sınırlı kalmadı; şehrin fizikî yapısında önemli değişikliklere sebep oldu. Mescid-i Nebevî’nin adı Kur’an-ı Kerim’de doğrudan geçmemekle birlikte “ilk günden takva üzerine kurulan mescit” (et-Tevbe 9/108) şeklinde dolaylı olarak yer alır. Mescid-i Nebevî fazilet bakımından Mescid-i Harâm’dan sonra gelir. Bazı bilginlere göre Hz. Peygamber’in kabri burada olduğundan Mescid-i Nebevî daha faziletlidir. Akabe’de Hz. Peygamber’e ilk biat eden Es’ad b. Zürâre, hicretten önce Medine’de bir hurma kurutma yerinin etrafını duvarla çevirerek mescit haline getirmişti. Hz. Peygamber 24 Eylül 622 Cuma günü Medine’ye girdiğinde kendisini davet edenleri kırmamak için devesinin serbest bırakılmasını ve onun çöktüğü yere en yakın evde konaklayacağını söyledi. Kasvâ’nın Mâlik b. Neccâroğulları’nın evlerinin önünde hurma kurutulan bir düzlükte çökmesi üzerine Resûl-i Ekrem buraya en yakın evin sahibi Ebû Eyyûb el-Ensârî’ye misafir oldu. Hz. Peygamber Sehl ve Süheyl adlarında iki yetim çocuğa ait olan Kasvâ’nın çöktüğü arsayı mescit yapmak üzere sahiplerinden Hz. Ebû Bekir tarafından ödenen 10 dinar karşılığında satın aldı. Mescit alanı olarak seçilen arsanın zemin düzenlenmesi yapıldıktan sonra temeli törenle atıldı (Eylül 622). Temeline ilk harcı Hz. Peygamber’in koyduğu Mescid-i Nebevi yaklaşık 1022 m2’lik bir alanı kapsıyordu. Taş, kerpiç, hurma kütük ve dallarının malzeme olarak kullanıldığı inşaatta Hz. Peygamber ashapla birlikte çalışmış, bu faaliyet ensar ve muhacirin kaynaşması için iyi bir fırsat olmuştu. Nisan 623’te tamamlanan ilk bina, taş temel üzerine tek sıra kerpiçten, bir adam boyu kadar yükseklikteki çevre duvarı ile kuşatılarak üstü açık biçimde sade bir yapı olarak tasarlanmıştı. Kıblesi bizzat Hz. Peygamber tarafından Kudüs’e yönelik olarak yapılan ve üç kapısı bulunan mescidin doğu duvarının güney kısmına Resûl-i Ekrem’in eşleri Hz. Âişe ve Sevde için iki adet oda yapıldı. Daha sonra sayıları dokuza çıkan bu odaların bir kapısı mescide açılıyordu. Kıble hicretten on altı veya on yedi ay sonra Kudüs’ten Mekke’deki Kâbe’ye çevrilince güneyde bulunan yeni kıble tarafına gelen kapı kapatılarak kuzey duvarında yeni bir kapı açıldı. Basit ve sade, ancak son derece fonksiyonel olan Mescid-i Nebevi Müslümanların sayısının artmasıyla ihtiyaca cevap veremeyince Hayber Seferi dönüşü (Haziran 628) yeni ilâvelerle genişletildi. Çevresinde bazı yerlerin kamulaştırılmasıyla kıble tarafı hariç üç tarafına ilave yapılan Mescid-i Nebevi, yaklaşık 2433 m2 ebadında kare planlı bir hâle geldi. Başlangıçta üstü örtülmeyen Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında Hz. Peygamber’in namaz kıldırdığı yere yağmur ve güneşten korunmak için hurma kütüğünden altı direk üzerinde bir sundurma yapıldı. Kıble Kâbe’ye çevrilince bu sundurma kısmen korunarak Suffe ehlinin barındığı bir yer oldu. Daha sonra güney duvarına paralel dokuzar adet hurma kütüğünün üç sıra halinde dizilip ahşap sütunlar üzerine oturtulduğu bir çatı yapıldı. Araları 4,44 m. olan sütunlar, hurma ağacından kirişlerle birbirine bağlanıp hurma dalı ve yaprakları, izhir ve semer otlarıyla örtülerek toprakla kapatıldı. Çok sade biçimde yapılan tavan gölgelenmeyi sağlamakla birlikte yağmurdan koruyamıyordu. Mekke’deki Mescid-i Haram gibi Mescid-i Nebevi ve Kudüs’teki Mescid-i Aksa için de Harem-i şerif tabiri kullanılır. Hazrec kabilesinin Neccâroğulları kolundan olup hicretten iki yıl kadar önce eşi Ümmü Eyyûb ile birlikte İslâm’a girdi. İkinci Akabe Biatı’nda bulundu. Hicretten sonra evinde misafir ettiği Hz. Peygamber’in yanından hiç ayrılmadı. Sağlıklı olan herkesin Allah yolunda gazaya katılması gerektiğine inanan Ebû Eyyûb el-Ensârî, ihtiyarlık döneminde bile her yıl bir savaşta bulunmaya gayret etti. Katıldığı seferlerin sonuncusu Müslümanların ilk İstanbul kuşatması oldu. Kuşatma devam ederken hastalanarak 669 yılında vefat etti. Vasiyeti üzerine bir askerî birlik surlara yakın bir yere defnetti. Latinler 1204’te Konstantinopolis’i istilâ ettiklerinde Ortodokslara ait kilise ve kutsal yerleri yakıp yıkarken Ebû Eyyûb’ün kabri de tahrip oldu; zamanla da ortadan kalktı. İstanbul’un fethinden sonra kabri ortaya çıkarılarak türbe haline getirildi. Bundan kısa süre sonra da Eyüp Sultan Külliyesi inşa edilerek bu yörenin manevi yapısının temelleri atıldı. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 85 Hz. Peygamber’den Sonra Mescid-i Nebevî Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslâm’ın geniş bir alana yayılması başkent Medine’nin nüfusunun artmasını beraberinde getirdi. Her yıl İslâm dünyasının dört bir yanından Kâbe’yi ziyaret için gelenler dönüşlerinde Medine’ye uğrayarak Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret ediyorlardı; Mescid-i Nebevî’de namaz kılmayı hac ziyaretlerinin tamamlayıcı bir unsuru olarak görüyorlardı. Bütün bunlar mescidin genişletilmesi ihtiyacını ortaya çıkardı. Hz. Ömer, 638 yılında çevredeki bazı evleri mescide dâhil etmek için istimlâk etti. Kuzey duvarı biraz geriye çekildi ve ön duvar mevcut sütunların aralığı kadar ileri alınarak yanlara üçer, batı tarafında ön duvara dik ikişer sütun eklendi. Çevre duvarı yükseltilen ve kapı sayısı altıya çıkarılan Mescid-i Nebevî’nin alanı 4088 m2’ye ulaştı. Zemini Akik vadisinden getirilen küçük taşlarla kaplandı, ilk safların bulunduğu bölüme keçe döşendi. Hz. Osman döneminde Mescid-i Nebevi genişletilerek yeniden inşa edildi. 649 yılı Kasım ayında başlayıp 650 yılı Eylül ayında tamamlanan çalışmalardan sonra mescidin alanı yaklaşık 5378 m2’ye ulaştı. Binanın yapımında yontma taş ve kireç kullanıldı, her sırada bulunan aynı ebatta hazırlanmış ilk defa kullanılan tezyinatlı taşlardan oluşan sütunların sayısı on ikiye çıkarıldı. Gerek Hz. Ömer ve gerekse Hz. Osman zamanında yapılan genişletme ve süsleme faaliyetleri, İslâm medeniyetinin gelişimiyle de paralellik arz ediyordu. Mescid-i Nebevî en geniş kapsamlı değişikliği Emevî Halifesi Velid b. Abdülmelik zamanında yaşadı. Velid, 706 veya 707 yılında Medine Valisi Ömer b. Abdülaziz’den Mescid-i Nebevî’yi genişletmesini, Hz. Peygamber döneminden kaldığı için yıkılmasına izin verilmeyen hücrelerle çevredeki evleri kamulaştırıp mescide dâhil etmesini istedi. Mescid-i Nebevî’nin inşası için yapılan kamulaştırma faaliyetleri esnasında bazı problemler yaşanmış, özellikle de Hz. Peygamber’in hanımlarına ait hücrelerin yıkılması Medinelileri çok üzmüştü. Üç tarafından genişletilen ve bütün duvarlarda kesme taş kullanılan ve 710’da tamamlanan çalışmalardan sonra Mescid-i Nebevî yaklaşık 7500 m2’lik bir alana ulaştı. Hücre-i saadetin mescidin içerisine alındığı bu genişletmede minare ve şerefeleriyle niş tarzı mihrap, üç yeni unsur olarak eklendi. Ayrıca kıble duvarına celî kûfî hatla Şems süresi veya bu süreden Kur’an-ı Kerim’in sonuna kadar olan kısım yazıldı. Abbasî halifelerinden Mehdî-Billâh 777’de Medine’ye geldiğinde kapasitesini yetersiz bulduğu Mescid-i Nebevî’yi genişletmeye karar verdi. Aynı yıl veya bir sene sonra başlayan faaliyetler 165’te (781-782) tamamlandı. Sadece kuzey yönünde genişletilerek yaklaşık 9309 m2’ye ulaşan mescitteki sütun sayısı 290’a ulaştı. Süslemesine özel bir önem verilen kıble duvarının alt kısmı mermer kaplandı. Üst tarafı ise uzaktan mozaik gibi görünen altın parçalarıyla, doğu ve batı duvarlarının avluya dönük yüzleri renkli dekoratif oymalarla süslendi. Bundan sonra 1068 ve 1121 yıllarında olduğu gibi Medine ve çevresinde meydana gelen depremler veya çıkan yangınlardan dolayı zorunlu olarak veya Mescid-i Nebevî’yi güzelleştirmek için onarım ve yenileştirme faaliyetleri yapıldı. Ancak Memlükler zamanına kadar Mescid-i Nebevî her hangi bir değişikliğe uğramadı. 5 Kasım 1481’de güneydoğu köşesindeki minareye düşen bir yıldırım sebebiyle çıkan yangından Mescid-i Nebevî büyük zarar gördü. Yenilenmesi ve tezyinatının büyük kısmı 1483’te tamamlanan mescidin alanı 9429 m2’ye ulaştı. Batı duvarına bitişik Bâbüsselâm ile Bâbürrahme arasında bir medrese ile ribât inşa edildi. 86 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Medine’nin şehirlemesi ve Mescid-i Nebevî hakkında daha geniş bilgi için M. S. Küçükaşcı’nın Cahiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn adlı eserinin ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz. Mescid-i Nebevî’nin Bölümleri Hücre-i Saadet Hz. Peygamber, Hz. Âişe’nin odasına defnedilmesinden sonra burası hücre-i saadet adıyla anılmaya başlandı. Mescid-i Nebevî ile ilgili bütün onarım faaliyetlerinde hücre-i saadete öncelik verildi ve burası daima Hz. Peygamber’in minberiyle bütünleşerek mescidin en önemli bölümü oldu. Hz. Ömer ve Hz. Osman Mescid-i Nebevî’yi genişletirken hücre-i saadet ile diğer odaları olduğu gibi bıraktılar. Hücre-i saadetin dışındaki diğer odalar Velid zamanındaki genişletmede mescide dâhil edildi. Memlûk Sultanı Kalavun zamanında Hz. Peygamber’in kabri üzerine ilk defa ahşap bir kubbe inşa edildi. Sultan Kayıtbay hücre-i saadetin kubbesini yenileyerek Mescid-i Nebevî’de bazı düzenlemeler yaptı ve hücre-i saadetin kubbesinin yerine daha büyük bir kubbe ile Bâbüsselâm tarafına iki kubbe yapıldı (1476). Ravza-i Mutahhara Mescid-i Nebevî’nin Hz. Peygamber’in kabriyle minberi arasında kalan yaklaşık 330 m2’lik alanını kapsayan bölümüne, ‘tertemiz bahçe’ anlamında Ravza-i Mutahhara denilir. Ravza’da her biri İslâmiyet’in ilk döneminden ayrı bir hatırayı taşıyan Elçiler, Âişe, Muhallaka, Mushaf, Tövbe, Muhâfız gibi adlarla anılan sütunlar yer almaktadır. Mescid-i Nebevî’de en büyük yenileşmeyi gerçekleştiren Osmanlı Padişahı Sultan Abdülmecid’in imarında bunların üzerine adları ve Hz. Peygamber’in mescitle ilgili sözleri yazılarak diğer sütunlardan farklı oldukları belirtilmiştir. Minber Hz. Peygamber Mescid-i Nebevî’de cemaate hitap ederken ilk zamanlarda hurma ağacından bir kütüğe dayanıyordu. Sahabelerin Hz. Peygamber’in yüzünü görememeleri ve sesini işitememeleri üzerine 628 veya 629 yılında ılgın ağacından 50 cm. eninde 1,25 m. uzunlukta, 1 m. yükseklikte, arkasında üç sütunu bulunan üç basamaklı ilk minber konuldu. İlk halifeler Resûl-i Ekrem’e saygılarından dolayı bir tahta parçasıyla kapatılan üçüncü basamağı kullanmadılar. Hz. Osman zamanında Hz. Peygamber’in minberinin üzerine kubbe yapıldı, kumaşla örtüldü ve basamakları abanoz ağacıyla kaplandı. Muâviye b. Ebû Süfyân devrinde minbere altı basamak daha eklendi. Mescid-i Nebevî’ye en son III. Murad’ın yolladığı mermer minber konuldu (1590). Osmanlı selâtin camilerinde benzerleri görülen, üzerinde zarif altın tezyinatlı kubbenin yer aldığı, yaklaşık 7 m. yüksekliğindeki bu minber süsleme ve tezyinat bakımından bir şaheser olup halen Ravza-i Mutahhara’nın batısında Hz. Peygamber’in mihrabının sağında ve minberinin yerindedir. Mihrap Başlangıçta Mescid-i Nebevî’nin bir mihrabı yoktu. Hz. Peygamber’in namaz kıldırdığı yer belliydi. Ömer b. Abdülaziz Mescid-i Nebevî’yi imar ederken ön duvara oyulmuş niş tarzında bir mihrap ilâve etti. Bu daha sonra Resûl-i Ekrem’in mihrabı olarak meşhur oldu. Velid b. Abdülmelik ve Mehdî-Billâh dönemlerinde yapılan Hücre-i saadetin üzerine yaptırılan kubbe, ‘kubbetü’lhücre’ veya ‘kubbetü’n-nûr’ adıyla meşhurdur. Haremeyn işlerine büyük önem veren Sultan II. Mahmud’un emriyle hücre-i saadetin üzerine taştan yeni bir kubbe yapıldı, kurşunla kaplanarak yeşile boyandı. Günümüze kadar gelen ve Mescid-i Nebevî’nin simgesi olan bu kubbeye renginden dolayı yeşil kubbe anlamında ‘Kubbetü’l-hadrâ’ denilir. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 87 düzenlemelerde mihraba giden revakın tezyinatına özel bir önem verildi. Çok dengeli çizgiler taşıyan, sağında imamın girmesi için bir kapısı bulunan mihrabın üstü altın tezyinatlı bir kubbe ile örtüldü. Mescid-i Nebevî’de Hz. Peygamber’in mihrabından başka mihraplar da vardı. Hz. Osman’ın mihrabı olarak bilinen maksurenin kuzeyinde Hz. Peygamber’in gece namazı kıldığı yerde Sultan Kayıtbay ve Sultan Abdülmecid devirlerinde yenilenen “mihrâbü’t-teheccüd” yer alır. Mushaf konulan ahşap dolabı dışında bugün de mevcut olan bu mihrabın üzerinde altın süslemeler ve teheccüd âyetleri yazılıdır. Gece namazı mihrabının önünde ve hücre-i saadetin arkasında maksure içinde Hz. Peygamber’in mihrabına benzer şekilde süslenen Hz. Fâtıma’nın mihrabı yer alır. Mescid-i Nebevî’de farklı mezhepler için ayrı ayrı mihraplar da konulmuştur. Mahfil Mescid-i Nebevî’ye ilk mahfili (maksure) Hz. Ömer’in namaz kıldırırken şehid edilmesini dikkate alan Hz. Osman yaptırdı. Mescid-i Nebevî’de Resûl-i Ekrem’in minberinin kuzeyinde Bilâl-i Habeşî’nin müezzinlik yaptığı yerde bulunan müezzin mahfili ‘makberiyye’ adıyla meşhurdur. İlk zamanlarda basit ve sade yapıda ahşap olan mahfil, Memlük Sultanı Kayıtbay tarafından kare planlı ince ve zarif dört direkten bir kaide üzerine tamamı mermerden yapıldı. Ardından bazı tamir ve tadilâttan geçirilen müezzin mahfilinin en son tamiratı 1983’tedir. Minare Hz. Peygamber döneminde Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında, Bilâl-i Habeşî’nin ezan okumak için iple tırmanarak çıktığı ‘üstüvane’ denilen bir yer vardı. Minarenin ilk şekli olarak düşünülebilecek silindir biçimindeki bu yerin dışında ezan okumak için mescidin çevresindeki bazı yüksek yerler de kullanılıyordu. Ömer b. Abdülaziz, Mescid-i Nebevî’yi genişletirken dört köşesine yaklaşık 26 m. yükseklikte dört minare yaptırdı. 716’da Emevîlerden Süleyman b. Abdülmelik’in güneybatı köşesindeki minareyi şerefesinin mesken mahremiyetine zarar verdiği gerekçesiyle yıktırmasıyla, Mescid-i Nebevî yüzyıllar boyunca üç minareli olarak kaldı. 5 Resim 4.2 Mescid-i Nebevî’nin içindeki Ravza-i Mutahhara, hücre-i saadet ve kabirlerin yerleşim planı. Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX, 431. 88 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kasım 1481’de mescidin güneydoğu köşesindeki minarenin bir kısmının yıldırım sebebiyle yıkılmasının ardından bütün minareler tekrar yapıldı. Bunlardan bugün hâlâ ayakta duran, Memlük sanatının en önemli örneklerinden olan başmüezzinin ezan okuduğu minare ‘Reîsiyye’ adıyla ünlüdür. Osmanlı döneminde 1540’ta mescidin kuzeydoğusundaki minare yıkılarak yerine 4,65 x 4,65 metrelik kaide üzerinde yaklaşık 70 m. yükseklikte Kanunî Sultan Süleyman’a nisbetle ‘Süleymâniye’ adlı üç şerefeli bir minare inşa edildi. Abdülmecid’in imarı sırasında kuzeybatıda Mecidiye, güneybatıda Bâbüsselâm, batıda ise Bâbürrahme diye anılan minareler yapıldı. Mescidin Reîsiyye dışındaki minareleri tamamen Osmanlı tarzını yansıtmaktaydı. Mescid-i Nebevî’nin 1994’te tamamlanan son imarında minare sayısı ona çıkarıldı. Kapılar Mescid-i Nebevî’nin ilk yapımında batı tarafında Bâbürrahme (Bâbüâtike), doğu tarafında Bâbücibrîl (Bâbüosman) ve güney tarafında Bâbülcenûbî adlarıyla üç kapısı vardı. Kıblenin değişmesinden sonra güneydeki kapı kapatılarak kuzey duvarında yeni bir kapı açıldı. Hz. Peygamber, hastalığı sırasında Hz. Ebû Bekir’in kapısı dışında mescidin avlusuna açılan bütün kapıların kapatılmasını istediğinden bu kapı genişletmelerde korunarak mescit dışına yer altından bir geçit konuldu. Hz. Ömer zamanında kapı sayısı altıya çıkarıldı. Mescid-i Nebevî’nin kapıları, genişletmeler sırasında daha ileriye alınmaları dışında Mehdî zamanındaki imara kadar herhangi bir değişikliğe uğramadı. Bu dönemde doğu ve batı duvarlarında sekizer, güney ve kuzey duvarlarında dörder olmak üzere kapı sayısı yirmi dörttü. Kanunî Sultan Süleyman devrinde yenilenen Bâbürrahme’nin sağ ve sol tarafına Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet olarak gönderildiğini belirten âyetten sonra Kanûnî’den Osman Bey’e kadar bütün Osmanlı padişahlarının adları yazıldı. Günümüzde Mescid-i Nebevînin kırk bir ana giriş ve çıkış noktası bulunmaktadır. Diğer Bölümleri İnşasından itibaren Mekke’deki Mescid-i Haram gibi şehrin gündelik hayatının merkezi olan Mescid-i Nebevî’nin ortasında kum ve çakıl dökülmüş, iki tarafına hurma ağaçlarının dikildiği, daha sonra ‘kumluk’ adıyla meşhur olan üzeri açık bir avlusu vardı. Halkın toplantı ve buluşma yeri olan bu avluda ikindiden sonra başlayan hareketlilik yatsı sonuna kadar devam ederdi. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde mescidin arka tarafında kadın ve erkeklere ait birer sofa bulunuyordu. Hz. Ömer, mescidin doğu tarafındaki avlusunun kuzeyine Butayha adı verilen bir mekân yaptırarak, sohbet etmek, serbest konuşmak ve şiir okumak isteyenlere tahsis etti. Mescid-i Nebevî’nin çeşitli yerlerine erken dönemden itibaren su getirilmiştir. 1326’da Medine’yi ziyaret eden İbn Battûta hücre-i saadetin kuzeyinde mermer bir havuz bulunduğunu, Bâbüsselâm’in yanındaki Aynüzzerkâ kaynağından gelen çeşmeye de bir merdivenle inildiğini kaydeder. Memlûk Sultanı Kalavun çeşmenin yanına bir şadırvan inşa ettirmiş, bu şadırvan 1837’de yenilenmiştir. Aynı yıl Bâbürrahme civarında I. Ahmed tarafından yaptırılan sebil ve fıskiye de onarılmıştır. Mescid-i Nebevî ilk zamanlarda hurma dallan yakılarak aydınlatılıyordu. Ashaptan Temîm ed-Dârî, Suriye’den Medine’ye gelirken beraberinde kandil ve yağ getirmesiyle mescit aydınlatılmaya başlandı. Hz. Ömer zamanında Mescid-i Nebevî’ye büyük kandiller asılarak buhurdanlıklar konuldu. Daha sonra kandil, fener, mum ve meşale gibi aydınlatma araçları kullanılarak bunlar için özel tahsisatlar ayrıldı. Mescid-i Nebevî’de ilk defa 1908 yılında elektrik kullanıldı. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 89 Emevî Halifesi Velid b. Abdülmelik zamanında gerçekleştirilen imarın ardından Mescid-i Nebevî’ye ilk kitabe konuldu. Abbasî Halifesi Mehdî-Billâh devrinden itibaren mescidin imarıyla ilgili her türlü faaliyet bir kitabe ile kayıt altına alınıyordu. Mescid-i Nebevî’nin Fonksiyonları Vahyin en çok geldiği mekânların başında gelen Mescid-i Nebevî, Hz. Peygamber’in ibadet ve ziyaret maksadıyla yolculuk yapılmaya değer olduğunu belirttiği diğerleri Mescid-i Haram ve Mescid-i Aksa olmak üzere üç mescitten biridir. İslâm’ın ilk döneminde Mescid-i Nebevî bütün resmî faaliyetlerin gerçekleştirildiği bir yerdi. Hz. Peygamber’in devlet başkanı olması dolayısıyla siyasetin, muallimlik vasfı sebebiyle eğitimin, ordu kumandanı olarak askerî teşkilâtın, kadılık vasfıyla adalet teşkilâtının merkeziydi. Ayrıca Suffe başta olmak üzere bazı kişiler için barınma yeri, misafirhane ve sosyal yardım mahalli olarak da kullanılıyordu. Çeşitli Arap kabilelerine mensup heyetler Elçiler sütununda kabul edilir, bazıları mescidin içerisinde kurulan çadırlarda ağırlanırdı. Rufeyde el-Ensâriyye adlı hanım Mescid-i Nebevî’de yaralı ve hastaları tedavi ederdi. Hz. Peygamber’in hukuki problemleri çözerken oturduğu yer ‘kaza revakı’ adıyla meşhurdu. Gerektiğinde münadiler çıkarılarak halk mescide toplanır ve önemli konularda bilgilendirilirdi. Mescidin minberi sadece hutbe okumak için değil halka yapılacak konuşmalar, halifelere biat gibi merasimler için de kullanılırdı. Emevî Halifesi Abdülmelik zamanından itibaren başşehirden gönderilen Kâbe örtüsü Mescid-i Nebevî’de teşhir edildikten sonra Mekke’ye gönderilirdi. Mescid-i Nebevî’nin ilk imamı, hatip ve vaizi olan Hz. Peygamber’den sonra bu görevler halifeler, hilâfet merkezinin Dımaşk’a nakledilmesinden sonra da valiler tarafından üstlenildi. Mescid-i Nebevî’ye yapımından itibaren başta müezzin olmak üzere çeşitli alanlarda görevliler tayin edildi ve Hz. Osman zamanından itibaren maaş verilmeye başlandı. Emevîler döneminde görevlilerin sayısı arttırılarak çalışma alanları çeşitlendi. Mescidin bakım ve onarımını yapmak, burada yürütülecek dinî hizmetlerle eğitim ve öğretim faaliyetlerinin masraflarını karşılamak için Emevîler döneminden itibaren çeşitli vakıflar tesis edildi, zamanla ortadan kalkan bazı vakıfların yerine yenileri kuruldu. Resim 4.3 Medine’yi gösteren eski bir kartpostal 90 İslam Tarihi ve Medeniyeti I HZ. MUHAMMED’İN MÜSLÜMANLARIN İMAN, AHLAK, GÖNÜL VE AKIL DÜNYALARINDAKİ YERİ Adları İslâm Peygamberi, Muhammed, Ahmed, Mâhî, Haşir ve Âkıb olmak üzere kendine özgü beş adının bulunduğunu ve bunların daha önce kullanılmadığını söylemiştir. Hz. Peygamber’in Muhammed’den sonra en çok kullanılan ikinci ismi Ahmed’dir. Bu ad da ‘hamd’ kökünden türemiş olup “Allah’ı herkesten daha iyi ve daha çok öven; herkesten daha çok övülen” anlamlarına gelir. Kur’an-ı Kerim’de bir yerde geçmekte ve burada, Hz. İsa’nın İsrâiloğulları’na kendisinden sonra gelecek Ahmed adındaki peygamberi müjdelediği belirtilmektedir. Yuhanna İncili’ndeki Parakletos kelimesiyle de Ahmed adının kastedildiği ifade edilmektedir. Mâhî adı küfrün onun eliyle yok edileceğini, Haşir kıyamet gününde insanların onun ardından giderek haşrolacağını, Âkıb da kendisinden sonra hiçbir peygamberin gelmeyeceğine işaret etmektedir. 300’ü aşkın isim ve sıfatı müstakil kitaplarda bir araya getirilen Hz. Peygamber’in yaygın adlarından biri de seçilmiş anlamında bir sıfat olan Mustafa’dır. Fiziki Özellikleri Hz. Peygamber’in fiziksel özelliklerini, özel hayatını ve ahlakını anlatan eserlere huy, tabiat, ahlak gibi anlamlara gelen şemâil denilir. Hz. Peygamber’in fiziki özelliklerini anlatan edebî eserlerle aynı konuda hüsn-i hatla yazılmış levhaların adı ise hilyedir. Hilyenin özellikle Türk edebiyat ve sanatında en güzel örnekleri verilmiştir. Peygamber sevgisini her şeyin üstünde tutan Türklerin bu sevgiyi diğer milletlerde görülmeyen bir şevkle edebiyat ve sanatlarına aktarmış olmaları bunun en önemli sebebidir. Divan edebiyatında hemen her şair Hz. Peygamber’i öven bir naat kaleme almıştır. Sahabelerin Hz. Peygamber’in fiziki özelliklerini kendi bilgi, anlayış ve yetişmişlik dereceleri nispetinde tespit etmeye çalışmaları hilye konusunda değişik rivayetlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Buna göre, Hz. Peygamber iri yapılı ve heybetliydi. Uzuna yakın orta boylu, büyükçe başlı, bazen kulak memesini geçen saçları hafif dalgalıydı. Beyaz tenli, alnı açık, kaşları hilâl gibi ince ve sıktı. Burnu ince ve hafifçe kavisliydi. Sakalı sık ve gür, yanakları düzdü. Bütün organları birbiriyle uyumlu olup ne zayıf ne de şişmandı. Göğsü ile iki omzunun arası genişçe, mafsalları kalıncaydı. Bilekleri uzun, avucu genişti. Yürürken ayaklarını yere sert vurmaz, sakin fakat hızlı ve vakarlı yürürdü. Hz. Peygamber güler yüzlüydü ve ilk bakışta insana güven veren bir görünümü vardı. Medine’ye hicret esnasında onu ilk defa gören Yahudi bilginlerden Abdullah b. Selâm bu yüzün sahibinin yalancı olamayacağını söyleyerek ailesiyle birlikte Müslüman olmuştu. Hz. Peygamber’in maddi ve manevi özellikleri hakkında daha geniş bilgi için A. Yardım’ın Peygamberimiz’in Şemâili adlı eserine başvurabilirsiniz. Eşleri ve Çocukları Hz. Peygamber’in ikisi Mâriye ve Reyhâne adlı câriyeler olmak üzere değişik zamanlarda on iki eşi oldu. Hz. Peygamber’e ilk inanan kadın olan ve İslâmiyet uğrunda bütün servetini ortaya koyarak eşini destekleyen Hz. Hatice ilk eşi ve İbrahim dışındaki bütün çocuklarının annesidir. Onun vefatından sonra Hz. Peygamber ilk Müslümanlardan beş çocuk annesi Sevde ile evlendi ve üç yıl boyunca yalnız onunla Muhammed, Hz. Peygamber’in en çok bilinen adı olup “övgüye değer bütün güzellikleri ve iyilikleri kendinde toplayan kişi” anlamındadır. Kur’an-ı Kerim’de kırk yedinci sürenin ismi de olan Muhammed dört yerde geçer. 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 91 evli kaldı. Hz. Peygamber’in bakire olarak aldığı tek eşi 624 yılında evlendiği Hz. Aişe’dir. Hz. Peygamber 625’den itibaren Hz. Ömer’in yirmi yaşında dul kalan kızı Hafsa, Zeyneb bint Huzeyme, Ümmü Seleme, Cüveyriye bint Hâris, Zeyneb bint Cahş, Reyhâne bint Şem’ûn, Ümmü Habîbe, Safıyye bint Huyeyy, Meymûne bint Haris ve Mâriye ile evlendi. Hatice, Zeyneb ve Reyhâne kendisinden önce vefat etti. Hayatının yaklaşık son on yılına kadar tek evli olarak yaşayan Hz. Peygamber’in sonraki evliliklerinin her biri özel sebeplere dayanır. Kocasının ölümü üzerine dul ve desteksiz kalan ve İslâm’a bağlılıkta sebat eden hanımları himayesine alarak onları ödüllendirme, Arapların içinde yerleşmiş yanlış anlayışları değiştirmeye fiilen öncülük etme, ashabın ileri gelenleriyle, köklü Arap kabileleri ve komşu topluluklarla akrabalık kurarak İslâm toplumunun bütünleşmesini sağlama ve peygamberlik konumunu güçlendirme gibi amaç ve sebepler sayılabilir. İslâm Peygamberi’nin getirdiği yeni vahiy şüphesiz erkekler kadar hanımları da ilgilendiriyordu. Onlara yönelik tebliğlerde Hz. Peygamber’in eşleri eğitici ve öğretici görevi ifa ediyorlardı. Özellikle kadınlara has olup erkeğe sormaktan kaçınacakları şeyler hususunda Resül-i Ekrem’in hanımları birer bilgi ve fetva mercii olarak hizmet görüyordu. Âişe, ensâb ilmini ve Arap edebiyatını iyi bilen Hz. Ebû Bekir’in kızı olarak ilim ve kültür atmosferinde yetişti. Müminlerin anneleri sayılan Peygamber eşleri arasında O’nun özel hayatının bilinmesine en büyük katkıyı yaparak en çok hadis rivayet eden yedi sahabe arasında yer aldı. İlim bakımından Hz. Âişe’den sonra gelen ve hanımlarından en son vefat eden Ümmü Seleme’nin rivayet ettiği hadis üç yüz yetmiş sekizdi. Sevde beş, Hafsa altmış, Cüveyriye yedi, Zeyneb yirmi, Ümmü Habîbe altmış beş, Safiyye on, Meymûne yetmiş altı hadis rivayet ederek hanımların ilimle uğraşmalarının da öncüsü oldular. Hz. Peygamber’in üçü (beş) erkek, dördü kız olmak üzere yedi (dokuz) çocuğu vardı. Peygamberlikten önce doğan ve kendisinin Ebü’l-Kâsım künyesiyle anılmasına sebep olan ilk oğlu ve ilk vefat eden çocuğu Kâsım’ın ne kadar yaşadığı belli değildir. Kâsım’dan sonra sırasıyla Zeynep, Rukiyye, Ümmü Külsûm ve Fâtıma doğdu. Mekke döneminde en son doğan Abdullah ise hicretten önce vefat etti. Bu dönemde Hz. Peygamber’in Tayyib ve Tâhir adında iki oğlunun daha dünyaya geldiği, ancak bunların iki ayrı çocuk olmayıp Kâsım ile Abdullah’ın lakapları olduğu da rivayet edilmektedir. Resûl-i Ekrem’in Medine döneminde Cariyesi Mâriyetü’l-Kıbtiyye’den doğan ve iki yaşına gelmeden vefat eden İbrahim haricindeki bütün çocukları Hz. Hatice tarafından dünyaya getirilmiştir. Hz. Peygamber’in soyu kendisinden altı ay sonra vefat eden küçük kızı Fâtıma’dan olma torunlarıyla sürmektedir. Hz. Peygamber’in kızı Hz. Fâtıma ile damadı Hz. Ali’nin çocukları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin adlı torunlarıyla onların soyundan gelenlere seyyid ve şerif denir. Hz. Peygamber’in soyundan geldiğini iddia eden sahte seyyid ve şeriflere ise müteseyyid denilir. Seyyyid ve şeriflere yönelik bazı hizmetler için nakîbüleşrâf adlı görevliler tayin edilmiştir. Bunlar seyyid ve şeriflerin şecerelerini kaydederek toplumda statü ve asaletlerinin görünürlük kazanması için çaba gösterirlerdi. Hz. Muhammed’in Misyonu ve Kişisel Özellikleri Peygamberlerin gönderilişinin başlıca amacı, gönderildikleri toplumları Allah’ın iradesi doğrultusunda zihnî ve amelî planda değiştirme ve dönüştürmedir. Çünkü peygamberler vahiy yoluyla kendilerine bildirilen inanç, ibadet, ahlak ilkelerini tebliğ etme yanında bunların anlaşılması ve uygulanması hususunda insanlara model olma sorumluluğu da taşırlar. Bundan dolayı diğer peygamberler gibi 92 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Muhammed’in görevi de sadece kendisine verilen vahyi tebliğden ibaret değildir. Kur’an-ı Kerim’de peygamberler silsilesinin son halkasını oluşturan Hz. Muhammed’in fert ve toplumları manevi arınmaya tâbi tutma, onlara kitap ve hikmeti öğreterek hak dini yaşayacak bir olgunluğa kavuşturma ve yeni bir toplum modeli oluşturma görevini üstlendiği vurgulanır. Hz. Peygamber’e bağlı olanlar da ona uyup emir ve yasaklarına boyun eğme sorumluluğu taşıdıkları gibi onun davranışlarına tâbi olarak örnek almakla yükümlüdürler. Batı dünyasında din ile hayatın maddi alanlarını birbirinden ayıran yaygın anlayış, İslâm Peygamberi’nin sosyal misyonu ve tarihsel rolünün kavranmasında karşılaşılan ciddi zorlukların başında gelmektedir. Batı dünyası yüzyıllar boyunca mücadele ettiği rakip uygarlığın kurucusu gördüğü Hz. Muhammed hakkında Ortaçağ boyunca teşekkül eden ön yargılar ve olumsuz bakış açısından hâlâ kurtulamamıştır. Kur’an’da Hz. Muhammed 170 ayette diğer peygamberlerle birlikte çoğul olarak, 241 ayette de bizzat yer alır. Seksen altı ayette Allah ve Muhammed kastedilerek bir arada zikredilirken, on yedi ayette de ‘bizim resulümüz’, ‘O’nun resulü’ anlamındaki terkipler şeklinde geçer. Ayrıca ikinci ve üçüncü şahıs olarak Hz. Peygamber’le bağlantılı zamirlerin sayısı binleri bulmakta, doğrudan ona yönelik hitapların sayısı da üç yüzü aşmaktadır. Ezan içinde yer alan Muhammed adı yirmi dört saatin her anında Allah ismiyle birlikte anılır. Buna çeşitli vesilelerle tekrarlanan kelime-i tevhit ve kelime-i şehâdet, farz namazlardan önceki ikamet, ayrıca namaz içindeki Tahiyyat, Salli ve Bârik dualarında Hz. Peygamber’in adının tekrar edilişi eklenmelidir. Çok defa dikkat çekmeyen bu iç içe sistem Hz. Peygamber’in dindeki çok özel konumunu göstermektedir. Bu bakımdan İslâmiyet’i benimsemiş bir kimse için çok özel duygu ve düşünce içinde olması gereken Hz. Muhammed her hangi bir peygamber konumunda değildir. İslâm’da iman esasları Allah’a, peygamberlere ve ahiret gününe iman şeklinde önce üç, sonra kelime-i şehâdette belirtildiği üzere Allah’a ve Hz. Muhammed’in peygamberliğine iman şeklinde iki, son olarak da Allah’a iman şeklinde tek bir esasta özetlenir. Buna göre Hz. Peygamber’e iman Allah’a imana ulaşmanın yoludur. Bu bakımdan Hz. Peygamber’e iman onu yakından tanımayı, şahsiyetine güven duymayı, yaptıklarını ve söylediklerini benimsemeyi ve bunları kendi dünyasına mal etmeyi gerektiren bir duygudur. İmanın arkasından Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gelir. Allah’a itaat Peygamber’e itaatin temeli olurken, Peygamber’e itaat de Allah’a itaatin tek görünür kanıtıdır. Çünkü Allah kendisine itaatle beraber Hz. Muhammed’e de itaati emretmiştir. Bundan dolayı itaat sadece ibadet vb. alanlarda değil sosyal hayatta da söz konusu olup, kadın ve erkek tüm Müslümanların şiarıdır. İman ve itaatin ardından tâbi olma gelir. Kur’an-ı Kerim bir kimsenin Allah’ı sevip sevmediğinin ölçüsünü Hz. Peygamber’e uyup uymadığıyla ilişkilendirmekte ve bunu Peygamberi’nin ağzından söyletmektedir (Âl-i İmrân 3/31). Aynı şekilde Kur’an’da Hz. Peygamber’e salâtüselâm getirerek manevi şahsiyetinin selamlanması emredilir. Hz. Muhammed’in peygamberlik tasarrufunun sürekli ve kesintisiz olduğunu gösteren bu emirle onun buyruklarına tam anlamıyla boyun eğme ve ona olan sevgi ve bağlılığın değişik vesilelerle tazelenmesi anlamıa gelmektedir. Bir şeye verilen değerin ölçüsünü ona karşı beslenen sevginin derecesi ortaya koyar. Her sevgi özü itibarıyla birbirinden farklıdır. Hz. Peygamber insanların Allah’ı tanımalarına ve sevmelerine aracı olduğuna göre hem yaratanı hem yaratılmışı seven bir insandır. Bundan dolayı Peygamber sevgisi, “Sizden hiçbiriniz beni babasından, evlâdından ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe iman etmiş 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 93 olamaz” mealindeki hadis çerçevesinde en üst tazim ve hürmet derecesinde olması gerekir. İslâm’da Peygamber sevgisine büyük önem verilmekle birlikte bütün sevgilerin üstünde Allah sevgisi yer alır. Peygamber sevgisi onun gerçek hayatı, şahsiyeti ve dindeki konumuyla paralel olmalıdır. Hz. Muhammed’in şahsiyetini doğru olarak bilip tanımak, iman ve gönül hayatını ona göre düzenlemek İslâm’ı benimseyen herkesin önemli görevlerinden biridir. Zira İslâm Peygamberi taklit edilip uyulması mümkün olan en güzel örnektir. Bu bakımdan Türk kültüründe Allah sevgisi birinci sırada, Peygamber sevgisi ikinci sırada, Ehl-i beyt sevgisi üçüncü sırada ve Vatan sevgisi dördüncü sırada gelir. Hz. Peygamber kıyamete kadar gelecek insanlara örnek bir şahsiyet, davranışlarından ders alınacak bir rehber olarak gönderildiğinden hayatın her yönünü kapsayan üstün bir ahlakla donatılmıştır. Hz. Âişe, onun ahlakının Kur’an’dan ibaret olduğunu belirtirken, Hz. Peygamber de Allah tarafından en güzel şekilde eğitildiğini ifade etmiştir. İlahî destek ve denetim altında bulunduğu ve gerektiğinde Allah’ın yardımını gördüğü halde sıradan bir insan gibi hayatın bütün zorluklarını yaşayan Hz. Peygamber, mükemmel imanın güzel ahlaklı olmakla sağlanabileceğini bildirmiştir. Başkalarına tavsiye ettiği ahlak ilkelerini hayatı boyunca uygulaması bunların daha çok benimsenmesini sağlamıştır. Onun bütün hayatı kucaklayan doğal yaşama biçimi, ahlakının her devirde birbirinden farklı insanlar tarafından örnek alınmasına sebep olmuştur. Endülüslü bilginlerden İbn Hazm âhiret iyiliğini, dünya bilgeliğini, düzgün yaşayışı, ahlak güzelliklerini kazanmak ve erdemlerle donanmak isteyenlerin Hz. Peygamber’i örnek almaları gerektiğini belirtir. Hz. Muhammed in davranışlarının örnek alınması sadece dinî etkenlere bağlı olmayıp Peygamber hâtırasına duyulan derin saygı ve ona karşı beslenen vefa duygusudur. Hz. Peygamber’in tebligatı ve oluşturduğu inançlı toplum, bunların tarih içinde oynadığı rol bütün insanlık için bir rahmet olarak değerlendirilmektedir. Bu özellik sadece Hz. Peygamber’e bahşedilmiştir ve onun çağrısı Asr-ı saadetteki muhatapları yanında bütün insanlığadır. Hz. Peygamber güçlü ve sağlıklı bir vücut yapısı, derin bir sezgi, anlayış ve kavrayış kabiliyeti, sağlam bir hafıza, etkili hitabet, ihlâs, sabır, cesaret, hilim, cömertlik, hayâ, iyi geçim, şefkat ve merhamet, vefa, tevazu, adalet, emanet, iffet, doğruluk gibi üstün niteliklere sahipti. Seçkin özelliklerinden birisi de ümmî olmasıdır. Karakteri, ahlakı, arzu ve eğilimleri farklı olan insanlara bir rehber olarak gönderildiğinden bunların bütün ihtiyaçlarını giderecek bir ruhsal ve düşünsel olgunlukla donatılmıştı. Takip ettiği siyaset de fert ve toplumları kapsayan, bütün eğilimleriyle insan tabiatını göz önünde bulunduran bir genişlik ve derinlik taşıyordu. Hz. Muhammed’in, insanlık tarihinde siyasî, hukukî, ekonomik ve sosyal alanlarda ortaya koyduğu değerleri bilfiil uygulamayı başardığı bilinen tek peygamber ve lider olması da bu rehberlik ve önderlik misyonunun bir gereğidir. Arap dilinde “ümm” ana, “ümmi” de anasından doğduğu gibi kalan okuyup yazması olmayan kimse demektir. Ümmilik sıradan kimseler için bilgi eksikliğini ifade eden bir sıfattır. Hz. Peygamber’e nispet edildiği zaman ise bir eksiklik değil yetkinlik ve eksiksizlik anlamındadır. Onun bütün bilgi ve görgüsü Allah tarafından verilmiş bir mevhibe-i ilahiyedir. İslâm Peygamberi’nin önemli mucizelerinden olan bu hususu ünlü şâir Fuzûlî şöyle özetler: Bâkî mucizeler ne hâcet vasf-ı hak isbâtına, Câhil iken el, senin ilmin yeter burhân sana. 94 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Muhammed’in Mirası Yetim olarak dünyaya gelen Hz. Muhammed Mekke’de önce dedesinin, ardından da amcasının himayesinde büyüdü. Gençliğinde önce çobanlık daha sonra da ticaretle uğraşarak amcasının bütçesine katkı yaptı. Hz. Hatice ile evlendikten sonra da ticaret hayatı sürdü. Medine’ye hicret ettiğinde herhangi bir mal varlığı yoktu. Hicretten sonra bir süre diğer muhacirler gibi ensar tarafından ağırlandı. Bedir Gazvesi’nden sonra nazil olan ve ganimetlerin beşte birinin Allah’a, resulüne, onun akrabalarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara ait olduğunu bildiren ayet Hz. Peygamber ve ailesinin başlıca geçim yolunu belirledi. Savaşa katılan asker sıfatıyla, gaziler arasında paylaştırılan ganimetten kendisine düşen hisseyi alan Hz. Peygamber, taksimden önce tercihine bırakılan komutanlık hakkı hususunda ise, kılıç, at, vb. gibi sembolik bir tercih yapar, hiçbir şekilde maddi değeri fazla olan bir mal almazdı. Benî Nadîr Yahudilerinin Medine’den sürgün edilmesi üzerine Hz. Peygamber ailesinin yıllık geçimine yetecek kadar miktarı onların topraklarında yetişen ürünlerden almaya başladı. Fey adı verilen bu tür gelirlere fethedilen yerlerden alınan bazı mallar, Hayber ve Fedek arazilerinden gelen yıllık ürünün belli bir miktarı da eklendi. Zekâtın ve vergi gelirlerinin kendisi ve aile fertleri için kullanılmasını doğru bulmayan Hz. Peygamber, sadece kendisine verilen hediyeleri kabul ederdi. Son derece gösterişsiz bir hayat tarzını benimseyen Hz. Peygamber, elde ettiği geliri hemen ihtiyaç sahiplerine dağıttığı için bazen birkaç gün yemek yemediği, gün boyu aç kaldığı, evinde bir iki ay boyunca yemek pişmediği olurdu. Kendisi ve ailesi buğday ekmeğini pek nadir görür, çok defa arpa ekmeği yerdi. Hiçbir zaman dünyanın insanı cezbeden güzelliklerine değer vermedi. Yatağının yüzü tabaklanmış deriden, içi de yumuşak hurma lifindendi. Genellikle hasırın üzerinde yatar, onun vücudunda iz bırakması sahabelerini üzdüğü halde kendisi buna aldırmazdı. Kendisini kimseden üstün görmez, herkesin yaptığı işi o da yapardı. Evinin, ailesinin işlerini kendi görür, bu konuda kimsenin yardımını kabul etmezdi. Hz. Peygamber’in vefatı sırasında, daha önce bir Yahudiye zırhını rehin bırakarak aldığı 30 ölçek arpanın az bir kısmı kalmıştı. Tereke olarak da sadece bir katır, birkaç silah ve sadaka olarak ayırdığı birkaç parça araziden başka geride para veya mal olarak zikredilmeye değer maddi bir miras bırakmadı. Hz. Peygamber savaşsız ele geçirilen ve hukukî bakımdan tasarrufuna bırakılan Fedek hurmalıklarını, Medine’deki bir bağı ve Hayber arazisindeki hissesini vakfetmişti. Hz. Fâtıma, babasının bu arazilerinin kendisine miras kaldığını düşünüyordu. Bu amaçla müracaat ettiği Hz. Ebûbekir, Hz. Peygamber’in, “Biz peygamberler, miras bırakmayız. Bıraktığımız mal sadakadır.” sözünü aktardıktan sonra şöyle dedi: “Şimdi bu vakıf maldan Muhammed ailesi yiyerek istifâde edebilir. Ancak bundan fazla hakları yoktur.” Hz. Peygamber’in liderliğinde Arap yarımadasındaki siyasî yapı çeyrek asır içinde değişti ve kabileler hâlinde yaşayan Araplar onun sayesinde ilk defa birleşerek millet oldu. Bu bakımdan Hz. Peygamber, maddi bir miras bırakmamasına karşılık, bütün insanlığa, onların kurtuluşunu sağlayacak, hidayet ve selamete kavuşturacak Kur’an ve Sünnet’ten meydana gelen büyük bir manevi miras bıraktı. Bu iki kaynak etrafında şekillenen İslâm dini ve medeniyeti asırlar boyunca geniş bir coğrafyada etkisini hissettirerek insanlık tarihindeki yerini aldı. Medine’de başlayan medeniyet hamlesi tüm dünyaya yayıldı. Hz. Peygamber’den geriye ne kalmıştır? Araştırınız. 4 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 95 Özet Hicretten sonra Yesrib’deki medeni gelişmeleri tanımlayabilmek Hicret esnasında tam anlamıyla şehirleşmemiş, tarıma dayalı bir ekonomik yapıya sahip olan Medine’de kentleşme teşvik edilerek şehrin İslâmlaşması ile medenîleşmesi arasında paralellik kuruldu. Olumsuz anlamlar ifade eden Yesrib adı medenîleşmeye vurgu yapan Medine ile değiştirildi. İdare ve savunma, ekonomi ve pazar, dinî hayat gibi medenî hayatın en önemli üç fonksiyonu sırasıyla düzenlendi. Hz. Peygamber’in liderliğinde birtakım idarî düzenlemelerin yapıldığı Medine devletin başkent oldu. Şehir planı Mescid-i Nebevî merkez olmak üzere planlandı ve bazı yapılar korundu. Su şebekesi, kamu ve çevre sağlığı ile şehir içi ulaşımın sağlanması yolunda sürekli tedbirler alınarak şehrin fizikî yapısına sosyal ve kültürel çok amaçlı binalar ilave edildi. Türkler arasında Cennetü’l-bakî adıyla meşhur olan Baki mevkii mezarlık olarak şehir planına katıldı. Muhacir ve ensar kardeşliğinin sosyal hayattaki yansımalarını fark edebilmek Medine’de toplumun iç dinamiklerini harekete getiren icraatlarından birisi de muhacir ile ensar arasında kardeşlik bağı kurulmasıdır. Kardeşleştirme toplumda bütünleşmeyi gerçekleştirmiş ve sosyo-kültürel ve ekonomik problemlerin çözümüne büyük kolaylıklar getirmiştir. Her iki zümrenin ortak bir paydada buluşarak zihniyet beraberliği içinde müşrik, münafık ve Yahudi fitnelerine karşı birlikteliğini sağlamıştır. Müslümanların Medine’nin iktisadi hayatında söz sahibi olmasına yol açmıştır. Hz. Peygamber’i nöbetleşe takip ederek sohbetlerinden daha çok istifade edilmiştir. Mescid-i Nebevî’nin Medeniyet Tarihi bakımından önemini kavrayabilmek İslâm medeniyet tarihi bakımından en önemli müesseselerden olan Mescid-i Nebevî’nin inşası hicretten sonra Medine’de gerçekleştirilen en önemli faaliyetlerden olup şehirleşmenin dönüm noktalarından birisidir. Medine’deki bütün faaliyetlerinin merkezinde yer alan Mescid-i Nebevî fonksiyonları bakımından sonraki dönemde kurulan camilere örnek olmuştur. Hulefâ-yi Râşidîn döneminden itibaren genişletilmesi ve çevresinin düzenlenmesiyle ilgili yapılan faaliyetler şehrin fizikî yapısında önemli değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Bazı bilginler Hz. Peygamber buraya defnedildiğinden yeryüzündeki en faziletli mescit olarak saymaktadırlar. Hz. Peygamber’in maddi ve manevi özelliklerini açıklayabilmek Hz. Peygamber iri yapılı ve heybetliydi. Bütün organları birbiriyle uyumlu olup ne zayıf ne de şişmandı. Yürürken sakin fakat hızlı ve vakarlı yürürdü. Güler yüzlüydü ve ilk bakışta insana güven veren bir görünümü vardı. Gönlü, şefkat ve merhamet doluydu. Çocukları çok sever, gençlerle ilgilenir, yaşlılara, hanımlara ve özürlülere son derece nazik davranırdı. Hz. Peygamber, sadece bir katır, birkaç silah ve sadaka olarak ayırdığı birkaç parça araziden başka maddi bir miras bırakmamıştır. Onun en büyük mirası Kur’an ve Sünnet’tir. Liderliğinde Arap yarımadasındaki siyasi yapı çeyrek asır içinde değişmiş, kabileler şeklinde yaşayan Araplar onun sayesinde ilk defa birleşip bir millet haline gelmiştir. Vefatından sonra takipçileri davetini daha geniş alanlara ulaştırdı; Medine’de başlayan medeniyet hamlesi tüm dünyaya yayıldı. 1 3 4 2 96 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım 1. Yahudilerin Yesrib’e yerleşmelerinin aşağıdakilerden hangisiyle ilgisi yoktur? a. Bâbil Kralı Buhtunnasr’ın Süleyman Mâbedi’ni yıkması b. Filistin’in Romalılar tarafından işgal edilmesi c. Yesrib’in ekonomik bakımdan gelişmemiş olması d. Suriye’nin Yunanlılar tarafından işgal edilmesi e. Tevrat’ta geleceği bildirilen peygamberin Yesrib’e hicret edeceğinin kaydedilmesi 2. Aşağıdakilerden hangisinin hicretten önce kendilerine ait çarşıları vardı? a. Amâlika b. Evs c. Hazrec d. Kurayzaoğulları e. Kaynukaoğulları 3. Buâs Savaşı aşağıdakilerden hangisi arasında olmuştur? a. Kurayzaoğulları ile Nadiroğulları b. Evs ile Kurayzaoğulları c. Hazrec ile Kaynukaoğulları d. Evs ile Hazrec e. Nadiroğulları ile Kurayzaoğulları 4. Aşağıdakilerden hangisi hicretten hemen sonraki faaliyetlerden biri değildir? a. Muahât yapılması b. Çarşı yerinin belirlenmesi c. Mescid-i Nebevî’nin inşası d. Mezarlık yerinin belirlenmesi e. Beş vakit namazın farz olması 5. Aşağıdakilerden hangisi zamanında Mescid-i Nebevî her hangi bir değişikliğe uğramamıştır? a. Mehdî-Billâh b. Hz. Osman c. Hz. Ebû Bekir d. Hz. Ömer e. Velid b. Abdülmelik 6. Mescid-i Nebevî’ye ilk defa minare aşağıdakilerden hangisi tarafından yaptırılmıştır? a. Hz. Osman b. Ömer b. Abdülaziz c. Velid b. Abdülmelik d. Hz. Ömer e. Mehdî-Billah 7. Aşağıdakilerden hangisi Mescid-i Nebevî’nin fonksiyonlarından biri değildir? a. Spor b. Eğitim c. Adalet d. Sağlık e. Askerlik 8. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamber’in çok evliliğinin sebeplerinden biri değildir? a. Bazı Arap kabileleri ve komşu topluluklarla akrabalık bağı kurmak b. Bazı Müslüman hanımları himaye altına alarak onları ödüllendirmek c. Dinî hükümlerinin bir kısmının eşleri vasıtasıyla topluma aktarmak d. Arapların içine yerleşmiş yanlış anlayışları değiştirmek e. O dönemde kadın sayısının erkeklerden fazla olması 9. Hz. Peygamber’in kendisinden sonra vefat eden çocuğu aşağıdakilerden hangisidir? a. Ümmü Gülsüm b. İbrahim c. Fatıma d. Kasım e. Zeynep 10. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamber’in geçim vasıtalarından biri olmamıştır? a. Barış yoluyla ele geçirilen arazilerden elde edilen gelir b. Zekat c. Kendisine takdim edilen hediyeler d. Çobanlık e. Ticaret 4. Ünite - Hz. Peygamber ve Medine 97 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse “Hicretten Önce Medine’nin Siyasî ve Sosyal Yapısı” konusunu yeniden okuyunuz. 2. e Yanıtınız doğru değilse “Medine’nin Şehir Olarak Ortaya Çıkışı “ konusunu yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse “Hicretten Önce Medine’nin Siyasî ve Sosyal Yapısı” konusunu yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse “Medine’nin Şehir Olarak Ortaya Çıkışı “ ile “ Medine Vesikası ve İç Düzenlemeler” konusunu yeniden okuyunuz. 5. c Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’den Sonra Mescid-i Nebevî” konusunu yeniden okuyunuz. 6. b Yanıtınız doğru değilse “Mescid-i Nebevî’nin Bölümleri” konusunu yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse “Mescid-i Nebevî’nin Fonksiyonları” konusunu yeniden okuyunuz. 8. e Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Eşleri ve Çocukları” konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Eşleri ve Çocukları” konusunu yeniden okuyunuz. 10. b Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’in Mirası” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Hicret sırasında Yesrib’de Yahudi kabileleri Kurayza, Kaynukâ ve Nadîr ile Kahtânî Araplarından Evs ve Hazrec kabileleri yaşıyordu. Şehrin yönetiminde, sosyal, kültürel ve ahlâkî alanlarda kabile gelenekleri hâkimdi. Bazen birbirleriyle savaşan Arap ve Yahudi kabileleri birbirinden bağımsız bir şekilde kendi mahallelerinde yaşıyorlardı. Sıra Sizde 2 Hicretin ardından göçün ortaya çıkardığı ilk problemler çözülerek bazı iç düzenlemeler yapıldı. Şehri dışarıdan gelecek tehditlere karşı güvence altına almak ve gayri Müslim unsurların Medine dışında yaşayanlarla iş birliğini engellemek üzere, şehirdeki bütün unsurlarının katılımıyla siyasi birliğin temelini atan Medine vesikası kaleme alındı. Muhacir ve ensar arasında kardeşlik bağı kuruldu. Her iki zümrenin ortak bir paydada buluşarak zihniyet beraberliği içinde müşrik, münafık ve Yahudi fitnelerine karşı birlik olmaları sağlandı. Ayrıca birtakım idari düzenlemeler yapılarak oluşan yeni siyasi-hukuki yapı içinde sosyal, askerî ve ekonomik teşkilatlanma gerçekleştirildi ve Medine devletin başşehri oldu. Sıra Sizde 3 Hicretten sonra kentleşme teşvik edilerek şehrin İslâmlaşması ile medenileşmesi arasında paralellik kurulmaya çalışıldı. İdare ve savunma, ekonomi ve pazar, dinî hayat gibi medeni hayatın en önemli üç fonksiyonu sırasıyla düzenlendi. Şehir planı Mescid-i Nebevî merkez olmak üzere düzenlendi ve bazı yapılar korundu. Planlanması ve kıble tespiti bizzat Hz. Peygamber tarafından yapılan mescitler inşa edildi. Baki mevkii mezarlık olarak şehir planına katıldı. Sıra Sizde 4 Hz. Peygamber’den geriye daha önce bir Yahudi’ye zırhını rehin bırakarak aldığı 30 ölçek arpanın az bir bölümüyle, bir katır, birkaç silah ve sadaka olarak ayırdığı bir arazi kalmıştı. Hz. Peygamber’den geriye maddi olarak zikredilmeye değer bir miras kalmamasına karşılık, bütün insanlığın kurtuluşunu sağlayacak, hidayet ve selamete kavuşturacak ve hiçbir alternatifi olmayan Kur’an ve Sünnet’ten meydana gelen büyük bir manevi miras kaldı. Yararlanılan Kaynaklar Yardım Ali (1997). Peygamberimiz’in Şemâili, İstanbul. Hamidullah, M. (2003). İslâm Peygamberi (çev. Salih Tuğ), I-II, İstanbul. İbn Hişâm, (1955). es-Sîretü’n-Nebeviyye (nşr. Mustafa es-Sekâ v. Dğr.), I-II, Kahire. İbn Sa’d, (1968). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), I-II, Beyrut. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn, İstanbul. Semhûdî (1955), Vefâ’ü’l-vefâ bi-ahbâri dâri’lMustafâ (nşr. M. M. Abdülhamid), I-IV, Beyrut. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Amâlika”, “Âmentü”, “Medine”, “Mescid-i Nebevi”, “Muhammed”, “Salâtü Selâm”, “Sâlim b. Avf ”, “Seyyid”, “Şemâil” maddeleri. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in Müslüman oluş süreçlerini anlatabilecek, Hilafet kurumunun oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabilecek, Ridde olaylarıyla ilk İslâm fetihlerini özetleyebilecek, İlk iki halife devrinde devlet organlarının gelişim sürecini anlatabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Halifelik, Sıddîk, Emîru’lmüminîn, Fârûk • Ridde Olayları, Mütenebbî • Fetih, Yermûk, Ecnâdeyn, Kâdisiye, Nihavend • Divan, Haraç, Ticaret Malları Vergisi, Fey İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) • HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN KAVRAMI • HZ. ÖMER DÖNEMİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN KAVRAMI Hz. Peygamber’in biri vahiy yoluyla aldığı Kur’an-ı Kerim ayetleriyle İslâmiyet’in esaslarını insanlara tebliğ etme ve öğretme, diğeri bu esasları bizzat uygulama olmak üzere iki önemli görevi vardı. İkincisini yerine getirirken hicretten sonra Medine’de kurmayı başardığı devletin başkanlığını yaptı. Bununla birlikte İslâm kaynakları, günümüzde bazı araştırmacıların Medine Şehir Devleti veya İlk İslâm Devleti dedikleri bu siyasî yapılanmaya bir ad koymadıkları gibi, Hz. Peygamber için kullandıkları çeşitli ad ve sıfatların yanında onun devlet başkanı olduğunu gösteren bir unvan veya sıfattan söz etmezler. Vefatıyla birlikte son peygamber olan Hz. Muhammed’in ilk görevi sona erdi. Ancak devam edecek ikinci görevi için yerine kimin geçeceğini toplum belirlemek zorundaydı. Bu sebeple vefatının Müslümanlar üzerinde bıraktığı büyük üzüntü ve şaşkınlık sürerken onun yerine devletin başına kimin geçeceği tartışması hemen başladı. Halife seçilen Hz. Ebû Bekir’e Hz. Peygamber’in ikinci görevini yüklenmesinden dolayı devlet başkanlığına yani emirliğe karşılık gelen Allah elçisinin halifesi anlamında ‘halîfetü Resûlillâh’ unvanı verildi. Hz. Ebû Bekir İslâm Peygamberi’nin halefi olması sebebiyle sahabe tarafından kendisine verilen bu unvana itiraz etmedi. Fakat Allah’ın halifesi anlamında ‘halîfetullah’ unvanını ise uygun görmedi. İslâm tarihinde Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan (632), daha sonra Hz. Ömer ve Hz. Osman’ın hilafetleriyle sürüp, Hz, Ali ile sona eren döneme Hulefâ-yi Râşidîn dönemi denilir. Hulefâ “bir kimsenin yerine geçen, onu temsil eden kimse” anlamında olup devlet başkanı için kullanılan halife kelimesinin çoğuludur. Râşidîn ise “doğru yolda olan, doğruya ve hakka sımsıkı sarılan, kemale ermiş” anlamındaki râşid kelimesinin çoğuludur. Hz. Peygamber bir hadisinde kendisinden sonra yaşayacaklara hitaben, “Herhangi bir ihtilâfla karşılaştığınızda size düşen görev, benim sünnetime ve hulefâ-yi râşidînin sünnetine uymaktır” demiştir. Hadiste geçen ‘hulefâ-yi râşidîn’ ifadesinden, ilk dört halifenin kastedildiği yaygın kanaattir. Öte yandan yine Hz. Peygamber’e nisbet edilen, gerçek anlamda hilafetin otuz yıl süreceği ve daha sonra saltanata dönüşeceği yolundaki hadisten hareketle bazı bilginler, Hz. Hasan’ı, babası Hz. Ali’nin ölümünden hilafeti Muâviye b. Ebû Süfyân’a bıraktığı (661) güne kadar geçen süre için râşid halifelerin beşincisi saymışlardır. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi hakkında yapılan akademik çalışmaların bir listesi için http://www.istem.org/tr/default.asp adresine başvurabilirsiniz. Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 100 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Ebû Bekir Dönemi Fil Vakası’ndan üç yıl kadar sonra 572’de Mekke’de doğdu. Annesi Ümmü’l-Hayr Selmâ bint Sahr, babası Ebû Kuhâfe Osman b. Amir’dir. Anne ve babasının mensup olduğu Teym kabilesinin soyu Mürre b. Kâ’b’da Hz. Peygamber’in soyuyla birleşir. Resûl-i Ekrem’den iki veya üç yaş küçük olan Ebû Bekir kaynaklarda adından çok Atîk lakabıyla yer alır. Câhiliye döneminde Abdü’l-Kâ’be olan adı Müslüman olduktan sonra Hz. Peygamber tarafından Abdullah olarak değiştirilmiştir. Ebû Bekir’in çocukluğu, gençliği ve Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Bununla birlikte elbise ve kumaş ticaretiyle meşgul olduğu, ticaret kervanlarıyla Suriye ve Yemen’e seyahat ettiği bilinmektedir. Başka lakapları da olan Hz. Ebû Bekir’in en meşhur lakabı Mi’rac olayı başta olmak üzere geleceğe dair haberleri hiç tereddütsüz kabul ettiği için bizzat Hz. Peygamber tarafından verilen, çok samimi ve çok sadık anlamına gelen Sıddîk’tir. Hz. Ebû Bekir’in nasıl Müslüman olduğu hususunda da kaynaklarda fazla bilgi yoktur. İlk Müslümanlardan olan Hz. Ebû Bekir’in Hz. Muhammed’in peygamber olduğunu haber alınca yanına giderek İslâm’a girdiği kabul edilir. Nitekim Hz. Peygamber onun üstünlüğünden söz ederken kendisini herkesin yalanladığı bir sırada inandığını ve İslâmiyet için her şeyini feda ettiğini belirtmiştir. İslâmiyet’in özellikle Kureyş ileri gelenleri arasında yayılmasında önemli rol üstlenen Hz. Ebû Bekir, peygamberlik görevi başlamasından itibaren daima Resûl-i Ekrem’in yanında yer aldı. Her zaman müşriklerden gelebilecek tehlikelere karşı onu korumak için büyük çaba gösterdi. Kureyşli müşriklerin ağır işkenceleriyle karşılaşan Müslüman kölelerle yabancılardan erkek, kadın, zayıf ve güçsüz pek çok kimseyi efendilerine büyük paralar ödeyerek satın alıp azat etti. Onun servetini bu şekilde harcamasından rahatsız olan babası Ebû Kuhâfe, güçsüz ve zayıf köleler yerine güçlü kuvvetli kimseleri satın almasını tavsiye edince, yaptıklarını onlardan faydalanmak için değil sadece Allah’ın rızâsı için yaptığını söyleyerek İslâm’a bağlılığını göstermiştir. Hz. Peygamber Mekke’ye gelen farklı kabilelerden insanları İslâmiyet’e davet ederken ensâb ilmini iyi bilen Hz. Ebû Bekir onun yanında bulunarak onlarla kolayca dostluk kurmasında kendisine yardımcı olurdu. Kureyşlilerin Müslümanlara işkenceyi arttırması ve özellikle kendisinin yüksek sesle Kur’an okumasına engel olmaları üzerine dayısının oğlu Haris b. Halid ile Habeşistan’a gitmek üzere Mekke’den ayrıldı. Yolda karşılaştığı dostu İbnü’d-Düğunne Kureyşlilerle konuşarak dinini kimseye açıklamaması şartıyla Mekke’de kalmasını sağladı. Ancak Ebû Bekir gizlice ibadet etmeye ve Kur’an-ı sessiz okumaya uzun süre dayanamayıp Kureyşlilerle yaptığı anlaşmayı bozdu. Bunun üzerine İbnü’d-Düğunne’nin emanını geri aldığını ilan etmesi üzerine sadece Allah’ın himayesine sığındığını söyleyerek Mekke’de oturmayı sürdürdü. Medine’ye hicret başlayınca Hz. Ebû Bekir de göç için Hz. Peygamber’den izin istedi. Resûl-i Ekrem ona acele etmemesini, Allah’ın kendisine bir arkadaş bulacağını söylemesi üzerine, Hz. Peygamber ile birlikte hicret etme şerefine nail olacağını anlayarak beklemeye başladı. Kureyşliler kendisini öldürmeye karar verince Hz. Peygamber bu konuşmadan dört ay sonra Hz. Ebû Bekir’e gelerek birlikte hicret edeceklerini müjdelemesinden sonra birlikte Sevr mağarasına doğru hareket ettiler. Hz. Ebû Bekir bu özel durumu sebebiyle Türk ve İran edebiyatlarında mağara dostu, can yoldaşı anlamında ‘yâr-ı gâr’ şeklinde nitelendirilmiştir. 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 101 Mekke döneminde Hz. Peygamber Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer arasında kardeşlik bağı kurdu. Medine’de ise evinde misafir olduğu Hârice b. Zeyd ile arasında kardeşlik bağı kuruldu. Hârice’nin, servetini kendisiyle paylaşma teklifini kabul etmeyip hicret ederken yanına aldığı paradan artakalan 5000 dirhemle Medine’de ticarete başladı. Fakat şehrin havası sağlığına iyi gelmedi ve sıtmaya tutuldu. Oğlu Abdullah’a mektup yazarak Mekke’de kalan ailesini Medine’ye getirmesini istedi. Abdullah da kız kardeşleri Esma ve Âişe ile annesi Ümmü Rûmân, Hz. Ali, Hz. Peygamber’in hanımı Sevde ile kızları Fâtıma ve Ümmü Külsüm ile birlikte Medine’ye hicret etti. Hz. Ebû Bekir’in Medine’deki ilk faaliyeti Mescid-i Nebevî’nin arsasını satın almasıdır. Mekke döneminde olduğu gibi, Medine döneminde katıldığı seriyyeler ve 631 yılında emîr-i hac tayin edildiği günler dışında Hz. Peygamber’in yanından hiç ayrılmadı. Kumandanlığını Hz. Peygamber’in üstlendiği bütün savaşlarda, Hudeybiye Antlaşması, Umretü’1-kazâ ve Veda Haccı’nda bulundu. Mekke’nin fethinde İslâm ordusu şehre girdiği zaman doğruca babasının yanına gitti, onu Hz. Peygamber’in huzuruna getirerek Müslüman olmasını sağladı. Böylece sağlığında annesi, babası ve bütün çocukları İslâmiyet’i kabul eden yegâne sahabe oldu. Tebük Gazvesi hazırlıkları yapılırken bütün servetini Hz. Peygamber’in emrine tahsis eden Hz. Ebû Bekir kendisine verilen en büyük sancağı taşıdı. Hicretin 11. yılı Safer ayının son haftasında (Mayıs 632) rahatsızlanan Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir’in kapısı dışında mescidin avlusuna açılan bütün kapıların kapatılmasını emretti. Mescide çıkamayacak kadar rahatsızlığı artınca namazları Hz. Ebû Bekir’in kıldırmasını istedi. Hz. Peygamber pazartesi günü kendini iyi hissederek sabah namazı için mescide giderek Hz. Ebû Bekir’in yanında namaza durarak ona uydu. Hz. Peygamber’in vefat ettiği haberini alınca başta Hz. Ömer olmak üzere şaşkınlık içinde bulunan ve bu olaya inanmak istemeyen sahabeleri ikna etme görevi de Hz Ebû Bekir’e düşmüştü. Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları Kur’an-ı Kerim’de devlet başkanının nasıl belirleneceği konusunda bir usul gösterilmemiş, Hz. Peygamber de vefatından sonra devletin başına kimin geçeceği konusunda bir şey söylememişti. Hz. Muhammed’in vefat ettiği gün onun yerine geçecek kimse konusunda kendilerini yetkili gören Medineliler Sakıfetü Benî Sâide denilen hurmalıkta toplanarak içlerinden birini devlet başkanı seçmek istediler ve Hazrec kabilesinin reisi Sa’d b. Ubâde’yi aday gösterdiler. Devlet başkanlığının ensarın elinde bulunmasını istediği için teklifi kabul eden Sa’d’ın riyasetini uygun bulmayan Medineliler olduğu gibi muhacirlerin bu duruma rıza göstermeyeceklerini düşünenler de vardı. Bu arada muhâcirler ve ensardan birer emîr seçilmesini teklif edenler de oldu. Medinelilerin halife seçmek için toplandıklarından haberdar olan Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Ebû Ubeyde b. Cerrâh’la birlikte oraya gitti. Burada yaptığı konuşmada İslâm Peygamberi’nin kabilesine mensup olan muhacirlerin ona ilk önce iman ettiklerini ve kendisine yardımda bulunduklarını, çeşitli eziyet ve işkencelere dayandıklarını anlattıktan sonra Hz. Peygamber’in dostları ve akrabaları sıfatıyla emirliğin hakları olduğunu söyledi. Bu arada ensarın faziletlerini dile getirip İslâmiyet’e ve Resûl-i Ekrem’e yaptıkları hizmetlerin inkâr edilemeyeceğini, ilk muhacirlerden sonra en şerefli kimselerin onların olduğunu belirtti. Buna göre yönetici Kureyşten, yardımcılar ise ensardan olmalıydı. Ayrıca ensar ve muhacirlerden birer emir seçilmesini isteyenlere bu görüşün doğru olmadığını, İslâm birliğini sağlamak için tek lider etrafında toplanmak gerektiğini söyledi; Hz. Ömer Gölgelik ve çardak anlamındaki sakîfe kelimesi Medine’de İslâmiyet öncesinden beri kabile mensuplarının hurma kurutmak başta olmak üzere çeşitli işlerde ortaklaşa kullandıkları ve toplantılar için bir araya geldikleri mekânları ifade eder. Sakîfetü Benî Sâide, Hazrec kabilesinin kollarından Sâideoğulları’na ait gölgeliktir. İslâm tarihi ve kültüründe Hz. Ebû Bekir’in halife seçildiği yer olması bakımından önemlidir. 102 İslam Tarihi ve Medeniyeti I ile Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ı halifeliğe aday gösterdi. Ancak onlar, “Allah’a andolsun ki sen sağken bu görevi üzerimize alamayız. Çünkü sen ilk muhacirlerin en meziyetlisi, hicret sırasında mağarada bulunan iki kişiden birisi ve namaz kıldırmakta Resûlullah’ın halifesisin; uzat elini sana biat edeceğiz” diyerek ona doğru yürüdüler. Bu sırada ensardan Beşîr b. Sa. d onlardan önce davranarak Hz. Ebû Bekir’e biat etti. Onun arkasından Sa’d b. Ubâde hariç orada bulunanların hepsi, ertesi gün de Mescid-i Nebevî’de Medine’deki Müslümanların büyük bir kısmı biat etti. Hz. Ali ile diğer bazı sahabeler ise daha sonra biat ettiler. Medine’deki Müslümanların büyük bir çoğunluğunun biat etmesiyle halife seçilen Hz. Ebû Bekir, takip edeceği siyasetin genel esaslarını ortaya koyan meşhur hutbesinde Müslümanların en iyisi olmadığı halde onlara başkan seçildiğini, doğru hareket ederse kendisine yardım etmelerini, yanlış davranırsa doğrultmalarını, Allah’a ve Resulü’ne itaat ettiği müddetçe kendisine itaat etmelerini istedi. Üsâme b. Zeyd Kumandasındaki Ordunun Gönderilmesi Hz. Ebû Bekir’in halife olduktan sonraki ilk icraatı, Üsâme b. Zeyd’in kumandasında sefere hazırlanan orduyu göndermek oldu. Hz. Peygamber, vefat etmeden önce Nisan 632’de Mûte Savaşı’nda şehit olanların intikamını almak için Suriye’ye göndermek üzere bir ordu hazırlamıştı. Üsâme Medine’nin kenar semtlerinden Curf ’ta karargâhını kurarak Hz. Peygamber’in emrini beklemeye başladı. Bu arada sahabelerden bazıları Resûl-i Ekrem’in Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer gibi sahabelerin bulunduğu bir orduya âzatlı bir kölenin oğlu olan genç ve tecrübesiz Üsâme’nin komutan tayin etmesini eleştirmeye başlamışlardı. Hz. Peygamber artan rahatsızlığına rağmen Mescid-i Nebevî’ye giderek, Zeyd b. Hârise’yi Mûte Savaşı için kumandan tayin ettiği günleri hatırlatarak itirazların yersizliğini şöyle dile getirdi: “Daha önce onun babasını kumandan tayin etmeme de karşı çıkmıştınız. Babası kumandanlığa nasıl lâyık ise oğlu da öyle lâyıktır.” Hz. Ebû Bekir halife olunca Hz. Peygamber’in rahatsızlığı ardından da vefatı üzerine yola çıkamayan bu orduyu göndermek için harekete geçti. Resûl-i Ekrem’in vefatından sonra daha da artan dinden dönme hareketlerinden çekinen bazı sahabeler Medine’nin güvenliği açısından, bazıları da Üsâme’nin çok genç ve tecrübesiz, ayrıca azatlı bir kölenin oğlu olduğu için hazırlanan bu orduyu göndermekten vazgeçmesini halifeye teklif ettiler. Hz. Peygamber’in yaptığı görevlendirmeden hiçbir şekilde vazgeçmesinin mümkün olmadığını ileri süren Hz. Ebû Bekir bütün bu teklif ve itirazları reddetti. Daha sonra Curf’taki karargâha giderek 26 Haziran 632 tarihinde Üsâme ordusuna hareket emrini verdi. Üsâme atlı, kendisi yaya olarak bir müddet birlikte yürüdü ve Hz. Ömer’in Medine’de kalması için bizzat izin istedi. Üsâme’den izin aldıktan sonra onu ve askerlerini uğurlarken İslâm fetihlerinin ruhunu aksettiren bir konuşma yaptı. Onlara Allah yolunda kâfirlerle savaşmayı, hainlik etmemeyi, sözünde durmayı, ganimet malına zarar vermemeyi, korkup çekinmemeyi, fesat çıkarmamayı, emirlere karşı gelmemeyi, çocukları, kadınları ve yaşlı insanları öldürmemeyi, meyve veren ağaçlan kesmemeyi, yemek ihtiyaçları dışında koyun, sığır ve develeri boğazlamamayı, manastırlara çekilmiş kimselere dokunmamayı, kendilerine ikram edilen yemekleri Allah’ın ismini anarak yemelerini tavsiye etti. Üsâme b. Zeyd, ordusu ile birlikte babasının şehit olduğu yere, Suriye’de bulunan Belka bölgesine kadar gitti. Üsâme ordusu kırk veya yetmiş gün içinde düşmanla sıcak temasa girmeden bazı başkaldırıcı kabileleri yola getirerek Medine’ye döndü ve onlardan bazılarının irtidat etmelerini önledi. Böylece bölgedeki kabile ve devletlere Müslümanların güçlü oldukları gösterildi; özellikle Suriye bölgesinde İslâm fetihlerinin ilk adımı atıldı. 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 103 Ridde Hareketleri ve Bastırılması Hz. Peygamber’in vefatına kadar Arap yarımadasında siyasî birlik sağlanmış olmakla birlikte, esas anlamıyla bir İslâmlaşma gerçekleşmemişti. Zira eski putperestlik inanç ve alışkanlıklarını bütünüyle terk edemeyen bazı kabilelerin İslâm’a girişleri üzerinden çok az bir süre geçtiğinden onların yeni dine inanışları yüzeysel boyutta kalmıştı. Bu durum gerçek bir İslâmlaşmadan ziyade, kabilelerin bir kısmı için Medine’ye siyasî bağlılık anlaşması aşamasından öte bir şey değildi. Hz. Peygamber’in Vedâ Haccı’ndan dönüp Medine’de rahatsızlandığı günlerde bazı yalancı kimselerin peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkmasıyla ridde olayları başladı. Esved el-Ansî, Hz. Peygamber’in rahatsızlığını fırsat bilip ‘’Rahmânü’lYemen’’ sıfatıyla peygamberlik iddiasıyla ortaya çıktı. Yemen’deki Ans ve Mezhic kabilelerinin desteği ve Necran bölgesinden topladığı 600-700 süvariden oluşan kuvvetleriyle San’a üzerine yürüdü. Vali Şehr b. Bâzân’ı öldürüp önce buraya, daha sonra da Yemen’in büyük kısmına hâkim oldu. Esved’i İslâmiyet’e davet etmek için Cerîr b. Abdullah el-Becelî’yi görevlendiren Hz. Peygamber, olumsuz cevap alınca bölgedeki vali ve ileri gelenlere mektuplar göndererek Esved’in ortadan kaldırılmasını emretti. Ebnâ’dan Fîrûz ed-Deylemî ile Esved’in taraftarlarından bazıları bu emri yerine getirmek üzere harekete geçtiler. Kocasını öldürüp kendisini zorla nikâhladığı için Esved’den nefret eden, Fîrûz’un amcasının kızı Âzâd’ın da yardımıyla Esved’i evinde öldürerek ortadan kaldırdılar (3 Haziran 632). Şair, iyi bir konuşmacı ve nüfuzlu bir kişi olan Müseylime, Hanîfeoğullarının Hz. Peygamber ile görüşmek üzere 631 yılında Medine’ye giden heyetinin içindeydi. Liderliğini pekiştirmek ve kabilesindeki etkinliğini artırmak için Hz. Peygamber’den ondan sonra hâkimiyetin kendisine geçmesini talep etti. Bu isteği kesin bir dille reddedilen Müseylime Yemâme’ye döndükten sonra, kendisinin de peygamber olduğunu ve yeryüzünün yarısının kendi kabilesine, diğer yarısının da Kureyş’e ait bulunduğunu ifade eden bir mektubu Resûl-i Ekrem’e göndererek peygamberlik iddiasını sürdürdü. Hz. Peygamber cevap olarak gönderdiği mektubunda onu çok yalancı anlamında ‘kezzâb’ şeklinde nitelendirdi ve yeryüzünün Allah’a ait olduğunu, onu istediğine vereceğini bildirdi. Müseylime bu mektuptan sonra ‘’Müseylimetü’l-kezzâb’’ adıyla meşhur oldu. Hz. Peygamber ona Habîb b. Zeyd el-Ensârî’yi elçi olarak gönderdi. Müseylime, Benî Hanîfe mensuplarıyla görüşen Habîb b. Zeyd’i öldürttü ve kabilesinden Müslüman olan Sümâme b. Üsâl’i de mağlup ederek peygamberlik iddiasını sürdürdü. Hz. Ebû Bekir halife seçilince peygamberlik iddiasında bulunanlarla ve irtidat eden kabilelerle uğraşmak zorunda kaldı. Bu dönemdeki ridde olaylarında dinî olduğu kadar siyasi sebeplerin de rolü vardı. İrtidat hareketlerinde etkin olan yalancı peygamberler birer manevî önder olmaktan çok Medine’nin siyasî egemenliğine baş kaldıran maceraperest kabile reisleriydi. Onları bu anlayışa iten en önemli iki sebepten biri kendilerini siyasî açıdan Hz. Peygamber’e alternatif olarak görerek taklit etmek istemeleri, diğeri ise kabile asabiyetiydi. Nitekim sağlığında İslâm Peygamberi’ne bağlılıklarını sürdüren Arabistan’ın çeşitli yerlerinde yaşayan yeni Müslüman olmuş bazı kabileler vefatından sonra Medine’le irtibatlarını keserek yeni halifeyi tanımadılar. Kabilelerinin bağımsızlığı adına Medine yönetimine başkaldıran bu isyancıların bir kısmı yalancı peygamberlere tâbi olurken, bazıları da zekât vermeyeceklerini bildirdiler. Böylece ridde olayları genişleyerek geniş çaplı bir isyana dönüştü. Peygamber olduğunu iddia edenlerle savaşma konusunda bir ihtilâf bulunmamakla birlikte devlete zekât vermek istemeyenlerle mücadele konusunda farklı görüşler ortaya çıktı. Hz. Ömer, ‘lâ ilâhe illallah’ diyenlerle savaşmanın Aynı kökten gelen ridde ve irtidat terimleri Müslüman bir kişinin kendi iradesiyle İslâm dininden çıkması demektir. Dinden dönen kişiye mürted denilir. Peygamberlik iddiasında bulunan yalancı kimselerin unvanı ise mütenebbîdir. 104 İslam Tarihi ve Medeniyeti I doğru olmayacağı görüşünü ileri sürerken bazı sahabeler de o yıl zekât toplanmasından vazgeçilmesini teklif ettiler. Hangi sebeple olursa olsun isyan edenlerle mücadelede kararlı olan Hz. Ebû Bekir namaz ile zekâtı birbirinden ayrı düşünmenin doğru olmayacağını ve zekât vermekten kaçınanlarla da savaşmanın şart olduğunu belirtti. Hz. Ebû Bekir, 632 yılı Ağustos ayında 100 kişilik bir süvari birliğinin başına geçerek Fezâre kabilesinin zekâtına el koyan ve Medine’ye saldırmak isteyen Hârice b. Hısn el-Fezârî’nin üzerine yürüdü. Zülkassa’daki kısa bir çarpışmanın ardından isyancılar dağıldı. Daha sonra Medine çevresinde yaşayan kabilelerden gelen yardımcı güçlerle birleşip peygamberlik iddiasında bulunan Tuleyha b. Huveylid el-Esedî’nin üzerine yürümeye karar verdi. Başta Hz. Ömer ve Hz. Ali olmak üzere ileri gelen sahabeler kendisinin Medine’de kalması gerektiği hususunda ısrar edince 4000 kişilik ordunun başına Halid b. Velid’i getirerek Medine’ye döndü. Halid’e Tuleyha’yı bertaraf etmesini, arkasından Secâh ile zekâtlarını vermeyen Temîm kabilesinin, daha sonra Müseylimetülkezzâb’ın üzerine gitmesini emretti. Ayrıca Yemen, Hadramut, Bahreyn ve Uman’daki isyancılarla mücadele etmeleri için valilere emir vererek destek kuvvetleri gönderdi. Halid b. Velid, 19 Eylül 632 tarihinde Zülkassa’dan Tuleyha’nın karargâhını kurduğu Büzâha’ya doğru harekete geçti. Yolda Adî kabilesi ve kollarının irtidat etmesini önleyerek bu kabileden 1000 kişilik bir birliğin kendisine katılmasını sağladı. Ardından Benî Fezâre’den Uyeyne b. Hısn 700 kişiyle desteklediği Tuleyha’nın ordusuyla karşılaştı. Yapılan savaşta isyancıların bir kısmı öldürüldü; Tuleyha karısıyla birlikte Suriye taraflarına gidip Kelb kabilesine sığındı. Uyeyne esir alınıp Medine’ye gönderildi. Savaştan sonra Esed ve Gatafân kabileleri tekrar İslâm’a döndüler. Hz. Ebû Bekir tövbe eden Uyeyne’yi cezalandırmadı. Tuleyha da Hz. Ömer döneminde Medine’ye gelip halifeye biat ederek Irak fetihlerine katıldı. Büzâha savaşından sonra Temîm kabilesinin toprağı olan Bütâh’a hareket eden Halid b. Velid orada kimseyi bulamayınca bölgenin çeşitli yerlerine müfrezeler gönderdi. Bunlardan biri Hz. Peygamber’in vefatı üzerine topladığı zekât develerini sahiplerine iade eden Mâlik b. Nüveyre ile yanındaki on bir kişiyi yakalayıp Halid’e getirdi. Mâlik’i yakalayan Müslümanlar onun dinden çıkıp çıkmadığı hususunda ihtilâfa düştüler. Mâlik’in dinden çıktığına inanan Halid onu öldürttü. Hz. Ebû Bekir Mâlik b. Nüveyre’nin öldürülmesini nasıl karşıladı? Araştırınız. Temîm kabilesinde zekât konusunda ihtilâf çıktığı sırada bu kabileden Hıristiyan olan ve kâhinelik yapan Secâh bint Hâris peygamber olduğunu iddia etmeye başlamıştı. Mâlik, bir ordu oluşturacak kadar taraftar toplayan Secâh’a Temîm kabilesinden Müslüman kalanlarla savaşmasını söyleyerek onu desteklemişti. Secâh ilk olarak Müseylimetülkezzâb’ın üzerine yürümeye karar verdi. Müseylime, Müslümanlarla savaşmak mecburiyetinde kalacağından Secâh’a hediyeler gönderip kendisiyle anlaşma cihetine gitti. Bazı rivayetlere göre ise üç günlüğüne onunla evlenip peygamberlik iddiasından vazgeçmesini sağladı. Bu sırada Irak’taki kabilesine dönen Secâh, Muâviye b. Ebû Süfyân zamanında Müslüman olarak öldü. Halid b. Velid, zekât vermeyi reddeden ve Secâh’ı peygamber kabul eden Temîmlileri itaat altına aldıktan sonra Hz. Ebû Bekir’in sevk ettiği birliklerin bir başarı sağlayamadığı Müseylimetülkezzâb ile savaşmak için Yemâme’ye hareket etti. Halid Yemâme’de her iki tarafın çok ağır kayıplar verdiği şiddetli bir savaştan sonra Müseylime’yi ortadan kaldırdı (Mayıs-Haziran 633); Hanîfeoğullarıyla anlaş1 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 105 ma yaparak onların İslâm’a dönmelerini sağladı. Tuleyha, Secah ve Müseylime’nin ortadan kaldırılmasıyla Arap yarımadası büyük bir fitneden kurtulmuş oldu. Yemen ve Hadramut’taki isyanlar ise Muhacir b. Ebû Ümeyye kumandasındaki ordu ile mahallî valilerin gayretleriyle bastırıldı. Bahreyn ve Uman’daki isyanlar da aynı şekilde sona erdirildi. Hz. Peygamber’in vefatından sonra Necran ve Yemen’de Kays b. Mekşûh el-Murâdî’nin başını çektiği yeni bir isyan hareketi ortaya çıktı. Daha önce Esved el-Ansî’nin öldürülmesi sırasında Fîrûz ed-Deylemî ile beraber hareket eden Kays, Hz. Ebû Bekir’in Ebnâ’dan olan Fîrûz’u Yemen’e vali tayin etmesi üzerine halkı vali aleyhine kışkırtmaya başladı. Başta Fîrûz olmak üzere Ebnâ’nın ileri gelenlerini öldürmek için Esved el-Ansî’nin ordusundaki bazı kimseleri etrafına toplayan Kays, Ebnâ’dan Dâzeveyh’i katlederek onların bir bölümünü de yurtlarından sürdü. Fîrûz, bölgeden ve Medine’den gelen destek kuvvetleriyle birleşerek Kays’ı yenilgiye uğrattı ve Yemen’de başlayan ikinci isyanı bastırdı. Bu dönemde Hadramut’ta da irtidat hareketleri ortaya çıktı. Hz. Peygamber’in zekât toplamak ve İslâm’ı tebliğ etmek için Kinde kabilesinde görevlendirdiği Ziyâd b. Lebîd el-Ensârî’den zekât damgası vurduğu genç bir dişi devenin yerine başkasını alması istendi. Ziyâd’ın zekât damgası vurulan deveyi geri veremeyeceğini söylemesi üzerine, Kindeliler reisleri Eş’as b. Kays’ın önderliğinde isyan ettiler. Durumdan haberdar olan Hz. Ebû Bekir, daha önce Yemen’e gönderdiği Muhâcir b. Ebû Ümeyye’ye mektup yazarak Ziyâd’a yardım için Hadramut’a gitmesini emretti. Ziyâd ve Muhâcir kumandasındaki ordu isyanı bastırdı. Bahreyn’de de yerli unsurların Vali Hutam el-Abdî liderliğinde irtidat edip kısa zamanda Hecer, Katîf ve Dârîn şehirlerini ele geçirmeleri üzerine Hz. Ebû Bekir bölgeye Alâ b. Hadramî kumandasında kuvvetler gönderdi. Mürtetler Hecer’de kuşatıldı ve reisleri Hutam öldürülerek Bahreyn yeniden Medine’ye bağlandı. İrtidad hareketi Uman’a da yansıdı. Bölge, Hz. Peygamber zamanında Müslüman olan Cülendâ’nın iki oğlu Abd ve Ceyfer tarafından yönetiliyordu. Bunları kıskanan Lakıt b. Mâlik etrafına pek çok kimseyi toplayıp Debâ şehrini işgal etti. Abd ile Ceyfer şehri terketmek zorunda kaldılar. Bu sırada zekât âmili olarak Uman’da bulunan Huzeyfe b. Yemân gelişmeleri Hz. Ebû Bekir’e bildirdi. Halife, Yemâme’de başarılı olamayan İkrime b. Ebû Cehil ve Arfece b. Herseme el-Bârikı’ye Uman’a gitmelerini emretti. Kanlı bir savaştan sonra Lakıt’in Debâ’da başlattığı isyan bastırıldı. Hz. Ebû Bekir’in ikinci önemli icraatı olan yalancı peygamberlerle savaş ve zekât vermeyenlerin cezalandırılması, devletin siyasî merkez ve güç olarak kurumlaşmasında önemli rol oynamıştır. Böylece devletin, şûra ve biat esasları etrafında müesseseleşmesi garanti altına alınmış, hızla genişleyen İslâm coğrafyası üzerinde dağınıklık ve anarşiyi engelleyecek, adalet ve dengeyi sağlayacak merkezî siyasî güç organizasyonu yani devletin etkinliği mümkün olmuştur. İslâm Fetihlerinin Başlaması Hz. Ebû Bekir, ridde olaylarını bastırdıktan sonra İslâm dinini tebliğ etme konusunda Hz. Peygamberin başlattığı stratejiyi devam ettirerek Bizans ve Sâsânîlerle mücadeleye girişti. Aslında Bizans ve Sâsânî devletlerine karşı savaşa karar vermek, onların sınırlarına ordular göndermek, çok önemli bir girişimdi. Zira bu iki devlet köklü bir savaş tecrübesine ve askerî bakımdan üstün ve nitelikli kuvvetlere sahiptiler. Buna karşılık Arapların kendilerine has bazı askerî özelliklerini taşıyan oluşum aşamasında küçük organize kuvvetlere sahip olan Müslümanlar ise, Allah’ın dini ve tevhid inancının yüceltilip bütün dünyaya yayma gayret ve inançları dışında her hangi bir güce sahip değillerdi. 106 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Arapçada açma, yol gösterme, galibiyet ve zafere ulaştırma gibi anlamları olan fethin çoğulu fütûh bunun çoğulu da fütuhat gelir. Fetih terim olarak İslâm’da meşru görülen savaşlar hakkında, Müslümanların gayri Müslimlerden gerçekleştirdikleri toprak kazançlarını tarihte ve günümüzde bilinen diğer işgal ve sömürü savaşlarından ayırmak amacıyla kullanılır. Fetih öncelikle, kalbi ve aklı İslâm gerçeğine açmak, ikinci olarak da İslâm mesajının önündeki engelleri kaldırmak, insanın kalbine ve aklına ulaşmayı mümkün kılacak ortamı hazırlamak demektir. İslâm fetihlerinin esas gayesi i’lâ-yi kelimetullahtır. Nitekim Hz. Peygamber’e, “Allah yolunda olan kimdir? Ganimet kazanmak için harp eden mi, cesaretiyle şöhret kazanma amacında olan mı, yoksa kabilesiyle dayanışma halinde bulunduğunu göstermek isteyen mi?” diye sorulduğunda şu cevabı vermiştir: “Hiçbiri değildir. Sadece Allah’ın adını yüceltmek için savaşan kimse Allah yolundadır”. İslâm fütuhat tarihinde önemli bir yere sahip olan Türklere Oğuz Destanı’nda hedef gösterilen, ‘büyük nehirlere ve büyük denizlere varma’ şeklindeki kızılelma da bu milletin Müslüman olmasından sonra yeni bir şekle dönüşerek i’lâ-yi kelimetullah halini almıştır. Fetihler için ilk önce Arabistan ile Sâsânî ve Bizans imparatorlukları arasında kalan Irak topraklarını hedef alan Hz. Ebû Bekir, Sâsânîlerin elinde bulunan Fırat’ın aşağı taraflarındaki bölgelere ordu göndermeye karar verdi. Bekir b. Vâil kabilesinin önemli bir kolu olan Şeybânîlerin reisi Müsennâ b. Hârise Medine’ye gelerek İranlılarla savaşmak üzere kabilesine kumandan tayin edilmesini istedi. Hz. Ebû Bekir yaptığı istişareler ve Hz. Ömer’in tavsiyesinden sonra Halid b. Velid’i Sâsânîlerle yapılacak savaşa başkumandan tayin ederek Müsennâ’ya destek vermesini istedi. Nibâc’da Müsennâ ile buluşan Halid Basra körfezindeki önemli yerleşim merkezlerini fethetti. Daha sonra barış yoluyla teslim aldığı Hîre’de bir süre kaldı. Şehrin çevresine ve Fırat’ı geçerek Sevâd bölgesinde bulunan bazı yerlere akınlar düzenledi. Bu arada Bânıkyâ ve Bârüsmâ ile Fırat’ı Dicle’ye bağlayan iki büyük kanalın içinden geçtiği, Sâsânîlerin mühim bir erzak ve silâh ambarı Enbâr’ı barış yoluyla, ticaret kervanlarının uğradığı çok önemli bir menzil olan, Suriye-Arabistan çölünün birleştiği yerde kurulu Aynüttemr’i savaşarak fethetti. Böylece Basra körfezinden Aynüttemr’e Fırat nehri boyunca uzanan topraklar İslâm devleti sınırlarına katıldı. Hz. Ebû Bekir Hîre’de bulunan Halid’e yazdığı mektupta, Dûmetülcendel’e giderek Hz. Peygamber ile yaptığı antlaşmayı bozan Ükeydir b. Abdülmelik’in üzerine yürümesini, oradan da Suriye’ye geçmesini emretti. Halid Irak’ta yerine Müsennâ b. Hârise’yi bırakıp Dûmetülcendel’e giderek burayı ikinci defa fethetti ve Ükeydir’i öldürdü. İslâm fetihlerinden önce Suriye’de Bizans’ın vassâlı Gassânîler hüküm sürüyordu. Sâsânîler, 613 yılında Gassânîler’i yenerek Dımaşk’ı ele geçirip bölgeye hâkim oldular. Ancak Herakleios uzun süren savaşların sonunda 628’de Suriye’yi geri almayı başardı. Müslümanların Bizans İmparatorluğu ile Hz. Peygamber zamanında Mûte Savaşı’yla (Eylül 629) başlayan askerî mücadelesi, Tebük Seferi’yle (Ekim 630) devam etti. Doğu Roma ile yapılan bu savaşların hedefi bölgenin güvenliğini sağlamak, orada yaşayanların uğradığı haksızlık ve zulme son vermekti. Hz. Ebû Bekir bu amaçla 633 yılı sonbaharında her biri 3000 kişiden oluşan üç ayrı birliği Suriye’nin güney ve güneydoğu sınırlarına göndermeyi kararlaştırdı. Yezid b. Ebû Süfyân ile Şürahbil b. Hasene’yi Tebük-Maan istikametinde Suriye ve Ürdün’e, Amr b. Âs’ı Eyle üzerinden sahil istikametinde Filistin’e doğru yola çıkardı. Kısa bir müddet sonra orduların mevcudu 7500’e ulaştı. Başkumandanlığa önce Amr b. Âs, daha sonra da Ebû Ubeyde b. Cerrah getirildi; Vâdilarabe, Filistin’deki Kaysâriye 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 107 ve Gazze şehirleri fethedildi. Halifenin emriyle Suriye’ye doğru yola çıkan Halid b. Velid, Hıristiyan Gassânîler’in Dımaşk yakınlarındaki askerî karargâhları Mercirâhit’e saldırarak mağlûp etti (23 Nisan 634). Daha sonra Dımaşk’ın güneyine doğru ilerleyerek diğer kumandanlarla birleşmesiyle Busrâ’nın da içinde bulunduğu Havran bölgesi fethedildi. Halid in komutasında birleşen İslâm ordusu kuzeye doğru ilerleyerek Amr b. Âs ile Ecnâdeyn’de buluştu. Bizans İmparatoru Herakleios’un kardeşi Theodoros kumandasındaki 80.000 kişilik orduya karşı kazanılan Ecnâdeyn Savaşı’yla ile Müslümanlara Filistin ve Suriye kapıları açıldı (30 Temmuz 634). Ridde hareketleri ile İslâm fetihlerinde Halid b. Velid’in rolü hakkında M. Fayda’nın Allah’ın Kılıcı Halid b. Velid adlı eserine başvurabilirsiniz. Hz. Ebû Bekir’in Kişiliği ve Yönetim Anlayışı Hz. Ömer’i veliaht bırakmayı kararlaştıran Hz. Ebû Bekir, 634 yılı Ağustos ayının başında hastalandı. Kızı Hz. Âişe’ye vefat edince maaşının geri kalan kısmını beytülmale iade etmesini ve Hz. Peygamber’in kabrinin yanına defnedilmesini vasiyet etti. Ecnâdeyn savaşının sonucunu öğrendikten kısa süre sonra altmış üç yaşında vefat etti (23 Ağustos 634). Cenaze namazını Hz. Ömer’in kıldırdığı Hz. Ebû Bekir, Hz. Osman, Talha b. Ubeydullah ve oğlu Abdurrahman tarafından kabre konuldu. Güzel ahlâkı, merhameti, doğruluğu ve cömetliğiyle gerek Mekke, gerekse Medine dönemlerinde dost düşman herkesin takdir ve saygısını kazanan Hz. Ebû Bekir, kaynaklarda orta boylu, zayıf yapılı, seyrek sakallı, keskin bakışlı, gür saçlı, sarıya çalan beyazlıkta güzel ve ince yüzlü olarak tasvir edilir. Ahlâk ve mizaç itibariyle kendisine benzediği Hz. Peygamber’le İslâm’dan önce çok yakın bir arkadaşlık ve dostluk kurmuştu. Kızı Hz. Âişe ile Hz. Peygamber’in evlenmesine dair hicretten önce verilen karar onların dostluğunu daha da pekiştirdi. Nitekim Hz. Peygamber’e en çok kimi sevdiği sorulunca önce eşi Hz. Âişe’nin, sonra da kayınpederi Hz. Ebû Bekir’in adını anardı. Hz. Ebû Bekir, müslümanları ilgilendiren bütün gelişmelerde Hz. Peygamber’in fikirlerine en çok başvurduğu ve çoğunlukla tekliflerini uygun bulduğu kişilerdendi. Bundan dolayı bazı kaynaklarda kendisinden ‘Peygamber’in veziri’ diye söz edilir. Vahiy kâtiplerinden olan Hz. Ebû Bekir O’nun sırrını saklamayı çok iyi bilir, yanında pek edepli davranırdı. Beşerî ilişkileri düzenlemekte uzman olduğundan Medine’ye gelen elçilere Hz. Peygamber’i nasıl selâmlayacaklarını öğretir, huzurda nasıl oturacaklarını tembih ederdi. Örnek şahsiyetinin yanı sıra aynı zamanda ilim ve hikmet sahibi bir kişi olan Hz. Ebû Bekir Arap soy bilimi ‘Ensâb’ hakkında zamanının otoritesiydi. Arap kabilelerinin savaş tarihi Eyyâmü’l-Arab’ı da en iyi bilenlerdendi. Ezbere bildiği ve çok duygulu bir şekilde okuduğu Kur’an-ı Kerim ile Resûl-i Ekrem’in söz ve davranışlarını en iyi ve en süratli şekilde anlama ve uygulama kabiliyetine sahipti. 142 hadis rivayet eden Hz. Ebû Bekir, Resûl-i Ekrem’den bizzat duymadığı bir hadisi rivayet edenlerden, Hz. Peygamber’in sözü olduğuna dair şahit getirmelerini isterdi. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ali sahabeler arasında en güzel konuşan iki hatip olarak tanınır. Onların çok tesirli konuşmaları fesahat ve belagat bakımından olduğu kadar muhtevalarının güzelliğiyle de ünlüdür. Şahsiyetinin merkezinde İslâm’a samimi inancı ve Hz. Peygamber’e derin sadakati olan Hz. Ebû Bekir halifeliği sırasında mütevazı kişiliğinin yanı sıra gerektiğinde cesaretin de en canlı örneklerini vermiştir. Fakirlere, zor durumda olanlara yar- 108 İslam Tarihi ve Medeniyeti I dım eder, misafirlere ikramda bulunurdu. Az konuşur, kumandan ve valilerine de az konuşmalarını tavsiye ederdi. Başkalarının hakkına titizlikle uyardı. İdari hayattaki uygulamalarında sürekli Hz. Peygamber’i örnek alan Hz. Ebû Bekir’in kumandan ve valilerine verdiği emirler İslâmiyet’in ve Kur’an-ın evrensel esaslarına dayanırdı. Onun Hz. Peygamber’den örnek aldığı prensiplerin başında, istişare, kararlılık, hoşgörü, ehliyet ve insan haklarına saygı gelirdi. Hz. Ebû Bekir, kısa süren halifeliğinde ehil olanları yönetime getirdiği gibi, Resûl-i Ekrem’in tayin etmiş olduğu idarecileri yerlerinde tutmaya özen gösterirdi. Görevlendirmelerde ehliyet konusuna önem verdiği gibi seçtiği idarecilerinden de aynı duyarlılığı beklerdi. Bunun en güzel örneklerinden biri, Yezid b. Ebû Süfyan’a yaptığı şu uyarıdır: “Senin adına en çok korktuğum husus, iltimas meselesidir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: Müslümanlara ait herhangi bir işin başına geçip de iltimas eseri olarak o işe birini tayin eden kişi, Allah’ın lanetine uğrar. Allah ondan bir mazeret veya fidye kabul etmeyerek kendisini cehenneme atar”. Hz. Ebû Bekir, yönetim makamında kesin yetkiye sahip bir yönetici olmakla birlikte, bazı devlet görevlerini yakın arkadaşlarına bırakarak idarî görevlerde paylaşımın güzel örneklerini de vermiştir. Bu amaçla Medine’de davalara bakma görevini Hz. Ömer’e devretmiş, Ebû Ubeyde b. Cerrah’ı hazine görevlisi tayin etmiştir. Zeyd b. Sabit, Hz. Ali ve Hz. Osman’dan ise kâtiplik hizmeti almıştır. Hz. Ebû Bekir devlet işlerinde Resûl-i Ekrem’den intikal eden mührü, şahsî işlerinde ise ‘Ni’me’l-kâdiru Allah’ veya ‘Abdün zelil li-rabbin celîl’ ibaresini taşıyan mührünü kullanırdı. İslâm tarihinde ‘halife’ tabiri ilk defa Hz. Ebû Bekir hakkında kullanılmıştır. Kur’an-ı Kerim’in toplanması hangi halife döneminde olmuştur? Araştırınız. HZ. ÖMER DÖNEMİ Hz. Ömer Fil Vakası’ndan on üç yıl kadar sonra (582) veya Büyük Ficâr savaşından dört yıl kadar önce (585) Mekke’de doğdu. Annesi Mahzûm kabilesinden Hanteme bint Haşim, babası Kureyş kabilesinin elçilik görevi olan sefâret işlerine bakan Adî b. Kâ’b kabilesinden Hattâb b. Nufeyl’dir. Soyu Kâ’b b. Lüey’de Hz. Peygamber’in nesebiyle birleşir. Çocukluğu, gençliği ve Müslüman olmasından önceki hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulunmayan Ömer’in en meşhur lakabı hak ile batılı birbirinden ayıran anlamındaki “Fârûk”tur. Çocukluğunda babasının develerini otlatan, zaman zaman çok sert ve haşin bir şahsiyete sahip olan babasıyla problemler yaşayan, içkiye ve kadına düşkün olan Ömer’in çok iyi ata ve deveye bindiği, iyi silah kullandığı, kuvvetli ve pehlivan yapılı olduğu için güreş müsabakalarına katıldığı bilinmektedir. Arap şiirine çok meraklı olan Ömer, çok sayıda şiiri ezbere okurdu. Kabilesinin elçilik görevi dolayısıyla güzel konuşan Ömer ensâb konusunda uzman olup, diğer Kureyşliler gibi ticaretle meşguldü. Bazı Kureyşliler gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslâm’a karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olanlara işkence yapan Ömer bi’setin 6. yılında (616) Müslüman oldu. Hz. Ömer’in Müslüman oluşu Hz. Peygamber’in, “Yâ rabbi! İslâmiyet’i Ömer b. Hattâb veya Amr b. Hişâm ile teyit et’’ duasının bir tezahürüdür. Ömer’in İslâm’ı kabulüyle az da olsa rahatlayan Müslümanlar ilk defa Kâbe’de toplu olarak namaz kıldılar. Medine’ye hicret başlayınca Hz. Ömer de yanında ağabeyi Zeyd, karısı ve oğlu Abdullah başta olmak üzere akraba ve arkadaşlarından oluşan yirmi kişilik bir kafileyle Mekke’den ayrılıp Kubâ’ya giderek Rifâa b. Abdülmünzir’in evine misafir oldu. Hz. Peygamber bir evde toplanan ensarın erkeklerinden biat alırken kadınlardan kendisi adına 2 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 109 Hz. Ömer’in biat almasını emretti. İslâm Peygamberi, Ömer’i Mekke’de Ebû Bekir, Medine’de Benî Sâlim kabilesinden İtbân b. Mâlik ile kardeşleştirdi. Katıldığı seriyyeler dışında Resûl-i Ekrem’in yanından hiç ayrılmayan Hz. Ömer, bütün gazvelerde, Hudeybiye Antlaşması, Umretü’l-kazâ ile Vedâ haccında bulundu. Medine döneminde Hz. Peygamber’in yanında çok aktif olarak yer alan Hz. Ömer’in başka konularda da görüşlerini ifade ettiğini ve bunların bir kısmının da nazil olan Kur’an ayetleriyle teyit edilmiştir ki, buna Muvâfakât-ı Ömer denir. Hudeybiye Antlaşması’nın Fetih suresinde ‘feth-i mübîn’ olarak nitelendirilmesini anlamakta güçlük çeken Medine’ye dönme kararını bir türlü kabul edemeyen Hz. Ömer daha sonra antlaşmanın sonuçlarını görünce bu tavrından dolayı pişmanlık duydu. Mekke’nin fethinden sonra Hz. Peygamber adına Kureyşli kadınlardan biat aldı. Ayrıca Kâbe’deki resimleri imha vazifesini de üstlendi. Hz. Peygamber, hastalığı şiddetlenince kâğıt ve kalem getirilip söyleyeceklerinin kaydedilmesini istedi. Bazı sahabelerle, Hz. Ömer buna gerek olmadığını Allah’ın kitabı ile Hz. Peygamber’in sünnetinin kendilerine yeterli olduğu görüşünü ileri sürdü. Tarihe ‘Vasiyetnâme’ veya ‘Kırtâs Vakası’ diye geçen bu olay özellikle Şiîler tarafından Hz. Ömer aleyhine kullanılır. Üsâme b. Zeyd komutasında oluşturulan orduda görevlendirildi. Ancak Hz. Peygamber’in rahatsızlığı, arkasından da vefatı üzerine Medine’den ayrılamadı. Bütün olaylara karşı net ve tavizsiz tavır koymakla tanınan Hz. Ömer, bundan sonraki olaylarda tarihî roller üstlendi. Hz. Ömer’in Halife Seçilmesi Bizans ve Sâsânîlerle Mücadelenin Yoğunlaşması Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesinde etkin rol oynayan halifeliği döneminde ona müşavirlik ve kadılık yapan Hz. Ömer, aynı zamanda halifenin vekiliydi. Hz. Ebû Bekir namaza çıkamayacak derecede hastalanınca imamlık görevini Hz. Ömer’e bıraktı ve onu yerine halef tayin etmek üzere sahabelerle istişarelerde bulundu. Yapılan müzakerelerden sonra Hz. Ömer’i veliaht bırakmayı kararlaştırarak Hz. Osman’a bir ahidnâme yazdırdı. Daha sonra yanına Hz. Ömer ile Hz. Osman’ı alıp Mescid-i Nebevî’ye giderek bu durumu halka şöyle ilan etti: “Sizin için halife seçtiğim kişiye razı olur musunuz? Bir yakınımı tayin etmedim. Allah’a andolsun ki bütün gücümle düşünüp taşındım ve Ömer b. Hattâb’ı uygun buldum; onu dinleyin ve ona uyun.” Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’in vefat ettiği gün (23 Ağustos 634) Mescid-i Nebevî’de hilafeti için biat aldı ve okuduğu hutbede, “Allah sizleri benimle, beni de Ebû Bekir’den sonra sizlerle denedi. Herhangi bir işinizin halledilmesinde ben bulunmadığım zaman bu işi çözüme bağlaması için başka birine havale edin. Ancak onun doğru ve güvenilir bir kimse olmasına dikkat edin. İyilikle hareket ederlerse ben de onlara iyilikle yaklaşırım, kötülük ederlerse başkalarına ibret olacak şekilde onları cezalandırırım” dedikten sonra konuşmasını şöyle tamamladı: “Ey Allahım! Ben sertim, beni yumuşat; ben zayıfım beni güçlendir; ben cimriyim beni eli açık eyle!” Hz. Ali başta olmak üzere her hangi bir kimse Hz. Ebû Bekir’in Hz. Ömer’i halife olarak bırakmasına karşı çıkmadı. Hz. Ömer’e ilk gün biat edenler arasında yer alan Hz. Ali hilafeti süresince onu destekledi ve en büyük yardımcısı oldu. Hz. Ömer de, “Ali olmasaydı Ömer helak olurdu” diyerek bu gerçeği dile getirmiştir. Irak Cephesi Hz. Ömer Bizans ve Sâsânîler ile Hz. Ebû Bekir zamanında başlayan mücadeleyi kesintiye uğratmadan sürdürdü. Halife, biat alırken Halid b. Velid’in Suriye cepheHz. Ömer’in büyük bir sezgiye sahip olduğunu gösteren bu ayetler arasında şarabın kesin olarak haram kılınması (el-Bakara 2/219), Hz. Peygamber’in evine gelen kimselerle hanımlarının perde arkasından konuşmalarının daha uygun olacağı (el-Ahzâb 33/55), Kâbe’de bulunan Makâm-ı İbrahim’in namazgâh ittihaz edilmesi (el-Bakara 2/125) ve münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Selûl’ün cenaze namazının kılınmaması gerektiği (et-Tevbe 9/80) gibi hususlar örnek olarak sayılabilir. 110 İslam Tarihi ve Medeniyeti I sine intikali üzerine fethedilen bölgeleri geri almak için harekete geçen Sâsânîlere karşı, halkı Irak cephesinde savaşanlara yardıma davet etti. Medine halkının çekingen davrandığı bu davete dördüncü gün ilk icabet eden Ebû Ubeyd es-Sekafî 1000 kişilik gönüllüler birliğinin kumandanlığına getirildi. Asıl kuvvetlere Nemârık’ta katılan Ebû Ubeyd, Câbân ve Merdânşah kumandasındaki Sâsânî ordusuna karşı ilk zaferini burada kazanarak bu iki komutanı esir aldı. Ardından Kesker, Sakatiye ve Hîre yakınlarındaki Sâsânî birliklerini yenerek bol miktarda ganimet ele geçirerek bölgeyi itaat altına aldı. Müslümanları durdurmak isteyen Kumandan Rüstem yeni kuvvetler ve birkaç fille takviye ettiği Sâsânî ordusunu Ebû Ubeyd’in üzerine gönderdi. Ordusunu Fırat nehri üzerindeki daha sonra adıyla meşhur olan bir köprüden düşmanın bulunduğu tarafa geçirmeye karar veren ve bu karara muhalefet edenleri de korkaklıkla suçlayan Ebû Ubeyd, ordu karşı yakaya geçtikten sonra köprüyü yıktırdı. İki ordu arasında şiddetli bir çarpışma başladı. Müslüman süvariler fillerden ürken atlarına hâkim olamadılar. Savaş meydanının darlığı ve köprünün yıkılmış olması gibi sebeplerle manevra imkânı kalmayınca çarpışma Müslümanların aleyhine gelişti. Ebû Ubeyd askerlerinin mühim bir kısmıyla birlikte şehit oldu (634). Köprü Savaşı denilen bu olay İslâm kuvvetlerinin Irak cephesinde ilk yenilgisidir. Gelişmelerden haberdar olan Hz. Ömer Irak’ta bulunan ordusuna takviye kuvvetlerin toplanmasını emredip bizzat kendisi ordunun kumandanlığını üstlenmek istedi. Ancak ileri gelen sahabelerin ısrarı üzerine Medine’de kalmaya karar vererek başkomutanlığa Sa’d b. Ebû Vakkâs’ı tayin etti. Sa’d beraberindeki kuvvetlerle yola çıkarak Zerûd ve Şerâf denilen yerlerde konaklayarak halife tarafından görevlendirilen çeşitli kabilelere mensup yeni birliklerin katılmasını bekledi. Yaklaşık üç ay süren bir hazırlıktan sonra İslâm ordusu 636 ilkbaharında Kûfe’nin 30 km. güneyinde bulunan Sâsânîlerin en önemli sınır şehri Kadisiye’ye ulaştı. İslâm ordusu yaklaşık 9.000- 10.000 iken Müslümanlar için ciddi bir tehlike teşkil eden otuz civarında file sahip Sâsânîler ise 70-80.000 kişilik bir kuvvetten oluşuyordu. Üç gün süren çok şiddetli çarpışmaların cereyan ettiği Kâdisiye Savaşı’nın kazanılması, Müslümanlara büyük bir moral ve üstünlük hissi vermiş, Irak’ın kapıları açılmış, İran’ın düşüşünün başlangıcı hazırlanmış, Sâsânîlerin başşehri Medâin’in fethi gerçekleşmişti (Mart 637). Kadisiye Savaşı’nda yenilerek Medâin’i Müslümanlara teslim etmek mecburiyetinde kalan Sâsânî kuvvetleri, Hulvân’a sığınan Kisrâ Yezdicerd’in teşvikiyle Celûlâ’da toplandılar. Şehri etrafına hendek ile siperler kazarak ve barikatlar kurarak tahkim ettiler. Ordunun başına Kadisiye Savaşı’nda öldürülen başkumandan Rüstem’in kardeşi Hurrezâd’ı getiren Kisrâ, Hulvân ve Cibâl’den asker ve silâh göndermek suretiyle ordusuna destek sağlamaya çalışıyordu. Sa’d b. Ebû Vakkâs, Hz. Ömer’den aldığı talimat üzerine onların üzerine bizzat kendisi yürümedi ve yeğeni Haşim b. Utbe’nin kumandası altında 12.000 kişilik bir orduyu sevk etti. Çok şiddetli çarpışmalardan sonra Müslümanlar büyük bir hamle ile Sâsânî ordusunu mağlûp ederek birçok ganimet ele geçirdiler (637). Ordusunun savaşı kaybettiğini öğrenen Yezdicerd Hulvân’dan ayrılarak Rey’e gitmek mecburiyetinde kaldı. Kadisiye’den sonra Celûlâ Savaşı’yla Sâsânîlere büyük bir darbe daha vuran Müslümanlar Dicle Sevâdı’ndaki bölgelerin fethini tamamladılar. Cerîr b. Abdullah elBecelî kabilesiyle birlikte katıldığı Celûlâ savaşından sonra buraya yerleşti. Burası sonraki dönemlerde Sâsânîler ile Müslümanlar arasında tampon bölge oldu. Fetihlerin bu aşamasında Hz. Ömer, Sa’d b. Ebû Vakkas’a Hîre yakınlarında Kûfe’yi, Utbe b. Gazvân’a da Basra’yı ordugâh şehir olarak kurmalarını emretti. Utbe, birçok İran şehrini içine alan Ahvaz bölgesini fethetti (638). Ancak bir yıl sonra 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 111 Hürmüzan’ın komutasındaki Sâsânî ordusu bu bölgeleri yeniden ele geçirdi. Hac dönüşü yolda vefat eden Utbe’nin yerine önce Muğîre b. Şu’be’yi, onu azledince de Basra valiliğine Ebû Musa el-Eş’arî’yi tayin etti. Ebû Musa’nın gönderdiği ordu ile Sa’d’ın Kûfe’den Numan b. Mukarrin kumandası altında gönderdiği diğer bir ordu, Ebû Sebre kumandası altında birleşerek uzun ve çetin bir mücadeleden sonra Tuster’i fethedip Hürmüzan’ı esir alarak Medine’ye Hz. Ömer’e gönderdiler (641). Celûlâ ve Hulvân’dan sonra, Sûs (638), iki yıl sonra Hûzistan, üç yıl sonra da Musul şehirlerini ele geçiren Müslümanlar (641), Nu’man b. Mukarrin’in başkumandanlığında tarihe fetihlerin fethi anlamında ‘fethu’l-fütûh’ diye geçen Nihâvend zaferiyle de Irak fetihlerini tamamladılar (642). Bu zaferden sonra, İran’da Isfahan başta olmak üzere fetihler devam etti. Kafkasya’daki en önemli geçitlerden olan ve Arapların ‘Bâbü’lebvâb’ dedikleri Derbent ile Merv, Nişâbur, Herat, Belh, Talkan ve Serahs’ı içine alan Horasan bölgesinin fetihleri de Hz. Ömer’in hilafetinin son yılında tamamlandı (644). Böylece İran Müslümanların eline geçti ve ateşperest Sâsânî İmparatorluğu tarihe karıştı. Suriye Cephesi Hz. Ömer, Bizans İmparatorluğu’na karşı Suriye cephesindeki savaşlara da ara verilmeden devam edilmesini emretti. Hz. Ebû Bekir döneminde kazanılan Ecnâdeyn zaferinin üzerinden çok geçmeden yapılan Fihl Savaşı’nda Müslümanlar Bizans kuvvetlerine ağır kayıplar verdirdiler (23 Ocak 635). Fihl’den sonra kazanılan Mercüssuffer Savaşı’ndan (635) sonra Dımaşk’ın fethi için herhangi bir engel kalmadı. Halid b. Velid, Mercüssuffer’den kaçan Bizans birliklerinin peşine düşerek sığındıkları Dımaşk’ı fethetti (Eylül 635). Aynı yıl gerçekleşen Mercürrûm Savaşı’nı da kaybeden Bizanslılar çok ağır kayıplar verdiler. Bu sırada Suriye Başkumandanlığı tarafından sevk edilen çeşitli birlikler tarafından Ba’lebek, Humus ve Hama şehirleri de fethedildi. Müslümanların bu başarıları üzerine Bizans İmparatoru Herakleios Hıristiyan Araplar ve Ermeniler destekli Theodoros Trithurios kumandasında 50.000- 100.000 kişilik büyük bir ordu hazırladı. Bizans’ın yaptığı bu hazırlıkları öğrenen Halid b. Velid, Humus ve Dımaşk’taki birlikleri de çağırarak 25.000’i aşkın bir kuvvetle Yermûk vadisine geldi. 636 yılı yaz sıcağında iki ordu üç ay herhangi bir savaş olmaksızın bekledi. Buraya büyük ümitlerle gelen Bizans ordusu 20 Ağustos 636 günü cereyan eden savaşta ağır bir yenilgiye uğradı. Bizans ordusunun kumandanı Theodoros öldürüldü; kurtulan askerler Filistin, Antakya, el-Cezîre ve İrminiyye’ye kaçtılar. Mücadeleyi önce Humus daha sonra Antakya’da cephe gerisinden bizzat yöneten Herakleios, Yermük Savaşı’ndan sonra Antakya’dan Urfa ve Samsat’a giderek dağılan ordusunu toparlamaya çalıştıysa da başarılı olamadı. Kaçanların bir kısmını takip etmekle görevlendirilen Iyâz b. Ganm Malatya’ya kadar ilerledi ve şehir halkıyla cizye ödemek üzere bir antlaşma yaparak geri döndü. O sıralarda Antakya’da bulunan Bizans İmparatoru, Malatya’ya asker gönderip şehri yaktırdı; “Ey Suriye! Sana selâm olsun. Burası düşman için ne güzel bir ülkedir” diyerek çaresizlik içinde İstanbul’a döndü (Eylül 636). Hz. Ebû Bekir’in son günlerindeki Ecnâdeyn ile Hz. Ömer’in hilafetinin ilk yıllarındaki Yermûk savaşlarından sonra Suriye’deki Bizans hâkimiyetine son verildi ve bölgenin şehirleri de çok kolay bir şekilde İslâm’a açıldı. 637’de Şeyzer, Kınnesrîn, Halep, ardından Antakya, Urfa, Rakka ve Nusaybin kısa aralıklarla Müslümanlara teslim oldu ve İslâm devletinin sınırları Toroslara dayandı. 112 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Filistin ve Mısır’ın Fethi Müslümanların Amr b. Âs’ın Hz. Ebû Bekir tarafından küçük bir askerî birliğin başında Güneydoğu Filistin’e gönderilmesiyle başlayan bölgeyle ilgileri Hz. Ömer döneminde de sürdü. Yermük Savaşı’nın ardından bölgede daha sağlam bir şekilde tutunan Müslümanlar Ebû Ubeyde b. Cerrâh kumandasında Kudüs’e ulaşarak şehri kuşattılar (637). Patrik Sophronios şehrin anahtarlarını o sırada inceleme ve görüşmelerde bulunmak için Suriye’ye gelen ve Câbiye’de bulunan Hz. Ömer’e teslim etmek istediğini belirtti. Halife Ömer Ebû Ubeyde’nin daveti üzerine Câbiye’den Kudüs’e gelerek halka güvence vererek şehri teslim aldı ve bir antlaşma yaptı (638). Daha sonra da Filistin’in sahil şehirleri Askalân (640) ile Trablusşam ve Kaysâriye (640 sonu) başta olmak üzere diğer yerleşim birimleri İslâm’a açıldı. Hz. Ömer’in, Bizans’tan gelecek saldırıların önlenmesi için Câbiye’deki ordugâhın dağıtılarak iki ayrı cephede savunma hatlarının kurulmasını belirlemesinden sonra Askalân, Cündü Filistin adıyla Lüd şehri merkezli askerî bir bölge haline getirildi. Filistin’in Müslümanlar tarafından ele geçirilmesi Bizans ile karadan bağlantısı kalmayan Mısır’ın fethini kolaylaştırdı. Câhiliye dönemindeki ticarî ilişkileri sebebiyle bölgeyi tanıyan Amr b. Âs, Filistin’i İslâm hâkimiyeti altına aldıktan sonra Mısır’ın stratejik açıdan çok önemli olduğunu ve oraya sığınan Bizans kuvvetlerinin tekrar kendilerine saldırabileceğini söyleyerek Mısır seferi için Hz. Ömer’i ikna etti. Emrine verilen 4000 kişilik orduyla harekete geçen Amr, Ocak 640’ta Feremâ’yı almasının ardından Aynişems’te Bizanslılarla karşılaştı. Medine’den gönderilen Zübeyr b. Avvâm komutasında 5000 kişilik kuvvetle birleşerek Bizans ordusunu mağlup etti. Stratejik açıdan çok önemli olan Babilon Kalesi’nin fethiyle de (641) Müslümanlar bölgede tutunabilecekleri bir mevkii ele geçirerek deltanın güneyle ilişkisini kestiler. Daha sonra Amr b. Âs İskenderiye’ye yöneldi. Müslümanlara direnemeyeceklerini anlayan Bizans kuvvetleri Eylül 642’de şehri teslim ettiler. Bu esnada İslâm ordusunun diğer kısmı Feyyûm ve buradan hareketle Asvan’a kadar Yukarı Mısır’ı ele geçirdi. Böylece üç yıl gibi kısa bir sürede Mısır’ın fethini tamamlayan Amr b. Âs ‘Mısır fatihi’ unvanını aldı. Daha sonra merkezi Babilon’un biraz kuzeyinde kurulan Fustat adlı karargâh şehri olan Mısır eyaletinin valisi oldu. Hz. Ömer zamanındaki fetihlerin görünen sonuçları nedir? Araştırınız. Hz. Ömer’in Vefatı ve Kişiliği Hz. Ömer 644 yılı haccını eda edip Medine’ye döndükten sonra, Mugire b. Şu’be’nin kölesi Ebû Lü’lü Fîrûz en-Nihavendî efendisinin kendisinden fazla ücret aldığını söyleyerek azaltılmasını istedi. Halife onun demircilik, marangozluk ve nakkaşlık yaptığını öğrenince, ödediği ücretin fazla olmadığını söyledi. Aldığı cevaptan memnun olmayan Ebû Lü’lü, ertesi gün Mescid-i Nebevî’deki sabah namazında elbisesinin altında sakladığı hançerle Hz. Ömer’e saldırarak altı yerinden yaraladı. Kaçmak istemesine rağmen kurtulamayacağını anlayınca çevredekilerden birkaç kişiyi daha yaralayıp intihar etti. Ağır yaralı iken kendisini yerine geçecek kimseyi aşere-i mübeşerreden hayatta olan altı kişilik şuraya havale eden Hz. Ömer, Resûl-i Ekrem’in ayakucuna defnedilmek için Hz. Âişe’den izin istedi. Hz. Aişe’nin kendisi için düşündüğü yeri vermesinden çok mutlu oldu ve yaralandıktan üç gün sonra 3 Kasım 644 Çarşamba günü vefat etti. Cenaze namazını devlet işlerini yürütmek ve mescitte namaz kıldırmak için vekil bıraktığı Suheyb b. Sinan er-Rûmî kıldırdı. Kaynaklarda uzun boylu, koyu buğday benizli, elleri ve ayakları güçlü, iki elini de kullandığından solak diye bilinen, yürürken adımlarını hızlı atan, gür sesli ve 3 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 113 etkileyici bir kişi olarak tasvir edilen Hz. Ömer ilk evliliğini Zeyneb bint Maz’un el-Cumahiyye ile yaptı. Abdullah ve Hafsa bu evlilikten doğan çocuklarıdır. İslâm öncesinde evlendiği Müleyke bint Amr ve Kureybe bint Ebû Ümeyye’yi Müslüman olmadıkları için müşrik kadınlarla evlenmenin yasaklanması üzerine (elMümtehine 60/10) boşadı. Hz. Ömer son evliliğini 638 yılında Hz. Peygamber’le kan bağı kurmak amacıyla Hz. Ali ile Hz. Fâtıma’nın kızları Ümmü Külsûm ile yaptı. Aşere-i mübeşşereden ve vahiy kâtiplerinden olan Hz. Ömer, Hz. Peygamber’e en yakın sahabelerdendi. Kızı Hafsa’nın Hz. Muhammed ile evlenmesi (625) dostluklarını daha da pekiştirdi. Sert mizaçlı olan Hz. Ömer’in bu özelliğini Hz. Peygamber, ‘’Ümmetimin içinde onlara en merhametli olan Ebû Bekir, Allah’ın emri konusunda en şiddetli olan da Ömer’dir’’ sözüyle dile getirmiştir. Ancak Allah’tan korkması ve öbür dünyada yaptıklarından hesap vereceğine dair kesin inancı kişisel özellikleri arasında mesuliyet duygusunu ön plana çıkarmıştır. İmanından kaynaklanan bu duygu onu sert ve kırıcı davranışlardan uzak tutmuştur. Hz. Ömer’in diğer bir özelliği de kul hakkına riayet hususunda çok hassas olmasıdır. Halifeliği süresince devlet hazinesinden ihtiyacı dışında hiçbir şey almamış; sıradan bir Kureyşli gibi yaşamıştır. Kur’ân-ı Kerim’in Mushaf haline getirilmesi hususunda Hz. Ebû Bekir’i ikna eden Hz. Ömer, hilafeti müddetince Müslümanların onu çokça anlayarak okumalarını ve ezberlemelerini isterdi. Hz. Ömer hadislerin rivayetine çok dikkat ederdi. Tıpkı Hz. Ebû Bekir gibi, Hz. Peygamber’den bizzat duymadığı bir hadisi rivayet edenlerden şahit getirmelerini isterdi. Meşhur altı hadis kitabında yer alan onun rivayet ettiği hadis sayısı 539’dur. Hz. Ömer’in Yönetimi ve Kurumsallaşma Hz. Ömer devlet idaresinde büyük başarı göstermiş, yalnızca İslâm tarihine değil, dünya tarihine de damgasını vuran ölümsüz şahsiyetlerden birisi olduğunu kabul ettirmiştir. Hz. Ömer’in fıtrî kabiliyeti ve teşkilâtçılığı yanında, gelişmeleri hassasiyetle takip eden mesuliyet duygusuna ve Kur’an ahlâkına sahip olması, Hz. Peygamber’in terbiyesi altında yetişmesi karşılaştığı sorunların üstesinden gelmesini ve başarıya ulaşmasını sağlayan en mühim unsurlar olmuştur. ‘’Sana vâiz olarak ölüm yeter ey Ömer!’’ ifadesini mührüne kazıtan Hz. Ömer için İslâm tarihinde ilk defa müminlerin emîri anlamında ‘’emîrü’l-mü’minîn’’ tabiri kullanılmıştır. Hz. Ömer toplumu ilgilendiren bir konu ortaya çıkınca halkı Mescid-i Nebevî’ye çağırarak minberden onları bilgilendirirdi. Halkın soru sormasına ve haklarını aramasına imkân tanır, kendisinin de eleştirilmesini isterdi. İyiliği emredip kötülükten vazgeçirmeyi prensip edinen Hz. Ömer bütün emir ve yasakları önce kendi şahsında uygular, halka verdiği emirlerin uygulamasına aile mensuplarından başlardı. Divan defterlerini yanına alarak Medine çevresindeki insanların atıyyelerini evlerine gidip bizzat kendisi dağıtırdı. Gündüzleri çarşı pazarda, geceleri de Medine sokaklarında dolaşıp asayişi kontrol eder, ihtiyaç sahiplerini gördüğünde kendisi beytülmâlden yiyecek taşırdı. Her cumartesi günü Medine’nin dışında Âliye yöresine gider, güç yetiremeyecekleri işlerde çalıştırılan kölelerin yükünün hafifletilmesini sağlardı. Aynı şekilde hayvanlara fazla yük yükletilmesine de müdahale ederdi. Fetihleri organize etmesi, orduların sevki, savaşların idaresi ve sonuçlandırması; ortaya çıkan yeni problemlerin çözümü, esirler ve gayri Müslimler hakkındaki kararları, yeni şehirlerin kurulması ve fatih askerlerinin İslâm’a açılmış çok geniş coğrafyaya yerleştirilmeleri, İslâmiyet’in tebliğ ve öğretilmesine verdiği önem gibi birçok konuda ilklere imza atmıştır. Hz. Ömer’in devlet idaresindeki becerisini gösteren ilk uygulamalarına evâil adlı kaynaklarda yer verildiği gibi bunlar özel Arapçada ilk, birinci anlamındaki evvel kelimesinin çoğuludur. Yaygın olarak ilmü’l-evâil adlı tarihî ve edebî disiplin çerçevesinde ‘tarihte ilkler’ üzerine yazılmış eserler anlamında kullanılır. Bu eserlerdeki bilgiler İslâm öncesi dönem, Asr-ı saadet ve daha sonrası olmak üzere üç bölümde ele alınır. Evâil kitapları sadece edebiyat ve ilimler tarihi bakımından değil Müslümanların kültür tarihini nasıl değerlendirdikleri konusunda da zengin bir kaynaktır. İslâm felsefecileri evâili deney öncesi ilk bilgiler veya bir ilmin dayandığı temel ilkeler anlamında kullanmışlardır. 114 İslam Tarihi ve Medeniyeti I çalışma ve teliflere konu olmuştur. Merkezden gönderilen mektup ve emirnamelerden birer nüshanın saklanmasını istediğinden Dîvânü’l-inşâ’nın kurucusu kabul edilir. İslâm öncesinde Araplar belirli bir takvim kullanmıyor, Fil Vakası gibi bazı önemli olayları tarih başlangıcı olarak kabul ediyorlardı. Ticaret hayatının canlanmasına paralel piyasada kullanımı yaygınlaşan senetler başta olmak üzere ortak bir takvime olan ihtiyaç gün geçtikçe olduğunu hisseden Hz. Ömer 637 yılı nisan ayında Hz. Ali’nin teklifiyle Mekke’den Medine’ye hicreti takvim başı olmasını kararlaştırdı. Hac dönüşü birinci ay muharremden başlamak üzere Hicrî Takvim kullanılmaya başlandı. Medine’de merkezî bir idare kurmuş olan Hz. Ömer, fetihlerden sonra şehirlerin Müslümanların hâkimiyeti altında kalabilmesi için tedbirler aldı. Ele geçirilen yerleşim merkezlerinde, tıpkı Hz. Peygamber’in Yesrib’i Medine-i Münevvere haline dönüştürürken ilk yaptığı bina olan Mescid-i Nebevi ve planını örnek alarak, öncelikle cami yaptırmalarını valilerinden istedi. Bundan dolayı fethedilen yerlere yapılan ilk binalar hep camiler oldu. Fethedilen şehirlerde bazen eski mabetler tamamen veya kısmen camiye çevrildi. Barış yoluyla ele geçen yerlerdeki eski mabetlere hiç dokunulmadı ve Mescid-i Aksâ’nın yeri tespit edilerek buraya büyük bir cami yaptırıldı. Camilerin yanına emir evi ve çarşı yapıldığı gibi, Arabistan’ın muhtelif yerlerinden gelerek fetihlere katılan çeşitli kabilelere mensup askerlerin aileleri getirilerek yerleştirildiği mahalleler kuruldu ve buralara vakit namazları için mescitler yapıldı. Bu plana uygun olarak Irak’ta Basra ve Kûfe ile Mısır’da Füstât şehirleri kuruldu. Ziraata elverişli toprakları sulanması için bentler yapılarak tarımın gelişmesi için tedbirler alındı. Kanallar açılarak yerleşim merkezlerine su getirildi. Firavunların yaptırdığı eski kanalı yeniden açtırarak Nil nehri kıyısındaki Babilon ile Kızıldeniz sahilindeki Kulzüm (Süveyş) Limanı’nı birbirine bağladı. “Halîcü emîri’l-mü’minîn” adı verilen bu suyoluyla Mısır-Medine arasında karayolu yanında deniz yolu bağlantısı da kuruldu. Böylece Mısır ve Haremeyn ile Yemen ve Hindistan arasındaki deniz ticareti yapılması sağlandı. Mekke-Medine ve Şam-Hicaz güzergâhında ve Medine’de misafirhaneler yaptırdı ve buralarda yeni kuyular açtırdı. Hilafeti döneminde İslâm’a açılan toprakların bugün de İslâm ülkeleri olarak kalması şüphesiz Hz. Ömer’in yönetimdeki başarısının bir göstergesidir. Hz. Ömer zamanında ne tür şehirler vardı ve yerleşim nasıldı? Hz. Ömer ve Müslümanların kendilerine karşı davranışlarından son derecede memnun olan gayri Müslimler, özellikle Suriye bölgesinde, Bizans’ın durumunu, askerî hazırlıklarını casuslar vasıtasıyla öğrenip Müslümanlara haber vermişler ve onlarla işbirliği yapmışlardır. Dindaşları ve eski efendilerine karşı, onların bu şekilde hareket etmelerinde şüphesiz Bizans’ın adaletsiz davranışları gibi başka tesirlerin yanında Müslümanların onlara karşı âdil ve doğru davranışlarının önemli bir tesiri olduğu kesindir. Ayrıca dinî inanç ve adetlerinde kendilerine tam bir hürriyet verilen bu insanların ateşgede mabetleri, kilise ve havralarının da korunmaları ve yağma edilmemeleri de garanti altına alınmıştır. Bu dönemde fethedilen bu geniş topraklarda bugün bile varlıklarını devam ettiren gayri müslim unsurlarla onların mabetleri, Müslümanların başka din mensuplarına ve onların mabetlerine gösterdikleri saygının açık bir delilidir. Hz. Ömer, gayri Müslimlerin, Müslümanların toplu bulunduğu yerlerde, mescitlerin yanında haç çıkarmamalarını ve haçlarını 4 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 115 dolaştırmamalarını, ayrıca ezan vaktinden az önce ve okunurken kilise çanlarını çalmamalarını istemiş; ancak onların yılda bir defa bayram günlerinde haçlarıyla dolaşabilmelerine izin vermiştir. Hz. Ömer’in gayri Müslimlerle ilgili özellikle kılık ve kıyafet konusunda bazı kısıtlamalar koymasından amacı Müslüman ile zimmînin tefrik edilmesidir. Hz. Ebû Bekir döneminde Medine’deki kazâ işlerinin başında bulunarak tecrübe kazanmış, adalet sahasında gerçekleştirdiği icraatıyla insanlık tarihine geçmiştir. Adalet işlerine önceleri valiler bakarken zamanla Hz. Ömer, Küfe, Basra, Dımaşk, Filistin, Humus, Ürdün, Mısır ve Bahreyn’e kendisine bağlı kadılar tayin etti. Suçlular için ilk defa hapishane kurulması da Hz. Ömer zamanında oldu. Eğitim ve öğretime çok değer veren Hz. Ömer, fetihler genişleyip Arap olmayanlar ve bedeviler Müslüman olunca ve çocukların da sayısı çoğalınca okullar açılmasını emretti ve çocukların eğitim ve öğretimi için görevliler atadı. Hz. Ömer, denetim ve teftiş yanında orduların durumunu yakından takip edebilmek ve merkezle taşra arasındaki irtibatı sağlayabilmek için haberleşmeye büyük önem verdi. Bu amaçla yollara menziller (berîd evleri) yaptırdı ve valilerinden devamlı raporlar isteyerek faaliyetleri ve cephedeki durumları takip etti. Hz. Ömer valilerinin ve diğer görevlilerinin teftişine de çok önem verirdi. Teftiş maksadıyla her yıl hac mevsiminde valileri Medine’ye çağırır, bazı kimseleri de yanında getirmelerini emreder, onlardan vilayetlerinin durumuna, halkın şikâyetinin bulunup bulunmadığına, piyasa fiyatlarına, zayıf ve güçsüz kimselerin valilerinin yanma girip-giremediklerine, valilerin hastaları ziyaret edip-etmediklerine dair sorular sorar, bilgi alırdı. Eğer olumsuz cevap alırsa valiyi Medine’ye getirterek hesaba çekerdi. Ayrıca teftiş amacıyla tanınmayan bazı kimseleri de habersiz vilayetlere gönderirdi. Merkezde halife, vilayetlerde ise valilerle yönetilen bu siyasî, idarî, askerî, iktisadî ve dinî yapının iyi bir şekilde yürütülmesi gerekiyordu. Fetihler sonucunda tabiî olarak sayıları her gün artan valilerin tayinine ayrı bir önem veren Hz. Ömer, bu göreve göndermeyi düşündüğü kimselerin durumlarını iyice inceleyip sahabelerle istişare etmeye, adayları ehil kimseler arasından seçmeye itina gösterirdi. Görev yerlerine gitmeden önce valilerin bütün mal ve servetlerini kaydettirir; ileride aşırı miktarda servet artışı olanları sorguya çekerek durumlarını araştırır; bazen servetlerinin bir kısmına el koyardı. Tayin ettiği valilere uygulamaları gereken esasları bildirerek çeşitli tavsiyelerde bulunur, bazı sahabelerin de şahitlik yaparak imza ettikleri bir berat verir ve bunu gittikleri yerlerde halka okumalarını emrederdi. Vali veya âmillerinden birisinin halka zulmettiğini işitip de onu değiştirmezse halka kendisinin zulmetmiş olacağını düşünen Hz. Ömer’in şu tavsiyeleri valilerinden nasıl bir idare beklediğini gösterir: “Sizi saltanat sürmek, halka tahakküm etmek için tayin etmedim. Siz hidayet rehberi olacaksınız; herkes de size uyacaktır. Müslümanların haklarını koruyunuz; onları kötülemeyiniz ki zillete duçar olmasınlar; onları haksız yere övmeyiniz ki şımarmasınlar. Kapılarınızı yüzlerine kapamayınız ki kuvvetliler zayıfları ezmesinler. Kendinizi Müslümanlardan üstün görmeyiniz ki haksızlığa uğramasınlar.” Hz. Ömer’in Divan Teşkilatını Kurması Hz. Ebû Bekir tarafından başlatılan fetihleri iktidarı süresince (634-644) devam ettiren Hz. Ömer zamanında Sâsânî İmparatorluğu’na tabi Irak, İran ve Azerbaycan ile Bizans İmparatorluğu’na tabi Suriye, el-Cezîre, Filistin ve Mısır İslâm ülkesine katıldı. Bir kısmı yapılan savaşlardan sonra, diğer bir kısmı ise sulh yoluyla gerçekleşen bu fetihlerle birlikte, farklı millet ve dinlere mensup insanların yaşadığı, çeşitli 116 İslam Tarihi ve Medeniyeti I dillerin konuşulduğu, aynı zamanda Fırat, Dicle, Âsî ve Nil gibi nehirlerin suladığı ziraata elverişli bu büyük coğrafyanın ne yapılacağı ve nasıl idare edileceği hususu, ilk fetihlerden itibaren büyük bir problem olarak Halife Ömer’in önüne çıktı. Diğer taraftan, kendi topraklarını i’lâ-yı kelimetullah aşkıyla terk edip muhtelif ülkelere sefere çıkan ve oralarda yerleşen Müslümanların siyasî, iktisadî ve medenî hayatlarının tanzim edilmesine de ihtiyaç duyuluyordu. Çünkü çok süratli bir şekilde gerçekleşen bu fetihlerin, tarihte Müslümanlardan önce ve sonra beşeriyetin bildiği ve saman alevi gibi parlayıp sönen kısa süreli Atilla, İskender ve Moğol istilalarının aksine, kalıcı olmasının sağlanmasına ihtiyaç vardı. Gerek Müslümanların, gerekse gayri Müslimlerin ortaya çıkan çeşitli mesele ve ihtiyaçlarını gören Hz. Ömer, bunların halledilmesi yolunda çeşitli düzenlemelere teşebbüs ederek birçok yeni müessesenin kuruluşunu gerçekleştirmeye çalıştı. Halife işe, kazanılan ganimetlerle İslâm’a açılan bu çok büyük coğrafyada yaşayan başka dinden olan insanlar ve onların sahip oldukları toprakları ele alarak başladı. Sasânî ve Bizans imparatorluklarıyla yapılan savaşlar ve gerçekleştirilen fetihler sonucu ele geçen ganimetlerde büyük bir artış oldu. Ganimetlerin taksiminde, ordu mensuplarına beşte dört (% 80) hissenin dağıtılmasına, geriye kalan humus yani beşte bir (% 20) hissenin ise Medine’ye beytülmâle gönderilmesi uygulaması sürdürüldü. Fethedilen yerlerdeki insanlar eğer savaşsız antlaşma yapmayı kabul etmişlerse, sözlerine sadık kaldıkları sürece esir ve köle muamelesine tabi tutulmayacakları teminat altına alındı. Şayet İslâm’ı kabul ederlerse Müslümanlarla aynı haklara sahip olacaklar, eski dinlerinde kalırlarsa cizye ödemek şartıyla zimmî statüsüne girerek can ve mal güvenliğine kavuşacakları gibi, kendilerine din ve vicdan hürriyeti tanınıp mabetlerine dokunulmayacak, ibadetlerine de karışılmayacaktı. Buna karşılık barışı kabul etmeyenlerle savaş yapılmış, bazen esir düşen bazı savaşçılar öldürülmüş, taşınır malları ganimet olarak alınmıştır. Bununla birlikte Hz. Ömer, savaşarak ele geçirilen yerlerde yaşayanların da tıpkı sulh yoluyla ele geçirilenler gibi zimmî statüsüne dâhil edilmesini, kendi dinlerinde kalmak istedikleri takdirde cizye ödemelerini; ayrıca ziraata elverişli topraklarının ödeyecekleri haraç vergisi karşılığında kendilerine bırakılmasına karar verdi. Bu topraklarda tarıma devam edilmesini, arazilerin ekilip verimli hale getirilmesini, üç yıl üst üste toprağını ekmeyenlerin ellerinden alınmasını da kararlaştırdı. Ölü bir toprağı ekip canlandıran kimsenin bu toprağa sahip olacağını da aynı maksatla yürürlüğe koydu. Fethedilmiş toprakları savaşanlar arasında ganimet gibi dağıtmayıp haraç vergisi karşılığında ziraatı iyi bilen eski sahiplerine bırakan Hz. Ömer, böylece tecrübesiz kimselerin mülkiyeti altında ortaya çıkabilecek verim düşüşünü engellediği gibi, toplanacak haraç vergisini Müslümanlara, diğer fey gelirleriyle birlikte dağıtarak adil bir gelir dağılımı sağlamıştır. Haraca tabi ürünlerin cinsleri ve vergi miktarlarının belirlenmesinde, toprakların verimliliği, sulanabilirliği, tüketim merkezleriyle pazarlara olan yakınlığı ve ürünün cinsi gibi unsurlar dikkate alınıyordu. Hz. Ömer, fetihlerden sonraki bazı gelişmeler üzerine yine İslâm Tarihi’nde ilk defa zimmîlerden ve İslâm toprakları dışında yaşayanlar harbîlerden ticaret malları vergisi olan ‘uşûr’ alınmasını kararlaştırdı. Basra valisi Ebû Musa el-Eş’arî, Müslüman tüccarların gayri Müslimlerin yaşadığı yerlere ticaret için gittiklerinde kendilerinden onda bir oranında vergi alındığını haber verdi. Bunun üzerine Hz. Ömer, mütekabiliyet esasına göre, onun da harbîlerin tüccarlarından onların aldıkları onda bir miktarı kadar vergi almasını, ayrıca aynı vergiyi, yirmide bir miktarı nispe- 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 117 tinde zimmîlerden, kırkta bir miktarı da Müslümanlardan almasını emretti. Ayrıca Müslümanlardan alınanların zekât gelirlerine, harbî ve zimmîlerden alınan ticaret malları vergisinin ise fey gelirlerine dâhil edilmesini istemiştir. Hz. Ömer zamanında devlet gelirleri ve gayri Müslimlerin durumu hakkında M. Fayda’nın Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler adlı eserine başvurabilirsiniz. Hz. Ömer beytülmal gelirlerinden zekâtı Tevbe suresi 60, ganimetleri de Enfâl suresi 41. ayetlerine göre dağıtırken, İslâm devleti hâkimiyetine giren gayri Müslimlerin sulh zamanında verdikleri ve fey adı altında toplanan cizye, haraç ve ticaret malları vergilerinden oluşan beytülmal gelirlerini Müslümanlara dağıtmak üzere yeni bir düzenlemeye gitmeyi kararlaştırdı. Kaynaklarda 636 yılı zikredilirse de güvenilir otoritelerin 641’de kurulduğunu ifade ettikleri divan teşkilatı ile başta muharip güçler olmak üzere, Medine’den başlanarak Kûfe, Basra, Şam ve Mısır’da yaşayan bütün Müslümanlar divan defterlerine, Arapların nesebini çok iyi bilen üç kişiden oluşan bir heyet tarafından, başta Hz. Peygamber’in mensup olduğu Kureyş kabilesinin Benî Haşim kolundan başlanmak suretiyle kaydedildi. Böylece beytülmal gelirlerinin harcama yerleri belli bir düzene bağlanarak adeta bir bütçe geleneği başlatıldı. Bazıları bu ilk divana askerî divan anlamında Divânü’1-cünd adını vermişlerse de bu doğru değildir. Kaynakların neredeyse tamamında yalnızca divan veya divanü’1- atâ şeklindedir. Hz. Ömer feyden hisse alacak Medine halkını, fetihlere önce ve sonra katılmış kuvvetler ile onların, önceleri sütten kesilince, sonradan annelerin erken sütten kestiklerini görünce doğar doğmaz çocukları dâhil bütün ailelerini divan defterlerine kaydettirirken, bunlara Arap asıllı olmayan bir kısım mevâliyi de yazdırttı. Divan defterlerine, köleler hariç, şahıs isimleriyle birlikte yılda bir defa verilecek atıyye miktarları ile köleler dâhil herkese aynı miktar ve her ay verilmesi kararlaştırılan iki cerîb erzakın da kaydedilmesi sağlanmıştır. Hz. Ömer 30 kişiyi toplayarak bir günde ne kadar yiyeceğe ihtiyaçları olacağını tespit için iki vakit yemek yedirdikten sonra, bir kişiye her ay verilecek olan erzak miktarını belirledi. Yiyeceklerin saklanacağı dârürrızk adıyla hususi yerler yaptırdı. Yıllık atıyye miktarlarının tespitinde İslâmiyet’e geçmişte yapılan hizmetlerle Hz. Peygamber’e yakınlık göz önüne alındı. Hz. Peygamber’in hanımlarından hayatta olanların her birine 10.000 dirhemle en yüksek miktarın verilmesini istedi. Bundan sonra en fazla hisse 5.000 dirhem olarak Bedir Gazvesi’ne katılanlara verildi. Bedir’e katılmamalarına mukabil Hz. Peygamber’in torunları oldukları için Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’e de 5.000 bin dirhem uygun görüldü. Esma bint Umeys ve Esma bint Ebû Bekir gibi ilk muhacir kadınlara 1000 veya 3000 dirhem verilirken en az hisse ise çocuklara 100 dirhem şeklinde belirlendi. Müslümanlarla bütünleşmeyen ve cihada davet edildiğinde iştirak etmeyenlere ise, şehir veya çölde yaşamasına bakılmaksızın, fey ve ganimetten hisse verilmedi. O dönemde daha fazla vergi almak amacıyla yapılan nüfus sayımı ve defterler düzenleme işini Hz. Ömer, fey gelirlerini hakları olduğuna inandığı Müslümanlara vermek için bu orijinal teşkilatı kurarak bizzat kendisi Medine’de, taşrada ise valiler veya görevlendirdikleri amiller, yıllık atıyyeleri ve aylık yiyecekleri dağıtım işini üstlendiler. Ortaçağ İslâm dünyasında kullanılan hem alan hem de hacim ölçü birimidir. Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbasîlerin ilk dönemlerinde haraç vergisi yanında özellikle halife ve emirlerin iktalarının miktarının belirlemesinde alan ölçüsü olarak kullanılıyordu. Hz. Ömer zamanından itibaren cerîbin hacim (ağırlık) ölçüsü olarak da kullanıldığı görülür. Hacim ölçüsü cerîbin 29,5 litre ile 138 litre arasında değişen çeşitli miktarları ifade ettiği bölgelere göre değişiklik gösterdiği ileri sürülür. Cerîb hacim ölçüsü olarak Hz. Ömer zamanında yaklaşık 132 litreye eşdeğerdi. İslâm dünyasında kullanılan diğer ölçü birimlerinde olduğu gibi cerîb de çeşitli devirlerde bölgelere göre değişik miktarları ifade etmiştir. 118 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Özet Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in Müslüman oluş süreçlerini anlatabilmek Hz. Ebû Bekir’in Hz. Muhammed’in peygamber olduğunu haber alınca yanına giderek İslâm’a girdi. Nitekim Hz. Peygamber onun üstünlüğünden söz ederken kendisini herkesin yalanladığı bir sırada inandığını ve İslâmiyet için her şeyini feda ettiğini belirtmiştir. İslâmiyet’in özellikle Kureyş ileri gelenleri arasında yayılmasında önemli rol üstlenen Hz. Ebû Bekir, peygamberlik görevi başlamasından itibaren daima Resûl-i Ekrem’in yanında yer aldı. Bazı Kureyşliler gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslâmiyet’e karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olanlara işkence yapan Ömer 616 yılında Müslüman oldu. Hz. Ömer’in Müslüman oluşu Hz. Peygamber’in, ‘’Yâ rabbi! İslâmiyet’i Ömer b. Hattâb veya Amr b. Hişâm ile teyit et’’ duasının bir tezahürüydü. Hilafet kurumunun oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabilmek Hz. Muhammed’in biri peygamberlik, diğeri İslâm esaslarını bizzat uygulama olmak üzere iki önemli görevi vardı. İkincisini yerine getirirken hicretten sonra Medine’de kurmayı başardığı devletin başkanlığını yaptı. Vefatıyla birlikte son peygamber olan Hz. Muhammed’in ilk görevi sona erdi. Ancak devam edecek ikinci görevi için yerine toplum Hz. Ebû Bekir’i uygun gördü. Böylece hilafet kurumu ortaya çıktı. Ridde olaylarıyla ilk İslâm fetihlerini özetleyebilmek Hz. Ebû Bekir halife seçilince peygamberlik iddiasında bulunanlar ile irtidat eden kabilelerle uğraşmak zorunda kaldı. Ridde olaylarının dinî olduğu kadar siyasi sebepleri de vardı. Hz. Ebû Bekir hangi sebeple olursa olsun isyan edenlerle kararlı bir şekilde mücadele ederek tehlikenin büyüyerek daha büyük sosyal olaylara dönüşmesini engelledi. Hz. Ebû Bekir irtidat hareketlerini bastırıp Arabistan’ın birliğini sağladıktan sonra, Hz. Peygamber tarafından hedef gösterilenBizans ve Sâsânîlerle mücadeleyi başlattı. Hz. Ebû Bekir tarafından başlatılan fetihleri iktidarı süresince devam ettiren Hz. Ömer zamanında Sâsânî İmparatorluğu’na tabi Irak, İran ve Azerbaycan ile Bizans İmparatorluğu’na tabi Suriye, el-Cezîre, Filistin ve Mısır İslâm ülkesine katıldı. İlk iki halife devrinde devlet organlarının gelişim sürecini özetleyebilmek Hz. Ebû Bekir ridde hareketlerini sonlandırarak devletin, şûra ve biat esasları etrafında kurumsallaşmasını temin etmiş, hızla genişleyen İslâm coğrafyasındaki dağınıklık ve anarşiyi engellediği gibi, merkezi otoritenin etkinliğini herkese hissettirmiştir. Hz. Ömer de başta divan teşkilatı olmak üzere Hz. Peygamber zamanında nüvesi olan İslâm müesseselerinin gelişim ve kurumsallaşmasının öncülüğünü üstlenmiştir. 1 2 3 4 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 119 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki isimlerden hangisi Hulefâ-yi Raşidîn arasında sayılmaz? a. Hz. Hasan b. Hz. Ömer c. Muâviye b. Ebû Süfyan d. Hz. Ali e. Hz. Osman 2. Hz. Peygamber rahatsızlanınca Mescid-i Nebevide aşağıdakilerden hangisi vekil olarak görev yapmıştır? a. Hz. Hasan b. Hz. Ömer c. Hz. Ali d. Hz. Ebû Bekir e. Hz. Osman 3. Üsâme b. Zeyd kumandasındaki orduyu kimin görevlendirdiği ve kimin gönderdiği aşağıdakilerden hangisinde sırayla ve birlikte verilmiştir? a. Hz. Peygamber Hz. Ebû Bekir b. Hz. Ömer Hz. Ebû Bekir c. Hz. Osman Hz. Hüseyin d. Hz. Ali Hz. Ömer e. Hz. Osman Hz. Hasan 4. Aşağıdakilerden hangisi Ridde olaylarının sebeplerinden biri değildir? a. Hz. Muhammed’i taklit etmek b. Zekât ödemeyi istememek c. Asabiyet duygusuna sahip olmak d. Yahudiliğe girme isteğinde olmak e. İslâmiyet’i tam anlamıyla benimseyememek 5. Aşağıdaki savaşlardan hangisi Hz. Ebû Bekir zamanında olmuştur? a. Sıffin b. Ecnadeyn c. Celûla d. Kadisiye e. Zâtüssavârî 6. Hz. Muhammed’in Mekke döneminde İslâmiyet’i kabul etmesini temenni ettiği şahıs aşağıdakilerden hangisidir? a. Ömer b. Hattâb b. Ebû Ubeyde b. Cerrâh c. Amr b. Âs d. Muâviye b. Ebû Süfyân e. Halid b. Velid 7. Hz. Ömer döneminde hangi savaş Müslümanlara Irak kapılarını açmıştır? a. Cemel b. Ecnadeyn c. Köprü d. Yermûk e. Kâdisiye 8. Mısır ve Filistin fetihlerinde rol oynayan sahabe aşağıdakilerden hangisidir? a. Halid b. Velid b. Üsâme b. Zeyd c. Talha b. Ubeydullah d. Abdullah b. Ömer e. Amr b. Âs 9. Aşağıdaki savaşlardan hangisinde Sâsânîler Müslümanlara üstün gelmiştir? a. Kâdisiye b. Ecnadeyn c. Köprü d. Cemel e. Yermûk 10. Aşağıdakilerden hangisi fey gelirlerinden biri değildir? a. Cizye b. Zekât c. Haraç d. Ticaret malları vergisi e. Humus 120 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse “Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse “Hz. Ebû Bekir Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 3. a Yanıtınız doğru değilse “Üsâme b. Zeyd Kumandasındaki Ordunun Gönderilmesi” konusunu yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse “Ridde Hareketleri ve Bastırılması” konusunu yeniden okuyunuz. 5. b Yanıtınız doğru değilse “İslâm Fetihlerinin Başlaması” konusunu yeniden okuyunuz. 6. a Yanıtınız doğru değilse “Hz. Ömer Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 7. e Yanıtınız doğru değilse “Irak Cephesi” konusunu yeniden okuyunuz. 8. e Yanıtınız doğru değilse “Filistin ve Mısır’ın Fethi” konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yanıtınız doğru değilse “Irak Cephesi” konusunu yeniden okuyunuz. 10. b Yanıtınız doğru değilse “Hz. Ömer’in Divan Teşkilatını Kurması” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Mâlik ve arkadaşları teslim oldukları için öldürülmemeleri gerektiği görüşünü savunan Ebû Katâde elEnsârî, onun öldürülmesinden rahatsız olmuş ve durumu Hz. Ebû Bekir’e şikâyet etmişti. Bunun üzerine Halife, Halid’i sorguya çekmiş; Halid, Mâlik’ten işittiği bir söz üzerine onun öldürülmesinin helâl olduğuna karar verdiğini söyleyerek özür dilemesi üzerine mazeretini kabul etmişti. Hz. Ömer’in Halid’i başkumandanlık görevinden almasının bazı kaynaklarda iddia edildiği gibi bu konuyla ilgisi yoktur. Sıra Sizde 2 Yemame başta olmak üzere bazı savaşlarda hafız sahabelerin bir kısmının şehit olması Müslümanları telaşlandırdı. Bu endişeleri Hz. Ebû Bekir’e açan Hz. Ömer, onu Kur’an-ı Kerim’in toplanmasına ikna etti. Hz. Ebû Bekir, sahabeden Zeyd b. Sabit başkanlığında bir heyet oluşturup Kur’an’ın dağınık olarak bulunan nüshalarını bir araya toplatarak kitap haline getirilmesini temin etti. İki kapak arasındaki bu derlemeye ‘mushaf ’ denilir. Hz. Ebû Bekir tarafından muhafaza edilen bu Mushaf ondan sonra Hz. Ömer’e ondan da kızı Hz. Peygamber’in hanımı Hz. Hafsa’ya intikal etti. Sıra Sizde 3 Kâdisiye’nin kazanılmasıyla Irak’ın kapıları açılarak İran’ın düşüşünün başlangıcı hazırlandı ve Sâsânîlerin başşehri Medâin fethedildi. Nihâvend zaferiyle Irak, Hz. Ömer’in hilafetinin son yılında tamamlanan Horasan fetihleriyle ateşperest Sâsânî İmparatorluğu tarihe karıştı. Hz. Ebû Bekir’in son günlerindeki Ecnâdeyn ile Hz. Ömer’in hilafetinin ilk yıllarındaki Yermûk savaşlarından sonra Suriye’deki Bizans hâkimiyetine son verildi ve akabinde Filistin ve Mısır fethedildi. Bizans ve Sâsânîlerden yüzyıllardır haksızlıklara maruz kalmış büyük halk kitleleri Müslümanlara kucak açarak eski yönetimleri tasfiye etti. Sıra Sizde 4 Yeni kurulan Basra, Kûfe ve Füstât şehirleri Arap yarımadasından fetihler için gelmiş Müslüman Arapların kabilelerine göre yerleştirilikleri mahallelere ayrıldı. Fethedilen Kudüs, Dımaşk, Antakya, Medâin ve İskenderiye gibi gayri Müslimlerin de yaşadıkları şehirler ise dine göre mahallelere bölündü. 5 Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi-I (Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer) 121 Yararlanılan Kaynaklar Fayda, M. (1989), Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müs - limler, İstanbul. Fayda, M. (1992), Allah’ın Kılıcı Halid b. Velid, İstanbul. Fayda, M. (2014), Hulefâ-yı Râşidîn Devri (Dört Halife Dönemi), İstanbul İbn Sa’d, (1990). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. M. Abdülkâdir Atâ), I-VIII, Beyrut. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in So - nuna Kadar Haremeyn, İstanbul. Taberî, (ts.). Târîhu’r-rusûl ve’l-mülûk, (thk. Muham - med Ebü’1-Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Devlet”, “Ebû Bekir”, “Fe - tih”, “Halid b. Velîd”, “Hulefâ-yi Râşidîn”, “Ridde”, “Ömer”, maddeleri. Vâkıdî, (1984). Kitâbü’l-Meğâzî, (thk. Marsden Jo - nes), I-III, Beyrut. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Osman’ın şahsiyetini değerlendirip halife seçilişini anlatabilecek, Hz. Osman’ın katledilmesiyle sonuçlanan isyanın sebeplerini sıralayabilecek, Hz. Ali’nin şahsiyetini değerlendirip halife seçildiği ortamı anlatabilecek, Hz. Ali dönemindeki iç savaşların sebeplerini sıralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Âişe • Muâviye b. Ebû Süfyân, Hakem b. Ebü’l-Âs, Mervan b. Hakem, Amr b. Âs • Cemel Vakası, Sıffîn Savaşı, Tahkîm, Şûra, Hâricîler, Büyük Fitne, • Rûme Kuyusu, Erîs Kuyusu, Ammar b. Yâsir, Zübeyr b. Avvâm, Ebû Zer İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) • HZ. OSMAN DÖNEMİ • İÇ KARIŞIKLIKLAR VE İSYAN • HZ. ALİ DÖNEMİ • HZ. HASAN DÖNEMİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I HZ. OSMAN DÖNEMİ 576 yılında Tâif ’te doğdu. Babası Kureyş’in en zengin tüccarlarından Affân b. Ebü’l-Âs, annesi Hz. Peygamber’in halası Beyzâ’nın kızı Ervâ bint Küreyz olan Hz. Osman’ın mensup olduğu Emevî kabilesinin soyu Abdümenâf b. Kusay’da Hz. Peygamber’in nesebiyle birleşir. Hz. Osman, babasının ölmesi üzerine ailesinin ticaret işlerini yürütmeye başladı. Güzel ahlâkı ve dürüstlüğü sayesinde ticari hayatta başarı sağlayarak Mekke’nin önemli tüccarları arasına girdi. İslâmî davetin gizli olarak yürütüldüğü ilk safhasında Hz. Ebû Bekir’in aracılığıyla Müslüman oldu. Mekke’nin ileri gelenlerinden olması dolayısıyla İslâm’ı kabul edişi Kureyş içinde geniş yankı uyandırdı. Amcası Hakem b. Ebü’l-Âs onu bağlayıp dininden dönene kadar bağlarını çözmeyeceğini söyleyince şiddetle karşı koydu. Kararlılığını görüp bağlarını çözmek zorunda kalan amcasından sonra annesi de çok uğraştı, ancak onu dininden döndüremedi. Osman kısa bir süre sonra Hz. Peygamber’in kızı Rukıyye ile evlendi. 615 yılında hanımıyla birlikte Habeşistan’a hicret eden ilk kafilede yer aldı. Habeşistan’da doğan ve 625 yılında vefat eden oğlu Abdullah dolayısıyla kendisine Ebû Abdullah künyesi verildi. Bir yıl sonra Habeşistan’dan Mekke’ye döndükten sonra diğer Müslümanlarla birlikte Medine’ye hicret etti. Hz. Peygamber tarafından Mekke döneminde Abdurrahman b. Avf ile kardeş yapılan Osman, Medine’de evinde misafir kaldığı ensardan Evs b. Sâbit ile kardeş ilân edildi. Resûl-i Ekrem, Medine’de muhacirlere ev yapmaları için yer tahsis ettiğinde ona Mescid-i Nebevî’nin kendisinin girip çıktığı kapısının karşısına düşen arsayı verdi. Ticaretle meşguliyetini devam ettirdi ve zenginler arasına girdi. Hz. Peygamber Bedir Savaşı’na giderken Osman’ı hasta olan kızının başında Medine’de bıraktı. Zafer müjdesinin Medine’ye ulaştığı gün Rukıyye öldü. Hz. Peygamber, Bedir’e katılanlardan sayarak ganimetten hisse verdiği Hz. Osman’ı daha sonra diğer kızı Ümmü Külsûm ile evlendirdi. 630 yılında onun da vefatı üzerine evlenecek başka kızı olsaydı onu da vereceğini söyleyerek damat olarak memnuniyetini dile getirdi. Onun en meşhur lakabı Hz. Peygamber’in iki kızıyla evlendiği için iki nur sahibi anlamında ‘zü’n-nûreyn’dir. Vahiy kâtiplerinden olan Hz. Osman, Hudeybiye Antlaşması öncesinde Hz. Peygamber’i temsilen Mekke’ye elçi olarak gitti. Dönüşünün gecikmesi üzerine Müslümanlar arasında onun Mekkeliler tarafından öldürüldüğü şayiası yayıldı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, müşriklere karşı ölünceye kadar savaşma şartıyla Müslümanlardan biat aldı. Bu sırada sağ elini sol elinin üzerine koyarak Osman adına biat aldığını gösterdi. Medine’de içme suyu sıkıntısının yaşandığı bir sırada Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 124 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Rûme Kuyusu’nu satın alarak Müslümanların istifadesine sunan Hz. Osman, Tebük Seferi hazırlıkları sırasında da, ordunun donatılması için yürütülen kampanyada en büyük yardımı yaptı. Hz. Osman, Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde kâtipliğini yaptı ve müşavirleri arasında yer aldı. En yakın danışmanları arasında yer aldığı Hz. Ömer’in Suriye yolculuğuna çıkmasına ve Mısır fethine izin vermesine karşı çıkarken fethedilen arazilerin savaşanlar arasında taksim edilmeyip fey olarak sahiplerinin elinde bırakılması görüşünü destekledi. Ebû Lü’lü tarafından hançerlenerek yaralanan Hz. Ömer, Hz. Osman’ın da aralarında bulunduğu aşere-i mübeşşereden hayatta olan altı kişiyi içlerinden birini üç gün içinde halife seçmeleri için görevlendirdi. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi hakkında yapılan akademik çalışmaların bir listesi için http://www.istem.org/tr/default.asp adresine başvurabilirsiniz. Hz. Osman’ın Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları Hz. Ömer’in, halife seçmek üzere görevlendirdiği heyet, üyelerden Talha b. Ubeydullah şehir dışında olduğundan, toplantıya beş kişi olarak başladı. Bazı tartışmalar üzerine, Abdurrahman b. Avf, üyelerden birinin halife adaylığından feragat ederek, en çok istenen üyeyi halife seçmek üzere hakemlik yapmasını teklif etti. Diğer üyelerin teklifini kabul etmemeleri üzerine, razı oldukları takdirde, hakemlik görevini üstlenebileciğini söyledi. Hz. Ali, onun hakemliğini, tercih hususunda akrabalık gözetmeyeceğine ve sadece Müslümanların hayrı için çalışacağına dair söz vermesi şartıyla kabul edebileceğini söylerken, diğerleri şartsız hakemliğini kabul edeceklerini açıkladılar. Hz. Ali’nin şartını kabul ettiğini bildiren Abdurrahman b. Avf, seçeceği halifeye itaat edeceklerine dair üyelerden söz alıp çalışmalarına başladı. Şûra üyelerinin her biriyle baş başa görüşmeler yaptı. Halife seçilmek isteyip istemediklerini, istemeyenlerin hangi adayı desteklediklerini öğrendi. Görüşmelerin yapıldığı bir grup asker tarafından korunan evden dışarı çıkarak muhacirlerin ve ensarın ileri gelenleriyle görüştü. Kamuoyunu temsil eden pek çok kimseyle bir araya geldi ve onların adaylardan hangisini halifeliğe daha uygun gördüklerini öğrenmeye çalıştı. Çalışmalarını üç gün boyunca, sürdürdü. Dördüncü günün sabah namazından sonra kararını açıklamak üzere, Mescid-i Nebevî’de cemaatın huzuruna çıktı. Önce Hz. Ali’yi, ardından Hz. Osman’ı çağırıp, ikisinden de halife seçildikleri takdirde, “Allah’ın Kitabı’na ve Resulü’nün sünnetine uyma; ayrıca önceki iki halifenin siyasetlerini takip etme” hususunda söz vermelerini istedi. Hz. Ali, “gücümün ve bilgimin yettiği ölçüde bunu yaparım” şeklinde, şartlı ve çekinceli bir cevap verdi. Hz. Osman ise, herhangi bir şart ve çekince göstermeden, “evet, bunları yaparım” diye cevapladı. Bunun üzerine Abdurrahman b. Avf, Hz. Osman’ı halife seçtiğini açıklayıp ona biat etti. Onun ardından Hz. Ali ve Mescid-i Nebevî’de bulunanlar sırayla Hz. Osman’a biat ettiler. Kaynaklarda Abdurrahman b. Avf ’ın yaptığı görüşmelerde, çoğunluğun Hz. Osman’ı istediğini gördüğünü bildiren rivayetlerin yanı sıra, Abdurrahman’ın Hz. Ali’yi tercih etmek niyetinde olduğuna; ancak Hz. Ali’nin şartlı cevabı karşısında tercihini değiştirdiğine dair rivayetler de vardır. Hz. Osman’ın on iki yıl süren halifelik dönemi, ülkede huzur ve sükûnun, birlik ve beraberliğin devam etmesi sebebiyle Sükûnet Dönemi (644-650) ile III. Halife’nin şehit edilmesiyle sonuçlanan iç karışıklıkların yaşandığı Karışıklık Dönemi (650- 656) olmak üzere altışar yıllık iki döneme ayrılabilir. Medine’nin güneybatısında yer alan Akîk vadisinin aşağı kısmında yer alan bir kuyudur. Hicretten sonra Müslümanların su sıkıntısıyla karşılaşmaları üzerine Hz. Osman tarafından satın alınarak sebil haline getirilmiştir. Hz. Osman’ın İslâm’da ilk vakıf örneklerinden olan bu davranışı Hz. Peygamber tarafından öğülmüştür. 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 125 Abdurrahman b. Avf ’ın, halife olarak Hz. Osman’ı tercih etmesinin sebeplerini bulmaya çalışınız. İran, Horasan ve Azerbaycan Fetihleri Hz. Osman zamanında İran fethi büyük ölçüde tamamlandı. Bahreyn üzerinden deniz yoluyla düzenlenen seferlerle Belûcistan’ın sahil bölgesine kadar ulaşıldı. Bu arada Merv’e çekilmek zorunda kalan son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd kendi adamları tarafından öldürüldü (651). Bu sırada İran’ın tamamı İslâm hâkimiyetine girmiş bulunuyordu. Bu dönemde Horasan’a etkili ve sürekli akınlar başlatıldı. 651 yılında Kirman üzerinden Horasan’a giren Ahnef b. Kays, fetihlerini Tohâristan’a kadar ulaştırdı. Basra valisi Abdullah b. Âmir de Nîşâbûr’u ele geçirerek burada Horasan’ın ilk mescidini yaptırdı. Bu iki komutanın hoşgörülü tutumları, Sâsânî valilerinin ve mahallî hükümdarların İslâm hâkimiyetini kabul etmelerine zemin hazırladı. Afganistan sınırları içinde kalan Belh, Herat, Bûşenc ve Tûs gibi önemli şehirler de fethedildi. Diğer tarafta Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan, Arrân bölgesi ve Tiflis İslâm hâkimiyetine girdi. Azerbeycan Erdebil merkez olarak vilayet haline getirildi. Kuzey Afrika ve Nûbe Bölgesindeki Fetihler Bizanslılar, 645 yılında bir çıkarma yaparak İskenderiye’yi işgal ettiler. Mısır valisi Amr b. Âs, emrindeki birliklerle İskenderiye’yi kuşatıp Bizans kuvvetlerini oradan çıkardı (646). Amr’ın yerine tayin edilen Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh, 647 yılında İfrîkıye bölgesinin fethine çıktı. Sübeytıla yakınlarında yapılan savaşta Bizans’tan bağımsızlığını ilân eden Gregorios’a karşı büyük bir zafer kazandı. Bu savaşın ardından bölge halkı İslâm hâkimiyetini tanıdı. İfrîkıyelilerin anlaşmayı bozmaları üzerine, onlar tekrar itaat altına aldı (33 veya 34/654-655). Sübeytıla zaferinden sonra fetihlerini Nil vadisi doğrultusunda güneye kaydıran Abdullah b. Sa’d, Nûbe üzerine yürüdü. Bugün Sûdan topraklarında kalan Dongola’da hüküm süren hıristiyan Makarra Krallığı ile bir antlaşma imzalayıp bu devleti, İslâm egemenliği altına aldı (652). Müslümanların Akdeniz’e Açılmaları ve Kıbrıs’ın Fethi Hz. Ömer zamanından itibaren Suriye ve Mısır valileri sahil şehirlerindeki Bizans’tan kalma tersaneleri faaliyete geçirmek ve donanma kurmak için çaba göstermeye başladılar. Dımaşk valisi Muâviye b. Ebû Süfyân, daha Hz. Ömer zamanında Kıbrıs’ın fethi için izin istemiş, ancak halife, müslümanları tehlikeye atmamak için deniz seferine izin vermemişti. Hz. Osman, sefere sadece gönüllülerin katılması şartıyla Kıbrıs fethine çıkılmasına izin verdi. Mısır valisini de sefere çağıran Muâviye, ashaptan birçok gönüllünün yanında Ubâde b. Sâmit ile hanımı Ümmü Harâm’ın da katıldığı bir sefer düzenledi. 649 yılı ilkbaharında 1700 gemiyle Akkâ’dan denize açıldı. Kıbrıs yöneticilerinin yıllık 7200 altın vergi ödemeyi kabul etmeleriyle Kıbrıs barış yoluyla fethedildi. Vergiyle ilgili yükümlülüklerin yerine getirilmemesi üzerine, 654 yılında İkinci Kıbrıs seferi gerçekleştirildi ve savaş yoluyla fethedilen adaya 12. 000 Müslüman asker yerleştirildi. Zâtü’s-savârî Savaşı 650’de Suriye sahillerine yakın Arvad (Cyzikus) adası alındı. 652’de Sicilya ve Rodos üzerine seferler düzenlendi. İskenderiye’ye çıkartma teşebbüsünde bulunan 1 Ortaçağda Arapların Mağribin doğusuna, bu günkü Tunus ve civarına verdikleri ad. 126 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Bizans donanması püskürtüldü. Daha da önemlisi bu yıllarda 200 gemilik İslâm donanması, Finike (bazı rivayetlere göre İskenderiye) açıklarında, 500 parçalık Bizans donanmasına karşı büyük bir zafer kazandı. Yelken direklerinin çokluğu sebebiyle “Zâtü’s-savârî” adı verilen bu zaferle Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyetine son verildi. Kaynaklarda 652 veya 655 yılında yapıldığına dair bilgilerin yer aldığı bu zafer Hulefâ-yi Râşidîn döneminin en büyük deniz savaşıdır. Kur’an-ı Kerim’in Çoğaltılması Fethedilen bölgelerdeki Müslümanlar, Kur’an-ı Kerim’i kendi bölgelerinde meşhur olan sahabenin mushaf ve kıraatıyla öğrenip okuyorlardı. Onların okuyuşlarındaki farklılıklar, bu farklılığın sebebini bilmeyen askerler arasında tartışmalara yol açtı. Azerbaycan ve Ermenistan cephesinde birlikte savaşan Suriyeli ve Iraklı askerler, farklı okuyuş sebebiyle birbirlerini ağır bir şekilde itham ettiler. Bundan endişeye kapılan Huzeyfe b. Yemân, Hz. Osman’ın yanına Medine’ye gelerek konuya acil bir çözüm bulunmasını teklif etti. Hz. Osman, bu ihtilafları sona erdirmek için, Hz. Hafsa’nın evinde muhafaza edilen Ebû Bekir mushafını çoğaltarak büyük merkezlere göndermeye karar verdi. Zeyd b. Sâbit’in başkanlığında, dört kişilik heyeti Kur’an-ı Kerim’i istinsah ve çoğaltmakla görevlendirdi. Kıraat farklılıkları yüzünden yaşanan tartışmalara son vermek için, bir kelimenin yazılış şeklinde ihtilâfa düştüklerinde Kureyş lehçesini esas almalarını emretti. 646-651 yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışma sonunda yazılan yedi Kur’an nüshasından biri Medine’de bırakıldı. Diğerleri, bu nüshaları okutmakla görevlendirilen birer okuyucu ile birlikte Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderildi. Bundan sonra Kur’an öğretimi bu nüshalara göre yapıldı. Hz. Osman’ın bu faaliyeti büyük takdirle karşılandı ve bu işi onaylayanların başında Hz. Ali geliyordu. İÇ KARIŞIKLIKLAR VE İSYAN İlk fetihler dolayısıyla gelirlerin büyük ölçüde artması, maddi refah seviyesini çok yükseltmişti. Bu zenginleşme, halkın yeme, içme ve giyinme alışkanlıklarını da önemli şekilde değiştirdi. Ganimet gelirlerinin bol olduğu bu yıllarda, halk genelde Hz. Osman’ın yönetiminden memnundu. Hatta bu yıllarda Hz. Ömer’den daha çok sevildiği söylenir. Bu dönemde, yönetimin aleyhinde bazı şikâyetler görülmekle beraber bunlar probleme dönüşmeden halledilebiliyordu. Halk arasında ciddi bir huzursuzluk yoktu. Ancak Karışıklık Dönemi’nin başlangıcı sayılan 650 yılından itibaren, yönetim ile halk arasında ciddi anlaşmazlıklar ortaya çıkmaya başladı. Halife ve valilerinin bazı icraatları şikâyet konusu yapıldı. Bu şikâyet ve eleştiriler sonunda İslâm âlimlerinin Müslümanların içine düştüğü ilk büyük fitne olarak kabul ettiği, etkilerini hâlâ sürdüren kanlı isyan hareketine dönüştü. Müslümanların gruplara bölünmesinin temelini teşkil eden bu isyan hareketi, İslâm tarihinin çözülmesi en zor meselesi olma özelliğini devam ettirmektedir. Bunun en önemli sebebi, iç savaşlar dönemini başlatan bu karışıklıkların, İslâm tarihi kaynaklarına çok çelişkili bir şekilde yansımasıdır. Rivayetler arasında, birbiriyle bağdaştırılması mümkün olmayan ciddî çelişkiler bulunmaktadır. Bu haberlerin ilk râvileri çoğu kere tarafsız davranamamışlar, fikrî yapılarını, siyasi tercihlerini, kabilevî ve dünyevî temayüllerini bu anlatımlara canlı bir şekilde yansıtmışlardır. Dolayısıyla önemli bir kısmı taraflı olan bu haberler, olayların gerçek mahiyetini perdelemiş, gerçeklerin anlaşılmasını neredeyse imkânsız hâle getirmiştir. Hz. Osman ve valilerinin bazı uygulamalarına yönelik şikâyetler halifeliğinin ikinci yarısında giderek arttı. Muhalefet hareketi, Hz. Osman’ın halifeliğinin son 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 127 yıllarında yaşanan ekonomik krizden en fazla etkilenen garnizon şehirleri Kûfe, Basra ve Fustat’ta uygun bir ortam buldu. Hz. Osman ve valilerinin bazı icraatlarını eleştirmekle işe başlayan muhalifler, eleştirilerini giderek Hz. Osman’ın ileri gelen sahabeler tarafından da tenkit edilen uygulamaları üzerinde yoğunlaştırdı. Hz. Osman’ın istismara müsait pek çok icraatı da şikâyet konularına ilave edilerek propaganda aracı haline getirildi. İnsanlar yönetime karşı işbirliği yapmaya çağrıldı. Hz. Osman’ın şikâyet konusu uygulamaları şöyle sıralanabilir: 1. Valilikler başta olmak üzere önemli devlet görevlerine sadece akrabalarını tayin etmesi, onlara ve diğer akrabalarına büyük miktarlarda bağışlarda bulunması. 2. Kendisini eleştiren Ebû Zer el-Gifârî ve Ammâr b. Yâsir gibi ileri gelen sahabeleri çeşitli şekillerde cezalandırması ve onlardan bazılarının maaşlarını kesmesi veya azaltması. 3. Kendisinden önceki halifelerin aksine, Kureyş ileri gelenlerinin Medine’den ayrılıp fethedilen bölgelerdeki şehirlere yerleşmelerine ve oralarda çok miktarda mal mülk edinmelerine göz yumması ve bazı sahabelere fethedilen şehirlerde ikta araziler tahsis etmesi. 4. Hz. Peygamber tarafından Tâif ’e sürgüne göderilen amcası Hakem b. Ebü’lÂs’ın Medine’ye dönmesine izin verip onun oğlu Mervan’ı devlet kâtibi olarak görevlendirmesi. 5. Valilerinin hatalı icraatlarına göz yumarak cezalandırmaktan kaçınması. 6. Medine civarındaki bazı arazileri beytülmal develeri için koruluk haline getirmesi. 7. Kur’an-ı Kerim’i istinsah ettirdikten sonra, önceki nüsha ve bazı sahâbilerin ellerinde bulunan şahsî nüshaların tamamını imha ettirmesi. 8. Mescid-i Nebevî’yi genişletirken önceden kullanılmayan bazı yapı malzemeleri kullandırması. 9. Hz. Peygamber’den intikal eden hilâfet mührünü Erîs Kuyusu’na düşürmesi. Tenkit edilen konuların başında, Hz. Osman’ın önemli devlet görevlerini akrabalarına tahsis etmesi geliyordu. Şöyle ki, Hz. Osman, amcasının oğlu Mervan b. Hakem’i devlet kâtibi, yine Benî Ümeyye’den olan Muâviye’yi Suriye genel valisi yapmıştı. Kûfe valiliğine önce anne bir kardeşi Velid b. Ukbe’yi, onun ardından yine akrabalarından Said b. Âs’ı getirmişti. Mısır valiliğine sütkardeşi Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh’i, Basra valiliğine ise dayısının oğlu Abdullah b. Âmir’i tayin etmişti. Hz. Osman’ın idarede birlik ve beraberliği daha kolay sağlama arzusuyla başvurduğu anlaşılan bu uygulama, Hz. Ali ve diğer ileri gelen sahabeler tarafından da eleştiriliyordu. Hz. Osman kendisini, onlardan bazılarının daha önceden görevde bulunduğunu, diğerlerinin de göreve ehil olduklarını söyleyerek savunuyordu. Halifenin valilerine karşı hoşgörülü tutumu, şikâyetleri daha da artırdığı gibi kabilecilik hareketini de tahrik etti. Kureyş oymakları içinde Benî Ümeyye ile Benî Hâşim rekabeti yeniden gündeme geldi. Daha da önemlisi, Kureyş dışındaki kabilelerin liderleri yönetimi Kureyş’in kendilerine üstünlük ve tahakkümü olarak gösteremeye ve Kureyş’e karşı kabilecilik ateşini tutuşturmaya çalıştılar. Nitekim yönetime karşı ilk ciddi muhalefet, Bekir, Rebîa, Ezd, Kinde, Temim, Kudâa gibi fetihlerde büyük katkısı olan güçlü kabile mensuplarının bir arada yaşadığı Kûfe’de ortaya çıkmıştı. Medine’de Kuba Mescidi’nin batı tarafındaki kuyunun adıdır. Hz. Osman, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’den sonra kendine intikal eden, üzerinde ‘Muhammed Resûlullah’ yazısı bulunan ve Hz. Peygamber’den beri hilâfet mührü olarak kullanılan gümüş yüzüğü bu kuyuya düşürdü (650). Kuyunun bütün suyu boşaltılmasına ve üç gün aranmasına rağmen mühür bulunamadı. Bu olay dolayısıyla meşhur olan bu kuyuya ‘Bi’rü’l-hâtem’ de denilir. 128 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Ömer, ileri gelen muhacirlerin Medine dışındaki şehirlere yerleşmelerini yasaklamıştı. Hz. Osman bu yasağı kaldırdı. Bunun üzerine onlardan bazıları, Fustat, Kûfe ve Basra gibi yeni kurulan vilayetlere giderek oralarda mal-mülk sahibi oldular. Halk Hz. Peygamber’in en yakınlarından olduğunu öğrendikleri bu sahabeler etrafında gruplar oluşturdu. Hz. Osman’dan şikâyetin yoğunlaştığı süreçte, onları halife adayı olarak görmeye başladı. Bu durum şehirlerarasında giderek şiddetlenen bir rekabete yol açtı. Tarihçi Taberî, bu durumu İslâm ümmetinin başına gelen ilk zaaf ve bütün Müslümanları etkileyen bir fitne olarak değerlendirir. Hz. Osman, ilk Müslümanlardan olan Ebû Zer el- Gifâri ve Ammâr b. Yâsir gibi ileri gelen bazı sahâbilere karşı tutumu dolayısıyla da eleştirilmiştir. Suriye’ye giden Ebû Zer el-Gifârî, Muâviye b. Ebû Süfyân’ın bazı harcamalarını ve Müslümanların ihtiyaç fazlası mallarını Allah yolunda harcamayıp biriktirmelerini şiddetle eleştiriyordu. Muâviye’nin şikâyeti üzerine Hz. Osman tarafından Medine’ye çağrılan Ebû Zer, tenkitlerini burada da devam ettirdi. Bütün çabalarına rağmen uyarılarından bir sonuç alamayan Ebû Zer, Medine’den ayrılmak için izin istedi ve kendi isteğiyle Hz. Osman tarafından Rebeze’ye gönderildi. Onun sürgün olarak gönderildiği de ileri sürülür. Hz. Osman’ın Ümeyye oğullarını iş başına getirmesi ve Ebû Zer el-Gıfârî’nin durumu, Ammâr b. Yâsir’i de halifenin aleyhine çevirmişti. Ancak onun halife tarafından şikâyet konularını ve durumu araştırmak üzere Mısır’a müfettiş olarak gönderilmesi, bu kırgınlığın önemsiz olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla, Ammâr b. Yâsir’in Hz. Osman hakkındaki çok ağır konuşmaları ve onun şiddetli bir şekilde dövülmesiyle ilgili haberlerin önemli bir kısmının asılsız olduğu ve isyancılar tarafından kasden uydurulduğu anlaşılmaktadır. Hz. Osman’ın amcası Hakem b. Ebü’l-Âs, bazı uygunsuz davranışları sebebiyle Hz. Peygamber tarafından Tâif ’e sürgüne gönderilmişti. Hz. Peygamber hayatta iken amcasının geri getirilmesi hususunda ondan izin aldığını ileri süren Hz. Osman, halife olunca amcasını Tâif ’ten Medine’ye çağırdı. Onun oğlu Mervân’ı da kendisine kâtip olarak görevlendirdi. Ancak bu davranışı ashap arasında iyi karşılanmadı. Mervân’ın halife adına kararlar verip birtakım yanlış uygulamalar yapması, bu memnuniyetsizliği daha da arttırdı. Hatta kendisine karşı gerçekleştirilen ayaklanmanın önemli sebeplerinden birini teşkil ettiği belirtilmektedir. Hz. Osman’ın akrabalarına yaptığı yardımlar da önemli şikâyet konuları arasındaydı. Bu konudaki haberler çarpıtılıyor, onun bu yardımları Müslümanların ortak malı beytülmalden yaptığı söyleniyordu. Çok zengin olan Hz. Osman’ın bu yardımları kendi malından yaptığını söylemesi, art niyetli muhalifleri iknaya yetmedi. Bu bağışların halifenin aleyhinde önemli bir dedikoduya sebep olduğu görülmektedir. Hz. Osman, Kur’an-ı Kerim’i istinsah ettirmesi sırasında diğer Kur’an nüshalarını imha ettirmesi sebebiyle de bazı tenkitlere maruz kaldı. Bu icraatı genelde takdir ve övgüyle karşılanmıştı. Ancak Abdullah b. Mes’ûd ve kırâatı ondan öğrenen Kûfeliler, sonradan kanaaatlerini değiştirseler de, başta buna karşı çıktılar. Kûfe’deki yönetim muhalifleri de, bundan istifade etmeye çalıştılar. Hz. Osman’ın Hz. Peygamber’den intikal eden hilâfet mührünü Erîs Kuyusu’na gayri ihtiyari düşürmesi de aleyhinde propaganda maksadıyla kullanıldı. İç Karışıklıkların Vilayetlerdeki Yansıması Yönetime karşı ilk ciddi muhalefet, daha ziyade kabilecilik hareketi şeklinde Kûfe’de ortaya çıktı. Valilerin bazı söz ve uygulamaları da, muhalif kabile liderlerinin işini kolaylaştırdı. Vali Velid b. Ukbe, 30 (650-651) yılında bir cinayetin faillerine kısas uygulaması yüzünden katillerin yakınlarının düşmanlığına hedef oldu. Onu içki içmekle itham eden (bazı rivayetlere gore içki içtiğini gören) bu şahıslar, iddialarını şahitlerle halifenin huzurunda ispat ettiler ve onun görevden 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 129 alınıp cezalandırılmasını sağladılar. Yeni vali Said b. Âs, “Sevâd-ı Irak Kureyş’in bahçesidir” diyerek, kabile liderlerinin duygularını tahrik etti. Bulundukları toplantılarda, valiyi eleştirmeye ve halkı yönetime karşı isyana teşvik etmeye başladılar. İhtilaf büyüyünce, halifenin emriyle Eşter en-Nehaî ve diğer on iki şahıs, halkı isyana teşvik yüzünden sürgün cezasına çarptırılıp, ıslah için Dımaşk’a gönderildiler (33/653-654). Muâviye b. Ebû Süfyan onları iddialarından vazgeçiremeyince, halifenin onayıyla Humus’a nakledildiler. Orada bir plan yaparak, pişmanlarını ve iddialarından vazgeçtiklerini bildirip Kûfe’ye dönmek için izin almayı başardılar. Ancak Kûfe’ye geldikten sonra yönetim aleyhindeki faaliyetlerini daha da hızlandırdılar. Yahudi asıllı Abdullah b. Sebe’nin bir süre burada kalması da, bunda etkili oldu. Hz. Osman’ın temsil ettiği Kureyş hâkimiyetini hedef alan bu kabilecilik hareketi, Irak’ın diğer büyük merkezi Basra’da da yankı buldu. Basra, Kûfe ve Mısır’ın yanısıra isyancıların üçüncü merkezi haline geldi. Karışıklıkların diğer önemli merkezi Mısır’da da, Hz. Osman ve Mısır valisi Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh ağır bir şekilde eleştiriliyordu. Abdullah b. Sebe’nin gelmesiyle Mısır muhalefetin ana merkezi haline geldi. Hz. Osman zamanında Hicaz’da ortaya çıkan “el-emr bi’l-ma’rûf ve’n-nehy ani’l-münker” sloganını kullanarak gizli ve yıkıcı bir davet başlatan İbn Sebe, Basra, Kûfe ve Suriye’den kovulduktan sonra Mısır’a gelmişti. Muhalif grupları, buradan organize etmeye başladı. Asiler onun talimatıyla, Hz. Osman’ı ve valilerini ağır bir şekilde eleştiren mektuplar yazarak birbirlerine göndermeye başladılar. Mektuplarda Hz. Osman ve valilerinin dinin kurallarını çiğneyip zulme başvurduklarını söylüyor ve halkı yönetime karşı isyana çağırıyorlardı. Kalabalıkların huzurunda okunmasını sağladıkları bu mektuplar, başşehir Medine’ye de gönderiliyordu. Bazı rivayetlere göre Abdullah b. Sebe, vesayet inancını gündeme getirerek Hz. Ali’nin, Hz. Peygamber’in vasisi olduğunu, dolayısıyla halifelik hakkının ondan Hz. Ali’ye geçtiğini iddia ediyordu. Buna göre halifeliği gasbeden Hz. Osman’ın uzaklaştırılıp yerine Hz. Ali’nin geçirilmesi gerekiyordu. İsyancılar Haklımıydı? Yukarıda özetlenen şikâyet konularının, haklı olunan bazı hususlar bulunmakla birlikte, bunların hiçbiri isyanı haklı gösterebilecek sebepler değildir. Zaten Hz. Osman’ın bazı hatalarını kabul ettiği ve bunu isyancılara söylemekten çekinmediği bilinmektedir. Buna rağmen isyancıların hareketlerini devam ettirerek onu öldürmeleri, tarihçileri, kaynaklarda sayılan bu sebeplerin isyanın gerçek sebeplerini olmadığını düşündürmüş ve gerçek sebepleri aramaya sevk etmiştir. Bazı tarihçiler, bu isyanı, daha ziyade, o yıllarda yaşanan siyasî, iktisadî ve sosyal değişikliklere bağlamışlardır. Şöyle ki, Hz. Osman’ın halifeliğinin son yıllarında, fetihlerin duraklaması dolayısıyla ganimet geliri azalmıştı. Bu durum en fazla, Fustât, Kûfe ve Basra gibi askerî garnizon olarak kurulan ve çeşitli Arap kabilelerinin bir arada yaşadığı şehirleri etkiledi. Bu vilayetlerde yaşayan muharip sınıf, fetihlerin durması yüzünden ganimet gelirleri sona erince, geçimini vergi gelirlerinden ödenen maaşla sağlamak zorunda kaldı. Fetihlerle gelen hızlı zenginleşmenin kaçınılmaz sonucu olan ekonomik kriz sebebiyle asker maaşlarının indirilmesi, gayri memnunların sayısını daha da artırdı. Diğer yandan fetih ordularındaki askerlerin manevî değerlere bağlılığı önemli ölçüde değişmişti. Cepheye şehitlik veya gazilik için giden askerlerin sayısı azalırken, irtidat hadiselerine karışmış 130 İslam Tarihi ve Medeniyeti I bedevî kabilelere mensup, cephelere daha ziyade ganimet için koşan askerlerin sayısı artmıştı. Fetihlerin durmasıyla gelir kaynaklarını kaybeden bu bedevi Araplar, önceki ganimet gelirleri ve fethedilen araziler konusunda ileri geri konuşarak Müslümanların zihinlerini karıştırdılar. Valiler ve bazı sahabelerin büyük servetler edinmesi, onların kıskançlığını kamçıladı. Bunun neticesinde Câhiliye dönemi kabilecilik anlayışı yeniden ortaya çıktı. Bu isyanın Hz. Osman’ın miras olarak devralıp değiştiremediği gelişmelerin bir sonucu olduğu ve birinci derecede diğer kabilelerin Kureyş’e isyanını sembolize ettiği de ileri sürülü. Çünkü Kureyş’i hilâfeti tekeline almakla suçlayan bu kabileler, vergi gelirinin büyük kısmının hâlâ Medine’ye gönderilmesine karşı çıkıyorlar ve Müslümanların ortak malı olan fey gelirlerinin eyaletlerde dağıtılmasını istiyorlardı. Bütün bunlar, Müslümanları bölmek için gizli ve yıkıcı bir davet başlatan İbn Sebe ve arkadaşlarının işini kolaylaştırmış olmalıdır. Hz. Osman’a karşı başlatılan muhalefet hareketinin ana merkezlerini ve liderlerini araştırınız. Olayların İsyana Dönüşmesi ve Hz. Osman’ın Katledilmesi Hz. Osman aleyhindeki hareket güçlenmiş, isyan hazırlığı içine giren grupların iddia ve ithamları gündemin en önemli konusu haline gelmişti. Hz. Osman, once vilayetlerdeki durumu öğrenmek için müfettişler gönderdi. Müfettişler, dönüşlerinde ortalıkta dolaşan haberlerin önemli bir kısmının asılsız olduğunu ve vilayetlerde durumun normal halinde seyrettiğini bildirdiler. Bununla birlikte müfettişlerin olumlu gözlemlerine karşılık, şikâyet ve söylentiler artarak devam ediyordu. Bu durum karşısında Hz. Osman 655 yılı hac mevsiminde valileriyle Medine’de bir toplantı yaptı. Toplantıya katılan Suriye, Kûfe, Basra ve Mısır valileri, yayılan haberlerin bir tertip olduğunu dolayısıyla endişe edilecek bir durum bulunmadığını söylediler. Bu hareketin önlenmesi için, taraftarlarının savaşa gönderilmesi, elebaşılarının idam edilmesi, onlarla mücadelenin valilere bırakılması, mal ile gözlerinin doyurulması gibi çözüm teklifleri getirdiler. Onları dinleyen Hz. Osman netice olarak, fitne elebaşılarının askere alınmasını, Kûfe’deki bazı şahısların maaşlarının kesilmesini emretti. Olaylara Allah’ın emirleri çerçevesinde çözüm arayacağını belirtip valilerine de, insanları fitneden uzak tutmaya çalışmalarını, onlara karşı adil ve itidalli davranmalarını tavsiye etti. Fitne hareketinin tehlikeli bir hal aldığını gören Suriye valisi Muaviye b. Ebû Süfyân, fitne ateşi sönünceye kadar Hz. Osman’ı Suriye’ye götürmek istemişti. Bunu kabul etmeyince, Suriye’den asker göndermeyi teklif etti. Ancak Hz. Osman gelecek askerlerin Medinelileri rahatsız etmesinden duyduğu endişe sebebiyle buna da razı olmadı. İsyancılar ilk ciddi eylemlerini Kûfe’de gerçekleştirdiler. Eşter en-Nehaî ve arkadaşları, Hz. Osman’la yaptıkları toplantının ardından Kûfe’ye dönmekte olan vali Said b. Âs’ın yolunu kesip Kûfe’ye girmesini engelleyerek, yerine önceki valilerden Ebû Musa el-Eş’arî’nin tayin edilmesini istediler. Hz. Osman, olayları yatıştırmak için onların isteğini kabul etti. Ancak muhaliflerin tehditlerine boyun eğme şeklinde gelişen bu tayin, Kûfe’nin merkezî yönetimin kontrolünden çıkmasına yol açtığı gibi Mısır ve Basra’daki muhaliflere de cesaret verdi. Hz. Osman ve valilerini açıktan eleştirmeye başladılar. Bazı hatalarını abartmakla kalmayıp, onlara haksız isnatlarda bulunmaktan çekinmediler. Ayrıca Hz. Ali başta olmak üzere ileri gelen sahabelerin ağzından mektuplar yazarak onları da bu işin içinde göstermeye çalıştılar. Bütün şehirlere gönderdikleri mektuplarda, halkı cihad için 2 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 131 Medine’ye çağırdılar. Büyük yankı yapan mektuplar Medine’de de etkisini gösterdi. Hz. Osman’a yönelik kişisel kırgınlıklar da, Medine’deki muhaliflerin sayısının artmasına zemin hazırladı. İsyancıların faaliyetlerine hız verdiği bu günlerde Mısır’dan bir heyet, valilerinden şikâyet için Medine’ye geldi (Ocak-Şubat 656). Hz. Osman, Hz. Ali’nin de içinde bulunduğu kalabalık bir heyetle birlikte onları dinledi. Kendisine yönelttikleri tenkit ve ithamlara cevaplar verdi. Ganimet mallarının taksimiyle ilgili bazı isteklerinin yerine getirileceğini söyleyip geri dönmelerini sağladı. Ancak iki ay kadar sonra, bu defa Mısır’ın yanı sıra, Kûfe ve Basra’dan sayıları 600-1000 arasında olduğu söylenen üç grup, hacı kafilelerinin arasına karışarak bölgeye geldi. Yapılan plana göre, önce Medine’ye yönelen heyetler şehrin dışında ayrı mevkilerde konakladılar. Ardından iki kişiyi halifeyle görüşmek üzere temsilci olarak Medine’ye gönderdiler. Ancak onların asıl niyeti, Medine’de kendilerine karşı koyabilecek bir askerî birliğin bulunup bulunmadığını öğrenmekti. Bu iki şahıs, Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zübeyr ve Hz. Peygamber’in eşleriyle görüştü. Mısır valisi hakkındaki şikâyetlerini aktarıp onlardan kendilerini halife ile görüştürmelerini istediler. Hiç birinin tekliflerini kabul etmemesi üzerine, konaklama yerlerine geri döndüler. Bu sırada onların Hz. Osman’a bir kötülük yapmalarından endişelenen Hz. Ali, onu durumdan haberdar etti ve oğlu Hasan’ı halifeyi korumak üzere gönderdi. Ashabın diğer büyükleri de oğullarını gönderince, evinin önünde halifeyi savunacak bir topluluk oluştu. Hz. Osman’ı halifelikten indirmekte kararlı olan asiler, onu savunmak için toplananların dağılmasını sağlamak için bir plan yaptılar. Konakladıkları yerlerden ayrılıp, geldikleri şehirlere doğru yola çıktılar. Bazı rivayetlerde ise, onların Hz. Osman ile görüşüp Mısır valiliğine Muhammed b. Ebû Bekir’i tayin ettirdikten sonra yola çıktıkları kaydedilmektedir. Onların geri döndükleri duyulunca Hz. Osman’ın evini savunmak için toplananlar evlerine gittiler. Ancak isyancılar, farklı istikametlere gittikleri halde, hep birlikte ansızın geri geldiler. Tekbir sesleriyle Medine’ye girip Hz. Osman’ın evini kuşattılar. Dönüş yolunda Hz. Osman tarafından Mısır’ın eski valisine yazılan ve yeni vali Muhammed b. Ebû Bekir ile bazı liderlerinin ölümle cezalandırılmasını emreden bir mektup ele geçirdiklerini söylediler. Hz. Osman böyle bir mektup yazmadığını ve böyle bir mektuptan haberinin olmadığını bildirse de, onun sözlerine aldırmadan evini kuşattılar ve stratejik noktalarda mevzilendiler. Medine’de sayıları oldukça artmış olan köleler ve işsiz güçsüz bazı bedevîler de isyancılara katıldı. Önceden hazırladıkları senaryonun bir parçası olduğu anlaşılan bu mektubun, halifenin kâtibi Mervan tarafından yazılıp, hilafet mührüyle mühürlendiğini bildiren rivayetler de vardır. Hz. Osman, evini kuşatan asilerin bu tavrı karşısında, vilayetlere gizlice haber göndererek valilerinden yardım birlikleri göndermelerini istedi. Diğer taraftan muhasaranın ilk günlerinden itibaren evlerine kapanan Medinelilerin çoğu, mecbur kalmayınca dışarı çıkmadı. Bunun sebebi, isyancıların tehditlerinden ziyade halifenin öldürülebileceği ihtimalini düşünememiş olmalarıydı. İsyancılar yirmi gün ile iki ay arasında devam ettiği söylenen muhasaranın son on gününe kadar, Hz. Osman’ın Mescid-i Nebevî’ye çıkıp imamlık yapmasına izin verdiler. Hz. Osman, bu günlerde defalarca isyancılarla konuştu. Öldürülmeyi gerektirecek bir suç işlemediğini söyledi, yöneltilen eleştiri ve ithamlara cevaplar vererek pek çok konuda onları ikna etti. Hz. Peygamber’in kendisini cennetle müjdelediği durumları ve Müslümanlara yaptığı yardımlarını hatırlattı. Bir defasında Hz. Ali’nin tavsiyesine uyup bazı uygulamalarının hatalı olduğunu 132 İslam Tarihi ve Medeniyeti I kabul etmiş, Kur’an ve Sünnet’e uyma hususunda daha dikkatli davranacağına söz vererek sükûneti sağlamıştı. Ancak kâtibi Mervan, bunun yönetim için büyük bir taviz olduğunu, isyancıların daha cür’etkar davranmalarına yol açacağını söyledi. Hz. Osman’dan dışarı çıkıp onlara karşı sert bir konuşma yapmasını istedi. Hz. Osman’ı ikna edemeyince, onun izniyle dışarı çıkıp isyancılara aşağılayan sert bir konuşma yaparak ortalığı yeniden alevlendirdi. Bundan itibaren isyancılar muhasaranın son on gününde kuşatmayı şiddetlendirdiler. Evinden dışarı çıkmasına izin vermedikleri halifeden hilâfeti bırakmasını istediler, aksi takdirde öldüreceklerini söylediler. Evine içme suyu gönderilmesini bile yasakladılar. Hz. Ali ve Hz. Peygamber’in hanımlarından Ümmü Habibe’nin su ulaştırma teşebbüslerini sert bir şekilde engellediler. Bu sırada asilerin sadece kendisini öldürmek istediklerini anlayan Hz. Osman, halifeliği bırakmaya yanaşmadı. Evinde ve kapısının önünde kendisini savunmak için bekleyenlereri de tehlikeye atmak istemedi ve silah kullanmalarına izin vermedi ve bu konuda onlardan söz aldı. Bu esnada çevresinde bulunan 700 kişilik kuvvet izin verilmesi durumunda isyancılara üstünlük sağlaması mümkündü. Kendisi hakkındaki “bir musibetten sonra şehit edileceği” hadisini bilen Hz. Osman’ın, Hz. Peygamber’i rüyasında gördüğü ve onun birlikte iftar müjdesinden de etkilenerek, isyancılara boyun eğmeden onuruyla ölmeyi göze aldığı belirtilir. Hac mevsiminin sona ermesi dolayısıyla Mekke’den gelecek kalabalıklar asileri endişelendiriyordu. Diğer taraftan halifenin talimatı üzerine eyaletlerden gönderilen askeri birliklerin yaklaştığı da duyulmuştu. Bu yüzden acele ederek kuşatmanın son gününde halifenin evinin kapısını yakarak buradaki genç sahabelere saldırdılar. Akşam saatlerinde birkaç Mısırlı bitişikteki evden Hz. Osman’ın evine geçerek Kur’an okumakta olan halifeyi katletti (17 Haziran 656). Onu korumak isteyen eşi Naile’nin parmakları kesildi. Beytülmali yağmalayan asiler, Hz. Osman’ın defnedilmesini de engellediler. Bu yüzden onun cenazesi, ancak akşam ile yatsı arasında çok az kişi tarafından gizlice kaldırılabildi. 82 yaşında olan halife, Cennetü’l-Baki’ mezarlığı bitişiğindeki Haşşü Kevkeb denilen yere defnedildi. Muâviye b. Ebû Süfyân, halifeliği zamanında burayı Cennetü’l-Baki’ye dâhil etti. Cennetle müjdelenen on sahabeden biri olan Hz. Osman, halim, selim, nazik, çok merhametli, cömert ve engin bir hayâ duygusuna sahip bir şahsiyetti. Hz. Peygamber’in onun hakkında, “Kendisinden meleklerin hayâ ettiği bir kimseden ben hayâ etmeyeyim mi?” buyurduğu bildirilmektedir (Müslim, Fedâilü’s-sahâbe”, 26). Hz. Osman Kureyş içinde sevilen biriydi. Özellikle akrabalarıyla yakından ilgilenirdi. Onları himaye eder, kendi malından yardım yapardı. Ev halkına karşı çok nazik davranırdı. Hz. Peygamber’in sır kâtiplerinden olan Hz. Osman, vahiy kâtipliği yanında bazı resmî vesikaları da kaleme almıştır. Hz. Osman, ilmî bakımdan da ileri bir seviyedeydi. Kur’an’ı ezberleyen ve Hz. Peygamber’in sağlığında fetva veren bir kaç sahabeden birisiydi. Hadisleri tam olarak rivayet etmeye çok önem veren Hz. Osman, Ha. Peygamber’den 146 hadis rivayet etmişti. İslâm tarihinde ilk büyük fitne olarak adlandırılan bu isyan sonucunda Hz. Osman’ın katledilmesi Medine’de büyük bir üzüntüye sebep oldu. Hz. Osman’a yeterince destek olamanın verdiği pişmanlık bu üzüntüyü daha da arttırdı. Onun ölümüne en fazla üzülenler arasında Hz. Ali vardı. Hz. Osman’ın öldürülmesiyle Müslümanlar arasındaki birlik ve beraberlik sona erdi; Hz. Ali zamanında Cemel ve Sıffîn gibi iki önemli iç savaş yaşandı. 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 133 HZ. ALİ DÖNEMİ Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib’in oğlu olan Hz. Ali 600 yılında Mekke’de doğdu. Mekke’de yaşanan kıtlık üzerine Hz. Peygamber’in himayesine aldığı Hz. Ali beş yaşından hicrete kadar onun yanında büyüdü. Henüz on yaşlarında iken iman ederek ilk Müslümanlardan biri oldu. Hz. Peygamber’in hicret için yola çıktığı gece, müşrikleri yanıltmak için onun yatağında yattı. O geceyi Hz. Peygamber’in yatağında geçiren Ali, kendisine bırakılan emanetleri sahiplerine teslim ettikten sonra Mekke’den ayrılarak Kubâ’da Resûl-ü Ekrem’e yetişti. 624 yılında Fâtıma ile evlendi. Bu evlilikten Hasan, Hüseyin ve ölü doğan Muhsin (Muhassin) adlı erkek, Zeyneb ve Ümmü Külsûm adlı kız çocukları oldu. Hz. Peygamber’in nesli Hz. Hasan ve Hüseyin vasıtasıyla devam etmiştir. Hz. Ali Hz. Fâtıma’nın vefatından sonra birkaç evlilik daha yapmış ve çok sayıda çocuğu dünyaya gelmiştir. Hz. Ali, bütün gazvelere katılarak Resûl-i Ekrem’in sancaktarlığını yapmış, büyük kahramanlıklar gösterdiği bu savaşlardan Hayber’in fethinde de önemli rol oynamıştır. Tebük Gazvesi’nde Hz. Peygamber’in vekili olarak Medine’de kalmıştır. Bazı seriyyelerde de kumandan olarak görevlendirilmiştir. Hz. Peygamber’e hem kâtiplik hem de vahiy kâtipliği yaptı. Hz. Peygamber vefat ettiğinde, vasiyeti üzerine cenazenin yıkanması ve diğer hizmetleri, yakın akrabalarının başında Hz. Ali yerine getirdi. Bundan dolayı Benî Sâide avlusunda ensar ve muhacirler arasında yapılan ve Hz. Ebû Bekir’in halife seçilmesiyle sonuçlanan toplantıdan haberi olmadı. Ona herkesle birlikte biat ettiğinin yanında halifeliğin kendisinin hakkı olduğunu düşünerek toplantıya çağrılmadığı için alınganlık gösterdiği, Hz. Fâtıma’nın vefatının ardından altı ay sonra biat ettiği haberleri de vardır. Sadece Hz. Ali değil Hâşimoğulları’ndan hiç kimse halife seçiminin yapıldığı toplantıya katılmamıştı. Bununla birlikte Hz. Ali, Hz. Ebû Bekir’in halifeliğe seçilişinden sonra hilâfet konusunda hiçbir şekilde hak iddiasında bulunmamıştır. Hz. Ali ilk üç halife döneminde ne bir idari görevde bulunmuş, ne de yapılan savaşlara katılmıştır. Medine’de ikamet edip dinî ilimlerle uğraşmayı diğer görevlere tercih etmiştir. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer özellikle fıkıh konularında sıkça fikrine başvurmuşlardır. Hz. Ömer’in 644 yılında azatlı bir köle tarafından hançerlenmesi üzerine, halife seçimi işini havale ettiği şûranın bir üyesi olan Hz. Ali, rivayetlere göre bu toplantıda halife seçileceğini düşünüyordu. Ancak Hz. Osman seçilince, bir tepki göstermeden ona biat etti. Ashabın diğer büyükleri gibi Hz. Osman’ın bazı icraatlarını tenkit etmekle birlikte, sonuna kadar ona yardımcı olmaya çalıştı. Hz. Osman’a karşı girişilen hareketleri hiçbir şekilde desteklemedi. Nitekim olayların şiddetlenmesi üzerine oğullan Hasan ile Hüseyin’i halifenin evinin önünde nöbetçi olarak bırakmış ve ona karşı baştan beri sürdürdüğü yardımlarını esirgememiştir. Hz. Ali’nin Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları Müslümanlar, Hz. Osman’ın öldürülmesi sebebiyle büyük bir sıkıntıyla yüz yüze geldiler. Medine’de hâkimiyet bütünüyle Hz. Osman’ı öldüren isyancıların eline geçmişti. İsyancılar, ortaya çıkan otorite boşluğundan istifade ederek, ashabın büyüklerinden birini halifeliğe getirmek istediler. Hz. Ali, Zübeyr b. Avvâm, Talha b. Ubeydullah, ardından Sa’d b. Ebû Vakkâs ve Abdullah b. Ömer’e halifelik teklifinde bulundular. Ancak hiç biri halkı temsil etmeyen isyancıların halifelik teklifini kabul etmedi. Bu sırada onlardan ayrı hareket eden ashabın ileri gelenleri, Hz. Ali’ye gelerek halifelik görevini üstlenmesini istediler. Hz. Ali, önce bunu kabul 134 İslam Tarihi ve Medeniyeti I etmek istemedi. Ancak ısrarlar karşısında, ortaya çıkan krizin daha da büyümesinden endişe ederek, Mescid-i Nebevî’de açık bir şekilde biat edilmesi şartıyla halifeliği kabul etmeyi uygun gördü. Bazı rivayetlerde, Hz. Ali’nin seçilmesinde isyancıların etkili olduğuna bazı sahabelerin onların tehdidiyle biat ettiğine dair bilgiler yer alır. Neticede muhacirlerin ve ensarın büyük bir kısmı doğal ve en uygun aday konumunda olan Hz. Ali’ye biat ettiler. Hz. Ali’nin ilk icraatı, Hz. Osman zamanındaki olayların en önemli sebeplerinden saydığı valileri görevlerinden alıp yerlerine yenilerini tayin etmek oldu. Vali tayinlerini bir süre ertelemesini ve özellikle Suriye valisi Muâviye’yi azilde acele etmemesini tavsiye edenleri dinlemedi. Ancak bu tayinler dolayısıyla önemli sıkıntılarla karşılaştı ve vilayetlerdeki valiler ilk üç halifede olduğu gibi Medine’de yapılan biate sadık kalmadılar. Basra valiliğine gönderilen Osman b. Huneyf el-Ensârî, küçük bir grubun Hz. Osman’ın katilleri cezalandırılmadan biat etmeyeceklerini söylemesiyle birlikte idareyi teslim aldı. Mısır valiliğine gönderilen Kays b. Sa’d da duruma hâkim oldu. Ancak Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını şart koşan bir grup ona biat etmedi. Kays, kendisinin azlinden sonra yönetimle mücadeleye giren bu muhaliflere karşı müsamahakâr davrandı ve onları biat etmeye zorlamadı. Amcası Hz. Abbas’ın oğullarından Ubeydullah’ı Yemen’e Kusem’i de Mekke valiliğine tayin etti ve bu iki merkezde de problem çıkmadı. Ancak Kûfe valiliğine tayin edilen Umâre b. Şihâb, önceki valileri Ebû Mûsâ el-Eş’arî’den başkasını istemediklerini söyleyen bir grup tarafından yolunun kesilmesi üzerine Medine’ye dönmek zorunda kaldı. Bu problem, Ebû Mûsâ’nın Hz. Ali’ye biat etmesiyle çözüldü. Suriye valiliğine tayin edilen Sehl b. Huneyf elEnsârî de geri dönmek zorunda kaldı. Çünkü Hz. Osman’ın valisi Muâviye b. Ebî Süfyân’ın gönderdiği birlikler Kulzüm’de yolunu keserek onun Suriye topraklarına girmesine izin vermediler. Hz. Ali, Hz. Osman döneminde yaşanan olayların en önemli sorumluları olarak valilerini görüyor ve onları görevlerinde bırakmayı asla düşünmüyordu. Ancak makam ve servete alışmış bu şahıslar, görevlerinden alınmayı hazmedemediler. Suriye valisi Muâviye Hz. Osman’ın yakın akrabası sıfatıyla onun kanını dava ederken diğerleri de bulundukları şehrin beytülmalini boşaltarak muhalefetin merkezi Mekke’ye gittiler. Hz. Ali’nin Hz. Osman döneminde oluşan tepkileri azaltmaya yönelik önemli bir icraatı da, Hz. Ömer tarafından başlatılan ve Hz. Osman döneminde de sürdürülen, atıyyelerin hak sahiplerinin İslâm’a giriş önceliği ve hizmetlerine göre derecelendirilmesi sistemini değiştirerek eşit bir şekilde dağıtmaya başladı. Ayrıca Hz. Osman’ın bazı şahıslara tahsis ettiği arazileri geri aldı. Hz. Ali’ye Karşı Oluşan Muhalefet ve Cemel Vakası Hz. Ali’nin karşılaştığı ilk problem Hz. Osman’ın katilleri meselesiydi. Ancak ortada belirli bir veya birkaç katil yerine, katillerin içinde bulunduğu, o sırada Medine’ye hâkim olan isyancı bir topluluk söz konusuydu. Dolayısıyla isyancılarla hemen başa çıkılamayacağı açıktı. Hz. Ali bu durumda ortalığın yatışmasını beklemeyi uygun gördü. Kendisine gelerek katillerin derhal ortaya çıkarılıp cezalandırılmalarını isteyen Zübeyr b. Avvâm ve Talha b. Ubeydullah’a bunu kendisinin daha fazla istediğini, ancak şartların müsait olmadığını, bunun için ortalığın yatışmasını ve istikrarın sağlanmasını beklemek gerektiğini söyledi. Talha ve Zübeyr, aralıklarla gelerek tekliflerini tekrarladılar. Hz. Ali halife seçildikten kısa süre sonra, bu mesele yüzünden iki güçlü muhalefetle karşılaştı. Biri, Hz. Âişe, 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 135 Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm’ın önderliğini yaptıkları gruptu. Hz. Âişe, Hz. Osman’ın muhasara altında bulunduğu sırada hac için Mekke’ye gitmişti. Haccın ardından Medine’ye dönerken, yolda Hz. Osman’ın şehit edildiğini öğrenince geri döndü. Mekke’de yaptığı konuşmalarda Hz. Osman’ın mazlum olarak öldürüldüğünü söyleyerek katillerinin cezalandırılması için bir hareket başlattı. Bu arada Hz. Osman’ın şehit edilmesinin ardından Hz. Osman’ın kâtibi Mervân b. Hakem, Hz. Osman’ın çocukları Ebân ve Velid başta olmak üzere Medine’den ayrılan Emevî ailesi mensupları ile onun Basra ve Yemen valileri, Mekke’ye gelerek Hz. Âişe’ye katıldılar. Bir süre sonra da Hz. Osman’ın katillerinin ortaya çıkarılıp cezalandırılması hususunda bekledikleri bir adımın atılmadığını gören Talha ile Zübeyr de, Hz. Osman’ın öldürülmesinden dört ay sonra, umreye gitmek için Hz. Ali’den izin alıp Mekke’ye giderek Hz. Âişe’nin yanında yer aldılar. Böylece Mekke’de Hz. Âişe’nin önderliğinde, “Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını gerçekleştirmek” üzere bir hareket oluştu. Hz. Ali’ye karşı mücadele başlatan ikinci önemli muhalefet, Hz. Osman’ın Suriye valisi ve yakın akrabası Muâviye b. Ebû Süfyân tarafından başlatıldı. Hz. Ali’nin Suriye valiliğine tayin ettiği Sehl b. Huneyf ’in Suriye’ye girişini engelleyen Muâviye, kendisini Hz. Ali’ye biate davet etmek için gelen elçiye de ret cevabı vermiş ve Hz. Ali’ye biat etmeyi Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılması şartına bağlamıştı. Ayrıca yakın akrabası olarak Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını talep hakkına sahip olduğu iddiasıyla halife ile irtibatını koparmış ve ona karşı bir mücadele başlatacağını ilân etmişti. Hz. Ali, Muâviye’nin bu açık tavrı karşısında onun üzerine gitmek için hazırlıklara başladı. Ancak gelen bir haber hedefini değiştirmesine sebep oldu. Mekke’de Hz. Âişe, Zübeyr b. Avvâm ve Talha b. Ubeydullah’ın önderliğinde bir araya gelenler, ne yapacakları hususunda görüşmeler yaptılar. Hz. Osman’ın Basra valisi Abdullah b. Âmir’in, Basra’da Osman taraftarlarının fazla olduğunu, kuvvetlerini arttırmak için oraya gitmelerinin uygun olacağını söylemesi üzerine Basra’ya gitmeye karar verdiler. Hz. Âişe, Zübeyr ve Talha’nın niyeti, Hz. Osman’ın katillerini cezalandırılmasını sağlamak suretiyle Müslümanları içinde bulundukları fitneden kurtarmaktı. Hz. Âişe’nin, iki mümin grup arasında savaş çıkarsa saldırgan taraf Allah’ın emrine dönünceye kadar onlarla savaşmayı ve sonunda tarafların arasını bulup adalet dairesinde uzlaştırmayı emreden ayetin hükmüne uyarak olaylar karşısında ilgisiz kalmadığı ve sadece iç savaşa son vererek Müslüman kanının haksız yere akıtılmasını önlemek gayesiyle yola çıktığı bildirilmektedir. Ancak onlara katılanlardan bir kısmı, farklı düşünüyorlardı. Nitekim yolda başarılı olmaları durumunda halifenin kim olacağı tartışılmaya başlandı. Bu sırada eski Kûfe valisi Saîd b. Âs, Hz. Osman’ın oğullarından birinin halife olması gerektiğini ileri sürerek taraftarlarıyla birlikte topluluktan ayrıldı. Bu gelişmeler Suriye’ye yürümek için hazırlık yapan Hz. Ali’nin hedefini değiştirmesine sebep oldu. Hz. Âişe ve taraftarlarını itaate davet için 3000 dolayındaki bir kuvvetle yollarını kesmek niyetiyle Medine’den ayrıldı. Yetişemeyince peşlerinden Basra’ya yöneldi. Hz. Âişe, yaklaşık 1000 kişilik bir kuvvetle Basra önlerine ulaştı. Hz. Ali’nin Basra valisi Osman b. Huneyf, onların Basra yakınlarına geldiğini haber alınca maksatlarını öğrenmek üzere iki elçi gönderdi. Hz. Âişe, elçilere niyetlerinin mazlum olarak öldürülen Osman’ın katillerini cezalandırmak ve Müslümanların arasını düzeltmek olduğunu bildirdi. Bu sırada Basralıların bir kısmı onlara katıldı. Bir kısmı valilerine bağlı kalırken, iki tarafa da katılmayanlar oldu. Bu arada Basra valisi Talha ile Zübeyr’in kendisine biatleri konusunda 136 İslam Tarihi ve Medeniyeti I halifeden bilgi almak için elçi gönderdi. Hz. Ali’den gelecek cevaba göre hareket edeceğini açıkladı. Hz. Ali, valisine gönderdiği mektubunda Talha ile Zübeyr’in kendisine biatleri sırasında zor kullanılmadığını bildirdi. Bunun üzerine Osman, Hz. Âişe grubunun şehre girmesine izin vermedi. Ancak bir baskınla şehir ve beytülmal ele geçirildi. Yakalanan vali ağır hakarete maruz kaldı. Hz. Ali, Kûfe’nin desteğini sağlamak maksadıyla şehre arka arkaya üç heyet gönderdiyse de, tarafsız kalmayı tercih eden vali Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin desteğini temin edemedi. Bunun üzerine Mâlik el-Eşter Kûfe’ye giderek kontrolü ele geçirdi. Hz. Ali kuvvetlerini Kûfe dışında toplayarak Basra’ya doğru hareket etti ve şehrin dışında Zâviye mevkiinde konakladı. Bundan sonra iki taraf arasında elçiler vasıtasıyla doğrudan müzakereler başladı. Hz. Ali’nin elçisi Ka’ka’ b. Amr, Basra’ya giderek Hz. Âişe, Talha ve Zübeyr ile görüştü. Hz. Ali’ye katıldıkları takdirde Hz. Osman’ın katillerini cezalandırmanın daha kolay olacağı hususunda onları ikna etti. Hz. Âişe ve taraftarları katillerin cezalandırılması şartıyla barışı kabul edebileceklerini bildirmişlerdi. İki tarafın Basra önlerinde Hureybe mevkiinde karşı karşıya gelmesinin ardından görüşmeler devam etmiş, Hz. Ali’nin Talha ve özellikle Zübeyr ile bizzat görüşmesi ittifak ihtimalini kuvvetlendirmişti. Her iki taraf karşıdan bir saldırı olmadan kesinlikle çatışmaya girmemelerini taraftarlarına emretmişlerdi. Gelişmeleri dikkatle takip eden ve durumun aleyhlerine döneceğini hisseden katillerin hazırladıkları bir komplo neticesinde, ertesi gün iki taraf arasında ani bir çatışma başladı. Hz. Osman’ın katline iştirak eden grubun elebaşlarının talimatıyla, sabahın alaca karanlığında başlayan saldırı, durumun ne olduğu anlaşılmadan toplu bir çatışmaya dönüştü. Hz. Âişe ile Hz. Ali çatışmayı durdurmaya çalışsalar da bunu başaramadılar. Kısa sürede şiddetlenen savaş özellikle Hz. Âişe’nin devesinin etrafında cereyan ediyordu. İçinde bulunduğu hevdece oklar yağarken onu korumaya çalışan yaklaşık yetmiş kişi burada can verdi. Hz. Âişe’nin bindiği devenin ayak sinirlerinin kesilip çökertilmesiyle bir anlamda savaş da sona ermiş oldu. Hz. Âişe, devesinin çöktüğü anda yanına koşan Hz. Ali taraftarı kardeşi Muhammed tarafından kalabalıktan uzaklaştırıldı. Adını Hz. Âişe’nin bindiği deveden (cemel) alan Cemel Vakası kısa sürede Hz. Ali’nin galibiyetiyle sonuçlandı (Aralık 656). Talha ve Zübeyr dâhil olmak üzere pek çok Müslüman hayatını kaybetti. Hz. Peygamberin vefatından sonra ortaya çıkan ilk iç savaş olan Cemel Vakası, etkilerini günümüze kadar devam ettirmiştir. Bu savaşta karşı taraftan ölenlere de çok üzülen Hz. Ali, defin işlerini bizzat yürüttü. Hem Hz. Âişe’ye hem de onun yanında savaşa katılanlara son derece iyi davrandı. Savaşta ölenler arasında ayırım yapmadan bizzat gömdürdü. Askerlerine yağmadan sakınmalarını ve kimseye dokunmamalarını emretti. Ebû Hanîfe’nin de belirttiği gibi Hz. Ali, muhaliflerini kendisine karşı isyan eden kardeşleri olarak görerek onlara mürted muamelesi yapmadı. Hz. Ali, Medine’ye dönmek üzere yola çıkan Hz. Âişe’yi bizzat uğurladı. Kendisine refakat edecek heyete ileri gelen Basralılardan kırk kadın, kırk kadar da erkek memur edildi. Bu sırada Hz. Âişe, yaşanan olaylardan dolayı müminlerin birbirlerini incitmemelerini, kendisiyle Ali arasında şahsi herhangi bir kırgınlık bulunmadığını, onun iyi ve seçkin bir kişi olduğunu söyledi. Hz. Âişe bu olaydan sonra siyasetten uzak bir hayat yaşadı. Onun Cemel Vakası’ndan duyduğu pişmanlık ve üzüntüyü sıkça ifade ettiği anlatılır. Sünnî kelâmcıların tamamına yakını Hz. Ali’nin haklı, karşı tarafın haksız olduğu kanaatindedir. Zira Hz. Âişe, Talha, Zübeyr ve onlara uyanlar, Müslümanlann hilâfet makamına getirdiği Hz. Ali’ye karşı tavır almış ve itaatsizlik göstermişlerdir. Ancak onların Hz. Ali’ye karşı çıkışları da İslâm âlimlerinin caiz gördüğü ictihadlarının bir sonucudur. 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 137 Hz. Âişe’nin Hz. Ali’ye karşı çıkış sebeplerini araştırınız. Sıffîn Savaşı ve Hakem Olayı Cemel Savaşı’ndan sonra Kûfe’ye dönen Hz. Ali, Muâviye b. Ebû Süfyân’a tekrar elçi gönderip kendisine itaat etmesini istedi. Ancak Muâviye, ona biat etmeyi reddederek önceki cevabını tekrarladı. Bu arada Hz. Osman’ın katilleri kendilerine teslim edilirse Hz. Ali’ye biat edeceklerini bildiren bir mektup gönderdiği de rivayet edilir. Savaşın kaçınılmaz hale geldiğini gören Hz. Ali, hazırlıklarını tamamladıktan sonra, Cemel Vakası’ndan sonra hilâfet merkezi yaptığı Kûfe’den Suriye’ye doğu yürüdü. Muaviye de 36 yılı sonlarında (Mayıs-Haziran 657) ordusuyla Irak’a doğru yola çıktı. Rakkalılar tarafından kurulan köprü sayesinde Fırat nehrini geçti. İki taraf savaşın yapıldığı bölgeye ulaşınca karşılıklı elçilik heyetleri gidip geldi. Muâviye’nin, Hz. Osman’ın katillerinin kendisine teslimi hususundaki ısrarı yüzünden görüşmelerden sonuç alınamadı. Sonunda iki taraf arasında Rakka ile Balis arasında Fırat nehrinin sağ kıyısında yer alan Sıffîn ovasında çatışmalar başladı. Küçük birlikler arasında yaşanan kısmî çatışmalar, Zilhicce ayı bitene kadar devam etti (Haziran 657). Muharrem ayının girmesi (19 Haziran 657) barış ihtimalini tekrar gündeme getirdi, iki taraf arasında ateşkes yapılarak elçilik heyetleri tekrar gidip gelmeye başladı Muaviye’nin, Hz. Ali’nin halifeliği terk etmesi ve Müslümanların şûrâ ile başlarına bir emir seçmeleri şartlarını da gündeme getirmesiyle, anlaşma ihtimali ortadan kalktı. Safer ayının ilk günü (19 Temmuz 657) toplu çatışmalar başladı. 27 Temmuz Perşembe günkü çatışmalar sırasında Ammâr b. Yâsir öldürüldü. Hz. Ali’nin ordusu, aynı gün Suriye birliklerine karşı kesin bir üstünlük sağladı. Çatışmalar, kılıç kalkan seslerinin çıkardığı sesler nedeniyle ‘Leyletü’l-herîr’ adıyla meşhur olan 27-28 Temmuz gecesi sabaha kadar devam etti. En fazla can kaybının verildiği bu gecenin sabahında Hz. Ali’nin ünlü kumandanı Eşter en-Nehaî, Muâviye ordusuna son ve öldürücü darbeyi indirmek üzereydi. Ancak bu sıkıntılı sırada Amr b. Âs Muâviye’nin imdadına yetişti. Ona karşı tarafı, savaşı bırakmaya ve aralarındaki ihtilâfı çözmek için Kur’an-ı Kerim’in hakemliğine davet etmesini tavsiyesi etti. Onun emriyle askerleri yanlarında bulunan Kur’an sayfalarını mızraklarının ucuna bağlayarak, “Ey Iraklılar! Savaşı bırakalım; aramızda Allah’ın kitabı hakem olsun!” diye bağırmaya başladılar. Bu hareket Amr’ın beklediği tesiri icra etti. Iraklı askerleri birbirine düşürdü. Büyük bir kısmı, bilhassa kurrâ, derhal savaşın durdurulmasını istedi. Hz. Ali, bunun bir hile olduğunu söylese de askerlerine söz dinletemedi ve onların tehditleri karşısında hakem kararına başvurulması teklifini kabule mecbur kaldı. Her biri 90.000 bin civarında askere sahip olduğu söylenen iki ordunun savaş alanına gelişinden itibaren 110 gün geçmişti. Büyük bir kısmı Leyletü’l-herîr denilen gecede olmak üzere iki taraf çok sayıda kayıp verdi. Tarih kaynaklarında iki tarafın kayıpları hakkında farklı rakamlar verilmektedir. İkinci iç savaş olan Sıffîn Savaşı, İslâm toplumunun geleceğini en fazla etkileyen olaylardan biridir. İslâm tarihi ve mezhepler tarihinin yanı sıra, katılanların durumu açısından kelâm ilminin en önemli meselelerinden biri hâline gelmiştir. Çatışmaların durmasının ardından Muâviye’nin savaşa son verip tarafları temsil eden birer hakemin seçilmesi (tahkim) ve halifelik meselesinin çözümünün bunlara bırakılması teklifi kabul edildi. Buna göre Muâviye hakem olarak Amr b. Âs’ı seçti. Hz. Ali ise, kendisini Abdullah b. Abbâs veya Eşter’in temsil etmesini 3 138 İslam Tarihi ve Medeniyeti I istiyordu. Ancak savaşın durdurulmasında etkin olan Kinde kabilesi liderlerinden Eş’as b. Kays ve taraftarlarının baskısıyla, baştan beri insanları bu çatışmaların dışında kalmaya çağıran Ebû Mûsâ el-Eş’ari’yi hakem tayin etmeye mecbur kaldı. Ardından iki taraf arasında hakemlerin uyacağı kuralların belirlendiği metin demek olan tahkimnâme hazırlandı. Tahkimnâmenin okunmasından sonraki iki gün içinde ölüler defnedildi. Ardından Hz. Ali ordusuyla Kûfe’ye, Muâviye de Suriye’ye dönüş emrini verdi. İki hakem ilk toplantılarını Şubat 658 tarihinde Suriye-Irak yolu üzerindeki Dûmetülcendel’de yaptılar. Görüşmelerinde Hz. Osman’ın haksız yere öldürüldüğü hususunda görüş birliğine vardılar. Ocak 659’da Ezruh’ta tekrar buluşmak üzere birbirlerinden ayrıldılar. İkinci toplantılarında yaptıkları uzun görüşmelerinde ise, kurulacak şûra tarafından, Hz. Ali ve Muâviye dışında birinin halife seçilmesi kararını aldılar. Rivayetlerde bu kararın önce Ebû Mûsâ tarafından açıklandığı; ondan sonra söz alan Amr b. Âs’ın ise alınan karar yerine, müvekkili Muâviye’yi hilâfet makamına tayin ettiğini bildirdiği zikredilir. Tarihçi Mes’ûdî’nin naklettiği bir rivayete göre iki hakem aldıkları kararı açıklamadan birbirlerinden ayrılmış, Suriye’ye giden Amr b. Âs, Muâviye’nin tehdidi karşısında onu halife ilan etmiştir. Hakem olayı, hilâfet meselesini bir çıkmaza götürmekten başka bir işe yaramamıştır. Günümüz tarihçilerinin önemli bir kısmı, hakemler arasındaki toplantının, oluşturulacak şûra tarafından yeni bir halife seçilmesi kararının alınmasıyla sona erdiğini, bu kararın ardından hakemlerin birbirlerinden ayrıldıklarını, dolayısıyla Amr’ın Ebû Musâ’yı kandırması şeklinde nakledilen karar açıklama safhasının sonradan uydurulduğunu düşünürler. Hakem olayı neticede işi daha karmaşık hale getirdi. Hz. Ali Allah’ın kitabına ve Resulü’nün uygulamalarına uygun olmadığını söylediği kararı tanımadı ve Muâviye ile mücadeleye devam etme kararı aldı. Muâviye ise bunu fırsat bilerek Suriye’de kendisini halife ilan edince İslâm ülkesi ikiye bölündü. Ardından iki taraf yeni bir mücadele için tekrar hazırlıklara başladılar. Bu arada Hâricîler de Hz. Ali’ye karşı isyanlarını devam ettiriyorlardı. Hâricîler ile uğraşmak zorunda kalan Hz. Ali, Muâviye karşısında güç kaybına uğradı. Hâricîliğin Ortaya Çıkışı ve Nehrevan Savaşı Hâricîler, hakem tayinini kabul etmesinden dolayı Ali b. Ebû Tâlib’den ayrılanların meydana getirdiği gruptur. Hz. Osman’ın hilâfetinin son yıllarındaki ihtilalcı unsurların devamı olduklarını düşünenler de vardır. Bununla birlikte Haricîlerin müstakil bir grup olarak ortaya çıkışı, Sıffîn Savaşı sonrasına rastlar. Sıffîn Savaşı’nın sonunda işin hakemlere bırakılması için hazırlanan belge okunurken halifenin ordusunda önceden savaşın durdurulmasında ısrar eden Temimlilerden bazıları, bu defa ‘Lâ hükme illâ lillâh/Hüküm ancak Allah’ındır’ sloganıyla halifelik meselesinin iki hakemin takdirine bırakılmasına itiraz ettiler. Hz. Ali’nin işin hakeme bırakılmasını kabul etmek suretiyle işlediği hatadan tövbe etmesini ve Kur’an-ı Kerim’in buyruğuna (el-Hucurât 49/9) uyarak isyancıları Allah’ın emrine itaat ettirinceye kadar savaşmasını istediler. Hz. Ali Kur’an-ı Kerim’e göre bu anlaşmayı bozamayacağını bildirdi. Ancak çoğunluğu Temîm kabilesine mensup yaklaşık 12.000 civarındaki asker dönüş yolunda ordusundan ayrılarak Kûfe yakınındaki Harûrâ’ya çekildiler. Kendilerine bir kumandan, bir de namaz kıldırmak üzere imam seçtiler. Hz. Ali onlarla görüşmek üzere Abdullah b. Abbas’ı gönderdi. Ardından karargâhlarına kadar bizzat giderek imamları İbnü’l-Kevvâ ile ayrılmalarının sebepleri ve davranışlarının yanlışlığı hakkında bir görüşme yaptı. Neticede onların ancak yarısını ikna etmeyi başardı. Geride kalanlar Abdullah Tahkimnâmede hakemlerin Allah’ın kitabına göre karar vermeleri, Kur’an’da hüküm bulamadıkları takdirde Hz. Peygamber’in sünneti ile hükmetmeleri, verilen karara iki tarafın da uyacağı, hakemlerin ne zaman ve nerede toplanacakları, görüşmeleri takip edecek heyetlerle ilgili kararlar yer alıyordu. 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 139 b. Vehb er-Râsibî’yi kendilerine emîr seçtiler ve Dicle’nin sol kıyısında Bağdat ile Vâsıt arasındaki Nehrevan kasabasına gittiler (30 Mart 658). Hz. Ali, Suriye üzerine gitmek için askeri hazırlıklara başlamıştı. Ancak Nehrevan’daki Hâricîler, tutumlarını gittikçe sertleştirdiler ve sırf kendi görüşlerini paylaşmadığı için ashaptan Abdullah b. Habbâb b. Eret’i ve hamile eşini öldürdüler. Hz. Osman ve Hz. Ali’yi tekfir etmeyenin kâfir olduğunu ve bu sebeple öldürülmesi gerektiğini ilân ederek, Haricî olmayan Müslümanları öldürmeye başladılar. Bunun üzerine Hz. Ali, onların üzerine yürümek zorunda kaldı. İki taraf arasında yaşanan şiddetli çatışmada Hâricîlerin tamamına yakını öldürüldü (17 Temmuz 658). Hz. Ali Nehrevan savaşından sonra Suriye üzerine gitmek istedi; ancak asker toplamakta güçlüklerle karşılaştı. Bu arada Hâricîler, Nehrevân savaşı yüzünden Hz. Ali’ye düşmanlıklarını daha da artırdılar. Hz. Ali, bu defa Nuhayle’de toplanan Haricî topluluğunun üzerine gitmek zorunda kaldı. İki taraf arasındaki çatışmada onların pek çoğu öldürüldü. Hz. Ali’nin 658’de Kays b. Sa’d’in Mısır valiliğinden alarak yerine Muhammed b. Ebû Bekir’i atamasından sonra burada işler karıştı. Mısır’daki Hz. Osman taraftarları onun kanını dava iddiasıyla yönetime karşı savaş ilan ettiler. Mevcut durumu fırsat bilen Amr b. Âs, Mısır üzerine yürüyerek burayı ele geçirdi (658). Muâviye, Mısır’ın ardından Hz. Ali’nin hâkimiyetindeki Irak, el-Cezîre, Hicaz ve Yemen bölgelerine birlikler sevk etti. Bu saldırılarda istediği sonucu alamasa da, Hz. Ali’yi bunaltmayı başardı. Hz. Ali’nin Vefatı ve Şahsiyeti Nehrevan ve Nuhayle savaşları, Haricîlerde Hz. Ali’ye karşı büyük bir intikam arzusu doğurmuştu. Haricîlerden üçü Mekke’de toplanarak Müslümanların içine düştüğü ihtilafı, bu yüzden çekilen sıkıntıları ve bunlardan kurtulmanın çaresini konuştular. Neticede bu fitnenin sebebi olarak gördükleri, Hz. Ali, Muâviye ve Amr b. Âs’ı öldürmeye karar verdiler. Üçüne de aynı gün ve saatte suikast düzenlemekte anlaştılar. Bu arada Hz. Ali, Muâviye’ye karşı yeni bir sefer için hazırlıklara başlamış, savaştan bıkmış askerleri toplamakta zorluklarla karşılaşsa da, 40.000 kişilik bir ordu kurmuştu. Ancak Hz. Ali’yi öldürme görevini üstlenen Abdurrahman b. Mülcem, Kûfe’ye giderek, kararlaştırdıkları günün sabah namazında Hz. Ali’ye saldırdı. Zehirli bir hançerle onu ağır bir şekilde yaraladı. Hz. Ali, iki gün sonra vefat etti ve Kûfe’de (bugünkü Necef) defnedildi (26 veya 28 Ocak 661). Hz. Ali küçük yaştan itibaren Hz. Peygamber’in yanında ve terbiyesinde yetişti. Onun ahlâkıyla ahlâklanma şerefine ulaştı. İlim, takva, ihlâs, samimiyet, özveri, şefkat, merhamet ve kahramanlık gibi yüksek ahlâk değerlerine sahip müstesna bir şahsiyettir. Hak ve adalet sahibi, insan haklarına son derece riayet eden bir idareciydi. Güzel konuşması ve üstün hitabetiyle ünlüydü. Hutbeleri, mektupları, güzel ve hikmetli sözleri günümüzde de dilden dile dolaşmaktadır. Hz. Ali sahabe arasında Kur’an, hadis ve özellikle fıkıh alanındaki bilgileriyle kendini kabul ettirmiş bir otoriteydi. Rivayet ettiği hadislerin tamamı 586’dır. Hz. Peygamber ile çoğu zaman beraber bulunması sebebiyle rivayet ettiği hadisler içinde onun şemailine, ibadet ve dualarına dair olanlar daha çoktur. Kur’an ve sünnete bağlı olup Müslümanlara da bunu öğütlerdi. Zühdü, takvası, üstün ahlakı ve Hz. Peygamber’e yakınlığı sebebiyle bütün mutasavvıflar ve tarikatların tamamına yakını kendilerini silsile olarak Hz. Ali’ye bağlamışlardır. İslâm tasavvuf edebiyatında, özellikle Türk kültüründe ayrı bir anlam ve önemle ele alınmıştır. Hz. Ali’nin Hz. Peygamber ta- 140 İslam Tarihi ve Medeniyeti I rafından verilen ‘Ebû Türâb’ lakabından başka ‘el-Murtazâ’ ve ‘Esedullâhi’l-gâlib’ gibi lakapları da vardır. Çocukluğunda puta tapmadığı için daha sonraları ‘Kerremallahu vechehü’ dua cümlesiyle anılmıştır. HZ. HASAN DÖNEMİ Hz. Fâtıma ile Hz. Ali’nin büyük oğlu olan Hz. Hasan 1 Mart 625’te Medine’de doğdu. Hz. Osman’ın hilâfeti sırasında kardeşiyle birlikte Horasan seferine katıldı. Babası tarafından Hz. Osman’ı isyancılara karşı korumak ve evine su taşımakla görevlendirilmişti. Babası hilâfete geldikten sonra Kûfelileri babasının yanında yer almaya ikna etmek için Ammâr b. Yâsir ile birlikte Kûfe’ye gitti. Cemel Vakası ve Sıffîn Savaşı’nda babasının yanında bulundu. Zehirli bir hançerle yaralanan Hz. Ali, oğlu Hasan’a biat edilmesi konusunda sorulan bir soruya, “Bunu ne emreder ne de karşı çıkarım” diye cevap vermişti. Hz. Ali’nin ölümünün ardından, aynı gün veya iki gün sonra Kûfe’de Hz. Hasan’a biat edildi. Hz. Hasan’ın, kendisinin savaş yaptığı kişilerle savaş, barış yaptığı kişilerle barış yapmaları şartıyla biat aldığı bildirilmektedir. Hz. Hasan’ın halifeliğe getirildiğini haber alan Muâviye b. Ebû Süfyân, onunla mücadele için yoğun bir faaliyet başlattı. Suriye, Filistin ve el-Cezîre kuvvetlerinden oluşan bir orduyu Hz. Osman’ın Basra valiliğini yapan Abdullah b. Âmir kumandasında Irak üzerine gönderdi. Bu durumu öğrenen Hz. Hasan da onun ordusuyla karşılaşmak üzere Kûfe’den Medâin’e hareket etti. Bu arada Ubeydullah b. Abbas kumandasında 12.000 kişilik öncü birliğini Suriye ordusuna karşı gönderdi. Ancak Hz. Hasan’ın konakladığı Medâin’in Sâbât mevkiinde askerler arasında önemli bir karışıklık ortaya çıktı. Haricîlerin görüşlerini benimseyen bir grup, orada Hz. Hasan’ın yaptığı konuşmayı beğenmedi ve “Hasan da babası gibi küfre düşmüştür” diyerek üzerine yürüdü ve altından seccadesini çekip elbisesini çekiştirmeye başladı. Hz. Hasan, Rebîa ve Hemdân kabilelerine sığınarak onlardan kurtulabildi. Medâin’e gitmek üzere hareket ettiğinde ise, kendisini öldürmeye teşebbüs eden bir haricî tarafından yaralandı. Bu sırada Muâviye’nin öncü kumandanı Abdullah b. Âmir, Medâin’e doğru gelerek şehrin dışına çıkan Hasan’ın ordusunun karşısında mevzilendi. Hz. Hasan dâhil olmak üzere askerlerinden kendisine sığınanların hayatlarının bağışlanacağını bildirdi. Bu teklif karşısında, Hz. Hasan’ın askerlerinin çoğu savaştan kaçındığını belli etmişti. Onların bu tavrı üzerine, bu askerle savaşılamayacağını anlayan Hz. Hasan, Muâviye ile sulh yapmaya karar verdi. Medâin’e dönerek hilâfeti Muâviye’ye teslim etmek için belirlediği şartları Abdullah b. Âmir’e bildirdi. Hz. Hasan, iç savaşlar yüzünden akan kanın durdurulması amacıyla, geçmişte yaşanan olaylar dolayısıyla hiç kimsenin cezalandırılmamasını ve işlenmiş suçların tamamının affedilmesini, babası Hz. Ali’nin aleyhinde konuşulmamasını şart koşmuştu. Abdullah b. Âmir Hz. Hasan’ın şartlarını Muâviye’ye götürdü. Muâviye de bunları kendi eliyle yazarak mühürledikten sonra Hz. Hasan’a iade etti. Bu arada Hz. Hüseyin ve Hucr b. Adî gibi bazı kimseler, taraftarlarını küçük düşürdüğü gerekçesiyle karşı çıktılarsa da Hz. Hasan kararından dönmeyerek taraftarlarıyla ile birlikte Medâin’den Kûfe’ye gitti. Hz. Hüseyin ve diğer ehl-i beyt mensuplarıyla birlikte oraya gelen Muâviye’ye biat etti (29 Temmuz 661). Böylece Hz. Hasan’ın yaklaşık altı ay süren hilâfeti sona ermiş oldu. İslâm tarihinde hicrî 41 (661) yılına bu uzlaşmadan dolayı birlik yılı ‘âmü’l-cemâa’ denilmiştir. Hz. Ha- 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 141 san, Muâviye ile anlaşarak Müslümanlar arasında kan dökülmesini önlemiş ve insanların kısa bir süre için de olsa barış ve huzur içinde yaşamalarına vesile olmuştur. Hz. Hasan daha sonra ailesiyle birlikte Medine’ye gitti ve hayatının geri kalan kısmını orada geçirdi. 7 Nisan 669 tarihinde vefat etti ve Cennetü’l-Baki’de annesinin yanına defnedildi. Hz. Peygamber ile akrabalık kurmak amacıyla çok sayıda evlilik talebini karşılamak zorunda kalan Hz. Hasan’ın Yezîd b. Muâviye ile evlendirilmek vaadiyle kandırılan eşlerinden Ca’de bint Eş’as b. Kays tarafından zehirlendiği rivayet edilir. Hz. Hasan halim selim, cömert, sakin, vakarlı, siyaset ve fitneden kaçınan bir yaratılışa sahipti. Hulefâ-yi Râşidîn’in beşincisi ve sonuncusu kabul edilir. Hz. Hasan vefat etmeden önce kardeşi Hüseyin’e Hz. Peygamber’in yanına, bu mümkün olmadığı takdirde Cennetü’l-Baki’de annesinin yanına gömülmesini vasiyet etmişti. Hz. Hüseyin’in dedesinin yanına defnedilmesine Hz. Âişe’den izin almasına rağmen, Mervân b. Hakem’in öncülüğünde Emevîler ve taraftarlarının buna karşı çıkmaları üzerine Cennetü’l-Baki’ye defnedilmişti. Hz. Hasan’ın Muâviye ile barış yapmasının sebeplerini araştırınız. 4 142 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Özet Hz. Osman’ın şahsiyetini değerlendirip halife seçilişini anlatabilmek lk Müslümanlardan olan Hz. Osman, Hz. Peygamber’in iki kızıyla evlenip onun takdir ve sevgisini kazanmıştı. Malını Allah yolunda cömertçe harcamaktan çekinmeyen Hz. Osman ahlâkı, ibadet hayatı, şahsiyeti ve İslâm’a hizmetleriyle aşere-i mübeşşere arasında yer almıştır. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in halifelik dönemlerinde önemli görevler üstlenmiştir. Bundan dolayı Hz. Ömer’den sonra halife seçimi için yapılan istişarelerde Müslümanların çoğunun eğilimi ondan yana olmuş ve ittifakla hilâfet makamına gelmiştir. Hz. Osman’ın katledilmesiyle sonuçlanan isyanın sebeplerini sıralayabilmek Hz. Osman’ın halifeliğinin ikinci yarısında yaşanan ekonomik kriz, aynı süreçte kabilecilik taassubunun yeniden ortaya çıkışı, kardeşlik ruhunun zayıflaması vb. olumsuzluklar, İslâm toplumunu bir kargaşaya sürüklemiştir. Bütün bunlar fitne ateşini körüklemeye çalışanların işini kolaylaştırmış; halifeliğin Hz. Ali’nin hakkı olduğu iddiasıyla ortaya çıkıp, Müslümanların samimi duygularını istismar eden Abdullah b. Sebe, bedevîleri peşine takmayı başarmıştır. Kureyş yönetiminden kurtulmak isteyen bazı kabilelerin liderleri, fitne ateşini tutuşturmada ona ve arkadaşlarına yardımcı olmuşlardır. Hz. Ali’nin şahsiyetini değerlendirip halife seçildiği ortamı anlatabilmek Hz. Peygamber’in yanında ve terbiyesinde yetişen, onun ahlâkıyla ahlâklanma şerefine ulaşan Hz. Ali, Hz. Osman’ın öldürülmesinin ardından, isyancıların Medine’de kontrollerini devam ettirdiği günlerde, Medine’deki sahabelerin tamamına yakını tarafından halife seçildi. O sırada neredeyse tek halife adayı durumundaydı, başka birinin halife seçilmesi neredeyse imkânsızdı. Seçim işine isyancıların da karıştığı şeklindeki rivayetler doğru olsa bile, bu gerçeğin görmezden gelinmesi mümkün değildir. Bu zor şartlarda halifeliği kabul etmek, Hz. Ali için büyük bir fedakârlıktı. Hz. Ali dönemindeki iç savaşların sebeplerini sıralayabilmek Hz. Ali’ye karşı başlatılan muhalefetin ana sebebini Hz. Osman’ın katilleri meselesi teşkil ediyordu. Hz. Âişe ile birlikte Talha ve Zübeyr öncülüğünde Mekke’de oluşan hareketin amacı, bu katillerin cezalandırılmasını sağlamaktı. Hz. Osman’ın akrabası ve Suriye valisi Muâviye ise, yakın akrabası olması dolayısıyla Hz. Osman’ın kanını dava etme hakkına sahip olduğunu iddia ediyor ve onun katillerinin cezalandırılmasını veya kendisine teslim edilmelerini istiyordu. Bununla da kalmayıp Hz. Ali’yi asilere yardım etmekle itham ediyordu. Sıffîn’den sonra başvurulan tahkim, meseleyi daha içinden çıkılmaz hale getirdi. Muâviye, hakem olayının ardından Suriye’de kendisini halife ilan etti. 1 2 3 4 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 143 Kendimizi Sınayalım 1. Hz. Osman ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. İlk Müslümanlardandır. b. Zinnûreyn lakabını almıştır. c. Benî Ümeyye’ye mensuptur. d. Üstün bir haya duygusuna sahiptir. e. Bedir Savaşı’na katılmıştır. 2. Hz. Osman dönemindeki gelişmelerden hangisinin, yeni Müslüman olan kişilerin İslâmiyeti asıl kaynağından öğrenmelerine katkıda bulunduğu savunulabilir? a. Kıbrıs adasına Müslüman ailelerin yerleştirilmesi b. İdari ve askeri görevlere Ümeyye ailesine mensup kişilerin getirilmesi c. Kur’an-ı Kerim’in çoğaltılarak önemli vilayetlere gönderilmesi d. Kuzey Afrika, Horasan ve Kafkaslar’da fetihler yapılması e. Doğu Akdeniz’de hakimiyetin Müslümanların eline geçmesi 3. I. Kıbrıs’ın vergiye bağlanması II. Bizans donanmasının mağlup edilmesi III. Nûbe’de hüküm süren Makarra Krallığı’nın vergiye bağlanması Yukarıdakilerden hangileri Müslümanların denizcilik alanında ilerlemeye başladıklarını göstermektedir? a. Yalnız I b. Yalnz II c. Yalnz III d. I ve II e. II ve III 4. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Osman’a karşı isyanın sebepleri arasında yer almaz? a. Hz. Peygamber’e ait yüzüğü Eris kuyusuna düşürmesi b. Kureyş’in ileri gelenlerine Medine’den ayrılıp diğer şehirlere yerleşme izni vermesi c. İdari ve askeri görevlere Benî Ümeyye mensuplarını getirmesi d. Bedir Savaşına katılmaması e. Medine’deki bazı arazileri koru ilan etmesi 5. Hz. Osman’a yapılan isyan ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Fetihlerin devam etmesi isyanı etkilemiştir. b. İsyanın önemli sebeplerinden biri ülkede yaşanan ekonomik sıkıntıdır. c. İsyanın ortaya çıkışında kabilecilik hareketi rol oynamıştır. d. Askeri sınıfta yapılan değişiklikler, isyan hareketini etkilemiştir. e. Abdullah b. Sebe örneğinde olduğu gibi Müslümanları bölmeye çalışanlar vardır. 6. Hz. Ali’nin uygulamalarına ilişkin olarak aşağıdakilerden hangisi doğru kabul edilemez? a. Hz. Osman’ın atadığı valileri görevden almak b. Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını ertelemek c. Kûfe’yi siyasî merkez yapmak d. Atıyyeleri eşit bir şekilde ödemek e. Mısır valiliğine Abdullah b. Abbas’ı getirmek 7. Cemel Savaşı’na ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Savaş Basra yakınındaki Hureybe mevkiinde yapılmıştır. b. Hz. Aişe’nin liderliğini yaptığı topluluk yenilmiştir. c. Suriye’den yardıma gelen Muâviye yoldan geri dönmüştür. d. Hz. Ali, iki tarafın kayıplarına aynı muamelede bulunmuştur. e. Talha b. Ubeydullah savaş sırasında öldürülmüştür. 8. Aşağıdakilerden hangisi Sıffîn Savaşı’nın sonuçlarından biri değildir? a. İslâm toplumundaki bölünmenin derinleşmesi b. Halifelik meselesinin hakeme havale edilmesi c. Hâricîler’in ortaya çıkması d. Muâviye’nin bir daha Hz. Ali’ye karşı toparlanamaması e. Hz. Ali’nin ordusunun kendi içinde bölünmesi 144 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Aşağıdakilerden hangisi Nehrevân Savaşı’nın sonuçlarından biridir? a. Hâricîler’in Muâviye ile işbirliği yapması b. Hz. Ali’nin Muâviye’ye karşı güçlenmesi c. Hâricîlerin tamamen ortadan kaldırılması d. Hz. Ali’nin ordusunun büyük bir zayiat vermesi e. Hâricîler ile Hz. Ali arasındaki bağların tamamen kopması 10. Aşağıdakilerden hangisi, Hz. Hasan’ın hilâfeti Muâviye’ye devretmesinin sebeplerinden değildir? a. Muâviye’nin vaadleri b. Kûfelilere güveninin kalmamış olması c. İç savaşı durdurma arzusu d. Ordusu içindeki karışıklıklar e. Askerlerinin savaşa karşı duydukları isteksizlik 1. e Yanıtınız doğru değilse, “Hz. Osman Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse, “Kur’an-ı Kerim’in İstinsahı” konusunu yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse, “Hz. Osman’ın Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları” konusunu yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse, “İç Karışıklıklar ve İsyan” konusunu yeniden okuyunuz. 5. a Yanıtınız doğru değilse, “İç Karışıklıklar ve İsyan” konusunu yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse, “Hz. Ali’nin Halife Seçilmesi ve İlk İcraatları” konusunu yeniden okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse, “Hz. Ali’ye Karşı Oluşan Muhalefet ve Cemel Vakası” konusunu yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse, “Sıffîn Savaşı ve Hakem Olayı” konusunu yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse, “Nehrevân Savaşı” konusunu yeniden okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse, “Hz. Hasan Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 6. Ünite - Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi II (Hz. Osman ve Hz. Ali) 145 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Abdurrahman b. Avf üstlendiği hakemlik görevini hakka uygun adil bir şekilde yerine getirebilmek için elinden gelen gayreti göstermiştir. Kararını verirken Allah rızasını ve Müslümanların hayrını dikkate almıştır. Yaptığı temayül yoklamasında Hz. Osman’ın daha fazla tercih edildiği anlaşılmaktadır. İki adaydan birini tercihi öncesinde sorduğu soruya Hz. Ali’nin şartlı cevap vermesi, buna karşılık Hz.Osman’ın kesin ve net bir cevap vermesi, kendisini etkilemiş olabilir. Sıra Sizde 2 Hz. Osman’a karşı yürütülen yıkıcı hareketin ana merkezleri, Hz. Ömer zamanında cephelere yakın noktalarda askerî maksatla kurulan Kûfe, Basra ve Fustât şehirleri olmuştur. Bu merkezlere yerleştirilen Arap kabilelerinden bazıları, İslâm ülkesinin idaresinde hak iddiasında bulunmaya başlamıştır. Hz. Osman’a olan şahsi kırgınlıklar da muhalefetin güçlenmesine katkıda bulunmuştur. Muhalefetin en önemli liderleri, müslümanlar arasında baş gösteren ihtilafları müslümanları bölme maksadıyla kullandığı anlaşılan Abdullah b Sebe ve arkadaşlarıdır. Sıra Sizde 3 Hz. Âişe’nin niyeti, Hz. Osman’ın katillerini cezalandırılmasını sağlamak suretiyle Müslümanlan içinde bulundukları fitneden kurtarmaktı. Hz. Âişe’nin, iki mümin grup arasında savaş çıkarsa saldırgan taraf Allah’ın emrine dönünceye kadar onlarla savaşmayı ve sonunda tarafların arasını bulup adalet dairesinde uzlaştırmayı emreden ayetin (el-Hucurât, 49/9) hükmüne uyarak olaylar karşısında ilgisiz kalmadığı ve sadece iç savaşa son vererek Müslüman kanının haksız yere akıtılmasını önlemek gayesiyle yola çıktığı bildirilmektedir. Sıra Sizde 4 Hz. Hasan, ordusundaki karışıklıklar ve askerler arasındaki isteksizlik yüzünden, bu mücadeleden sonuç alınamayacağı kanaatine vardı. Ona gore bu askerle mücadeleyi kazanmak mümkün değildi ve can kaybını arttırmaktan başka bir işe yaramayacaktı. Neticede barış yaparak iç savaşı durdurmaya yöneldi. Önceki olaylara karışanların cezalandırılmamasını şart koşarak Muâviye’ye biat etti. Algül, H. (1986). İslâm Tarihi, II, İstanbul. Apak, A. (2003). Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İstanbul. Apak, A. (2007). Anahatlarıyla İslâm Tarihi II: (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi), İstanbul. Bakır, A. (2004). Hz. Ali ve Dönemi, Ankara. Demircan, A. (1996/a). Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri, İstanbul. Demircan, A. (2010). Ali-Muâviye Kavgası, İstanbul. Duri, A. (1991). İlk Dönem İslâm Tarihi: Bir Önsöz, (Çev. H. Yücesoy), İstanbul. Fayda, M. (2014), Hulefâ-yı Râşidîn Devri (Dört Halife Dönemi), İstanbul İbn Haldûn, (1979). el-İber, Beyrut. Levi Della Vida, G. “Osman”, MEB İslâm Ansiklopedisi, IX, 427-431. Taberî, (1972). Târîh (nşr. Ebü’l-Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Cemel Vakası”, “Hâricîler”, “Hasan”, “Hulefâ-yi Râşidîn”, “Osman”, “Rûme Kuyusu”, “Sıffîn Savaşı”, maddeleri. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Emevî Devleti’nin kuruluş sürecini ve Muâviye b. Ebû Süfyân’ın bu süreçteki rolünü tanımlayabilecek, Hilâfetin saltanata dönüşmesini tartışabilecek, Abdülmelik b. Mervan dönemine kadar gerçekleştirilen fetihleri değerlendirebilecek, Emevîlerin ilk döneminde yaşanan olayların ve bazı uygulamaların devletin yıkılış sürecindeki etkisi üzerinde fikir yürütebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Muâviye b. Ebû Süfyân, I. Yezid, II. Muâviye, Mervan b. Hakem, Abdülmelik b. Mervan, Hz. Hüseyin, Abdullah b. Zübeyr • Süfyânîler, Mervânîler, Ehl-i Beyt, Haricîler, Tevvâbûn • Dımaşk, Vâsıt, İstanbul, Kayrevan, Suriye • Hucr b. Adiy, Muhtâr es-Sekafî, İbnü’l-Eş’as, Mugîre b. Şu’be, Ziyâd b. Ebîh, Ubeydullah b. Ziyâd, Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî, Ukbe b. Nâfi • Kerbelâ Vakası, Harre Savaşı, Mercirâhit Savaşı, Deyrülcemâcim Savaşı, Deyrülcâselik Savaşı İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler • EMEVÎ DEVLETİNİN KURULUŞU • MUÂVİYE b. EBÛ SÜFYÂN DÖNEMİ • I. YEZİD DÖNEMİ • II. MUÂVİYE DÖNEMİ • MERVAN b. HAKEM DÖNEMİ • ABDÜLMELİK b. MERVAN DÖNEMİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I EMEVÎ DEVLETİ’NİN KURULUŞU Hulefâ-yi Râşidîn döneminden (632-661) sonra Suriye’nin merkezi Dımaşk’ta kurulan Emevîler Devleti, adını kurucusu Muâviye b. Ebû Süfyân’ın mensup olduğu Benî Ümeyye kabilesinden almıştır. Muâviye ve ondan sonraki iki halife Ümeyyeoğullarının Süfyânîler koluna (Ebû Süfyan’a nispetle), diğer on bir halife ise Mervânîler koluna (Mervan b. Hakem’e nispetle) mensuptur. Kureyş kabilesinin önemli kollarından biri olan Benî Ümeyye adını Kusay b. Kilâb’ın torunlarından Ümeyye b. Abdüşems’ten almaktadır. Benî Ümeyye kabilesi Câhiliye döneminde Mekke idaresinde önemli bir yere sahipti. Şehrin ve Kâbe’nin idaresiyle ilgili görevlerin en önemlilerinden olan başkumandanlık ‘kıyâde’ vazifesi bu kabile tarafından yürütülüyordu. Mekke’de Kureyş’in iki önemli kolunu teşkil eden Hz. Peygamber’in kabilesi Hâşimîler ile Emevîler arasında Câhiliye döneminden itibaren bir rekabet mevcuttu. Hâşimîler yürüttükleri sikâye ve rifâde görevlerinden dolayı Arap toplumu üzerinde önemli bir manevî nüfuz sağlamıştı. Emevîler ise maddî nüfuzu temsil ediyorlardı. Bu iki kabile arasındaki rekabet İslâm döneminde farklı bir boyut kazandı. Hâşimîler genel olarak Hz. Peygamber’in yanında yer alırken Emevîler çoğunluk itibariyle karşı çıktılar ve muhalefetin başını çektiler. Ümeyyeoğullan içinde Hz. Osman gibi ilk Müslümanlar arasında yer alanlar bulunmakla birlikte bunların sayıları azdı. Mekke’nin fethine kadar (630) Müslüman olmamakta direnen Emevîlerin büyük çoğunluğu, fetih esnasında başta reisleri Ebû Süfyân olmak üzere diğer müşriklerle birlikte İslâmiyet’i kabul etti. Emevî ileri gelenleri İslâm’a katılma hususunda geç kalmış olmakla birlikte idarî konularda tecrübeli oldukları için çeşitli mevkilere getirildiler. Bir süre Hz. Peygamber’in katipliğini yapan 602 veya 603 doğumlu olan Muâviye, Hz. Ebû Bekir zamanında Suriye üzerine gönderilen dört ordudan birinin başına getirilen ağabeyi Yezid b. Ebû Süfyan’a yardımcı olarak görevlendirilmişti. Ürdün sahil şehirlerinin fethinde büyük başarı sağlayınca Ürdün ve civarına idareci olarak tayin edildi (638). Bir yıl sonra Yezid’in vebadan ölümü üzerine Hz. Ömer tarafından onun yerine Dımaşk valiliğine getirildi. Hz. Osman zamanında 645 yılında Suriye genel valisi oldu. Hz. Osman’ın şehit edilmesine kadar (656) Suriye valiliğini yürüttü. Muâviye’nin Suriye valiliği sırasındaki icraatlarını araştırınız. Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 1 148 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Muâviye, Hz. Osman’ın yerine Medine’de halife seçilen Hz. Ali’ye, Hz. Osman’ın katillerini bulup cezalandırma konusunda yetersiz kaldığı gerekçesiyle biat etmedi ve mücadeleye başladı. Sonuçta Hz. Ali ve Muâviye’nin orduları Sıffın’de karşı karşıya geldi ise de kesin bir netice alınamadı ve meselenin çözümü hakemlere havale edildi (657). Başlangıçta Hz. Ali’nin ordusunda iken Hakem tayinini kabul ettiği için ondan ayrılanlar Haricîler adı verilen muhalefet grubunu oluşturdu. Hz. Ali’nin Haricîlerle mücadelesini fırsat bilerek Mısır başta olmak üzere halifeye bağlı bazı önemli yerleşim merkezlerini hâkimiyeti altına alan Muâviye, Hz. Ali’nin 661 yılında bir Haricî tarafından şehit edilmesinden sonra Suriye halkından ‘’emîrü’lmü’minîn’’ unvanıyla biat aldı. Kûfe’de Hz. Ali’nin yerine halife seçilen Hz. Hasan Irak ordusuna güvenememesi ve İslâm toplumunda daha fazla kan dökülmemesi gibi sebeplerle mücadeleden vazgeçerek halifelikten çekildi ve Muâviye’ye biat etti (29 Temmuz 661). Böylece Muâviye İslâm dünyasının tamamını hâkimiyeti altına aldı ve yaklaşık doksan yıl sürecek olan Emevî Devleti’ni kurdu. Hz. Hasan’ın ve Kûfelilerin Muâviye’ye halife olarak biat etmesiyle Hz. Ali döneminden itibaren farklı iki siyasi ve idari yapıya bölünen İslâm dünyası yeniden birleşmiş oldu. Bu sebeple İslâm tarihinde 661 yılına ‘Birlik Yılı’ denilir.

.MUÂVİYE b. EBÛ SÜFYÂN DÖNEMİ Önce Hz. Ali, ardından oğlu Hz. Hasan ile girdiği iktidar mücadelesinin sonunda başarılı olarak kılıç zoruyla halife olan Muâviye’ye iç politikada muhalif başlıca iki grup vardı: Birincisi, dinin bazı emirlerini diğer gruplardan çok farklı yorumlayan ve kendilerinden olmayan Müslümanların kanını akıtmayı dinî bir mecburiyet sayan ihtilâlci Haricîler, ikincisi, halifeliğin Hz. Ali evlâdının hakkı olduğunu iddia eden Hz. Ali taraftarları. Önemli iç savaşlardan çıkmış ve büyük ölçüde siyasete kaymış olan İslâm toplumunun başına geçen Muâviye’yi bekleyen en önemli mesele bu iki muhalefet grubunun itaat altına alınmasıydı. Her iki grubun da merkezi Irak bölgesi olduğundan Muâviye bu bölgeye büyük önem verdi. Muâviye, Hz. Ali taraftarlarının merkezi durumundaki Kûfe valiliğine Mugîre b. Şu’be’yi getirdi (661). Başarılı bir devlet adamı olan Mugîre, bu karışık şehirde müsamahakâr bir politika takip etmekle birlikte gerektiğinde güç kullanmaktan da kaçınmadı. Suriyeli birliklerin Haricîler karşısında yenilmesi üzerine onlarla mücadeleyi çeşitli baskılar uygulamak suretiyle, Hakem Vakası’na kadar beraber savaştıkları Hz. Ali taraftarlarının omuzlarına yükledi; neticede Haricîler ağır bir hezimete uğradı (663). Mugîre halifeye en büyük iyiliği, kendisi gibi Sakîf kabilesine mensup olan Ziyâd b. Ebîh’in Muâviye’ye katılmasını sağlamakla yaptı. Hz. Ali tarafından vali tayin edildiği Fars’ta direnerek tehditlere ve para vaadlerine boyun eğmeyen Ziyâd, Mugîre’nin araya girmesiyle Ebû Süfyân’ın nesebine katılıp Muâviye’nin kardeşi ilân edildi ve ardından Basra valiliğine getirildi (665). Muâviye, Mugîre’nin ölümünün ardından Kûfe valiliğini de Ziyâd’a verdi (670). Doğu vilâyetlerini sekiz yıl başarıyla yöneten Ziyâd, Haricîlere göz açtırmayacak derecede sert bir politika izledi; aynı şekilde Hz. Ali propagandasına da izin vermedi. Bu arada idarecilerin Hz. Ali aleyhindeki faaliyetlerine karşı bir muhalefet cephesi kuran Hucr b. Adî ve arkadaşlarını fitne çıkarıp itaatten ayrılmakla suçlayarak Muâviye’ye gönderdi ve idam edilmelerini sağladı (671). 673’te ölen Ziyâd’ın yerine tayin edilen oğlu Ubeydullah da babası gibi Haricî isyanlarını kanlı bir şekilde bastırdı. Muâviye, Haricîlerle mücadelede kendilerinden yararlandığı Hz. Ali taraftarlarına karşı önceleri hoşgörülü davrandı ve liderlerine yakınlık gösterdi. 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 149 Ancak Haricîlerin bertaraf edilmesinden sonra ekonomik ve siyasi baskı uygulayıp onları tesirsiz hale getirdi. Hz. Ali aleyhindeki propagandalarla Hucr ve arkadaşlarının idamı gibi bazı sıkıntılı olaylara yol açmakla birlikte onları kendi döneminde isyancı bir unsur olmaktan çıkarmayı başardı. Diğer önemli bir bölge olan Mısır’da da emniyet ve asayiş önceden iş birliği yaptığı Amr b. Âs’ın başarılı idaresi sayesinde sağlandı. İslâm Fetihlerinin Yeniden Başlaması Muâviye, iç karışıklıklar dolayısıyla yaklaşık on yıldan beri durmuş olan fetih hareketlerini üç ayrı cephede yeniden başlattı. Hz. Ali ile mücadelesi sırasında vergi vermek zorunda kaldığı Bizans üzerine 662 yılından itibaren yeniden seferler düzenledi. 669’da karadan ve denizden İslâmî dönemdeki ilk İstanbul kuşatması gerçekleştirildi. Fedâle b. Ubeyd ve Süfyân b. Avf kumandasındaki birlikler Yezid b. Muâviye komutasında desteklenmekle birlikte başarı sağlanamadı. Müslümanlar çok sayıda şehit verdiler. Meşhur sahabe Ebû Eyyûb el-Ensârî bu kuşatma sırasında hastalanarak vefat etti. 670 yılında Kyzikos (Kapıdağ) yarımadası ele geçirildi ve buradan başlatılan akınlarla İstanbul dört yıl süreyle muhasara edildi (674- 678). Ancak Bizans karşısında başarı sağlanamadı. İkinci cephe olan Basra’ya bağlı Horasan ve Sind bölgelerinde de hâkimiyetten çıkan bazı merkezlerin itaat altına alınmasından sonra yeni fetihler gerçekleştirildi. Sicistan’daki merkezlerin ardından Kâbil (664), Tohâristan, Kuhistan, Buhara (674) ve Semerkant (676) alınarak bazı Doğu hükümdarları vergiye bağlandı. Üçüncü cephe olan İfrîkıye’de Muâviye b. Hudeyc bölgeyi yeniden İslâm hâkimiyetine soktu (665). Ardından Ukbe b. Nâfi’ de Mağrib fetihleri için üs olarak kullanmak amacıyla Kayrevan karargâh şehrini kurdu (670) ve harekâtını Atlas Okyanusu’na doğru genişletirken başarılı politikasıyla bölge halkı Berberilerin İslâm’a girmesini hızlandırdı. Muâviye’nin Hilâfeti Saltanata Dönüştürmesi ve Ölümü Halifeliği kabile asabiyeti temeline dayanan bir mücadeleyle ve kılıç zoruyla ele geçiren Muâviye’nin en kalıcı icraatı oğlu Yezid’i veliaht tayin etmesi, böylece devleti veraset kuralını esas alan bir hanedana dönüştürmesidir. Meşhur rivayete göre bunu, Kûfe Valisi Mugîre’nin tavsiyesiyle ve Müslümanların hilâfet meselesi yüzünden yeni bir anlaşmazlığa düşmelerini engellemek amacıyla yaptığını söyleyen Muâviye, Medine dışında önemli bir muhalefetle karşılaşmadı. Medine’de Hz. Hüseyin, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Ebû Bekir ve diğer bazı önde gelen sahabeler ve sahabe çocukları kendisine şiddetle karşı çıktı. Bunun üzerine biatlerini bizzat almak için Hicaz’a giden Muâviye tehditle problemi halletti. Onların biatlerinin ardından Mekke ve Medine halkı da Yezid’in veliahtlığını kabul etti. Muâviye’nin özellikle bu tasarrufu sebebiyle ilk İslâm tarihçilerinin çoğu tarafından yoğun biçimde eleştirildiği görülür. Sonuç olarak hilâfeti verasete dayalı mutlak bir saltanata dönüştüren Muâviye 60 yılının Receb ayında (Nisan 680) Dımaşk’ta vefat etti; aynı gün yerine oğlu Yezid geçti. Muâviye’nin Şahsiyeti Kendisiyle birlikte “Araplar’ın dâhileri’’ denilen Amr b. Âs, Mugıre b. Şu’be ve Ziyâd b. Ebîh’e büyük yetkiler vererek kurduğu devletin temellerini onların yardımıyla sağlamlaştıran Muâviye muhaliflerine anlayacakları dilden konuşarak yaklaşmaya çalışırdı. Nâdir yetişen bir diplomat, çevresini iyi tanıyan ve ileriyi gören 150 İslam Tarihi ve Medeniyeti I bir idareci olarak hilim ve teenniyi ilke edinmişti; mecbur kalmadıkça kuvvete başvurmazdı. Düşmanlarının en ağır hakaretleri karşısında dahi kendini tutar ve soğukkanlılığını korurdu. İhsanlarının fazlalığı dolayısıyla hayrete düşenlere bir savaşın bundan çok daha fazlasına mal olacağını, paranın iş gördüğü yerde konuşmaya, konuşmanın iş gördüğü yerde kırbaca, kırbacın iş gördüğü yerde kılıca ihtiyaç duymadığını söylerdi. ‘’Dilimle, Ziyâd’ın kılıcıyla kazandığı başarıdan daha fazlasını elde ettim’’ derdi. Ancak valilerinin sert davranışlarına göz yummayı tercih ederdi; hatta Haricîlere ve Şiîler’e karşı ılımlı tutumu yüzünden şikâyetlere mâruz kalan Mugîre’yi valilikten almayı bile düşünmüştü. İnsanlarla bağlarını koparmamak için âzami gayret gösterir ve özellikle kabile reislerine büyük önem verirdi. Onların üzerinde kurduğu nüfuz sayesinde oğlu için biat almakta zorlanmadı. Fakat kendi kabilesinin etkisi altında kalmamaya dikkat etmiş, bunun için eyaletlere başka kabilelerden, bilhassa Sakîf kabilesinden valiler göndermiştir. Tâif, Mekke ve Medine valilikleriyle hac emirliğinde ise akrabalarını görevlendirirdi. Muâviye, valiliğinin ilk yıllarından itibaren Bizans idarecileri gibi giyinmeye ve onlar gibi yaşamaya başlamıştı. Şam’a gelen Hz. Ömer kıyafetini yadırgayıp kendisini hükümdarlara benzetince cihad ruhunu kaybetmediğini, ancak düşmana yakın oldukları için heybetli görünmek gerektiğini söyleyerek halifeyi ikna etmeyi başarmıştı. Devletini Bizans müesseselerinden faydalanarak kurmaya çalışan Muâviye zamanında merkez ve saray teşkilatında düzenlemeler yapıldı. Muâviye saldırılardan korunmak için özel muhafızlar görevlendiren ilk halifedir. Gayri müslimlere karşı iyi davranan Muâviye, müşavirlerinden Sercûn b. Mansûr ve özel doktoru İbn Üsâl gibi bazı Hıristiyanları sarayında görevlendirmişti. Bilginler, edipler ve şairlerle sohbeti sever, onlardan yararlanmaya çalışırdı. Tarihe de büyük ilgi duyardı. Yemenli tarihçi Ubeyd b. Şeriyye’yi Dımaşk’a çağırarak kendisinden Arap ve Acem meliklerinin hayatlarını anlatan bir kitap yazmasını istemişti. Hz. Peygamber’den rivayet ettiği 163 hadis çeşitli hadis kaynaklarında yer almaktadır. Muâviye dönemi hakkında ayrıntılı bilgi için İ. Aycan’ın Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyan adlı eserine başvurabilirsiniz. I. YEZİD DÖNEMİ Yezid, Muâviye’nin Suriye valisi iken bölgenin en güçlü kabilesi olan Benî Kelb’den Meysûn bint Bahdal el-Kelbî ile evliliğinden 647 veya 648 yılında Dımaşk’ta doğdu. Çocukluk ve gençlik dönemini akranlarına nazaran çok iyi şartlar altında geçirdi. Bedevî bir kabileden olması sebebiyle Şam’daki şehir hayatına ayak uyduramayan Meysûn, kabilesi ve çöle olan hasretini şiirleriyle dile getirince Muaviye, onu sık sık çöldeki ailesine gönderdi. Yezid de annesiyle birlikte gitti ve çöl şartlarında yetişti. Burada atıcılık, binicilik, savaş sanatı ve yüzme, fasih Arapça ve şiir öğrendi. Bunlardan başka içki ve eğlence gibi alışkanlıklar da edindi. Oğlunun geleceği için çöldeki eğitimi yeterli görmeyen Muaviye, Yezid’i sık sık Şam’a getirtip eğitimiyle yakından ilgilendi. Ancak Yezid yetişme çağında edindiği alışkanlıklarını terk edemedi. Babasının hilafete geçtiği dönemde de söz konusu kötü alışkanlıklarını sürdüren Yezid’in toplumda kötü bir imajı vardı. Muaviye, oğlunu bu imajdan kurtararak veliahtlığa hazırlamak için bazı tedbirler aldı. İki defa hac emiri olarak görevlendirdi. İlk İstanbul kuşatması için destek kuvvetleri başında görevlendirdi ve Anadolu seferlerine gönderdi. Muâviye, oğlu Yezid’i sağlığında kendisinden sonra halife olmak üzere veliaht tayin etti. Yukarıda anlatıldığı gibi bu hususta Muâviye ciddi tepkilerle karşılaştıysa da çeşitli yollarla muhalifleri etkisiz hale getirdi. 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 151 Kerbela Vakası Muâviye’nin Nisan 680’de ölümü üzerine Şam’da halifelik makamına geçen Yezid’i bekleyen en önemli problem, muhaliflerin biatlerinin alınması meselesiydi. Yezid babasının vefatının duyulmasından önce muhaliflerin biatlerini alması için Medine valisine talimat verdiyse de Abdullah b. Zübeyr ve ardından Hz. Hüseyin bir bahane ile biat etmeden Medine’den Mekke’ye geçerek Yezid ve Emevîler aleyhindeki faaliyetlerini sürdürdüler. Onların bu tutumu üzerine Muâviye zamanında kontrol altında tutulan muhalefet harekete geçti. Bu işin başını da Kûfeliler çekiyordu. Kûfeliler Mekke’ye sığınan Hz. Hüseyin’e elçi ve mektuplar göndererek kendisini Kûfe’ye davet ettiler. Davetlerini kabul edip şehirlerine geldiği takdirde kendisini halife ilan edeceklerini ve bayrağı altında Yezid’e karşı savaşacaklarını bildirdiler. Hz. Hüseyin, Yezid’e karşı bir harekete kalkışmadan önce hem durum tespiti hem de kendisine olan bağlılığın güçlendirilmesini temin için amcasının oğlu Müslim b. Akîl’i Kûfe’ye gönderdi; kendisi ise hac mevsiminden de istifade ederek Mekke’de muhalefetini sürdürdü. Müslim, Kûfe’de, vali Nu’man b. Beşîr’in müsamahalı tutumu sayesinde Hz. Hüseyin namına önemli faaliyetlerde bulunup halktan biat aldı ve ardından da Hz. Hüseyin’i Kûfe’ye çağırdı. Durumdan haberdar olan Yezid, Numan b. Beşîr’in yerine sertlik ve şiddet yanlısı Basra valisi Ubeydullah b. Ziyad’ı Kûfe valiliğine tayin ederek isyanı önlemekle görevlendirdi. Ubeydullah göreve başladıktan hemen sonra Müslim b. Akîl ve arkadaşlarını öldürttü. Diğer taraftan Kûfe’deki gelişmelerden habersiz durumun hala kendi lehinde olduğunu düşünen Hz. Hüseyin, gitmemesi yönündeki görüş ve tavsiyelere rağmen az sayıdaki taraftarı ve aile efradıyla birlikte Mekke’den yola çıktı. Yolda Kûfe’de kontrolün Ubeydullah’ın eline geçtiğini öğrendiyse de kararından vazgeçmedi. Diğer taraftan Hz. Hüseyin başkanlığındaki grubun Kûfe’ye gelmekte olduğunu öğrenen Ubeydullah, 1000 kişilik bir kuvvetle onların şehre girerek Kûfelilerle buluşmalarını engellemeye çalıştı. Hz. Hüseyin’in beraberindekilerle Kerbela mevkiine ulaştığını (2 Ekim 680) öğrenince onların Kûfelilerle buluşmalarını veya geri dönmelerini engellemek için Ömer b. Sa’d’ı 4.000 kişilik bir kuvvetle bölgeye gönderdi. Kerbelâ’da etrafı kuşatılan Hz. Hüseyin, Kûfelilerin vaat ettiği desteğin bir türlü gelmemesi üzerine bir çıkış yolu bulmak maksadıyla Ömer b. Sa’d’a Mekke’ye geri dönmek, sınır şehirlerinden birine giderek cihatla meşgul olmak veya Şam’a giderek Yezid’le görüşmek istediğini teklif ettiyse de Ubeydullah tekliflerden hiç birisini kabul etmedi. Nihayet 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) Cuma günü Kerbela’da gerçekleşen ve birbirine denk olmayan kuvvetlerin çarpışması sonucunda Hz. Hüseyin ve beraberindekilerden 72 kişi şehit edildi. Cesetleri çeşitli hakaret ve işkencelere maruz bırakıldıkları gibi başta Hz. Hüseyin’inki olmak üzere bazılarının kafaları kesilerek önce Kûfe’deki valiye, sonra da Şam’daki halifeye gönderilerek muhaliflere gözdağı verildi. Kerbela’daki elim olayları işiten Yezid’in Hz. Hüseyin’in şehit edilmesine razı olmadığı, böyle bir şeyi emretmediğini söyleyerek ağladığı, böylesi bir sonuçta rolü olan Kûfe valisi Ubeydullah’a sitemde bulunduğu ve Hz. Hüseyin’in hayatta kalan diğer yakınlarına iyi muamelede bulunarak onları Medine’ye gönderdiği rivayet edilmektedir. İslâm tarihinin en acı olaylarından biri olan Kerbela Vakası, Yezid’in nefretle anılmasında, İslâm dünyasının siyasi ve itikadî açıdan bölünmesinde, önceden nazarî bir siyasî görüş durumunda olan Şiîliğin bir akide halini almasında etkili olmuş ve pek çok isyanın temel sebeplerinden birini teşkil etmiştir. 152 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hz. Hüseyin’in Kerbela’da acımasız bir şekilde şehit edilmesi Müslümanlarda nasıl bir yankı uyandırmış ve edebiyata nasıl yansımıştır? Araştırınız. Medine’deki Muhalefetin Bastırılması: Harre Savaşı Yezid, Kerbela sonrası Hicaz’da aleyhinde oluşan muhalefetin sempatisini kazanabilmek için Medine valisi aracılığıyla Medine’nin ileri gelenlerinden oluşan bir heyeti Şam’a davet etti; onları ikramlarıyla memnun etmeye çalıştı. Ancak heyettekiler Medine’ye dönünce Yezid’in eğlence ve sefahate daldığını, haramlarla meşgul olduğunu anlatarak ona isyanın dinen farz olduğunu ileri sürdüler. Anlatılanlar Medine’de infiale sebep oldu. Halk, Yezid’e olan biatını bozarak Abdullah b. Hanzala’ya biat etti. Sonra da Medine’de yaşayan ve sayıları 1000’i bulan Ümeyye ailesi mensuplarını ailenin en yaşlı ve ileri geleni Mervan b. Hakem’in malikânesinde kuşatma altına aldılar. Gelişmelerden Yezid’i haberdar eden Mervan ondan acilen yardım istedi. Yezid, Müslim b. Ukbe el-Mürrî kumandasında 12.000 kişilik bir ordu görevlendirdi. Ağustos 683’te Medine yakınlarına gelerek Müslim, asıl maksadının Mekke’deki Yezid’e biat etmeyen İbn Zübeyr olduğunu, kendilerine dokunmayacağını, isyandan vazgeçmeleri için üç gün mühlet vereceğini söylediyse de onları razı edemedi. Şehrin saldırıya müsait olan kuzey kısmına hendek kazarak savunma hazırlıklarını tamamlayan Medineliler, dört gruba ayrılarak her grubun başına kendi kabilesinden birisini geçirdiler. Medinelilerin oluşturdukları birlikler düzenli ve disiplinli kuvvetlerden oluşmadığı gibi aralarında tam bir birliktelik de yoktu. Diğer taraftan başında tecrübeli komutan Müslim b. Ukbe’nin bulunduğu Emevîlerin düzenli ordusu, muhasara sonrasında Medine’den çıkmalarına izin verilen Ümeyyelilerin verdiği savaş taktikleriyle sabah güneşini arkalarına alacak şekilde şehrin kuzeydoğusundaki Harretü Vâkım mevkiinde karargâh kurdu. Medinelilere isyandan vazgeçmeleri için verilen üç günlük mühletin sonunda saldırıya geçti (26 Ağustos 683). Savaş Medineliler’in yenilgisiyle sonuçlandı. Abdullah b. Hanzale ve çok sayıda meşhur şahsiyet öldürüldü. Yezid’in emri doğrultusunda Emevî ordusu Medine’yi üç gün boyunca yağmaladı. Yezid döneminde Kerbela’dan sonra gerçekleşen ve çoğu sahabe olmak üzere pek çok Müslümanın ölmesine yol açan Harre Savaşı ve sonrasında Medine’nin Emevî ordusunca üç gün boyunca yağmalanması, kutsal şehrin ahalisinin öldürülme, işkenceye tabi tutulup tecavüze maruz bırakılması İslâm tarihinin en feci olaylarındandır. Söz konusu facia Yezid döneminde ve onun emriyle gerçekleştiği için gerek o dönemde gerekse sonrasında onun nefretle anılmasına yol açtı. I. Yezid’in Abdullah b. Zübeyr’le Mücadelesi ve Mekke Kuşatması Kerbela olayından sonra Abdullah b. Zübeyr Yezid’e karşı muhalefetin tek lideri haline geldi ve taraftarlarının isteği üzerine Mekke’de gizlice biat almaya başladı. Yezid, Abdullah b. Zübeyr’i kendisine biate ikna etmeleri için bir heyeti Mekke’ye gönderdiyse de o buna yanaşmadığı gibi bir süre sonra Mekke valisinin namaz kıldırmasına da engel oldu. Bunun üzerine Yezid, Medine valisi Amr b. Saîd elEşdak’a ona karşı bir ordu göndermesini emretti. Valinin Abdullah b. Zübeyr’in baba bir kardeşi olan Amr b. Zübeyr kumandasında gönderdiği ordu Mekke yakınlarında yapılan savaşta, mağlup edildi (681). Abdullah b. Zübeyr’in bu galibiyeti Hicaz’daki itibarının daha da artmasına sebep oldu. Harre Savaşı’nda Medine’deki isyanı bastıran Müslim b. Ukbe bundan sonra 2 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 153 asıl hedefi olan Abdullah b. Zübeyr üzerine, Mekke’ye yöneldi. Ancak Mekke’ye varmadan yakalandığı hastalık sebebiyle Müşellel mevkiinde komutayı Yezid’in verdiği emir doğrultusunda Husayn b. Numeyr’e devrettikten sonra öldü. Husayn b. Numeyr Eylül 683’te Mekke’yi kuşattı ve şehrin etrafındaki tepelere yerleştirdiği mancınıklarla şehri taş yağmuruna tuttu. Atılan taşlar ve yanmakta olan yağlı paçavralar hem Kâbe’nin büyük oranda yıkılmasına hem de Kâbe etrafında karargâh kuran İbn Zübeyr’in taraftarlarının zor anlar yaşamasına yol açtı. İki ay devam eden kuşatma Yezid’in ölüm haberinin Mekke’ye ulaşmasından sonra kaldırıldı. Kerbelâ olayının bir başka sonucu olarak ortaya çıkan Tevvâbûn hareketini araştırınız. Yezid döneminde iç savaşlar sebebiyle fetihler nerdeyse durmuştur. Sadece kuzey Afrika’da Muaviye tarafından azledildikten sonra göreve iade olunacağına dair teminat verilen ve Yezid’in emriyle tekrar bölgeye gönderilen Ukbe b. Nâfi’, Bizans ve Berberî kuvvetlerinden bazılarını mağlup etmiştir. Ancak bu galibiyet kalıcı olmamış, Ukbe’nin Berberî reisi Küseyle’nin toparlamaya muvaffak olduğu Bizans kuvvetlerine yenilip şehit düşmesiyle fethedilen yerler tekrar İslâm hâkimiyetinden çıkmıştır. Yezid döneminde Bizans üzerine Muaviye’nin iktidarı boyunca senede iki defa düzenlenen yaz ve kış seferlerine ara verildiği gibi fetihten sonra Kıbrıs ve Rodos adalarında iskân edilen Müslümanlar geri çekilmiştir. Yezid idari alanda fazla bir değişlik yapmamış, babası Muaviye’nin politikalarını devam ettirmiştir. Özellikle babası döneminde idarede yer alan ve başarılı bulunan kişileri görevde tutmuş, o da Muaviye gibi valilerine çok geniş yetkiler vermiştir. Ziraatla ilgilenip bilhassa Şam civarında kanallar açtırarak bölgede tarıma dayalı üretimin artırılmasına katkı sağlamıştır. Yezid 10 Kasım 683’te Dımaşk yakınlarındaki Huvvârîn’de ölmüş ve Bâbussağîr mezarlığına defnedilmiştir. Devlet işlerini çoğunlukla valilerine havale eden Yezid, eğlence ve sefahate düşkün olup zamanın büyük bir kısmını şair ve musikişinaslarla geçirmiştir. İçki içen ilk halife olarak bilinir. Döneminde gerçekleşen ve etkileri günümüze kadar gelen olaylar sebebiyle Müslümanların zihninde çok olumsuz bir yer edinmiştir. İslâm tarihinde hilafetin saltanata dönüşmesi onunla başlamış, Hz Hüseyin ve yakınlarının Kerbela’da feci şekilde katledilmesi, Medinelilerin isyanının çok kanlı bir şekilde bastırılıp şehrin yağmalanması, kutsal Mekke ve Kâbe’nin muhasara altına alınıp yakılıp yıkılması onun iktidarında gerçekleşmiştir. I. Yezid hakkında ayrıntılı bilgi için Ünal Kılıç’ın Tartışmaların Odağındaki Halife: Yezid b. Muâviye adlı eserine başvurabilirsiniz. II. MUÂVİYE DÖNEMİ 663 yılında doğan II. Muâviye babası I. Yezid tarafından veliaht tayin edilmişti. Babasının 10 Kasım 683’te ölümü üzerine tahta çıktı. Bu sırada ülkede büyük bir karışıklık hâkimdi. I. Yezid’in ölüm haberini duyan Abdullah b. Zübeyr, Mekke’de halifeliğini ilân ederek biat almaya başlamış ve egemenlik alanını kısa sürede genişletmişti. Öte yandan halifeliğe bağlı vilâyetlerde de itaatsizlikler görülüyor, Selm b. Ziyâd Horasan’da, Ubeydullah b. Ziyâd Basra’da kendi adına biat alıyordu. II. Muâviye’nin ömrü ve halifeliği çok kısa sürdü. Kaynaklarda onun tahta çıktığı sırada 17-23 arası bir yaşta olduğuna dair farklı rivayetler bulunmakta, halifelik süresi de yirmi gün ile dört ay arasında gösterilmektedir. Ayrıca halifelik günlerini hasta vaziyette Hadrâ sarayında geçirdiği ve halkın huzuruna çıkamadığı, 3 154 İslam Tarihi ve Medeniyeti I devletin idaresi ve imamlık göreviyle müşaviri Dahhâk b. Kays’ın ilgilendiği belirtilmektedir. Muâviye, farklı rivayetlere göre bir hutbesinde halka halifelik mesuliyetini taşımaktan âciz kaldığını, yerini Hz. Ebû Bekir’in yaptığı şekilde Hz. Ömer gibi birine bırakmak istediğini, fakat çevresinde böyle bir kimseyi göremediğini, yahut Hz. Ömer’in yaptığı gibi halifeyi seçme işiyle bir kurulu görevlendirmeyi düşündüğünü, ancak böyle bir kurulu oluşturacak uygun kişileri de bulamadığını söylemiş ve insanlara bu makama uygun şahsı kendilerinin seçmesini tavsiye etmiştir. Yeni halife belirleninceye kadar idareyi Dahhâk b. Kays’ın yürütmesini de isteyen Muâviye, diğer bir rivayete göre bu konuşmasında dedesi Muâviye ile babası Yezid’in Hz. Ali’ye ve evlâdına karşı yürüttükleri iktidar mücadelesinde haksız olduklarını belirterek onları ağır şekilde suçlamış ve öbür dünyada bunun hesabını vereceklerine inandığını dile getirmiştir. Kaynaklarda, babasının tayin ettiği memurları görevlerinde bırakan ve hiçbir tayin yapmayan II. Muâviye’nin, devlet başkanı sıfatıyla icraat olarak sadece haraçlardan beytülmâle gönderilen miktar üzerinden üçte bir oranında bir indirim yaptığı zikredilmektedir. Hastalığının ağırlaşması üzerine yakınları, kardeşi Hâlid b. Yezid’i veliaht tayin etmesi konusunda ısrar ettilerse de o, halifeliğin hayrını görmediğini, bir de veliahtlığa getireceği kişinin hatalarının vebalini üstlenemeyeceğini söyleyerek geri çevirmiştir. Muâviye’nin ölüm şekli de ihtilâf konusu olmuştur. Yakınları tarafından zehirletildiği, akciğerlerindeki rahatsızlık sebebiyle yahut veba yüzünden veya eceliyle öldüğüne dair rivayetler vardır. 29 Şubat 684’te vefat edince Dımaşk’taki Bâbüssagır Kabristanı’nda babasının yanına gömüldü. MERVAN b. HAKEM DÖNEMİ Çocuğu olmayan II. Muâviye’nin vefatından sonra Emevî ileri gelenlerinin kararıyla Mervân b. Hakem halifeliğe getirildi. Böylece yönetim Emevîler’in Süfyânîler kolundan Mervânîler koluna geçmiş oldu. Mervan’ın Emevî tahtına çıkış süreci şöyle özetlenebilir: Daha II. Muâviye’nin sağlığında Hicaz bölgesi yanında Irak ve Mısır bölgeleri de Mekke’de halifeliğini ilân eden Abdullah b. Zübeyr’e biat etmiş bulunuyordu. II. Muâviye’nin ölümü üzerine Suriye bölgesi vilâyetlerinin yöneticileri de İbnü’z-Zübeyr’in halifeliğini tanımaya başlamışlardı; Kınnesrîn ve Humus valilerinin ardından Nâtil b. Kays liderliğinde isyan eden Filistin ordugâhı da İbnü’z-Zübeyr’e itaat etmişti. Dımaşk’ta da durum karışıktı. II. Muâviye tarafından, yerine bir halife seçilinceye kadar devlet işlerini yürütmekle görevlendirilen Şam Valisi Dahhâk b. Kays tavrını açıklamakta tereddütlü davranmakla birlikte İbnü’z-Zübeyr’e katılmayı uygun görüyordu. Bu sırada Emevî ailesi de bölünmüştü. Yezid’in dayısı olan Filistin ve Ürdün Valisi Hassân b. Mâlik Yezid’in genç yaştaki iki oğlunu destekliyor, halifeliğin onların elinde kalmasını istiyordu. Bu arada Emevî ailesinin ileri gelenlerinden Mervân b. Hakem ve Amr b. Saîd el-Eşdak’ın halife olmasını arzu edenler de vardı. Rivayete göre Mervân ve Eşdak da bu şartlar altında durumu gittikçe güçlenen İbnü’z-Zübeyr’e biat etmeyi düşünmüş, hatta bu maksatla yola dahi çıkmışlardı. Yolda karşılaştıkları eski Basra valisi Ubeydullah b. Ziyâd, Mervân’a İbnü’z-Zübeyr’e katılmasının çok büyük bir hata olacağını, halifeliğin Emevî ailesinin ileri geleni olarak kendisine yakıştığını söyleyip onu halifeliği üstlenmeye ikna etti. Mervân’ın halife olmayı Hz. Osman zamanından beri düşündüğünü, Muâviye döneminde de bu niyetini ortaya koyan davranışlar sergilediğini gösteren rivayetleri göz önüne alarak onun bu işe kendisinin tâlip olduğunu söyleyenler de vardır. 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 155 Henüz yirmi yaşlarında iken veliaht belirlemeden ölen II. Muâviye’nin o sırada yönetimi üstlenebilecek yaşta kardeşi de bulunmadığından, bu şartlarda Emevî ailesinin liderliğine en uygun kişi ailenin Ebü’l-Âs kolunun büyüğü Mervân b. Hakem idi. Ailenin söz sahipleri, idare merkezinin tekrar Hicaz’a geçmesinden korkmaya başlayan Suriye ileri gelenleri ve özellikle Yemen asıllı Kelb kabilesi liderleriyle durumu görüşmek üzere Câbiye’de toplandılar. Kırk gün sürdüğü bildirilen görüşmelerin sonunda II. Muâviye’nin kardeşi Hâlid b. Yezid’in yaşının küçük olması, İbnü’z-Zübeyr’e karşı iktidar mücadelesinde başarısız kalacağı şeklinde değerlendirildi. Onu destekleyen dayısı Hassân b. Mâlik’in ikna edilmesiyle Mervân’ın halife olması kararlaştırıldı. Hâlid b. Yezid birinci, bazı liderlerce desteklenen Eşdak da ikinci veliaht tayin edildi (22 Haziran 684); birincisi Humus, diğeri de Dımaşk valisi olarak görevlendirildi. Câbiye’de Mervan’ın halifeliği konusunda sağlanan ittifak Dımaşk’ta durumun istikrara kavuşmasına yetmedi. Câbiye görüşmelerine katılmaktan son anda vazgeçen Dahhâk b. Kays, İbnü’z-Zübeyr’i desteklediğini açığa vurarak emrindeki kuvvetlerle Mercirâhit denilen yerde karargâh kurdu. Toplantının uzamasından istifade edip Kınnesrîn, Humus ve Filistin ordugâhlarından temin ettiği yardımla gücünü arttırdı. Câbiye’den dönen Mervân b. Hakem, Dahhâk’ı ikna edemeyince Mercirâhit’te iki taraf arasında yirmi gün süren çok kanlı bir savaş cereyan etti. Mervân, özellikle Dahhâk’ın Dımaşk’tan ayrılmasının ardından başlattığı isyanla şehirde kontrolü eline geçiren Yezid b. Ebü’n-Nims’in erzak ve asker desteği sayesinde kesin bir zafer kazandı (Muharrem 65/ Ağustos-Eylül 684). Böylece Mervân bir taraftan Emevî saltanatının devamını, diğer taraftan halifeliğin Mervânî koluna geçmesini sağlamış oldu. Bundan sonra halifelik Emevîler’in yıkılışına kadar onun soyunda kaldı. Mervan b. Hakem’in halifeliğinden önceki hayatı hakkında bilgi edininiz. Dahhâk b. Kays’a karşı kazandığı zaferle Suriye’de kontrolü sağlayan Mervân, İbnü’z-Zübeyr’i destekleyen valiler tarafından terkedilen şehirlere yeni tayinler yaptıktan sonra Mısır’ı İbnü’z-Zübeyr’in elinden almak için harekete geçti. Dımaşk’ta oğlu Abdülmelik’i yerine bırakıp ordusunun başında Mısır üzerine yürüdü ve fazla bir zorlukla karşılaşmadan Mısır’ı ele geçirdi. Oğlu Abdülazîz’i Mısır valiliğinde bırakıp Suriye’ye dönmek için yola çıktı. İbnü’z-Zübeyr tarafından yolunu kesmek için bölgeye gönderilen orduyu da mağlûp ederek Dımaşk’a geldi. Vakit kaybetmeden iki ordu hazırlayıp İbnü’z-Zübeyr’in elinde bulunan Irak ve Hicaz’a yolladı. Hicaz’a Hubeyş b. Delce kumandasında gönderdiği ordu, Medine yakınlarında Rebeze’de İbnü’z-Zübeyr’in ordusu karşısında ağır bir yenilgiye uğradı. Irak’a gönderdiği ordunun başına geçirdiği Ubeydullah b. Ziyâd, el-Cezîre’ye ulaştığı sırada Mervân’ın ölüm haberini aldı. I. Mervân, Câbiye görüşmelerinde halifeliği ele geçirebilmek uğruna veliahtlıklarını kabul etmek zorunda kaldığı Hâlid b. Yezid ile Amr b. Saîd el-Eşdak’ı veliahtlıktan vazgeçmeye zorlamış ve sonunda bunu başarmıştır. Kendisinden sonra peş peşe halifeliğe geçmeleri şartıyla oğulları Abdülmelik ve Abdülazîz’i veliaht olarak tayin etmiştir. Kaynaklarda ölümünün, veliahtlıktan ayrılması için toplum önünde horlayıp küçük düşürdüğü Hâlid b. Yezid ile annesinin bir komplosu sonucu gerçekleştiği kaydedilmektedir. Buna göre Hâlid’in, babası I. Yezid’in vefatından sonra Mervân ile evlenmiş olan annesi oğluna yapılan bu hakarete tahammül edememiş ve uyuduğu bir sırada kocasını yastıkla boğarak öldürmüştür. 4 156 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Ancak bazı rivayetlerde onun vebadan öldüğü de kaydedilmektedir. Nisan 685’te ölen Mervân b. Hakem on ay gibi kısa bir süre halifelik yapmıştır. Mervân hadisle de meşgul olmuş ve Ebû Hüreyre’den bir hadis mecmuası derlemiştir. ABDÜLMELİK b. MERVAN DÖNEMİ Mervan b. Hakem’den sonra Emevî tahtına oğlu Abdülmelik çıktı. Kaynakların büyük bir kısmına göre 26 (646-647) yılında doğan Abdülmelik on yaşında iken Hz. Osman’ın evine yapılan saldırıya şahit oldu. On altı yaşında da Muâviye b. Ebû Süfyan tarafından Medine divanı reisliğine tayin edildi. Medineli birliklerin başında Bizans’a karşı yapılan bir sefere iştirak etti (42/662-663). Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesinin ardından Medinelilerin Yezid’e karşı ayaklanmaları üzerine meydana gelen Harre Savaşı’na Emevî ailesi saflarında katıldı (683). Mervân b. Hakem’in ölümü üzerine (Nisan 685) Dımaşk’ta hilâfet makamına geçti. Ancak halifeliğini yalnız Suriye ve Mısır eyaletleri tanıdı. Hicaz ve Irak Abdullah b. Zübeyr’in idaresi altında bulunuyordu. Mısır’a kadar bütün Kuzey Afrika İslâm devletinden kopmuş, bu parçalanmadan faydalanmak isteyen Bizans, Suriye’ye karşı akınlara başlamıştı. Halifenin rakibi Abdullah b. Zübeyr de zor durumda idi. Mekke kuşatmasında Abdullah’ı destekleyen Haricîler, muhasaranın kaldırılmasından sonra ona karşı cephe almışlar, Necid ve Basra bölgelerinde tehlikeli isyanlar başlatmışlardı. Haricîlerin ilk büyük grubunu oluşturan Ezârika’nın Basra’yı tehdidi günden güne artıyordu. Abdullah b. Zübeyr’in Haricîler ile meşgul bulunduğu sırada Abdülmelik’in bu durumdan faydalanarak harekete geçmesi beklenirken, muhtemelen Suriye’ye tam anlamıyla hâkim olamadığı için herhangi bir teşebbüse girişmedi. Bu sırada Kûfe’de her iki halife için de tehlikeli olabilecek Muhtâr b. Ebû Ubeyd es-Sekafî’nin isyanı patlak verdi. Muhtâr es-Sekafî İsyanı Hz. Hüseyin’in intikamını almak amacıyla ayaklanan Muhtâr es-Sekafî hem Emevî yönetimine hem de Abdullah b. Zübeyr’e karşı mücadele veriyordu. Hz. Ali’nin ünlü kumandanı Eşter’in oğlu İbrahim’i kendi saflarına çeken Muhtâr es-Sekafî 19 Ekim 685 tarihinde ayaklandı ve Kûfe yönetimini ele geçirdi. Ardından İbrahim b. Eşter’i Ubeydullah b. Ziyâd’ın üzerine gönderdi. Bu sırada Kûfe’de bir ayaklanma çıkınca İbrahim geri döndü ve ayaklanmayı bastırdı. Muhtâr es-Sekafî Kerbelâ Vakasına karışan Kûfeliler’in tamamını öldürterek evlerini yıktırdı. Diğer taraftan Muhtâr, Mekke’de Abdullah b. Zübeyr elinde tutuklu bulunan Hz. Ali’nin oğlu Muhammed b. Hanefiyye’yi kurtardı. Muhtâr tarafından Ubeydullah b. Ziyâd üzerine gönderilen İbrahim b. Eşter Hâzir nehri kıyısında onu ağır bir yenilgiye uğratarak askerlerinin büyük bir kısmıyla birlikte kılıçtan geçirdi (Ağustos 686). Bu başarılar Muhtâr’ın şöhretini daha da artırdı. Bunun üzerine Abdullah b. Zübeyr kendisi için gittikçe büyük bir tehlike olan Muhtâr’la mücadele edebilmek amacıyla kardeşi Mus’ab b. Zübeyr’i Basra valiliğine tayin etti. Kûfe’den gelip ordusuna katılan Araplar sayesinde güç kazanan Mus’ab Kûfe üzerine yürüdü ve dört aylık bir kuşatmadan sonra şehri ele geçirdi. Muhtâr es-Sekafî öldürüldü (Nisan 687). Abdülmelik’in Abdullah b. Zübeyr’le Mücadelesi Irak’ta Abdullah b. Zübeyr ile Muhtâr arasındaki mücadeleler aslında Abdülmelik’in işine yarıyordu. Abdülmelik, Muhtâr’ın öldürülmesinden sonra el-Cezîre’de bulunan İbrâhim b. Mâlik el-Eşter’i kazanmak için bazı teşebbüslerde bulunduysa da geç kaldı; çünkü İbrâhim daha önce davranan Abdullah b. Zübeyr’in kardeşi Mus`ab tarafına geçmişti. Haricîlerin bir kolu olup Nâfi’ b. Ezrak’a (ö. 685) nispetle Ezârika adıyla bilinmektedir. 698 yılına kadar İslâm dünyasında etkili olmuşlardır. 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 157 Abdülmelik’in Mus`ab’a karşı ilk askerî harekâtı 689 yılı yazında oldu. Ancak, Dımaşk’tan ayrılmasından kısa bir süre sonra geri dönmek mecburiyetinde kaldı. Zira onun ayrılmasını fırsat bilen Amr b. Saîd el-Eşdak, başşehirde tehlikeli bir isyan çıkartmıştı. Derhal Dımaşk’a dönen halife, isyanı bastırdı ve Eşdak’ı idam etti. 691 yılında el-Cezîre bölgesini itaat altına almaya başlayan ve bu arada yıllardan beri Karkîsiyye’de direnen Züfer b. Hâris’i ortadan kaldıran Abdülmelik, Mus`ab’a karşı artık kesin sonucu alma kararında idi. Abdülmelik Kınnesrîn yakınındaki Butnân Habîb, Mus`ab ise Tekrit yakınındaki Bâcümeyrâ’da karargâh kurdular. Mühelleb b. Ebû Sufre ve Abdullah b. Hâzım gibi değerli kumandanlar Haricîlerle mücadele ettiklerinden Mus`ab’ın yanında bulunmuyorlardı. Diğer taraftan Mus`ab’ın kuvvetleri arasında yer alan Iraklı birlikler savaş taraftarı değillerdi. Savaş başlamadan önce Abdülmelik üstün durumda idi. Nihayet iki ordu Deyrülcâselik mevkiinde karşılaştı. Savaşın ilk anlarında İbrâhim b. Mâlik el-Eşter’in öldürülmesi Mus`ab için büyük kayıp oldu. Bazı Iraklı birlikler savaşa başlamadan kaçtılar. Mus`ab harp meydanında pek az bir kuvvetle kalmasına rağmen kahramanca savaştı; ancak savaş meydanında can vermekten kurtulamadı (Ekim 691). Abdülmelik zaferden sonra Kûfe’ye gidip halktan biat aldı. Ardından Basra halkı da onun halifeliğini tanıdı. Böylece 691 yılında Hicaz dışındaki bölgelerde Abdülmelik’in halifeliği tanınmış oldu. Artık sıra Mekke’de bulunan Abdullah b. Zübeyr’e gelmişti. Abdülmelik daha Kûfe’den ayrılmadan, Irak’a karşı giriştiği harekâtta kendini göstermiş olan Haccâc b. Yûsuf’u 2.000 kişilik bir Suriyeli birliğin başında Mekke üzerine gönderdi. Tâif’te karargâh kurarak Mekke üzerine küçük çapta akınlar yapmaya başlayan Haccâc, halifeden kesin emir alır almaz Mekke’yi kuşattı. Muhasara altı ay kadar sürdü. Abdullah b. Zübeyr daha fazla dayanamadı ve yaptığı huruç hareketi sonunda birkaç sadık adamıyla birlikte öldürüldü (1 Ekim 692). Böylece Abdülmelik İslâm devletindeki iç karışıklıklara son vermiş ve birliği sağlamış oldu. Haricî İsyanlarının Bastırılması Abdullah b. Zübeyr tehlikesinin ortadan kaldırılmasından sonra Abdülmelik’in karşısında önemli bir muhalefet kalmamıştı. Ancak İran, Irak ve el-Cezîre bölgelerinde Haricîler büyük huzursuzluk kaynağı idiler. Kûfe ve Basra kuvvetleri Necdiyye Haricîlerini Yemâme’nin Muşahhar mevkiinde 73’te (692-93) mağlûp ettiler. Hicaz Valisi Haccâc b. Yûsuf’un sıkı tedbirleri, bölgede sükûnetin sağlanmasına yardımcı oldu. Bu arada Haccâc, Mekke kuşatması sırasında tahrip edilmiş olan Kâbe’yi tamir ettirdi (694). Abdullah b. Zübeyr’in ölümünden sonra Abdülmelik tarafına geçen ve Haricîlere karşı başarılı mücadeleleriyle şöhret kazanan Mühelleb b. Ebû Sufre, Irak valisi ve halifenin kardeşi Bişr b. Mervân’dan istediği desteği alamadığı için Haricîler karşısında başarılı olamıyordu. Irak’ın bu karışık durumuna son vermek için Abdülmelik 75 (694) yılında Haccâc b. Yûsuf ’u Irak valiliğine tayin etti. Burada Emevîlere karşı isyan halinde olan Haricîler küçük askerî birlikleriyle Emevî ordularını mağlup ediyorlar, Hz. Ali taraftarları da yöneticileri uğraştırıyorlardı. Haccâc aldığı sert tedbirlerle bir taraftan Kûfe ve Basra’da kısa sürede sükûneti sağlarken diğer taraftan da Mühelleb’e takviye kuvvetleri gönderdi. Mühelleb böylece, Fars bölgesinde Kâzerûn yakınında Ezrakîler ile yaptığı savaşı kazandı (12 Ocak 695). Yenilen Haricîler doğuya çekildiler, Ezrakîler’in reisi Katarî b. Fücâ` elMâzinî, 77’de (696-97) Mühelleb ile yaptığı savaşta öldürüldü; taraftarları da dağıldı. Ezrakîler’le savaş devam ederken diğer bir Haricî grubu olan Sufrîler el-Cezîre bölgesinde isyan çıkardılar. İki defa Kûfe’ye girmeye muvaffak olan Haricî reisi Emevîlere karşı isyanların merkezi haline gelen Irak valiliğine tayin edilince Kûfe’ye giren Haccâc, Kûfe Camii’ne gidip yüzünü bir örtüyle kapatmış bir şekilde minbere çıktı ve camide toplanan halka tarihe geçen şu meşhur konuşmasını yaptı: “Ben kopma zamanı gelmiş olgun kelleler görüyorum. Onları koparacak olan da benim. Ben diş söken yiğit oğlu yiğit, başımdaki sarığı çıkarırsam kim olduğumu anlarsınız. Ey Iraklılar! Ey nifak ve ayrılıkçılar, bozguncular! Emîrülmü’minîn Abdülmelik okluğundaki bütün okları çıkarıp tek tek yokladı ve beni en kuvvetli olarak görünce size yolladı. Yolda gelirken kamçımı düşürdüm; bu sebeple sizi terbiye için kılıcımı kullanacağım. Sizler azgınlık, muhalefet, tefrika ve bozgunculukta çok ileri gittiniz. Ya doğru yola gelip itaat edersiniz ya da kellenizi kopartırım...” (Taberî, VI, 202-204). 158 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Şebîb’e karşı Haccâc, sonunda Suriye’den yardım istemek mecburiyetinde kaldı. Suriye’nin en seçkin kumandanlarından Süfyân b. Ebred el-Kelbî’nin Irak’a gelerek onlara karşı harekete geçmesi, Şebîb’i zor durumda bıraktı. Bir çarpışmada mağlûp olan Şebîb, Ahvaz bölgesinde Düceyl ırmağından geçerken atından düşerek boğuldu (697). Böylece Ezrakîler’den sonra Sufrîler de tesirsiz hale getirilmiş oldu. Fetihlere Yeniden Başlanması Abdülmelik, içeride sükûneti sağladıktan sonra fetihlere başladı. Haricî isyanlarının bastırılmasında büyük başarılar göstermiş olan Mühelleb b. Ebû Sufre, 697 yılında Horasan valiliğine tayin edildi. Ancak oldukça yaşlanmış olan Mühelleb, Mâverâünnehir’i fethetmek ve bu suretle hayatını daha büyük bir başarıyla kapamak istiyordu. Onun Horasan valiliği sırasında Mâverâünnehir’e akınlar yapıldı ve bazı başarılar elde edildi; fakat istenilen netice alınamadı. 699 yılında Kiş üzerine yürüyen ve burasını karargâh yapan Mühelleb, oğullarını civar bölgelerin fethine memur ettiyse de hiçbiri tam bir başarı sağlayamadı. 702’de Mühelleb öldü, yerine oğlu Yezid geçti. Haccâc, Yezid’i kısa süre sonra azletti ve ileride Mâverâünnehir fâtihi olacak olan Kuteybe b. Müslim’i Horasan valiliğine tayin etti (704). Irak umumi valisi Haccâc, Mühelleb’i Horasan valisi tayin ettiği sırada Ubeydullah b. Ebû Bekre’yi de Afganistan’daki Türk hükümdarı Rutbil (Zunbil) üzerine göndermişti. Ubeydullah, karşısına çıkan kuvvetleri mağlûp ederek Kâbil yakınlarına kadar gitti, fakat dağlık arazide daha fazla ilerlemenin tehlikeli olacağını düşünerek Rutbil’e anlaşma teklifinde bulundu. Rutbil bu teklifi kabul etti; ancak kumandanlarından birisi âniden hücuma geçerek Müslümanları ağır bir yenilgiye uğrattı; bu arada Ubeydullah savaş meydanında hayatını kaybetti. Bu mağlûbiyetin intikamını almak isteyen Haccâc, halifenin iznini aldıktan sonra Kûfe ve Basra ordugâhlarından 20.000 kişilik bir ordu kurdu. Ordunun techizi için hiçbir fedakârlıktan çekinmedi, hatta askerlerin maaşlarını bile peşin ödedi. Son derece iyi donatılmış olan bu orduya İslâm tarihinde ‘’Tâvus Ordusu’’ denmektedir. Ordunun kumandanlığına Kûfe ileri gelenlerinden İbnü’l-Eş’as tayin edildi. 699 yılında hareket eden Abdurrahman, önceki kumandanlardan ayrı bir yol takip ederek baskınlar yerine yavaş ve düzenli bir şekilde ilerlemeyi tercih etti. Rutbil’in haraç vermek şartıyla barış yapılması teklifini kabul etmedi. Zaptedilen şehir ve kalelere, Irak ile irtibatı sağlamak gayesiyle askerî birlikler ve posta memurları yerleştirdi. Kışın yaklaşması üzerine harekâtı durdurup durumu Haccâc’a bildirdi. Ancak Haccâc hiçbir mazeret kabul etmeyerek Abdurrahman’ın ilerlemesini, aksi halde kumandayı kardeşi İshak’a bırakmasını emretti. İbnü’l-Eş’as İsyanı İbnü’l-Eş’as Haccâc’ın ilerleme emri karşısında kumandanlarını toplayarak onlarla görüştü. Iraklılar Haccâc’dan nefret ediyorlardı; ayrıca uzak ülkelerde uzun ve zor bir savaş onların işine gelmiyordu. Sonunda Haccâc’a karşı isyan bayrağının açılmasına karar verildi. Abdurrahman, Irak’a dönmeden önce Rutbil ile bir anlaşma yaptı. Sîstan’ın (Sicistan) önemli şehirleri olan Büst ve Zerenc’e kendi adına valiler tayin etti. Haccâc’ı Abdülmelik’ten ayırmanın mümkün olamayacağını bilen âsiler, Abdurrahman’a halife olarak biat ettiler. Emevî hilâfetine cephe alan Şiî, Haricî ve diğer gayri memnunlar kitlesi Abdurrahman’ın bayrağı altında toplanıyordu. Bu isyanı bastırmada Iraklılar’a güvenmeyen Haccâc’ın yanında ise halifenin gönderdiği az sayıda Suriyeli asker vardı. Kuvvetlerinin azlığına rağmen Hûzistan bölgesinde onları durdurmaya çalıştıysa da başaramadı. Basra âsilerin 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 159 eline geçti. Geri çekilmektense mağlûp olmayı tercih eden Haccâc, Basra yakınında Zâviye mevkiinde karargâh kurdu (6 Şubat 701). Haccâc’ın Süfyân b. Ebred el-Kelbî kumandasındaki kuvvetleri bir ay müddetle Abdurrahman’a mukavemet etti ve hatta 14 Mart 701 tarihinde yapılan çetin savaşta âsileri yenilgiye uğrattı. Abdurrahman bundan sonra Kûfe’ye giderek şehri ele geçirdi ve Haccâc’ın Suriye ile irtibatını kesti. Haccâc bu tehlikeli durumda paniğe kapılmadı; Fırat’ın sağ sahilini takip ederek Suriye ile kolaylıkla irtibat sağlayabileceği Kûfe yakınındaki Deyrikurrâ’da karargâh kurdu. Iraklılar da şehri terkederek Suriyeliler’in karşısında Deyrülcemâcim’de müstahkem bir ordugâha yerleştiler (Nisan 701). İki ordu arasında başlayan küçük çaptaki çarpışmalar aylarca devam etti. Suriye’de çok zor durumda bulunan Abdülmelik’i, peşine her gün yüzlerce kişinin katıldığı Abdurrahman’ın başarıları büsbütün korkutuyordu. Bir taraftan Haccâc’a yardımcı kuvvetler gönderirken diğer taraftan Iraklılar’a akla gelmedik tâvizler veriyordu. Ancak Haccâc’ın azledilmesine kadar varan bu tâvizler bir sonuç vermedi ve meselenin halli tekrar kılıçlara kaldı. Tarihe Deyrülcemâcim Savaşı diye geçen savaşta sonucu yine Süfyân b. Ebred’in kuvvetli bir süvari hücumu tayin etti. Abdurrahman’ın birlikleri sayıca çok üstün olmalarına rağmen Suriyelilerin şiddetli mukavemetlerine dayanamayarak ağır bir yenilgiye uğradılar (Temmuz 701). Haccâc, galip sıfatıyla Kûfe’ye girdi; orada silâhını bırakanların biatını kabul etti. Biat merasiminde, öldürülmekten korkan Kûfeliler Haccâc’ın arzusuna uyarak, isyan ettikleri için İslâmiyet’ten çıkmış olduklarını itiraf etmek zorunda bırakıldılar. Pek az kişi böyle bir itiraftan kaçınma cesaretini gösterebildi. Bundan sonra Iraklılar yavaş yavaş toparlanmaya başladılar. Abdurrahman, Basra’yı ele geçiren Ubeydullah b. Abdurrahman el-Abşemî’nin yanına gitti. Fakat burada fazla kalmayıp Düceyl ırmağı kenarındaki Meskin’e geçti ve her taraftan kendisine katılan birliklerle tekrar Haccâc’ın karşısına çıktı. Günlerce çok kanlı bir şekilde devam eden savaş bir Suriyeli birliğin, bölgeyi iyi bilen bir kişinin rehberliğinde bataklıklar arasından geçerek Iraklılara arkadan saldırması üzerine Abdurrahman’ın mağlûp olmasıyla sonuçlandı. Kaçanların büyük bir kısmı bataklıklarda boğularak can verdiler. Abdurrahman ise Kirman üzerinden Sîstan’a kaçtı. Fakat Büst’teki valisi onu Haccâc’a teslim etmek üzere tutukladı. İşte tam bu sırada, daha önce kendisiyle anlaşma yapmış olduğu Rutbil onu kurtardı ve Kâbil’e götürdü. Dağılan Iraklı birlikler Ubeydullah b. Abdurrahman el-Abşemî ile Abdurrahman b. Abbas el-Hâşimî’nin kumandası altında toplanarak İbnü’l-Eş`as’ı Sîstan’a çağırdılar. İbnü’l-Eş`as Sîstan’a döndü, fakat Umâre b. Temîm el-Lahmî kumandasındaki bir Suriyeli birliğin yaklaşması üzerine tekrar Rutbil’e iltica etti. Umâre bütün Sîstan’ı itaat altına aldı (702). Haccâc, Rutbil’i çeşitli vaad ve tehditlerle Abdurrahman’ı kendisine teslim etmeye ikna etti. Haccâc’ın elinde işkence ile ölmektense intihar etmeyi tercih eden Abdurrahman yolda kendisini bir uçuruma atarak can verdi. Böylece birkaç yıldan beri devam eden ve Emevî hilâfetini ciddi bir şekilde tehdit eden son büyük isyan da bastırılmış oldu (704). Kuzey Afrika Seferleri Ukbe b. Nâfi`in şehit edilmesi (682) ve merkezde hilâfet mücadelelerinin başlamasından sonra Kuzey Afrika’ya yeteri kadar önem verilememişti. Bunun sonucu olarak bu ülkedeki İslâm hâkimiyeti tehlikeye düşmüş, hatta Müslüman kuvvetleri Mısır’a kadar geri çekilmek mecburiyetinde kalmışlardı. Tunus’un sahil kısımları Bizans’ın kontrolüne geçmiş, iç kısımlar ise yarı bağımsız olarak Küseyle adlı bir Berberî reisinin idaresi altına girmişti. Bu arada Müslümanlara karşı Bizans- 160 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Berberî ittifakı kurulmuş, Kayrevan Küseyle tarafından zaptedilmişti. Halife Abdülmelik, henüz Abdullah b. Zübeyr tehlikesi ortadan kaldırılmadan, Mısır valisi olan kardeşi Abdülazîz’e yardımcı kuvvetler göndererek bu tehlikeli gidişe son vermesini istiyordu. Züheyr b. Kays kumandasında merkezden gönderilen ordu, Berka üzerinden Tunus’a doğru ilerlemeye başlayınca Berberîler geri çekildiler ve Kayrevan Züheyr tarafından geri alındı. Bunun üzerine Berberîler Kayrevan’ın batısında Züheyr’in karşısına çıktılar; yapılan savaşta Berberîler mağlûp oldu, Küseyle de öldürüldü (69/688-689). Züheyr b. Kays’ın bu ilerleyişi karşısında Bizans İmparatoru II. Iustinianos, Kuzey Afrika’da tekrar duruma hâkim olmak için İstanbul’dan bir donanma gönderdi. Sicilya’dan da takviye kuvvetleri alan Bizans donanması Kartaca’ya asker çıkardı. Batıya doğru ilerlemekte olan Züheyr geri dönerek Bizans kuvvetleriyle karşılaştı. Yapılan savaşta Müslümanlar yenildi. Züheyr b. Kays’ın da şehit düştüğü bu savaşın 76 (695-696) yılında meydana geldiği kabul edilmektedir. Müslümanların bu mağlûbiyetinden faydalanmak isteyen Berberîler isyan ettiler; ancak aralarında birlik olmadığı için Kayrevan’daki Müslüman kuvvetlerine bir şey yapamadılar. Mısır Valisi Abdülazîz b. Mervân, halifeden yeni kuvvetler isteyince Hassân b. Nu`mân el-Gassânî kumandasında kuvvetli bir ordu Kuzey Afrika’ya sevkedildi. Kartaca zaptedildi; şehir halkının büyük bir kısmı Sicilya’ya kaçtı. Bizans İmparatoru Leontios, yeni bir donanma hazırlayarak 697 yılında Kartaca üzerine gönderdi. Bu sırada Hassân, Avrâs bölgesinde Kâhine adlı âsi bir kadınla uğraşıyordu. Berberîler’i etrafında toplayan Kâhine, Hassân’ı mağlûp ederek Berka’ya kadar geri çekilmeye mecbur etmişti. Bu sebeple Hassân Bizanslılar’ın Kartaca’ya asker çıkarmalarına engel olamadı. Fakat bir süre sonra takviye kuvvetleri alıp Kartaca’yı ve Bizans’ın eline geçen diğer şehirleri kurtardı. Ardından, sıra büyük bir alanda hâkimiyet kurmuş olan Kâhine’ye geldi. Hassân, 702’de Avrâs bölgesinde yapılan savaşta Berberîler’i yenilgiye uğrattı. Kâhine’nin savaş meydanında öldürülmesi üzerine dağılan Berberîler Hassân’ın müsamahalı tutumu sayesinde kitleler halinde Müslümanlığı kabul etmeye başladılar. Böylece Kuzey Afrika’da İslâm hâkimiyeti sağlam bir şekilde kurulmuş oldu. Anadolu Seferleri Abdülmelik halife olduğu zaman, iç karışıklıklar sebebiyle Bizans İmparatorluğu ile barış yapmak mecburiyetinde kalmış, Çukurova bölgesinde Masisa’ya (Misis) kadar ilerlemiş olan Bizans’ı, her yıl büyük miktarda vergi vermekle durdurabilmişti. Bu ilk anlaşmadan birkaç yıl sonra Bizans İmparatoru ile Merdeîler (Cerâcime) yüzünden yeni bir anlaşma yapmak zorunda kalmıştı (70/689-90). Muâviye zamanında İslâm devletinin hâkimiyetini tanımakla beraber huzursuzluk çıkarmaktan da geri durmayan Merdeîler, Abdülmelik’in bulunduğu güç durumdan faydalanarak Suriye’ye akın düzenliyorlardı. Bizans ile yapılan ikinci anlaşma bu akınları durdurmak içindi. İçerde sükûnet sağlandıktan sonra Abdülmelik’in kardeşi Muhammed b. Mervân kumandasındaki ordu Anadolu’ya karşı yeniden seferlere başladı. 73 (692-93) yılında Bizans ordusu Sivas yakınlarında ağır bir yenilgiye uğratıldı. Aynı zamanda Osman b. Velîd kumandasındaki ikinci bir ordu da Bizans kuvvetlerini bulundukları bölgeden çıkartmış ve bu bölge yeniden Müslümanların idaresine geçmişti. Bu sırada Sımbat adlı bir gayri müslim reisi İslâm devletine karşı isyan etti. Bizans İmparatoru II. Iustinianos, daha sonra kendisini tahttan indirecek olan Leontios kumandasında Sımbat’a yardımcı bir kuvvet gönderdi. Müslümanlar başlangıçta başarılı olamadılar ve Abdülmelik vergi vermek şartıyla Bizans ile yeniden antlaşma imzaladı, fakat bu antlaşma da uzun sürmedi. Bir müddet sonra Müslü- 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 161 manlar büyük bir zafer kazanarak Maraş bölgesini hâkimiyetleri altına aldılar (695). Bu tarihten itibaren ‘Bizans gazâları’ başladı. 79’da (698-99) Suriye’deki veba salgınının verdiği şaşkınlıktan faydalanan Bizans ordusu deniz yoluyla Antakya’ya bir akın yaptı. Ertesi yıl Velîd b. Abdülmelik Anadolu’ya başarılı bir sefer düzenledi. 81 (700-701) yılında Abdülmelik’in oğlu Abdullah Erzurum’u fethetti. Ertesi yıl ise Bizanslılar, el-Cezîre Valisi Muhammed b. Mervân’ın İbnü’l-Eş`as’ın isyanı sebebiyle Irak’ta bulunmasını fırsat bilerek Samsat’a kadar ilerlediler. İsyanın sona ermesinin ardından Abdullah b. Abdülmelik Dârende’yi kuşattı ve uzun bir muhasaradan sonra 702 yılında burasını fethetti. Ertesi yıl Misis Müslümanlar tarafından geri alındı. Abdülmelik’in Vefatı, Şahsiyeti ve Bazı Önemli İcraatları Abdülmelik yirmi yıllık halifelikten sonra altmış yaşında Dımaşk’ta vefat etti (8 Ekim 705) ve burada defnedildi. Kendisinden sonra dört oğlu halife olduğundan, ona hükümdarlar babası anlamında ‘Ebü`l-mülûk’ denilmiştir. Oğulları arasında başarılı bir kumandan olan Abdullah (ö. 132/749-751), amcası Abdülazîz b. Mervân’ın ölümü üzerine Mısır valiliğine tayin edildi. Halife Abdülmelik zamanında teşebbüs edilen ve başarıya ulaştırılan önemli işlerden biri, ilk İslâmî sikkenin bastırılmasıdır. O tarihe kadar İslâm ülkelerinde Bizans ve Sâsânî paraları tedavülde idi. Ancak bu paraların kullanılması bazı mahzurlar doğuruyordu. Siyasî ve iktisadî sahalarda ortaya çıkan bu mahzurları gidermek için Abdülmelik altın (dinar) ve gümüş (dirhem) sikkeler bastırdı; böylece İran ve Bizans paralarını tedavülden kaldırmış oldu. Abdülmelik’in kültür alanında yaptığı en önemli icraat, Arapça’yı resmî dil olarak kabul etmesidir. Onun zamanına kadar divanlardaki defterler Suriye’de Rumca, İran’da ise Farsça olarak tutuluyordu. Buna bağlı olarak memurların büyük bir kısmı da Rum veya İranlı idi. Arapça’nın divanda kullanılması için ilk teşebbüs Haccâc tarafından yapılmıştır. Haccâc’ın İranlı kâtibi Zâdenferrûh b. Pîrî’nin yardımcısı Sâlih b. Abdurrahman hesapların Arapça tutulmasını teklif etti ve bu işi üzerine aldı. Kısa bir süre sonra da Abdülmelik Dımaşk’ta da Arapça’nın kullanılmasını emretti. Süleyman b. Saîd adında bir kişi, bir yıl içinde bu konuda büyük başarı elde ederek halifeden önemli miktarda mükâfat aldı. Abdülmelik daha küçük yaşlardan itibaren kendini Kur’an, hadis ve fıkıh ilimlerine vermiştir. Halife olmadan önce Emevî sarayında Şa`bî ve İbn Şihâb ezZührî gibi bilginlerden megazî ve hadis okuduğu gibi, daha sonraki yıllarda himayesine aldığı Urve b. Zübeyr’in bilgisinden de istifade etmiştir. Bu çalışmaları sonunda fıkıh ve hadis sahasında önemli bir gelişme sağlayan Abdülmelik, Medine ulemâsından Saîd b. Müseyyeb ve Urve b. Zübeyr gibi âlimlerin ilmî seviyesine ulaşmıştır. Hz. Osman, Ebû Hüreyre, Ebû Saîd el-Hudrî, Ümmü Seleme, Muâviye, Abdullah b. Ömer ve diğer bazı sahabelerden hadis öğrenmiş; Urve b. Zübeyr, Recâ b. Hayve ve Zührî gibi muhaddisler de ondan hadis rivayet etmişlerdir. Bununla beraber rivayet ettiği hadisler az olduğu için ismi muhaddisler arasında sık geçmez. Abdülmelik hadisle ilgisini halifeliği sırasında da sürdürmüş, doğu eyaletlerinde bilinmeyen ve meşhur olmayan hadislerin ortaya çıkışıyla yakından ilgilenmiş ve 695 yılı hac mevsiminde söylediği hutbede halkı bu hadislere karşı uyararak onları Kur’an’a ve dinin kesin hükümlerine sarılmaya çağırmıştır. Abdülmelik aynı zamanda ictihadda bulunabilecek kadar İslâm hukukuna vâkıf bir fakih idi. Ayrıca şiirle ilgilendiği ve sohbetlerinde daha çok edebî konular üzerinde durduğu, Hasan-ı Basrî ve Abdullah b. İbâz gibi devrin ileri gelen simalarıyla ce- 162 İslam Tarihi ve Medeniyeti I miyetin çeşitli meselelerini tartıştığı bilinmektedir. Bilginleri daima himaye ederdi. İlme olan saygısı sebebiyle İbn Ömer, Hasan-ı Basrî ve Enes b. Mâlik’i devrin meşhur valisi Haccâc’a karşı korumuş ve öldürülmelerine engel olmuştu. Abdullah b. Zübeyr ile mücadelesi sırasında Dımaşk’ta kendisini ziyaret eden Zührî’nin bütün borçlarını ödeyerek onu sıkıntıdan kurtarmıştı. Abdülmelik devrinde imar faaliyetlerine de önem verilmiş, artık büyük bir imparatorluk haline gelen İslâm devletinin her tarafında yollar ve köprüler yapılmış, birçok eser meydana getirilmiştir. Bunların başında, İslâm dünyasındaki ilk büyük camilerden biri olan Kudüs’teki Kubbetü’s-sahre’nin inşası gelmektedir. Irak’ın Basra ve Kûfe’den sonra üçüncü ordugâh şehri Vâsıt, Haccâc tarafından onun zamanında kurulmuştur. Haccâc, aynı zamanda valisi bulunduğu bölgelerde ziraata da büyük önem vermiş, sulama kanalları açtırmış ve halkın refah seviyesini yükseltmiştir. İslâm devletinin örgütlenmesi halife Ömer zamanında başlamış, Muâviye günün şartlarına göre bu teşkilâtı daha da geliştirmişti. Fakat devletin siyasî ve iktisadî bünyesi süratle değiştiği için teşkilâtı da buna uydurmak gerekiyordu. Bu bağlamda Halife Abdülmelik, gelişen ihtiyaçlara göre devletin idari ve mali bünyesinde bir takım düzenlemeler yaptı. Abdülmelik b. Mervân Emevî halifelerinin en büyüklerinden biridir. Halife olduğu sırada iç mücadeleler sebebiyle İslâm devleti parçalanmış olduğundan, hükmü ancak Suriye ve Mısır’da geçiyordu. Halifeliği döneminde iç karışıklıkları ortadan kaldırarak İslâm dünyasında birliği sağlamış, Kuzey Afrika’yı yeniden hâkimiyet altına almış ve Bizans’a üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Öldüğü zaman oğlu Velîd’e Atlas Okyanusu’ndan Ceyhun nehrine kadar uzanan siyasî, askerî ve idarî bakımdan sağlam bir devlet bırakmıştı. Resim 7.1 Abdülmelik b. Mervan döneminde inşa edilen Kubbetü’s-sahre 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 163 Özet Emevî Devleti’nin kuruluş sürecini ve Muâviye b.Ebû Süfyân’ın bu süreçteki rolünü tanımlayabilmek Hz. Osman’ın halifeliğinin ikinci yarısında başlayan fitne hareketleri ve iç karışıklıklar Hz. Osman’ın katledilmesiyle sonuçlandı. Ardından halifeliğe getirilen Hz. Ali döneminde iç karışıklıklar artarak devam etti. Hz. Osman’ın katillerini bulup cezalandırmada yavaş davrandığı gerekçesiyle ilk müslümalardan bir grubun muhalefetiyle karşılaşan. Hz. Ali bunlarla Cemel Savaşı’nda karşı karşıya geldi ve savaş Hz. Ali’nin galibiyetiyle sonuçlandı (656). Öte yandan Suriye valisi Muâviye Hz. Osman’ın öldürülmesinden sonra Hz. Ali’ye biat etmeyi reddedip önce Hz. Osman’ın katillerinin bulunup cezalandırılmasını istedi ve III Halife’nin yakın akrabası olduğu gerekçesiyle kanını dava etti. Muâviye’nin halifelik iddiasıyla muhalefetini gittikçe artırması üzerine iki taraf Irak-Suriye sınırındaki Sıffîn’de karşı karşıya geldi (657). Savaşın şiddetlenip Hz. Ali’nin üstünlük sağladığı bir sırada Muâviye tarafından gelen teklif üzerine halifelik meselesinin çözümü hakemlere havale edildi, ancak somut bir sonuç elde edilemedi. Hz. Ali’nin bir suikast sonucu yaralanması ve birkaç gün sonra da vefat etmesi üzerine Kûfe’de oğlu Hz. Hasan’a halife olarak biat edildi (661). Muâviye onun halifeliğini de tanımadı ve ona karşı caphe aldı. Sonuçta Hz. Hasan hem Kûfeliler’e güveni kalmadığı hem de Müslümanlar arasında daha fazla kan dökülmesinin önüne geçmek için Muâviye ile barış antlaşması imzalayarak onun lehine halifelikten çekildi. Muâviye b. Ebû Süfyan’ın halife olmasıyla Hulefâ-yi Râşidîn devri sona erdi ve doksan yıl sürecek Emevî Devleti kuruldu (661). Hilâfetin saltanata dönüşmesini tartışabilmek Muâviye b. Ebû Süfyan’ın halifeliğinde İslâm tarihinde yeni bir dönem başladı. Bu, hilâfetin saltanata dönüşmesidir. Muâviye’den önceki halifeler ilk Müslümanlardan ve Hz. Peygamber’in yakın arkadaşlarından yönetime ehliyetli olup istişare yolu ile halife seçilmişlerdi. Muâviye ise siyasi mücadele sonunda kılıç zoruyla hilâfet makamını işgal etti. Öte yandan kendisinden sonra halife olmak üzere oğlu Yezid’i veliaht tayin etti ve sahabelerden önemli bir kısmının muhalefetine rağmen sağlığında oğlu için biat almaya çalıştı. Böylece halifeliğin intikalinde iştişare ve seçime dayalı ehliyet prensibi ihmal edilerek veraset esas oldu. Sonuçta hilâfet saltanata dönüşmüş ve daha sonra kurulan İslâm devletlerinde de bu sistem uygulanmıştır. Emevî halifelerinin bu makama geliş yöntemi yanında şahsî hayatlarında Müslümanların tepkisini çeken davranışları ve kuvvete dayanarak muhalifleri sert tedbirlerle sindirmeleri de tenkide konu olmuştur. Abdülmelik b. Mervan dönemine kadar gerçekleştirilen fetihleri değerlendirebilmek Emevîler döneminde çeşitli iç karışıklıklar yaşanmakla birlikte fetih harekâtına devam edilmiş ve önemli bölgeler İslâm topraklarına katılmıştır. Muâviye döneminde Suriye orduları Bizans hâkimiyetindeki Anadolu ve Ermenistan, Irak orduları Horasan. Mâverâünnehir ve Sind, Mısır orduları da Kuzey Afrika topraklarında savaştılar. Anadolu’ya yapılan seferler yaz ve kış aylarında olmak üzere yılda iki defa düzenleniyordu. Emevîler döneminde gerçekleşen üç İstanbul kuşatmasından ikisi Muâviye döneminde yapılmıştır. I. Yezid döneminde Ukbe b. Nâfi Kuzey Afrika’yı baştanbaşa geçmiş ve Atlas Okyanusu’na kadar ulaşmıştır. Abdülmelik b. Mervan döneminde Kuzey Afrika’da Bizans kuvvetleri ve Berberîlere karşı başarılı mücadeleler verilmiş bölgede İslâm ordusunun hâkimiyeti yeniden sağlanmıştır. Anadolu’da da Bizans’a karşı seferlere devam edilmiş, Irak valisi Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî’nin Horasan valiliğine tayin ettiği Mühelleb b. Ebû Sufre bölgede itaatı yeniden sağlamıştır. Emevîlerin ilk döneminde yaşanan olayların ve bazı uygulamaların devletin yıkılış sürecindeki etkisi üzerinde fikir yürütebilmek Muâviye b. Ebû Süfyan’ın Hz. Ali ve Hz. Hasan’a karşı güç kullanarak halifeliğe gelmesi öteden beri İslâm toplumunda eleştirilen bir husus olmuştu. Muâviye’nin sağlığında oğlu Yezid’i veliaht tayin ederek hilâfetin saltanata dönüştürmesi de ciddi tepkilere sebep oldu. Muhaliflerin kuvvet kullanılarak susturulmaya çalışılması, kabile asabiyetine dayalı ırkçı politika izlenmesi, Ehl-i Beyt mensupları ve taraftarlarının baskı altında tutulması, hükümdarların takip ettiği şiddet politikası yüzünden Hucr b. Adiy, Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Zübeyr gibi önemli şahsiyetlerin öldürülmesi, Harre Vakası, Kâbe’nin kuşatılıp tahrip edilmesi gibi olaylar İslâm toplumunun vicdanında derin yaralar açmış ve devletin ayakta kalış süresini azaltmıştır. 1 2 3 4 164 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım 1. Muâviye b. Ebû Süfyân Hz. Ali’ye karşı cephe aldığında aşağıdaki görevlerden hangisini yürütüyordu? a. Kuzey Afrika valiliği b. Suriye valiliği c. Mısır valiliği d. Irak valiliği e. Basra valiliği 2. Muâviye’nin İslâm siyasi tarihinde kalıcı iz bırakan en belirgin uygulaması aşağıdakilerden hangisidir? a. Stratejik öneme sahip cephelerde başarılı kumandanlar tayin etmesi b. Yeni kurduğu bir devlete yeni bir başkent seçmesi c. Oğlu Yezid’i veliaht tayin ederek hilâfeti saltanata çevirmesi d. İcraatlarını beğenmediği yönetime karşı ayaklanması e. Saray teşkilatını kurması 3. Aşağıdakilerden hangisi Muâviye’nin hükümdarlık dönemi olaylarından biri değildir? a. Kıbrıs’ın feth edilmesi b. Hucr b. Adiy ve arkadaşlarının öldürülmesi c. Mugîre b. Şube’nin Kûfe valiliğine tayin edilmesi d. Haricî isyanlarının bastırılması e. Divânü’l-berîd’in kurulması 4. Bizans başkenti İstanbul, Emevî hükümdarlarından hangisi döneminde iki defa kuşatılmıştır? a. Yezid b. Muâviye b. Abdülmalik b. Mervan c. Hişâm b. Abdülmelik d. Süleyman b. Abdülmelik e. Muâviye b. Ebû Süfyan 5. Kuzey Afrika’da Kayrevan şehrini Mağrib fetihleri için üs olarak kurup İslâm topraklarını Atlas Okyanusu’na kadar genişleten kumandan aşağıdakilerden hangisidir? a. Amr b. Âs b. Muâviye b. Hudeyc c. Müslim b. Ukbe d. Ukbe b. Nâfi e. Târık b. Ziyâd 6. Hz. Hüseyin’in şehit edildiği Kerbelâ hadisesinin tarihi aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a. 10 Ekim 680 b. 29 Temmuz 661 c. 24 Eylül 683 d. 11 Kasım 683 e. 22 Haziran 684 7. II. Muâviye’nin halifeliği nasıl sona ermiştir? a. Muhalifleri tarafından öldürülmüştür. b. Muhalifleri tarafından tahttan indirilip hapsedilmiştir. c. Kendi arzusuyla halifelikten çekilmiştir. d. Halife iken eceliyle ölmüştür. e. Halifelik süresi bitince yerine başkası seçilmiştir. 8. Mercirâhit savaşı aşağıdakilerden hangisi arasında gerçekleşmiştir? a. Yezid b. Muâviye ile Hz. Hüseyin arasında b. Muâviye ile Hz. Hasan arasında c. II. Muâviye ile Abdullah b. Zübeyr arasında d. Mervan b. Hakem ile Dahhâk b. Kays arasında e. Abdülmelik b. Mervan ile Muhtâr es-Sekafî arasında 9. Aşağıdakilerden hangisi Emevîlere karşı isyan eden liderlerden biri değildir? a. Abdullah b. Zübeyir b. Muhtâr es-Sekafî c. İbnü’l-Eş’as d. Dahhâk b. Kays e. Mugîre b. Şu’be 10. Aşağıdakilerden hangisi Abdülmelik b. Mervan’ın icraatları arasında yer almaz? a. Bizans başkenti İstanbul’u kuşatmak üzere ordu sevk etmesi b. Mahallî dillerde tutulan divanları Arapça’ya tercüme ettirmesi c. Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî’yi Irak valiliğine getirmesi d. Bizans’a karşı askerî seferler düzenlemesi e. İlk İslâm parasını bastırması 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 165 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız doğru değilse “Muâviye b. Ebû Süfyan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse “Muâviye b. Ebû Süfyan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 3. a Yanıtınız doğru değilse “Muâviye b. Ebû Süfyan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse “Muâviye b. Ebû Süfyan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse “Muâviye b. Ebû Süfyan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 6. a Yanıtınız doğru değilse “I. Yezid Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse “II. Muâviye Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Mervan b. Hakem Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse ilgili başlıkları yeniden okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse “Abdülmelik b. Mervan Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Muâviye, 17 (638) yılında Hz. Ömer tarafından Ürdün, ertesi yıl da Dımaşk valiliğine tayin edildi. 19 (640) yılından sonra halifenin emriyle Filistin’in sahil şehirlerinden Kaysâriye, Askalân ve Trablusşam’ı aldı, sahillere karakollar kurup asker yerleştirdi. Bu arada Bizans’tan kalma tersanelerden yararlanarak İslâm donanmasında ilk deniz birliklerini teşkil etti. Arkasından sahillere yakınlığı dolayısıyla tehlike oluşturan Kıbrıs’a sefer düzenlemek için halifeden izin istediyse de alamadı. Hz. Osman döneminde Filistin, el-Cezîre, Humus ve Kınnesrîn’in de uhdesine verilmesiyle Suriye genel valiliğine getirilen Muâviye yeni halife ile olan akrabalığı sayesinde daha rahat hareket etmeye başladı. İslâm öncesinde Suriye’ye yerleşmiş bulunan Benî Kelb’den bir kadınla evlenip bölgenin en büyük kabilesini arkasına aldı ve birkaç yıl sonra halifenin de aynı kabileden bir kadınla evlenmesini sağlayarak aralarındaki yakınlığı pekiştirdi. Böylece Kelbîler’e ve halifeye dayandırdığı güç ve itibarını gittikçe arttırdı; kendisine çok bağlı disiplinli bir ordu kurmanın yanında başarılı yönetimiyle bölge halkının gönlünü kazandı. 27 (648) yılında Kıbrıs’a bir donanma gönderilmesi hususunda Hz. Osman’ı ikna eden Muâviye, yolladığı 1700 parçalık filo ile adayı kan dökmeden yılda 7200 altın haraca bağladı; beş yıl sonra da ikinci bir sefer düzenleyip buraya 12.000 kişilik bir ordu yerleştirdi. Sıra Sizde 2 Hz. Peygamber’in sevgili torunu Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da siyasi amaçlar uğruna hunharca şehit edilmesi Müslüman kamuoyunun vicdanında derin yaralar açmış ve ilk günlerden itibaren konuyla ilgili çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bunların başında “maktelü’l-Hüseyin” (Hz. Hüseyin’in şehit edilişi) adını taşıyan eserler yer alır. Özellikle Arap, Fars ve Türk edebiyatında bu türün çok sayıda örneği mevcuttur. Arap edebiyatında Ebû Mihnef ’in (ö. 157/773-74) Maktelü’l-Hüseyn adlı eseri, Fars edebiyatında Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin (1504) Ravzatü’ş-şühedâ’sı ve Türk edebiyatında Fuzûlî’nin (1556) Hadîkatü’s-süadâ’sı en meşhur eserlerdir. Ayrıca çok sayıda müstakil mersiye de kaleme alınmıştır. Sıra Sizde 3 Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesinin sonuçlarından biri de Tevvâbûn hareketidir. Tevvâbûn, pişman olanlar, tevbe edenler demektir. Emevî yönetimine karşı mücadele için Hz. Hüseyin’i ısrarla Kûfe’ye davet edip giyabında biat ettikleri halde daha sonra onu yalnız bırakan ve böylece en yakınlarıyla birlikte Kerbelâ’da acımasızca öldürülmesine sebep olan Kûfeliler, yaptıklarına pişman olup büyük bir günah işledikleri kanaatiyle suçluluk duygusu içinde Hz. Hüseyin’in katillerinden intikam almak ve bu uğurda ölmek üzere muhalefet hareketi başlattılar. Kendilerine Tevvâbûn adını veren gurubun liderliğini Süleyman b. Surâd adlı sahabe yürütmekteydi. I. Yezid’in ölümüne kadar (683) faaliyetlerini gizli olarak yürüten gurup Mervân b. Hakem döneminde ayaklandı. Ancak Ubeydullah b. Ziyâd’ın gönderdiği Emevî kuvvetleriyle yapılan Aynü’l-Verde Savaşı’nda büyük bir yenilgiye uğradı. Süleyman b. Surâd öldürüldü (685). 166 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Sıra Sizde 4 Mervan b. Hakem, hicretin 2. yılında (623-24) Mekke’de doğdu. Hz. Osman’ın amcası Hakem b. Ebü’lÂs b. Ümeyye’nin oğludur. Hz. Peygamber’e karşı düşmanca bir tavır takınıp ona eziyet edenlerle birlikte hareket eden babası Hakem, Mekke fethinin ardından Müslüman olmakla birlikte olumsuz tavrını devam ettirdi. Hz. Peygamber’i taklit etmesi, evini gözetlemesi ve Müslümanların sırrını ifşa etmesi yüzünden Tâif ’e sürüldü. Hz. Ebû Bekir ve Ömer, Hakem ve ailesinin Medine’ye dönmek için yaptığı müracaatları kabul etmediler. Hz. Osman halife olunca Hakem ve ailesinin Medine’ye dönmesine izin verdi ve onlara çeşitli ihsanlarda bulundu; o sırada yirmi yaşlarında olan Mervân’ı da devlet kâtipliği gibi önemli bir göreve getirdi. Hz. Osman’ın bu icraatları bazı sahabeler tarafından eleştirilmesine sebep oldu. Kaynaklarda, halifenin bilgisi dışında onun ağzından eski Mısır valisine yazdığı söylenen mektup dolayısıyla vuku bulan üzücü olayların baş sorumlusu olarak gösterilen Mervân evinin kuşatılması sırasında Hz. Osman’ı savundu ve çıkan çatışmalar esnasında ağır şekilde yaralandı. Mervân, Hz. Osman’ın öldürülmesinin ardından halife seçilen Hz. Ali’ye biat etmedi. Ümeyye ailesinin diğer fertleri gibi Medine’den ayrılıp Mekke’ye gitti ve Hz. Âişe’nin yanında Cemel Vakası’na katıldı. Yenilgiye uğradıklarını farkettiği sırada Hz. Osman’ın düşmanlarından saydığı ve onun öldürülmesinden sorumlu tuttuğu Talha b. Ubeydullah’ı bir okla öldürdü. Ağır şekilde yaralandığı Cemel Vakası’ndan sonra Medine’ye giderek Hz. Ali’ye biat etti ve oraya yerleşti. Muâviye’nin Hz. Ali’ye karşı başlattığı mücadele sırasında ona açıkça destek vermekten kaçındı. Muâviye tarafından kısa bir süre Bahreyn valiliğiyle, ardından merkezi Medine olan Hicaz valiliğine getirildi. 662-669 yılları arasında bu görevi sürdüren Mervân beş yıllık bir aradan sonra tekrar bu göreve tayin edildi ve iki yıl daha valilik yaptı (674-676 veya 677). Görevden alınınca Medine’de oturmaya devam etti. Muâviye’nin ölümünden (680) sonra Mervân Yezid’den daha fazla yakınlık gördü. Yezid’in Medine valisine, Yezid’e biat etmek istemeyen Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Zübeyr’e karşı kuvvet kullanmasını tavsiye etti. Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in katledilmesine Müslümanların gösterdiği tepki ve Medine halkının Abdullah b. Hanzale liderliğinde Emevî yönetimine karşı ayaklanması sırasında (683) nüfusları 1000 civarında gösterilen Ümeyyeoğulları ile birlikte zor durumda kaldı. Abdullah b. Zübeyr’i destekleyen muhalifler Mervân’ın mâlikânesine sığınan Ümeyyeoğulları’nı muhasara altına aldılar. Mervân Yezid’den yardım istedi. Yezid kuşatma altındaki akrabalarını kurtarmak ve muhalifleri itaat altına almak için büyük bir orduyu Medine üzerine gönderdi. Medineliler, Mervân ve Ümeyyeoğulları’nı üzerlerine gelen orduya yardımcı olmamaları şartıyla serbest bıraktılar. Ancak Yezid’in ordusuyla Vâdilkurâ’da karşılaşan Mervân ve yakınları Medineliler’e verdikleri sözden döndüler. Mervân ve oğlu Abdülmelik, şehrin durumunu Yezid’in kumandanı Müslim b. Ukbe’ye anlatarak gereken taktikleri vermek suretiyle savaşı Yezid’in ordusunun kazanmasında önemli rol oynadılar, ayrıca bu orduya katılıp Harre Savaşı’nda (Ağustos 683) onların safında yer aldılar. Bu savaşın ardından Medine üç gün boyunca yağmalandı. Harre Savaşı’ndan sonra Yezid’in davetiyle Dımaşk’a giden Mervân ikramlarla karşılandı. I. Yezid’in oğlu II. Muâviye’nin ardından Emevî halifeliğine getirildi. 7. Ünite - Kuruluşundan Abdülmelik b. Mervan’a Kadar Emeviler 167 Yararlanılan Kaynaklar Akyüz, V. (1991). Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi, İs - tanbul. Algül, H. (1987). İslâm Tarihi, II, İstanbul. Apak, A. (2008). Anahatlarıyla İslâm tarihi (3): Emevîler Dönemi, İstanbul. Avcı, C. (2003). İslâm-Bizans İlişkileri, İstanbul. Aycan, İ. (1990). Saltanata GidenYolda Muâviye bin Ebî Süfyan, Ankara. Aycan, İ.-Sarıçam, İ. (1993). Emevîler, Ankara. Hammâş, N. (1980). el-İdâre fi’l-’asri’l-Ümevî, Dımaşk. Hitti, P. H. (1980). Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi (çev. Salih Tuğ), II, İstanbul. İbnü’l-Esîr (1979). el-Kâmil fi’t-târîh, I-XIII, Beyrut. Kılıç, Ü. (2001). Tartışmaların Odağındaki Halife Ye - zid b. Muâviye, İstanbul. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in So - nuna Kadar Haremeyn, İstanbul. Küçükaşçı, M. S. (2000). “Anadolu’da Arap-Bizans Mü - cadelesi ve “Sâife” Seferleri”, Türk Kültürü İncele - meleri Dergisi, II, İstanbul, s. 9-30. Ostrogorsky, G. (1991). Bizans Devleti Tarihi (Çev. Fikret Işıltan), Ankara. Shaban, M. A. (1971). Islamic History: A New Interpretation A. D. 600-750, Cambridge. Taberi (1972). Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (nşr. Ebu’lFazl İbrahim), I-XI, Beyrut. Theophanes (1997). The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD. 284-813 (Trans. Cyril Mango and Roger Scott), Oxford. Uçar, Ş. (1990). Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İstanbul. Wellhausen, J. (1963). Arap Devleti ve Sukutu (çev. Fikret Işıltan), Ankara. Yiğit, İ. (1995). “Emevîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, 87-92. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi “Abdül - melik b. Mervan”, “Harre Savaşı”, “Mervan b. Ha - kem”, “Muâviye b. Ebû Süfyan”, “Muâviye II” ve “Savâif ” maddeleri. 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; I. Velid zamanındaki fetihleri ve medeni gelişmeleri tanımlayabilecek, Ömer b. Abdülaziz’in İslâm tarihindeki yerini açıklayabilecek, Abbasî ihtilalinin oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabilecek, Emevîlerin yıkılış süreci ve sebeplerini anlatabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • I. Velid • Süleyman b. Abdülmelik • Ömer b. Abdülaziz • II. Yezid • Hişâm b. Abdülmelik • II. Velid • III. Yezid • İbrahim b. Velid • II. Mervan • Mesleme b. Abdülmelik • Musa b. Nusayr • Kuteybe b. Müslim • Nasr b. Seyyâr • Mevalî • Abbasî Daveti • Aynülcer Savaşı • Zapsuyu Savaşı • Battal Gazi • Emeviyye Camii • Remle • Rusâfe • Harran • Humeyme, Horasan İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler • VELİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ • SÜLEYMAN b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ • FARKLI BİR EMEVÎ HALİFESİ PORTRESİ ÖMER b. ABDÜLAZİZ • YEZİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ • ÇÖKÜŞE DİRENEN HİŞAM b. ABDÜLMELİK • SON DÖNEM EMEVÎ HALİFELERİ • EMEVİLERİN YIKILIŞI VE II. MERVAN İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I VELİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ Emevî halifelerinin altıncısı olan Velid 672’de Medine’de doğdu. Babası Abdülmelik b. Mervan, annesi Gatafûn kabilesinden Vellâde bint Abbas’tır. Velid’in çocukluğu ve gençliği hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Abdülmelik çok sevdiği Velid’i iyi yetiştirmek istemiş, ancak yanından ayrılmasını da arzu etmemişti. Bundan dolayı Arapça dil kurallarını ve gramer inceliklerini öğrenmesi için Velid’i çöle göndermeyerek eğitim ve öğretimini sarayda alması için çaba gösterdi. Velid’in konuşurken fazla dilbilgisi hatası yaptığını görünce çöle göndermediğine pişman olmuş ve bunu şöyle dile getirmişti: “Velid’e olan sevgimiz bize çok ağıra patladı.” Açık ve düzgün konuşamayan Velid halife olunca Arapça gramer hocası tutarak bu eksikliğini gidermeye çalışmıştı. Yirmi dört yaşında Bizans’a karşı sefere gönderilen (696) Velid, 697’de hac emirliği görevini üstlendi. Halifeliği kendi çocuklarına bırakmak isteyen Abdülmelik daha önce babası tarafından ikinci veliaht tayin edilen Mısır valisi Abdülaziz’i bundan vazgeçirmek için bazı girişimlerde bulundu. Abdülmelik’in yakın çevresindeki bazı kimselerden destek bulamaması ve Abdülaziz’in bu teklife şiddetli bir şekilde çıkması üzerine iki kardeşin arası açıldı. Abdülaziz’in vefatı üzerine (705) rahatlayan Abdülmelik, oğullarından Velid’i birinci Süleyman’ı ise ikinci veliaht tayin etti. Abdülmelik’in vefatı üzerine (8 Ekim 705) Velid Emevî tahtına çıktı. Velid Zamanında Fetihler Devletin değişen siyasi ve iktisadi bünyesini dikkate alarak devleti yeniden yapılandıran Abdülmelik oğlu Velid’e, Atlas Okyanusu’ndan Ceyhun nehrine kadar uzanan geniş topraklara egemen, siyasi, askerî ve idari bakımdan sağlam bir devlet bıraktı. Kendisine bırakılan mirasın farkında olan Velid babasının bıraktığı yerden icraatları sürdürdü. Başta Irak genel valisi Haccâc b. Yusuf olmak üzere bu yeniden yapılandırmaya katkıda bulunanları görevlerinde bırakarak İslâm tarihinin ikinci büyük fetih harekâtını başlattı. Bu dönemde fetihler Hazar ülkesi, Orta Asya ve Hindistan, Kuzey Afrika ve İspanya ile Anadolu üzerinde yoğunlaştı. Başta Velid’in kardeşi Mesleme b. Abdülmelik olmak üzere Kuteybe b. Müslim, Muhammed b. Kasım es-Sekafî, Musa b. Nusayr ve Tarık b. Ziyâd gibi İslâm tarihinin ünlü komutanları Emevî Devleti’ni en geniş sınırlara ulaştırdılar. Bu fetihler neticesinde, gelecekte İslâm’ın bayraktarlığını yapacak olan başta Türkler olmak üzere Arap olmayan unsurların İslâmlaşması hızlandı. I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 170 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Orta Asya Seferleri Velid zamanında Asya fetihleri Irak valisi Haccâc b. Yusuf tarafından yönetiliyordu. Ülkedeki iç karışıklıkların durulmasında önemli rol oynayan Haccâc, Velid’in işbaşına geldiği yıl Kuteybe b. Müslim’i Horasan valiliğine tayin etti. Kuteybe tıpkı Haccâc gibi muktedir bir kimse olup, orduyu sevk ve idaresi kusursuzdu. Kuteybe vilâyet merkezi Merv’e ulaşınca ilk olarak buraya komşu olan Toharistan ve Maveraünnehir’den gelebilecek tehditleri önlemeye yönelik çalışmalar yaptı. Her iki bölgede de Türkler vardı, ancak aralarında siyasi birliktelik yoktu. İlk olarak Tohâristan’ın merkezi Belh’teki isyanı barış yoluyla bastıran Kuteybe, buradaki dihkanları yanına alarak Ceyhun nehrini geçti. Daha sonra Tohâristan şehirlerinden Aherun ve Şûmân’ı hâkimlerinin barış teklifini kabul ederek fetheden Kuteybe orduyu kardeşi Salih’e bırakarak Merv’e döndü. Salih onun ardından Kâşân ve Fergana’yı fethetti (705). Merv’e gelen Kuteybe, Tohâristan’ın Türk hükümdarı Nîzek Tarhan’a elçi göndererek hâkimiyetini tanımasını ve elindeki Müslüman esirleri serbest bırakmasını teklif etti. Kuteybe önerisini kabul Nîzek ile başkent Bâdegıs’e girmemek şartıyla barış yaptı (706). Tohâristan’ın siyasi birlikteliği sağlandıktan sonra iç çekişmelerin yaşandığı ve önemli bir ticaret şehri olan Beykent Müslümanların hâkimiyeti altına alındı. Kuteybe’nin muhafız birlikleri bırakarak ayrılmasından kısa bir süre sonra Beykent halkı ayaklandı. Bunun üzerine geri dönen Kuteybe, bir ay süren kuşatmadan sonra bu defa şehri savaşla fethederek çok miktarda ganimet elde etti (706). Kışı Merv’de geçiren Kuteybe baharda Buhara seferine çıktı. Nûmişkes ve Râmisen şehirlerini barış yoluyla fethetti. Bu iki şehrin İslâm hâkimiyetine girmesi, bölgedeki Türkleri Kuteybe’ye karşı birlikte harekete etmeye yöneltti. Kuteybe Râmisen’den ayrıldığında Soğd ve Fergana halkının da katıldığı büyük bir Türk ordusuyla karşılaştı. Şiddetli bir savaştan sonra onları yenmeyi başardıysa da, Buhara üzerine gitmekten vazgeçerek Merv’e döndü (707). Bölgede siyasi istikrarın sağlanması için Buhara’nın İslâm egemenliğine girmesi gerekiyordu. Bu konuda Haccâc tarafından da uyarılan Kuteybe 708’de yeniden sefere çıktı. Ceyhun’u geçtikten sonra karşısına çıkan Soğd, Kiş ve Nesef ordularını yenerek yoluna devam etti. Ancak Buhara Hükümdarı Verdân Hudât ile yaptığı çatışmalardan bir netice alamadan Merv’e dönmek zorunda kaldı. Ertesi yıl yeniden Buhara üzerine yürüdü ve şiddetli bir kuşatmadan sonra Türk müttefiklerin mukavemetini kırdı. Kendisine askerî yardım yapılması, vergi ödenmesi, şehirdeki evlerin yarısının Müslüman fatihlere bırakılması ve kaleye Müslüman muhafızlar yerleştirilmesi şartlarıyla şehri teslim aldı (709). Buhara’nın zaptı Mâverâünnehir fetihleri için önemli bir dönüm noktası oldu; sıra diğer önemli merkez Semerkant’a geldi. Birkaç defa zaptına teşebbüs edilen fakat çeşitli sebeplerle fethedilemeyen Semerkant, fethedilmiş bölgeler için de bir güvensizlik kaynağı idi. Maveraünnehir’in tamamını ele geçirmeyi amaçlayan Kuteybe, Müslümanların egemenliği altına alınan bölgelerin yerlilerinden ordusunu sürekli takviye ediyordu. Semerkant’ın fethi için hazırlanan orduda Arap, Harizmli, Buharalı ve Horasanlı askerler vardı. Buhara’dan ayrılan Kuteybe, bir süredir kendisiyle birlikte savaşlara katılan Eftalit Prensi Tarhan Nîzek’ın isyanıyla karşılaştı. Nîzek Belh, Merverrûz, Tâlekan, Firyâb ve Cûzcân hükümdarlarına mektup göndererek onları da isyana çağırmıştı. Bunun üzerine harekete geçen Kuteybe isyanları birer birer bastırarak Nîzek’i ortadan kaldırdı (91/709-710). Kuteybe 92’de (710-711) çıktığı Sicistan seferinden Zâbulistan’ın Türk Hükümdarı Rutbîl’in barış isteğini Sâsânîler döneminde İran’da ve Orta Asya’da, sayıları hiç de az olmayan soylular sınıfına dihkan denilirdi. Ortaçağ’daki bazı İslâm devletlerinin idari örgütlerinde de köy reisi, şehir ve yöre beyi anlamında kullanılıyordu. Mâverâünnehir’de tarihî bir şehir olan ve etrafındaki çöl ve bozkırlarda ciddi oranda Türk nüfusu barındıran Buhara ilk defa 674’de Muâviye’nin Horasan Valisi Ubeydullah b. Ziyâd tarafından fethedildi. Bu sırada şehrin hükümdarı Türk hakanının eşi Bîdûn Hatun idi. Yapılan antlaşmaya rağmen burada İslâm hâkimiyeti sürekli olmadı ve şehir bazen kontrolden çıktı. Adı şehrin nispet edildiği kişi olan Semer ile Soğdca şehir anlamındaki kent sözcüğünden gelir. İlk ve ortaçağda Orta Asya’nın, hatta dünyanın en büyük şehirlerinden olan, Müslümanların ilk defa 676’da barış yoluyla fethettikleri ve hâkim olmakta zorlandıkları Semerkant’ın Türk tarihinde de önemli bir yeri vardır. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 171 kabul edip bölgeyi egemenliği altına alarak döndü. Ardından Semerkant için harekete geçen Kuteybe ilk olarak iç karışıklıklar sebebiyle kargaşa ortamının egemen olduğu Hârizm’i barış yoluyla fethetti (712). Daha sonra barışı bozan Soğd hükümdarının üzerine yürüdü; Şâş ve Fergana meliklerinin destek birliklerinin yolunu kesip Soğd’un merkezi ve Mâverâünnehir’in en müstahkem şehri olan Semerkant’ı kuşattı. Çaresiz kalan Soğd hükümdarı Emevî hâkimiyetini tanımaya ve vergi ödemeyi kabul etmeye mecbur oldu. Kuteybe böylece bir yıl içinde Hârezm’in merkezi Fîl ve Soğd’un merkezi Semerkant’ı fethedip Merv’e döndü (712). Bölgedeki fetihlere devam eden Kuteybe ertesi yıl Ceyhun’u tekrar geçerek Şâş ve Fergana’yı İslâm egemenliğine soktu. Böylece Soğd’un Buhara ve Semerkant dışında Pencikent, Varahşa, Kobudan, İştihan, Maymurg, Keş, Beykend gibi önemli şehirleri de İslâm hâkimiyetine girdi. Kuteybe Orta Asya’ya doğru fütuhatını sürdürürken en büyük destekçisi Haccâc’ın vefat haberini alınca (Haziran 714) seferlerini durdurdu. Askerinin bir kısmını terhis edip hilâfet merkezinden gelecek emirleri beklemek üzere Merv’e döndü. Halife Velid gönderdiği mektupta hizmetlerini övdü ve kendisini Irak valiliğinden ayırdığı Horasan valiliğinde bıraktığını bildirerek seferlerine devam etmesini istedi. Kuteybe’nin son seferi Çin sınırlarına en yakın şehir olan Kâşgar’dı (715). Elçiler vasıtasıyla yapılan karşılıklıklı görüşmelerde Çin hükümdarı cizye vermeyi kabul etti. Merv’e dönerken Halife Velid’in ölmesi ve yerine Süleyman b. Abdülmelik’in geçmesiyle Kuteybe’nin buradaki faaliyetleri sona buldu (715). Haccâc Fars bölgesinin merkezi Şîraz’daki öncü kuvvetlerinin başına getirdiği akrabası Muhammed b. Yusuf es-Sekafî’yi daha sonra Sind’in fethiyle görevlendirdi. Muhammed Suriyeli askerlerden oluşan kuvvetleriyle ve takviye birliklerini deniz yoluyla Deybül’e gönderdikten sonra Mekrân’a doğru yola çıktı. Mekrân’a ulaşınca (711) Kannezbûr ve Ermâil’i fethetti; daha sonra da kendisine katılan müstakbel Sind valisi Muhammed b. Harun’un ordusuyla birlikte Ermâil’den Deybül’e gidip şehri kuşattı. Üç ay süren kuşatmanın sonunda Müslümanlar tarafından Hindistan’da ilk defa kullanılan mancınıkla ünlü kulenin yıkılmasıyla şehir fethedildi (712). Muhammed emniyeti sağladıktan sonra Deybül’de bir cami yaptırdı; merkezden gönderilen 4000 kişiyi burada iskân edip Sind’deki diğer şehirlere yöneldi; Nîrûn, Sivîstan ve Bağrûr’a barış yoluyla hâkim oldu. Ardından Rûr, Brahmanâbâd ve Mültan çok sayıda esir ve bol miktarda ganimetle birlikte İslâm egemenliğine girdi. Böylece 711-715 yılları arasında gerçekleştirilen fetihlerle bugünkü Belûcistan’dan Hindistan’daki Kathiavar’a kadar bütün İndus vadisi İslâm devleti sınırları içine alındı. Bölge halkına can ve mallarının emniyet altında olduğunu bildirildi; Budist ve Hindulara din hürriyeti tanınarak tapınaklarına dokunulmadı. Mültan’ın fethinden etkilenen Bailman racası da kendi arzusuyla İslâmiyet’i benimsedi. Muhammed b. Kasım, Kannevc Krallığına karşı yürümek amacıyla hazırlık yaptığı sırada Haccâc’ın, ardından da I. Velid’in ölümü üzerine bu planını gerçekleştiremedi. Kuteybe b. Müslim ile Muhammed b. Yusuf ’un Süleyman b. Abdülmelik ile aralarının bozuk olmasının sebebi neydi? Sonları ne oldu? Araştırınız. Anadolu Seferleri Velid zamanında Anadolu’ya yapılan seferlerde özellikle Mesleme b. Abdülmelik adı öne çıkar. Babasının sağlığında Bizans cephesine kumandan tayin edilen (705) Mesleme, Misis bölgesinde bazı seferler yaptı. Ardından Kafkasların kuzeyinde Müslümanların rakibi durumundaki Hazar Devleti ile mücadeleye girişti. Kısmi başarılar elde etmesine rağmen, 1 Abdülmelik b. Mervan’ın oğludur. Sarı çekirge lakabıyla tanınır. Dört kardeşi halifelik yapmış, diğer kardeşlerinden daha lâyık olmasına rağmen annesi bir cariye olduğu için halifeliği söz konusu olmamıştır. 172 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Hazarların kuvvetli ve düzenli orduları karşısında toprak elde edemedi; ganimet ve esirlerle yetinmek zorunda kaldı. Bu bölgede ilerleme imkânı elde edemeyen Mesleme tekrar İç Anadolu’ya yöneldi. 707 ve 708 yıllarında Bizans ordusunu iki defa yenerek Pozantı çevresi, Tuvâne ve Ammûriye ile Eskişehir’i fethetti. 710’da kardeşi I. Velid tarafından, Bizans seferlerinde kendisi gibi şöhret kazanan amcası Muhammed b. Mervan’ın yerine el-Cezîre, İrmîniye ve Azerbaycan valiliğine getirildi. Aynı yıl Kafkasya cephesinde Türklere karşı düzenlediği seferlerde bazı kalelere hâkim oldu. 711 ve 712’de Anadolu seferlerini yöneten Mesleme Amasya’yı ve bölgedeki bazı merkezleri, 714’te de Kafkasya cephesinde bölgenin en müstahkem şehri Derbend ve çevresini fethettikten sonra Cerâcime (Merdeîler)üzerine gönderildi. Bu dönemde Anadolu seferlerine Abbas b. Velid, Abdullah b. Abdülmelik, Ömer b. Velid gibi Emevî hanedanına mensup kimseler de katılıyordu. Mesleme’nin Anadolu seferlerinde şöhret kazanan Abbas b. Velid, Anadolu içlerine seferler yaptı. Bizans İmparatorluğu bu esnada taht kavgalarıyla, İstanbul ve yakın çevresini korumaya yoğunlaştığından Emevîlere mukavemet gösteremiyordu. 712’de Abbas Yalvaç’a Mesleme de Amasya’ya hâkim oldu. Babasının vefatına kadar Anadolu seferlerine devam eden Abbas’ın en önemli başarılarından birisi 95’te (713-714) Bizans döneminde stratejik öneme sahip sınır kalesi Harekleia’yı (Ereğli) fethetmesidir. İmparator Herakleios tarafından İslâm ordularına karşı esaslı bir şekilde tahkim edilen Ereğli’nin fethi İstanbul kuşatmasının önemli adımlarından biri olmuştur. Kuzey Afrika Seferleri ve İspanya’nın Fethi I. Velid halife olunca İfrîkıye ve Mağrib’i doğrudan hilâfet merkezine bağlı ayrı bir eyalet haline getirdi. Kuzey Afrika ve İspanya fetihlerinde etkin rol oynayan Musa b. Nusayr’dan valilik görevini sürdürmesini istedi. Mağrib-i Evsat’ın fethini tamamlayarak bölgede istikrarı sağlayan Musa, Berberi kabilelerin merkezi Tanca’ya kadar ulaştı. Tanca’nın Müslümanların hâkimiyetine girmesi ve Musa’nın Kur’an ve dinî konuları öğretmek için görevlendirdiği bilginlerin çabaları sayesinde Berberiler arasında İslâmiyet’in yayılışı hızlandı. Musa ordusunda öncü birlikleri komutanı olarak görev yapan Tarık b. Ziyad’ı Tanca’ya vali olarak atadı. Bu arada Sardinya, Mayurka ve Minorka adalarıyla Sicilya’daki bazı şehirlerin fethedilmesi, Kuzey Afrika hâkimiyetini perçinleyen gelişmeler oldu. Kara ve denizde sağlanan bu başarı Musa’yı Mağrib-i Aksâ’yı fethetmek için harekete geçirdi (706). İki yıl içerisinde Sebte hariç Kuzey Afrika’nın tamamı Müslüman egemenliği altına alındı. İspanya’da hüküm süren Vizigotlarla ilişkileri bozuk olan Sebte hâkimi Julianos’ın teşviki, bölgedeki siyasal belirsizlik ve istikrarsızlık Musa’nın İspanya’ya yönelmesine sebep oldu. Halife Velid’den izin alan Musa, İspanya’nın güney sahillerine Tarîf b. Mâlik kumandasında 500 kişilik bir keşif birliği yolladı (Temmuz 710). Tarîf ’in başarılı bir seferden sonra bol miktarda ganimetle geri dönmesi üzerine, Tanca Valisi Tarık b. Ziyâd’ı, çoğunluğu Berberîlerden oluşan 7000 kişilik bir ordunun başında İspanya seferine çıkardı. Tarık, adını o günden beri kendisine nispet edilen karaya çıktığı yerdeki kayalıklardan (CebeliTarık) alan boğazı geçerek Algeciras’e (el-Cezîretü’l-hadrâ) hâkim oldu (28 Nisan 711). Târık Kral Rodrigo’nun kalabalık bir orduyla gelmekte olduğu istihbaratını alınca Musa b. Nusayr’dan yardım istedi. 5000 kişilik yardım birliğinin ulaşmasından birkaç hafta sonra Rio Guadalete veya Rio Barbate kıyısında Vizigotları büyük bir yenilgiye uğratan Tarık, kısa sürede Malaga, Elvira, Kurtuba, İsticce ve başkent Toledo’ya hâkim oldu. Bu esnada Toros ve Amanos dağlarında yaşayan ve Bizans İmparatorluğu’na asker olarak hizmet veren Hıristiyan topluluktur. Hz. Ömer zamanından itibaren Bizans sınırında Müslüman ordularının ilerlemesinin engellenmesinde etkin rol üstlenmiştir. I. Velid Cerâcime’nin Bizans’la iş birliği yaptığının duyulması üzerine Mesleme b. Abdülmelik’i üzerlerine gönderdi ve Amanos bölgesi kesin olarak Müslümanların eline geçti. Anadolu’ya kaçan Cerâcime topluluğu ise Bizans İmparatoru II. Iustinianos tarafından Antalya ve çevresine yerleştirildi. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 173 Musa b. Nusayr, büyük kısmı Araplardan oluşan 18.000 kişilik bir ordunun başında İspanya’ya geçmişti. Musa karaya çıktıktan sonra başka bir güzergâhı izleyerek Latin harfleriyle yazılmış adını taşıyan ilk altın sikkeyi bastırdığı Sevilla, Carmona, Niebla, Merida şehirlerini alarak Tarık b. Ziyâd’la Toledo’da buluştu (713). İki kumandan bundan sonra fetih faaliyetini İspanya’nın kuzeyine doğru iki koldan sürdürdü. Musa’nın nihai hedefi Avrupa üzerinden İstanbul’a ulaşmaktı. Kuzeydeki dağlık bölge dışında İspanya’nın tamamına yakınını fetheden Musa b. Nusayr ve Tarık b. Ziyâd, (Temmuz-Ağustos 714) Halife I. Velid’in emriyle Dımaşk’a gitmek üzere Endülüs’ten ayrıldılar. Musa, yaklaşık iki yıldır idare merkezi edindiği İşbîliye’de vali olarak oğullarından Abdülaziz’i, İfrîkıye’de Abdullah’ı ve Mağribi Aksâ’da Abdülmelik’i bıraktı. Beraberinde, aralarında benzeri görülmemiş mücevheratın da bulunduğu bol miktarda ganimet ve İspanya eşrafından çok sayıda esir vardı. Dımaşk’a yaklaştığında önce Halife Velid’in hastalandığı haberi ardından da Veliaht Süleyman’ın mektubu geldi. Süleyman, Dımaşk’a Velid’in ölümünden sonra girmesini, getirmekte olduğu ganimet ve esirleri kendisine vermesini istiyordu. Ancak Musa bu emre uymadı ve Velid’in vefatından üç gün önce Dımaşk’a girdi. Bu yüzden Süleyman halife olur olmaz Musa’yı bütün görevlerinden azledip zindana attırdı; ayrıca büyük miktarda para ödemekle yükümlü tuttu. Ömer b. Abdülaziz’in araya girmesi ve Yezid b. Mühelleb’in ödeyeceği paraya kefil olmasıyla işkence altında ölmekten kurtuldu. 717’de kendisini affeden Süleyman ile hacca giden Musa Medine’de vefat etti. Velid devrinde gerçekleştirilen fetihler, Hz. Ömer devrinden sonra gerçekleştirilen en büyük fetih hareketi olup, sadece İslâm tarihi açısından değil dünya tarihi bakımından da önemlidir. Şekil 8.1 Emevîler Zamanından Günümüze Ulaşan Şam Emeviyye Camii (C. Tomar Arşivi) 174 İslam Tarihi ve Medeniyeti I I. Velid’in Vefatı ve Şahsiyeti Yaklaşık on yıl süren halifeliğinde Emevî Devleti’ni zamanının en büyük imparatorluğu haline getiren Velid b. Abdülmelik 23 Şubat 715’te Dımaşk’ta vefat etti. I. Velid babasının sağladığı istikrarı sürdürdüğü gibi, gündelik hayat ve toplum adına yürüttüğü çeşitli faaliyetleriyle halkın ekonomik hayatının iyileşmesine de önemli katkı sağladı. Toplumda fakir ve muhtaçlara aylık bağlanması, sağlıklı olmayan kimselere birer hizmetçi tayin edilmesi, hastalara refakatçi verilmesi gibi icraatlar özellikle ihtiyaç sahibi kimselere devlet güvencesi sağladı. Ülkenin imarına da büyük önem veren I. Velid, medeni hayatın gelişmesi için özellikle eğitim ve kültür alanında tedbirler aldı; bilimsel faaliyetler için kütüphaneler oluşturdu. Kudüs’teki Mescid-i Aksa ile Dımaşk’taki Emeviyye Camii başta olmak üzere camiler, köprüler inşa ettirdi ve yeni yollar açtırdı. Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Harâm’a daha önce görülmemiş miktarda yatırım yaparak Haremeyn’de iktidarının görünür olmasına çalıştı. Velid bütün bunları yaparken Emevî halifelerin ekserisi gibi siyasi hiziplere ve kabileciliğe âlet olmadı. Kültür başkenti olan Medine’de bilginlere zalimane davranan vali Hişâm b. İsmail’i görevden alarak yerine dindarlığıyla meşhur amcasının oğlu Ömer b. Abdülaziz’i getirdi. Bu tutumuyla, hanedanın yıkılması için çalışan muhalif hiziplere karşı gelecekte İslâm dünyasında baskın olacak anlayışı oluşturan dinî zümrenin gelişimine de katkıda bulundu. SÜLEYMAN b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ Babası Abdülmelik b. Mervan, annesi Gatafân kabilesinden Vellâde bint Abbas olan Süleyman 675-680 yılları arasında Medine’de doğdu. Çocukluğunun ilk yıllarını çölde dayılarının yanında geçirdi. Kardeşleri Velid ve Mesleme ile sarayda özel hocaların gözetiminde eğitildi. 701’de emîr-i hac olan Süleyman 704’te babası Abdülmelik tarafından ağabeyi Velid’in ardından ikinci veliaht olarak atandı. Daha sonra üstlendiği Cündifilistin valiliği esnasında Kudüs’e yaklaşık 45 km. uzaklıkta yönetim merkezi yaptığı Remle şehrini kurdu. I. Velid, dedesi Mervan ve babası Abdülmelik gibi tahtını oğluna bırakmak arzusuna kapıldı. Bunun için babasının ikinci veliaht tayin ettiği kardeşi Süleyman’ı bu makamdan uzaklaştırmak için harekete geçti. Kardeşinin veliahtlık hakkından gönül rızasıyla vazgeçmediğini görünce onu zorla yola getirmeyi düşündü. Velid, bu konuda Haccâc b. Yusuf, Kuteybe b. Müslim gibi üst düzey bürokratların desteğini sağladıysa da bunu gerçekleştiremeden vefat etti. İki kardeş arasında derin bir düşmanlığa yol açan bu girişim, Süleyman’ın Haccâc ve adamlarına duyduğu öfkeyi körükledi, halifelik kendisine geçtiğinde bunun hesabını sormaya karar verdi. I. Velid vefat ettiğinde Remle’de bulunan Süleyman, Kudüs’te biat alarak halife oldu (Şubat 715). Velid, babası Abdülmelik’ten aldığı bürokratik mirası korurken, kardeşi Süleyman bunun tam tersini benimsedi. İşbaşına gelir gelmez çoğu Haccâc’ın ekibinden olan vali ve komutanları görevlerinden alarak yerlerine yenilerini atadı. Bunlardan kendisinin tahta vâris olmasını engelleme teşebbüsüne katılarak ağabeyi Velid’i destekleyenleri cezalandırdı. Kurbanların başında Muhammed b. Kasım es-Sekafî, Kuteybe b. Müslim ve Musa b. Nusayr gibi bir önceki dönemin başarılı kumandan ve valileri geliyordu. Devlete büyük hizmeti olan kimseleri şahsi sebepler yüzünden cezalandırılması hatasına düşüldüğü Süleyman döneminde, iç siyasette ve bürokrasideki önemli değişiklikler yapılmasında Yezid b. Muhelleb etkin bir rol üstlendi. Yezid’in bu aktifliği devlet yönetiminde Yemenlilerin öne çıkmasını beraberinde getirdi. Bundan sonraki süreçte güneyli ve kuzeyli Araplar arasındaki rekabet ve mücadele Emevî Devleti’nin geleceği- 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 175 ni etkileyen ana etkenlerden biri oldu. Bundan dolayı Süleyman’ın kabilelerarası mücadelelerin arttığı üç yıldan daha az süren halifeliği, Emevî Devleti’nin duraklama döneminin başlangıcı sayılır. Irak valisi Yezid b. Mühelleb vergi toplanırken halkın tepkisi endişesiyle malî işlerle kendisi dışında birinin görevlendirilmesini istedi. Bu görevi üstlenen Salih b. Abdurrahman, Yezid’in aşırı masraflarını hazineden ödemeyi reddetti. Bunun üzerine Yezid daha önce valilik yaptığı Horasan’ın idaresini de aldı. Irak şehirlerine vekiller bırakıp Horasan’a gitti. Burada düzenlediği seferlerle Cürcân ve Taberistan’ı fethetti (98/716-717). Ardından Horasan’a yerleşerek Maveraünnehir’de bazı fetihlerde bulundu; ancak Taberistan’ın coğrafi şartları kalıcı bir otorite tesisine izin vermedi. İstanbul Kuşatması Haccâc tarafından hapsedilmiş binlerce tutuklu için genel af çıkaran, sürgünlerin yerlerine dönmesine izin veren, esirleri serbest bırakan ve halk arasında şikâyet konusu olan namazların vaktinde kılınması için emirler çıkaran Süleyman b. Abdülmelik döneminin en önemli olayı kardeşi Mesleme b. Abdülmelik tarafından gerçekleştirilen İstanbul kuşatmasıdır. Süleyman’ın belki de I. Velid’in siyasetini sürdürdüğü tek olay, Mesleme’nin Anadolu’da nihai hedef olan İstanbul’un fethine yönelik çabalarıdır. Diğer taraftan özellikle Bizans’ın 711’den itibaren içine düştüğü ve uzun yıllar devam eden saray ihtilallerinin meydana getirdiği siyasi kargaşa ve istikrarsızlık fethi cazip hâle getirmişti. Bütün bunları dikkate alan Süleyman iktidara gelince I. Velid zamanında başlatılan sefer hazırlıklarını hızlandırdı. Hazırlıkları yerinde görmek ve orduyu yolcu etmek için Bizans’a yönelik seferlerde üs olarak kullanılan Halep yakınlarındaki Dâbık’a geldi. Ardından yaklaşık 100.000 kişilik ordunun başına Bizans cephesinin ünlü kumandanlarından kardeşi Mesleme’yi getirerek Eylül 715’te buradan yola çıkardı. İstanbul’u fethetme kararlılığını göstermek için İslâm ordusu Bizans başkentine girinceye kadar Dâbık’tan ayrılmayacağına yemin etti; Mesleme’ye de fethi gerçekleştirmeden veya kendisinden yeni bir emir almadan geri dönmemesini hatırlattı. Mesleme, Maraş üzerinden Afik’e geçip kışı orada geçirdi. Baharda Ammûriye üzerinden yoluna devam ederek Sardes ve Bergama’yı fethetti. Abydos (Nara) Burnu’na yönelip Çanakkale Boğazı’ndan Trakya’ya geçerek İstanbul’u kuşattı (Ağustos 716). Bir ay sonra da 1800 gemiden oluşan donanmayla Haliç’in ağzını kapatan zincirlerin karşısında demirleyerek Süleyman’ın vefatına kadar (14 Ağustos 717) kuşatmayı sürdürdü. Bizans başkenti 717’de tahta çıkan III. Leon’un gayretiyle, özellikle Grek ateşi ve şehir surlarının dayanıklılığı sayesinde bu büyük tehlikeyi atlattı. Çetin kış şartları ve Grek ateşine bir çare bulunamaması Mesleme’yi ve ordusunu çaresiz bırakmıştı. Ömer b. Abdülaziz halife olunca (Ağustos 717) ilk olarak durumu tahkik ettirdi. İstanbul önlerinde perişan durumda olan İslâm ordusunun Bizans tarafından tamamen imha edilebileceği endişesiyle seferi kaldırdı. Kaynaklarda Mesleme’nin Bizans makamlarının izniyle bir cami ve esirler için bir bina yaptırdığı kaydedilir. Batılı kaynaklarda Mesleme’nin İstanbul kuşatmasına dair ayrıntılı bilgi vardır ve III. Leon Bizans başkentini kurtaran kahraman olarak övülür. Zira III. Leon’un iktidara gelmesiyle sadece İstanbul’u değil, Anadolu’daki Bizans topraklarının da önemli bir kısmını Müslüman Arapların tehdidinden kurtarmıştır. İlk kuşatmada IV. Konstantin Müslüman Arapları İstanbul surları önünde durdurmuş (669), III. Leon ise bunları kesin olarak tardetmiştir. İç Anadolu’nun batısında İstanbul’dan Çukurova’ya giden eski Bizans askerî yolu üzerinde günümüze harabeleri ulaşan tarihî bir şehir ve kalenin adıdır. İlk defa 669’daki İstanbul kuşatmasında fethedilen bu şehrin kesin olarak İslâm egemenliğine girmesi Abbasîler dönemindedir (838). 176 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Süleyman b. Abdülmelik’in Vefatı ve Şahsiyeti Veliahtı olan oğlu Eyyûb’un kendisinden önce ölmesi üzerine Süleyman, İstanbul’a gönderdiği ordunun kumandanlarından ikinci oğlu Davud’u bu makama getirmeyi düşünürken ağır bir hastalığa yakalandı. Danışmanı Recâ b. Hayve’nin tavsiyesiyle oğulları ve kardeşleri varken halifeliği sırasında her konuda görüşüne başvurduğu en yakın danışmanı, amcazadesi ve eniştesi Ömer b. Abdülaziz’i veliaht tayin etmeye karar verdi. Bunu kayıt aldıktan kısa süre sonra da vefat etti (22 veya 24 Eylül 717). Çok gururlu olduğu ileri sürülen Süleyman güzel ve süslü elbiseler giymeyi severdi. Yeme içmeye düşkünlüğü ve darbımesel haline gelen oburluğu sıkça zikredilir. 715’te Nil’e el-Mikyâsü’l-kebir’i yaptırması ve süslemeleri bakımından Dımaşk Emeviyye Camii’ne benzetilen, Halep Ulucamii’ni tamamlattırması gibi icraatları onun imar işlerine verdiği önemi göstermektedir. Kendisinden önceki halifelerin aksine din bilginlerinin hilâfet makamı üzerindeki etkinlikleri arttı. FARKLI BİR EMEVÎ HALİFESİ PORTRESİ ÖMER b. ABDÜLAZİZ 680’de Medine’de doğdu. Babası Abdülaziz b. Mervan, annesi Hz. Ömer’in torunu Ümmü Asım’dır. Babası, çocukluğunun ilk yıllarını Medine’de geçiren ve küçük yaşta hafız olan Ömer’i Medineli meşhur bilginlerden Salih b. Keysân’a emanet etti. Medine’de Enes b. Mâlik ve dayısı Abdullah b. Ömer başta olmak üzere pek Şekil 8.2 Halep Ulucamii (C. Tomar Arşivi) 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 177 çok sahabeden faydalandı. Ubeydullah b. Abdullah ile Said b. Müseyyeb ve Urve b. Zübeyr gibi zamanının meşhur bilginlerinin derslerini takip etti. Özellikle dinî ilimler sahasında çok iyi yetişen Ömer, hadis rivayetinde bulundu, ayrıca şiir ve edebiyatla da ilgilendi. Babasının vefatına kadar (705) bir süre Mısır’da kalan Ömer, daha sonra Dımaşk’a gelerek Abdülmelik’in kızı Fâtıma ile evlendi. 706’da tayin edildiği Hicaz valiliğiyle bürokratik deneyimi başladı. Hicaz eyaletinin merkezi Medine’deki ilk icraatı, şehrin on meşhur fakihini bir araya toplayarak yönetimi paylaşacağı bir meclis kurması oldu. Yaklaşık yedi yıl süren valiliğiinde beş defa hac emirliği yaptı. Halife I. Velid’in direktifiyle Mescid-i Nebevî’yi genişletti. Hz. Peygamber’in namaz kıldığı ve bulunduğu yerleri belirleyerek onların bir kısmını mescit hâline getirdi. Irak Valisi Haccâc’ın uygulamalarını sert bir şekilde eleştirmesi üzerine görevden alındı (712). Ömer’in görevden alınmasında Velid’in Süleyman b. Abdülmelik’i veliahtlıkten azletmek istemesine karşı çıkmasının da rolü vardı. Süleyman kardeşi Velid tarafından veliahtlıktan azletme girişimine karşı direnen Ömer’i danışmanları arasına aldı ve veliaht tayin etti. Ömer b. Abdülaziz’in Yönetim Anlayışı Süleyman b. Abdülmelik’in vefatı üzerine halife ilan edilmek istenen Ömer b. Abdülaziz, bilgisi dışında kendisine verilen bu görevden affını istedi. Ancak biat törenine katılanların ısrarları üzerine kabul etmek zorunda kaldı (22 Eylül 717). İlk iş olarak Hz. Peygamber’in ve dedesi Hz. Ömer’in yönetimle ilgili karar ve icraatlarıyla ilgili belgeleri topladı. Meşhur bilginlerden bir danışma meclisi kurdu ve çeşitli şehirlerdeki âlimlere mektuplar yazarak tavsiyelerini aldı. Ardından Müslüman ordusunun yok olacağı bilgisini alınca İstanbul’u kuşatan Mesleme b. Abdülmelik’i geri çağırdı. Daha sonra da Darende’yi boşaltıp can güvenliği kalmayan halkını Malatya’ya yerleştirdi. Bizans tarafından tahrip edilen Lazkiye şehrini yeniden inşa ve tahkim ettirdi. Mâverâünnehir’deki seferleri durdururken, sınırların korunması ve Bizans’a saldırı fırsatı verilmemesi için geleneksel yaz ve kış seferlerini sürdürdü. Ömer b. Abdülaziz, Muâviye b. Ebû Süfyân ile birlikte ortaya çıkan hükümdarlık merasim ve protokollerini ortadan kaldırarak Râşid halifeler gibi halkın içinde yaşamaya başladı. Saraydaki lüks eşyaları beytülmale verdi, köle ve cariyeleri azat etti; hutbelerde sadece halifeler için yapılan duayı halk için okunan umumi duaya çevirdi. Böylece Emevîlerin gelenekselleşen saltanat görüntüleri sona erdi. Kuruluştan itibaren Emevî hanedanı mensuplarının ve devlet adamlarının haksız olarak edindikleri malları ve kazançları belireyerek hak sahiplerine iadesine çalıştı. Bu davranışı sahip oldukları malların alınmasına dayanamayan yakınları tarafından tepkiyle karşılandı ve ölümle tehdit edildi. Bunlara aldırmadan uygulamayı sürdürerek önceki halifeler tarafından kendisine verilmiş gayrimenkulleri ve değerli eşyayı da beytülmale devretti. Çünkü Ömer’in anlayışına göre kamu malları yetim malları gibiydi, beytülmal de kendisine bırakılan bir emanetti. Bundan dolayı hazineden maaş almadı kişisel işlerini yürütürken devlete ait eşyaları kullanmadı. Ömer b. Abdülaziz işbaşına gelir gelmez devletin toplumsal temellerini sağlamlaştırmaya ve tabanda meydana gelen bölünmüşlükleri gidermeye çalıştı. Râşid halifeler dönemi anlayışını ihya ederek halkın destek ve sevgisini kazandı. Ömer b. Abdülaziz, Emevîlerin ilk dönemlerinden itibaren İslâm’ı kabul ettiği halde ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören mevalîyi Arap asıllı Müslümanlarla eşit kabul etti Ülkedeki gayri Müslimlerin ihtidâsı için büyük gayret sarf etti, davet mektupları ve tebliğ heyetleri göndererek onları İslâm’a çağırdı. Berberî kabilelerinin tamamı onun gayretleriyle Müslüman oldu. Horasan ve Mısır halkı kitleler halinde İslâm’a İlk İslâm fetihlerinin ardından kendi istekleriyle Müslüman olan, çoğunluğunu doğuda İranlılar ve Türklerin, Kuzey Afrika ve Endülüs’te Berberîlerin, Mısır’da Kıbtîlerin oluşturduğu Arap olmayan Müslümanları ifade etmek için kullanılan terimdir. 178 İslam Tarihi ve Medeniyeti I girdi. Mâverâünnehir’de ve Hindistan’da bazı mahallî hükümdarlar halklarıyla birlikte İslâmiyet’i kabul ettiler. Arap olmayan insanlar arasında İslâmiyet’in bu derece yayılmasında benimsemiş olduğu mevalî politikasının büyük etkisi oldu. Ömer b. Abdülaziz muhalefet gruplarına eşit ve adaletli yaklaşarak iç barışı temin etmeye çalıştı. İslâm toplumunun bünyesinden çıkarak çeşitli huzursuzluklara neden olan Haricîler, Irak, Arabistan ve Kuzey Afrika’daki faaliyetlerini durdurarak, Ömer’i halife olarak tanıdılar. Bu durum halifenin onlara yakınlık göstererek sorunlarını dinlemesi ve ikna etmesiyle doğrudan ilgiliydi. Muaviye b. Ebû Sûfyan’ın başlattığı hutbelerde Hz. Ali’yi yerme işini kaldırdı; başta Fedek arazisi olmak üzere Ehl-i beyt mensuplarının uğradıklar haksızlıkları gidererek Hz. Ali taraftarlarının da gönlünü aldı. Benzer bir durum zimmîler için de söz konusuydu ve devletin onlara verdiği sözleri eksiksiz yerine getirmesi için uğraştı. Onların idare ve Müslümanlar aleyhindeki şikâyetlerini dikkate alarak haksız yere el konulan kiliselerini, evlerini ve diğer mallarını iade ederek mağduriyetlerini giderdi. Sorumluluk doğuran fiillerin sadece insan iradesiyle gerçekleştiğini ileri süren Kaderiye mensuplarıyla bilimsel tartışmalara girişerek liderleri Gaylân ed-Dımaşkı’yi ikna etmeyi başaran Ömer, mutaassıp Kaderiyye taraftarlarını da ülke dışına çıkarmakla yetindi. Ömer b. Abdülaziz idari alandaki icraatlarına halka zulmeden ve yolsuzluklara adı karışan valileri ve diğer bürokratları görevlerinden almakla başladı. Onların yerine hangi kabileden olduklarına bakmaksızın alanında uzman ve dürüst yeni memurlar atadı. Kötülüklerinden emin olunamayacağı gerekçesiyle çeşitli devlet dairelerinde çalışan üst düzey görevlerdeki gayri Müslimleri bu vazifelerinden uzaklaştırdı. Valilerin ticaretle uğraşmasını ve hediye almasını yasakladı. Cuma gününü mezâlim mahkemesi duruşmalarına ayırarak, bürokratlardan şikâyetçi olanların doğrudan kendisine başvurabileceğini ilan etti. Hapishaneleri ıslah ederek hükümlüleri işledikleri suçlara göre ayrı koğuşlara yerleştirdi. Bu iyileştirmeleri yapmak ve yaygınlaştırmak için idarede hiyerarşinin; Halife, Vali, Kadı ve Vergi memuru şeklinde oluşturulmasına ve iş akışının buna göre yürümesi için tedbirler aldı. Malî alanda yaptığı düzenlemelerle de dikkat çeken Ömer b. Abdülaziz başarılı bir vergi reformu gerçekleştirdi. Fethedilen toprakların Müslümanların ortak mülkü olduğu düşüncesinden hareketle 100 (718-719) yılından itibaren haraç arazilerinin satışını yasakladı. Daha önce Müslümanlara satılmış olan bu türden araziler için toprak vergisi haraç, mahsul vergisi öşür olmak üzere iki vergiyi birlikte aldı. Emevî valileri, zimmîler arasında ihtida hareketinin hızlanması üzerine devletin cizye geliri azaldığı için mevalîden de cizye almaya başlamışlardı. Ömer b. Abdülaziz Müslüman olmanın cizyeyi düşürdüğü ilkesini yeniden yürürlüğe sokarak mevalîden haksız bir şekilde alınan bu vergiyi kaldırdı. Bütün valilerine emirler göndererek hangi ırk ve kökenden olursa olsun Müslüman olanların eşit olduğunu bildirdi. Ayrıca dinî bir esasa dayanmayan bütün vergileri de kaldırdı. Deniz ticaretiyle tarımı teşvik ederek sulama işlerine önem verdi. Vergilerin mahallinde harcanmasını istedi. Yeterli geliri olmayan bölgelere ek bütçe verdi. Malî sistemle ilgili olarak aldığı tedbirlerle güçlenen devlet hazinesini savaş yapmak veya isyanları bastırmak yerine halkın refah düzeyini yükseltmek için kullandı. Ticaretle uğraşanlar dışında herkese yeterli miktarda maaş bağlandı ve böylece ülkede muhtaç kimse kalmadı. Zekât verilecek Müslümanların sayısının azalması sebebiyle artan zekât ve vergi gelirlerinin bir kısmı esirleri kurtarmak, borçlulara yardım etmek, fakir bekârları evlendirmek için kurulan fonlara aktarıldı. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 179 Ömer b. Abdülaziz döneminde bilimsel alanda da önemli gelişmeler oldu. Bunlar içinde hadislerin toplanması işi ilk sırada gelir. Ömer, sahih hadislerin tedvini yolundaki faaliyetleri resmen başlatarak sünnetin derlenmesinin öncülüğünü yaptı. Bu arada Süryânîce bazı tıp kitaplarını Arapçaya çevirterek tercüme faaliyetlerini de katkıda bulundu. Aden’de bir cami, Misis’te bir cami ve bir sarnıç yaptırdı. Önceki Emevî halifelerinin terk ettikleri İslâmî ilkelere bağlı hareket etme ve toplum menfaatini önde tutma anlayışını yeniden uygulamaya koyan Ömer b. Abdülaziz, 5 veya 10 Şubat 720 günü Humus’a bağlı Deyrsem’ân’da vefat etti. Bazı kaynaklarda Abdülmelik evladı tarafından zehirletildiği görüşü ileri sürülür. Ömer b. Abdülaziz ilk dört halifeyi örnek alan bu davranışları sebebiyle Râşid halifelerin beşincisi sayılır. Abbasî Daveti’nin Başlaması Hz. Peygamber’in amcası Abbas ve oğlu Abdullah siyasal olayların içinde yer almayarak bilimsel faaliyetlerde bulunmayı benimsemişlerdi. Abdullah’ın oğlu Ali de babasının siyasetini takip etmiş, ancak I. Velid tarafından baskıya uğrayınca Dımaşk’ı terk ederek, Suriye hac yolu üzerinde bulunan Humeyme’ye gitmeye mecbur olmuştu (714). Ali b. Abdullah’ın Humeyme’ye gelmesi Emevîlere karşı oluşacak en büyük muhalefet hareketinin önemli bir adımı oldu. Diğer taraftan Horasan’da kuvvetli bir güç olan Hz. Ali taraftarları da faaliyet halindeydiler Hz. Muhammed’in ailesinden birinin halife olmasını isteyen ve kısaca Şiîler denilen bu grup mensuplarının büyük bir kısmı Hz. Ali’nin oğlu Muhammed b. Hanefiyye’nin oğlu Ebû Hâşim’in etrafında toplanmıştı. Ebû Hâşim de ikametgâhını Humeyme’ye naklederek Abbasîler ile temasa geçti. Hatta bir rivayete göre, 98’de (716-717) vefatı esnasında imâmeti Muhammed b. Ali b. Abdullah’a vasiyet etmişti. Böylece Abbasîler henüz davetin ilk aşamasında Hz. Ali taraftarlarının desteğini sağladılar. Bununla birlikte Abbasî propagandası ve yer altı faaliyetlerinin merkezi Hz. Ali zamanından itibaren Emevîlere karşı zaman zaman sert tedbirlerle susturulan ciddi bir muhalefet hareketinin oluştuğu Küfe’ydi. Şam ile Horasan’ın ortasında yer alması hareketin buradan yönlendirilmesini kolaylaştırıyordu. Emevîlere karşı muhalefet hareketlerinin öncüsü olan ve çeşitli faaliyetleri yürüten teşkilât 718’de kuruldu. Arap’tan Arap’a yapılan propagandayla başlayan ve ilk zamanlarda ağır darbelere uğrayan Abbasî taraftarları hiçbir şekilde faaliyetlerinden vazgeçmedi. Abbasî ihtilalinin hazırlık safhasında daveti yürüten yetmiş dâîden on ikisi nakib tayin edildi; bunlar büyük bir gizlilik içinde Abbasî davetini yürütüyordu. Abbasî nakîb ve dâîleri kendilerini bir iktidar isteklisi olmaktan çok, Allah tarafından istenilen değişikliğin aracıları olarak tanıtıyorlardı. Biat kendileri için değil, ileride Peygamber ailesinden, üzerinde sonradan ittifak edilecek bir şahıs adına alınıyordu. Abbasî davetinin propoganda sahası ise halifelik merkezine oldukça uzak olan Horasan’dı. Burada hareketin fitilini ateşleyen Hidaş adlı bir propagandacıdır. Aşırı fikirlere sahip olan Hidaş, etrafına kısa sürede kalabalık bir grup topladı. Merv’deki Şiîler de ona katıldılar. Hidaş başlangıçta bazı başarılar kazanmasına rağmen 736’da yakalanarak idam edildi. Aynı yıl, Hidaş’ın isyanından önce Abbasî ailesinden Ali b. Abdullah b. Abbas ölmüş, yerine oğlu Muhammed b. Ali geçmişti. Muhammed, Abbasî hareketinin kuvvetlenmesinde babasından çok daha fazla çaba gösterdi. Muhammed Hidaş’ı tanımadı; bütün kötülükleri ve olumsuzlukları ona yükleyerek Emevî karşıtı fikri ayakta tuttu ve taraftarlarının heyecanını korudu. İlk defa 124’te (741-742) Abbasî davetçileriyle irtibat kur’an Ebû Müslim, 180 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Muhammed b. Ali’nin vefatıyla (743) yerine geçen oğlu İmam İbrahim tarafından ‘Emîr-i Âl-i Muhammed’ unvanıyla ihtilâl hareketini yönetmek üzere Horasan’a gönderdi (745). Böylece Abbasî hareketi yeni bir döneme girdi. YEZİD b. ABDÜLMELİK DÖNEMİ 71’de (690-691) Şam’da doğan Yezid’in babası Abdülmelik, annesi Yezid b. Muâviye’nin kızı Âtike’dir. Abdülmelik Yezid’i Velid ve Süleyman’dan sonra veliaht tayin etmiş; o da Ömer b. Abdülaziz’in vefatıyla, hiçbir güçlükle karşılaşmadan tahta geçmişti (9 Şubat 720). Yezid b. Abdülmelik’in iktidarının ilk günlerinde Ömer b. Abdülaziz’i örnek aldığını söyleyerek, onun uygulamalarını devam ettirme arzusunda olduğunu belirtmesi halk tarafından sevinçle karşılandı. Ancak o kısa bir süre sonra bu tavrından vazgeçerek babası başta olmak üzere diğer Emevî halifelerinin izlediği idari, askerî ve malî politikaları yürürlüğe soktu. Aslında Ömer b. Abdülaziz’den sonraki Emevî halifelerinin meşguliyet alanları iç politika üzerinde yoğunlaşmış, devlet başkanları öncelikli olarak ülkede gün geçtikçe artan istikrarsızlığı önlemenin çarelerini bulmaya çalışmışlardı. Bunun en önemli sebebi, II. Yezid örneğinde olduğu gibi devlet yönetiminda Ömer b. Abdülaziz’den önceki toplum katmanları arasında birlikteliği sağlayamayan anlayışın yeniden hâkim olmasıydı. II. Yezid anne tarafından I. Yezid’in, eşi tarafından da Haccâc b. Yusuf ’un akrabasıydı. Bu bir anlamda Ömer b. Abdülaziz’in ortadan kaldırmaya çalıştığı kuzey ve güney Arapları arasındaki asabiyet mücadelelerinin yeniden ortaya çıkmasıydı. II. Yezid’in denge unsuru olarak tarafsız kalacağı yerde, kendisi ve bürokrasideki bazı görevlilerinin taraf olmaları ilk fırsatta çatışmaya dönüşecek rekabetin artmasına sebep oldu. Emevî halifelerinin en başarısızlarından biri olan II. Yezid’in saltanatı, devletin bünyesini sarsan, Irak’taki güneyli Ezd ve Rebîa kabileleriyle kuzeyli Temim ve Kays kabilelerini şiddetli savaşlara sevkeden Yezid b. Mühelleb isyanıyla başladı. Yezid, Süleyman b. Abdülmelik’in Irak ve Horasan valisiydi. Maveraünnehir’de yaptığı fetihlerden elde ettiği ganimetler hakkında yanlış bilgi vermesi ve hazinenin hakkını ödememesiden dolayı Ömer b. Abdülaziz döneminde valilikten azledilerek hapsedildi. Yezid b. Mühelleb, Ömer b. Abdülaziz’in hastalığının ağırlaştığı günlerde yerine halife olacak II. Yezid’in kendisini öldüreceğini düşünerek hapisten kaçarak kabilesi Ezd’in yoğun olarak yaşadığı Basra’ya gitti. Dımaşk’ta tahta çıkan II. Yezid durumdan Basra valisi Adî b. Ertât’ı haberdar etmişse de, yol boyunca taraftar toplayan Yezid Basra’ya girmeyi başardı. Ezd ve Rebîa gibi büyük kabilelerin desteğini alan Yezid b. Mühelleb asıl davasının II. Yezid ile olduğunu ve onun halifeliğini tanımadığını söyleyerek Basra valisiyle anlaşmak istedi. Tutuklu bulunan yakınlarının bırakılması ve istediği şeylerin verilmesi karşılığında şehri tahliye edeceğini bildirdi. Ancak Vali Adî bu teklifi kabul etmedi ve giriştiği mücadelede mağlûp olup hapsedildi. Basra’da kuvvet kazanan Yezid, herkesi Kur’an ve Sünnet adına mevcut idareye karşı birleşmeye ve savaşmaya çağırdı. Ancak gün geçtikçe isyanı daha geniş bir alana yayılan Yezid’in mücadelesinin dinî olmaktan ziyade kabile yönü ağır basıyordu. Bir tarafta Ezd ve Rebîa ağırlıklı Yezid’i destekleyen Güney Arapları, diğer tarafta da Temim ve Kays ağırlıklı valiyi destekleyen Kuzey Arapları isyan ateşini körüklüyorlardı. Irak’ta ortaya çıkan bu gelişmeler Yezid b. Abdülmelik’in tecrübeli bir komutan olan kardeşi Mesleme b. Abdülmelik’i Yezid b. Mûhelleb’in üzerine göndermesine sebep oldu. Mesleme Kûfe yakınlarında sekiz gün süren bir savaştan sonra Yezid’in ordusunu bozguna uğrattı (24 Ağustos 720). Şiddetli çarpışmalardan 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 181 sonra bastırılan bu isyanın ardından Emevî Devleti’ne üstün hizmetler vermiş olan Mühelleb b. Ebû Sufre oğulları kılıçtan geçirildi. Bundan sonra güney ve kuzey Arapları arasındaki mücadele ve rekabet Emevî Devleti’nin temellerini sarsan bir şekilde artarak sürdü. Yezid b. Mühelleb’in Irak’taki isyanı, Maveraünnehir ve Türkistan’daki fetihlerin hızını kestiği gibi bu bölgede bulunan İslâm varlığının da zayıflamasına neden oldu; Türgiş Kağanı Sulu Han, Horasan ve İran içlerine kadar ulaşan akınlara başladı. II. Yezid döneminde fetihten ziyade ülke içi karışıklıklardan istifade ederek İslâm hâkimiyetine baş kaldıranları yeniden merkezî otoriteye bağlamak için askerî seferler düzenlendi. Bunlar Maveraünnehir, Anadolu ve Hazar bölgesinde yoğunlaşmıştı. Kuzey Afrika’dan Sicilya’ya yönelik seferler yapılırken, Endülüs’te fetih hareketini Avrupa içlerine götürme teşebbüsleri bu dönemde de sürdü. II. Yezid’in yönetim anlayışı ve siyasal tercihleri sadece Yemenli kabilelerin değil, başta Haricîler olmak üzere çeşitli grupların Emevîlere karşı muhalefetin oluşmasına zemin hazırladı. Irak’ta süratle yayılan Haricî isyanları ancak Mesleme b. Abdülmelik’in müdahalesiyle bastırılabildi. Bundan sonra Haricîler devlet otoritesinin daha az hissedildiği Kuzey Afrika ve Mağrib’e gittiler. Kuzey Afrika’da Ömer b. Abdülaziz zamanında kaldırılan Müslüman olanlardan vergi alınmamasının iptali Berberîlerin isyanına ve Haricîlerle birliktelik oluşturmalarına sebep oldu. II. Yezid’in birçok bakımdan geçmişteki Emevî halifelerinden farklı bir yaşam tarzı vardı. O ülkeyi geniş yetkilerle donattığı valileri vasıtasıyla yönetmeyi yeğlemiş ve zamanının çoğunu sarayında Habbâbe ve Sellâme adlı iki şarkıcıyla birlikte geçirmeye ayırmıştı. Sarayda sıkça düzenlenen içkili işret meclisleri Yezid’e karşı toplumda ve hatta bizzat Emevî ailesi içinde protestoların yükselmesine sebep olmuştu. Ömer b. Abdülaziz zamanında gerçekleştirilen bütün ıslahat hareketleri tersyüz edilmiş, adeta aksine uygulamaların yürülüğe sokulmasına çaba gösterilmiştir. Özellikle Habbâbe II. Yezid’i derinden etkilemiş ve bürokrasideki birtakım tayinler ve görevden almaları bizzat belirler hâle gelmişti. Yezid, Habbâbe’nin ölümüne çok üzülmüş ve günlerce defnine izin vermemişti. Ondan kısa bir süre sonra rahatsızlanarak Ürdün yakınlarında vefat etti (26 Ocak 724). Cenaze namazı kardeşi Hişâm’dan sonra veliaht olarak belirlediği oğlu Velid tarafından kıldırıldıktan sonra Şam’da defnedildi. ÇÖKÜŞE DİRENEN HİŞÂM b. ABDÜLMELİK Hişâm 691’de Medine veya Dımaşk’ta doğdu. Babası Abdülmelik b. Mervan ona Mansur adını vermişse de annesi Âişe’nin koyduğu Hişâm ismiyle tanındı. Bir süre Medine’de yaşadıktan sonra Dımaşk’a gitti. Çocukluğu ve gençliği hakkında fazla bilgi olmayan Hişâm 102’de (720-721) II. Yezid tarafından oğlu Velid ile birlikte veliaht tayin edildi. Hişâm veliaht olduktan sonra gönderildiği isyan eden Haricî lideri Ukfan’ı savaşa gerek kalmadan bundan vazgeçirdi. Hişâm b. Abdülmelik hem fetihlerin hem de iç karışıklıkların çok yoğunlaştığı bir dönemde tahta çıktı (Şubat 724). Ülkenin her yerinde mevalîye karşı Arap milliyetçiliği fikri güç kazanmış, özellikle de Arap kabilelerinden Kelbîler ile Kaysîler arasında kabilecilik taassubu had safhaya ulaşmıştı. Ayrıca Şiîlerin ayaklanması, Abbasî dâîlerinin propagandaları ve Haricîlerin devleti sarsan isyanları Hişâm’ı iktidarı boyunca tehdit edecekti. 182 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Türklerle Mücadelenin Yoğunlaşması Hişâm halife olduktan sonra Halid b. Abdullah el-Kasrî’yi Ömer b. Hübeyre’nin yerine Irak genel valiliğine tayin etti. Ardından Halid’in kardeşi Esed Horasan valisi oldu. Bu sırada Horasan’daki İslâm ordusu Fergana ve Belh istikametinde ilerliyordu; ancak Taşkent kuşatması sırasında Türgiş Hanı Sulu’nun baskınına uğradı ve ağır kayıplar vererek Hucend’e döndü. Arap kabileleri arasındaki rekabet başarısızlığı yol açtı ve 106’da (724-725) Mâverâünnehir’de üstünlük Türklere geçti. Esed b. Abdullah Tohâristan bölgesine pek çok sefer düzenledi; ancak hiçbirinde başarı kazanamadı. Kuzey Araplarına karşı sert tutumundan dolayı halkın da memnun olmadığı Esed, Hişâm tarafından 727’de görevden alındı. Bundan sonra Horasan ve Mâverâünnehir’de kargaşa ve istikrarsızlık giderek arttı. Esed’in yerine getirilen Eşres b. Abdullah es-Sülemî ise hem Müslümanlar hem gayri Müslimlerden cizye alarak mevcut ortamın daha da kötüleşmesine katkıda bulundu. Yerli halk Türklerle birleşerek muhalefet cephesini genişletti. Eşres, Ceyhun nehrini geçerken Âmül yakınlarında Türkler karşısında ağır kayıplar vermiş, ancak Hâris b. Süreyc’in gayretleriyle hayatını kurtarabilmişti (110/728-729). Buradan Buhara’ya yönelen Müslüman Araplar karşılaştıkları ani Türk baskınından ancak Cüneyd el-Mürrî kumandasında başkentten gönderilen kuvvet sayesinde kurtulabildiler (111/729-730). Eşres’in yerine vali tayin edilen Cüneyd el-Mürrî aynı yıl Beykend yakınlarında Türklerle yaptığı savaşta galip geldi; hakanın oğlu veya yeğenini esir alıp Hişâm’a göndererek ilk başarısını kazandı. Cüneyd 730 yılını bölgedeki isyanları bastırmakla geçirerek Emevî otoritesini tesis etmeye çalıştı. 730’da Türklerin Semerkant’ı kuşatması üzerine vuku bulan Geçit Savaşı’nda (Vak’atü’ş-Şi’b) Cüneyd’in ordusu ağır zayiat vermekle birlikte şehri kurtardı. Semerkant’tan istediklerini elde edemeyen Türkler bu defa Buhara üzerine yürüdüler. Bunun üzerine Buhara’ya yönelen Cüneyd buradaki kuşatmayı da kaldırmayı başardı (Kasım 731). Cüneyd el-Mürrî Sind ve Horasan valiliğinde Çin ile askerî ve siyasi ilişkilere girişti. Hindistan’da iken Oğuzların ülkesine kuvvet göndererek bir şehir ve kaleyi fethetti. Horasan valiliğinin son yılında da (733) Çin’e bir elçi heyeti gönderdi. Heyet başkanı Moselan Tarkan adında bir Türk’tü. Bu heyetin ne amaçla Çin’e gönderildiği ve nasıl bir sonuç aldığı hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. 734’te Cüneyd el-Mürrî’nin Horasan valiliğinden azledilerek yerine Asım b. Abdullah’ın getirilmesi esnasındaki otorite boşluğundan istifade eden Mürcie mezhebi tanıtıcılarından Hâris b. Süreyc Arap olmayan Müslümanların haklarını savunmak için ayaklandı. İkinci sınıf insan muamelesi gören ve Müslüman olmalarına rağmen kendilerinden gayri Müslimler gibi vergi alınan mevalî bunun bir fırsat olduğunu düşünerek Hâris’in etrafında toplandı. Suğran’da harekete geçen Hâris daha sonra Fâryâb, Belh, Merverrûz ve Herat’ı ele geçirerek Tohâristan’ın tamamına hâkim oldu. Vali Asım, Hâris’i iki defa yendiyse de ortadan kaldıramadı. Bunun üzerine Irak valisi kardeşi Esed b. Abdullah el-Kasrî’yi Hâris’le mücadele etmesi için görevlendirdi (735). Esed’in kuvvetleri karşısında tutunamayacağını anlayan Hâris Türk Hakanı Sulu’dan yardım aldı; ancak yine de Cûzcân’da yapılan savaşı kaybetti (737). Halife Hişâm, Esed b. Abdullah’ın ölümünden (738) kısa bir süre sonra, bölgeyi iyi bilen Nasr b. Seyyâr’ı Horasan valiliğine getirdi. Emevîlerin Horasan’daki son valisi olan Nasr bölgedeki karışıklık ve isyanları önleyerek Maveraünnehir’de geçici bir sürede olsa devlet egemenliğini pekiştirdi. İslâm’ın ilk dönemlerinde ortaya çıkıp, ılımlı ve uzlaşmacı fikirleriyle tanınan grupların ortak adıdır. Mürcie’nin ortaya çıkışına etki eden sebepler arasında Haricî zihniyeti, Emevî-Hâşimî çekişmesi, Emevîlerin muhaliflerine karşı acımasız davranışları, mevâliyi küçük görmeleri ve şehirleşme sürecinin ortaya çıkardığı toplumsal problemler sayılabilir. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 183 Zeyd b. Ali’nin Hilâfeti Emevîlerden Alma Çabası Hişâm b. Abdülmelik 738’de Irak valisi Halid b. Abdullah’ı görevden alarak yerine Yusuf b. Ömer es-Sekafî’yi getirdi. Yusuf ’un valiliği sırasında Hişâm döneminin en önemli kalkışmalarından biri gerçekleşti. Hz. Hasan’ın hilâfeti Muâviye’ye bırakması ve Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesinden sonra çocukları ve akrabaları bir süre siyaset alanına çıkmayarak sakin bir hayat sürmeyi yeğlediler. Emevîlerin karşısındaki hareketlerin içinde yer almadıkları gibi, Ehl-i beyt adına yürütüldüğü söylenen Abbasîlerle birlikte hareket etmek konusunda da çok istekli davranmadılar. Bununla birlikte Hz. Peygamber’in soyundan gelme şerefi taşıdıkları için Âl-i Fâtıma mensuplarının çevrelerinde kuvvetli bir muhalefet grubu oluştu. Bunlar hilâfetin hakkı olduğuna inandıkları Ali evlâdına dönmesi gerektiği görüşündeydiler. Bu düşünce önce Emevîlere daha sonrada Abbasîlere karşı çok sayıda siyasal hedefli harekete sebep oldu. Hz. Ali’nin torunlarından Zeyd b. Ali Hişâm zamanında hedefin ilk denemesini gerçekleştirerek halkın hoşlanmadığı Emevîlerden hilâfeti almak istedi. Zeyd’in harekete geçeceğini önceden öğrenen Irak Valisi Yusuf, bir gün önce düzenlediği baskınla Zeyd’in etrafındaki pek çok kişiyi öldürdü; Zeyd de aldığı bir ok yarasıyla hayatını kaybetti (6 Ocak 740). Kûfe ve Basralılar tarih boyunca Hz. Ali soyundan gelenlere daima yakınlık göstermişler, ancak bunu hiçbir zaman fiilî bir desteğe dönüştürmemişlerdir. Zeyd b. Ali olayı da bu şekilde gelişti. Küfeliler, çok az kişiyle Vali Yusuf ’un karşısında Zeyd’i yalnız bıraktılar; o da küçük bir taraftar grubuyla katledilmekten kurtulamadı. Hişâm’ın bu olay ve ve aileye olan düşmanca tavrından dolayı tenkit edilmiştir. Ülkede özellikle muhafazakâr çevreler tarafından desteklenen bu hareketin bu şekilde bastırılması Abbasî muhalefetini güçlendiren etkenlerden biri olmuştu. Haccâc’tan sonra Irak’ta siyasi ve idari istikrarı sağlamayı kim başarmıştır? Araştırınız. Hişâm Döneminde Mısır ve Kuzey Afrika’daki Gelişmeler Tahta çıktığında Mısır Valisi Hanzale b. Safvân’ın yerine kendi kardeşi Muhammed b. Abdülmelik’i tayin eden Hişâm kısa bir müddet sonra da Hür b. Yusuf’u bu göreve getirdi (724). Mısır topraklarının daha fazla vergi kaldırabileceğini düşünen haraç âmili Ubeydullah b. Habhâb’ın halifenin de onayını alarak vergileri arttırması üzerine Mısır’ın yerlisi Kıbtîler ayaklandı. İsyan vali Hür b. Yusuf tarafından bastırıldı (725). Ardından Hişâm’ın emriyle Mısır’a Kays kabilesine mensup birçok Arap yerleştirildi. Ubeydullah ile arası açılan Hür b. Yusuf 726’da halife tarafından görevden alındı. Hanzale b. Safvân’ın Mısır’da ikinci defa valilik yaptığı sırada ortaya koyduğu sert tutum dolayısıyla tekrar ayaklanan Kıbtîler yine bastırıldı (739). İfrîkıye ve Mağrib fethedildikten sonra buradaki yerli halk İslâmlaşarak yapılan her savaşta Müslümanların yanında yer aldı. Berberîler, Mağrib’in fethinde Araplara kılavuzluk ettikleri gibi İspanya’nın fethinde de önemli rol oynadılar; bu hizmetlerin karşılığında ganimetlerden eşit pay almaları gerekirken gayri Müslim muamelesi gördüler. Bu durumu içlerine sindirememekle beraber Arap idarecilerine de karşı gelemiyorlardı. Hişâm tahta çıktığında İfrîkıye ve Mağrib valisi kardeşi II. Yezid’in göreve getirdiği Bişr b. Safvân el-Kelbî idi. Hişâm tarafından yerinde bırakılan Bişr, bir yandan içteki karışıklıkları önlemeye çalışırken bir yandan da Korsika, Sardinya ve Sicilya adalarına seferler düzenledi. Arap ve mevalî arasında dengeli bir yönetim kurararak Haricî propagandalarını önlemeye çalıştı. Ancak bu arada Kaysîlere karşı Kelbîlerden yana bir siyaset takip ederek 2 184 İslam Tarihi ve Medeniyeti I kendisine bağlı valiliklere Kelbîleri getirmesinden rahatsız olan Hişâm, Bişr’in ölümünden sonra yerine Ubeyde b. Abdurrahman el-Kaysî’yi tayin etti (727). Bişr gibi Bizans’ın elindeki Akdeniz adalarına yönelik seferlere önem veren ve birçok ganimet ele geçiren Ubeyde, Kelb kabilesine mensup valileri Kaysîler ile değiştirip Kelbîlere zulmetmeye başladı. Böylece mevalî probleminin yanına kabilelerarası rekabet eklendi. Öbür yandan Irak bölgesinde faaliyet gösteren ve takibata uğrayan Haricîler İfrîkıye ve Mağrib’e kaçınca Araplar tarafından dışlanan Müslüman Berberîler arasında yerleşerek inançlarını yaymak için uygun bir ortam buldular. Eşitlik, adalet ve kardeşlik gibi hususlarda yaptıkları propaganda Berberîlerin Haricîliği benimsemesini kolaylaştırdı. Endülüs’ün fethinin tamamlanmasına yönelik faaliyetler Hişâm döneminde de sürdü. Abdurrahman el-Gâfikî kumandasında Pireneleri geçen İslâm ordusu, Fransa’da Tours ve Poitiers arasında Belâtüşşühedâ denilen yerde Charles Martel kumandasındaki Frank ordusuna yenildi (732). Bu mağlubiyet Kuzey Afrika’daki Berberilerin harekete geçmesine ve başta Haricîler olmak üzere Araplara karşı müttefikler bulmasına sebep oldu. Haricîliği kabul eden Berberîlerin sayısının süratle artması üzerine Hişâm, Ubeyde b. Abdurrahman’ı görevden alarak yerine Ubeydullah b. Habhâb el-Kaysî’yi getirdi (734). Fakat onun da mevalî aleyhine gelişen bir siyaset izlemeyi sürdürmesi, İfrîkıye ve Mağrib’te ilk defa Haricî-Berberî isyanı görülmesi sonucunu doğurdu. Arapların kabile taassubuyla birbirlerine karşı mücadeleye girmeleri yüzünden İfrîkıye ve Mağrib’de huzur kalmadı, bölge karışıklığa ve istikrarsızlığa sürüklendi. Ordunun önemli bir kısmının Sicilya seferinde iken Ezârika’nın lideri Abdül’alâ b. Cüreyc er-Rûmî, Mağrib’deki İbâzîlerle birlikte 13 Ağustos 740’ta ayaklandı ve Tanca Valisi Ömer b. Abdullah’ı katletti. Tanca’ya giren Haricî lideri Meysere el-Matgarî halifeliğini ilân edip halktan biat aldı. Böylece dinî mahiyette başlayan bu hareket siyasi bir karakter de kazanarak Berberî isyanlarının yaygınlaşmasını beraberinde getirdi. Meysere’nin yenildiği bir savaştan sonra taraftarlarınca öldürülmesi üzerine Haricîler Zenâte kabilesinden Halid b. Humeyd’e biat ettiler. Haricîlerin Tanca yakınlarında Emevîlere karşı kazandıkları savaştan sonra isyanlar Endülüs’e sıçradı (740). Bunun üzerine Hişâm, Ubeydullah’ı azlederek, İfrîkıye-Mağrib valiliğine Külsûm b. İyâz el-Kuşeyrî’yi getirdi (741). Fakat ertesi yıl Külsûm, Halid b. Humeyd komutasındaki Haricîlerle çarpışırken öldü; yerine Hanzale b. Safvân getirildi. Hanzale’nin burada yaptığı ilk iş valileri değiştirip Sufriyye Haricîlerinin çıkardığı isyanlarla mücadele etmek oldu. Bizans’la İlişkiler Hişâm zamanında Bizans saldırıları belirgin bir şekilde artmaya başladı. Buna mukabil Hişâm, sınırlardaki garnizonları güçlendirerek Anadolu’ya her yıl yaz aylarında düzenli seferler yapılmasını sağladı. Genellikle halifenin iki oğlu Muâviye ve Süleyman ile kardeşi Mesleme b. Abdülmelik’in kumanda ettikleri bu seferlerde pek çok yer fethedildi; Güneydoğu Anadolu’ya çeşitli Arap kabileleri yerleştirildi. 726’da Kayseri’ye ulaşan Mesleme, bir yıl sonra İznik civarına kadar ulaştı. Bu seferlere Hişâm’ın oğullan Muaviye ve Süleyman da katıldılar. Hatta 737’de Muaviye bazı seferleri bizzat yöneterek Kapadokya’daki Harşana’yı ele geçirdi. 740’da Emevî ordularının Akroinon mevkiinde Bizans İmparatoru III. Leon’un kuvvetleriyle yaptıkları savaş ağır bir yenilgiyle sonuçlandı. 717’den sonraki Anadolu seferlerinde kahramanlığıyla ünlü olan Battal Gazi bu savaşta şehit düştü. Battal Gazi’nin kim olduğunu, yaşayıp yaşamadığını araştırınız. 3 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 185 Hişâm devrinde Gürcistan fethedildi ve halifenin kardeşi Mesleme Dağıstan’a yaptığı akınlarla bölgede İslâm egemenliğini kurmayı başardı. 732’ye kadar Kafkaslarda bir kısım yerleşim merkezleri bazen Hazarlara bazen de Müslümanlara geçiyordu. Bu yıl Hişâm, amcasının oğlu Mervan b. Muhammed’i İrmîniyye, Azerbaycan ve el-Cezîre valiliğine tayin etti. İyi bir asker olan Mervan önce Hazarları kuzeye çekilmek zorunda bıraktı, sonra da Kafkasları geçerek Hazar ülkesine girdi (737). Ardından burada yaptığı bütün savaşları kazanan Mervan Hazar hakanıyla yaptığı anlaşmayla uzun zaman sonra Kafkaslarda sükûnet sağlandı. Hişâm’ın Bazı İcraatları ve Vefatı Hişâm’ın divan defterlerini yeniden tanzim ettirerek Horasan’daki yazışmaları Farsça yerine Arapça tutturdu. Mervanîler arasında Hişâm dönemindeki divanlardan daha sağlıklı ve daha düzenlisinin olmadığı kabul edilir. Abbasî Halifesi Ebû Ca’fer el-Mansur da devlet işlerinde Hişâm’ı örnek aldığını sıkça dile getirirdi. Başlangıçta kadılık makamına bağlı olan şurtayı bağımsız hale getirerek sâhibüşşurtayı yalnız suçluların takibiyle görevlendiren Hişâm berîd teşkilâtını da yeniden düzenledi. İmar faaliyetleriyle de ilgilenen ve Emevî devri sivil mimarisinin başlıca örneklerinden olan Kasrü’l-hayri’l-garbî ve Kasrü’l-hayri’ş-şarkı gibi eserler yaptıran Hişâm hilâfet merkezini Dımaşk’tan Fırat kenarındaki Rusâfe şehrine nakletti. Tarıma önem vererek Dicle sularının taşmasını önlemek için setler inşa ettirdi. Onun zamanında Dımaşk’ta Berada nehrinden on üç kanal açıldığı gibi meşhur mühendis Hasan en-Nabatî’nin katkılarıyla Irak’ta da çeşitli kanallar açıldı, baraj ve köprüler yapıldı. Mühründe hüküm her şeyin hâkimi olanındır anlamında ‘el-hükmü li’lhakemi’l-hakîm’ ibaresi bulunan Hişâm ilme ve bilim adamlarına saygı duyardı. Ebü’z-Zinâd ve Zührî gibi âlimlere yakın ilgi gösterirken, bazı konularda farklı görüşleriyle dikkat çeken ve Emevî aleyhtarı bir tavır içerisine giren Gaylân edDımaşkı ile Ca’d b. Dirhem gibi bilginleri de idam ettirmekten çekinmemişti. Halife olmadan önce şiirle ilgilenen Hişâm, kabilelerin şecerelerini tespitle uğraşmaktan zevk alırdı. Yaklaşık yirmi yıl iktidarda kalan Hişâm b. Abdülmelik 6 Şubat 743’te Rusâfe’de vefat etti. Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu I. Abdurrahman onun torunudur. Klasik kaynaklarda Hişâm dönemi Emevî hanedanının üçüncü yükseliş devri olarak tanımlanır. Önemli bir devlet adamı ve iyi bir idareci olan Hişâm, bütün olumsuzluklara rağmen ülkede istikrarı bir dereceye kadar korudu. Ancak gittikçe güçlenerek mevalînin de desteğini alan Abbasî muhalefetiyle, Haricî yayılmasını engelleyemediğinden, ülke ölümünden kısa bir süre sonra kargaşa ve istikrarsızlığa sürüklendi. Öbür yandan takip ettiği malî politika dolayısıyla valilerin halktan vergi toplarken başvurdukları çeşitli yöntemler de huzursuzlukları artıran etkenlerdendi. Halkına ve gayri Müslimlere hoşgörülü davrandığı ileri sürülürse de, aşırı vergi yükünden dolayı toplumda fazla sevilmedi. Bunda Ali evlâdı başta olmak üzere muhaliflerine karşı takındığı sert ve baskın tutumu da etkili oldu. Aslında Emevîlerin mülk-devlet anlayışını temsil eden halifelerin sonuncusu olan Hişâm döneminin sonlarına doğru devletin temelleri derinden sarsılmaya başlamıştı. Hişam hakkında ayrıntılı bilgi için İ. H. Atçeken’in Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik adlı eserine başvurabilirsiniz. 186 İslam Tarihi ve Medeniyeti I SON DÖNEM EMEVÎ HALİFELERİ Velid b. Yezid Hişâm’da sonra Emevî tahtına Yezid b. Abdülmelik’in oğlu Velid çıktı. Annesi II. Yezid’in siyasi hayatında etkili olan Ümmü’l-Haccâc bint Muhammed olan Velid 90 (708-709) yılında Şam’da doğdu. Çocukluğu ve gençliği hakkında fazla bilgi olmayan Velid’i babası Yezid 102 (720-721) yılında kardeşi Hişâm’dan sonra ikinci veliaht olarak belirledi. Yezid, ölümünden önce on beş yaşına ulaşan Velid’i birinci veliaht olarak tayin etmediğine pişman olmuştu. Velid Hişâm döneminin ilk yıllarında günlerini hilâfet sarayında amcasıyla birlikte geçirdi. Ancak zamanını içki âlemleri ve av partileriyle geçirmesi, halk arasında bu davranışlarının dedikodulara sebep olması üzerine Hişâm önce Velid’e bazı nasihatlarda bulundu. Daha sonra halk içinde itibarını artırması için 735’te emîr-i hac olarak görevlendirdi. Velid Mekke’de oyun ve eğlenceye dalarak vazifesini yerine getirmedi. Hacdan dönüşünden sonra Velid’i bir veliahta yakışmayan davranışlarından vazgeçirmeye çalıştıysa da başarılı olamadı. Bunun üzerine Ümeyye ailesinin ileri gelenleriyle yaptığı görüşmelerden sonra oğlu Mesleme adına biat almaya başlayarak Velid’in veliahtlıktan ayrılmasını istedi. Bu teklifi kabul etmeyen Velid Şam’dan ayrılarak başına buyruk bir şekilde yaşamaya başladı. Bu esnada Velid ile Hişâm karşılıklı mektuplaşarak birbirlerini suçladılar ve davalarında haklı olduklarını iddia ettiler. Hişâm’dan sonra Velid on birinci Emevî halifesi olarak tahta çıktı (6 Şubat 743). İktidara geldikten sonra ilk iş olarak Irak valisi Yusuf b. Ömer es-Sekafî ve Horasan valisi Nasr b. Seyyâr dışında kendisinin veliahtlıktan azledilmesinin destekleyen Hişâm’ın valilerini görevden alarak onları çeşitli işkencelere tabi tuttu. Dayısı Yusuf b. Muhammed’i Hicaz valiliğine atadı. Hişâm ve yakınlarının mallarına el koyarak halka kendini sevdirmek için geniş ihsanlarda bulundu. Hişâm’ın dolu bıraktığı beytülmali altı ayda boşalttı. Bizans ile kara ve denizde küçük çaplı mücadeleler olmuşsa da, Velid döneminde askerî alanda kayda değer bir gelişme olmadı. Hişâm döneminde ortadan kaldırılan Zeyd b. Ali’nin oğlu Yahya hapisten kaçarak Nişabur, Belh, Serahs gibi şehirlerde etrafında Emevîlere karşı ciddi bir muhalefet grubu oluşturdu. Bunun üzerine harekete geçen Horasan valisi Nasr b. Seyyâr Cüzcan’da şiddetli bir savaştan sonra Yahya’yı ortadan kaldırdı (744). Bu dönemde özellikle Ebû Müslim elHorasanî’nin Abbasî ihtilalinin başına geçmesinden sonra özellikle Horasan’daki propoganda faaliyetleri hızlandı. Her türlü kötülüğe uygun bir yapıda olduğu ve kutsal değerlerle alay ettiği nakledilen Velid, kısa bir süre sonra Emevî ailesinden pek çok kişinin de yer aldığı kuvvetli bir muhalefetle karşılaştı. Emevî ailesi ilk defa kendi içerisinde parçalandı. Öte yandan Irak’ta Yemenli unsuru destekleyen Halid b. Abdullah el-Kasrî’nin yeni Irak valisi Yusuf b. Ömer es-Sekafî tarafından öldürülmesi, Yemen asıllı kabilelerin Velid’e düşman olması sonucunu doğurdu. Velid’e karşı gittikçe yaygınlaşan bu hoşnutsuzluk, Emevî ailesinden Yezid b. Velid b. Abdülmelik’in liderlik ettiği bir isyana sebep oldu. Kendi üzerine Yezid b. Velid’in yeğeni Abdülaziz komutasında iki bin kişilik bir birliğin üzerine doğru geldiğini haber alan Velid beraberinde az sayıda kişiyle birlikte sığındığı Filistin’deki Bahrâ Sarayı’nda yakalanıp öldürüldü (17 Nisan 744). Emevî halifelerinin şiire en çok meraklı olanların başında gelen Velid Emevî saraylarının en önemlisi olan Muşattâ’yı inşa ettirmiştir. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 187 Yezid b. Velid Aile içi mücadele sonunda iktidarı ele geçiren Yezid b. Velid annesi Soğd Prensesi Şahferend adlı bir cariye olan ilk Emevî halifesidir. Yezid Kisrâ, Kayser, Hakan ve Mervan’ın torunu olduğunu söyleyerek bununla övünürdü. II. Velid’den sonra halife olan III. Yezid biat törenindeki konuşmasında Ömer b. Abdülaziz’i örnek aldığını, yönetim tarzını ve politikasını buna göre belirleyeceğini ilan etti. Zorla inşaat yaptırmayacağını, kanal açtırmayacağını, ödenemeyecek vergi yüklemeyeceğini, bir yerin gelirini başka yere harcamayacağını, askerleri gereğinden fazla ailelerinden uzak tutmayacağını, başta zayıflar olmak üzere herkesi dinleyeceğini ve zimmîlere iyi davranıp haklarını koruyacağını vaat etti. Tamamı gündelik hayatı iyileştirmeye ve iç barışı sağlamaya yönelik olan bu vaatler, Ömer b. Abdülaziz hariç diğer Emevî halifelerine sıkça yöneltilen ortak şikâyet konularıydı. III. Yezid bu vaatlerini yerine getiremezse cezalandırılması ve azledilmesinin istenebileceğini söyleyerek iktidar ile halk arasındaki kopukluğu gidermede kararlı olduğuna herkesi inandırmaya çalıştı. Çeşitli sebeplerle yurtlarından ayrılmak zorunda kalanların geri dönmelerine izin vererek işe başladı. Ancak daha işin başında kabilelerarası dengeyi sağlayamadığı gibi Kelb kabilesinin öne çıkmasını da engelleyemedi. Halkın durumunu iyileştirmek için reform vaatlerine rağmen Humus, Filistin, Şam, Yemame ve Irak gibi bölgelerdeki kargaşa ve istikrarsızlık ortamı gittkçe derinleşti. Benzer bir durum devlet otoritesinin tamamen yok olduğu Kuzey Afrika için de söz konusuydu. Horasan valisi Nasr b. Seyyâr ile İrmîniyye ve Azerbaycan valisi Muhammed b. Mervan III. Yezid’e biat etmeyi reddederek krizi daha da derinleştirdi. Yezid bütün çaba ve gayretine rağmen iç barışı sağlamaya ve devlet otoritesinin yeniden tesis etmeye güç yetiremedi. Bürokratik yapıya da tam anlamıyla hükmetmeye fırsat bulamadan ve vaatlerini gerçekleştiremeden vefat etti (25 Eylül 744). Beş aydan biraz fazla iktidarda kalan Yezid, II. Velid’in bozduğu bütçe dengelerini sağlayabilmek için maaşlarda kesintiye gittiği için halk arasında eksilten, azaltan anlamında ‘Yezîd en-Nâkıs’ adıyla anılıyordu. İbrahim b. Velid İbrahim b. Velid’de kardeşi Yezid gibi bir cariyenin oğluydu. Halife olmadan önceki hayatı hakkında bilgi yoktur. Ancak kaynaklarda yer alan bazı bilgilerden özellikle Şekil 8.3 I. Velid veya II. Velid’in Yaptırdığı Tahmin Edilen Kusayru Amre Sarayı (C. Tomar Arşivi) 188 İslam Tarihi ve Medeniyeti I hadis ilmiyle uğraştığı anlaşılmaktadır. İbrahim’in siyaset hayatı Halife III. Yezid tarafından Ürdün’e vali tayin edilmesiyle başladı ve veliaht ilân edilmesiyle sürdü. İbrahim, Yezid’in ölümünden sonra on üçüncü Emevî halifesi olarak tahta çıktı. İlk iş olarak III. Yezid’in kendisinden sonra ikinci veliaht tayin ettiği Abdülaziz b. Haccâc b. Abdülmelik’in veliahtlığını onayladı. Ancak İbrahim de kardeşi Yezid gibi meşruiyet kriziyle karşılaştı. Bazı bölgelerde halifeliği tanımadığı gibi başşehir Dımaşk’a yakın Humus halkı dahi kendisine itaat etmedi. Öldürülen II. Velid’in intikamını almak ve onun çocuklarının haklarını korumak için harekete geçen İrmîniyye ve Azerbaycan valisi Mervan b. Muhammed ile İbrahim’i tanımayan valiler en büyük sorunları oluşturuyordu. Üç ay kadar bir süre halifelik makamında kalabilen ve kardeşi gibi Kelb kabilesine dayanmak isteyen İbrahim’in bütün zamanı kargaşa ve istikrarsızlık içinde geçti. Ülkenin her tarafında iç karışıklıklar ve ayaklanmalar hız kazandı. II. Velid’in öldürülmesinden sonra şiddetlenen fitneyi bastırmaktan âciz kalan İbrahim’in döneminde ülkedeki karışıklıklar giderek arttı ve sarsılmış olan merkezî idarenin otoritesi daha da zayıfladı. Bu arada asıl amacı hilâfeti ele geçirmek olan Mervan b. Muhammed harekete geçerek el-Cezîre halkının biatını aldıktan sonra Suriye üzerine yürüdü. Kınnesrîn’e yönelerek İbrahim’in kardeşi olan Vali Bişr’in ordusunu bozguna uğratarak valiyi ve yakın çevresini esir aldı. Ardından halkı biat etmediği için İbrahim’in gönderdiği ordu tarafından kuşatma altında tutulan Humus üzerine giderek şehri işgal etti. Humus halkının biatını aldıktan sonra 80.000 kişilik ordusuyla Dımaşk’a doğru ilerledi, bunun üzerine İbrahim de ona karşı Süleyman b. Hişâm komutasında büyük bir ordu gönderdi. İki ordu Ba’lebek-Dımaşk yolu üzerindeki Aynülcer’de karşılaştı (18 Kasım 744). Savaşı kaybeden İbrahim’in kumandanı Süleyman Dımaşk’a sığındı. Şehirden kaçmak zorunda kalan İbrahim ise bir süre gizlendikten sonra Mervan’a biat edeceğini açıklayarak ondan eman istedi. II. Mervan bu isteği kabul ederek onu yakın çevresine aldı. İbrahim, Emevî hilâfetinin sona erdiği Zap Suyu Savaşı’nda (25 Ocak 750) nehirde boğularak ölenler arasındaydı. Onun daha önce II. Mervan veya Abbasîlerden Abdullah b. Ali tarafından öldürüldüğü de rivayet edilir. EMEVÎLERİN YIKILIŞI VE II. MERVAN Mervan VII. asrın sonlarına doğru el-Cezîre’de doğdu. Annesi Kürt asıllı bir cariye olan Mervan’ın babası Muhammed uzun yıllar el-Cezîre ve İrmîniye valiliği yapmış, bu görevi esnasında Bizans ve Kafkasya cephelerinde düzenlenen seferleri yönetmişti. Mervan’ın en meşhur lakabı eşek anlamındaki ‘Hımâr’ın savaşlardaki sabrından dolayı veya düşmanları tarafından hakaret amaçlı olarak verildiği ileri sürülür. Mervan’a dair ilk bilgiler, 105’te (723-724) Bizans’a karşı düzenlenen seferi komuta ederek Konya ve Kemah’ı ele geçirmesi sebebiyledir. Ardından Kafkas cephesinde savaşan Mervan, 732’de Halife Hişâm tarafından emrinde savaştığı Mesleme b. Abdülmelik’in yerine el-Cezîre, İrmîniye ve Azerbaycan valiliğine tayin edildi. Askerî bakımdan önemli olan bu bölgede kaldığı on iki yıllık süre içinde Hazarlara karşı başarılı seferler düzenledi. Mervan, Hişâm’ın ölümü üzerine yerine geçen Halife II. Velid’e gönderdiği biat mektubunda Emevî zihniyetiyle örtüşen bir üslûp kullandı. Kendisini bu önemli göreve getiren Hişâm’ı zalim olarak nitelerken yeni halifeyi överek gönlünü aldı. II. Velid’in, Emevî ailesinden Yezid b. Velid’in liderliğindeki bir isyan sonucu öldürülmesi, siyasi tecrübesini arttırmış güçlü bir vali ve kumandan olan Mervan’a taht yolunu açmıştı. Mervan, Velid’in intikamını almak ve onun iki oğlunun halifelik haklarını savunmak iddiasıyla III. Yezid’e biat etmeyi reddetti. Ordusunun başında 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 189 İrmîniye’den ayrılıp el-Cezîre’ye geldi. Ancak Derbend’de vekil bıraktığı Sâbit b. Nuaym ve emrindeki Suriyeli Yemenlilerin III. Yezid’e biat ettiğini duyunca geri dönmek zorunda kaldı. Suriye’ye götürmek vaadiyle itaatlerini sağladığı isyancı birliklerle Harran’a gitti ve onları terhis ederek Suriye’ye gönderdi. Ardından Suriye üzerine gitmek için hazırlıklarını tamamladığı sırada III. Yezid’in kendisini el-Cezîre, İrmîniye, Musul ve Azerbaycan valiliğine getirmek istediğini bildiren mektubunu aldı. Teklifi kabul edip isyandan vazgeçerek Yezid’e biat etti. Mervan, III. Yezid’in ölümünden sonra halife olan ve sadece Suriye’nin güneyindeki Yemenli kabilelerce tanınan İbrahim b. Velid’e biat etmedi. Ardından İbrahim’in ordusuyla karşılaştığı Aynülcer Savaşı’nı kazanarak (18 Kasım 744), Velid’in öldürülmesine adı karışan iki kişi hariç diğerlerini Velid’in oğulları adına biat alıp serbest bırakıp Dımaşk’a gitti. Savaştan sağ kurtulan Süleyman b. Hişâm, İbrahim ve bazı yakınları, halifeliğin II. Velid’in oğullarına kalması durumunda babalarının katillerinden intikam alacaklarını düşünerek Mervan Dımaşk’a ulaşmadan Velid’in hapiste bulunan iki oğlunu öldürmeyi kararlaştırdılar. Süleyman bu kararın uygulanmasının ardından beytülmaldeki malları askerine dağıttı ve İbrahim’i alıp Kelbîlerin merkezi Tedmür’e kaçtı. Mervan ordusunun başında Dımaşk’a girdiğinde iki kardeşin öldürüldüğünü öğrendi. Bu gelişme Mervan’ı halifeliğe bir adım daha yaklaştırdı. Emevî ailesinden Ebû Muhammed es-Süfyânî, öldürülmelerinden az önce iki kardeşle birlikte olduğunu ve kendisine Mervan lehine vasiyette bulunduklarını söyleyerek ona biatı gündeme getirdi. Bunun üzerine orada bulunanlar Mervan’ı halife ilân ettiler (7 Aralık 744). Gücünü Kuzey Arabistan kökenli kabilelerden alan II. Mervan, hilâfet merkezini Şam’dan bunların çoğunlukta olduğu Harran’a taşımak zorunda kaldı. Böylece Suriye iki parçaya ayrıldı. Haricîlerle Mücadele II. Mervan Suriye’deki isyanlarla uğraştığı sırada Irak’ta kargaşa vardı. III. Yezid’in Irak valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, Mervan’ın halifeliğini kabul etmeyip Irak valiliğine tayin edilen Nadr b. Said’e karşı bir mücadele başlattı. Yine aynı sıralarda Irak’ta Haricîlerden Sufriyye, Dahhâk b. Kays eş-Şeybânî liderliğinde isyan etmişti. Mervan Irak’a gitmek için yola çıktığında da yeni bir isyanla karşılaştı. Ordusundaki Suriyeli askerler Kınnesrîn’den geçerken orada ikamet eden Süleyman b. Hişâm’a biat etmişlerdi (745). Mervan, kısa sürede etrafında büyük bir kuvvet toplayan ve üzerine gönderdiği öncü birliklerini yenen Süleyman’ı Hufaf denilen yerde ağır bir yenilgiye uğrattı; alınan esirlerin büyük kısmını kılıçtan geçirdi. İsyancıların eline düşen Humus’a giderek beş ay kadar süren bir kuşatmadan sonra burayı ele geçirdi. Ardından muhtemel isyanları önlemek amacıyla Humus, Ba’lebek, Dımaşk, Kudüs ve diğer Suriye şehirlerinin surlarını yıktırdı. 746 yazında Suriye’yi itaat altına aldı. Bu sırada Irak’taki isyancılar da güçlerini iyice arttırdılar. Şehrizor, İrmîniye ve Azerbaycan Haricîlerinin desteğini alan Dahhâk b. Kays, birlikte hareket eden Abdullah b. Ömer ve Nadr b. Said’i yenerek Nisan 745’te Küfe’yi ele geçirdi; bir süre sonra da Musul’a hâkim oldu. Bu sırada Humus muhasarasıyla meşgul olan Mervan Dahhâk’ın üzerine oğlu Abdullah’ı gönderdi. Abdullah’ın Nusaybin civarında Haricîlere yenildiğini duyunca bizzat harekete geçti ve Kefertûsâ’da liderleri Dahhâk’ın da öldürüldüğü büyük savaşta Haricîleri bozguna uğrattı (746). İsyanlarını sürdüren Haricîlerle şiddetli savaşlar yaptıktan sonra sığındıkları Musul’u kuşatı. Dokuz ay süren bu kuşatmanın ardından şehre girerek Horasan’a kaçanları takip ettirdi. Liderleri Şeybân b. Abdülaziz’i ve pek çok askerini ortadan kaldırıp Irak’taki Haricî problemini halletti (747). 190 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Basralı Haricî lideri Ebû Hamza eş-Şârî, 746 yılı hac mevsiminde Mekke’ye giderek Tâlibül-hak lakablı Abdullah b. Yahyâ’ya biat etmiş; ikisi Hadramut’a geçip Abdullah’ın halifeliği için biat almaya başlamışlardı. Böylece Haricîler Hicaz’da da etkinlik kurmak istiyorlardı. 747’de davet için Mekke’ye gelen Ebû Hamza şehri kontrol altına aldıktan sonra aynı yılın ekim ayında Medine’yi de ele geçirdi. Bunun üzerine Mervan tarafından Medine’ye gönderilen ordu, Ebû Hamza’yı hezimete uğratarak Mekke’yi de geri aldı (748). Abdullah b. Muâviye ve Emevî İktidarı Hz. Ali’nin kardeşi Cafer-i Tayyâr’ın oğlunun torunu Abdullah b. Muâviye’nin doğumu ve hayatının ilk dönemi hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Zamanının önemli şairlerinden olan Abdullah 744 yılı sonbaharında Küfe’ye gitti. Küfe valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz ona yakın ilgi göstererek kendisine tahsisat bağladı. Bu sırada Emevî tahtına çıkan İbrahim b. Velîd’e biat etmeyi kabul etmeyen II. Mervan isyan etti. Vali bu karışık durumda başına dert açmasından endişe ettiği Abdullah b. Muâviye’yi hapsetti, fakat Mervan karşısında destek sağlamak gayesiyle de tahsisatını artırdı. Kûfe’deki Hz. Ali taraftarları Hâşimîlerin halifeliğe Emevîlerden daha lâyık olduğunu savunanların teşvikiyle Abdullah isyan bayrağını açtı (Ekim 744). Etrafında daha önce Mugîre b. Said’e bağlı bir grupla, Zeydîlerden müteşekkil oldukça kalabalık bir taraftarı vardı. Bu isyanın asıl sebebi, Hz. Ali’nin torunu Ebû Hâşim’in vefatından sonra ortaya çıkan olaylarla ilişkilendirilir. Ebû Hâşim’in vefatından sonra ona bağlı olanların bir kısmı imamet iddiasında bulundu. Bunlardan Ebû Hâşim’in, imameti Abdullah b. Amr el-Kindi’ye vasiyet ettiğini iddia edenler, Ebû Hâşim’deki ilâhî ruhun ona intikal ettiğini söylüyorlardı. Ancak Abdullah b. Amr’ın taraftarlarından biat almaması ihanet olarak görerek kendilerine yeni imam olarak Abdullah b. Muâviye’yi seçmişlerdi. Böylece siyaset alanına giren Abdullah ve taraftarları vali tarafından kuşatılınca savaş alanını terk edip Kûfe’deki iç kaleye sığındılar. Daha sonra şehri terketmeleri şartıyla kendilerine eman verildi. Abdullah, taraftarlarıyla İran’a giderek önce İsfahan’ı daha sonra da İstahr, Cibal, Kirman, Hûzistan ve Kumis’i ele geçirdi. Taraftarları arasında, başta mevalî olmak üzere her gruptan insan ve bazı Emevî ileri gelenleri vardı. Bunlar ortak düşmanları Mervan’a karşı iş birliği içindeydiler. Abdullah sağladığı bu destekle bölgedeki egemenliğini güçlendirerek kendi adına para bastırdı. Mervan, halifelik makamını ele geçirip idareye hâkim olunca kumandanlarından Âmir b. Dubara’yi ona karşı gönderdi. Yapılan savaşta mağlûp olan Abdullah Horasan’a kaçtı. Burada Abbasîler adına faaliyette bulunan Ebû Müslim’den ilgi ve yardım göreceğini umarak ona kendisini himaye etmesi için edebî değeri haiz bir mektup yazdı. Ancak umduğunu bulamadığı gibi onun emriyle hapsedildi ve bir müddet sonra da öldürüldü (747). Zap Suyu Savaşı ve Bir Dönemin Kapanışı Tahta oturduğu andan itibaren cepheden cepheye koşmak zorunda kalan II. Mervan yaklaşık üç yıl içinde el-Cezîre, Irak, Suriye, Mısır ve Arabistan’da kontrolü sağlayarak başşehir Harran’a döndü. Ancak tam bu sırada kendisini ve Emevî hanedanını ortadan kaldıracak büyük bir isyanla karşılaştı. Horasan Valisi Nasr b. Seyyâr’ın bütün ikazlarına rağmen ilgilenemediği bu tehlike Abbasî ihtilal hareketiydi. Horasan’daki Emevîlere muhalif unsurları bir araya getiren ve bilhassa İranlı mevalî Mûte Savaşı’ndaki fedakârlığından dolayı Hz. Peygamber’in Zülcenâhayn lakabı verdiği büyük dedesi Cafer-i Tayyâr’ın bu lakabına nispetle, Abdullah’ın etrafında toplanarak onu imam tanıyan gruba Cenâhiyye denilir. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 191 tarafından desteklenen Ebû Müslim el-Horasânî; 747 Haziran’ında siyah bayrağı açarak Abbasî isyanını başlattı. Ebû Müslim, II. Mervan ve Irak valisinden ciddi bir yardım alamayan Nasr b. Seyyâr’ın barış tekliflerini reddetti. İki taraf arasındaki çatışmalar sürekli Nasr’ın mağlûbiyetiyle sonuçlandı. Nasr 15 Ocak 748’de Horasan valilik merkezi Merv’i, Haziran ayında Nîşâbur’u terk etmek zorunda kaldı; Irak’tan gönderilen kuvvetler ulaşamadan sığındığı Kumis’i de kaybetti. 749 yılı sona ermeden Abbasîler Horasan’ın tamamını kontrol altına aldılar. Bir süre sonra Küfe’yi ele geçiren Abbasî ihtilalinin önderleri Ebü’l-Abbas esSeffâh’ı halife ilân ettiler (28 Kasım 749). Abbasîlerin ilk halifesi olarak biat alan Seffâh amcası Abdullah b. Ali’yi Mervan’a karşı gönderdi. Savaş hazırlıklarını tamamlayıp Harran’dan Musul’a hareket eden Mervan, Büyük Zap suyunun sol sahilinde Abbasî ordusunu karşısında buldu. 16 Ocak 750’de başlayan ve gün geçtikçe şiddetini arttıran savaş 25 Ocak Cumartesi sabahı Mervan’ın ağır yenilgisiyle sonuçlandı. Askerî kabiliyetine ve daha büyük bir orduya sahip olmasına rağmen mağlûbiyeti, onun ordusundaki Mudarî ve Yemenî kabileler arasındaki rekabete, özellikle de Suriyeli askerlerin kendisine olan kırgınlıklarına bağlanır. Mervan, kumandan olarak girdiği savaşlarda aldığı bu ilk mağlûbiyetin ardından emrindeki kuvvetlerle Harran’a çekildi, ancak orada da tutunamadı. Kendisini takip eden Abdullah b. Ali’nin önünden kaçarak Kınnesrîn, Humus ve Dımaşk üzerinden Filistin’e geçti. Kaçışını Mısır istikametinde devam ettirdi ve düşman askerinin yararlanmasını önlemek için geçtiği yerlerdeki ekinleri yaktırdı. Yukarı Mısır’ın Bûsîr köyünde kendisine ulaşan Abbasî kuvvetleriyle girdiği çatışma sırasında öldürüldü (5 Ağustos 750). Vâsıt’ta direnen eski Irak valisi Ebû Halid İbn Hübeyre’nin de teslim olmasıyla Emevî Devleti tarihe karıştı. Emevî ailesi mensuplarının tamamını ortadan kaldırmak isteyen Abbasîler, Kuzey Afrika’ya kaçıp oradan Endülüs’e geçerek Endülüs Emevî Devleti’ni kur’an Abdurrahman b. Muâviye b. Hişâm dışındakileri katlettiler. Halifeliği beş yıl on ay süren II. Mervan, Harran Büyük Camii’ni (Firdevs Camii) genişleterek burada büyük bir saray yaptırdı. el-Cezîre eyaletinin merkezi haline getirip ayrı bir divan tahsis ettiği Musul şehrini genişleterek caddeler açtırdı, etrafını surlarla çevirerek büyük bir cami inşa ettirdi. II. Mervan halife olunca II. Velid’in çocuklarının katilleri başta olmak üzere muhaliflerine nasıl davrandı? Araştırınız. Emevî Devleti’nin Çöküş Sebepleri Emevî Devleti’nin çöküşünü hazırlayan ve yıkılmasına sebep olan nedenleri son dönem halifelerine, özellikle de II. Mervan’a bağlamak doğru değildir. Çünkü 661-750 yılları arasında hüküm süren Emevî hanedanının uzun ömürlü olmaması, kuruluşundan itibaren ortaya çıkan gelişmelerle doğrudan ilişkilidir. Genel kabul gören ve Emevîlerin tenkit edildikleri hususlardan da olan sebepler şu şekilde maddeleştirilebilir: 1. Emevîler istişare temeline dayanan, ehliyeti esas alan, şûra ve biat esasları etrafında kurumlaşan hilâfet sistemini değiştirdiler. Yerine kuvvete dayanan ve babadan oğula veya aileden birine intikal eden saltanat uygulamasını getirdiler. Böylece İslâm’ın ön gördüğü devlet reisliği, Arap asil sınıfına dayanan hükümdarlığa dönüşerek, evrensel İslâm devleti gitgide etnik unsura dayalı bir hâle geldi. Böylece resmen olmasa da, fiilen mutlak verasete 4 192 İslam Tarihi ve Medeniyeti I dayalı bir hükümdarlığa dönüşen Emevî hilâfetinin meşruiyeti tartışılan bir konu oldu. Emevîlere karşı oluşan Şiî, Zübeyrî ve Haricî muhalefet propagandalarını hilâfetlerinin meşru olmadığı iddiasına dayanarak yürüttüler. Emevî Devleti’nin çöküşüyle sona eren meşruiyet fikrinin meyvelerini ise gizli propagandalarını çeyrek asır Hz. Ali evlâdı adına yürüten Abbasîler topladı. 2. Hilâfetin yapısında meydana gelen bu önemli değişiklik İslâmiyet’le ortadan kaldırılmaya çalışılan, Câhiliye dönemi alışkanlığı kabilecilik anlayışının yeniden ortaya çıkardı. Kabilelerarasında İslâm’dan önce görülen rekabet ve savaşlar İslâm’la birlikte büyük çapta ortadan kalkmıştı. Ancak fetihlerden sonra siyasî ve iktisadî menfaatler eski düşmanlıkları yeniden körükledi. Askerî teşkilâtın kabile temeli üzerine oturması, kabile asabiyetiyle hareket eden halifelerin iktidar hırslarıyla karşılıklı ve dönüşümlü olarak kabileleri kullanmaları, bazen iki veliahtin tayini toplumun KuzeyliGüneyli ya da Mudarî-Yemenî diye bölünmesini beraberinde getirdi. Bunun sonucunda kuzey ve güney Arapları hiç kesilmeyen rekabet ve mücadelelerini Emevî iktidarı üzerinden yürütmeye başladılar. Özellikle Emevî iktidarının temel dayanağı Yemenli kabilelerin son dönemlerde devletin aleyhine dönmesi yıkılışı çabuklaştırdı. Emevî hilafetinin meşru olmadığı iddiasına dayanan muhalefet hareketlerinin gelişerek isyana dönüşmesinde de kabilecilik anlayışı etkin bir rol üstlendi. 3. Emevî Devleti’nin en karakteristik özelliği bir Arap devleti olmasıdır. Kuruluştan itibaren bu özellik kendini hissettirmiş, ilerleyen yıllarda çok daha belirgin bir şekilde katı bir ırkçılığa dönüşmüştür. Arapçılık taassubuyla, Müslüman olsalar dahi Arap olmayan tebaa, Arapların faydalandığı birtakım haklardan mahrum edildiler. Bu durum Arap olmayan unsurların Araplara bakış açısını etkilemiş, zamanla da idareden nefret etmelerine sebep olmuştur. Bütün bunlar mevalînin yönetim aleyhtarı bütün oluşumları desteklemesine ve muhalefet hareketleri içerisinde yer almasına yol açmıştır. Haklarının verilmediğini görerek yönetime muhalif güçleri desteklemeyi kendine prensip edinen mevalînin en sonunda Abbasî davetine katılması, Emevîlerin yıkılmasını amaçlayan bu hareketin sonuca ulaşmasına önemli katkı sağlamıştır. 4. Emevî yöneticilerinin Müslümanların hafızalarında derin izler bırakan ve toplumu rahatsız eden bazı olayların içinde yer almış olmaları, halkın idareden soğumasını beraberinde getirmiştir. Başta Ali Evlâdı olmak üzere muhalifleri çok sert usullerle bastırmaları, Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi, Medine’nin işgal edilmesi, Kâbe kuşatmaları gibi Müslümanların maşeri vicdanında derin yaralar açan ve ayrılıklara sebep olan olaylar toplumla devletin arasının kapanmayacak şekilde açılmasına sebep olmuş ve fikrî ihtilaflara zemin teşkil etmiştir. 5. II. Velîd’in halifelikten hal`edilmesinde aile arasında ortaya çıkan iç mücadele Emevîler döneminde bir dönüm noktasıdır. Bu olayla, yıllardan beri Emevîlerin egemen olduğu ve iktidarlarının en büyük destekçisi Suriye ikiye bölündü. Bunun üzerine II. Mervan Dımaşk’ın yerine Harran’ı hilâfet merkezi yaptı. Emevîler hakkında ayrıntılı bilgi için İ. Aycan-İ. Sarıçam’ın Emevîler adlı eserine başvurabilirsiniz. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 193 Özet I. Velid zamanındaki fetihleri ve medeni gelişmeleri tanımlayabilmek Babasının yönetim politikasını sürdürmek isteyen Velid, başta Irak valisi Haccâc olmak valileri görevlerinde bıraktı. Ardından İslâm tarihinin ikinci büyük fetih harekâtını başlattı. Velid dönemi, Mâverâünnehir fâtihi Kuteybe b. Müslim, Sind ve civarının fâtihi Muhammed b. Kasım esSekafî, Anadolu gazalarının meşhur ismi kardeşi Mesleme b. Abdülmelik, İspanya fâtihleri Târik b. Ziyâd ve Mûsâ b. Nusayr gibi ünlü kumandanlarının fetihleriyle dopdolu geçti. Ülkenin sınırları Türkistan’dan Fransa içlerine, Anadolu’dan Hindistan sınırlarına kadar genişledi. Müslümanlar dünya hâkimiyetine doğru önemli mesafe katettiler. Ülkenin imarına büyük önem veren I. Velid, Kudüs’teki Mescid-i Aksa ile Dımaşk’taki Emeviyye Camii başta olmak üzere camiler yaptırdı, köprüler inşa ettirdi ve yeni yollar açtırdı. Sağlıkla ilgili her türlü ihtiyacın karşılandığı çok amaçlı tesisler yaptırdı. Ömer b. Abdülaziz’in İslâm tarihindeki yerini açıklayabilmek İyi bir eğitim ve öğretim gören Ömer b. Abdülaziz Medine valiliği yaparak bürokratik deneyim kazandı. Kendisinden önceki ve sonraki Emevî devlet başkanlarından çok farklı bir anlayışa sahip olan Ömer ile birlikte Hulefâ-yi Râşidîn dönemindeki halifelik zihniyeti tekrar gündeme geldi. Âlimlerin görüşlerine büyük değer veren ve uyarılarını dikkate alan Ömer, halka zulmeden ve halk tarafından sevilmeyen vali ve diğer önemli devlet memurlarından büyük bir kısmını görevden alarak yerlerine bilgili, dürüst ve güvenilir kimseler tayin etti. Halife, kendisinden önce haksız yere el konulmuş eşya ve mallan hazineye devretti. Toplumun her kesimine haklarını vererek onları memnun etmek isteyen halife yönetime muhalif gruplarla barışmanın yollarını aradı. Çeşitli unsurları birbirleriyle kaynaştırmaya çalışarak, Hz. Ali evlâdına ve onları destekleyenlere karşı çok iyi davrandı. Haricîlere karşı ikna yoluyla mücadeleyi prensip edindi. Devletin kuruluşundan beri adeta ikinci sınıf insan muamelesi gören mevalîden alınan haksız vergileri kaldırarak bütün Müslümanları eşit hale getirdi. Gayri Müslimlerin hukukuna da riayet ederek haklarını vermeye çalıştı. Ülkede yaşayan diğer din mensupları arasında İslâm dinini yaymak için büyük çaba gösterdi. Bu çalışmalar sayesinde bilhassa Berberiler ve Türkler arasında İslâmiyet hızla yayıldı. Beşinci râşid halife olarak kabul edilen Ömer’in halifeliği yaklaşık iki buçuk yıl sürdü. Halifeliğe ehil olanın istişare yoluyla seçilmesi sistemini yeniden başlatmak istiyordu; ancak bunu gerçekleştiremedi. Abbasî ihtilalinin oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabilmek Abbasîler hilâfet makamını ele geçirmek için oluşan bütün şartları kendi lehlerine ustaca kullandılar. Ülke çapında yaygın olan memnuniyetsizlikten faydalanan Abbasîler, kısa zamanda Emevîlere karşı başlatılan harekete yön vermeye başladılar. Hz. Peygamber’in amcası Abbas’ın torunu Ali babası ve dedesi gibi siyasi olaylarla ilgilenmeyip ilimle meşgul oluyordu. Ancak I. Velîd’in baskısı üzerine Dımaşk’ı terk ederek 714’de, Suriye hac yolu üzerinde bulunan Humeyme’ye giderek ihtilal hareketini başlattı. Hz. Ali taraftarlarının büyük bir kısmı Hz. Ali’nin oğlu Muhammed b. Hanefiyye’nin oğlu Ebû Hâşim’i destekliyordu. Ebû Hâşim’in ikametgâhını Humeyme’ye nakletmesiyle Abbasîler Şiîlerin desteğini de sağladılar. Abbasî propagandası ve yeraltı faaliyetlerinin merkezi Kûfe olup bu faaliyetleri yürüten teşkilât 718’de kuruldu. Abbasî hareketini on iki nakîb ve bunlara bağlı yetmiş dâî büyük bir gizlilik içinde yürüttü. Biat kendileri için değil, ileride Peygamber ailesinden, üzerinde ittifak edilecek bir şahıs adına alınıyordu. Abbasî davetinin propoganda sahası ise Horasan’dı. Hidaş’la başlayan faaliyetler Ebû Müslim ile en üst seviyeye ulaştı. 1 2 ?3 194 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Emevîlerin yıkılış süreci ve sebeplerini anlatabilmek Hilâfetin saltanata dönüşmesi kabilecilik anlayışının yeniden ortaya çıkmasını beraberinde getirdi. Askerî teşkilâtın kabile temeli üzerine oturması, kabile asabiyetiyle hareket eden halifelerin kabileleri kullanmaları, toplumun Kuzeyli-Güneyli ya da Mudarî-Yemenî diye bölünmesine sebep oldu. Hilâfetteki bu dönüşüm Emevî iktidarının meşruiyetinin tartışılmasına sebep olduğu gibi muhalefet hareketlerine de zemin teşkil etti. Emevîler hilâfeti Arap asil sınıfına dayanan hükümdarlığa dönüştürerek devleti etnik unsura dayalı bir hâle getirdiler. Araplar giderek imtiyazlı bir sosyal sınıf durumuna gelirken İslâmiyet’i kabul eden Arap olmayan unsurlar ise ikinci sınıf vatandaş muamelesi görüyorlardı. Bu tutum iktidara karşı kuvvetli bir muhalefetin doğmasına zemin hazırladı. Emevî yöneticilerinin Müslümanların hafızalarında derin izler bırakan ve toplumu rahatsız eden bazı olayların içinde yer almış olmaları da, halkın idareden soğumasını beraberinde getirdi. II. Velîd’in halifelikten hal`edilmesinde aile arasında ortaya çıkan iç mücadele sonunda Suriye’nin ikiye bölünmesi Emevîlerin sonu anlamına geliyordu. Bu arada, son Emevî halifelerinin beceriksiz ve vizyon sahibi olmadıkları da unutulmamalıdır. Bütün bunların yanında diğer bir yıpratıcı güç de Abbasîler idi. Abbasîler hilâfet makamını ele geçirmek için bütün bu şartları kendi lehlerine ustaca kullandılar. 4 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 195 Kendimizi Sınayalım 1. Orta Asya’da Türklerin yoğun yaşadığı yerlerdeki mücadelesiyle öne çıkan komutan aşağıdakilerden hangisidir? a. Musa b. Nusayr b. Mesleme b. Abdülmelik c. Kuteybe b. Müslim d. Muhammed b. Yusuf e. Tarık b. Ziyâd 2. İspanya’ya ilk keşif birliği aşağıdakilerden hangisi kumandası altında gönderilmiştir? a. Tarık b. Ziyâd b. Tarîf b. Mâlik c. Kuteybe b. Müslim d. Mesleme b. Abdülmelik e. Musa b. Nusayr 3. Aşağıdakilerden hangisi Ömer b. Abdülaziz’in yönetim anlayışını benimsememiştir? a. Haricîler b. Hz. Ali taraftarları c. Zimmîler d. Emevîler e. İbâzîler 4. Aşağıdakilerden hangisi Süleyman b. Abdülmelik döneminde etkin rol oynamıştır? a. Yezid b. Mühelleb b. Haccâc b. Yusuf c. Kuteybe b. Müslim d. Ubeydullah b. Ziyad e. Musa b. Nusayr 5. Aşağıdakilerden hangisinin annesi bir cariyedir? a. Abdülmelik b. Mervan b. Yezid b. Muâviye c. Hişâm b. Abdülmelik d. Ömer b. Abdülaziz e. İbrahim b. Velid 6. Hişâm b. Abdülmelik hilafet merkezini Şam’dan nereye nakletmiştir? a. Harran b. Rusâfe c. Bağdat d. Nişabur e. Medine 7. İslâm’ın yayılışı aşağıdakilerden hangisi döneminde hızlanmıştır? a. Yezid b. Muaviye b. Süleyman b. Abdülmelik c. Ömer b. Abdülaziz d. Yezid b. Abdülmelik e. Hişâm b. Abdülmelik 8. Aşağıdaklerden hangisi Emevî tahtına çıkamamamıştır? a. Yezid b. Abdülmelik b. Velid b. Abdülmelik c. Süleyman b. Abdülmelik d. Mesleme b. Abdülmelik e. Hişâm b. Abdülmelik 9. Abbasî ihtilalinin hazırlıkları aşağıdaki şehirlerden hangisinde başlamıştır? a. Mekke b. Harran c. Şam d. Fustât e. Kûfe 10. Aşağıdaki olaylardan hangisi Emevî Devleti’nin yıkılış sebepleri arasında sayılamaz? a. Kâbe kuşatmaları b. Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi c. Harre savaşı d. Hz. Hasan’ın hilafeti Muâviye’ye bırakması e. Abdullah b. Zübeyr hareketi 196 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse “Asya Seferleri” başlığını yeniden okuyunuz. 2. b Yanıtınız doğru değilse “Kuzey Afrika Seferleri ve İspanya’nın Fethi” başlığını yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse “Ömer b. Abdülaziz’in Yönetim Anlayışı” başlığını yeniden okuyunuz. 4. a Yanıtınız doğru değilse “Süleyman b. Abdülmelik Dönemi” başlığını yeniden okuyunuz. 5. e Yanıtınız doğru değilse “İbrahim b. Velid” başlığını yeniden okuyunuz. 6. b Yanıtınız doğru değilse “Hişâm’ın Bazı İcraatları ve Vefatı” başlığını yeniden okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse “Ömer b. Abdülaziz’in Yönetim Anlayışı” başlığını yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Anadolu Seferleri” başlığını yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse “Abbasî Daveti’nin Başlaması” başlığını yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız doğru değilse “Emevî Devleti’nin Çöküş Sebepleri” başlığını yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Süleyman b. Abdülmelik kardeşi Velid’e bağlılıkları ve özellikle kendisinin tahta vâris olmasını engelleme hususundaki teşebbüsünde Velid’i destekledikleri için Haccâc, Kuteybe ve Muhammed b. Yusuf ’a düşmanlık besliyordu. Halife olunca veliahtlığına karşı çıkarak I. Velid’in yanında yer alan Kuteybe ile Muhammed’in görevlerinde kalmalarına izin vermediği gibi onları ortadan kaldırttı (715). Sıra Sizde 2 Hişâm, hilâfete geldikten sonra Irak valiliğine tayin ettiği Halid b. Abdullah el-Kasrî’yi devlet malını zimmetine geçirmek ve Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştîleri himaye etmek gibi ithamlar sebebiyle 738’de görevden aldı. Halid, on beş yıllık valiliği sırasında Irak’a en huzurlu ve müreffeh dönemlerinden birini yaşatmış, Haricî isyanları bastırdığı gibi Şiîlerin girişecekleri isyana da engel olmuştu. Ancak iç politikadaki siyasi dengeler kendisini Güney Arapları tarafını tutmaya zorlamıştır. Sıra Sizde 3 Emevîler devrinde Anadolu’da Bizans’a karşı yapılan savaşlarda ün kazanmış, Müslümanlar ve özellikle Türkler arasında büyük bir gazi-veli hüviyetiyle yüceltilip destan kahramanı yapılmış Müslüman emîrdir. Tarihi şahsiyetiyle efsanevi şahsiyeti birbirine karışan, Endülüs’ten Orta Asya’ya kadar bütün Müslüman milletlerin ortak malı hâline gelen Battal Gazi’nin gerçek hüviyetiyle efsanevî hüviyetinin birbirinden ayrı olarak ele alınması gerekir. Battal Gazi’nin savaşlarını anlatan İslâm ve Bizans kaynaklarının zikrettikleri bölge, şehir ve kasaba adlarına bakıldığında onun başta Kayseri, Afyon ve Eskişehir yöresi olmak üzere, el-Cezîre ve Suriye’de faaliyet gösterdiği görülür. Battalnâme başta olmak üzere Türk kaynakları ise onu daha ziyade Malatya yöresinde savaşmış gösterirler. Battal Gazi’nin ölümüyle ilgili de çeşitli rivayetler vardır. O, bugün Eskişehir’in güneybatısında yer alan Seyitgazi kasabasının bulunduğu antik Akroinon mevkiindeki bir muharebe sırasında şehit olmuş ve buraya defnedilmiştir (740). Sıra Sizde 4 II. Mervan tahta çıkıp biat aldıktan sonra, II. Velid’in öldürülmesinden sorumlu tuttuğu Kaderiyye mezhebi mensupları hariç önceden karşısında yer alan muhaliflerinin tamamın affetti. Kendisi aleyhine birleşen Abdülmelik evlâdına da dostça davranarak akrabalık hukukunu koruyacağını gösterdi. Halifelikten vazgeçtiğini açıklayan İbrahim b. Velid ile kumandanı Süleyman b. Hişâm’ı da bağışlayarak biatlerini kabul etti. 8. Ünite - I. Velid’den Yıkılışına Kadar Emeviler 197 Yararlanılan Kaynaklar Apak, A. (2008). Anahatlarıyla İslâm tarihi (3): Emevîler Dönemi, İstanbul. Atçeken, İ. H. (2001). Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik, Ankara. Avcı, C. (2003), İslâm-Bizans İlişkileri, İstanbul. Aycan, İ.-Sarıçam, İ. (1993). Emevîler, Ankara. İbnü’l-Esîr (1979), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XIII, Beyrut. Küçükaşcı, M. S. (2003). Cahiliye’den Emevîler’in Sonuna Kadar Haremeyn, İstanbul. Ostrogorsky, G. (1991), Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), Ankara. Taberi (1972), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (nşr. Ebu’l-Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut. Uçar, Ş. (1990), Anadolu’da İslâm-Bizans Müca - delesi, İstanbul. Wellhausen, J. (1963). Arap Devleti ve Sukutu (çev. Fikret Işıltan), Ankara. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi - si “Abbasîler”, “Battal Gazi”, “Cüneyd el-Mürrî”, “Emevîler”, “Haccâc b. Yusuf ”, “Halid b. Abdullah el-Kasrî”, “Hişam b. Abdülmelik, “İbrahim b.Velid”, “Kuteybe b. Müslim”, “Musa b. Nusayr”, “Mürcie”, “Ömer b. Abdülaziz”, “Savâif ” ve “Süleyman b. Ab - dülmelik” maddeleri. 9 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İspanya’nın fetihden önceki durumunu ve Endülüs’ten önce Kuzey Afrika’daki İslâm fetihlerini açıklayabilecek, İspanya’nın fethinde rol oynayan sebepleri değerlendirerek fethin seyri hakkında bilgi sahibi olabilecek, Endülüs Emevî devleti hakkında genel bir değerlendirmede bulunabilecek, Endülüs’ün emîrlikten hilafete geçiş sürecini tahlil edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • İber Yarımadası • Cebel-i Tarık • Septe • Vâdi Lekke • Kurtuba • Medînetüzzehrâ • Medinetüzâhire, • Vizigotlar • Araplar • Berberîler • Hammûdîler • Velid b. Abdülmelik • I. Hişam • I. Hakem • II. Abdurrahman • III. Abdurrahman • II. Hakem • II. Hişam • Ömer b. Hafsun • Witiza • Rodrigo • Julianus • Musa b. Nusayr • Tarif b. Malik • Tarık b. Ziyad • Ziryab • Toledo Konsili • Poitiers Savaşı • Musârra Savaşı • Rabaz İsyanı • Maliki Mezhebi İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti I Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) • MÜSLÜMANLAR İSPANYA’DA • ENDÜLÜS’TE VALİLER DÖNEMİ (714-756) • ENDÜLÜS’TE EMÎRLİK DÖNEMİ (756-929) • ENDÜLÜS’TEHİLAFETDÖNEMİ (929-1031) İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I MÜSLÜMANLAR İSPANYA’DA Hulefâ-yi Râşidîn döneminde başlayan fetih hareketleri iç siyasi olaylar sebebiyle ara sıra kesintiye uğrasa da durmaksızın sürdü. Sonuçta Müslümanlar tarafından Sâsânî İmparatorluğu’na tâbi Irak, İran ve Azerbaycan ile Bizans İmparatorluğu’na ait Suriye, el-Cezîre ve Filistin ele geçirildi. Bu dönemde hâkimiyet sahasını Kuzey Afrika’yı da içine alacak şekilde genişleten Müslümanlar daha Hz. Ömer zamanından itibaren 640 yılında Feremâ ve Bilbays, 641’de Babilon, 642 yılında İskenderiye ve ardından 643’te Trablusgarb’ı fethetmiş; Hz. Osman zamanında Bizans’ın Kuzey Afrika bölgesi yöneticisi Georgios’un merkezi Sübeytula’yı ele geçirerek Tunus’a kadar uzanan oldukça geniş bir alanın zaptedilmesini sağlamışlardı. Emevîler zamanında da fetih hareketleri sürdü. Kartaca’nın ele geçirilmesinden sonra Halife Abdülmelik b. Mervan tarafından Ifrıkiyye Valiliğine getirilen Musa b. Nusayr’ın çabaları ile Mağrib-i Evsat (Tunus ve Cezayir) ele geçirildi ve; İslamiyet bu bölgede hızla yayılmaya başladı. Aynı zamanda Mağrib-i Aksâ’yı da (Fas ve Moritanya) fethetmek için çalışmalara başlayan Musa, Abdülmelik’ten sonra Velid b. Abdülmelik döneminde de (705-715) görevine devam etti. Septe ve birkaç yer hariç Kuzey Afrika’nın tamamını hâkimiyeti altına alan Musa b. Nusayr, ayrıca Tunus’ta yaptırdığı tersane ile donanmanın güçlenmesini sağladı ve bu sayede Sardinya, Mayurka ve Minorka adalarını fethetti. Musa Berberîlerin merkezi olan ve Afrika ile Avrupa arasında geçiş konumunda bulunan Tanca’yı ele geçirmek için komutanı ve azatlı kölesi Berberî asıllı Tarık b Ziyad’ı gönderdi ve şehir 708 yılında Müslümanların eline geçti. Bundan sonra Müslümanların gözü o dönemde İberik yarımadasının tümünü kapsayan başka bir coğrafyaya İspanya’ya çevrildi. Burası Müslümanların fethiyle birlikte Endülüs olarak adlandırılmış; Müslümanlar bu ismi bölgede yönetimleri altında bulunan bütün topraklar için kullanmışlardır. Ancak Hıristiyanların Müslümanlara ait toprakları yeniden ele geçirmek için başlattıkları Reconquista hareketi sonucu bu ad zamanla Müslümanların elinde kalan daha az bir bölgeyi ifade eder hâle gelmiştir. Bölge batıdan Atlas Okyanus’u, doğudan Akdeniz ile çevrilmiş, Pirene Dağları ile Avrupa’dan, Cebel-i Tarık Boğazı ile de Afrika’dan ayrılmış son derece önemli bir konumdadır ve Müslüman fethi sayesinde İslâm Medeniyeti’nin batıdaki temsilcisi olacaktır. Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 200 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Müslümanlardan Önce İspanya Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyetinde bulunan bölgeye özellikle V. Yüzyıldan itibaren Vandal, Alan, Suev ve Vizigot gibi Germen kavimleri girmeye başladı. İmparatorluğun bunlara karşı koymada yetersiz kalması ve bölgeyi yeniden düzenleme çabaları sonuçsuz kalınca bu Germen kavimlerinden biri olan Vizigotların 468 yılında Kral Euric liderliğinde hâkimiyetleri başladı. Evrensel imparatorluk iddiasında bulunan Bizans İmparatoru Iustinianos’un (527-565) bir zamanlar Roma İmparatorluğu’na ait bu yerleri ele geçirebilmek için giriştiği mücadeleler sonucunda bölgenin özellikle güneyi 554 yılında Bizans İmparatorluğu’na geçti. Ancak bu durum uzun sürmedi; zira Kral Leovigild (569-586) tarafından bu toprakların bir kısmı tekrar ele geçirildi. Kendisine merkez olarak Toledo’yu (Tuleytula) seçen Leovigild zamanı Vizigotların İspanya hâkimiyetine neredeyse tamamen sahip oldukları bir dönemdi. Vizigotlar Germen kavmi oldukları için kurdukları bu devlette kendilerine özgü kuralları ve kanunları uygulamış ancak başarılı olamamışlardı. Adaletsiz yaklaşım, haksız uygulamalar ve alınan yanlış kararlar kendi halkı başta olmak üzere herkesin tepki duymasına yol açtı. Bu duruma Leovigild’in oğlu Recaredo zamanında (586-601) 589 yılında yapılan III. Toledo Konsili’nde mensubu oldukları Arius mezhebini bırakıp Katolikliği seçmeleri bile çare olamadı. Zira başta din adamları olmak üzere çoğu kesim bu dini kendi çıkarları için kullandı ve bu durum da toplumda büyük huzursuzluklara yol açtı. Birlikte yaşadıkları ve hiç değer vermedikleri Yahudilere yaptıkları eziyet ve onları çıkardıkları kanunlarla din değiştirmeye zorlamaları ve hatta köle kabul etmeleri mevcut durumu daha da ağırlaştırdı. Karışıklık, isyan ve taht kavgaları ülkede hiç eksik olmadı. Bu durum Kral Witiza’ya kadar devam etti; hatta onun 709 yılında ölümünden sonra yerine geçen oğlu Agila’nın çocuk olması ve tecrübesizliği ileri sürülerek yine bir kargaşa ortamı oluşturuldu. Sonunda devlet ileri gelenlerinin isteği üzerine Agila’nın yerine kraliyet ailesine mensup olmayan Baetica dükü Rodrigo’nun (710-711) geçmesi sağlandı. Alınan bu karara Witiza’nın oğulları çok üzüldü ve tekrar tahta sahip olabilmek için çalışma yapmaya başladılar. Rodrigo’ya Septe (Ceuta) valisi Julianus da karşıydı ve bunu sonuna kadar devam ettirdi. Gerek Julianus gerekse Witiza’nın oğulları bundan sonra başlayacak olan İslâm fethinde mühim roller üstleneceklerdi. İslâm fethi öncesi İspanya hakkında geniş bilgi için B. F. Reilly’nin, The Medieval Spains ile J. F. O’Callaghan’ın, A History of Medieval Spains adlı eserlerinin ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz. İspanya’nın Fethi Musa b. Nusayr, Kuzey Afrika’nın fethinden sonra sıranın İspanya’ya geldiğini düşünmeye başlamıştı. Çünkü Müslümanlar için İspanya’dan başka gidilecek elverişli bir bölge bulunmamaktaydı. İspanya’nın o an içinde bulunduğu otorite boşluğu ve kargaşa ortamı da Müslümanların lehine olabilecek bir durum arz etmekteydi. Ayrıca Kral Witiza’nın oğulları ve Septe hâkimi Julianus da rivayete göre kendisini fetih için İspanya’ya çağırmaktaydı. Sonunda Musa b. Nusayr, Emevî Halifesi Velid b. Abdülmelik’e mektup yazarak, İspanya’yı fethetmek için izin istedi. Halife de ona yazdığı mektupta Müslümanların canını tehlikeye atmamasını, bütün orduyla İspanya’ya gitmektense küçük birlikler yollayarak durumu tetkik etmesini ve ondan sonra kararını vermesini istedi. Bunun üzerine Musa, Berberî asıllı olduğu 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 201 ifade edilen Tarîf b. Mâlik komutasında 500 kişilik bir keşif birliğini İspanya’ya yolladı. İspanya’nın güneyinde Yeşil Ada’ya (Ceziretü’l-Hadra) Temmuz 710’da çıkan bu birlik durumun fetih için gayet müsait olduğunu gördü ve geri döndükten sonra izlenimleri hakkında Musa b. Nusayr’a bilgi verdi. Gelen bu haberlerle cesaretlenen Musa b. Nusayr esaslı bir fetih harekâtı için hazırlıklara başladı ve kumandanlığa Tanca Fatihi Tarık b. Ziyad’ı getirdi. Tarık, 7000 kişiden meydana gelen ve genelde Berberîlerden oluşan ordusunu kendi gemileri ve muhtemelen Julianus’un da yardımları ile karşıya geçirmeyi başardı. Ordu İspanya’nın en güney ucu Calpe’ye (Cebel-i Tarık veya Gibraltar) Nisan 711’de çıkarak karargâhını kurdu. Buradan Yeşil Ada’ya kadar olan bölgeyi kontrol altına alan Tarık ve askerleri süratle ülkenin içlerine doğru ilerlemeye başladı. Rodrigo Müslümanların harekâtı esnasında kuzeyde Pamplona ve Beşkens bölgesinde Franklarla mücadele halindeydi ve Müslümanların ülkesine girdiğini kendisine gönderilen bir haberci vasıtasıyla öğrenebildi. Hemen buradaki işlerini bırakıp Müslümanlara karşı koyabilmek için başkent Toledo’ya gitti ve süratle ordu hazırlığına başladı. Bu esnada düşman addettiği eski kral Witiza’nın çocuklarından bile yardım istedi. Onlar bu isteğe kendi gayeleri için olumlu cevap verdiler. Rodrigo tahminen 40 bin veya çok daha üzerinde olduğu ifade edilen bir orduyla Müslümanların karşısına çıktı ve ordunun sağ ve sol kanatlarının komutasını Witiza’nın oğullarına verdi. Bu esnada Müslümanların gücü Musa b. Nusayr’ın gönderdiği 5000 kişilik takviye ile 12.000 olmuştu. İki taraf Şezûne yakınlarında bulunan Rio Guadalete veya Rio Barbate Nehri civarında Lekke Vadisi’nde (Vâdi Lekke) karşı karşıya geldi. Muhtemelen 19 Temmuz 711’de başlayan ve bir günden yedi güne kadar sürdüğü konusunda değişik rakamlar verilen savaşta sağ ve sol kanada komuta eden Witiza’nın oğulları orduyu terketti. Bu davranışları Müslümanlara yardım etmekten ziyade Rodrigo’ya bırakmak zorunda kaldıkları tahtlarına yeniden kavuşabilmek içindi. Ama hiçbir şey onların istediği gibi gerçekleşmedi ve çok şiddetli geçtiği söylenen savaşın galibi Tarık b. Ziyad ve askerleri oldu. Vizigot ordusunun neredeyse tamamen imha edildiği, bu arada Rodrigo’nun da hayatını kaybettiği savaşın bitiminde İspanya’nın kapıları ardına kadar Müslümanlara açıldı. Vizigot yönetiminden memnun olmayan fakir halk ve Yahudiler, Müslümanları sevinçle karşıladı. Zaten Yahudiler fetihten sonra Vizigotlar döneminde kaybettikleri sivil ve dini hakları yeniden kazandılar. Şekil 9.1 İlk çıkarma yapılan Tarifa’dan bir görünüm (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 202 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Tarık b. Ziyad bu zaferi Musa b. Nusayr’a bildirerek önlerinde artık hiçbir engelin kalmadığını söyledi. Bundan sonra Tarık, Hıristiyanların yeniden bir araya gelerek kendileriyle mücadele etmesinden çekindiği için Julianus’un da tavsiyesiyle ordusunu üç gruba ayırarak ülke içinde ilerleyişini sürdürdü. Bizzat başında bulunduğu ana ordu Vizigotların başkenti Toledo’ya giderek buraya hâkim olurken, diğer iki birliği Kurtuba ve Elvira (İlbire) şehirlerini ele geçirdi. Tarık’ın bu fetih harekâtı sürerken sürekli haberleştiği ve kendisini bilgilendirdiği Musa b. Nusayr, Arap ve Berberîlerden müteşekkil 18.000 kişilik bir orduyla durumu yerinde görmek ve fethin devamını sağlamak için 712 yılında İspanya’ya geçti. Tarık b. Ziyad’dan farklı bir güzergâh izlemeye karar veren Musa güçlü surlarla çevrili Karmûne’yi ele geçirdikten sonra Roma İmparatorluğu zamanında eyalet başkenti olan İşbiliyye’yi ve ardından Maride’yi zapt etti. Musa b. Nusayr bundan sonra Tarık b. Ziyad ile buluşmak üzere Toledo’ya gitti. Musa’nın gelişinden haberdar olan Tarık onu daha Toledo’ya varmadan yolda karşıladı. Bundan sonra her ikisi de Endülüs’ün fethini tamamlamak için birlikte harekete geçti. İki komutan Saragossa şehrini ve civarını birlikte ele geçirdikten sonra büyük bir ihtimal ayrılarak fetihlerini sürdürdü. Musa b. Nusayr ülkenin fethedilmemiş kuzey bölgelerine doğru yönelerek Galicia (Cıllıkiye) bölgesine gitti ve ulaşılamaz yerleri hariç burayı ele geçirdi. Ardından Beşkens, Elbe (Alava), Kastilla (Kaştâle), Pamplona (Benblûne) ve Barselona fethedildi. Bundan sonra Musa, Narbone (Arbûne) ve muhtemelen Avignon’u da İslâm hâkimiyeti altına aldı. Fetih harekâtına devam etmek niyetinde olan, hatta rivayete göre hilafet merkezi Dımaşk’a batıdan doğuya doğru ilerleyip Bizans İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’u ele geçirerek inme hedefinde olan Musa, Halife Velid’in kendisini çağırması üzerine dönme kararı aldı. Tarık b. Ziyad ile bir araya gelen ve onunla Endülüs’ü terk etmeye hazırlanan Musa dönmeden önce Endülüs’te idari düzenlemeler yaptı. Oğlu Abdülaziz’i vali tayin etti. Musa ve Tarık 714 yılı sonlarında Dımaşk’a gitmek için Endülüs’ten ayrıldılar. Onların gayretleri ile bilinmeyen bir coğrafyada gerçekleşen fetihlerle İspanya artık Endülüs olma yoluna girmiş ve yerleşme süreci başlamıştı. İspanya’nın fethi ileri sürüldüğü gibi zorla ve sadece ganimet elde edebilmek için gerçekleşmiş bir harekât olmayıp Müslümanlar için gidilebilecek ideal bölge olması, ülkenin iç durumu ve oradan gelen davet gibi sebeplerin etkisi ile gerçekleşmişti. Vâdi Lekke Savaşı sonrası Musa b. Nusayr ve Tarık b. Ziyad arasındaki ilişkilerin mahiyetini araştırınız. ENDÜLÜS’TE VALİLER DÖNEMİ (714-756) 756 yılına kadar devam eden bu süreçte sayılarının yirmi veya daha fazla olduğu ifade edilen valiler göreve geldi ve Endülüs ilk başlarda Kayrevan merkezli Ifrıkiyye valiliğine bağlı olarak yönetildi. Valiler genelde Ifrıkiyye valisi veya Endülüs’teki askerler, bazen de Dımaşk’taki Emevî halifesi tarafından seçilmekteydi. Endülüs’ün ilk valisi Musa b. Nusayr’ın oğlu Abdülaziz’di. Babasının da yönlendirmesi ile İşbiliyye’yi yönetim merkezi olarak seçen, fetih hareketini sürdüren ve Rodrigo’nun eşi Egilona ile evlenen Abdülaziz 716’da vefat etti. Onun ölümünün ardından haleflerinden Hürr b. Abdurrahman es-Sekafî veya Eyûb b. Habîb el-Lahmi zamanında İşbiliyye yerine Kurtuba Endülüs’ün idare merkezi oldu. Semh b. Malik döneminde de Endülüs, hilafet merkezi Dımaşk’a bağlı bir eyalet haline geldi ve Semh ilk resmi vali oldu. Fetih hareketini Pirenelerin ötesine götürmek isteyen Semh bu 1 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 203 düşüncesini, Narbonne üzerinden Fransa’ya Aquitania Dükü Eudes’in topraklarına kadar gelmek suretiyle göstermiş ve ilk karşılaşmada onu büyük bir yenilgiye uğratmıştı. Ancak Eudes’in yeniden toparlanarak düşmanı olan Franklardan aldığı yardımla onun karşısına tekrar çıkması sonucu Toulouse civarında 721 yılında yapılan savaşta Semh şehit edilmişti. Semh ile başlayan Fransa içlerine yönelik fetih harekâtı haleflerinden Abdurrahman el-Gâfikî tarafından devam ettirildi. Ancak 732 yılında yapılan Poitiers Savaşı’nda alınan yenilgi ile bu harekât büyük bir darbe aldı. Oysa Abdurrahman oldukça kalabalık bir orduyla Roncevaux geçidinden Bordeaux’ya, buradan kuzeye doğru ilerleyerek Franklar tarafından dini bir merkez kabul edilen Tours civarına gelmiş, onun karşısında Aquitania dükü Eudes hiçbir varlık gösterememişti. Ancak Eudes’in aralarında husumet olmasına rağmen Merovenjiyen Frank Krallığı’nın üst düzey görevlilerinden Charles Martel’den yardım istemesi ve Charles’ın bu isteğe olumlu yaklaşması Müslümanların yenilgisini hazırlayan sebeplerin ilkini teşkil etti. Zira Müslümanlar ağır zırhlı ve birbirlerine sıkı sıkıya kenetlenmiş bu düşman ordusu karşısında çok zorlandı. Ardından ganimetlerinin yağmalandığı haberi Müslüman saflarının bozulması ve Hıristiyanların olanca güçleri ile onlara saldırmasına neden oldu. 732 yılı Ekim ayında Poitiers civarında meydana gelen savaş Müslümanların yenilgisi ve komutan Abdurrahman el-Gâfikî başta olmak üzere ordunun büyük bir kısmının şehit olmasıyla sonuçlandı. Belâtüşşühedâ yani Şehitler Düzlüğü, Şehitler Yolu veya Poitiers Savaşı Müslümanların kuzeye yönelik seferlerinin durmasına yol açtı. Bundan sonra onlar tamamen içlerine kapanarak kendileriyle meşgul olmaya başladılar. Bunun sonucunda da aralarında gereksiz sebeplerden mücadeleler başladı. Endülüs’ün fethinde büyük rol oynamış bulunan Berberîlere hak ettikleri değeri göstermeyen, idari görevleri onlarla paylaşmayan ve hatta toprak dağıtımında bile onlara verimsiz ve ekilmeyen toprakları veren Araplar, Berberîleri küstürerek 741 yılında ayaklanmalarına sebep oldular. Arapların hiç beklemediği bir anda çıkan bu isyanı bastırmada zorlanmaları üzerine Endülüs Valisi Abdülmelik b. Katan daha önce Kuzey Afrika’daki Berberî isyanlarını bastırmak için Suriye’den askerleri ile gelmiş olan Belc b. Bişr’den yardım istedi. Belc ve askerlerinin çabaları sayesinde Berberîlerin isyanı bastırıldı. Ancak bu seferde Endülüs’te Belc ve askerleri yüzünden sorunlar görüldü. Zira Endülüs Arapları kendi ekonomik ve sosyal durumları sarsılır korkusuyla Belc ve yanındakileri istememeye ve onların bir an önce geldikleri yere geri dönmelerini söylemeye başladı. İki taraf arasında bu sebeplerle yaşanan tatsızlıklar Endülüs’e yeni atanan Vali Ebû’l-Hattâr’ın aldığı tedbirler sayesinde çözümlendi. Endülüs’te bir rahatlama ve huzur ortamı oluştuğu anda bu sefer de Ebû’l-Hattâr’ın, soydaşları Yemenlileri koruduğu ve sahiplendiği, diğerlerine haksızlık ettiği ileri sürüldü. Bu nedenle Kays kabilesi ile Yemenliler arasında mücadeleler yaşandı. Olaylar her geçen gün kötüye gitmeye başlayınca çözüm olarak Kays ve Yemenlilerin sıra ile Endülüs’ü yönetmeleri kararı alındı. İlk yıl Kayslıların önemli simalarından Yusuf el-Fihri idareyi üzerine aldı. Ancak görev süresi bitince görevini Yemenlilere teslim etmeye yanaşmadı ve bu sebeple Endülüs’te yeniden sorunlar başladı. Valiler dönemi Endülüs’te yerleşmenin ve kökleşmenin gerçekleştiği bir dönemdi. Ancak Müslümanların birbirleriyle yaptıkları gereksiz mücadeleler, kavgalar ve kırgınlıklar yeni fetihlere engel olduğu gibi, Hıristiyanlara da toparlanma ve güçlenme ortamı hazırladı. İspanya’nın kuzey taraflarında bulunan Asturias ve Galicia bölgesindeki Hıristiyanlar güçlerini birleştirerek, Endülüs’e karşı başlatılan Recon- 204 İslam Tarihi ve Medeniyeti I quista hareketinin ilk öncüsü sayılan I. Alfonso’nun liderliğinde Asturias Krallığı’nı kurarak Müslümanlara yönelik seferlere başladılar. Endülüs toplumunda fetih yoluyla gelen Müslümanlar ile birlikte önceden beri bu topraklarda yaşamını sürdüren Hıristiyan ve Yahudiler de bulunmaktaydı. Müslümanlar; Araplar, Berberîler ve özellikle I. Hişam ve II. Abdurrahman zamanında sayılarında artış gözlenen Müvelled yani Müslüman olmuş İspanyollar ile Sakalibe’den oluşmaktaydı. Sakleb kelimesinin çoğulu olan Sakalibe, köle tacirleri veya korsanlar tarafından Avrupa’nın doğu kesimleri başta olmak üzere Lombardia ve bazı bölgelerden Endülüs’e getirilen Slav asıllı kölelerdi. Bunlar küçük yaşta geldiklerinden Müslüman terbiyesi ile yetiştirilmekte ve ileride azad edildikten sonra önemli görevlerde ve orduda yer almaktaydı. III. Abdurrahman döneminde ordu halifenin bunlara duyduğu güven sebebiyle Sakalibeden meydana gelmekteydi. Bu sınıf ilerleyen zamanlarda Endülüs siyasi hayatında etkin rol oynamış, hatta XI. yüzyılda aralarında Turtûşe’nin de olduğu Meriyye, Denia, Belensiye gibi şehirler Sakalibe’ye mensup komutanlar tarafından idare edilmiştir. Arap kültürünü benimsemekle birlikte İslâmiyet’i kabul etmeyenler de vardı ki bunlar Mustarib veya Mozarab olarak anılmaktaydı. Her türlü hakları devletin garantisi altında olan, aralarından aday gösterdikleri ve emîrin seçtiği bir temsilci (kûmis) vasıtası ile devlette temsil edilen Mozarablar, Endülüs Emevî devletine yıllık cizye vermekte olup, içlerinden devletin üst kademelerine kadar çıkanlara da rastlanmaktaydı. Vizigotlar zamanında çok zor şartlarda yaşam mücadelesi veren ve onların çıkardığı pek çok kanunla din değiştirme ve köle olarak kabul edilme dahil insanlık dışı muamelelere maruz kalan Yahudiler ise Müslümanların gelmesine en çok sevinen taraf oldu. Zira onlar sayesinde hayatları değişerek Vizigotlar zamanında kaybettikleri bütün haklarına yeniden kavuştular. Bunların arasından da devlete üst düzey görevlerde hizmet edenler çıktı. Yahudiler özellikle IX. Yüzyıldan itibaren kuyumculuk ve ipek üretiminde söz sahibi oldular. Endülüs’teki valilerin fetih hareketleri esnasında karşılaştıkları ve Poitiers Savaşı’nda yenilmelerine sebep olan Franklar kimlerdir, araştırınız? ENDÜLÜS’TE EMÎRLİK DÖNEMİ (756-929) Endülüs, 756 yılında I. Abdurrahman’ın Endülüs Emevî devletini kurmasıyla siyasi bir teşekkül oldu ve 929 yılına kadar ‘emîr’ adı verilen idareciler tarafından yönetildi. Endülüs’ün ilk emîri Abdurrahman b. Muaviye Emevî Halifesi Hişam’ın torunuydu ve küçük yaşta babasını kaybettiği için dedesi tarafından yetiştirilmişti. Emevî Devleti’nin 750 yılında Abbasîler tarafından yıkılması ve onlar tarafından Emevî hanedanını hedef alan düşmanca takip ve katliamdan Abdurrahman azadlı kölesi Bedr ile kaçmayı başararak Suriye, Filistin üzerinden Kuzey Afrika’ya geldi. Buranın kendi geleceği için uygun olmadığını anlaması üzerine hem Abbasîlerin kendisini bulamayacakları hem de ideallerini gerçekleştirebileceğine inandığı Endülüs’e geçmeye karar verdi. Çünkü burada mensubu olduğu Emevî hanedanına bağlı ve kendisine her konuda yardım edebilecek pek çok kimse bulunmaktaydı. Bunun için Abdurrahman Endülüs’e gitmeden önce durumu tetkik etmesi ve kendi lehine çalışmalar yapması için azadlı kölesi Bedr’i bir mektupla Endülüs’e gönderdi. Bedr 754 yılında Endülüs’e gelerek önemli kişilerle görüşmeler yapmaya başladı. Bunlara mektupta belirtildiği gibi pek çok sıkıntılara ve katliamlara maruz kalan Emevî hanedanının burada halife torunu Abdurrahman ile yeniden başlayabileceğini ve bu nedenle onu desteklemenin doğru olacağını belirtti. 2 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 205 Endülüs’ten kendisine yardım edileceğine dair söz alan Abdurrahman gerekli hazırlıkları yaptıktan sonra büyük bir ihtimalle 755 yılı Ağustos ayında Endülüs’e geçerek el-Münkeb de (Almunecar) karaya çıktı. Onun gelmesi uzun süredir Endülüs’ü idare eden Vali Yusuf el-Fihri’yi çok endişelendirdi. Çünkü kendi geleceğinin tehlikeye gireceğini düşünmüştü. Bu nedenle onu vazgeçirme yollarını aradı ama durum umutsuzdu. Sonuçta Abdurrahman ile Yusuf el-Fihri arasında 15 Mayıs 756’da Kurtuba Nehri yakınlarında Musârra’da çok şiddetli bir savaş oldu ve savaşı Abdurrahman kazandı. Yusuf el-Fihri kaçarak bir dağa saklanmayı tercih ederken, Abdurrahman Kurtuba’daki idare merkezine gelerek yönetimi devraldı. Böylece Endülüs Emevî Devleti I. Abdurrahman ile resmen başladı. Abdurrahman’ın Musârra Savaşı’nı kazanmasını bir türlü hazmedemeyen Yusuf ’un, bundan sonraki süreçte ona karşı bazı olumsuz girişimleri olduysa da başarılı olamadı. I. Abdurrahman yeni kurduğu bu devleti bir taraftan kurumsal bir statüye dönüştürmeye çalışırken diğer taraftan da kendisine ve devletine yönelik iç ve dış mihraklı isyanları bastırmakla uğraştı. Kendi akraba ve yakınlarının da yer aldığı bu isyanlar onu çok uğraştırsa da kararlı ve dirayetli yapısıyla bunların üstesinden gelmeyi başardı. Devletin geleceği açısından tehlike arzeden en önemli isyanlardan biri Endülüs’te Şii bir devlet kurmayı isteyen Şakyâ b. Abdülvahid’in isyanıydı. 769 yılında başlayıp, aşağı yukarı 10 yıl boyunca Endülüs Emevî devletini zorlayan bu isyan nihayet Şakyâ’nın kendi komutanları tarafından öldürülmesiyle sona erdi. Abdurrahman böylece büyük bir tehlikeden kurtuldu. Yine Barselona Valisi Süleyman b. Yakzân’ın, Hüseyin b. Yahya ile Saragossa’da başlattıkları isyanda ciddi boyuttaydı. Hatta Barselona valisi, Frank Kralı Büyük Karl ile anlaşmış ve onun Saragossa üzerine yürümesini sağlamıştı. Şehri kuşatan ancak kuşatmadan bir sonuç alamayacağını anlayan Frank Kralı geri çekilmek zorunda kalmış fakat geri dönerken Pirene Dağları’nda bulunan Roncevaux geçidinde saldırıya uğrayarak çok ağır kayıplar vermişti. Bundan sonra I. Abdurrahman ordusu ile Sarakusta’yı kuşattı. Bu esnada Hüseyin b. Yahya, Süleyman’ı öldürerek şehre tek başına sahip olmuştu. Hüseyin, Abdurrahman’ın gücü karşısında isyandan vazgeçti. Ancak daha sonra tekrar merkezi otoriteye karşı ayaklanması üzerine yakalanarak idam edildi. Abbasîler tarafından desteklenen Alâ b. Mugis’in isyanı da zorlu bir uğraş sonucu bastırıldı. Şekil 9.2 Kurtuba Ulu Camii (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 206 İslam Tarihi ve Medeniyeti I I. Abdurrahman zamanında kuzeydeki Hıristiyanlarla mücadele devam etti. Her ne kadar ülke içinde çıkan ayaklanma ve karışıklıklar yüzünden onlara karşı kapsamlı bir fetih harekâtı yapılamadıysa da yine de başarılı sayılabilecek seferlerde bulunuldu. Zaten bu esnada Asturias Kralı I. Alfonso’nun ölümü ile yerine geçen oğlu I. Fruela Müslümanların içinde bulunduğu durumdan yararlanarak saldırılara başlamıştı. Buna karşılık olmak üzere Bedr 767 yılında Elbe bölgesine oldukça başarılı seferler düzenledi. Endülüs’ün ilk emîri olarak her şeyde öncü olan I. Abdurrahman bir taraftan hızla devlet kurumlarını oluşturmaya çalışırken diğer taraftan da güçlü bir ordunun kurulması için uğraş verdi. Kurtuba Ulu Camii’nin inşasına başlandı ve bu bina bundan sonra gelen her emîrin katkılarıyla büyümeye devam etti. Abdurrahman ilk başlarda hutbelerde Abbasî Halifesinin adının zikredilmesine izin verdiyse de daha sonra bundan vazgeçti. 788 yılında hayatını kaybeden I. Abdurrahman sadece emîr unvanı kullandı. Ölümünden sonra yerini oğlu Hişam aldı. Babasının hareketli ve sürekli mücadele halinde olan devrinden daha sakin ve rahat bir döneme geçiş olan Hişam zamanı huzur ve barış dönemi olarak hatırlanmaktadır. Bunda adaleti ve merhameti ile ön plâna çıkan, bilinen idareci tarzından farklı bir karakter olarak beliren Hişam’ın çok büyük payı vardı. Adaleti ile meşhur Emevî Halifesi Ömer b. Abdülaziz’i kendisine örnek alan Hişam’ın sağladığı güven ve huzur ortamı sayesinde İslâm dini ülkedeki Hıristiyanlar arasında hızla yayılmaya başlarken, âlimler de kendisinden çok fazla saygı ve himaye gördü. Fıkhi meselelerini İmam Evzai’nin görüşleriyle çözümleyen Endülüs’te Maliki mezhebinin devletin resmi mezhebi haline gelmesi de bu zamanda gerçekleşti. Çok az isyanın yaşandığı Hişam döneminde kuzeydeki İspanyol krallığına karşı önemli sayılabilecek seferler yapılarak Asturias Kralı II. Alfonso’nun yeni başkent yaptığı Oviedo ele geçirildi. Endülüs’ün en karizmatik emîrlerinden biri olan Hişam 796 yılında hayatını kaybetti ve yerine oğlu I. Hakem geçti. Endülüs mimarisinin en önemli ve en gözde yapıtlarından biri olan Kurtuba Ulu Camii İslam dünyasının üçüncü büyük camiidir. I. Abdurrahman zamanında 786 yılında yapımına başlanan bina Dımaşk’taki Emevî Camii örnek alınarak inşa edilmiş ve her gelen emîrîn katkılarıyla büyümeye devam etmiştir. Yapımında özellikle taş ve tuğlanın kullanıldığı camii, sade bir dış görünüşe fakat çok zengin iç mekân tezyinatına sahiptir. 860 sütuna oturtulan iki katlı kemerlerde kullanılan kırmızı ve beyaz taşlar estetik açıdan görünümü daha güzel ve zengin kılmakta, ayrıca süslemeler ve kûfî yazılarla bu güzellik daha da artmaktadır. Camii tezyinatında genelde bitki, yazı ve geometrik motifler kullanılmıştır. Kurtuba Ulu Camii, Kurtuba’nın 1236 yılında Hıristiyanların eline geçmesinden sonra kiliseye çevrilmiş, XVI. yüzyılda binanın orta kısmına bir katedral eklenmiştir. Şekil 9.3 Kurtuba Ulu Camii’nin içerisine eklenen katedral (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 207 Hişam’dan farklı bir karakter olarak beliren I. Hakem dönemi isyanların çok sık görüldüğü bir dönem olarak kayıtlara geçti. Amcaları da dâhil olmak üzere hemen herkesin otoriteye karşı olduğu bu dönemde en büyük tepki hiç şüphesiz âlimlerden geldi. Hişam zamanında gördükleri değeri ve elde ettikleri imtiyazları Hakem’in tahtta çıkışıyla birlikte kaybeden bu sınıf hükümdarı çok ağır eleştirmeye, onu hedef göstermeye ve halk nezdinde küçük düşürmeye başladı. Sonunda onların destek ve teşvikiyle Hakem’e karşı 805 yılında isyan için çalışmalar başlatıldı. Ancak bu teşebbüsün daha hazırlık safhasında yanlış insanlarla temasa geçilmesi gizli plânların açığa çıkmasıyla sonuçlandı ve Hakem plânda yer alanların cezalandırılmasını emretti. İsyan başlamadan sona eren bu teşebbüs çok fazla zarar vermeden halledildi ancak 13 yıl sonra 818 yılında yine âlimlerin tahrikiyle çıkan isyan bu kadar kolay atlatılamadı. Halkın bir kısmının içinde olduğu isyan Kurtuba’nın Rabaz Mahallesi’nde meydana geldi. İsyancılar Hakem’in haksız yere kendilerinden fazla vergi aldığını bu nedenle ona savaş açtıklarını ancak onun tahttan inmesi ile isyanı bitireceklerini ifade ediyorlardı. Hakem evleri ve dükkânları ateşe verdirerek son derece ciddi isyanın üstesinden gelmeyi başardı. Bu esnada çok sayıda insan öldü ve Rabaz Mahallesi’nin tamamı yıkıldı. Bundan dolayı Hakem’in lakapları arasına er-Rabazî de eklendi. Hakem isyanda yer alanların şehri terk etmelerini istedi. Bunlardan bir kısmı Kurtuba dışındaki Endülüs şehirlerine giderken, çoğunluğu Kuzey Afrika’ya gitmeyi tercih etti. Kuzey Afrika’da İskenderiye’yi tercih edenler daha sonraları Girit’e giderek burada yerleşti. Hakem döneminde Saragossa, Maride ve Toledo şehirlerinde de isyanlar görüldü. Özellikle Toledo Vizigotların başkenti olduğundan dolayı İslâm hâkimiyetini kabullenememekte ve her zaman isyan etmekteydi. Hakem bu duruma çare olsun ve şehir halkının merkezi otoriteye karşı sürekli baş gösteren isyanları sona ersin diye aslen İspanyol olan ancak Müslümanlığı kabul etmiş birini şehre vali tayin ederek halletme yoluna gitti. Bu kişinin aldığı tedbirlerle Toledo’da bir süre isyan olmadı. Hakem döneminde kuzeydeki Hıristiyanlarla mücadele sürdü ve Asturias ile Galicia bölgelerine başarılı seferler yapıldı. Ancak Franklar tarafından Barselona kenti 801’de işgal edildi. Kararlı ve disiplinli yapısıyla dikkat çeken Hakem 822 yılında hayatını kaybetti. I. Hakem’in ölümüyle yerini oğlu el-Evsat olarak tanınan II. Abdurrahman aldı. Kendisine bu isim muhtemelen daha sonraları I. Abdurrahman ve III. Abdurrahman’dan ayırt edilebilmek için verilmişti. II. Abdurrahman, babasından siyasi, dâhili ve ekonomik yönü çok güçlü bir devlet almıştı. O bu devleti çok daha ileri götürerek ülkesine düğün günleri (eyyamu’l-arus) olarak tarihe geçen huzur, refah ve mutluluk dolu bir dönem yaşattı. Tarım, dokuma, inşa ve iktisadi alanlarda ülke genelinde büyük atılımların gerçekleştiği bu süreçte ilmi ve kültürel hayatta görülen canlılık, emîrin âlimlere gösterdiği saygı ve hürmet ile daha da pekişti. Bizans İmparatorluğu başta olmak üzere Kuzey Afrika’da bulunan Salihîler ve Rüstemîlerle diplomatik ilişkiler kuruldu. Endülüs medeniyetinin tam anlamıyla oluştuğu II. Abdurrahman zamanında Hıristiyan halk arasında İslâmiyet’in hızla yayıldığı tespit edildi. Bununla birlikte bu dönemde de önceki devirlerde olduğu gibi isyanlar ve dış tehditlerin yaşandığı da oldu. Maride ve Toledo gibi şehirlerde çıkan isyanlar bastırılırken, valiler döneminde yaşanan kabileler arası mücadelelerin yeniden başlaması dikkat çekiciydi. Kays ve Yemen kabilelerinin çatışması yüzünden Tudmir’de çıkan isyan devletin bütün çabasına rağmen ancak yedi yılda bastırılabildi. II. Abdurrahman zamanında ilk kez Normanların 844 yılında Endülüs’e saldırdıkları görüldü. Bu saldırı devletin özellikle donanma ve tersane açısından hazırlıksız olduğu 208 İslam Tarihi ve Medeniyeti I bir zamana rastlamasına rağmen II. Abdurrahman’ın çabası sayesinde bertaraf edilebildi. Bundan sonra süratle donanma ve tersane yapımına başlandı. Abdurrahman kuzeydeki Hıristiyanlara karşı seferlere de devam etti. Özellikle Asturias ve Galicia bölgelerine yapılan seferler çok başarılı geçti. 840 yılında emîrîn başında olduğu ordu Asturias Kralı II. Alfonso üzerine yürüdü ve bölgedeki kalelerin bir kısmını ele geçirdi. Yine aynı dönemde Franklara karşı da başarılar kazanıldıysa da Barselona kenti alınamadı. II. Abdurrahman, Endülüs’ün filozofu olarak anılan Abbas b. Firnas’a, Endülüs’e giyim tarzını, yeme içme alışkanlıklarını getiren ve bu konularda halka örnek olan şarkıcı Ziryab’a ve şair aynı zamanda edip Yahya el-Gazzal’a değer vermekte ve bunları her zaman yanında bulundurmaktaydı. 852’de hayatını kaybeden Abdurrahman’ın yerine oğlu Muhammed geçti. Muhammed ile başlayan ve III. Abdurrahman’ın Endülüs’ün başına geçmesine kadar devam eden süreç Endülüs’ün en karışık, en huzursuz ve devlet otoritesinin zayıfladığı dönemlerdi. Muhammed zamanında özellikle emîrin kendisinin sebep olduğu ayaklanmalar görüldü. Zira o Suriyeli Arapları desteklemekte diğer Arap kabileleri, Berberî ve yeni Müslüman olmuş grupları dışlamaktaydı. Böylece Suriyeli Araplar emîrin yanlarında olduğunu bildiklerinden kendilerinden olmayanlara farklı gözle bakmaya ve onları her şeyden uzak tutmaya başladı. Bu da toplum düzeninin bozulmasına ve mevcut bütünlüğün zedelenmesine yol açtı. Bu dönemde Toledo başta olmak üzere ülkenin pek çok kentinde isyanlar çıktı. Toledo isyanında asiler Hıristiyan kral Ordoo’dan yardım istemekten bile çekinmedi. Ordoo ise zaten Endülüs’e saldırmak için bahane aradığından bunu iyi kullandı ve bir ordu yolladı. Ancak Emîr Muhammed’in karşısında hem Ordoo hem de Toledo halkı başarısız kaldı. Norman tehdidinin II. Abdurrahman’dan sonra yeniden ortaya çıkması bu döneme denk geldi. Normanlar 859 yılında ikinci kez Endülüs’e saldırdı. Fakat bu sefer öncekinden ders alındığından devlet hazırlıklıydı. Bu sebeple Norman tehdidi kolaylıkla atlatılabildi. Kuzeydeki İspanyol krallıklarla mücadele her zaman olduğu gibi yine devam etti. 800’lü yıllardan itibaren oluşmaya başlayan ve merkezi Pamplona olan Navarra Krallığı’na ve Galicia bölgesine yönelik seferler gerçekleştirilerek başarılar kazanıldı. 886 yılında hayatını kaybeden Muhammed’in yerini ancak 2 yıl tahtta kalabilecek olan oğlu Münzir aldı. Bu kısa süren emîrliği döneminde Münzir babası zamanından başlayarak devletin başına sorun olan asi Ömer b. Hafsun ile uğraştı. Aslında Ömer sadece Muhammed ve Münzir değil bunların ardından gelen Abdullah ve III. Abdurrahman’ı da fazlasıyla meşgul edecekti. Ömer b. Hafsun’un isyanının bu kadar uzun sürmesi ve ısrarcı olmasının temel sebebi devlet yönetiminden kaynaklanmaktaydı. Çünkü Ömer b. Hafsun, Emevîlerin yönetim tarzından şikâyet etmekte, emîrlerin bütün güzellikleri alıp kendilerini acı çekmeye zorladıklarını belirtmekte ve bu nedenle adaletli davranmaktan başka hedefi olmayan kendi davasının etrafında toplanılmasını istemekteydi. Emîr Muhammed’den itibaren başlamak üzere merkezi otorite her defasında onun üzerine ordu göndermiş hatta zaman zaman kendisini yakalamış ve eman vererek Kurtuba’da emîrin yanında yaşamasına müsaade etmişti. Ancak o bir süre sonra kaçarak yine isyan hareketine kaldığı yerden devam ederek Emevî devletini uğraştırmaya devam etti. Ömer b. Hafsun, Emevîlerle mücadelede o kadar inatçıydı ki bunun için menfaat gördüğü yerlere yaklaşmaktan, Emevîlerin düşmanı olan devletlerle temasa geçmekten çekinmedi. Mesela Abbasîlere yakınlaşarak onların davasını benimsediğini, idaresi altındaki yerlerde Abbasîler adına hutbe okuttuğunu belirterek sözde onlara bağ- 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 209 lı kalmak suretiyle bağımsız bir emîrlik kurmayı düşündü ama başaramadı. Yine kuzeyde Galicia bölgesindeki Hıristiyanlarla irtibata geçerek yardım istemiş hatta onlara yaranmak adına İslâmiyet’i bırakarak Hıristiyan olduğunu söylemiş ve ismini bile değiştirmişti. Bundan başka Fatımîlerle de müttefik olma yolunda çalışmalarda bulunduğu gibi Endülüs’teki diğer asilerle işbirliği yapmaktan da çekinmedi. Münzir zamanında ailesiyle birlikte Kurtuba’da yaşamasına izin verilmesi koşuluyla teslim olacağını belirten ve bu isteği devlet tarafından kabul edilen Ömer yine sözünde durmayarak ayaklandı ve daha uzun bir süre devlete karşı gelmeye devam etti. Münzir’in 888 yılında hayatını kaybetmesinden sonra kardeşi Abdullah Endülüs tahtına çıktı. Endülüs’ün en karışık dönemine denk gelen Abdullah zamanında devlet otoritesi ülke genelinde kalmamış, hemen her bölgede Arap, Berberî ve yeni Müslüman olmuş her kesimden insanın karıştığı çok sayıda isyan görülmüştü. İsyancılar bu kargaşa ortamını fırsat bilerek bağımsızlıklarını ilan etmeye başladı. Böylece merkezi idareye sözde bağlı veya tam müstakil çok sayıda küçük devletçik kuruldu. Bu dönem halk tarafından büyük fitne ‘el-fitnetü’l-kübra’ olarak adlandırıldı. İbnü’l-Hatib’in deyimiyle “...emîrin Kurtuba’da hutbede okunan adından başka hiçbir otoritesi kalmamıştı.” Devlet genelinde pek çok sorunun olması onun kuzeye İspanyol devletlerine karşı kapsamlı bir sefere çıkmasını engelledi. Emîr unvanını kullanan son Endülüs hükümdarı olan Abdullah ülke yönetimini torunu III. Abdurrahman’a bıraktı. Özdemir’in Endülüs Müslümanları I, ve M. İmamüddin’in, Endülüs Siyasi Tarihi adlı eserleriyle P. Hitti’nin Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi isimli çalışmasının ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz. Endülüs Müslümanlarının mücadele ettikleri İspanyol Krallıkları hakkında neler biliyorsunuz? ENDÜLÜS’TE HİLAFET DÖNEMİ (929-1031) Endülüs’ün en seçkin ve en önemli hükümdarlarından biri olan III. Abdurrahman, küçük yaşta babasını kaybettiği için dedesi Emîr Abdullah tarafından yetiştirildi. Dedesinin himaye ve teşvikiyle tarih, edebiyat, din, harp ve siyasi konularda söz sahibi oldu. Emîr Abdullah kendisinden sonra devletin başına çocuklarının değil torunu Abdurrahman’ın geçmesini istediğinden onu veliaht tayin etti ve ölümü ile de Abdurrahman 16 Ekim 912’de Kurtuba’da tahta çıktı. III. Abdurrahman, Endülüs’ü birlik ve bütünlüğü kalmamış çok kötü bir durumdayken aldı. Ülkenin hemen hepsi isyancıların eline geçmiş, iç karışıklıklar bütün ülkeye hâkim olmuştu. Dış düşmanlar ise Endülüs’ün bu durumundan istifade etmek için beklemekteydi. Yeni emîr bu kötü duruma son vermek için hemen çalışmalara başladı. Yerel hanedanlar ve isyancılarla mücadele etti. Ömer b. Hafsun ülke için hala çok büyük tehditti ve yıkıcı faaliyetlerine bu dönemde de devam etmekteydi. Ancak öncekilerden farkı bu yeni dönemde karşısında genç, dinamik ve oldukça kararlı bir yöneticinin bulunmasıydı. Kendisi de hem yaşlı olduğundan hem de sağlık sorunları yaşadığından daha fazla direnmenin sonuçsuz kalacağını düşünerek III. Abdurrahman’dan kendisini bağışlamasını istedi. Emîr tarafından da bu istek kabul edildi ve aralarında bir anlaşma yapıldı. Ömer b. Hafsun ölünceye kadar bu anlaşmaya bağlı kaldı. Onun ölümünden sonra merkezi otorite ile çocukları uğraşacaklardı ama sonunda galip gelen devlet oldu. 3 210 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Ömer b. Hafsun’un ölümünden sonra Endülüs devleti ile mücadeleyi oğulları devam ettirdi. Onun Cafer, Süleyman, Hafs ve Abdurrahman isminde dört oğlu, bir de kızı bulunmaktaydı. Bu oğullardan Cafer babasının ölümü üzerine hareketin başına geçti. III. Abdurrahman 919 yılında Cafer tarafından idare edilen isyan merkezi Bobastro’yu (Bübeşter) kuşattı. Cafer direnemeyeceğini anlayınca barış istedi, bu istek Kurtuba’ya rehin göndermesi ve haraç vermeyi kabul etmesi şartıyla kabul edildi. Aynı yıl Ömer b. Hafsun’un diğer oğlu Abdurrahman da, hezimete uğratılarak Kurtuba’ya getirildi. Bobastro’da bulunan Cafer’in 920 yılında öldürülmesi ile yerine kardeşi Hafs geçtiyse de o bu görevi diğer kardeşi Süleyman’a bıraktı. Bununla birlikte Süleyman’ın, III. Abdurrahman’ın kuvvetleri ile 927 yılında yaptığı çatışmada öldürülmesi üzerine liderlik tekrar Hafs’a geçti. III. Abdurrahman bu duruma son verilmesi için Bobastro’yu kuşattı. Hafs direnemeyeceğini anlayınca 928 yılında eman dileyerek teslim oldu ve ailesi ile birlikte Kurtuba’ya gönderildi. III. Abdurrahman onu bağışladı ve Hafs orada yaşamaya başladı. Böylece Emîr Muhammed’den bu tarafa yıllardır devleti uğraştıran isyan III. Abdurrahman zamanında tamamen bastırılmış oldu. Bu durum emîrin nüfuz ve itibarının daha da artmasını sağladı. III. Abdurrahman döneminin en önemli iki dış tehdidi Kuzey Afrika’da beliren Fatımî Devleti ile kuzeydeki İspanyol krallıklarıydı. Şii Fatımîler kendilerini İslâm dünyasının meşru halifeleri görmekte ve kendi davalarını yeryüzüne hâkim kılmaya çalışmaktaydı. Bu sebeple aralarında Endülüs’ün de olduğu bir genişleme politikası takip etmeye başladılar. III. Abdurrahman onların tehdidine karşı donanmasını güçlendirerek 927 yılında Melila’yı ardından 931 yılında Septe’yi ele geçirdi. Deniz üssü olarak kullanacağı bu şehirlerden özellikle Septe’nin alınması Abdurrahman’ın itibarını artırdı. İki taraf arasındaki bu mücadele Fatımî Halifesi Muiz zamanında en şiddetli dönemini yaşadı ve Fatımîler Endülüs’ün Meriyye kıyılarına saldırdı. Limanda bekleyen bütün gemileri ateşe veren Fatımîlere karşı III. Abdurrahman daha fazla insan ölmesin diye önce barış içerikli mektuplar göndererek durumun daha vahim bir hale gelmesini engellemeye çalıştı. Ancak sonuç alınamayınca donanmasını komutanı Galib’in idaresine vererek Fatımî kıyılarının vurulmasını istedi. İlk saldırıda çok başarılı olmasa da 956 yılında gerçekleşen ikinci saldırı esnasında Sus, Tabarka bölgeleri yakılıp yıkıldı. Buna karşılık Muiz 958 yılında Cevher isimli kumandanını görevlendirerek tüm Magrib’i ele geçirme emrini verdi. Cevher, Tahert, Sicilmase ve Fas’ı ele geçirerek III. Abdurrahman karşısında Fatımîlerin üstün konuma gelmesini sağladı. Kuzeydeki İspanyol krallıkları bu dönemde ülke için yine ciddi sorunlar teşkil etmekteydi. Asturias Kralı III. Alfonso’dan sonra yerine geçen oğlu Garcia ile birlikte krallık Leon Krallığı olarak şekillendi ve Endülüs’e yönelik düşmanca duygular bu süreçte de devam etti. Leon Kralı Garcia’nın ölümü ile yerine kardeşi II. Ordoo geçti. Ordoo’nun Endülüs’e yönelik saldırı girişimlerine karşı Abdurrahman bir ordu göndermiş ancak iki taraf arasında 917 yılında yapılan savaşı Müslümanlar kaybederek kumandan Ahmed. b. Muhammed şehit düşmüştü. III. Abdurrahman bu yaşanan duruma çok üzüldü ve bundan sonra Hıristiyanlara karşı daha kararlı olarak mücadeleyi ele aldı. II. Ordoo, Müslümanlardan çekindiği için Navarra Kralı I. Sancho Garces ile anlaşarak birlikte hareket etme kararı aldı. Ancak III. Abdurrahman’ın gönderdiği ordu karşısında önce 918 yılında, ardından bizzat emîrin çıktığı sefer sonucunda 920 yılında büyük bir bozguna uğradı. Bu yenilgiyi Leon ve Navarra krallarının birlikte, yine emîrin kumandasındaki Müslüman ordusu karşısında aldıkları Muez yenilgisi takip etti. III. Abdurrahman üst üste kuzeye 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 211 karşı ordular göndermeyi ihmal etmedi ve hayatının sonuna kadar Hıristiyanlarla mücadeleyi sürdürdü. Ayrıca Hıristiyan krallıklar içinde görülen anlaşmazlıklarda yardımına başvurulan bir kişi oldu. Mesela 958 yılında tahttan indirilen Leon Kralı Sancho’nun yeniden hükümdar olabilmesi için III. Abdurrahman’a başvurulmuş ve o da Sancho’nun yeniden tahta çıkmasını sağlamıştı. III. Abdurrahman’a kadar Endülüs hükümdarları emîr unvanıyla yetinmişler, başka herhangi bir unvan kullanmamışlardı. Ancak III. Abdurrahman’dan itibaren bu durum değişti. Zira o Şii Fatımîlerin halifelik iddiasıyla ortaya çıkmasını, Abbasî Halifesi Muktedir’in (908-932) Fatımîlere karşı bir şey yapamamasını da düşünerek hilafet kurumuna sahip çıkmaya karar verdi. Zaten ülkesindeki durumu da kendisinin halifeliği ilan etmesi için uygundu. Bu sebeplerle III. Abdurrahman 16 Ocak 929’da kendisini halife ilan etti. Yayınladığı ve etrafa gönderdiği fermanlarla da bunun kendi hakları olduğunu belirtti. Halife III. Abdurrahman zamanında tarım, ticaret ve sanayide ülke en üst noktalara yükseldi. Bu sayede çok zengin ürünlerin Endülüs’te yetişmesine imkân verilirken, ihtiyaç fazlası olanların da ihraç edilmesi sağlandı. Ayrıca ağırlığını Sakalibe sınıfının oluşturduğu çok güçlü bir ordu kurulduğu gibi donanma da güçlendirildi. Eğitime önem verilerek, edebiyat, tarih ve diğer sahalarda yapılan çalışmalar desteklendi ve ilim insanları himaye edildi. Döneminin en karakteristik yapısı olan Medinetüzzehrâ sarayı ve şehri her gün 10 bin kişi, 1500 yük hayvanının çalışması ve Abdurrahman’ın gelirlerinin üçte birini buraya aktarması ile uzun uğraşlar sonucu inşa edildi. Bu dönemde Endülüs dünyanın en dikkat çekici ülkeleri arasına girdi. Bu sebeple Bizans İmparatoru VII. Konstantinos başta olmak üzere önemli devlet hükümdarları elçi heyetleri göndererek Abdurrahman ile dost olmak isteklerini belirtti. Endülüs’te en uzun süre yöneticilik yapan III. Abdurrahman arkasında muazzam bir devlet bırakarak 961 yılında hayatını kaybetti. Yerine oğlu Hakem geçti. Kurtuba’nın 8 km. kuzeybatısında, Cebel-i Arus (Sierra Morena) dağının güney eteklerinde kurulan Medînetüzzehrâ İslâm mimarisinin en önemli eserlerinden biridir. III. Abdurrahman’ın cariyesi Zehra’nın isteği üzerine inşa ettirilen bu eser, saray ve bu sarayın etrafında gelişen bir şehirden ibarettir. 936’da yapımına başlanan Medînetüzzehrâ’nın inşası II. Hakem döneminde 976 yılında bitirilmiştir. Şehir, el-İdrîsî’ye göre üç kademeli olarak inşa edilmiş olup; şehrin üst kısmında halifenin sarayı, harem dairesi ve kale; orta kısmında bahçe ve yeşil alanlar; en alt kısmında ise Büyük Camii ile köle ve hizmetçilere mahsus evler bulunmaktadır. Şehrin üst kısmının tabanı orta şehrin, bunun da tabanı aşağı şehrin çatıları düzeyine düşmektedir. Halife 6.250.000 dinar olduğu anlaşılan vergi gelirlerinin üçte birini buraya harcadığı gibi döneminin bütün imkânlarını kullanmaktan çekinmemiştir. III. Abdurrahman 13.750 genç, 6314 kadın ve kız çocuğu, 3750 kişiden oluşan kuzeyden devşirilmiş muhafız kıtasıyla birlikte Medînetüzzehrâ’da yaşamakta ayrıca sayısı 100.000’i bulan ordusu da kendisine eşlik etmekteydi. Çeşitli ülkelerden gelen elçiler bu şehirde ağırlanırlardı. Şekil 9.4 Medinetüzzehra’nın iç kısmından bir görünüm (www. greatmirror.com) 212 İslam Tarihi ve Medeniyeti I 961-976 yılları arasında hüküm süren II. Hakem, babasından her yönü ile mükemmel bir devlet devraldığı için bu durumun devam etmesi gerektiğini bilmekteydi. Sade ve barış yanlısı bir halife olması sebebiyle tahta çıkar çıkmaz onun bu iyi halinden istifade etmeye çalışan dış düşmanlarla karşılaştı. Bunlardan ilki Leon Kralı Sancho idi. Zira o Leon Krallığı’nın devamını ve kendi tahta çıkışını III. Abdurrahman’a borçlu olmasına rağmen bunu tamamen unutmuş, yaptığı anlaşmayı ihlal etmeye başlayarak Hakem’e tavır almıştı. Halife onun bu davranışına karşılık muhalifi olan ve onu tahttan indirmek için uğraşan eski kral IV. Ordoo’yu destekleme kararı aldı. Ordoo ile yapılan anlaşma Sancho’yu tedirgin edince hemen II. Hakem’e elçiler göndererek III. Abdurrahman zamanında yaptığı anlaşmaya sadık kalacağını bildirdi. Fakat bu esnada Ordoo’nun ölümüyle fikrinden vazgeçerek Endülüs’e tekrar tavır almaya başladı. Hatta müttefikleri Navarra Kralı Garcia, Kastilya Kontu Gonzales ile birlikte II. Hakem’e karşı harekete geçti. Bu yaşananlar karşısında Hakem onların üzerine giderek büyük bir zafer kazandı. Sonunda Sancho ve müttefikleri elçiler gönderip barış talebinde bulunmak zorunda kaldı ve Hakem’in de kabul etmesi üzerine onlarla barış yapıldı. II. Hakem döneminde Kuzey Afrika’da Fatımî yanlısı İdrisîlerle mücadele edildi. Bunlar liderleri Hasan b. Gannun liderliğinde Endülüs’e karşı faaliyetlerde bulunmaktaydı. 972 yılında Hakem’in gönderdiği ilk ordu İdrisîleri zor durumda bıraktı ama sonuç alınamadı. Bunun üzerine Hakem en önemli komutanlarından biri olan Galib komutasında donanımlı bir orduyu Kuzey Afrika’ya gönderdi. Galib, İdrisî reisleri ve ordu komutanları arasında para dağıtarak onları kendi tarafına çekmeye çalıştı ve başarılı da oldu. Onlar Hasan b. Gannun’u bırakarak Endülüs saflarına katılmaya başladı. Bu yaşananlar karşısında Hasan bir süre daha Endülüs ile mücadeleye devam etti fakat daha fazla direnemeyeceğini anladığından affını isteyerek teslim oldu. Yine bu dönemde Normanların Endülüs’e yönelik üçüncü saldırısı gerçekleşti. 971 yılındaki saldırı kolayca bertaraf edildi. Endülüs’ün en parlak devirlerinden biri olan bu dönemde Kurtuba Cami genişletilmiş ve başkent Kurtuba dünyanın sayılı başkentlerinden biri olmuştu. İlim tutkusu ve kitap sevgisiyle tanınan Hakem’in İslâm dünyasının önemli merkezlerinde adına kitap satın alan görevlileri bulunmaktaydı. Bu nedenle halifenin sarayındaki kütüphane çok değerli kitaplarla doluydu. Âlimleri koruyan ve onlara değer veren Hakem Endülüs’te herkesin eğitim almasını istediğinden özellikle maddi durumları iyi olmayan ailelerin çocuklarının okuyabilmesi için yatılı okullar yaptırdı. Bu sayede Endülüs’te herkesin okuma yazma öğrenmesini sağladı. Ömrünü ülkesinin refahı ve mutluluğuna adayan Hakem daha sağlığında oğlu Hişam’ın tahta çıkmasını istediğinden devletin ileri gelenlerini bir toplantıya çağırarak bu isteğini iletti ve onlara bunu kabul ettiklerine dair bir belge imzalattı. Ardından imzalanan bu belgenin çoğaltılarak ülkenin dört bir yanına gönderilmesini ve herkesin oğlu Hişam’ı kabul etmesini sağladı. Hakem, Ekim 976 yılında vefat ettiğinde yerini sağlamlaştırdığı oğlu 12 yaşındaki II. Hişam Endülüs’ün başına geçti. Aslında onun tahta çıkmasında Hakem döneminden itibaren itibarı artan Muhammed İbn Ebû Âmir ve II. Hakem’in veziri Mushafi’nin çok büyük payı bulunmaktaydı. Zira onlar Hişam’a karşı olan başta sarayın önde gelen görevlileri olmak üzere herkesi bertaraf etmeyi başararak Hişam’ın mevkiini güçlendirdiler. Endülüs’teki bu kaos ortamı her zaman olduğu gibi yine kuzeydeki İspanyol krallıkların işine yaradı ve onların Müslüman topraklarına yönelik saldırılarını tetikledi. Hıristiyanların bu saldırılarına mani olabilmek için İbn Ebû Âmir 977 yılında son derece büyük yetkilerle onlara karşı sefere çıktı. Çok başarılı geçen bu sefer Hıristiyanları öylesine korkuttu Medînetüzzehrâ’nın en önemli kısmı sarayıdır. Burada bulunan 4300 sütunun 1013’ü Kartaca ve Tunus’tan, 140’ı İstanbul’dan, 19’u Frenk krallıklarından getirilmiş, diğer sütunlar Endülüs topraklarından temin edilmiştir. Sarayda resim, süsleme ve heykel sanatları göze çarpmakta hatta Zehra’nın bir heykeli de sarayın girişinde bulunmaktadır. Saraydaki 15.000 direk altın kaplama olup, zümrüt, yakut, mermer ve inciyle süslenmiştir. Medînetüzzehrâ II. Hişam ve hâcibi İbn Ebû Âmir döneminde değerini yitirmeye başladı. 1010 yılında Berberîler tarafından yağmalanan şehir, Murâbıtlar ve Muvahhidiler zamanlarında tahrip olmaya devam etti. Hıristiyanlar tarafından 1236 yılında Kurtuba ele geçirildiğinde burasının harabe halinde olduğu ifade edilir. 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 213 ki uzun süre onlar Endülüs’e saldırma cesareti gösteremediler. Ayrıca bu sefer İbn Ebû Âmir’in nüfuzunun daha da artmasına ve askerin kendisini daha yakından tanıyarak sevmesine vesile olmuştu. Bu ilk seferden sonra da Hıristiyanlara karşı başarılı seferleri yine devam etti ve zamanla elde ettiği zaferler sayesinde daha güçlü hale geldi. Devlet yönetiminde etkinliği günden güne artmaya başlayınca kendisine engel olabilecek herkesi bertaraf etmeye veya uzaklaştırmaya başladı. Zamanla Hişam’ın bile devlet işlerine karışmaması için her türlü önlemi alarak bütün gücü kendisinde topladı. İbn Ebû Âmir, Kurtuba’nın doğusunda Medinetüzzehra’ya benzer bir şekilde Medinetüzzâhire adlı şehri inşa ettirdi. Ailesi ve kendisine bağlı insanlarla buraya yerleşerek hükümet merkezini buraya taşıdı. Orduyu yeniden düzenledi, Arap ve Sakalibeden ziyade Berberîlere orduda daha çok yer verdi. Ayrıca Leon ve Navarra krallıklarından da ücretli asker topladı. Zamanla tamamen devlete hâkim olan İbn Ebû Âmir halifelere özgü el-Mansûr unvanını kullanmaya başladı. Cuma hutbelerinde adı halifeden sonra okunmaktaydı. İbn Ebû Âmir bu gücünü oğulları için de kullanmak istedi. 991 yılında oğlu Abdülmelik’i kendi makamının varisi olarak ilan etti ve ona hâcib unvanı verdi. Diğer oğlu Abdurrahman’ı ise vezirliğe getirdi. İbn Ebû Âmir’in asıl niyeti halifeliği elde edebilmekti. Ancak Kurtuba halkından çekindiği için bunu yapamadı. Ağustos 1002’de hayatını kaybeden İbn Ebû Âmir’den sonra yerini sırayla oğulları Abdülmelik ve Abdurrahman aldı. Halife Hişam ise geri plânda kalmayı sürdürüyordu. Babasından sonra aynı göreve yani hâciblik mevkiine gelen Abdülmelik devlete büyük hizmetlerde bulunarak ekonomi, siyaset ve idarede önemli işlere imza attı. Hıristiyanlara karşı başarılı seferlerde bulundu ve Halife Hişam tarafından kendisine el-Muzaffer unvanı verildi. Ancak onun 1008 yılında ölümünden sonra yerini alan kardeşi Abdurrahman ne babası ne de ağabeyi kadar başarılı olabildi. Hiç kimse tarafından sevilmeyen Abdurrahman, Halife Hişam’a zorla baş hâciblik makamı ihdas ettirmiş, üstelik veliaht olarak kendisini seçmesi için halifeye baskı yapmıştı. Hişam da durumu âlimlerle müzakere ettikten sonra istemeyerek onu veliaht ilan etmişti. Ancak bu durum çok geniş bir kesimi harekete geçirdi. Hişam’ın bu durumu kabullenmesine ve Âmirilerin her istediğini yapmasına şiddetle karşı çıkan bir muhalefet oluştu. Sonuçta bu muhalefet Hişam’a karşı isyanı başlattı. Halkın da bizzat yer aldığı bu isyanda asiler Emevî ailesine mensup olduğu iddia edilen Muhammed b. Hişam’ın önderliğinde Halife’nin yaşadığı Medinetüzzehra’yı işgal ettiler. Hişam isyancılara elçi göndererek hayatının bağışlanması koşuluyla hilafeti bırakacağını söyledi. Muhammed ise Hişam’ın kendisi için hilafetten uzaklaşması ve bunu resmi olarak imzalaması karşılığında kabul edeceğini bildirdi. Hişam denileni yaptı ve hilafetten ayrıldı. Bundan sonra Muhammed b. Hişam, el-Mehdi unvanını aldı ve kendisine biat edildi. İbn Ebû Âmir ve oğullarının yaşadığı Medinetüzzâhire sarayının yağmalandığı ve Abdurrahman’ın katledilerek Âmiri ailesinin sona erdirildiği bu günlerde Halife Hişam da muhtemelen el-Mehdi tarafından saklanmaktaydı. el-Mehdi iyi bir idareci olmadığı gibi nezaketten uzak hareketleri ile herkesi kısa zamanda kendinden uzaklaştırdı. Bu da ona karşı 1009 yılı Haziran ayında Berberîlerin de rol aldığı büyük bir isyanın çıkmasıyla neticelendi; fakat başarıya ulaşamadı. Bunun üzerine el-Mehdi kendisine karşı geldikleri için Berberîlerin cezalandırılmasını emretti, ancak bunun sonuçları çok ağır oldu. Berberîler el-Mehdi’ye karşı Süleyman b. Hakem’i el-Mustaîn-Billah unvanıyla tahta çıkardılar ve 1009 yılı Kasım ayında Kurtuba’ya girdiler. İki taraf arasında yapılan şiddetli savaşı kaybeden el-Mehdi ve askerleri oldu. Berberîler bu esnada Halife Hişam’ın yaşadığını öğrenmelerine rağmen tahtta Süleyman’ın kalmasını is- 214 İslam Tarihi ve Medeniyeti I tediler. Toledo’ya kaçmış olan el-Mehdi yeniden Endülüs tahtına çıkabilmek için mücadelesine devam etti hatta Hıristiyan krallardan bile yardım istemekten çekinmedi. Bu sayede 1110 yılında tekrar Endülüs’ün yönetimini üzerine alsa da bu durum uzun sürmedi ve kendisine karşı yapılan bir darbe ile görevden alınarak yerine Temmuz 1010’da II. Hişam tahtta çıkarıldı. Fakat bu sefer de Berberîler Hişam’ı istemediler ve onu görevden alarak el-Mustaîn’i yeniden halife olarak seçtiler. Ancak bu halifelik kısa sürdü. Zira Hz. Ali soyuna mensup olduklarını iddia eden Şii Hammûdîler 1016 yılında bu kargaşadan faydalanarak el-Mustaîn’i azledip tahtı ele geçirdiler. Ali b. Hammûd, II. Hişam’ın öldüğünü ileri sürerek kendisini halife ilan etti. Fakat Hammûdîler Şii olmaları sebebiyle halk tarafından istenmediler. Bu sebeple bunlara karşı III. Abdurrahman’ın torunu olduğu ifade edilen IV. Abdurrahman, el-Murtazâ unvanıyla Nisan 1018’de halife ilan edildi. Ali b. Hammûd siyasi otoriteyi kaybetmemek için el-Murtazâ ve onu destekleyenlere karşı sert davranışlarda bulundu fakat birdenbire ölümü bu hareketi bitirdi. Yerine kardeşi Kasım, el-Me’mûn unvanıyla geçti ve adaletiyle ön plana çıkarak insanların sevgisini kazandı. IV. Abdurrahman ise bu yaşananlar karşısında her geçen gün kendisine katılan taraftarlarıyla birlikte Kasım b. Hammûd’u destekleyenlerle mücadele etmeye başladı. Fakat bu mücadele esnasında onu destekleyen en yakın dostlarının bile kendisini terk ettikleri görüldü. Hatta dostları onun karşısında olanlarla birlikte hareket etme kararı aldılar. Sonuçta Abdurrahman bir savaş esnasında öldürüldü ve yönetim doğrudan Kasım b. Hammûd’a kaldı. Ancak onun zamanla Berberîlere karşı olumsuz yaklaşımı ve ailesi içindeki taht kavgaları Endülüs’teki durumuna darbe indirdi. Zamanla Kurtuba halkı da onların bu halinden şikâyetçi olmaya başladı ve 1023 yılında Hammûdîlere karşı büyük bir isyan başlatıldı. İsyan karşısında hiçbir başarı gösteremeyen Hammûdîler, Kurtuba’dan uzaklaştırıldılar. Devletin ileri gelenleri, kumandanlar ve halk yeni halifeyi seçmek için Kurtuba Ulu Camii’nde toplandıklarında çoğunluğun arzusuyla Abdurrahman b. Hişam’ın halife olmasına karar verdi. Kasım 1023 yılında el-Müstazhir unvanıyla yönetimi devralan V. Abdurrahman, kendisine muhalif grupların halkı kışkırtmasıyla çıkan isyanda tahta çıkalı iki ay bile olmadan 1024 yılında feci bir şekilde öldürüldü. Abdurrahman’a karşı başlatılan muhalefet cephesinde yer alan Emevî ailesinden Muhammed b. Abdurrahman, el-Müstekfi unvanıyla halife oldu fakat yanlış uygulamaları, aldığı isabetsiz kararlarla herkesin tepkisini üzerine çekmekte gecikmedi ve böylece kendi sonunu hazırladı. Muhammed’in öldürülmesiyle artık Endülüs sonu görünmeyen bir çözümsüzlüğe doğru süratle gitmeye başladı. Altı veya yedi ay başsız kalan devlet bu süre içinde bir danışma meclisi tarafından idare edildi. Halkın isteği yeni bir halifenin seçilmesi ve halife ile yönetimin devamı yönündeydi. Sonunda IV. Abdurrahman’ın ağabeyi Hişam’ın halife olmasına karar verildi. III. Hişam’ın halkın istediği bir yönetici olmadığı kısa sürede anlaşıldı; zira eğlenceden, hoşlanan, hiçbir işten anlamayan, kararsız bir yapıya sahipti ve sonunda tahttan indirildi. Bundan sonra Kurtuba’nın önde gelenleri halifeliğin ülkeye zarar verdiğine dair görüş belirterek bunun ilga edilmesine ve ülkenin şura ile yönetilmesine karar verdiler. Böylece Endülüs Emevî devleti 1031 yılında yıkılmış oldu. 711 yılında büyük heyecan ve umutla başlayan, 756 yılında devlet teşekkülü ile daha da belirginleşen, X. yüzyılda dünyanın sayılı ülkelerinden biri olan Endülüs Emevî Devleti sona erdi. Her ne kadar 1492 yılına kadar Endülüs’teki Müslüman varlığı devam etse de bu eskisi gibi olmayacaktı. Halife II. Hakem döneminde nüfuzu artmaya başlayan Muhammed İbn Ebû Âmir ve 4 onun temsil ettiği Âmiriler kimdir? 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 215 Özet İspanya’nın fetihden önceki durumunu ve Endülüs’ten önce Kuzey Afrika’daki İslâm fetihlerini açıklayabilmek V. Yüzyıldan itibaren Vandal, Alan, Suev ve Vizigot gibi Germen kavimlerinin Roma İmparatorluğu’nun egemenliğindeki bölgeye nüfuz etmeye başladıkları görülür. Bunlardan Vizigotlar 468 yılında Euric’in liderliğinde bölgeye hâkim oldular. Bizans İmparatoru Iustinianos zamanında bölgenin güneyi 554 yılında yeniden Bizans egemenliğine girdi. Fakat kısa bir süre sonra bu toprakların önemli bir kısmını geri alan Kral Leovigild zamanında Toledo merkezli Vizigotlar, İspanya’nın neredeyse tamamına sahip oldular. Vizigotların, adaletsiz yaklaşım ve haksız uygulamaları ayrıca aldıkları yanlış kararlar kendi halkı başta olmak üzere herkesin tepki duymasına neden oldu. III. Toledo Konsili’nde mensubu oldukları Arius mezhebini bırakıp Katolikliği seçmelerine rağmen ülkede karışıklık, isyan ve taht kavgaları hiç dinmedi ve günden güne istikrarsızlık arttı. Hz. Ebubekir ile birlikte başlayan fetih harekâtı sonra gelen halifeler zamanında da devam ederek Suriye, Filistin, Mısır, İran ve Kuzey Afrika’yı içine alacak şekilde gelişti. Hz. Osman zamanında Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d b. Ebu Serh Bizans’ın Kuzey Afrika bölgesi yöneticisi Georgios’un merkezi Sübeytula’yı ele geçirerek Tunus’a kadar uzanan oldukça geniş bir alan zapt edildi. Dört Halife döneminde başlayan fetihleri Emevîler de sürdürdüler. Halife Muaviye’nin Kuzey Afrika’nın fethiyle görevlendirdiği Ukbe b. Nafi, 670 yılında askeri bir karargâh olarak düşünülen Kayrevan şehrini inşa ettirirken, haleflerinden Hasan b. Numan Kartaca’yı ele geçirdi. Ifrıkiyye valiliğine atanan Musa b. Nusayr ise Septe ve birkaç yer hariç hemen hemen Kuzey Afrika’nın tamamını fethetti. İspanya’nın fethinde rol oynayan sebepleri değerlendirerek fethin seyri hakkında bilgi sahibi olabilmek Musa b. Nusayr, Kuzey Afrika’nın fethinden sonra İspanya’nın fethedilmesi gerektiğini düşünmeye başlamıştı. Çünkü Müslümanlar için İspanya’dan başka gidilecek coğrafi ve aynı zamanda elverişli bir bölge bulunmamaktaydı. İspanya’nın o an içinde bulunduğu otorite boşluğu ve kaos ortamı yani Vizigotlardan kaynaklanan yanlış uygulama ve adaletsizlikler Müslümanların lehineydi. Ayrıca Kral Witiza’nın oğulları ve Septe hâkimi Julianus da kendisini fetih için İspanya’ya davet etmekteydi. Bu sebeple Musa b. Nusayr, Velid b. Abdülmelik’den aldığı izinle önce Tarîf b. Mâlik komutasında 500 kişilik bir birliği ardından da Tanca Fatihi Tarık b. Ziyad komutasında 7000 kişiden meydana gelen orduyu İspanya’ya yolladı. Vizigot Kralı Rodrigo tahminen 40 bin veya çok daha fazla bir askerî kuvvetle Müslümanların karşısına çıktı. Musa b. Nusayr’ın gönderdiği 5000 kişilik takviyeyle Müslümanların gücü 12.000’e ulaştı. İki taraf Şezûne yakınlarında bulunan Rio Guadalete veya Rio Barbate Nehri civarında Lekke Vadisi’nde karşı karşıya geldi. Yapılan savaşta galip gelen Tarık b. Ziyad ve askerleri oldu. Vizigot ordusunun neredeyse tamamı imha edildi ve Rodrigo hayatını kaybetti. Böylece İspanya’nın kapıları ardına kadar Müslümanlara açıldı. Endülüs Emevî devleti hakkında genel bir değerlendirmede bulunabilmek 756 yılında I. Abdurrahman tarafından kurulan Endülüs Emevî Devleti, 929 yılında III. Abdurrahman’ın ‘halife’ unvanını almasıyla emîrlikten hilafete geçti. Böylece 1031 yılına kadar sürecek halifelik dönemi başladı. Merkezi otoritenin güçlü olduğu dönemde ülkede istikrar ve huzur olduğundan bu durum ekonomik, sosyal ve kültürel her alana yansımaktaydı. Ancak merkezi yönetimin zayıf olduğu durumlarda kaos ve karışıklık ülke geneline hâkim olduğundan içte isyanlar kendini göstermekte ve devlet bütün gücüyle bunları bastırmakla uğraşmaktaydı. Bu da başta kuzeydeki Hıristiyan İspanyol krallıklar olmak üzere dış güçlere Endülüs’e saldırma imkânı sağlamaktaydı. Bu yüzden devlet iç tehdit yüzünden dış güçlere karşı kapsamlı bir mücadeleye girmekte zorlanmaktaydı. Endülüs’ün emîrlikten hilafete geçiş sürecini tahlil edebilmek III. Abdurrahman’a kadar Endülüs hükümdarları emîr unvanıyla yetinerek başka bir unvan kullanmadılar. III. Abdurrahman, Şiî Fatımîlerin halifelik iddiasıyla ortaya çıkması, Abbasî Halifesi Muktedir’in Fatımîlere karşı bir şey yapamamasını düşünerek, İslâm dünyasının siyasi ve manevi alandaki zor durumunu dikkate alarak hilafet kuruma sahip çıkmaya karar verdi. Başta Endülüs olmak üzere İslâm dünyasının tamamındaki etkin nüfuzu kendisinin halifeliği üstlenmesi için uygundu. Bu sebeple 16 Ocak 929 tarihinde kendisini halife ilan etti. Yayınladığı ve etrafa gönderdiği fermanlarla da bunun hakları olduğunu sebepleriyle açıkladı. 1 2 3 4 216 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım 1. Katolikliği seçme kararı alan Vizigot kralı aşağıdakilerden hangisidir? a. Rodrigo b. Recaredo c. Euric d. Witiza e. Leovigild 2. 711 yılında Endülüs’ü fetheden komutan aşağıdakilerden hangisidir? a. Tarık b. Ziyad b. Tarif b. Malik c. Velid b. Abdülmelik d. Musa b. Nusayr e. Abdülaziz b. Musa 3. Müslümanların Avrupa’da ilerlemelerine engel olan savaş aşağıdakilerden hangisidir? a. Vâdi-Lekke b. Toulouse c. Poitiers d. Musârra e. Muez 4. Endülüs emirlerinden hangisi zamanında âlimlerin isyan hareketinde rolü olmuştur? a. I. Abdurrahman b. I. Hakem c. Muhammed d. Abdullah e. II. Hakem 5. Ömer b. Hafsun’la ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Ömer b. Hafsun, III. Abdurrahman zamanında isyan hareketine son vermiştir. b. Ömer b. Hafsun, sadece Emîr Muhammed zamanında isyan etmiştir. c. Ömer b. Hafsun, Emîr Abdullah zamanında isyan hareketine başlamıştır. d. Ömer b. Hafsun’un isyanı kısa sürmüştür. e. Ömer b. Hafsun hiç isyan etmemiştir. 6. İlim tutkusu, kitap sevgisi ve kütüphane zenginliği aşağıdakilerden hangisi ile ilişkilendirilebilir? a. I. Hişam b. Muhammed c. II. Hakem d. II. Hişam e. Abdullah 7. I-Üçüncü Abdurrahman’ın halife olması II-Abdurrahman b. Muaviye’nin Endülüs’e geçmesi III-Endülüs Emîri Münzir’in ölümü IV-Endülüs’te Valiler döneminin başlaması Yukarıdaki olayların kronolojik sıralaması nasıl olmalıdır? a. I, III, IV, II b. II, I, III, IV c. II, III, I, IV d. III, II, I, IV e. IV, II, III, I 8. Aşağıdakilerden hangisi I. Hişam döneminde Endülüs’ün resmi mezhebi olmuştur? a. Evzai b. Hanbeli c. Hanefi d. Maliki e. Şafii 9. Aşağıdakilerden hangisi III. Abdurrahman döneminin olayları içinde yer almaz? a. Fatımîlerle kapsamlı bir mücadeleye girişmesi b. Dedesi tarafından veliaht gösterilerek tahta çıkması c. Emîrlikten hilafete geçiş sürecinin onun zamanında olması d. Devletini dünyanın en önemli ülkelerinden biri haline getirmesi e. Medinetüzzâhire Sarayı’nı inşa ettirmesi 10. Ülkesine “düğün günleri (eyyamu’l-arus)” olarak anılan bir dönem yaşatan Endülüs emîri aşağıdakilerden hangisidir? a. I. Abdurrahman b. II. Abdurrahman c. I. Hakem d. II. Hişam e. III. Abdurrahman 9. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti I (Fetihten 1031’e Kadar) 217 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız doğru değilse “Müslümanlardan Önce İspanya” konusunu yeniden okuyunuz. 2. a Yanıtınız doğru değilse “Müslümanlar İspanya’da” konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse “Endülüs’te Valiler Dönemi (714-756)” konusunu yeniden okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse “Endülüs’te Emîrlik Dönemi (756-929) konusunu yeniden okuyunuz. 5. a Yanıtınız doğru değilse ilgili bölümleri yeniden okuyunuz. 6. c Yanıtınız doğru değilse “Endülüs’te Hilafet Dönemi (929-1031) konusunu yeniden okuyunuz. 7. e Yanıtınız doğru değilse ilgili konuları yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Endülüs’te Emîrlik Dönemi (756-929) konusunu yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse “ Endülüs’te Hilafet Dönemi (929-1031) konusunu yeniden okuyunuz. 10. b Yanıtınız doğru değilse “Endülüs’te Emîrlik Dönemi (756-929) konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Musa b. Nusayr’ın azadlı kölesi Tarık b. Ziyad ile arasındaki ilişkiler rivayete göre Vâdi Lekke Savaşı sonrası Tarık’ın Musa’nın sözünü dinlemeyerek fetihlere devam etmesi yüzünden sarsılmıştı. Ancak Musa’nın Endülüs’e geçmesi ve Tarık’ın onu Toledo’ya gelmeden daha yolda iken saygılı ve nazik bir şekilde karşılaması ile bu ilişkiler düzelmiştir. Her ne kadar onların bu karşılaşmasında Musa’nın Tarık’a ağır sözler sarf ettiği ve sert muamelede bulunduğuna dair görüşler bulunsa da ikisinin fetih harekâtını bundan sonrası için birlikte devam ettirme gayretleri ve sonrasındaki gelişmeler bu düşüncelerin aksini ispatlamaktadır. Sıra Sizde 2 Franklar, Roma İmparatorluğu’nun kuzey ve doğu sınır bölgelerinde yaşayan, bununla birlikte Roma hâkimiyetini kabul etmeyen Germen asıllı kavimlerdendi. Bunların III. Yüzyılın ikinci yarısında Roma topraklarına girdiği, Galya bölgesi ile İspanya’yı istila ettikleri ve zamanla Merovenjiyen Frank Krallığı’nı kurdukları bilinmektedir. Müslüman fetihleri başladığı zaman Merovenjiyen Krallığı kendi içindeki nüfuzlu ailelerin yönetimi ele geçirmek için uğraştıkları bir sürece tanık olmaktaydı. Bu durum krallıkta görevli saray nazırı Charles Martel’in Frankları birlik haline getirmesi ile sona erdi. Bundan sonra Martel bütün sorunları bir tarafa bırakıp Müslümanlarla mücadele etmeye başladı. Sıra Sizde 3 I. Alfonso’nun liderliğinde 750 yılı civarında kurulan Asturias Krallığı, 911 yılından itibaren Garcia ile birlikte Leon Krallığı olarak şekillendi ve Asturias-Leon Krallığı olarak anıldı. Pamplona merkezli Navarra Krallığı ise 800’lü yıllardan itibaren şekillenmeye başladı; ancak 905 yılından itibaren I. Sancho Garces ile resmileşti. X. Yüzyılda oluşumunu tamamlayan Kastilya Krallığı 1037’de I. Fernando zamanında Leon Krallığı ile birleşerek Kastilya-Leon Krallığı oldu ve Müslümanlara karşı başlatılan Reconquista hareketini sürdürdü. IX. Yüzyılda İspanya’nın kuzeydoğusunda Aragon Krallığı kuruldu ve bu krallık IV. Raymond Berenger zamanında Barselona Kontluğu ile birleşerek Barselona-Aragon Krallığı’na dönüştü. Sıra Sizde 4 Halife II. Hakem döneminin en önemli şahsiyetlerinden ve oğlu II. Hişam’ın hâcibi olan Muhammed İbn Ebû Amir 939 yılında doğdu. Ailesi tarafından çok iyi yetiştirildi. Kâtip olarak başlayan kariyeri II. Hakem zamanında yükselmeye başladı. 967 yılında II. Hakem’in 5 yaşındaki oğlu Abdurrahman’ın mallarının idaresinden sorumlu oldu. Ardından devlet kademelerinde önemli görevlerde bulunduktan sonra İşbiliye ve Septe kadılığına tayin edildi. II. Hakem’in oğlu Abdurrahman’ın ölümünden sonra veliaht gösterilen Hişam’ın mallarını idare etmekle görevlendirildi ve sonrasında 972 yılında şehrin asayişle ilgili birime atandı. Kuzey Afrika’da İdrisîlere yönelik harekâtın masraflarının çok olup olmadığını teftiş için II. Hakem tarafından buraya gönderildi ve bu durum onun daha da yükselmesine vesile oldu. Nitekim Halife Hişam zamanında önce vezir ardından hâcib oldu. Muhammed İbn Ebû Âmir ile başlayan ve kendisinden sonra oğulları Abdülmelik ve Abdurrahman ile devam eden bu süreç Âmiriler dönemi olarak adlandırıldı. İbn Ebû Âmir’in oğullarından Abdülmelik de babası gibi devlete büyük hizmetlerde bulundu. Ancak onun 1008 yılında ölümünden sonra yerini alan kardeşi Abdurrahman babası ve ağabeyi kadar başarılı olamadı. 218 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Yararlanılan Kaynaklar Chejne, A. (1974), Müslim Spain its History and Culture, Minneapolis. Dozy, R. (1972), Spanish Islam, London. Hitti, P. (1980), Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (trc. Salih Tuğ), III, İstanbul. ______ (1970), Islam, A Way of Life, London, Bombay, Karachi. İbn İzârî, (1951), el-Beyânü’l-Muğrib fî Ahbâri’lEndelüs ve’l-Mağrib, (nşr. G.S. Colin-E.Levi Provençal), Leiden. İbnü’l-Kûtiye, (1982), Târîhu İftitâhi’l-Endelüs (nşr. İbrahim Ebyârî), Kahire. İmamüddin, M. (1990), Endülüs Siyasi Tarihi, (trc. Yusuf Yazar), Ankara. Küçüksipahioğlu, B. (1996), III. Abdurrahman Dönemi Endülüs Tarihi (912-961), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul. O’Callaphan, J. F. (1975), A History of Medieval Spain, New York. Özdemir, M. (1994), Endülüs Müslümanları-I, Ankara. ____________(1997), Endülüs Müslümanları, Medeniyet Tarihi, Ankara. Provençal, L., (1950), Histoire de L’Espagne Musulmane, Leiden-Paris. ___________, (1932), L’Espagne Musulmane Au Xeme Siecle, Paris. Reilly, B. (1993), The Medieval Spains, Cambridge. Şeyban, L. (2003), Reconquista: Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi “Abdullah b. Muhammed b. Abdurrahman”, “Abdurrahman I”, “Abdurrahman II”, “Abdurrahman III”, “Abdurrahman IV”, “Abdurrahman V”, “Belâtüşşühedâ”, “Emevîler”, “Endülüs”, “Franklar”, “Hakem I”, “Hakem II”, “Hişam I”, “Hişam II”, “Hulefâ-yi Râşidîn”, “Kurtuba Ulu Camii”, “Medinetü’z-Zehra”, “Mûsâ b. Nusayr”, “Ömer b. Hafsun” maddeleri. 10 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışından sonra ortaya çıkan siyasi parçalanmanın yanında Reconquista sürecinde Müslüman-Hıristiyan ilişkileri hakkında bilgi sahibi olabilecek, İspanyol krallıkları karşısında zor durumda kalan Endülüs Müslümanlarının Kuzey Afrika ile ilişkilerini değerlendirebilecek, Endülüs’te son bağımsız İslâm devleti olan Nasrîlerin İspanyol krallıkları ve Kuzey Afrika ile ilişkilerini açıklayabilecek, 1492-1614 yılları arasında İspanyol krallıkların hâkimiyeti altında yaşayan Endülüs Müslümanlarının durumu ve buradan sürgün edilmeleri hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Mülûkü’t-tavâif • Murâbıtlar • Muvahhidler • Nasrîler • Osmanlı • Müdeccen • Morisko • Kuzey Afrika • Fransa • Venedik • Tuleytula • Kurtuba • İşbîliye • Gırnata • Kastilya Krallığı • Aragon Krallığı • Leon Krallığı • Navar Krallığı • Katalonya Kontluğu • Zellâka Savaşı • el-Erek Savaşı • İkâb Savaşı • Reconquista • VI. Alfonso • Yusuf b. Tâşfîn İçindekiler       İslam Tarihi ve Medeniyeti I Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) • MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİ • (1031-1091) • MURÂBITLAR DÖNEMİ (1091-1147) • MUVAHHİDLER DÖNEMİ (1147-1229) • NASRÎLER (BENÎ AHMER DEVLETİ) DÖNEMİ (1232-1492) • 1492-1614 ARASINDA ENDÜLÜS MÜSLÜMANLARI İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ I MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİ (1031-1091) Endülüs’te Âmirî ailesinin 1009’da görevden uzaklaştırılmasından 1031’e kadar geçen süre Emevî hanedan mensupları arasındaki taht kavgaları ve siyasî karışıklıklarla geçti. Emevî Devleti’nin otoritesinin iyice zayıflamasına neden olan bu gelişmelerden sonra hükümet merkezinden uzak bölgelerde yaşayan nüfuzlu aileler veya buralardaki idareciler bağımsız hareket etmeye ve merkezle ilişkilerini kesmeye başladılar. 1031’de Emevî Devleti’nin yıkılmasından sonra da bunu resmileştirerek Endülüs’ün çeşitli bölgelerinde 1091’e kadar varlıklarını sürdürmeye çalıştıkları bu döneme mülûkü’t-tavâif adı verilir. Mülûkü’t-tavâif döneminde ortaya çıkan bağımsız emîrlikler, bir devletten ziyade ‘devletçik’ görünümündeydiler. Bir veya birkaç şehrin idaresini elinde tutan hükümdarların topraklarını genişletmek amacıyla komşu emîrliğe saldırması, bu dönemin en dikkat çeken özelliğiydi. Bu saldırılar bazen başka bir hükümdarla ittifak kurularak gerçekleştirilmekteydi. Hatta Hıristiyan krallıklardan anlaşma yoluyla veya ücretli asker temin ederek savaşan hükümdarlar bile vardı. Emîrler askerî açıdan kendilerini güçlü hissettikleri veya rakiplerinin aciz olduklarını düşündüklerinde komşularına saldırıyorlardı. Ayrıca Endülüs’te halifenin kendi yanlarında olduğunu göstererek diğer emîrliklere karşı siyasî açıdan üstünlük sağlamaya da çalışıyorlardı. Müslümanların kendi aralarındaki mücadeleleri, uzun zamandan beri Müslümanların ellerindeki toprakları geri almak için fırsat kollayan kuzeydeki Kastilya, Aragon, Leon ve Navar Krallıkları ile Katalonya Kontluğu’nun tam da bulmak istedikleri fırsatı kendilerine verdi. Bu devletler için ‘reconquista’ düşüncesi, yani Endülüs’ü Müslümanlardan geri alma fikri, mülûkü’t-tavâif döneminde yeniden canlandı. Mülûkü’t-tavâif döneminde kendi aralarında mücadele eden Müslüman emîrler karşı karşıya bulundukları reconquista hareketinin farkına ancak Tuleytula (Toledo) şehrinin 1085 yılında Kastilya Krallığı tarafından ele geçirilmesinden sonra varabildi. Yaklaşık yirmi bağımsız emîrliğin hüküm sürdüğü bu dönemde, bazı emîrlikler güçleriyle öne çıktılar. İşbîliye’de (Sevilla) Abbâdîler, Tuleytula’da Zünnûnîler, Kurtuba’da (Cordoba) Cehverîler, Mâleka’da (Málaga) Hammûdîler, Sarakusta’da (Zaragoza) Hûdîler, Endülüs’ün batı kesiminde Eftasîler ve Gırnata’da (Granada) Zîrîler bunlardandır. Birbirleriyle sürekli mücadele halinde olan bu emîrliklerin nihaî hedefleri, yıkılan Endülüs Emevî Devleti’nin topraklarına sahip olmaktı. Mülûkü’t-tavâif döneminin güçlü emîrlikleri arasında şunlar sayılabilir: Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) Genelde büyük bir devletin yıkılmasından sonra ortaya çıkan irili ufaklı siyasî birimler, özelde ise Endülüs Emevî Devleti’nden sonra ortaya çıkan yirmi civarında küçük devlet “mülûkü’t-tavâif” olarak tanımlanır. 222 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Cehverîler (1031-1070) Cehverîler’in kurucusu olan Cehver b. Muhammed, Endülüs Emevîleri döneminde vezirlik görevini üstleniyordu. Endülüs’te artan karışıklıklar karşısında çözüm bulamayan Emevîler şehir halkı tarafından Kurtuba’dan çıkarılıp Endülüs Emevî Devleti resmen ortadan kalkınca, vezirliği dönemine halkın menfaatleri ve huzuru doğrultusunda verdiği isabetli kararlardan dolayı halkın güvenini kazanan Cehver b. Muhammed, Kurtuba halkının destek ve ısrarı üzerine yönetimi üstlendi. Böylece Kurtuba merkezli bazı yakın şehirleri de içine alacak olan Cehverîler kuruldu. Cehver b. Muhammed, ilk olarak Endülüs’teki siyasi karışıklıklardan dolayı oldukça istikrarsız bir hale gelen Kurtuba’da huzur ve asayişin tekrar temin edilmesi için harekete geçti. Bunun için Kurtuba’nın önde gelen kişilerini bir araya getirerek bir şûra heyeti oluşturdu ve politikalarını bu heyetin görüşleri doğrultusunda şekillendirdi. Cehver b. Muhammed, sadece Kurtuba’da değil, Endülüs’ün tamamında barışın hâkim olması için emîrlikler arasında arabuluculuk yaparak otoritesini genişletmeye çalıştı. 1043’te ölen Cehver b. Muhammed, idarenin ehil kişiler tarafından yürütülmesini istediğinden kendisinden sonra oğullarından birini veliaht tayin etmemişti. Fakat onun yönetiminden memnun olan Kurtubalılar, yerine oğlu Muhammed’i getirdiler. O da babasının siyasetini takip etti. Muhammed’den sonra Cehverîlerin başına geçen oğlu Abdülmelik b. Muhammed’in, babası ve dedesinin halka yakın idare tarzını terk etmesi halk arasında huzursuzluğa neden oldu. Bunun üzerine Abdülmelik, işleri vezir İbrahim b. Sekkâ’ya bıraktı. İbrahim’in başarılı idaresiyle Kurtuba’da huzur yeniden tesis edildi. Fakat bu durumu kendi menfaatleri açısından hiç istemeyen Abbâdîler, İbrahim b. Sekkâ’nın Cehverîleri kendi hâkimiyeti altına almak istediği yönünde Abdülmelik’e asılsız bir haber ulaştırdılar. O da vezirini 1063’te idam ettirdi. Böylece Abbâdîlerin öncülüğünde bu yetenekli vezir ortadan kaldırıldı. Bu esnada Zünnûnîlerin Kurtuba’yı kuşatması üzerine Cehverîler Abbâdîlerden yardım istediler. Daima Kurtuba’yı ele geçirmek arzusunda olan Abbâdîler bunu bir fırsat olarak gördüler. Zünnûnîlere karşı Cevherîlere yardıma gelerek Kurtuba’yı istila yoluyla ele geçirdiler (1070). Abdülmelik b. Muhammed ve ailesinin şehirden çıkarılarak sürgün edilmesiyle Cehverîlerin siyasi hayatı sona erdi. Resim 10.1 Kurtuba Ulu Camii’nin mihrabı. (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 223 Abbâdîler (1023-1091) İşbîliye merkezli bir emîrliktir. Kurucusu Muhammed b. Abbâd Arap asıllı olup İşbîliye kadısı idi. Kendisinden sonra oğlu Mu’tadid ve onun oğlu Mu’temid emîr oldular. Kuruluş yıllarında İşbîliye, Karmûne ve Kâdis’i hâkimiyetleri altına alan Abbâdîler, ilerleyen yıllarda topraklarını genişleterek Kurtuba, Bâce (Beja), Cezîretülhadrâ (Algeciras) ve Mürsiye’yi (Murcia) topraklarına katarak mülûkü’ttavâif içerisinde en güçlü emîrliklerden birisi oldular. Eftasîler ile uzun süre mücadele eden Abbâdîler, 1091’de Murâbıtlar tarafından ortadan kaldırıldı. Eftasîler (1022-1095) Endülüs’ün batısında, Batalyevs (Badajoz) merkezli bir emîrlik olan Eftasîlerin kurucusu Berberî asıllı bir aileye mensup olan Abdullah b. Muhammed’dir. Emîrliğinin ilk yılları huzur içinde geçmişse de, özellikle Abbâdîlerin topraklarını genişletmek istemeleri, Eftasîler ile Abbâdîleri sık sık karşı karşıya getirdi. Abbâdîler 1030’da Eftasîleri Bâce’de ağır bir yenilgiye uğrattılar; 1034’te ise Hıristiyanların da desteğini sağlayan Eftasîler Abbâdîleri mağlup etti. 1045’te ölen Abdullah b. Muhammed’in yerine “el-Muzaffer” lakabını alan oğlu Muhammed geçti. Muhammed döneminde de Eftasî-Abbâdî mücadelesi sürdü. 1047’de Eftasî topraklarına saldıran Abbâdîler yenilgiye uğradılar, fakat sonraki yıllarda Eftasîlere ait bazı kale ve şehirleri ele geçirdiler. Müslümanların kendi aralarındaki mücadelelerin verdiği zararın farkında olan Cehverîler, iki emîrlik arasında barış sağlanması için arabuluculuk yaptılar ve barış sağlandı. Topraklarını genişletmek isteyen bir diğer emîrlik olan Zünnûnîlerin Eftasîlere ait topraklara saldırmaları, Eftasîlerle Zünnûnîleri karşı karşıya getirdi. İki Müslüman emîrlik arasındaki mücadeleleri fırsat bilen Kastilya Kralı Ferdinand, Eftasîlere ait Şenterîn (Santarem) şehrini kuşattı. Şehri savunacak gücü bulunmayan Muhammed el-Muzaffer barış istemek zorunda kaldı ve Kastilya’ya yıllık 5.000 dinar vergi ödemeyi kabul etti. Aradaki barış anlaşmasına rağmen, kısa bir süre sonra Kastilya bu anlaşmayı bozarak 1064’te Kulumriye’yi (Coimbra) ele geçirdi. Resim 10.2 Tuleytula Bâbü Merdüm Camii. (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 224 İslam Tarihi ve Medeniyeti I 1068’de ölen Muhammed’in yerine ‘el-Mansûr’ lakabını alan oğlu Yahya geçti. Fakat Yahya’nın ani ölümü üzerine ‘el-Mütevekkil’ lakabını alan kardeşi Ömer Eftasî emîri oldu. Müslümanların kendi aralarındaki mücadelelerden yararlanarak Müslümanlara ait şehirleri ele geçiren Kastilya, Endülüs’ün en önemli şehirlerinden biri olan Tuleytula’yı işgal için harekete geçti. Tuleytula emîri Kâdir-Billâh’ın yardım çağrısına sadece Eftasî emîri Ömer el-Mütevekkil katıldı. Fakat onun da yardımı neticeyi değiştirmedi ve Endülüs’ün en büyük şehirlerinden Tuleytula, Kastilya Krallığı’nın eline geçti. İlerlemesine devam eden Kastilya Kralı VI. Alfonso, bazı şehirlerin kendisine teslim edilmesini talep ederek Eftasîleri sıkıştırmaya başladı. Ömer el-Mütevekkil bu istekleri kabul etmedi, Müslümanların Hıristiyan tehlikesi karşısında birlikte hareket etmesi için de meşhur bilgin Ebu’l-Velîd elBâcî’yi Endülüs’ün önemli emîrlerine gönderdi. Fakat bu girişimden bir sonuç alınamadı. Bu esnada Kastilya’nın Abbâdîleri de sıkıştırmaya başlaması üzerine Müslümanlar karşılarındaki tehlikenin ciddiyetinin farkına vardılar ve çareyi Kuzey Afrika’da o dönemde güçlü bir devlet tesis etmiş olan Murâbıtlar’dan yardım istemekte buldular. Eftasîler, 1094’te Murâbıtlar tarafından ortadan kaldırıldı. Zîrîler (1025-1090) Kuzey Afrika’nın doğu kesimini hâkimiyetleri altında bulunduran Zîrîlerin bir kolu XI. yüzyılın başlarında Endülüs’e geçmiş ve Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılmasının ardından Zâvî b. Zîrî’nin liderliğinde Gırnata’yı kontrolleri altına almıştı. Zâvî’nin 1025’te yeniden Kuzey Afrika’ya dönmesi üzerine Zâvî’nin yeğeni Habbûs b. Maksân, ‘Seyfü’d-devle’ lakabını alarak Zîrîlerin lideri oldu. Onun ölümünden sonra yerine geçen Bâdis b. Habbûs’un döneminde Arap asıllı emîrler güçlerini iyice artırmışlar, bunların karşısında tek güç olarak Zîrîler kalmışlardı. Abbâdîlerle mücadele eden Zîrîler pek başarılı olamadılar. Bâdis’in ölümünden sonra iki torunu Zîrîlerin hâkim oldukları bölgeyi idare etti. Temîm Mâleka’ya, Abdullah ise Gırnata’ya hâkimdi. 1090’da Endülüs’e geçen Yusuf b. Tâşfîn’in ilk ele geçirdiği yerler Zîrîlerin topraklarıydı. Hûdîler (1039-1146) Sarakusta merkezli bir emîrlik olan Hûdîlerin kurucusu, Arap asıllı bir Emevî komutanı olan Süleyman b. Hûd’dur. Turtûşe (Tortosa), Tutîle (Tudela) ve Veşka (Huesca) gibi toprakları ele geçirerek sınırlarını genişletmiş olan Süleyman b. Hûd, Hıristiyanlarla anlaşma yaparak Zünnûnîlerle savaştı. Süleyman b. Hûd’un ölümünden sonra oğulları arasında taht kavgası yaşandı, neticede Ahmed b. Süleyman kardeşlerine üstünlük sağlayarak hâkimiyeti eline geçirdi. Murâbıtlar Endülüs’e geçince Hûdîler ile bir anlaşma yaptılar ve ortadan kaldırılan diğer emîrliklerin aksine Hûdîler varlıklarını devam ettirdiler. Son Hûdî hükümarı olan Ahmed el-Mustansır’ın Murâbıtlara karşı 1146’da çıkan bir isyanda ölmesiyle Hûdî hanedanı sona erdi. Zünnûnîler (1037-1097) Tuleytula ve çevresinde hüküm sürmüştür. İsmail b. Zünnûn’un uzun emîrliği döneminde (1037-1074) bazı yerleşim birimlerine hâkim oldular. İsmail’in ölümünden sonra yerine geçen torunu Yahya el-Kâdir artan Kastilya Krallığı’nın saldırılarına karşı koyamadı. Zünnûnîler, Murâbıtlar tarafından 1097’de ortadan kaldırıldı. Murâbıtlar Endülüs’e geçtiklerinde buradaki siyasî durum nasıldı? Araştırınız. 1 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 225 Endülüs tarihi hakkında genel hatlarıyla bilgi sahibi olmak için W. Montgomery Watt-P. Cachia’nın Endülüs Tarihi ile Mehmet Özdemir’in Endülüs Müslümanları I, II ve III adlı eserlerine başvurabilirsiniz. MURÂBITLAR DÖNEMİ (1091-1147) Murâbıtlar, XI. yüzyılda Kuzey Afrika’da ortaya çıkmış ve kısa sürede güçlü bir devlet tesis etmişlerdi. Özellikle 1085’te Tuleytula’nın kaybedilmesinden sonra İspanyol krallıklar karşısında zor duruma düşen Endülüslü on üç emir, imzaladıkları davet mektubunu Murâbıtların hükümdarı Yusuf b. Tâşfîn’e gönderdiler. Yusuf b. Tâşfîn, Cezîretülhadrâ’nın kendisine verilmesi şartıyla 1086’da Endülüs’e geçti. Endülüs ordularının da kendisine katılmasıyla kalabalık bir orduyla, aynı yıl Kastilya Krallığı’na karşı Zellâka’da (Sagrajas) parlak bir zafer kazandı. Bu zafer, Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılmasından sonra İspanyollara karşı Müslümanların kazandıkları ilk önemli zaferdi. Yusuf b. Devletinin başşehri Merâkeş’te yerine vekil bıraktığı oğlunun ölümü üzerine Endülüs’ten ayrılarak Kuzey Afrika’ya döndü. Onun Endülüs’ten ayrılmasının ardından Endülüslü emîrler yeniden aralarında mücadeleye başladılar. Bu arada Endülüs üzerinde Kastilya baskısı da sürekli olarak artıyordu. Bunun üzerine Yusuf b. iki yıl kadar sonra yeniden Endülüs’e geçti; Kastilya ile mücadelenin ardından Kuzey Afrika’ya döndü. Endülüs’teki siyasi durum ise oldukça çalkantılıydı; emîrler, kendi siyasal çıkarları için Hıristiyan krallıklarıyla ittifaklar yapıyorlardı. 1090 yılında üçüncü defa Endülüs’e geçen Yusuf b. Endülüs’ü kendi topraklarına katmak için harekete geçti. Tuleytula’yı kuşattıysa da almaya muvaffak olamadı. Kuşatmayı kaldırarak Zîrîlerin hâkimiyetindeki Mâleka ve Gırnata şehirlerini ele geçirdikten sonra Kuzey Afrika’ya döndü. Endülüs’te bıraktığı ordular ise Abbâdîlerden Kurtuba ve İşbîliye’yi, Eftasîlerden Batalyevs’i, Zünnûnîlerden ise Belensiye’yi (Valencia) aldı. Kendileriyle anlaşma yapılan Hûdîler dışında bütün Endülüs toprakları Murâbıtların hâkimiyetine geçti. Böylece Endülüs’te Murâbıtlar dönemi başladı. Resim 10.3 Tuleytula’dan bir görünüm. (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 226 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kuzey Afrika, Endülüs ve Balear adalarında hüküm süren Berberi hanedanı ve devleti olan Murâbıtlar adlarını, din bilgini Abdullah b. Yâsîn’in Senegal nehri üzerindeki bir adada inşa ettirdiği ‘ribât’tan almışlardır. 1103 yılında oğulları Ebû Tâhir Temîm ve Ali ile birlikte Endülüs’e geçen Yusuf b. Tâşfîn, Kurtuba’da kumandan, vali ve kabile reislerini toplayarak oğlu Ali’yi veliaht tayin ettiğini ilan ederek biat etmelerini istedi. Beraberindeki orduyu da Endülüs’ün önemli şehir ve kalelerine dağıttıktan sonra Kuzey Afrika’ya döndü. 1106’da öldü. Babasının ölümünün ardından devlet idaresini eline alan Ali b. Tâşfîn, Kastilya’ya karşı 1108’de Ukliş (Uclés) zaferini kazandı. Kastilya tarafında ölenler arasında çok sayıda komutanın yanı sıra Kastilya Kralı VI. Alfonso’nun oğlu Sancho da bulunuyordu. Bu zafer Murâbıtları Endülüs’te çok güçlü bir konuma getirdi, bir süre önce elden çıkan Üşbûne (Lizbon) ve Şenterîn (Santarem) 1111 yılında geri alındı. 1112’de Tuleytula da kuşatıldı fakat ele geçirilemedi. Bir süre önce Müslümanların elinden çıkan Mayurka (Mallorca), Minorka (Minorca) ve Yâbise (Ibiza) adaları 1116’da geri alındı. Bir yıl sonra Sarakusta, Aragon Krallığı’na sığınmış olan Sarakusta emîri Abdülmelik İmâdüddevle ve Aragon orduları tarafından işgal edildi. Sarakusta’ya gönderilen Murâbıt ordusu Aragon kralı tarafından bozguna uğratıldı. Müslümanların Tuleytula’dan sonra kaybettikleri ikinci büyük şehir Sarakusta oldu. Sarakusta’nın kaybı üzerine harekete geçen Murâbıt ordusu, Ketunde (Cutanda) mevkiinde Aragon ordusuyla karşılaştı. Şiddetli savaşın sonunda Aragon ordusu Murâbıt ordusunu bozguna uğrattı; bu savaşta Murâbıtlar maddi ve manevi açıdan büyük kayba uğradılar. Kurtuba’da 1121’de çıkan isyan üzerine Endülüs’e geçen Ali b. Yusuf, aynı yıl Kuzey Afrika’da çıkan Muvahhid isyanı üzerine Endülüs’ten ayrılmak zorunda kaldı. Ali b. 1143’te öldü ve yerine oğlu Tâşfîn geçti. Onun iki yıl süren hükümdarlık dönemi Muvahhidlerle savaşmakla geçti. Fakat bütün gayretlerine rağmen Muvahhidlere karşı duramadı ve devletini yıkılmaktan kurtaramadı. 1145’te Muvahhid kuvvetleri tarafından sıkıştırılınca kaçarken uçurumdan düşerek öldü. Yerine küçük yaştaki oğlu İbrahim’e biat edildi, fakat amcası İshâk b. Ali bunu tanımadı ve Murâbıtlar içinde taht mücadelesi başladı. Murâbıtlar bu sorunla uğraşırken, Muvahhidler Fas, Miknâse ve Selâ şehirlerini ele geçirdiler. Ardından Murâbıtların merkezi Merâkeş’e de hâkim olan Muvahhidler İshâk b. Ali ve İbrâhim b. Tâşfîn’i öldürerek 1147’de Murâbıtlara son verdi. Aynı dönemde Endülüs’te yaşanan karışıklıklardan istifa etmek isteyen İspanyol krallıklar harekete geçtiler. Doğu’ya gitmek üzere hareket etmiş olan Haçlı donanmasının da desteğini alan Portekiz Krallığı, 1147’de Üşbûne ve Şenterîn’i ele geçirdi. Aynı yıl, Kastilya kralı VII. Alfonso’nun başını çektiği ve Katalonya, Navar, Pisa, Cenova ve Frank kontluklarının da katıldığı bir Haçlı ordusu, kara ve denizden yürüttüğü üç aylık şiddetli bir kuşatmanın ardından Meriye (Almería) şehrini teslim olmak zorunda bıraktı. Katalonya Kontluğu da 1148’de Turtûşe ile 1149’da Lâride’yi (Lérida) ele geçirdi. Böylece Murâbıtların son günlerinde Müslümanlar bazı önemli şehirlerini de kaybettiler. Endülüs’te mülûkü’t-tavâif döneminin çalkantılı bir döneminde Endülüs Müslümanlarının yardımına giden Murâbıtlar, bir süre sonra Endülüs’ü Kuzey Afrika’ya bağlı bir eyalet haline getirdiler ve buradaki ilk yıllarında Hıristiyanlara karşı başarılı mücadeleler verdiler. Ancak zamanla Murâbıtların Endülüs’te gördükleri desteğin azalması ve özellikle 1121’de Kuzey Afrika’da Muvahhidler tarafından çıkarılan 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 227 isyan, sadece Murâbıtların sonunu getirmekle kalmadı, aynı zamanda Endülüs için de büyük kayıpların yaşanmasına ve iç dengelerin bozulmasına sebep oldu. Kuzey Afrika’daki isyanı bastırmak için Endülüs’ün çeşitli şehirlerine yerleştirilmiş olan Murâbıt ordularının geri çekilmesi, bu şehirleri Hıristiyan krallıkların işgaline açık hale getirdi. Bu durumun neticesinde bazı önemli Endülüs şehirleri Aragon, Portekiz ve Katalonya’nın hâkimiyetine geçti. 1108’deki Uklîş zaferine rağmen Murâbıtlar Endülüs’te neden gerilemişlerdir? Araştırınız. MUVAHHİDLER DÖNEMİ (1147-1229) Murâbıtlar karşısında Kuzey Afrika’da ortaya çıkan dinî nitelikli bir isyan hareketinin sonucunda kurulan Muvahhidler devletinin temelleri, isyan hareketini başlatan din ilimlerinde sahip olduğu zengin birikiminin yanında eylemci kişiliğiyle de dikkatleri çeken İbn Tûmert tarafından 1121’de atılmış, resmen kuruluşu ise 1130’da Abdülmü’min el-Kûmî tarafından gerçekleştirilmiştir. Muvahhidler, ortaya çıkışlarından kısa bir süre sonra Merâkeş’i ele geçirerek Murâbıtların varlığına son verdikten sonra Endülüs’e doğru ilerledi ve 1147 yılında Endülüs’e de hâkim olmak için harekete geçtiler. 1157 yılında Gırnata’nın Muvahhidlere teslim edilmesiyle Endülüs’te Murâbıt varlığı sona ererek Muvahhidler dönemi başladı. Muvahhidler, Murâbıtların yanlış buldukları bazı dinî uygulamalarını durdurmak amacıyla yeni bir ıslah hareketinin temsilcisi olarak Kuzey Afrika’da ortaya çıkan, Kuzey Afrika ve Endülüs’te hüküm süren Berberi hanedanıdır. Muvahhidlerin Endülüs’e geçişinden sonra ilk faaliyetleri, daha önce kaybedilen şehirleri geri almaya çalışmak oldu. Bu bağlamda ilk olarak 1157’de Meriye geri alındı. Abdülmü’min el-Kûmî’nin Kuzey Afrika’da yürüttüğü seferler sebebiyle Endülüs’te bulunamamış olması, Doğu Endülüs’te hâkimiyeti elinde bulunduran İbn Merdenîş’e cesaret verdi. Kastilya’nın da desteğini alan İbn Merdenîş, Muvahhidlerin kontrolündeki Ceyyân (Jaén) şehrini ele geçirdi, ardından da Kurtuba’ya saldırdı. Bir süre sonra Gırnata’yı ele geçirmek üzere harekete geçti ve 1162’de Muvahhidleri ağır bir bozguna uğrattı. Bunun üzerine Muvahhidlerin hükümdarı Abdülmü’min el-Kûmî, oğlu Ebû Yakub Yusuf komutasında Endülüs’e büyük bir ordu sevk etti. Gırnata yakınlarındaki şiddetli savaşta galip gelen Muvahhidler şehre yeniden hâkim oldular. İbn Merdenîş 1172’de giriştiği mücadeleyi kaybederek kuşatıldığı kalede öldürüldü. Yusuf b. Abdülmü’min’in hükümdarlığı döneminde (1163-1184) Muvahhidler Endülüs’te bazı yerleri ele geçirdiler, ayrıca Hıristiyan krallıklar üzerine de seferler düzenlediler. Bu dönemde Hıristiyan krallıkların topraklarına düzenlenen seferler sonunda Müslümanlar bol miktarda esir ve ganimetle döndüler. Muvahhidlerin bu başarılı ilerleyişi karşısında Hıristiyan krallıklar barış imzalamak üzere Muvahhidlere elçilerini gönderdiler. 1173 yılında Kastilya ve Portekiz Krallıkları ile barış anlaşması imzalandı. Fakat barış dönemi uzun sürmedi. 1177’de Leon Kralı II. Fernando’nun Erkeş (Arcos) ve Şerîş’e (Jerez) saldırmasını Portekiz’in Bâce’ye saldırısı izledi. Muvahhidler bu saldırılara karşılık verdiler, ayrıca Müslümanları sıkıştıran ve 1147’de Üşbûne’yi de ele geçirmiş olan Portekiz üzerine 1183’te sefer düzenleyerek Üşbûne ve Şenterîn’i kuşattılar. Fakat Yusuf b. Abdülmü’min kuşatma esnasında aldığı ağır bir yara sebebiyle öldü, yerine Ebû Yusuf el-Mansûr geçti. Yusuf’un ölümü Portekiz, Kastilya ve Balear Adaları’nı elinde bulunduran Benî Muvahhidlere karşı direnen ve Doğu Endülüs’ü hâkimiyeti altında tutan lider. 2 228 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Gâniye’yi cesaretlendirdi. Benî Gâniye, Kuzey Afrika’da Muvahhidlere ait bazı toprakları ele geçirdi. Mansûr 1187’de Tunus’u geri aldıysa da Benî Gâniye’yi bölgeden tamamen çıkarmaya muvaffak olamadı. Mansûr’un Benî Gâniye meselesi ile uğraşmasını fırsat bilen Kastilya Krallığı, Endülüs topraklarına düzenlediği akınları günden güne şiddetlendirmeye başladı. Durumu Mansûr’a bildiren Muvahhidlerin Endülüs valileri, İşbîliye’ye kadar varan saldırıların ciddiyeti konusunda Muvahhid hükümdarının dikkatini karşılarındaki tehlikeye çektiler. Bunun üzerine Mansûr 1195’te kalabalık bir orduyla Endülüs’e geçti. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra İşbîliye’den hareket ederek ordusunu harekete geçirdi. Bu esnada Kastilya Kralı VIII. Alfonso da ordusunu o dönemde Müslüman-Hıristiyan sınırını oluşturan el-Erek (Alarcos) mevkiine yerleştirmişti. el-Erek’e gelen Mansûr, ordusunu ikiye ayırarak öncü birlikleri Kastilya kuvvetleri üzerine sürdü. Bir süre sonra ordusunun esas kuvvetiyle birlikte kendisi de hücuma geçti. Şiddetli bir savaşın ardından Mansûr, Kastilya ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu yenilginin ardından Kastilya barış istemek zorunda kaldı. Mansûr 1199’da öldü, yerine oğlu Muhammed geçti. el-Erek zaferi, Müslümanların 1086’da Zellâka’dan sonra kazandıkları en büyük başarıdır. Bununla birlikte bu zafer Müslümanların Endülüs’teki durumlarında ciddi bir iyileşme sağlayamadı. el-Erek’te Muvahhidlerin kazandığı zafer sonrasında Kastilya Krallığı’yla bir anlaşma imzalanmış olmasına rağmen papalığın teşvikiyle Kastilya bir Haçlı ordusu teşkil etmeye çalıştı. Bunun üzerine Muvahhidlerin hükümdarı Muhammed Nâsır-Lidînillâh 1211 yılında kalabalık bir orduyla Endülüs’e geçti. Papalığın teşviki ve Kastilya’nın da gayretiyle Avrupa’nın çeşitli bölgelerinden gelen gönüllüler Toledo’da toplandı. Fransa, Almanya ve İtalya’dan da gelenlerle birlikte Toledo’ya ulaşanların sayısı yüz bini geçti. Muhammed Nâsır-Lidînillâh, Endülüs’ten de kendisine katılanlarda birlikte İşbîliye’den harekete geçti ve kuzeye doğru ilerlemeye başladı. İkâb (Las Navas de Tolosa) mevkiinde Kastilya öncülüğündeki Haçlı ordusuyla karşı karşıya gelen Muvahhid ordusu önceleri başarılı bir mücadele verip Hıristiyanları geri çekilmeye mecbur bırakmışken, savaşı yüksek bir noktadan izleyen Kastilya kralı Alfonso’nun özel birlikleriyle savaş meydanına inmesi savaşın gidişatını değiştirdi. Onun cesareti Aragon ve Navar kuvvetlerine de cesaret verdi ve denge Hıristiyanlar lehine değişti. Müslümanlar ağır bir yenilgiye uğradı, on binlerce Müslüman şehit oldu. Son ana kadar savaş meydanında kalan Muvahhid hükümdarı güçlükle kaçarak canını kurtardı. Muhammed Nâsır-Lidînillâh’ın ölümünden sonra yerine oğlu Yusuf el-Mustansır geçti. Onun kudretli bir hükümdar olamayışı, bir yandan bazı devlet adamlarının ve mahallî idarecilerin güçlerinin artmasına sebep olurken, diğer yandan da Kastilya, Aragon ve Portekiz Krallıkları’nın da çok sayıda Endülüs şehrini ele geçirmeleriyle sonuçlandı. Hıristiyan krallıkların ele geçirdiği yerler arasında Kurtuba ve İşbîliye gibi Endülüs’ün en önemli şehirHarita 10.1 İber Yarımadası’nda el-Erek Savaşı’nın yapıldığı yer Kaynak: (http://www. trueknowledge. com). 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 229 leri de yer almaktaydı. İkâb yenilgisinin ardından Endülüs’te Hûdîler ve Nasrîler (Benî Ahmer) gibi mahallî hanedanlıklar kurulduğu gibi, Kuzey Afrika’da Hafsîler ve Abdülvâdîler bağımsızlıklarını ilan ettiler. Muvahhidleri ortadan kaldıran darbe ise Merînîler’den geldi. Muvahhidlerin hâkimiyetindeki önemli şehirlerle Mağrib’in batı kısmını (günümüzde Fas) ele geçiren Merînîler, 1269’da Merâkeş’e de hâkim oldular. Muvahhidlerin son hükümdarının yakalanarak idam edilmesiyle bir dönem kapandı. Resim 10.4 İşbîliye Alkazarı’ndan bir detay (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) Resim 10.5 İkâb Savaşı’nı temsil eden bir resim Kaynak: (http:// en.wikipedia.org) 230 İslam Tarihi ve Medeniyeti I İkâb mağlubiyetinin en önemli sonucu, Endülüs’te yıllardır süren Müslüman-Hıristiyan mücadelesinde üstünlüğün Hıristiyanlara geçtiğinin kesin olarak tescil edilmesiydi. Reconquista Sürecinde İspanyol Krallıkların Hâkimiyetinde Müslümanların Durumu Endülüs’te Müslümanlara ait bir şehrin Hıristiyanların eline geçişi, yeni birçok sosyal meseleyi de beraberinde getirdi. Endülüs’te İslâm hâkimiyetinin devam ettiği dönemde Hıristiyan krallıklara teslim edilen şehirlerde yaşamaya devam eden Müslümanlara ‘müdeccen’ adı ve statüsü verilmişti. Şehrin teslimi sırasında yapılan anlaşmalarla, o şehirde yaşayan Müslüman ve Yahudi halkın hakları yazılı olarak güvence altına alınmaktaydı. Fakat zaman içinde Hıristiyan krallıklar vermiş oldukları bu sözlerde durmadılar ve anlaşma maddelerini açık bir şekilde ihlal ettiler. Özellikle XII ve XIII. yüzyıllarda müdeccenler yoğun bir misyonerlik faaliyetine tâbi tutuldular. Bu faaliyetler öyle bir boyut kazanmıştı ki, Müslümanlara Hıristiyanlığın daha iyi öğretilebilmesi amacıyla Hıristiyan rahipler için Arapça kursları açılmıştı. 1492 yılında Müslümanların elinde kalan son toprak parçası olan Gırnata’nın Kastilya tarafından ele geçirilmesiyle reconquista sona ermiştir. 1085-1492 yılları arasındaki dönemde bazı Müslümanlar yaşadıkları şehirlerde kalmış, bazıları ise şehirlerinden ayrılarak Endülüs’te Müslümanların hâkim olduğu başka bir şehre yerleşmişlerdi. Endülüs’ten ayrılarak Kuzey Afrika’ya göç edenler de bulunmaktaydı. Resim 10.6 Muvahhidler döneminde İşbîliye Camii’nin minaresi olarak yapılan ve daha sonra çan kulesine dönüştürülen “La Giralda” (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu). 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 231 NASRÎLER (BENÎ AHMER DEVLETİ) DÖNEMİ (1232-1492) İkâb yenilgisinin ardından Endülüs’teki Muvahhid hâkimiyeti zayıflamaya başladı ve bazı kabile liderleri bulundukları merkezlerde bağımsız hareket etmeye başladılar. İbnü’l-Ahmer olarak bilinen Muhammed b. Yusuf, Gırnata’da 1238’de ‘emîrü’l-müslimîn’ unvanı ve ‘Gâlib-Billâh’ lakabıyla biat alıp Nasrîler hanedanını kurdu. Endülüs’te Müslümanların hâkimiyetindeki son devlet olan ve yaklaşık 250 yıl hüküm süren Nasrîler, kurucusuna ve kurulduğu yere nispetle Gırnata Benî Ahmer Devleti adıyla da anılır. I. Muhammed ilk olarak Endülüs’ün güneydoğusunda bulunan Vâdîâş (Guadix) ve Besta şehirlerine hâkim oldu. Fakat kuzeydeki Hıristiyan krallıkların artan saldırılarını durdurabilmek için Kastilya kralıyla 1246 ve 1267’de anlaşma yapmak zorunda kaldı. Bu anlaşmayla Ceyyân’ı ve bazı kaleleri Kastilya’ya bırakmayı, yıllık vergi ödemeyi ve diğer emîrlerle savaşlarında kendisine destek sağlamayı kabul etti. Endülüs mimarisinin şaheserlerinden kabul edilen Elhamra Sarayı’nın yapımı da onun döneminde başladı. İbnü’l-Ahmer’in 1273’te ölmesi üzerine yerine oğlu II. Muhammed geçti. Kastilya’ya karşı Kuzey Afrika’daki Merînîlerle ittifak kurdu, bu ittifak karşılığında ise Endülüs’ün güney kısmında bazı noktaları Merînîlere üs olarak verdi. Kuzey Afrika’dan gelen Merînî kuvvetleriyle birleşen Nasrî ordusu Kastilya karşısında bazı önemli başarılar kazandı. Merînîlerin Endülüs’te yerleşmesinden endişe eden II. Muhammed, bu defa Merînîlerin Endülüs’ten çıkarılması için Tarîf (Tarifa) şehri kendisine bırakılmak şartıyla Kastilya ile ittifak kurdu. Kastilya-Nasrî ittifakıyla Merînîler Endülüs’ten çıkarıldı. Nasrîlerin Kastilya ile birlikte hareket etmeleri, Nasrîler ile Merînîler arasındaki ilişkilerin bozulmasına neden oldu. Bu arada Kastilya ittifak anlaşmasına uymadı ve Tarîf şehrini Nasrîlere vermedi. Merînîlerle ilişkileri bozulan II. Muhammed Fas’a giderek Merînî hükümdarı ile ilişkilerini düzeltti. 1304’te öldü. II. Muhammed’den sonra Nasrî hükümdarı olan oğlu III. Muhammed elMahlû’ 1306’da Merînîler’e ait Sebte’yi (Ceuta) ele geçirdi, ayrıca iç isyanları da bastırdı. III. Muhammed, kendisiyle taht mücadelesine giren kardeşi Ebü’l-Cüyûş Nasr tarafından 1309’da tahttan indirildi. Ebü’l-Cüyûş’un hükümdarlığı döneminde Merînîler Sebte’yi geri aldı, ayrıca Kastilya da 1310’da Cebelitârık’ı işgal etti. Merînî tehdidi karşısında Kastilya ile ittifak kur’an Nasrîler, Kastilya’nın işgaline uğradı. Bunun üzerine Ebü’l-Cüyûş Nasr barış istemek zorunda kaldı ve Kastilya’ya vergi ödemeyi kabul etti. Bu ise Nasrî hanedan mensupları arasında isyana neden oldu ve Ebü’l-Cüyûş Nasr tahttan indirilerek I. İsmail Nasrî hükümdarı oldu. Elhamra Sarayı hakkında geniş bilgi edinmek için Washington Irwing’in Elhamra: Endülüs’ün Yaşayan Efsanesi adlı kitabını okuyunuz. 232 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Elhamra Sarayı Gırnata’da Nasrîler döneminde I. Muhammed’in hükümdarlığı zamanında yapımına başlanmış ve sonraki Nasrî hükümdarların saraya bazı kısımlar eklemeleriyle geniş bir kompleks haline gelmiştir. I. İsmail ülkede istikrarı yeniden sağladı. 1318’de Gırnata’ya saldıran Kastilya’yı ağır bir yenilgiye uğrattı ve daha önceden elinden çıkmış olan bazı yerleri geri aldı. 1321’de Aragon ile ticaret, askerî yardımlaşma ve Aragon’da kalan Müslümanlardan isteyenlerin Gırnata topraklarına göç etmesi maddelerini içeren bir antlaşma imzalayan I. İsmail bir suikast sonucu 1325’te öldürüldü. Yerine geçen oğlu IV. Muhammed, 1329’da Kastilya’nın öncülüğünde düzenlenen bir Haçlı seferiyle mücadele etti, bu mücadelenin sonucunda bazı kalelerini kaybetti. Bu dönemde Nasrîler, gittikçe şiddetlenen Kastilya saldırıları üzerine Cebelitârık’ın Kastilya’dan geri alınması karşılığında Merînîlere Cezîretülhadra’yı bırakmak üzere Merînîlerle ittifak kurdular, 1333’te Merînî-Nasrî kuvvetleri Cebelitârık’ı geri aldı. IV. Muhammed de aynı yıl bir suikast sonucu öldürüldü. Kardeşinin yerine geçen I. Yusuf yirmi bir yıl süren saltanatını Hıristiyanlarla mücadele ederek geçirdi. Kastilya, Aragon ve Portekiz kuvvetlerinin ortak saldırıları karşısında Merînîlerden yardım istedi; ancak Kuzey Afrika’dan gelen kuvvetler 1344’te ağır bir yenilgiye uğradı. Bu savaşın ardından Cezîretülhadrâ ve Tarîf kaybedilmiş, boğaza bakan sahil kısmında sadece Cebelitârık kalmıştı. Bunun üzerine I. Yusuf, Kastilya ve Aragon kralları ile barış yaptı. Bu, Nasrîler açısından zor bir dönemin başlangıcı oldu, zira Kuzey Afrika’dan gelen yardımları Endülüs’e ulaştıracak şehirler kaybedilmişti. I. Yusuf 1354’te öldü ve yerine oğlu V. Muhammed geçti. Hükümdarlığının ilk yılları sükûnet içinde geçti fakat Nasrî hanedanı mensuplarından Muhammed b. İsmail’in başlattığı isyan karşısında tahtını kardeşi II. İsmail’e kaptırdı ve Merînî sultanına sığınmak zorunda kaldı. Ancak iki sene sonra tahtını geri alabildi. V. Muhammed yaklaşık otuz yıl süren ikinci hükümdarlığında ülkenin bütünlüğünü sağladı. Kastilya ve Aragon krallarıyla dostluk ilişkileri kurdu, Tunus ve Mısır’la temasa geçti. 1369’da Merînî hükümdarının gönderdiği donanmanın da desteğiyle 1344’te kaybedilen Cezîretülhadrâ’yı geri aldı. Bu dönem Nasrîlerin en parlak dönemi oldu. Resim 10.7 Elhamra Sarayı (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu). 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 233 V. Muhammed’in ölümünden sonra yerine II. Yusuf geçti, onun kısa süren saltanatının ardından yerine geçen oğlu III. Yusuf tahtını kardeşi VII. Muhammed’e kaptırdı. VII. Muhammed bir yandan Kastilya Krallığı ile savaşırken, diğer yandan Aragon Krallığı ile ilişkilerini geliştirdi. VII. Muhammed’in ölümünün ardından 1408’de ikinci defa tahta çıkan III. Yusuf bazı merkezleri istilâ eden Kastilya ile bir barış anlaşması imzaladı ve saltanatının son yıllarında istikrarı sağladı. Nasrîler, gerek Kuzey Afrika’daki gerekse İber Yarımadası’ndaki komşu devletlerle olan ilişkilerinde bir denge siyaseti izleyerek menfaatleri doğrultusunda ittifaklar kurdular. III. Yusuf ’un 1417’de ölümünden sonra iç isyanlar ve taht kavgaları arttı. Oğlu VIII. Muhammed, saltanatının ikinci yılında yeğeni IX. Muhammed’e bırakmak zorunda kaldığı tahtını 1427’de geri aldı. IX. Muhammed Tunus’taki Hafsîlere sığınmak zorunda kaldı. İki yıl sonra Hafsî hükümdarının verdiği birliklerle Endülüs’e geçip tahtını geri alan IX. Muhammed, taht mücadelesinde kendisini destekleyen Kastilya kralının yardımının karşılığında ağır bir masraf faturası çıkarması karşısında isteklerini kabul etmedi. Bunun üzerine Kastilya kralı şartları kabul eden IV. Yusuf ’un 1432’de tahta geçmesini sağladı. IV. Yusuf ’un altı ay sonra ölmesiyle IX. Muhammed üçüncü defa tahta çıktı ve on üç yıl daha hüküm sürdü. 1445’te amcasını tahttan indiren X. Muhammed Nasrî tahtına çıktı, fakat tahtını 1446’da Kastilya’nın himayesindeki V. Yusuf ’a kaptırdı. Her ne kadar tahtını kısa sürede geri almışsa da 1447’de amcası IX. Muhammed tarafından tahtından uzaklaştırıldı. Dördüncü defa tahta oturan IX. Muhammed’i 1453’te bu defa da hanedan mensuplarından Sa’d b. Ali el-Müstaîn-Billâh tarafından tahtından indirildi. Bu dönemde Nasrî toprakları üzerine saldırılarını şiddetlendiren Kastilya 1462’de Cebelitârık’ı ele geçirdi. Müslümanların Kuzey Afrika ile bağlantısını sağlayan bu stratejik şehrin kaybı Gırnata için ağır bir darbe oldu. Aynı yıl içinde V. Yusuf ikinci defa Nasrî tahtına geçti. Kısa bir süre sonra tahtı geri alan Sa’d b. Ali, ülkesini savunacak durumda olmadığından Kastilya Kralı’nın hâkimiyetini tanımayı ve ona yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Sa’d b. Ali, 1465’te oğlu Ebü’l-Hasan Ali tarafından tahttan indirildi. Bu dönemde Ebü’l-Hasan Ali ile kardeşi XII. Muhammed arasında yaşanan taht kavgası ülkenin paylaşılmasıyla sonuçlandı. Gırnata ve civarı Ebü’l-Hasan’da, Mâleka ve civarı Zagal’da kaldı. Kastilya Kraliçesi Isabella ile Aragon Kralı Ferdinand 1469’da evlenip on yıl sonra da krallıklarını birleştirdikten sonra, Nasrîlerin hâkim olduğu şehirleri birer birer ele geçirdiler. 1478’de Nasrî ülkesine genel bir taarruz başlattılar. Bu arada Ebü’l-Hasan Ali’nin oğlu Ebû Abdullah, vergi oranlarını aşırı derecede yükseltmesi ve özel hayatındaki bazı hataları yüzünden halkı kızdıran babası Ebü’lHasan Ali’ye karşı 1482’de bir isyan başlattı. Devlet adamları ve Gırnata halkı arasında büyük destek bulan isyan sonunda Ebü’l-Hasan oğlu Ebû Abdullah ile mücadeleyi göze alamadı ve tahtı bırakıp Mâleka’ya giderek kardeşi Zagal’a sığındı. Bu sırada Zagal, Ferdinand’ın Mâleka’ya gönderdiği bir orduyu 1483’te ağır bir yenilgiye uğrattı. Bunun üzerine Gırnata’nın son sultanı Ebû Abdullah (XI. Muhammed), amcasının zaferinden de cesaret alarak saltanatının ikinci yılında Kastilya’ya ait Lûsinâ’ya (Lucena) saldırdı, fakat Kurtuba yakınında yenilip esir düştü. Ferdinand ve Isabella, ellerindeki Ebû Abdullah’ı hâkimiyetlerini tanıması 234 İslam Tarihi ve Medeniyeti I şartıyla bir ordunun başında amcası Zagal’a karşı gönderdiler. Gırnata’nın doğusundaki bazı kaleleri ele geçiren Ebû Abdullah 1486’da kendisini Nasrîlerin meşrû hükümdarı ilân etti. Ebû Abdullah Kastilya Krallığı ile barış ve saldırmazlık anlaşması imzaladığı yönünde haberler yayarak kendisine taraftar toplamaya çalışıyordu. Nasrîlerin kendi içlerinde bölünmesini bekleyen İspanyollar, Kastilya Krallığı için tehlike olarak gördükleri Zagal’ın gücünü kırmak için onun elinde bulunan merkezlere saldırıya geçtiler ve Levşe’yi (Loja) aldıktan sonra Mâleka’yı kuşattılar. Kuzey Afrika’daki Müslüman hükümdarlardan ve Memlüklerden beklediği yardımı alamayan Zagal devlet adamları, kumandanlar ve bilginlerin görüşünü aldıktan sonra 1487’de şehri teslim etti. Böylece 1490 yılı baharına kadar Gırnata hariç diğer şehirlerin tamamı Nasrîlerin elinden çıkmış oldu. Ferdinand ve Isabella sonunda, tahta bizzat oturttukları Ebû Abdullah’tan bütün Müslümanların sığındığı Gırnata’yı kendilerine teslim etmesini istediler. Devlet ricâli, din adamları ve kumandanlarıyla görüşen sultan bu teklifi reddederek savaşmaya karar verdi. 1490’da harekete geçen İspanyollar civardaki yerleşim merkezlerini ve ekinleri tahrip edip Gırnata surlarına dayandılar. Beklemedikleri kuvvetli bir direnişle karşılaşınca geri çekildiler ve 1491 baharında topların desteğindeki büyük ordularıyla şehri tekrar kuşattılar. Bütün zorluklara rağmen kendilerini kış mevsimine kadar savunan Müslümanlar büyük kayıplar verdiler. Son göçlerle nüfusu muhtemelen 100.000’in üzerine çıkan şehirde erzak sıkıntısı dayanılamayacak boyutlara ulaştı ve salgın hastalıklar baş gösterdi. Nihayet halkın canına, malına ve dinine dokunulmaması şartıyla şehrin teslimine karar verildi. 25 Ekim 1491 tarihli antlaşma gereği İspanyollar 3 Ocak 1492’de Gırnata’ya girdiler. Böylece Müslümanların Endülüs’teki son bağımsız devleti ortadan kalktı. Nasrîlerin komşu devletlerle olan ilişkilerini belirleyen temel etkenler hakkında neler söyleyebilirsiniz? Resim 10.8 1485’te Müslümanların elinden çıkan Runde’de (Ronda) kiliseye çevrilen caminin iç kısmından bir görünüm. Mağrib hattıyla İhlâs Sûresi yazılı (C. Ersin Adıgüzel koleksiyonu) 3 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 235 1492-1614 ARASINDA ENDÜLÜS MÜSLÜMANLARI Kastilya Krallığı’nın Endülüslü Müslümanları Hıristiyanlaştırma Politikası 1492’de Nasrîlerin yıkılmasından sonra Hıristiyan krallıkların hâkimiyetinde yaşayan Müslümanlar için İspanyolca Müslüman anlamındaki ‘morisko’ tabiri kullanılmaktadır. 25 Ekim 1491’de, Gırnata’nın İspanyollara teslim anlaşması yapıldığında Müslümanlara, yani moriskolara haklarının korunacağına dair Ferdinand ve Isabella tarafından teminatlar verilmişti. Şehrin teslim anlaşması, kendilerine ‘elches’ denilen sonradan Müslüman olmuş eski Hıristiyanlar dahil bütün moriskoların kraliyet koruması altında olacaklarını, sahip oldukları bütün arazilerin mülkiyet haklarının ebediyen kendilerinde kalacağını, her türlü baskıdan uzak olarak topraklarında yaşayabileceklerini, gelenek ve göreneklerine karışılmayacağını, isteyenlerin Kuzey Afrika’ya göç edebileceğini, kendilerinin farklılıklarını gösteren bir alamet taşımalarının katiyen istenmeyeceğini, vakıf gelirleri dahil olmak üzere her türlü gelirlerinin yalnızca kendilerine ait olacağını garanti ediyordu. Ayrıca bu teslim şartnamesinde, camilere Hıristiyanların girmelerinin yasak olduğu ve camilerin moriskoların ellerinden alınmayacağı da açık bir şekilde ifade edilmişti. Bununla birlikte bu güvenceler Müslümanlar için inandırıcı olmamıştı. Bu olumsuz bakış açısını gidermek için 29 Kasım 1491’de Ferdinand ve Isabella, Allah adına söz verdikleri resmî bir bildiri yayınladılar. Bu metinde, Müslümanlara inanç, ibadet ve mülkiyet hakkı gibi konularda tam bir hürriyetin tanındığı açık bir biçimde ifade edilmekteydi. Hıristiyan İspanyol idaresi altında Müslümanların zamanla Hıristiyanlaşacakları yönündeki inançları sebebiyle Ferdinand ve Isabella Hıristiyan din adamlarına moriskoların ikna yoluyla Hıristiyanlaştırılması için talimat verdiler. Başpiskopos Talavera, kendisini yumuşak bir şekilde Müslümanlara Hıristiyanlık inancını anlatmaya adamıştı. Bu yaklaşımı zaman içinde sonuç verdi, moriskoların bir kısmı kendiliklerinden Hıristiyan olmak istedi. Fakat bu Ferdinand ve Isabella’nın istediğinin çok altındaydı, zira Müslüman olarak kalmaya devam eden moriskoların sayısının yanında Hıristiyan olanların sayısı çok azdı. Onlar daha fazla sayıda moriskonun daha kısa zaman içinde Hıristiyan olmasını istiyorlardı. Bunun için özel olarak tayin edilen Francisco Jimenez de Cisneros adlı Toledo başpiskoposu, zor kullanarak Müslümanları Hıristiyanlaştırma yoluna gitti. Müslüman din adamlarını çağırarak bütün dini kitapların kendisine teslim edilmesini istedi. Altın ve gümüş süslemeli paha biçilemez beş bin kitap getirildi. Bu kitaplar arasında tıp hakkında yazılmış birkaç kitabı Alcala’daki kütüphanesi için ayırdı, diğerlerini ise halkın gözünün önünde yaktırılmasını emretti ve bütün kitaplar insanların gözleri önünde yakıldı. Farklı zamanlarda defalarca tekrar eden bu hadise Müslümanlar arasında büyük bir öfkeye neden oldu. Kitapların yakılması esnasında yaşanan bir olay Müslümanların isyanına neden oldu. Sonradan Müslüman olmuş bir kişinin kızı zorla vaftiz edilmek için sürüklenerek kiliseye götürülürken kızın bağırarak durumu çevredeki Müslümanlara duyurması üzerine bir kalabalık toplandı. Kızı tutuklayan hâkim öfkeli halk tarafından öldürüldü. Müslümanlar, kendilerine tanınan güvencenin ihlal edilmesinden sorumlu olarak gördükleri Jimenez’in evini kuşattılar. Bu olaylar Talavera’nın araya girmesiyle sakinleştirildi, hâkimi öldürenler ise şehrin valisine teslim edildi. Bunlardan dördü idam edildi, diğerleri ise bağışlandı ve olaylar bir süre için kapandı. 236 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Bu olaylar, Müslümanlar için zor bir dönemin de başlangıcı oldu. Bu isyan mal ve can kaybıyla neticelendiğinden, Müslümanların affedilmeleri konusunda ya sürgün edilmeleri ya da Hıristiyan olmayı kabul etmeleri fikri benimsendi. İdarecileri buna Jimenez ikna etmişti. Müslümanların zorla Hıristiyanlaştırılması sürecini hızlandırmak için kendisi de bizzat gayret Ferdinand, Granada’da elBüşürât (Alpujarras) ismiyle bilinen dağlık kesimlere çekilmiş ve isyan hazırlığı yapan Müslümanlara gönderdiği mektupta, zorla din değiştirmenin söz konusu olmadığını kraliyet üzerine yemin ederek yazmıştı. Fakat kendilerine daha önce verilen sözlerin hiçbirinde durulmadığını gören Müslümanlar, Ferdinand’ın bu mektubuna inanmadılar. Ferdinand, oldukça kalabalık bir orduyla Müslümanlara karşı saldırıya geçti. İsyanı sona erdirip asileri din değiştirmeye zorladı, ayrıca para cezasıyla da cezalandırdı. İspanya’nın çeşitli yerlerinde zorla din değiştirme hadiseleri devam etti. Bazı yerlerde 11 yaşın üzerindeki bütün Müslümanlar köleleştirilirken, 11 yaşın altındaki çocuklar inançlı birer insan olarak yetiştirilmek üzere dindar Hıristiyanlara emanet ediliyordu. Müslümanların içinde bulundukları şartlar, zaman ilerledikçe daha da ağırlaştı. Engizisyon, özellikle bu dönemde Müslümanların Hıristiyanlaştırılması için bir kontrol mekanizmasıydı. Vaftiz olarak Hıristiyanlığı kabul ettiğini göstermiş olsa da ‘Yeni Hıristiyanlara’ güvenilmedi ve Hıristiyanlıklarından hep şüphe duyuldu. Çünkü moriskolar gizlice İslâm inancını ve gerekliliklerini yerine getiriyorlardı. Özellikle şarap içmeme ve domuz eti yememeye büyük hassasiyet gösteriyorlardı. Yeni doğan çocukların kilisede vaftiz zorunluluğu vardı, fakat vaftizden hemen sonra evlerinde vaftizin tesirinden çocuklarını korumak için tekrar yıkıyorlar veya daha önceden vaftiz edilmiş bir başka çocuğu götürüyorlar, Hıristiyan usullerine göre evlenme merasimi yapıldıktan sonra evlerinde İslâm inancının kabul ettiği şekilde nikâh kıyıyorlardı. Bu şekilde kendi inançlarını sürdürmeye devam ettiklerinden moriskolar üzerindeki baskı ve kontroller de artıyordu. Moriskolara evlerinin kapılarının özelliklede cuma ve bayram günlerinde açık tutma zorunluluğu getirilmiş, evlerinde dahi Arapça konuşmaları yasaklanmıştı. Arapça konuştuğu tespit edilenler cezalandırılıyor, aynı suçun tekrarında ceza daha da ağırlaştırılıyordu. Cuma günleri çalışma, Ramazan ayında gündüzleri yemek yiyip yemediklerine dikkat etme, şarap içme, domuz eti yeme gibi konularda yeni Hıristiyanlar hep takip ediliyorlardı. Bu takiplerde şüphesiz esas olan onların eski inançlarını terk edip etmediklerinin açıkça görülmek istenmesiydi. Şüpheli görülenler engizisyonda yargılanıyordu. Moriskolar üzerindeki baskısını günden güne artıran Kastilya, 1567’de çıkardığı kanunlarla moriskolar zikredilen yasaklara ilaveten çocuklarını Hıristiyan okullarına gönderilme mecburiyeti getirilmişti. Bunun sonucu olarak Müslümanların en ciddi isyanı 1568-1570 yılları arasında Granada’da görüldü. Alpujarras İsyanı olarak bilinen isyan şiddetle bastırıldı, isyancıların elebaşları ve isyana katılan çok sayıda kimse idam edildi. Kastilya’ya moriskoların silahlandıkları yönünde bilgiler gelmekte, ayrıca Valencia moriskolarının Osmanlı ile bir muhabere ağı oluşturdukları ve Osmanlı desteğini alarak bir isyan hazırlığında oldukları biliniyordu. Hatta Osmanlı ile haberleşme halinde olup da bir isyan hazırlığında olduğu anlaşılan çok sayıda morisko öldürüldü. Osmanlı kuvvetlerinin bu yıllarda İspanya kıyılarını vurması ve İspanya karşısında Osmanlı-Fransız ittifakının oluşturulmaya çalışılması da İspanyol krallıkları tedirgin ediyordu. Uzun yıllardan beri morisko meselesiyle uğraşan İspanyol krallıklar, bir türlü üstesinden gelemedikleri bu meselede kesin çözümün moriskoların sürgün edilmesi yoluyla olacağı fikrine vardılar. Nihayet bu fikir uygulamaya konuldu. III. 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 237 Philip döneminde (1598-1621) moriskoların tamamen sürgün edilmeleri için peş peşe fermanlar yayınlandı. 1609 yılında Valencia’nın yayınladığı bir sürgün fermanında, moriskoların üç gün içinde krallık topraklarından ayrılmalarını öngörüyordu. Sürgün edilen moriskoların yanlarına taşıyabilecekleri eşyaları almalarına müsaade edilecekti, 4 yaşında ve küçük çocukların kalıp kalmayacaklarına ise anne-babaları karar vereceklerdi. Moriskoların Kuzey Afrika’ya göçü ve Osmanlı Devleti’nin yardımını araştırınız. 1609-1614 yılları arasında İspanyol krallıklarının topraklarında yaşayan yüz binlerce morisko sürgün olarak topraklarından ayrıldı. Bu sayının 600 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Moriskoların bazıları kraliyet gemileriyle, bazıları ise kendi kiraladıkları yelkenlilerle Kuzey Afrika’ya geçtiler. Moriskolar bu yolculuklar esnasında çok acı felaketler yaşadılar. Kendi imkanlarıyla göç eden moriskolardan bazıları, kiraladıkları yelkenlilerin kaptan ve tayfaları tarafından ya soyuldular ya da öldürüldüler. Moriskoların büyük bir çoğunluğu ise yanlarında bol miktarda altın bulunduğunu düşünen Kuzey Afrika’nın yerli halkı tarafından öldürüldü. Kadın ve çocukların köleleştirilmesi bu dönemde moriskoların sıkça yaşadıkları bir durumdu. Salgın hastalıklar ve deniz yolculuğu esnasında gemilerin batması sonucu ölen binlerce morisko bulunmaktaydı. 1614 yılından sonra da İspanyol krallıklarında kimliklerini gizleyerek yaşamaya devam eden moriskoların varlığı bilinmektedir. Zamanla sayıları azalsa da, İspanyol belgelerinin verdiği bilgilerden moriskoların XVIII. yüzyılın sonuna kadar Kastilya’da gizlice yaşamaya devam ettikleri anlaşılmaktadır. Endülüs Müslümanlarının Kuzey Afrika’ya Göçü ve Osmanlı Yardımı Endülüs’te Müslümanların içinde bulunduğu ağır şartlar, onları Endülüs dışından yardım istemeye zorlamış ve Nasrîlerin son yıllarına doğru Memlük ve Osmanlı Devleti’nden yardım talebinde bulunmak üzere elçiler gönderilmiştir. Sultan II. Bayezid’in huzuruna gelen Endülüs heyeti, Müslümanların Endülüs’te içinde bulundukları zor durumu arz etmiş ve Endülüslü meşhur şair Ebu’l-Bekâ er-Rundî’nin “kasîde-i ğarrâ” olarak bilinen bir ağıtını da padişaha sunmuşlardı. Bunun üzerine II. Bayezid Papalık, Kastilya ve Aragon’a elçiler göndererek diplomatik yolla durumun önüne geçmeye çalıştı. Ayrıca 1487 yılında Kemal Reis’in başında olduğu Osmanlı donanması İspanya kıyılarını vurdu. Fakat gerek Osmanlı’nın o dönemde Endülüs’e yardım ulaştıracak seviyede deniz gücüne sahip bulunmayışı ve gerekse Cem Sultan meselesinin Osmanlı’yı meşgul ediyor oluşu, istenen seviyede yardımın Endülüs’e gönderilmesine engel olmuştur. 1492’de Müslümanların Endülüs’teki son devleti olan Nasrîler yıkıldıktan sonra da Endülüs Müslümanları Osmanlı’ya yeniden bir elçi göndererek yardım talebinde bulundular. 1502’de Sultan II. Bayezid’in huzuruna çıkan Endülüslü elçi, İspanyolların Endülüs Müslümanlarına yaptıkları zulümleri anlatan bir ağıt sundu. Ağıtta, Endülüs Müslümanlarının zorla Hıristiyanlaştırılmaya çalışıldığı, namaz kıldığı veya oruç tuttuğu tespit edilenlerin ateşe atıldığı, bazı mescitlerin çöplüğe çevrildiği ve Müslümanların maruz kaldığı diğer baskılar dile getirilmektedir. Osmanlı sultanından ise, Hıristiyan krallığının 1492’de kendilerine inanç, ibadet, can ve mal emniyeti hakkındaki taahhütlerine sadık kalmaları veya Endülüslülerin mallarıyla birlikte Kuzey Afrika’ya göçmelerine izin vermelerini sağlaması konusunda yar4 238 İslam Tarihi ve Medeniyeti I dım istenmekteydi. Bunun üzerine 1505 yılında Kemal Reis’in başında bulunduğu donanma yeniden gönderilerek İspanya kıyıları vuruldu. Bu sefer dönüşünde Kemal Reis çok sayıda moriskoyu Kuzey Afrika ve İstanbul’a taşıdı. Bununla birlikte Osmanlı’nın Endülüs Müslümanlarına daha büyük yardımı, Osmanlı hizmetindeki Hayreddin (kızıl sakallı oluşundan İspanyollar tarafından “Barbaros” olarak adlandırılan) ile olmuştur. Onun 1529 yılında 70.000 moriskoyu Cezayir’e naklettiği bilinmektedir. Barbaros Hayreddin Paşa’nın bu yardımları dolayısıyla moriskolar 1541’de Kanuni Sultan Süleyman’a gönderdikleri bir mektupla teşekkürlerini bildirmişlerdir. Osmanlı’nın moriskoların iskânı konusundaki yardımları, onların sadece Kuzey Afrika’ya nakledilmelerini sağlamak için olmadı. Fransa üzerinden Avrupa’nın çeşitli bölgelerine yerleşmiş olan moriskoların Osmanlı topraklarına ve Kuzey Afrika’ya yerleştirilmesi için de gayret edildi. Özellikle I. Ahmed zamanında elçiler gönderilerek Fransa ve Venedik’teki moriskoların güvenli bir şekilde İslâm topraklarına taşınmaları sağlandı. İstanbul, Selanik, Bursa, Adana ve Anadolu’nun diğer şehirlerine yerleştirildiler. Moriskoların yerleştikleri bölgelerin idarecilerine fermanlar gönderilerek beş sene boyunca moriskolardan vergi alınmaması emri gönderildi. Bu uygulamayla moriskoların maddi açıdan kendilerini toparlamalarının sağlanması hedefleniyordu. Son olarak, Osmanlı Devleti’nin sadece Müslümanlara değil, aynı zamanda Endülüs Yahudilerine de topraklarına yerleşme izni verdiğine işaret edilmelidir. II. Bayezid döneminde Osmanlı tarafından kabul edilen Endülüs Yahudileri, özellikle İstanbul, İzmir ve Selanik gibi şehirlere yerleştiler. O dönemde diğer ülkeler Yahudileri kabul etmek istemezken, İspanya’dan sürülen Yahudilere Osmanlılar kapılarını açtı. Endülüs Yahudileri büyük baskı gördükleri İspanya’dan sürüldükten sonra Osmanlı topraklarında tam bir hürriyet içinde yaşadılar. 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 239 Özet Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışından sonra ortaya çıkan siyasî parçalanmanın yanında Reconquista sürecinde Müslüman-Hıristiyan ilişkileri hakkında bilgi sahibi olabilmek Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışından sonra sadece bir veya ise birkaç şehre hâkim olan ve sayıları yirmi kadar olan devletçik ortaya çıktı. Bunların nihaî gayeleri Endülüs’te siyasi birliği sağlamak olduğundan, bütün güçlerini birbirleriyle mücadele etmek için harcıyorlardı. Bunun sonucu olarak Müslümanlar günden güne zayıfladılar, karşılarındaki tehlikenin farkına ise ancak Tuleytula’nın kaybedilmesinden sonra varabildiler. Tuleytula’nın alınması, Müslümanların elinde bulunan diğer şehirlerin de geri alınabileceği düşüncesine İspanyol krallıkların inanmalarını sağladı. Sonraki yıllarda hız kazanan reconquista hareketinin yeniden parlaması mülûkü’t-tavâif döneminde gerçekleşti. Reconquista sürecinde Hıristiyanların hâkimiyetine geçmiş olan şehirlerde yaşamaya devam eden Müslümanlar olan müdeccenler, önceleri kendilerine tanınan haklar dolayısıyla yaşadıkları şehirlerde yaşamaya devam etmişlerse de, verilen teminatların ve sözlerin ihlal edilmesi üzerine büyük çoğunluğu ya Endülüs’ün Müslümanların hâkimiyetindeki bir şehrine ya da Kuzey Afrika’ya göç etmeye mecbur oldular. İspanyol krallıkları karşısında zor durumda kalan Endülüs Müslümanlarının Kuzey Afrika ile ilişkilerini değerlendirebilmek Tuleytula’nın 1085 yılında Kastilya Krallığı tarafından ele geçirilmesi ve ardından Endülüs’teki Müslüman emîrleri tehdit etmesi sonucunda Müslümanlar Kuzey Afrika’daki Murâbıtlardan yardım istemek zorunda kaldılar. Murâbıtların Endülüs’e geçişleri, Endülüs Müslümanlarını Hıristiyan krallıkların bunaltan saldırılarından bir süre kurtardı. Murâbıtların yıkılmasının ardından onların yerini alan Muvahhidler de aynı şekilde Endülüs Müslümanlarının koruyucuları oldular. Fakat İkâb savaşının ardından Endülüs’te güçten düştükleri açıkça göründü. Nasrîler döneminde de Kastilya Krallığı karşısında Endülüs Müslümanlarının en büyük destekçileri Merînîler oldu. Murâbıtlar ve Muvahhidler döneminden farklı olarak Merînîler Endülüs’e hâkim değillerdi, fakat Nasrîlerle kurdukları ittifaklar sonucunda askerî destek sağlıyorlardı. Endülüs’te son bağımsız İslâm devleti olan Nasrîlerin İspanyol krallıkları ve Kuzey Afrika ile ilişkilerini açıklayabilmek İber Yarımadası’nın güney kısmında uzun bir süre varlığını sürdürme mücadelesi veren Nasrîler, bu amaca ulaşabilmek için bazen Kastilya’ya karşı Merînîler veya Aragon ile Merînîler karşısında Kastilya ile ittifaklar kurmuşlardır. Öyle anlaşılıyor ki, Nasrî hükümdarları yaşanan dönemin şartları kendileri için hangi politikanın takip edilmesinin uygun olacağını düşünmüşlerse o yönde adım atarak ittifaklar kurdular. 1492-1614 yılları arasında İspanyol krallıkların hâkimiyeti altında yaşayan Endülüs Müslümanlarının durumu ve buradan sürgün edilmeleri hakkında bilgi sahibi olabilmek 1492’den sonra Hıristiyan krallıkların hâkimiyetinde yaşayan Müslümanlar olan moriskolar, kendilerine taahhüt edilen güvencelerin ihlal edilmesi ve zorla Hıristiyanlaştırılmaya çalışılmaları üzerine bazı isyan hareketlerinde bulundular. Moriskoların zorla da İslâmiyet’i terk etmeyeceklerini düşünen Kastilya Krallığı, 1609’da çıkarılan fermanlarla ülkedeki bütün moriskoların sürgün edileceklerini ilan etmiştir. Bunun üzerine yüz binlerce morisko Kuzey Afrika ve Osmanlı topraklarına yerleştirilmiştir. 1 2 3 4 240 İslam Tarihi ve Medeniyeti I Kendimizi Sınayalım 1. Murâbıtların Endülüs’e ilk geçiş sebebini aşağıdakilerden hangisi açıklamaktadır? a. Murâbıtların, Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışının hemen sonrasında bu toprakları ele geçirmek istemeleri b. Murâbıtların, mülûkü’t-tavâif arasında çıkan mücadeleri fırsat bilerek toprak kazanma istekleri c. Tuleytula’nın Kastilya tarafından ele geçirilmesinin ardından Endülüslü idarecilerin Murâbıtlardan yardım talep ederek onları Endülüs’e davet etmeleri d. Devletinin topraklarını genişletmek isteyen Yusuf b. Tâşfîn’in Endülüs’e sefer düzenlemesi e. Murâbıtların Eftasîler’e karşı Abbâdîlerle ittifak kurması 2. İkâb Savaşı aşağıdakilerden hangisi arasında yapılmıştır? a. Murâbıtlar ile Kastilya Krallığı b. Muvahhidler ile Kastilya öncülüğündeki Haçlı ordusu c. Murâbıtlar ile Muvahhidler d. Murâbıtlar ile Aragon Krallığı e. Muvahhidler ile Navar Krallığı 3. ”Reconquista” teriminin Endülüs tarihi açısından anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. İber Yarımadası’nın yerli Hıristiyan halkının Endülüs’ü Müslümanlardan geri alması b. Endülüs’te Müslüman, Hıristiyan ve Yahudilerin bir arada huzur içinde yaşamaları c. 1236’da Kurtuba’nın düşmesinden sonra Müslümanların güçlerini birleştirip kaybettikleri toprakları Hıristiyanladan geri almaya çalışmaları d. Kastilya ile Aragon Krallıkları arasında devam eden siyasî ve askerî mücadeleler e. Kastilya Krallığı’na karşı Nasrîler’in Aragon Krallığı ile kurmuş olduğu ittifak 4. Mülûkü’t-tavâif döneminin en öne çıkan özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a. Müslümanların Endülüs’te bir süredir bozulmuş olan birliği yeniden sağlamaları b. Her bir emîrliğin, topraklarını genişletmek arzusuyla diğer emîrliklerle sürekli mücadele halinde olması c. Endülüslü idarecilerin ittifak kurarak Kastilya Krallığı’na karşı mücadele etmeleri d. Murâbıtların Endülüs Emevî Devleti topraklarına sahip olma arzuları e. Doğu İslâm dünyasından Endülüs’e gelen ilim adamı sayısında görülen artış 5. İslâm hâkimiyeti döneminde, Hıristiyanların eline geçen şehirlerde yaşamaya devam eden Müslümanlara ne ad verilir? a. Müvelled b. Müdeccen c. Müsta’rib d. Morisko e. Sakâlibe 6. Endülüs’te “morisko” olarak isimlendirilen grup aşağıdakilerden hangisinde tanımlanmıştır? a. Müslüman olduktan sonra tekrar eski inançlarına dönen İberyalılar b. Endülüs’e Yemen’den getirilerek iskan edilen Müslümanlar c. Hıristiyan olmakla birlikte Müslümanlardan etkilenerek ve onlara benzeyerek yaşayan halk d. Orta ve Doğu Avrupa’dan Endülüs’e gelen halk e. 1492’den sonra Hıristiyan krallıkların hâkimiyetinde yaşamaya devam eden Müslüman halk 7. Mülûkü’t-tavâif dönemi aşağıdakilerden hangisiyle sona ermiştir? a. Murâbıtların Endülüs’e hâkim olmasıyla b. Muvahhidlerin Endülüs’e hâkim olmasıyla c. Nasrîler’in kurulmasıyla d. Abbâdîler’in diğer devletçikleri ortadan kaldırarak tek kalmasıyla e. Katalonya Kontluğu’nun Pamplona bölgesini ele geçirmesiyle 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 241 Okuma Parçası 8. Elhamra Sarayı’nın yapımına aşağıdaki dönemlerin hangisinde başlanmıştır? a. Murâbıtlar b. Muvahhidler c. Nasrîler d. Mülûkü’t-tavâif e. Endülüs Emevî Devleti 9. Gırnata’nın düşmesinden önce Osmanlı’dan yardım isteyen Endülüs Müslümanlarına Sultan II. Bayezid’in cevabı ne olmuştur? a. Osmanlı’nın iç sorunları nedeniyle yardım edilememiştir b. Nasrîlere yardım için Kuzey Afrika’dan Endülüs’e bir ordu gönderilmiştir. c. Kastilya’yı durdurmak için Osmanlı hâkimiyeti altındaki Hıristiyan halka işkence yapılmıştır d. Sorunun çözümü için Papalık ve Kastilya nezdinde diplomatik girişimde bulunulmuş, ayrıca Kemal Reis komutasında bir donanma gönderilerek İspanya kıyıları vurulmuştur e. Memlük ve Osmanlı askerlerinden oluşan bir ordu hazırlanarak Kastilya’ya savaş açılmıştır 10. Başpiskopos Talavera’nın moriskolar için izlediği yol aşağıdakilerden hangisidir? a. Zor kullanarak moriskoların Hıristiyan olmaları için çalışmıştır b. Hıristiyan olup olmamalarının, onların kendi tercihine bırakılması gerektiğini düşünmüştür c. İyilik yoluyla moriskoların Hıristiyanlığı benimsemeleri için gayret etmiştir d. Moriskoların İber Yarımadası’ndan sürülmeleri için rapor vermiştir e. Moriskolar için ayrı yerleşim yerleri kurdurarak moriskoların şehirlerden çıkarılmalarını sağlamıştır Mancebo de Arevalo adlı İspanyol Müslüman, ziyaret ettiği bir hanımefendinin tavsiyesi üzerine Gırnatalı aristokrat bir Müslümanın ziyaretine gider. Hesapta olmayan bu ziyaret -zira kendisi hac hazırlığı yapmaktadıryaklaşık iki ay sürer. Bu süre zarfında Mancebo ile Gırnatalı ev sahibi arasında konuşmanın bir kısmı şöyledir: “Bayramı kutlamak için gittiğim Gırnata’da, zilhicce ayının başında, veda etmek için (bayan) Mora de Ubeda’nın yanına gittim. Bana dedi ki: “Şimdi bize veda ediyorsun; birbirimizi bir daha haşir gününe kadar göremeyeceğiz. O yüzden bu levhayı (Kur’ân-ı Kerimi kastediyor) al ve onu kalbinde muhafaza et; çünkü onu bereketli kılan ve Muhammed’e (selam ve salavât) onun üzerine olsun) veren Cebrâil’dir. Eğer Allah’ın izniyle Mekke’ye varırsan, orada Peygamber Efendimizin kabrinde benim için de dua et. Burada son günlerini geçirdiğini biliyorum ama, senden bir ricam var: Gidip yüce Benegas’ı ziyaret et, zira kendisi sıra dışı bir insandır. Benegas, Ali Sarmiento gibi bir dil uzmanı değildir ama, büyük bir Arap âlimidir (muhtemelen kişinin dinî ilimlerde yetkin olduğu kastediliyor). Onun ziyaretine o kadar çok insan gider ki şaşırırsın. Hayal kırıklığına uğramayacağından emin olabilirsin; tersine sana söylediğimden daha fazlasını göreceksin. Kendisi Gırnata’nın dışında Cuesta de la Higuera’da yaşar ve orada Vega civarında muhteşem bir çiftliği var. Onan benim selamlarımı ilet; zira o hem bir dost hem de akrabamızdır. Orada daha fazla zaman geçirmeyi düşünmediğim halde, Mora’nın dediğini yaptım. Zilhicce ayının son günü, yüce Benegas’ın evine vardım. Beni ancak asil bir insandan beklenecek şekilde karşıladı. Karşılıklı selam alışverişinde bulunduk. Üçüncü gün, bana bir Kur’ân verdi ve ondan iki cüz okuttu. Cüzleri bitirince Kur’ân’ı aldı ve bana şöyle dedi: “Yüce Mevla seni muhafaza etsin ve seni felaha ulaştırsın.” Fakat benim hatalarımı düzeltmekten de geri durmadı. Ben de bu tashihleri memnuniyetle kabul ettim. Birkaç gün sonra, birbirimiz biraz daha yakından tanıyınca, bir Cuma günü beni çiftliğine götürdü. Küçük bir derenin kenarında oturduk ve bana şöyle dedi: “Evladım, senin Gırnata’da olup bitenlerden haberdar olmadığını biliyorum. Şimdi bazı şeyleri hatırlayıp sana anlatırsam, şaşırma. Bunlar her saniye benim yüreğimde yankılanıp duruyor. Olanların sancısını kalbimde hissetmediğim tek bir an, tek bir saat yok. Ben Yahudilerin Timola’sını, putperestlerin Faraida’sını ve yıkım ve acıyla dolu daha başka hikâyeleri okudum. Bunların hepsi çok ağırdı ve herkes 242 İslam Tarihi ve Medeniyeti I kendi kaybı için gözyaşı döktü. Fakat benim kanaatime göre Gırnata’nın evlatlarının çektiği acılar için kimse gözyaşı dökmedi. Söylediklerimden şüphen olmasın; zira ben onlardan biriyim ve olanların şahidiyim. Evli yahut bekar, asil Müslüman kadınların aşağılandığını ve üç yüzden fazla bakirenin pazarda açık arttırma ile satıldığını bizzat gözlerimle gördüm. Sana daha fazlasını söylemek istemiyorum çünkü yüreğim dayanmıyor. Dinlerini kurtarmak için mücadele ederken üç oğlumu, iki kızımı ve eşimi kaybettim. Hayatta kalan kızım, benim tek tesellim. O zaman bu kızım dört aylıktı. İşte ailemi böyle kaybettim. Her şey Allah’ın iradesiyle olur. Allah beni affetsin. Evladım, ben geçmişe ağlamıyorum; zira artık geriye dönüş yok. Ben asıl bundan sonrası için ağlıyorum; tabii eğer sana hayatını bağışlarlar da İspanya Yarımadasında olanları görebilirsen. Kur’ân’ın yüzü suyu hürmetine duam o ki, bu sözlerim boşa çıksın. Hiçbiri benim tahmin ettiğim gibi olmasın. Buna rağmen, dinimiz öylesine zayıflayacak ki insanlar “Müezzinin sesine ne oldu?” diye soracaklar. Atalarımızın dini nereye gitti, diyecekler. Kalbinde acıma hissi olan insanlar için bu o kadar ağır ve acımasız bir şey ki... Beni en çok endişelendiren şey, bir gün Müslümanlar, Hıristiyanlardan ayırt edilemez hale gelecekler; onlar gibi giyinecekler ve onların yediklerinden içtinap etmeyecekler. Allah’tan niyazım o ki, Müslümanlar en azından Hıristiyanların yaptıklarını yapmasınlar ve onların dinlerini kalplerine taşımasınlar... Bütün bunları hadiselerden çok etkilendiği için söylediğimi düşünebilirsin. Cenab-ı Hak sonsuz rahmet ve sevgisi ile bu söylediklerimi gerçek olmaktan uzak tutsun; zira böylesi bir acıyı bilmek istemem. Eğer İsrâiloğulları gözyaşı döktü diyorsak, bizim de gözyaşı dökmemiz büyük bir mesele midir?... Fakat eğer biz bu kadar kısa bir sürede ayaklarımızı yere sağlam basamıyorsak, gelecek nesiller ne yapacak? Eğer babaları dinlerini ihmal ederlerse, torunlar o dini tekrar nasıl yükseltebilirler? Eğer fetihler sultanı imanını muhafaza etmezse, onun haleflerinden ne beklenir? Sana diyorum, evladım, bizim çöküşümüz devam edecek. Yüce Mevla rahmetini bize yöneltsin ve bizi ilahî bereketiyle korusun. Akşam namazının vakti gelmemiş olsa, Benegas konuşmaya devam edecekti. Onun yanında iki ay kaldım. Yemin ederim, bu iki ay bana iki saat gibi geldi; zira hiç kimse onun kadar ince bir anlayışa sahip değildi. Zaman zaman beni azarlaması yahut emîrler vermesi dışında, söylediklerine yahut yaptıklarına hiçbir itirazım olmadı. Kur’ân, Arapça ve İbranice tefsileri (İbranice tefsirlerle ne kastedildiği açık değil) onun kadar iyi okuyup açıklayan başka birini görmedim. Sesi de mükemmeldi. Kızı ise biraz farklıydı. Çok eğitimliydi, hâfız-ı Kur’ân’dı ve muttaki bir hayatı vardı. Böylesi pür bir alicenaplığı görmek, büyük bir teselli idi. Bu baba ve kıza veda ettiğimde, iki taraf da gözyaşlarını tutamadı. Kızı bana bir yüzük, babası da küçük bir mücevher verdi ve şöyle dedi: “Evladım, sana başka hediyeler vermek isterdim; fakat varlığımız artık tükeniyor. Bu mücevheri al. Ağırlığı on bin maravedidir. 100 bin maravedi de olsa, onu yine sana verirdim.” (Kalın, (2007), s. 87-89.) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse “Murâbıtlar Dönemi (1091-1147)” konusunu yeniden okuyunuz. 2. b Yanıtınız doğru değilse “Muvahhidler Dönemi (1147-1229) konusunu yeniden okuyunuz. 3. a Yanıtınız doğru değilse “Mülûkü’t-tavâif Dönemi (1031-1091)” konusunu yeniden okuyunuz 4. b Yanıtınız doğru değilse “Mülûkü’t-tavâif Dönemi (1031-1091)” konusunu yeniden okuyunuz 5.b Yanıtınız doğru değilse “Muvahhidler Dönemi (1147-1229) konusunu yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse “1492-1614 Arası Dönemde Endülüs Müslümanları” konusunu yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse “Murâbıtlar Dönemi (1091-1147)” konusunu yeniden okuyunuz. 8. c Yanıtınız doğru değilse “Nasrîler Dönemi (1232-1492)” konusunu yeniden okuyunuz. 9. d Yanıtınız doğru değilse “1492-1614 Arası Dönemde Endülüs Müslümanları” konusunu yeniden okuyunuz. 10. c Yanıtınız doğru değilse “1492-1614 Arası Dönemde Endülüs Müslümanları” konusunu yeniden okuyunuz. 10. Ünite - Endülüs’te İslâm Hâkimiyeti II (1031-1492) 243 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Mülûkü’t-tavâif adlı bu dönemde Endülüs’te siyasî açıdan parçalanmış bir yapı vardı. Kendi aralarında mücadele eden Müslüman emîrlerin topraklarını genişletmeye çalıştıkları bu dönemde Kastilya Krallığı’nın Tuleytula’yı ele geçirmesi üzerine Endülüslü Müslüman emîrlerin yardım talebiyle Murâbıtlar Endülüs’e geçtiler. Sıra Sizde 2 Murâbıtlar 1108’de kazandıkları Uklîş zaferinden kısa bir süre sonra Kuzey Afrika’da çıkan geniş kapsamlı bir isyanla uğraşmak zorunda kalmışlardı. Bu isyan kısa bir süre içinde büyüyerek Murâbıtların sonunu getirdiği gibi Muvahhidler devletinin de kuruluşuyla sonuçlandı. Ayrıca Murâbıtlar, Endülüs’te kendilerine verilen desteği de kaybetmeye başladılar. Sıra Sizde 3 Nasrîler, kendilerini emniyet altına almak ya da karşılaştıkları bir saldırıyı bertaraf etmek amacıyla komşu devletlerle çeşitli ittifaklar kurmuşlardır. Bu ittifaklarda içinde bulundukları dönemin siyasî şartlarına göre hareket ettikleri anlaşılmaktadır. Sıra Sizde 4 Moriskolar 1492’den sonra özellikle de 1609’da yayınlanan sürgün fermanının ardından Endülüs’ten Kuzey Afrika ve Osmanlı topraklarına yerleştiler. Moriskoların Endülüs’ten taşınması ve Osmanlı topraklarına yerleştirilmelerinde Osmanlı Devleti’nın önemli katkıları olmuştur. Chakib, B. (1989), Endülüs’te Son Müslüman Kalıntısı Morisko’ların Cezayir’e Göçü ve Osmanlı Yardımı (1492-1614), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara. Chejne, A. (1974), Muslim Spain Its History and Culture, Minneapolis. Kalın, İ. (2007), İslâm ve Batı, İstanbul. Lea, H. C. (2006), İspanya Müslümanları Hıristiyanlaştırılmaları ve Sürülmeleri, İstanbul. MEB İslâm Ansiklopedisi, “Zellâka”, “Zîrîler”, “Zünnûnîler”, maddeleri. Özdemir, M. Endülüs Müslümanları I, Ankara. _______, “Endülüs Müslümanlarına Osmanlı Yardımı”, Türkler, IX, 393-408. Şeyban, L. (2003), Reconquista, Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İstanbul. Şükürov, Q. (2008), Benî Ahmer Devleti (1232-1492), (yayımlanmamış doktora tezi) İstanbul. _______, (2009), “Endülüs İstidanamesi ve Kemal Reis’in İspanya Seferi”, İSTEM, sy. 14, s. 311-334. Wasserstein, D. (1985), The Rise and the Fall of the Party-Kings: Politics and Society in Islamic Spain 1002-1086, New Jersey. Watt, W. M.-Cachia, P. Endülüs Tarihi, (2011), İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Ganiye”, “Hûdîler”, “İbn Merdenîş”, “Moriskolar”, “Murâbıtlar”, “Muvahhidler”, “Mülûkü’t-tavâif ”, “Nasrîler” maddeleri.

xxx

x

İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II Yazarlar Prof.Dr. Cengiz TOMAR (Ünite 1, 2, 4) Prof.Dr. Haşim ŞAHİN (Ünite 3, 8, 9) Prof.Dr. Mehmet BAYRAKDAR (Ünite 5, 10) Prof.Dr. Mustafa Sabri KÜÇÜKAŞCI (Ünite 6, 7) Editör Prof.Dr. Cengiz TOMAR Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Dr.Öğr.Üyesi Nuray İslatince Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu İslam Tarihi ve Medeniyeti II E-ISBN 978-975-06-3364-5 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Şubat 2019 2340-0-0-0-1109-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. ix Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833)....................................................................................... 2 ABBÂSÎ İHTİLALİ VE DEVLETİN KURULUŞU ................................................. 3 EBÛ’l-ABBAS SEFFÂH VE EMEVÎ MİRASININ TASFİYESİ ............................ 5 EBU CÂFER MANSUR: İSYANLARLA MÜCADELE ......................................... 7 HALİFE MEHDÎ DÖNEMİ VE NORMALLEŞME ............................................... 8 MÛSA HÂDÎ ............................................................................................................... 9 ABBÂSÎLER’İN YÜKSELİŞ DÖNEMİ: HÂRÛN REŞÎD ...................................... 10 HALİFE EMÎN VE YÖNETİMDE ARAP-FARS MÜCADELESİ ........................ 12 ME’MUN: HİLAFETTE FARS HÂKİMİYETİ ....................................................... 13 Özet................................................................................................................................ 18 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 19 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 20 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 20 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 21 Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması ....... 22 MU’TASIM-BİLLÂH (833-842) VE TÜRKLER ..................................................... 23 Vâsık-Billâh (842-847) ................................................................................................ 26 SÂMERRÂ DEVRİ: YÖNETİMDE TÜRK HÂKİMİYETİ ................................... 27 Mütevekkil-Alellâh (847-861) ................................................................................... 27 Müstaîn-Billâh (862-866) ........................................................................................... 30 Mu’tez-Billâh (866-869) ............................................................................................. 31 Mühtedî-Billâh (869-870) .......................................................................................... 32 BAĞDAT DÖNEMİ: TÜRK NÜFÛZUNUN SONU ............................................. 33 Mu’temid-Alellâh (870-892) ...................................................................................... 33 Mu’tazıd-Billâh (892-902) .......................................................................................... 34 Müktefi-Billâh (902-908) ........................................................................................... 35 Muktedir-Billâh (908-932) ......................................................................................... 35 Kahir -Billâh (932-934) .............................................................................................. 36 EMİRÜLÜMERALARIN YÖNETİMİNDE ABBÂSÎLER ..................................... 37 Râzî-Billâh (934-940) .................................................................................................. 37 Müttakı-Lillâh (940-944) ........................................................................................... 37 Müstekfî-Billâh (944-946) .......................................................................................... 38 Özet................................................................................................................................ 39 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 40 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 41 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 41 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 41 Abbasîler Döneminde İslam Dünyası.......................................... 42 945 YILI SONRASINDA ABBASÎ DEVLETİ ......................................................... 43 ASYA’DA KURULAN İSLÂM DEVLETLERİ ......................................................... 44 Sâmanîler (819-1005) ................................................................................................. 44 Tahirîler (821-873) ...................................................................................................... 46 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE İçindekiler iv Saffârîler (861-1003) ................................................................................................... 47 Büveyhîler (932-1062) ................................................................................................ 48 Hamdânîler (905-1004) .............................................................................................. 49 Mirdasîler (1024-1080) ............................................................................................... 51 Ressîler (893-1300) ..................................................................................................... 52 KUZEY AFRİKA’DAKİ İSLÂM DEVLETLERİ ...................................................... 52 Tolunoğulları (868-905) ............................................................................................. 52 İhşidîler (935-969) ...................................................................................................... 54 İdrisîler (789-985) ....................................................................................................... 55 Ağlebîler (800-909) ..................................................................................................... 56 Rüstemîler (777-909) .................................................................................................. 57 Midrarîler (758-976) ................................................................................................... 59 Özet................................................................................................................................ 61 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 62 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 63 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 63 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 64 Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler .............................................. 66 FÂTIMÎLER (909-1171) ............................................................................................. 67 EYYÛBÎLER (1171-1260) .......................................................................................... 71 Selahaddin Eyyûbî ve Eyyûbîler’in Kuruluşu .......................................................... 71 Melik Âdil ..................................................................................................................... 72 Melik Kâmil .................................................................................................................. 72 Melik Salih Necmeddin Eyyûb ve Eyyûbîler’in Sonu: ............................................ 73 MEMLÜKLER (1250-1517) ....................................................................................... 74 BAHRÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1250-1382) ...................................................... 75 Sultan Aybek (1250-1257): Memlük Devleti’nun Kuruluşu .................................. 75 I. Baybars (1260-1277) ................................................................................................ 75 Kalavun (1279-1290) .................................................................................................. 76 Muhammed b. Kalavun (1293-1294), (1299-1309), (1310-1341) ......................... 77 Muhammed b. Kalavun’un Oğulları (1341-1361) ve ............................................. 78 Torunları (1361-1382) Dönemi ................................................................................. 78 BURCÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1382-1517) ...................................................... 78 Berkuk (1382-1399) .................................................................................................... 78 Ferec b. Berkuk (1399-1412) ...................................................................................... 78 Şeyh Mahmudî (1412-1421) ...................................................................................... 79 Barsbay (1422-1438) ................................................................................................... 80 Çakmak (1438-1453) .................................................................................................. 80 İnal (1453-1461) .......................................................................................................... 80 Hoşkadem (1461-1467) .............................................................................................. 81 Kayıtbay (1468-1496) .................................................................................................. 81 Kansu Gavri (1501-1516) ........................................................................................... 82 Tomanbay (1516-1517) ve Memlük Devleti’nin Yıkılışı ......................................... 83 Özet................................................................................................................................ 84 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 85 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 86 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 86 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 86 4. ÜNİTE İçindekiler v İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış ........................... 88 İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN KAYNAKLARI ................................... 89 İSLAM MEDENİYETİ VE KÜLTÜRÜNÜN TEMEL İLKELERİ ........................ 89 İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN TANIMI .............................................. 90 İslam Kültürünün Tanımı .......................................................................................... 90 İslam Medeniyetinin Tanımı ...................................................................................... 91 İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ ............... 91 İSLÂM KÜLTÜRÜNDEN KESİTLER ..................................................................... 93 Kültür Bilimi ................................................................................................................ 93 Sanat ........................................................................................................................ 93 Eğitim ve Öğretim Kurumları ............................................................................. 94 Mektep ve Medrese ............................................................................................... 94 Kütüphane .............................................................................................................. 94 Sosyal ve Ekonomik Kurumlar ............................................................................ 95 Hisbe Teşkilatı ....................................................................................................... 95 Vakıflar .................................................................................................................... 95 Ahilik ...................................................................................................................... 95 Kervansaraylar ve Hanlar ..................................................................................... 96 Posta Teşkilatı ........................................................................................................ 96 Çek ve Noterlik ...................................................................................................... 96 İSLÂM MEDENİYETİNDEN KESİTLER ............................................................... 97 Bilim Felsefesi .............................................................................................................. 97 Meşşâî Bilim Felsefesi ........................................................................................... 97 Doğa Felsefecilerin Bilim Felsefesi ...................................................................... 97 Bilime Katkı ................................................................................................................. 97 Teknoloji ....................................................................................................................... 99 Uçma Denemeleri ................................................................................................. 99 Otomatlar ............................................................................................................... 100 Tıp Teknolojisi ....................................................................................................... 100 Astronomi Teknolojisi ve Rasathane .................................................................. 100 İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN BATIYA ETKİSİ ................................. 101 Özet................................................................................................................................ 102 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 103 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 104 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 104 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 104 Siyasi ve İdari Kurumlar ............................................................... 106 HÜKÛMET TEŞKİLATI ............................................................................................ 107 Hilâfet ........................................................................................................................... 108 Emevîler ve Hilâfet ................................................................................................ 110 Abbasîler ve Hilâfet ............................................................................................... 111 Endülüs Emevîleri ve Hilâfet ............................................................................... 112 Fatımîler ve Hilâfet ............................................................................................... 113 Mısır Abbasî Hilâfeti ............................................................................................. 113 Vezâret .......................................................................................................................... 113 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE vi İçindekiler Divan Teşkilatının Oluşumu ...................................................................................... 114 Emevîler ve Divan ................................................................................................. 115 Abbasîler ve Divan ................................................................................................ 115 Diğer Devletlerde Divan ...................................................................................... 116 Saray Görevlisi Olarak Hâcib ..................................................................................... 116 Taşra Teşkilatı .............................................................................................................. 118 MALİYE TEŞKİLATI ................................................................................................. 120 Beytülmâlin Gelirleri ............................................................................................ 121 Beytülmâl Geliri Olarak Müsadere ..................................................................... 122 Beytülmâlin Giderleri ........................................................................................... 123 ADLİYE TEŞKİLATI .................................................................................................. 123 Şurta .............................................................................................................................. 125 Hisbe ............................................................................................................................. 126 Özet ............................................................................................................................... 128 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 129 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 130 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 130 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 131 Askerî Teşkilat............................................................................... 132 ASKERÎ TEŞKİLATIN OLUŞUMU ......................................................................... 133 Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi ......................................................... 133 Emevîler Dönemi ........................................................................................................ 138 Abbasîler Dönemi ....................................................................................................... 139 İktâ Uygulaması ve Askerî İktânın Yaygınlaşması .................................................. 142 Mısır’da Kurulan Devletlerin Askerî Yapısı ............................................................. 143 İSLÂM DONANMASININ KURULUŞU VE GELİŞİMİ ...................................... 144 Emevîler Döneminde Donanma ............................................................................... 146 Abbasîler Döneminde Donanma .............................................................................. 147 Özet ............................................................................................................................... 150 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 151 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 152 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 152 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 153 Sosyal Hayat.................................................................................. 154 SOSYAL YAPI .............................................................................................................. 155 Kent Yaşantısı ............................................................................................................... 155 Kırsal Yaşam ................................................................................................................. 156 Toplum Yapısı .............................................................................................................. 157 Müslümanlar .......................................................................................................... 157 Gayrimüslimler ...................................................................................................... 158 Aile ................................................................................................................................ 159 Gündelik Yaşam ........................................................................................................... 160 Giyim Kuşam ............................................................................................................... 161 Beslenme Kültürü ........................................................................................................ 162 Eğlenceler, Törenler, Bayramlar ................................................................................. 164 Eğlenceler ............................................................................................................... 164 Törenler .................................................................................................................. 165 Bayramlar ............................................................................................................... 167 7. ÜNİTE 8. ÜNİTE vii İçindekiler SOSYAL ZÜMRELER ................................................................................................. 168 Meslek Grupları ........................................................................................................... 168 Kadınlar .................................................................................................................. 169 Çocuklar ....................................................................................................................... 169 Köle ve Cariyeler ......................................................................................................... 170 SOSYAL YARDIM MÜESSESELERİ ........................................................................ 171 Erzak Dağıtım Merkezi (Dârü’r-Rızk) ...................................................................... 172 Aşevleri (Dârü’t-Taâm) ............................................................................................... 172 Vakıf Kurumu .............................................................................................................. 172 Özet ............................................................................................................................... 173 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 174 Okuma Parçası ............................................................................................................. 175 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 175 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 175 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 177 Eğitim Kurumları........................................................................... 178 İSLÂM VE EĞİTİM .................................................................................................... 179 KÜTTÂBLAR .............................................................................................................. 180 Küttâblarda Verilen Eğitimin Niteliği ....................................................................... 181 MESCİT VE CAMİLER ............................................................................................. 182 Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Dönemi ........................................................... 182 Suffe ............................................................................................................................... 183 Emevîler ve Abbasîler Dönemi .................................................................................. 185 Camilerde Verilen Eğitimin Şekli ve Niteliği ........................................................... 186 EVLER .......................................................................................................................... 187 SARAYLAR .................................................................................................................. 188 Saraylardaki İlmi Toplantılar ve Tartışma Meclisleri .............................................. 189 BEYTÜ’L-HİKME ....................................................................................................... 190 Dârü’l-Hikme ............................................................................................................... 192 DİĞER EĞİTİM KURUMLARI ................................................................................ 193 Kütüphaneler ............................................................................................................... 193 Sahâflar (Kitap Satış Yerleri) ...................................................................................... 193 Çarşı ve Pazarlar .......................................................................................................... 194 Bâdiye (Çöl) ................................................................................................................. 194 Özet ............................................................................................................................... 196 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 197 Okuma Parçası ............................................................................................................. 198 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 198 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 198 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 199 Düşünce ve Bilim .......................................................................... 200 DÜŞÜNCE VE BİLİMİN KAYNAKLARI ............................................................... 201 DÜŞÜNCE VE BİLİMİN DOĞUŞU ........................................................................ 202 DÜŞÜNCE ................................................................................................................... 203 İslâm Felsefesinin Tanımı ........................................................................................... 203 İslâm Felsefesinin Özgünlüğü .................................................................................... 204 ÖNEMLİ MÜSLÜMAN FİLOZOFLAR .................................................................. 204 FELSEFE MEKTEPLERİ ............................................................................................ 207 9. ÜNİTE 10. ÜNİTE viii İçindekiler Meşşâî Mektep ............................................................................................................. 207 Bilgi Kuramı ................................................................................................................. 208 Varlık Kuramı .............................................................................................................. 208 İşrâkî Mektep ............................................................................................................... 210 Felsefî Ansiklopedicilik .............................................................................................. 211 Dehrilik ......................................................................................................................... 212 Tabiat Felsefesi ............................................................................................................. 212 Revâkiyye ...................................................................................................................... 212 BİLİM ............................................................................................................................ 213 Matematik .................................................................................................................... 213 Gökbilim ....................................................................................................................... 214 Fizik ............................................................................................................................... 214 Kimya ............................................................................................................................ 214 Tıp .................................................................................................................................. 215 Özet ............................................................................................................................... 216 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 217 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 218 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 218 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 218 ix Önsöz Önsöz Abbâsîler Dönemi (750-1258) siyasal ve kültürel açıdan İslâm tarihinin en önemli devrelerinden birini oluşturmaktadır. Bu dönemde Müslümanlar Arap Yarımadası’nın yanısıra Anadolu, Irak, İran Suriye, Filistin, Mısır, Kuzey Afrika, Sicilya, Endülüs, Afganistan, Hindistan, Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan gibi çok geniş bir coğrafyaya hâkim olmuşlardır. Abbâsîler devrinde “İslâm Devleti” müesseseleri askerî ve idâri yapısıyla tam olarak teşekkül etmiş ve bu dönemde oluşan askerî, idârî ve kültürel müeseseler, modern dönemlere kadar bütün İslâm devletleri tarafından örnek alınarak uygulanmıştır. Ortaçağ şartlarında bu kadar geniş bir coğrafyada pek çok etnik, dini ve mezhebî unsuru uzun müddet idare etme başarısını gösteren Abbâsîler’in hâkimiyeti zaman içerisinde merkeze uzak coğrafyalarda ortaya çıkan otonom yapılarla dağılmaya başlamış; Ardından hilafet merkezinin Büveyhîler gibi hanedanlar tarafından elegeçirilmesiyle halifeler siyasi güçlerini kaybetmişler ve Abbâsî topraklarında pek çok hanedan ortaya çıkmıştır. Elinizdeki bu eserin ilk bölümünde Abbâsî siyasi tarihinin anahatlarının yanısıra Abbâsîler’in dağılmasıyla ortaya çıkan devletler ile Mısır’da kurulan ve İslâm tarihinde önemli yer tutan Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler’in siyasi tarihleri ele alınmıştır. Bugün dünyamızın kültürel atlasının oluşumunda çok önemli katkısı olan İslâm Kültürü ve Medeniyeti özellikle İslâm vahyi ile VII. Yüzyıl başlarında ortaya çıkan bir sürecin sonucu olmakla birlikte esas olarak en büyük gelişmesini elinizdeki kitabın konusunu oluşturan VIII-XIII. Yüzyıllar arasında göstermiştir. Dört Halife döneminde yapılan fetihlerle farklı coğrafya ve kültürlere açılan ve kadim medeniyetlerle yüz yüze gelen Müslümanlar özellikle Emevîler’in son dönemi ve Abbâsîler’in ilk dönemlerinden itibaren Hint ve Yunan kültürlerinden felsefe ve bilimle ilgili eserleri Arapçaya tercüme etmek suretiyle kadim felsefe ve bilim mirasını kültürlerine aktarmışlardır. Buna paralel olarak Müslümanların İslâm’ın temel kaynakları olan Kur’an ve Sünnet’i anlamaya yönelik çabaları dinî ilimlerin ortaya çıkmasına sebep olmuş ve bu çaba VIII. Yüzyıldan itibaren hukuk ve kelam ekollerinin (mezhep) oluşumuna zemin hazırlamıştır. İslâm dünyası felsefe ve bilim alanlarında özellikle IX. Yüzyılın ortalarından itibaren büyük gelişmelere sahne olmuş modern bilim ve felsefenin oluşumuna büyük katkı sunan Müslüman filozoflar ve bilim adamları bu dönemde yaşamışlardır. Kitabın ikinci kısmında İslam kültür ve medeniyetine bir giriş ile Abbâsîler döneminde düşünce ve bilimin konumunun yanısıra Abbâsîler ve sonrasında kurulan devletlerin askerî ve idâri teşkilatları, eğitim kurumları ile iktisadi ve sosyal hayat anahatlarıyla incelenmiştir. İslâm Tarihi ve Medeniyeti II adlı kitabın 1, 2 ve 4. üniteleri Prof.Dr. Cengiz Tomar, 3, 8 ve 9. üniteleri Prof.Dr. Haşim Şahin, 5 ve 10. üniteleri Prof.Dr. Mehmet Bayrakdar ve 6 ile 7. üniteleri Prof.Dr. Mustafa Sabri Küçükaşcı tarafından kaleme alınmıştır. Bu kitabın hazırlanmasında büyük emekleri olan hocalarıma özverili çalışmaları için teşekkür ederim. Bu eserin öğrencilerimize faydalı olmasını temenni ediyorum. Editör Prof.Dr. Cengiz TOMAR 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Emevîlerin yıkılma sürecinde başlayan Abbâsî Hareketini tanımlayabilecek; Abbâsî Devleti’nin kuruluşu ve bunun temel sebeplerini tartışabilecek; İlk Dönem Abbâsî halifeleri ve bunların döneminde ortaya çıkan siyasi ve sosyal olayları açıklayabilecek; İlk Dönem Abbâsî tarihinde önemli yer tutan mezhebi ve ideolojik hareketleri açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Abbasoğulları • Ebû Müslim • Ebü’l-Abbas Seffâh • Ebû Ca’fer Mansûr • Muhammed Mehdî • Mûsâ Hâdî • Hârûn Reşîd • Emîn • Me’mûn • Hz. Ali Taraftarları (Daha sonra Şîa) İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) • ABBÂSÎ İHTİLALİ VE DEVLETİN KURULUŞU • EBÛ’l-ABBAS SEFFÂH VE EMEVÎ MİRASININ TASFİYESİ • EBU CÂFER MANSUR: İSYANLARLA MÜCADELE • HALİFE MEHDÎ DÖNEMİ VE NORMALLEŞME • MÛSA HÂDÎ • ABBÂSÎLER’İN YÜKSELİŞ DÖNEMİ: HÂRÛN REŞÎD • HALİFE EMÎN VE YÖNETİMDE ARAPFARS MÜCADELESİ • ME’MUN: HİLAFETTE FARS HÂKİMİYETİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II ABBÂSÎ İHTİLALİ VE DEVLETİN KURULUŞU Devletin kurucusu Ebü’l-Abbas Abdullah Seâh Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın torunu olduğundan Abbâsîler (Abbasoğulları) adıyla anılırlar. İslâm dünyasında 750 yılında Emevîler’in yerine Abbâsîler’in kurulmasıyla siyasi ve sosyal alanlarda pek çok önemli değişiklik olmuştur. Emevî yönetiminden memnun olmayan çok çeşitli gruplar yoğun bir propaganda faaliyetine girişmişlerdi. Bu muhalefetin sebepleri arasında Emevîler’in hilafeti Hz. Ali ve oğullarından gasp ettiği düşüncesi ile fetihlerle pek çok bölge ve milleti hâkimiyeti altına alan hanedanın izlediği Arap etnik unsuruna dayalı ve Arap olmayan Müslümanları (mevâlî) ikinci sınıf gören ayrımcı politika en önemlileriydi. Özellikle 680 yılında Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da katledilmesi Emevî iktidarına karşı muhalefeti daha da sertleştirdi. Hz. Hüseyin’i isyana davet ettikleri halde onu koruyamayan gruplarda Kerbelâ’nın intikamı alma arzusu doğdu. Nitekim bunun neticesinde Emevîler dönemi boyunca pek çok isyan çıktı. Hz. Ali taraarı (bu hareket daha sonra Şîa adını alacaktır) propaganda özellikle Müslüman olmuş gayr-ı Arap unsurların yaşadıkları Doğu eyaletlerinde etkili oldu. Böylece Şîi olarak adlandırılan Hz. Ali taraarları ile mevâlî olarak isimlendirilen Arap kabilelerine eklemlenmiş Arap olmayan Müslümanlar ortak düşmanları Emevîler’e karşı bir ittifak oluşturdular. Bu ortamdan yararlanan Abbasoğulları kısa sürede Emevîler’e karşı başlatılan muhalefet hareketinin liderliğini üstlendi. Emevî halifesi I. Velid tarafından baskıya maruz kalan Abbas b. Abdülmuttalib’in torunu Ali Şam’ı (Dımaşk) terkederek 714 yılında, Suriye hac yolu üzerinde bulunan Humeyme’ye gitmek zorunda kaldı. Böylece Emevîler’e karşı Abbâsî muhalefet hareketi başlamış oldu. Abbasîler’den çok daha önce muhalefet hareketini başlatan Şîi’ler ise Horasan’da Hz. Ali’nin oğullarından Muhammed b. Hanefiyye’nin oğlu Ebû Hâşim’in etrafında toplanmıştı. Daha sonra Humeyme’ye yerleşen Ebû Hâşim Abbasîler ile temasa geçti ve bir rivayete göre, ölmeden önce hareketin liderliğini Abbâsî ailesinden Muhammed b. Ali’ye bıraktı. Böylece Şîa ile Abbasoğulları Emevîler’e karşı ittifak etmiş oldu. Büyük bir gizlilik içinde yürütülen Abbasî propagandası 718 yılından itibaren Kûfe merkezli olarak devam etti. Emevîler tarafından takibata uğrayan ve sıklıkla kıyımlara uğrayan Abbâsî hareketinin liderliğini üstlenen Muhammed b. Ali dönemin kaynaklarında yaşadığı toplumu iyi tahlil eden, uzak görüşlü, bilge bir kişilik olarak nitelendirilir. O, ihtilalin altyapısını hazırlayacak olan propagandacıAbbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) Hz. Ali taraftarlarını tanımlamak üzere kullanılan ve daha sonra bir mezhebe dönüşen hareket. İslâm tarihinin ilk döneminde Arap olmayan Müslümanlara verilen ad. 4 İslam Tarihi ve Medeniyeti II larını (dâî) Horasan ve Irak’ta gizlice teşkilâtlandırdı. Bu dâîlerin bir kısmı Emevîler tarafından yakalanarak öldürülmekle birlikte hareket mevcudiyetini devam ettirdi. İmam Muhammed b. Ali’nin 743 yılında ölmesinin ardından hareketin liderliği oğlu İbrahim b. Muhammed’e geçti. İbrahim b. Muhammed 745’de aslen mevlâ olan Ebû Müslim’i mukaddes ailenin vekili sıfatıyla Emevî muhalefet hareketinin en önemli merkezlerinden olan Horasan’a gönderdi. Ebû Müslim’in Horasan’a gönderilmesi Abbâsî ihtilal hareketine büyük bir ivme kazandırdı. Bu esnada Horasan’daki Arap kabileleri birbirleriyle mücadelelerinden de istifade eden Ebû Müslim Horasan şehirlerini dolaşarak Abbâsî yanlısı propaganda faaliyetlerini örgütledi ve 747 yılında isyan bayrağını açtı. Ebû Müslim 748 yılında Emevî birliklerinin birer birer mağlup ederek Horasan eyaletini elegeçirdi. Horasan’daki Abbâsî taraarları kısa sürede Rey ve Hemedan’ı da ele geçirerek Irak’a doğru ilerlemeye başladılar ve 749 yılında muhalefet hareketinin en önemli merkezi Kûfe ihtilal taraarlarının eline geçti. Abbâsî ihtilali ile ilgili daha fazla bilgi için Nahide Bozkurt’un Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, (Ankara 1999) adlı kitabına bakabilirsiniz. Hareketin en önemli merkezi Kûfe’nin Abbâsî taraarlarının eline geçmesi üzerine “Hz. Muhammed ailesinin” veziri unvanını taşıyan, Şilerin lideri Ebû Seleme el-Hallâl gizlendiği yerden çıkarak idareyi ele aldı. Abbasîler de artık ön plana geçme zamanının geldiğine karar verdiler. Horasan’da ihtilâl hareketi sürerken Emevî Halifesi Mervân, Abbâsî ailesinin lideri İbrahim’i hapsettirmiş; O da yerine kardeşi Ebü’l-Abbas’ın geçmesini istemişti. Abbasî ailesi, ele geçirilmesinin ardından, Kûfe’ye gitmişse de burada pek iyi karşılanmadı. Ebû Seleme, Ali evlâdı taraar olHarita 1.1 Abbâsî Devletî Döneminde İslâm Dünyası Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 1, s. 33 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 5 duğundan Abbâsîleri oyalamaya çalışıyordu. Bunu farkeden Horasanlılar bir oldubittiyle 28 Kasım 749 Cuma günü Kûfe Camisi’nde Ebü’l-Abbas’a biat ederek halife ilan ettiler. Hz. Ali taraarları ile Abbâsîler arasındaki, Emevîler’e karşı yaptıkları ittifak, mücadelenin kazanılmasının ardından bozuldu. Hareketin başlangıcından itibaren Şiîlerle birlikteymiş gibi hareket eden Abbâsîler hilâfetin kendi hakları olduğunu düşünüyorlardı. Nitekim Ebü’l-Abbas ilk hutbesinde hilafetin Abbâsîler’e ait olduğunu delillendiremeye çalıştı. Bu nedenle Ebü’l-Abbas karargâhını, Şiîler’in çoğunlukta bulunduğu Kûfe’den nakletti. Böylece Abbasoğulları iktidar müttefikleri Şîiler dahil hiçbir grupla paylaşmayacaklarını ilan etmiş oldular. Emevîlerin merkezi Suriye’ye doğru ilerleyen Ebü’l-Abbas’ın amcası Abdullah b. Ali kumandasındaki birlikler Emevî Halifesi II. Mervân’ın ordusu tarafından, Büyük Zap Suyu kenarında karşılandı. 16 Ocak 750 tarihinde başlayan ve on gün süren savaşı Abdullah kazandı. Bu yenilginin ardından önce Harran, sonra Şam’a kaçan II. Mervan oradan da Ürdün’e yöneldi. Abdullah b. Ali hiçbir dirençle karşılaşmadan Şam (Dımaşk) önlerine gelerek şehri zaptetti. Mervân’ı takip eden birlik Yukarı Mısır’da Busîr adı verilen yerde ona yetişti ve Ağustos 750’de cereyan eden çarpışmada Mervân öldürüldü. Böylece Emevî hilâfeti ortadan kalkmış oldu. İktidarın Emevîler’den Abbâsîler’e geçmesi basit bir hanedan değişikliği olmayıp İslâm tarihinde büyük değişime sebep olmuştur. Devlet merkezi Suriye’den Irak’a nakledilmiş, devletin fetih siyaseti değişmiş, orduda yeni düzenlemeler yapılmıştır. Suriyeliler ve Arapların mutlak hâkimiyeti sona ermiş, mevâlî ile Araplar arasındaki ayrım bitmiştir. Devletin idari ve askerî kadrolarında Arap olmayan Müslümanlar yer almışlardır. Bütün bunlara ilave olarak iktisadi ve kültürel sahalarda da büyük bir değişim olmuş, eskisi kadar idari kadrolarda yer alamayan Araplar özellikle ilim ve kültürün gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Abbâsîler döneminde Bağdat gibi önemli kültür ve ticaret merkezleri ortaya çıkmıştır. Abbâsî İhtilâlinin sebepleri neler olabilir? EBÛ’l-ABBAS SEFFÂH VE EMEVÎ MİRASININ TASFİYESİ Ebü’l-Abbas Abdullah, Abbâsî hereketinin lideri Muhammed b. Ali’nin oğluydu. Babasından sonra hareketin başına geçen kardeşi İbrahim’in Emevîler tarafından hapsedilmesinin ardından veliaht tayin edildi. İhtilalin başarıya ulaşmasının ardınTablo 1.1 İlk Dönem Abbasî Halifeleri İlk Dönem Abbâsî Halifeleri Hüküm sürdükleri yıllar 1- Ebü’l-Abbas Seffâh (750) 2- Ebû Ca’fer Mansûr (754) 3- Muhammed Mehdî (775) 4- Mûsâ Hâdî (785) 5- Hârûn Reşîd (786) 6- Emîn (809) 7- Me’mûn (813-833) 1 6 İslam Tarihi ve Medeniyeti II dan 749’da Abbâsî halifesi olarak ilan edildi. Hilafeti Endülüs haricinde bütün İslâm topraklarında tanındı. Abbâsî İhtilâlin başarıya ulaşmasının ardından Emevî ailesi mensupları yakalanarak katledildiler. İntikam hırsıyla Emevî halifelerinin mezarları dahi açıldı. Abbâsîler eski müttefikleri Şîîlerin Ebû Seleme gibi liderlerini de ortadan kaldırdılar. Abbasîler hilâfeti ele geçirdiklerinde, genellikle Emevîler’in temsil ettiği “mülkdevlet” yerine, dine dayalı devlet şeklinde gerçek halifelik fikir ve idealini temsil eden kimseler olarak karşılandılar. Abbâsî halifeleri dini sembolleri siyasi sebeplerle kullandılar. Halife cuma namazlarında Hz. Peygamberin hırka-i şerifini (bürde) giyiyordu. Etrafını, himayesi altında tuttuğu ve devlet işlerinde tavsiye ve görüşlerini aldığı din âlimleri çeviriyordu. Abbasî halifeleri, yerlerini aldıkları Emevî halifelerinden çok farklı olmamakla birlikte, topluma dindar görünmeyi ihmal etmiyorlardı. Emevî ailesi üyelerinin gaddarca imha edilmesi Suriye’de bazı isyanların çıkmasına sebep oldu. Suriye’de isyan eden çeşitli Arap kabileleri başlarına ilk Emevî halifesi Muâviye’nin soyundan olan Ebû Muhammed es-Süfyânî’yi halife adayı olarak öne çıkardılar. İsyancılar Kınnesrîn yakınında Temmuz 751 ‘de mağlûp edildiler ve liderleri öldürüldü. Yine aynı yıl içinde isyan eden Suriye’nin kuzeyinde yaşayan Arap kabileleri Harran’ı ele geçirmişse de daha sonra teslim oldular. Abbâsîler’in iktidara gelmesi ne Araplar’ı ne de İranlılar’ı memnun etti. Ülkenin doğu eyaletlerinde de isyanlar ortaya çıktı. Abbasilerin hilafet merkezini Suriye’den Irak’a taşımaları İslâm dünyasında nasıl bir etki yapmış olabilir? Abbâsîleri uğraştıran diğer bir önemli sorun da ihtilâlin gerçek lideri olan Horasan Valisi Ebû Müslim’in varlığıydı. Onun nüfûzu başta Ebû Ca’fer olmak üzere Abbasî ailesi mensuplarını tedirgin ediyordu. Kardeşi Ebû Ca’fer’in tahrikleri sonunda Halife Ebü’l-Abbas, Ebû Müslim’in valilerini gizlice isyana teşvik etti. 752 yılında başlayan isyanda âsiler fazla varlık gösteremediler. Abbasî hilâfetine karşı Basra’da Hâricîler’in, Fars’ta Bessâm b. İbrahim’in ve Sind’de Mansur b. Cumhûr’un başlattıkları isyanlar da kolaylıkta bastırıldı. Halife Ebü’l-Abbas devrinin Türk tarihî bakımdan en önemli olayı Türkistan’da hâkimiyete elegeçirmek maksadıyla Çin ordusu ile yapılan ve Çinliler’in mağlubiyetiyle sonuçlanan Talas Savaşı’dır (751). Bu savaşta Türkler Araplar’a destek vererek zaferin kazanılmasında önemli rol oynamışlar ve Türkler ile Araplar arasında dostane ilişkiler başlamıştır. Bu savaşla Çin’in Batı Türkistan üzerindeki siyasî emelleri sona ermiştir. Ebü’l-Abbas döneminde iç karışıklıklara büyük ölçüde son verilerek müslümanların siyasî birliğini sağlanmıştır. O, Endülüs ve Kuzey Afrika’nın batı kısımları dışında bütün İslâm dünyasında halife olarak tanınmıştır. Beş yıl iktidarda kalan Ebü’l-Abbas daha ziyade yeni yönetime karşı çıkan isyanlarla uğraşmak zorunda kaldı. 754’de hastalanarak ölmesinin ardından kardeşi Ebû Ca’fer Mansûr halife oldu. Bu konuda ayrıntılı bilgi için Âdem Apak’ın, Anahatlarıyla İslâm Tarihi, (İstanbul 2011) adlı eserine bakabilirsiniz. Abbâsî yönetimine karşı isyan eden Emevî ailesi mensubu 2 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 7 EBU CÂFER MANSUR: İSYANLARLA MÜCADELE İkinci Abbâsî halifesi Ebû Cafer Mansûr, kardeşi Ebü’l-Abbas’ın hilafeti döneminde çıkan pek çok isyanın bastırılmasında rol oynamıştı. Nitekim kardeşi vefatından önce onu veliaht tayin etti. Halifeliğinin ilk yılında Abbâsîler’in kuruluşunda önemli rol oynayan amcası Abdullah b. Ali b. Abdullah ile uğraşmak zorunda kaldı. Abdullah’ın, yeğeni Mansûr’a biat etmeyi reddederek Suriye’de hilafetini ilan etmesi üzerine Mansûr onu itaat altına alma görevini Ebû Müslim’e verdi. Ordusundaki Horasanlılar’a güvenemeyen Abdullah b. Ali’nin onların pek çoğunu öldürmesi neticesinde gücü zayıamış ve 754 yılında Nusaybin yakınlarında cereyan eden savaşta mağlûp edilerek bertaraf edilmiştir. Abbâsî ihtilalinin meşhur kumandanı Ebû Müslim’in giderek itibar ve kuvvet kazanmasından rahatsız olan Mansûr, Abdullah b. Ali’nin isyanını bastırdıktan sonra bir suikast düzenleyerek Ebû Müslim’i öldürttü. Emevîler’in yıkılıp Abbâsîler’in kurulmasında en büyük pay sahibi olan Ebû Müslim’in öldürülmesi üzerine Horasan’da birçok isyan ve karışıklık çıktı. Aslında Ebû Müslüm’in öldürülmesini bahane eden bu isyanlar dini içerik taşımaktaydı. Zira kadim bir kültüre sahip İran henüz eski inançlarının etkisinden kurtulmamıştı. Bunların başında bir Mecûsî olan Sünbâz ile İshak et-Türkî’nin isyanları gelir. Daha tehlikeli diğer bir harekette Ravendîler’dir. Ebû Müslim’in intikamını almak isteyen bazı muhalif gruplar daha sinsice bir plan hazırlayarak Mansur’u Allah, Ebû Müslim’i de peygamber ilan ederek, halk nezdindeki itibarını ortadan kaldırmaya çalıştılar. Hatta bundan faydalanarak onu öldürmeye çalıştılarsa da başarılı olamadılar. Peygamberlik iddiasında bulunan Üstâdsîs’in Bâdgîs’teki beş yıldan fazla süren isyanı da sona erdirildiğinde Horasan’da devlet otoritesi tesis edildi (768). Ebu Cafer Mansur Dönemindeki isyanlar için Cem Zorlu’nun, Abbâsîler’e Yönelik Dini ve Siyasi İsyanlar: Ebû Cafer el-Mansur Dönemi, (Ankara 2001) adlı kitabına bakabilirsiniz. Halife Mansûr’u meşgul eden önemli meselelerden biri de Şiî isyanlarıdır. Medine’yi kendilerine merkez edinen Alioğulları, Ebû Cafer Mansur tarafından baskı altında tutuluyordu. Ailenin pek çok mensubu tutuklanınca liderleri Muhammed b. Abdullah 762’de Medine’de halifeliğini ilân ederek halktan biat aldı. Onun halifeliği toplumda nüfuz sahibi olan bazı ilim adamları tarafından da desteklendi. Mansûr, Mısır ve Suriye’den Medine’ye erzak sevkiyatını engellediği gibi Îsâ b. Mûsâ kumandasındaki orduyu da onun üzerine gönderdi. Çok çetin geçen çarpışmalar sırasında Muhammed b. Abdullah öldürüldü. Onun ölümünden kısa bir süre önce kardeşi İbrahim Basra’da isyan edip Kûfe üzerine yürüdü. İsâ b. Mûsâ, İbrahim’i Bâhamrâ denilen yerde bozguna uğrattı; böylece İbrahim de bertaraf edildi. Dış ilişkilere bakıldığında özellikle V. Konstantinos’un tahta geçmesiyle başlayan Bizans saldırılarına karşı asker sayısı artırıldığı gibi Kaaslar’da İslâm topraklarına giren Hazarlar’a karşı çeşitli tedbirler alındı. Halife Mansûr, Endülüs’e geçerek orada 755 yılında Endülüs Emevî Devleti’ni kuran Abdurrahman b. Muâviye’yi ortadan kaldırmak için çok uğraştıysa da başarılı olamadı ve sonunda onunla anlaşma yoluna gitti. Hudut bölgeleri ve uçlarda Türk askerlerini istihdam ederek Türklerin İslâm dünyasına nüfûz etmelerine imkân sağlayan Halife Mansur 775 yılında vefat etti. Halife Ebû Cafer Mansur’u İlah, Ebu Müslim’i peygamber olarak kabul eden gruba verilen ad. 8 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Abbâsî Devletini müesseseleştiren Mansur’un en önemli başarılarından biri Bağdat şehrinin kurulmasıdır. Abbâsî başkenti Enbar’ı güvenli bulmayan Mansur Dicle Nehri kenarında daire planlı Bağdat’ı başkent olarak kurdu (766). İlme meraklı olan halifenin kurduğu bu şehir bundan sonra uzun yıllar İslâm dünyasının siyaset ve ticaret kadar ilim, kültür ve medeniyet şehri olmuştur. İlmi ve kültürel faaliyetleri destekleyen Mansur’un döneminde Sanskritçe, Süryanice ve Yunanca’dan çeviriler yapılmış ve ilmi eserler kaleme alınmıştır. HALİFE MEHDÎ DÖNEMİ VE NORMALLEŞME Babasının ölümü üzerine veliaht Muhammed Mehdî herhangi bir muhalefetle karşılaşmadan yeni başkent Bağdat’ta tahta çıktı (775). İyi bir eğitim görmüş olan Mehdî, babasının sağlığında çeşitli isyanların bastırılması için gönderilmiş, böylece askerî sahada da tecrübe kazanmıştı. Onun döneminde devlet genel olarak istikrar kazanmış ve iktisadi açıdan büyük gelişme göstermiştir. İsyanların büyük ölçüde azaldığı bu dönemde halife siyasi tutuklulara af çıkarmıştır. Devlet tarafından elkonulan malları iade etmiş, fakirlere ve hastalara maaş bağlamıştır. İdari düzenlemeler yapılarak, ilk defa memurların yargılanması için mahkemeler kurulmuştur. Şehirlerin imarına da çalışılmış, yollar ve kuyular yapılmıştır. İlk defa onun döneminde yönetim ile halk kaynaştı. Mehdî Hz. Ali taraarlarına da çok iyi davranmış ve adeta onlara yapılanlar karşısında gönüllerini kazanmaya çalışmıştır. Onun döneminde Şiî isyanları görülmez. Sahip olduğu siyasî tecrübenin yanı sıra uzun yıllar bölgede kalmış olması dolayısıyla Horasan kuvvetleriyle dostluk kuran, mensup olduğu Abbasî ailesi ve devlet yönetiminde etkili diğer güçlerle iyi ilişkiler içerisinde bulunan Mehdî babasının politikalarını genel olarak sürdürdü. Mehdî zındıklara (küfrü gerektiren davranışlarda bulunup Müslüman olarak görünen kimse) karşı mücadeleye önem verdi. Zındık olarak bilinen birçok kimseyi sorgulayarak cezalandırdı. Çeşitli şekillerde zındıklıkla suçlananları hapse attı veya ortadan kaldırdı, bazılarını da tövbe ettikleri için aetti. Onun döneminde az da olsa isyanlar çıktı. Esasen Abbâsî hilafetini elegeçirmek isteyen Mukanna görünüşte Ebû Müslim’in intikamını almak amacıyla isyan etti. Mukanna tenâsüh (ruh göçü, reenkarnasyon) inancına sahip olup ilahlık iddiasındaydı. Görüşleri özellikle Horasan bölgesinde çok sayıda taraar bulan Mukanna 776 yılında ayaklandı. Mehdî’nin Mukanna’ üzerine gönderdiği ilk birlikler başarılı olamamakla birlikte ardından 778’de Horasan Valisi tarafından bastırılabildi. Mansûr döneminde ciddi tehlike oluşturan, idam ve hapis dâhil çeşitli şekillerde cezalandırılan Ali evlâdına ve taraarlarına karşı ılımlı bir siyaset izleyen Mehdî onları yanına çekmeye çalıştı. Tahta çıktığında hapiste bulunan Ali evlâdını serbest bıraktı. Hicaz halkına ve Ali evlâdına yardımda bulundu. Babası döneminde Ali evlâdının elinden alınan mülkleri iade etti ve onlara yeni araziler verdi. Mehdî’nin izlediği bu siyasetin olumlu sonuçları görüldü. Onun döneminde Ali evlâdının önemli bir isyanı görülmedi. Abbâsîler döneminde zındıklık konıusunda Mehlem Chokr’ün, İslâm’ın Hicrî İkinci Zındıklık ve Zındıklar, (Çevr. Ayşe Meral, İstanbul 2002) adlı eserine bakabilirsiniz. Mehdî, 777 yılında hac için Mekke’de bulunduğu sırada Kâbe’nin örtüsünü yeniledi. Haremeyn halkına bol miktarda giyecek ve para yardımında bulundu. Medineliler’den 500 kişilik özel bir muhafız birliği oluşturarak Bağdat’a getirdi, onları maaşa bağladı ve iktâlar verdi. Müslüman olarak görünmekle birlikte İslâm dışı davranışlarda bulunan kimse. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 9 Abbâsî halifesi Mehdî Haremeyn şehirleriyle Yemen arasındaki ilk posta teşkilâtını (berîd) kurdu. Mehdî döneminde Bizans’a yönelik seferlere önem verildi. 776-781 yıllarında arasında Bizans üzerine pek çok sefer yapıldı. Halifenin oğlu Hârûn Reşîd’in meşhur kumandanlar ve devlet adamlarıyla yaptığı seferler esnasında birçok kale ele geçirilerek İstanbul Boğazının doğu yakasındaki Khalkedon’a (Kadıköy) kadar ulaşıldı. Henüz küçük yaştaki oğlu VI. Konstantinos adına Bizans’ı yönetmekte olan İrene, Abbâsîlerle yıllık 70.000 dinar vergi karşılığında üç yıl süreli bir barış anlaşması yapmak zorunda kaldı. Mehdî 776 yılında Abdülmelik b. Şihâb kumandasında bir orduyu Basra’dan deniz yoluyla Sind’e (Pakistan’ın güneydoğusu) gönderdi. 777’de Sind’e varan ve Bârbed şehrini fetheden ordu dönüş yolunda fırtınaya yakalanarak büyük zayiat verdi. Öte yandan Ahmed b. Esed kumandasında Fergana’ya sevkedilen ordu bölgenin başşehri Kâsân’ı ele geçirdi. Mehdî devlet kurumlarının organizasyonuna önem vermiş, devletin gelir ve giderlerinin muhasebe ve denetlenmesini düzenlemek amacıyla 779 yılında Dîvânü’z-zimâm’ı kurmuş, 784’de Dîvânü zimâmi’l-ezimme adıyla yeni bir divan oluşturarak taşra eyaletlerindeki zimâm divanlarını buraya bağlamıştır. Bu dönemde kâtipler ve mevâlî devlet yönetiminde etkili hale gelmiştir. İlk icraatı sırasında Rusâfe’deki camiyi tamamlatan Mehdî daha sonra Basra Camii ile Mescid-i Haram, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Aksâ’yı genişletmiş, Irak-Hicaz arasındaki hac yollarının bakımı, güvenliği, yol boyunca hacıların konaklama ve su ihtiyaçlarının temini için çalışmalar yaptırmıştır. Mehdî Bizans’ı hedef alan seferlere ağırlık vermesi ile hac ve cihad gibi dinî hususlara verdiği önem onun halk nezdindeki itibarını yükseltmiştir. Abbâsîler döneminde divanlar için Mehmet Aykaç’ın Abbasi Devleti’nin İlk Dönemi İdari Teşkilatında Divanlar, (Ankara 1991) adlı eserine bakınız. MÛSA HÂDÎ 785’de halife olan Hâdî hilafetinin başında Ali evlâdından Hüseyin b. Ali’nin Medine’de başlattığı isyanla karşılaştı. Hz. Hasan’ın torunlarından olan Hüseyin b. Ali, Medine valisinin baskılarını öne sürerek isyan etti ve Mescid-i Nebevî’de halktan biat aldı. Daha sonra hac münasebetiyle gelen toplulukları da kendi saflarına katmak amacıyla Mekke’ye hareket etti ve burayı da elegeçirdi. İslâm’ın iki kutsal şehrinin elinden çıktığını gören Hâdî isyancılar üzerine büyük bir ordu gönderdi. Mekke yakınlarındaki Fah vadisinde cereyan eden ve bu nedenle Fah Savaşı adı verilen muharebede Hüseyin yenildi ve çok sayıda taraarıyla birlikte hayatını kaybetti (786). Şiîler bu hadiseyi Kerbelâ Vak’ası’ndan sonra en acıklı olay ve bir matem günü olarak kabul ederler. Hareketin bastırılmasından sonra Ali evlâdına karşı yapılan zulüm ve baskılar daha da arttı. Gizlenip saklananların evleri yakılıp yıkıldı, mallarıne el koyuldu. Kûfe’deki Ali evlâdı ve taraarları da kontrol altında tutulmaya başlandı. Hâdî kısa süren halifeliği döneminde zındıkları da sürekli şekilde takip ederek cezalandırmıştır. Hâdî devrinin önemli olaylarından biri de Suriye’nin kuzeyinde çıkan Haricî isyanıdır. Haricî lideri Hamza b. Mâlik el-Huzâî Musul yakınlarında cereyan eden savaşta Abbasî ordusunu mağlûp ettiyse de daha sonra yakalanarak öldürüldü. Devletin gelir-gider kayıtlarını ve hazineyi denetleyen kurum. Ali evladından Hüseyin b. Ali’nin isyanı neticesinde Hilafet kuvvetleri karşısında mağlup olduğu ve Şiâ’nın tarihinde önemli yer tutan savaş. 10 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Dihye b. Mus’ab’ın Mısır’da çıkardığı isyan Hâdî döneminde de devam etti. Âsiler, vali Assâme b. Amr’ın kuvvetlerini bozguna uğratıp Yukarı Mısır’ı yağma ettiler. Mısır’ın yeni valisi Fazl b. Salih Suriye’den getirttiği askerî birliklerle isyanı bastırdı (785). İlk dönem Abbâsî halifelerinin uğraşmak zorunda kaldıkları problemler nasıl sınıflandırılabilir? Kardeşi Hârûn’u veliahtlıktan azledip yerine oğlu Ca’fer’i veliaht tayin etmek isteyen Hâdî, bu isteğini kabul etmeyen Hârûn’u da hapse attırmışsa da kısa süre sonra vefat edince bu teşebbüsü başarısız olmuştur. ABBÂSÎLER’İN YÜKSELİŞ DÖNEMİ: HÂRÛN REŞÎD Abbâsî Devletinin sınırlarının en geniş olduğu devrede tahta çıkan Harûn Reşid’in dönemi huzur ve istikrar dönemi olarak anılır. Onun döneminde saray adeta bir ilim ve kültür merkezi haline gelmiş Arap edebiyatındaki Binbir Gece Masallarına ilham vermiştir. İktisadi açıdan da en parlak dönemini yaşayan Abbâsîler’in başkenti Bağdat uluslararası ticaretin kavşak noktalarından biri olmuştur. İyi bir eğitimin yanı sıra daha babasının sağlığında Bizans seferlerine katılarak askerî tecrübe kazanan Harun Reşid’in ilk icraatı, öğretmeni Yahya el-Bermekî’yi geniş yetkilerle vezir tayin etmek oldu. İslâm devletiyle Bizans İmparatorluğu arasında müstahkem kalelerle takviye edilmiş bir sınır bölgesi oluşturmak isteyen Hârûn Reşîd, bu amaçla Mansûr devrinden itibaren çok büyüyen CündiKınnesrin’i merkezi Menbic olmak üzere Avâsım adıyla müstakil bir bölge haline getirdi. Bizanslılar’ın Tarsus’u ele geçirip burada bir kale inşa etmek istediklerini öğrenince 787’de bir ordu göndererek şehrin yeniden imarını ve tahkimini emretti; ertesi yıl da buraya yeni yerleşmeler oldu. Özellikle Bizans’la yapılan mücadelelerde ve sahillerin savunmasında büyük yararlıklar gösteren donanmanın güçlenmesine önem verdi. Nitekim güçlenen donanma 790 yılında Kıbrıs ve Girit’i vurmuş ve Antalya açıklarında karşısına çıkan Bizans donanmasını mağlûp etmiştir. Hilâfetinin başlarında daha önceki dönemlerden kalan bazı iç meselelerle uğraşmak zorunda kaldı. Hârûn Reşîd’in hilâfete geçince Ali evlâdına karşı aldığı tedbirlerden rahatsız olan Yahya b. Abdullah 792 yılında ayaklandı. Kendisine çok sayıda taraar toplayan Yahya b. Abdullah ancak vezir Yahya el-Bermekî ve oğlunun iknâ etmesiyle isyandan vazgeçti. Alioğulları (Evlâd-ı Ali) problemi Hârûn Reşid’in dönemi boyunca da devam etti. Fah Savaşı’nının ardından Fas’a giderek topladığı Berberîler’le devlete baş kaldıran İdrîs b. Abdullah isyanı onun zehirletilmesiyle sona erdi. Ancak İdrîs’in ölümü üzerine Berberîler kendisiyle aynı adı taşıyan oğlunu sultan ilan ederek İdrisîler Devleti’ni kurdular. Kuzey Afrika’da valilerin sert tutumu sebebiyle çıkan isyanlar üzerine İbrahim b. Ağleb bölgeye gönderildi. İdris b. Abdullah’ın kardeşi Yahya ise Deylem bölgesine giderek Abbâsîler’e karşı isyan bayrağını açmıştı. Büyük bir ordu sevkeden Harun Reşid Hz. Ali taraftarlarını kuşatınca Yahya teslim olmuş ve hapsedilmiştir. Daha sonra Bermekîler tarafından hapishaneden kaçmasına göz yumulan Yahya, Harun Reşid tarafından tekrar isyan edebileceği gerekçesiyle öldürüldü. 3 Harun Reşid tarafından Bizans sınırında oluşturulan idari yapılanma. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 11 Hârûn Reşîd, yılda 40.000 dinar vergi vermek şartıyla İbrahim b. Ağleb’e valileri tayin etme yetkisini de elinde tutacak şekilde iktidarının babadan oğula geçmesi ayrıcalığını tanıdı. Böylece halifelik topraklarında ilk olarak iç işlerinde serbest Ağlebîler hanedanı kurulmuş oldu. Hârûn Reşîd döneminde 792 yılında Suriye’nin güneyindeki Arap kabileleri arasında eskiye dayanan husumetlerden kaynaklanan çatışmalar büyük huzursuzluğa yolaçtı. Harun Reşid’i uzun yıllar meşgul eden bu çarpışmalar ancak dört yıl sonra kontrol altına alınabildi. Abbâsîlerin doğu bölgelerinde de İran’ın eski inançlarına dayalı isyanlar valilerinin uygulamaları bahane edilerek ortaya çıkmaktaydı. İsyan ederek Cezîre bölgesini idaresi altına alan Hârîcî Velîd b. Tarif eş-Şârî nihayet devrin ünlü kumandanlarından Yezîd b. Mezyed eş-Şeybânî tarafından mağlûp edilerek öldürüldü (795). Harun Reşid Haricîlerin, aynı yıl içerisinde Kirman’da baş kaldırarak ve önce Herat, ardından Sîstan’a hâkim olarak nüfuzlarını Fars’a kadar yaymalarına engel olamadı. Hârûn Reşîd Bizans İmparatorluğu’na karşı daha önce başlatılmış olan seferleri devam ettirmiştir. Kumandanlarından Abdülmelik b. Salih Ankara’ya kadar ilerledi. İmparatoriçe İrene barış isteğinde bulundu ve Hârûn Reşîd Hazarlar’ın İrmîniye-Azerbaycan sınırından saldırmalarını da göz önünde tutarak bu isteği kabul etti (798). Ancak I. Nikephoros’un imparator olmasıyla anlaşmasının bozulması üzerine Hârûn Reşîd 803 ve 806 yıllarında büyük bir orduyla Bizans topraklarına girdi. 806 yılında yapılan seferde Herakleia (Ereğli), Iconium (Konya), Tyana (Niğde) ele geçirildi ve Nikephoros’un barış isteği, hem kendi hem de oğlu adına cizye vermesi şartıyla kabul edildi. 803 yılında Hârûn Reşîd ile Bermekîlerin arası açıldı ve Cafer öldürülürken Yahya ile Fazl hapse atıldı. Ancak Hârûn Reşîd bu olayı takip eden halifeliğinin son altı yılında onların yokluğunu daima hissetmiş, hatta Yahya el-Bermekî’ye hapiste iken dahi akıl danıştığı olmuştur. Nitekim bu dönemde Horasan’da da birtakım karışıklıklar meydana geldi. Buraya vali olarak tayin edilen Ali b. Îsâ b. Mâhân müstebit bir idare kurdu ve halka zulüm yaptı. Şikâyetler üzerine Hârûn Reşîd onu te’dib için bizzat Rey’e kadar gitti (805). Ancak rivayete göre halifeye ve saray erkânına çok kıymetli hediyeler sunan vali yerinde kaldı ve halife Bağdat’a dönünce zulmünü sürdürdü. Ali b. İsa’nın valiliği sırasında bölgede meydana gelen önemli bir olay da Râfi b. Leys’in isyanıdır. İsyanın son derece tehlikeli bir hal alması üzerine halife bizzat sefere çıktı (808). Tûs şehrine varınca hastalanarak 809 tarihinde burada vefat etti. Hârun Reşid döneminde Cezire bölgesinde isyan eden Hâricî lideri. Resim 1.1 Abbâsîler Dönemine Ait Dirhem Kaynak: dinarus.blogspot.com 12 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Hârûn Reşîd devletin idarî yapısında bazı yenilikler yapmıştır. Dîvân-ı Harb’e bağlı olarak Dîvân-ı Arz’ı kurmuş, böylece askerî uzmanların orduyu her zaman teiş ederek daima savaşa hazır tutmalarını sağlamıştır. Bu dönemde bölge valileri geniş yetkilere sahipti; ayrıca sorumlulukları daha sınırlı valiler de vardı. Halife bunların yanına, çeşitli malî ve idarî işleri yönetmekle yükümlü âmiller tayin ederdi. Vali bizzat halifenin görevlendirdiği bu âmilleri azletme hakkına sahip değildi. Akdeniz sahili boyunca çeşitli yerlerde kuvvetli haberleşme teşkilâtının kurulması onun dönemine rastlar. Abbasî-Türk ilişkilerinin de Hârûn Reşîd devrinde başladığı kabul edilebilir. Onun saray muhafızlarının en azından bir bölümü Türkler’den oluşuyordu. Bu dönemde idarî sistem iş bölümü bakımından mükemmel bir hale gelmişti. Dîvânü’z-zimâm, Dîvanü’r-resâil, Dîvânü’l-harâc, Dîvânü’t-tirâz, Dîvânü’l-cünd, Dîvânü’l-berîd, Dîvân-ı Mezâlim ve Dîvânü’ş-şurta devlet dairelerinin en önemlileriydi. Hârûn Reşîd’in zamanında ilim ve kültür hayatında önemli gelişmeler olmuştur. Nitekim Bermekî saraylarında felsefî ve kelâmî tartışmalar yapılmaktaydı. Halife Beytülhikme’nin (Hizânetü’l-hikme) zenginleşmesi için büyük çaba harcamış ve bazan cizye olarak kitap almıştır. Bu dönemde Süryânîce, Grekçe ve Sanskritçe birçok eser Arapça’ya çevrildi. Ayrıca Bağdat’ta bir de hastahane kurulmuştur. Hârûn Reşîd devrinde nüfusu bir milyonu aşan Bağdat Dicle nehrinin iki yakasına kurulmuş pek çok saray ve köşklerle dünyanın en güzel şehirlerinden biri haline gelmişti. Bahçeler içerisindeki bu saraylara genel olarak Kur’an’daki cennet tasvirlerinde geçen isimler veriliyordu. Bütün dünyada tanınan “binbir gece masalları”nın bir bölümü Bağdat’ta ve Hârûn Reşîd’in çevresinde yaşanan olayları konu edinmektedir. Ayrıca onun zamanında birçok kale ve şehir imar edildi, birçoğu da yeniden kuruldu. Hanımı Zübeyde’nin adıyla anılan Kûfe ile Mekke arasındaki kervan yolu ve konaklama tesisleri bu dönemdeki çeşitli imar faaliyetlerinden biridir. Abbasî hanedanının Batı’da en fazla tanınan siması Hârûn Reşîd’dir. Onun zamanında Çin’den ve Avrupa’dan Bağdat’a elçiler gelmiş ve rivayete göre halife, Kudüs’te hıristiyan hacılara iyi davranılması konusunda istekte bulunan Şarlman’a çeşitli hediyeler göndermiştir. Bunlar arasında bulunan bir saat o zamanın Avrupa’sında büyük ilgi uyandırmıştır. HALİFE EMÎN VE YÖNETİMDE ARAP-FARS MÜCADELESİ Bağdat’ta halife ilân edilen Emîn’in hilafeti Me’mûn da dâhil herkes tarafından tanındı (809). Hârûn Reşîd’in ölümü üzerine veziri Fazl b. Rebî’, Râfi’ b. Leys’in isyanıyla uğraşmaktan vazgeçerek Bağdat’a döndü. O dönemde Merv’de bulunan halifenin kardeşi Me’mun’dan çekinen vezir Fazl b. Rebî halifeyi, Me’mun’a karşı kışkırtarak veliahtlıktan azlini sağladı. Bunun üzerine eğlenceye düşkünlüğüyle bilinen ve tutarsız davranışlar gösteren Emîn ile Me’mun arasında iktidar mücadelesi başladı. Bu mücadele Abbâsî tarihi için iki kardeşin iktidar mücadelesinden daha büyük anlamlar taşıyordu. Emin imparatorluk içindeki Arap unsurlar, Me’mun ise yönetici olarak bulunduğu Horasan’ın da tesiriyle İranlı unsurlar tarafından desteklenmekteydi. Bir bakıma Emevîler’in son döneminde başlayan ve Abbâsîlerin kurulmasıyla sonuçlanan Arap ve Arap olmayan müslümanların mücadelesi yeniden dirilmişti. Bu aynı zamanda Irak ile Horasan mücadelesiydi. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 13 Halife Emîn’in anne tarafından da asil olması Araplar’ın asabiyet duygularına hitap ediyordu. Emîn’in halife oluşunda başrolü oynayan Fazl b. Rebî İranlı unsura karşı yürütülen siyasî mücadelede Arapçı zihniyetin önde gelen bir temsilcisiydi. Me’mun ise kendisine vezir tayin ettiği Zerdüşt kökenli Fazl b. Sehl’in tesiri altındaydı. İki grubun yaptıkları ilk savaşta Me’mun’un orduların galip gelmesi üzerine kendisini halife ilan etti. Emin’in peşpeşe gönderdiği ordular Me’mun’un birliklerine yenildiler. Bu olumsuz haberler başkent Bağdat’ta da karışıklıklara sebep oldu ve halife Emin’in durumu tehlikeye düştü. Bağdat dışında bütün Abbâsî topraklarını birer birer hâkimiyeti altına alan Me’mun’un orduları 813 yılında Bağdat’ı ele geçirerek Emin’i öldürdüler. Onun üç yıl süren kısa hâkimiyet dönemi tamamıyla kardeşiyle yaptığı iktidar mücadelesi şeklinde geçti. İlk Dönem Abbâsî tarihinde Arap ve Arap olmayan unsurların (Farslar, Türkler vb.) oynadıkları rolü tartışınız. ME’MUN: HİLAFETTE FARS HÂKİMİYETİ Dini bilimlerde oldukça iyi bir eğitim görmüş olan Hârun Reşid’in en büyük oğlu Me’mun kardeşiyle üç yıl süren mücadelenin ardından İranlı unsurların yardımıyla galip çıkmıştı. Yine İranlı veziri Fazl b. Sehl’in nüfuzu altındaki genç halifenin dönemi boyunca Araplar’a karşı cephe almış ve İranlıları devlet kademelerine yerleştirmişti. Me’mun vezirinin ikna etmesi sonucunda Bağdat’a gelmeyerek devleti Merv’den idare etmeye çalıştı. Bütün bu nedenlerle Arap nüfusunun yoğun olduğu yerlerde isyanlar ortaya çıktı. Nitekim Alioğullarından Muhammed b. İbrahim Kûfe’de kendisini halife ilan etmişti. Onun öldürülmesinin ardından aynı aileden Muhammed b. Muhammed hareketin liderliğine getirilmişse de o da yakalanarak idam edildi. Diğer taraan Me’mûn, Merv’de Şiîlik’le kısmî bir uzlaşma politikası güden tarihî bir karar aldı. Ali evlâdından İmam Ali er-Rızâ’yı kendisinden sonra halife olmak üzere veliaht tayin ederek Abbâsîler’in resmî rengi olan siyah elbiseyi çıkarıp Ali evlâdına mahsus yeşil renkli elbiseyi giydi (817). Böylece Me’mûn ilk defa hanedan dışından birini veliaht tayin etmek suretiyle Abbasî devlet geleneğini bozmuş oldu. Haber Bağdat’a ulaştığında halkın bir kısmı emre uymakla beraber büyük bir tepki doğdu. Me’mûn, hilâfeti Abbasoğulları’ndan çıkarmakla suçlandı. Me’mûn’un Ali er-Rızâ’yı veliaht tayin etmesi ve halktan onun için biat istemesi Abbasoğulları’nın da şiddetli tepkisine yol açtı. Me’mûn 817 yılında hal’edilerek İbrahim b. Mehdî’ye biat edildi. Me’mûn’un bu gelişmelerden haberi yoktu. Ali er-Rızâ, Emîn’in öldürüldüğü günden beri halkın isyan ve karışıklık içinde bulunduğunu, Fazl b. Sehl’in bazı haberleri kendisinden gizlediğini, onun yapmış olduğu bir kısım icraatların halk ve Abbasoğulları tarafından ayıplandığını, bu arada İbrahim b. Mehdî’ye biat ettiklerini halifeye bildirdi. Me’mûn, bunların doğru olduğunu öğrendikten sonra Ali er-Rızâ ve Fazl b. Sehl ile birlikte 817 sonlarında Merv’den ayrılarak Bağdat’a gitmek için yola çıktı. Bu yolculuk esnasında iki önemli olay meydana geldi. Bunlardan biri Fazl b. Sehl’in 818’de öldürülmesi, diğeri de Ali er-Rızâ’nın şüpheli bir şekilde ölümüdür. 819’da üzerindeki yeşil elbiselerle Bağdat’a giren Me’mûn’un ilk icraatı yeşil rengi terkedip siyahı iade etmek oldu. Me’mûn’un Bağdat’a gelmesiyle karışıklık ve huzursuzluklar sona erdi. Me’mun Bağdat’ta düzeni sağlayıncaya kadar çeşitli bölgelerde pek çok ayaklanma çıkmıştı. Bunlardan en tehlikelisi ise Bâbek isyanıydı. Bu kalkışmayı başla4 14 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tan, Abbâsî ihtilalinin efsanevi kumandanı Ebû Müslim’in ortadan kaldırılmasının ardından intikam amacıyla kurulan ve sapkın bir hareket olarak kabul edilen Hürremiye hareketi, bölgedeki kadim inançlar olan Mazdek ve Mani dinlerinden ögeler de taşımaktaydı. Hareketin lideri Bâbek, Emin ile Memun arasındaki mücadelenin isyan için uygun bir ortam oluşturduğunu farkederek 816 yılında Azerbaycan’da isyan bayrağını açmış ve çevredeki müslüman ahaliyi kılıçtan geçirmiştir. Me’mun tarafından Bâbek üzerine gönderilen valiler istenen başarıyı bir türlü sağlayamadı. Bâbek’în bu başarısı ününü daha da artırdı. Yaklaşık yirmi yıl süren bu kalkışma Me’mun döneminde bastıralamadı. Son derece tehlikeli hale gelen bu isyan ancak Mu’tasım döneminde 838 yılında Bâbek’in öldürülmesiyle son buldu. İran nüfuzuna tepki olarak meydana gelen isyanların en önemlisi, Emîn ile Me’mûn arasındaki mücadelede Emîn tarafını tutmuş olan Nasr b. Şebes’in 813 yılında Kuzey Suriye’de çıkardığı ve uzun süre bastırılamayan isyandır. Emevî ailesinden olan ve çevresinde geniş bir taraar kitlesi toplayan Nasr b. Şebes, Halep civarındaki beldeleri ele geçirerek Sümeysât’a hâkim oldu. Kalkışmanın tehlikeli bir hâl aldığını gören Abbâsî yönetimi Hasan b. Sehl Suriye valisi Tâhir b. Hüseyin’i Nasr b. Şebes üzerine gönderdi. İki ordu Keysûm yakınlarında karşı karşıya geldiyse de Tâhir, Nasr karşısında tutunamayıp Rakka’ya dönmek zorunda kaldı. Bu tehlikeli kalkışma yaklaşık on yıllık bir mücadelenin ardından 824 yılında bertaraf edilebildi. Me’mûn’un hilâfete gelişinde büyük yardımlarını gördüğü için Horasan’a vali tayin ettiği Tâhir b. Hüseyin de 822 yılında bağımsızlığını ilân edip Tahirîler hanedanını kurdu. Bu dönemde Ali evlâdı da iktidarı ele geçirmek için çeşitli teşebbüslerde bulundu. Bunlardan ilki İbn Tabâtabâ diye bilinen ve soyu Hz. Hasan’a ulaşan Muhammed b. İbrahim 815’de Kûfe’de halifeliğini ilân etmişti. Ancak onun kısa müddet zarfında ölümünün ardından müttefiki Ebü’s-Serâyâ, Hz. Hüseyin soyundan küçük yaştaki Muhammed b. Muhammed’i onun yerine geçirdi. Me’mûn’un ordularını art Resim 1.2 Mustansıriye Medresesi Kaynak: panoramio.com Liderleri Bâbek yönetiminde Me’mun’a isyan eden grup. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 15 arda yenilgiye uğratan Ebü’s-Serâyâ Kûfe’de para bastırarak bağımsızlığını ilân ettiği gibi Basra, Mekke, Yemen, Fars ve Ahvaz’a valiler göndermişti. Ali evladının çıkardığı isyanlardan biri de Şîa’nın büyük şahsiyetlerinden Cafer es-Sadık’ın oğlu Muhammed b. İbrahim’in Mekke’de çıkardığı kalkışmadır. 815’de Mekke halkının desteğini de alan Muhammed hilafetini ilan etti. Ancak Me’mun’un gönderdiği ordu şiddetli çarpışmaların ardından Mekke’de düzeni sağladı. Mısır’da Mudar ve Yemen kabileleri arasındaki rekabet eskiden beri mevcuttu. Kardeşlerin iktidar mücadelesinde Mudarlılar’ın Emîn’i, Yemenliler’in Me’mûn’u desteklemesi bu rekabeti daha da artırarak çatışmaya zemin hazırladı. Ancak iktidar mücadelesinin Me’mun’un galibiyetiyle sonuçlanmasıyla bu çatışmaya yatıştırmışken Endülüs Emevî Hükümdarı I. Hakem’in Endülüs’ten çıkardığı Kurtuba (Cordoba) halkından büyük bir topluluğun İskenderiye’ye gelişi Mısır’da yeni çalkantılara sebep oldu. Bu gruplar karışıklıktan faydalanarak İskenderiye’de hâkimiyeti elegeçirdiler. 821 yılından itibaren Mısır valisi Bağdat’a vergi göndermemeye başladı. Me’mun’un gönderdiği kuvvetler 826 yılında Mısır’da düzeni sağlamayı başardılar. 829 yılında tekrar başlayan kabile çatışmaları ancak halifenin kardeşi Mutasım’ı bölgeye göndermesiyle sonlandırılabildi. Me’mun döneminde dış politikadaki en önemli gelişme Müslümanlarla Bizanslılar arasındaki savaşların yirmi beş yıllık bir sükûnet devresinden sonra yeniden başlamasıdır. Me’mun tahta çıktığında kendisi gibi kültürlü bir şahsiyet olan Bizans imparatoru eopilos ile iyi ilişkiler kurmuş karşılıklı elçilik heyetleri gönderilmişti. Me’mûn’un hilâfetinin sonlarında 830 yılında başlayan bu mücadelenin amacı Bizans’ın sınırlarını zayıatarak Suğûr’u (uç bölgeleri) muhtemel tecavüzlerden korumak ve onların isyan eden Bâbek’i kışkırtmalarına engel olmaktı. Me’mûn, 830’da Bizans’a karşı savaşmak amacıyla Anadolu’ya hareket etti ve Tarsus’a ulaşarak Bizans topraklarına girdi. Kapadokya bölgesinde harekâtta bulunarak buradaki bazı kasabaları tahrip ederek kaleleri fethetti. Ertesi yıl Bizans İmparatoru eophilos bu hücuma karşılık verdi. Toroslar’ı aşarak Tarsus yakınlarına kadar geldi. İslâm ordularını bozguna uğratıp yaklaşık, 7000 kişiyi de esir aldı. Kötü haberi alan Me’mûn tekrar Anadolu’ya girdi (831). Külek Boğazını geçip Ereğli (Herakleia) üzerine yürüdü ve şehri ele geçirdi. Daha sonra oğlu Abbas ve kardeşi Mu’tasım müstakil kuvvetlerin başında değişik istikametlerde akınlarda bulundular. Me’mûn, bizzat sevk ve idare ettiği bir orduyla Aksaray-Niğde arasındaki topraklarda başarılı akınlar gerçekleştirdi. Oğlu Abbas da Antigu, Hasîn ve Ahra kalelerini fethedip İmparator eophilos’u bozguna uğrattı. Sonuçta imparator, Me’mûn’a elçi göndererek 100.000 dinar ödemek ve 7.000 esiri serbest bırakmak karşılığında elinden çıkan yerleri kendisine iade etmesini ve beş yıllık bir mütareke imzalanmasını teklif ettiyse de (831) Me’mûn bu teklifi reddedip Şam’a döndü. 832’de Mısır’daki karışıklıklara son vermek üzere aynı yılın sonunda Kahire’ye giderek isyanı bastıran Me’mun tekrar Şam’a dönerek sefer hazırlıklarını tamamladı ve Lü’lüe Kalesi üzerine yürüdü. Bu sırada buraya gelen İmparator eophilos kumandasındaki Bizans kuvvetlerini de mağlûp eden Me’mûn eman vererek kaleyi teslim aldıktan sonra tekrar Şam’’a döndü. Me’mûn ertesi yıl kardeşi Mu’tasım-Billâh, oğlu Abbas ve kumandanlarından İshak b. İbrahim’e emir vererek daha büyük bir harekât için hazırlık yapmalarını istedi. Bu hazırlık onun Bizans’a son darbeyi indirmekte kararlı olduğunu gösterİslâm devletleri ile gayrımüslim devletler arasındaki sınır bölgeleri. 16 İslam Tarihi ve Medeniyeti II mekte, imparatorun bütün Müslüman esirlerin iadesi şartıyla yaptığı barış teklifini reddetmesi de bunu göstermektedir. Fethettiği yerleri imar edip buralara Müslüman ahaliyi yerleştirmeyi düşünen Me’mûn’un ölümü bu düşüncesini gerçekleştirmesine engel oldu. Me’mûn, 833 yılında Bedendûn (Pozantı) suyu yakınlarındaki ordugâhta vefat etti. Me’mun döneminde ortaya çıkan fikri sorunların başında Kur’an’ın yaratılmış olup olmadığı (halku’l-Kur’an) meselesi gelmektedir. Aslında Mutezile ile Ehl-i Sünnet arasında fikri bir tartışma olarak ortaya çıkan bu mesele Mutezile mezhebine temayül gösteren Me’mun’un Kur’an’ın yaratılmış olduğu iddiasını desteklemesi ve bu düşünceyi adeta bir devlet politikası haline getirmesiyle siyasi bir probleme dönüşmüştür. Halife bunun temel bir inanç meselesi olduğunu düşünerek toplumu özellikle de âlimleri bu görüşü kabul etmeye zorladı. Ehl-i sünnet mezheplerinden Hanbelîliğin kurucusu Ahmed b. Hanbel (ö.795) bu görüşü red ve buna inananları zındıklıkla suçlayınca hapsedilerek işkence edilmiştir. Onunla birlikte bu görüşü reddeden başka ehl-i sünnet âlimleri de çeşitli baskılara maruz kaldılar. Me’mûn Abbâsî halifeleri arasında ilme verdiği değerle ayrı bir yer tutar. Dönemindeki siyasi çalkantılara rağmen Me’mun ilmî ve kültürel faaliyetlere olabildiğince destek vermiştir. Halife Mansur döneminde başlayan Yunanca gibi kadim medeniyetlere ait eserlerin Arapça’ya tercüme faaliyeti hızlanmıştır. Kendinden önceki yıllarda daha ziyade din bilimleri, dil ve edebiyatla ilgili çalışmalar ağırlıklı olarak yer tutarken, onun devrinde felsefe ve tabii bilimler alanında çalışmalar başlamış, adeta İslâm rönesansının başlangıcı olmuştur. Kindî gibi İslâm filozoarı Harezmî gibi bilginler ilk çalışmalarını Me’mun devrinde yapmışlardır. Bağdat onun döneminde dünyaca ünlü bir ilim ve kültür merkezi haline gelmiş Beytü’lhikme, kütüphaneler ve rasathanesiyle bilime önemli katkıda bulunmuştur. Türkler’in Abbâsî Devleti’nde oynadıkları rol için Hakkı Dursun Yıldız’ın İslâmiyet ve Türkler, (İstanbul 1980) adlı eserine bakınız. Onun son yıllarında Abbasî ve Bizans kuvvetleri arasında savaşlara rağmen karşılıklı elçilik heyetleri ve hediyeler gönderildiği ve ilmî alanda iş birliği yapıldığı bilinmektedir. eophilos tahta çıkınca hocası Synkellos Ioannes Grammatikos’u (Yuhannâ en-Nahvî) Me’mûn’a elçi olarak göndermiş ve çeşitli hediyeler takdim etmişti. Ioannes Bağdat sarayını çok beğenmiş ve gördüklerini imparatora anlatmış, imparator da benzeri bir sarayın Bryas (bugünkü Küçükyalı) mevkiinde yapılmasını istemiştir. Me’mûn da imparatora bir elçi yollamıştır. Bu elçinin müslüman esirleri ziyaret ederek onların durumunu halifeye anlattığı, halifenin de esirlerin serbest bırakılmasını sağladığı rivayet edilmektedir. Me’mûn’un imparatora mektup yazıp eski Yunanca yazmalardan bir kısmını Bağdat’a göndermesini istediğini, önceleri buna yanaşmayan imparatorun daha sonra bu isteği kabul ettiği kaydedilir. Bunun üzerine halife Haccâc b. Yûsuf b. Matar, Yuhannâ b. Bıtrîk ve Yuhannâ b. Mâseveyh gibi ilim adamlarını Bizans’a gönderip oradan getirilen felsefe, matematik, tıp ve mûsikiye dair eserlerin Arapça’ya çevrilmesini istemiştir. Me’mûn dünyaca ünlü matematikçi Leon’u ülkesine getirtmek için çalışmış, ancak imparator buna izin vermemiştir. Tarihçilerin âlim, filozof, zeki, ilme değer veren bir hükümdar olarak nitelendirdikleri Me’mûn’un saltanat devri yıpratıcı olaylara rağmen İslâm tarihinin en parlak dönemlerinden biri olmuştur. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 17 Me’mûn döneminde Türkler askerî açıdan nüfuz kazanarak önemli bir güç olmuşlardır. Horasan’da bulunduğu sırada Bağdat’ta cereyan eden olaylar sebebiyle Arap ve İranlılar’a karşı güveni sarsılan Me’mûn, Horasan’da yakından tanıma fırsatı bulduğu, ülke içinde denge unsuru olabileceğine inandığı Türkler’e özellikle halifeliğinin son yıllarında askerî birlikler arasında yer vermiştir. Bu sırada halife ordusu içinde Türkler’in sayısı 10.000 civarında idi ve kumanda heyeti Türkler’den oluşmaktaydı. 18 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet Emevîlerin yıkılma sürecinde başlayan Abbâsî Hareketini tanımlayabilmek Abbâsîlerin ataları olan Hz. Muhammed’in amcası Abbas ve oğlu Abdullah siyasi hadiselerle ilgilenmemişler ilimle uğraşmışlardı. Başlangıçta babası ve dedesi gibi ilimle uğraşan Ali Emevî halifesi I. Velid tarafından baskıya maruz kalınca 714 yılında Humeyme’ye giderek Abbâsî hareketini başlattı. Emevîler’e baştan beri muhalif olan Şiîlerin de desteğini alan Abbâsîler 718 yılında Kûfe merkezli propaganda faaliyetini başlatarak özellikle Irak ve Horasan’da örgütlenmişlerdi. 745 yılında Horasan’a gönderilen Abbâsîlerin vekili Ebû Müslim de yeterince güçlendikten sonra 747 yılında isyan etmiş ve Abbâsîler iki yıl içerisinde Emevî topraklarının büyük kısmını ele geçirerek Emevîleri yıkmışlardır. Abbâsî Devleti’nin kuruluşu ve bunun temel sebeplerini tartışabilmek Emevî ailesinin hilafeti Hz. Ali’den gasp ettiği iddiası ve devlet içindeki Arap olmayan unsurlara karşı ayrımcı bir politika takip etmesi gibi nedenlerle oluşan gayrı memnun gruplar birleşerek Abbâsî ailesinin liderliğinde özellikle Irak ve Horasan bölgesinde bir muhalefet hareketi olarak örgütlemişlerdi. Emevîler’e karşı başlattıkları uzun soluklu isyan Abbâsî Devleti’inin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Ancak iktidarı elegeçiren Abbâsîler müttefikleri Şiîler’i bertaraf etmişlerdir. İlk Dönem Abbâsî halifeleri ve bunların döneminde ortaya çıkan siyasi ve sosyal olayları açıklayabilmek İlk dönem Abbasî tarihinin en temel özelliği muhalier tarafından çıkarılan isyanlar ve kimi zaman hanedana mensup kardeşlerin iktidarı elegeçirmek için yaptıkları mücadelelerdir. Bu muhalefet grupları arasında Emevî yanlıları, Şîîler, Hariciler ve bölgedeki kadim inançların temsilcileridir. Bu dönemde devletin temelleri de atılmış ve çeşitli idari düzenlemeler yapılmıştır. Abbâsîler’in ilk döneminde fetihler genel olarak duraklamış, sadece Bizans yönüne seferler yapılmıştır. İlk Dönem Abbâsî tarihinde önemli yer tutan mezhebi ve ideolojik hareketleri açıklayabilmek Bu dönemde etkin rol oynayan ideolojik hareketler ve mezhepler arasında ilk sırayı Hz. Ali taraarlarının oluşturduğu Şîa alır. Bunların çıkardığı isyanlar Abbâsîler’in ilk dönemi boyunca devam etmiştir. Aşırı dini görüşleriyle tanınan ve İslâm tarihinin ilk döneminde oldukça etkin olan Hâricilik bu etkinliğini kaybetmiş görünmektedir. Bununla birlikte bazı isyanlar çıkarmışlardır. İlk dönemde faal olan diğer grup ise daha ziyade bölgedeki Mazdek, Mani ve Zerdüştlük gibi inançlardan etkilenen zümrelerdir. Bunların en meşhurları ise Hürremiyye, Râvendiyye ve Mukannâ hareketleridir. 1 2 3 4 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 19 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakiler’den hangisi Abbasi İhtilali’nin sebeplerinden biri değildir? a. Emevîler’in hilâfeti Hz. Ali ve oğullarından gasp ettiği düşüncesine sahip olması b. Emevîler’in Arap etnik unsuruna dayalı bir politika takip etmesi c. Hilâfetin saltanata dönüşmesi d. Muhalif unsurlara yapılan baskıların olması e. Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da katledilmesi 2. Aşağıdakilerden hangisi Halife Mehdî dönemi için geçerli bir ifade değildir? a. Zındıklarla mücadele edilmiştir. b. Haremeyn (Mekke-Medine) halkına yardım edilmiştir. c. Politikada dini unsurlara yer verilmiştir. d. Hz. Ali evlâdına karşı ılımlı bir tutum sergilenmiştir. e. Avrupa ile yoğun diplomatik temas yapılmıştır. 3. Türkler ilk olarak aşağıdakilerden hangisi döneminde saraya nüfuz etmeye başlamışlardır? a. Mehdî b. Hârûn Reşîd c. Mûsâ Hâdî d. Ebü’l-Abbas Seâh e. Ebû Cafer Mansûr 4. Aşağıdakilerden hangisi Me’mun döneminin özelliği değildir? a. Mutezile mezhebinin remî mezhep olarak ilân edilmesi b. Tercüme faaliyetlerinin yoğunlaşması c. İranlı unsurların nüfûzunun artması d. Binbir Gece Masallarının ortaya çıkması e. Bizans ve Avrupa ile kültürel ve diplomatik ilişkiler kurulması 5. Abbâsîler’in ilk dönemi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. İlmi ve Kültürel alanda gelişmeler olması. b. Arapçı bir politika izlenmesi. c. Avrupa ile diplomatik ilişki kurulması. d. Bizans’la mücadeleye devam edilmesi. e. Saray’da ve devlet teşkilatında yabancı unsurlara yer verilmesi. 6. Aşağıdakilerden hangisi yönetimin Emevîlerden Abbâsîler’e geçmesiyle meydana gelen değişikliklerden biri değildir? a. Devlet merkezinin Suriye’den Irak’a nakledilmesi. b. Devlet bürokrasisi ve ordunun etnik yapısında değişmeler olması. c. Araplar ile Mevâlî arasındaki ayrımın ortadan kalkması. d. Bilim ve Kültür alanında ilerlemeler olması e. Saltanat usulü sona ermesi. 7. Bağdat şehri aşağıdakilerden hangisi döneminde kurulmuştur? a. Mehdî b. Harun Reşid c. Ebu Cafer Mansur d. Emin e. Mutasım 8. Abbâsî devletinden kopuşların başlamasıyla eyaletlerde bağımsız devletlerin kurulması aşağıdakilerden hangisinin dönemine rastlar? a. Ebu Cafer Mansur b. Me’mun c. Mehdi d. Harun Reşid e. Hâdî 9. Abbâsîler döneminde Kuran’ın yaratılmış olduğu (halkü’l-Kur’ân) tezi aşağıdakilerden hangisi tarafından ileri sürülmüştür? a. Şîa b. Hâricîlik c. Hanefîlik d. Mutezile e. Hanbelîlik 10. Abbâsiler döneminde Arap olmayan Müslümanlara ne ad verilir? a. Suğûr b. Avâsım c. Mevâlî d. Zındık e. Hürremiyye 20 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsî İhtilali ve Devletin Kuruluşu” bölümünü tekrar okuyunuz. 2. e Yanıtınız doğru değilse, “Halife Mehdî ve Normalleşme” bölümünü tekrar okuyunuz. 3. b Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsîlerin Yükseliş Dönemi: Harun Reşid” bölümünü tekrar okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse, “Me’mun: Yönetimde Fars Hâkimiyeti” bölümünü tekrar okuyunuz. 5. b Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsîlerin Yükseliş Dönemi: Harun Reşid ile Me’mun: Yönetimde Fars Hâkimiyeti” bölümlerini tekrar okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsî İhtilali ve Devletin kuruluşu” bölümünü tekrar okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse, “Ebû Cafer Mansur: İsyanlarla Mücadele” bölümünü tekrar okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsîlerin Yükseliş Dönemi: Harun Reşid” bölümünü tekrar okuyunuz. 9. d Yanıtınız doğru değilse, “Me’mun: Yönetimde Fars Hâkimiyeti” bölümününü tekrar okuyunuz. 10.c Yanıtınız doğru değilse, “Abbâsî İhtilali ve Devletin Kuruluşu” bölümünü tekrar okuyunuz Sıra Sizde 1 Emevî idaresinden memnun olmayan çok çeşitli grupların birleşmesiyle Abbâsî ihtilali ortaya çıkmıştır. Bu sebepler arasında Muaviye’nin hilafeti Hz. Ali ve oğullarından gaspettiği düşüncesi, Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da Yezid’in birlikleri tarafından katledilmesi karşısındaki öe, pişmanlık ve intikam hisleri, Arap kabileleri arasındaki iktidar mücadeleleri, Arap etnik unsuruna dayalı bir politika takip eden Emevîler’in Mevâli’ye karşı ayrımcı bir siyaset izlemesi, devlet imkânlarının bazı gruplara tahsis edilmesi ve Abbâsî ailesine karşı yapılan baskılar bu hareketin temel sebeplerini oluşturur. Sıra Sizde 2 Hilafet merkezinin Suriye’den Irak’a taşınmasıyla Emevîler Devleti’nin kurulmasından itibaren İslâm Dünyasının siyasi merkezi olan Suriye ve başkenti Şam bu önemini kaybederek, devletin bir eyaleti konumuna düşmüş, devlet yönetiminde Arapların ve Suriyeliler’in hâkimiyeti sona ermiştir. Abbâsîler döneminde Irak ve başkenti Bağdat siyasi, ticari ve kültürel alanlarda İslâm Dünyasının çekim noktası haline gelmiştir. Devlet kadrolarında ve bürokraside mevali üstünlüğü ele geçirmiş, devletin fetih siyaseti değişmiştir. Sıra Sizde 3 İlk dönem Abbasî tarihinin en temel özelliği yönetime muhalif gruplar tarafından çıkarılan isyanlardır. Bu isyanları çıkaran grupları birkaç başlık altında toplamak mümkündür. Abbâsîler dönemindeki kalkışmaların en yaygını Hz. Ali yanlılarının (Şia) çıkardığı isyanlardır. İkinci grup iktidarı kaybeden Emevî yanlısı ayaklanmalardır. Üçüncü büyük grup isyanlar Mani, Mazdek ve Zerdüştlük gibi bölgenin kadim inançlarının da etkisiyle özellikle de Abbâsîlerin efsanevi kumandanı Ebû Müslim’in intikamını almak için yapılan isyanlardır. Dördüncü ve daha az etkili karışıklıklar ise Hâricîler tarafından çıkarılanlardır. Sıra Sizde 4 Abbâsî ihtilali başlangıçta Emevîler tarafından ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören Arap olmayan müslümanların büyük katkısıyla gerçekleşti. Nitekim ilk dönemde bu unsurlar devlet kademelerinde yer aldılar. Ancak Emîn ve Me’mun’un iktidar mücadelesi esnasında vezirlerinin de desteğiyle Emin Arap unsurlar Me’mun ise Fars kökenli unsurlar tarafından desteklendi. Bu mücadele Me’mun’un kazanması nedeniyle Farsların üstünlüğüyle sonuçlandı. Abbâsî dönemindeki bu denge Me’mun zamanından itibaren Türklerin devreye girmesiyle Türkler lehine olmak üzere bozulmuştur. 1. Ünite - Abbâsîlerin Kuruluşu ve İlk Dönem Abbâsî Halifeleri (750-833) 21 Yararlanılan Kaynaklar Algül, Hüseyin. (1986). İslâm Tarihi, İstanbul: Gonca Yayınevi. Apak, Adem. (2011). Anahatlarıyla İslâm Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat Aykaç, Mehmet. (1991). Abbasi Devleti’nin İlk Dönemi İdari Teşkilatında Divanlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bozkurt, Nahide. (1999). Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, Ankara. Chokr, Mehlem. (2002) İslâm’ın Hicrî İkinci Zındıklık ve Zındıklar, Çev. Ayşe Meral, İstanbul: Anka Yayınevi. Yıldız, Hakkı Dursun. (1980). İslâmiyet ve Türkler, İstanbul: Çağrı Yayınevi, Yıldız, Hakkı Dursun. (ed.) (1986). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları. Zorlu, Cem. (2001). Abbâsîler’e Yönelik Dini ve Siyasi İsyanlar: Ebû Cafer el-Mansur Dönemi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (1988- ) İstanbul: TDV Yayınevi, “Abbâsîler”, “Ebü’l-Abbas Seâh”, “Ebû Ca’fer Mansûr”, “Muhammed Mehdî”, “Mûsâ Hâdî”, “Hârûn Reşîd”, “Emîn” ve “Me’mun” maddeleri 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Abbâsîlerin ikinci dönem siyasi tarihini açıklayabilecek; Abbâsîler’in ikinci döneminde siyasi, fikrî ve mezhebî hareketleri tartışabilecek; Abbâsî tarihinin ikinci dönemine damgasını vuran Türk Nüfûzu ve Samerrâ Devri ile Emirülümeralık gibi temel kavramları tanımlayabilecek; Abbâsîlerin dağılma sürecinin sebeplerini izah edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Mu’tasım-Billâh • Türkler • Sâmerrâ Devri • Vâsık-Billâh • Hürremiyye • Şâkiriyye • Meğâribe • Karmatîler • Emîrülümerâ İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıaması • MU’TASIM-BİLLÂH (833-842) VE TÜRKLER • SÂMERRÂ DEVRİ: YÖNETİMDE TÜRK HÂKİMİYETİ • BAĞDAT DÖNEMİ: TÜRK NÜFÛZUNUN SONU • EMİRÜLÜMERALARIN YÖNETİMİNDE ABBÂSÎLER İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II MU’TASIM-BİLLÂH (833-842) VE TÜRKLER Mısır valiliği döneminde katıldığı Bizans seferlerinde Anadolu’da önemli başarılara imza atan Ebû İshak Muhammed, Me’mûn’un ölümünün ardından Türk kumandanların baskısıyla Mu’tasım-Billâh lakabıyla halife ilan edildi. Mu’tasım’ın halife olması Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Zira böylece askeri görevlerin dışında devlet yönetiminde de Türkler etkin konuma gelmişler, Abbâsî Devleti’nde Arap ve İranlı unsurların etkinliği azalmıştır. Mu’tasım döneminde Türk askerlerin Abbâsîlerin hizmetine girmesi, Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasında önemli rol oynamıştır. Halifeler İktidar Yılları Mu’tasım-Billâh (833) Vâsık-Billâh (842) Mütevekkil Alellah (847) Muntasır-Billâh (861) Müstaîn-Billâh (862) Mu’tez-Billâh (866) Mühtedî-Billâh (869) Mu’temid-Alellâh (870) Mu’tazıd-Billâh (892) Müktefî-Billâh (902) Muktedir-Billâh (908) Kâhir-Billâh (932) Râzî-Billâh (934) Müttaki-Lillâh (940) Müstekfî-Billâh (944-946) Mu’tasım’ın ilk günlerinde devletin doğu topraklarında Hemedan ve İsfahan bölgelerinden çeşitli gruplar başını Bâbek’in çektiği Hürremiyye hareketine katılarak isyan etti. Halifenin bu isyanı bastırmak amacıyla gönderdiği ilk birlikler başarısız kalmakla birlikte, bu işle görevlendirilen Bağdat valisi İshak b. İbrahim 833 yılı sonunda Hemedan civarında toplanan isyancıların büyük bir kısmını katlederek isyanı bastırdı. Ertesi yıl Tâlekân’da hilafetini ilan eden Hz. Ali’nin soyundan gelen Muhammed b. Kasım b. Ömer el-Hüseynî de yakalanarak hapsedildi. Böylece halife yönetiminin ilk yıllarında otoriteyi tesis etmek hususunda iyi bir imtihan verdi. Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıaması Tablo 2.1 İkinci Dönem Abbasî Halifeleri Mezdek öğretisinden izler taşıyan ve İslâm tarihinde aşırı Şîa’nın etkisiyle gelişen İran kaynaklı Arap karşıtı çeşitli gruplara verilen ad. 24 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Mu’tasım’ın uğraşmak zorunda kaldığı diğer bir problem, Hint asıllı bir grup olan Zutlar’ın Me’mun döneminden beri Basra bölgesinde özellikle Bağdat’a nehir yoluyla gönderilen ticari eşyayı yağmalayarak ticareti engellemeleriydi. Üzerlerine gönderilen birliklere uzun müddet direnen Zutlar nihayet teslim olmak zorunda kaldılar. Aileleriyle birlikte 835 yılında Bağdat’a getirilen bu grup Bizans sınırlarındaki kalelere yerleştirilerek Basra bölgesi istikrara kavuşturulmuş oldu. Hilafetini garanti altına almak isteyen Mu’tasım, kendinden önceki halife Me’mûn gibi Türklerin yaşadıkları bölgelerden askerler getirerek ordusunun büyük kısmını Türklerden oluşturmaya gayret etti. Bu birliklerin Bağdat’ta çeşitli rahatsızlıklara sebep olması ve askerlerin şehir halkı arasında disiplini kaybetmesi gibi sebeplerle Mu’tasım-Billâh, 836 yılında Bağdat’ın yaklaşık 110 km. kuzeyinde Sâmerrâ şehrini kurdu ve hilâfet merkezini oraya taşıdı. Böylece Abbasî tarihinde “Sâmerrâ Devri” olarak adlandırılan ve Afşin, Boğa elKebîr, Eşnâs et-Türkî ve İnak et-Türkî gibi meşhur Türk kumandanlarının devlet yönetiminde söz sahibi olduğu bir devre başladı. Şüphesiz Mu’tasım döneminin en önemli başarılarından biri, Me’mun zamanından beri bastırılamayan ve devletin varlığını tehdit eden Hürremiye hareketi ile meşhur lideri Bâbek’in ortadan kaldırılmasıdır. 835 yılında Azerbaycan’da tehlike yaratan bu isyanı bastırmak üzere bölgeye vali tayin edilen Türk kumandanı Afşin, büyük bir hazırlık devresi ve planlamanın ardından ancak iki yıllık bir mücadelenin sonucunda Bağdat’tan gönderilen yardımcı kuvvetlerin de desteğiyle 838 yılında Bâbek’in karargâhı olan Bez şehrini ele geçirmiştir. Yakalanan Bâbek ise idam edilerek yaklaşık yirmi yıl süren bu sorundan kurtulunmuştur. Bâbek isyanı hakkında daha geniş bilgi için Mehmet Azimli’nin Abbâsîler Döneminde Bâbek İsyanı (Ankara 2004) adlı kitabına bakabilirsiniz. Halife Me’mun’un ölümüyle duraklayan İslâm-Bizans çatışması Bizans İmparatoru eophilos’un harekâtıyla tekrar başladı. eophilos Abbâsî ordusunun Bâbek isyanı ile uğraşmasından yararlanarak, İstanbul’dan büyük bir orduyla hareket etmiş ve 838 yılında Zibatra’yı (Doğanşehir) tahrip etmişti. Ardından Malatya’yı kuşatan Bizans ordusu, Samsat (Sümeysat) ve Erzurum’da çeşitli tahribata yol açmıştı. Bâbek isyanının bastırılmasının ardından Mu’tasım büyük bir orduyla Anadolu’ya hareket ederek Afyon Karahisar yakınlarında bulunan Amorion’a (Ammûriye) hareket etti. Aynı esnada Malatya civarından Bizans topraklarına giren Afşin de Ankara’ya doğru ilerlerken karşısına çıkan eophilos’u Temmuz 838 Dazmana’da (Kazova) mağlup etti. eophilos’un İstanbul’a dönmesi üzerine Halife ve Afşin Ankara’da buluşarak Amorion üzerine yürüdüler. Bizans’ın İstanbul’dan sonra en önemli şehri olan Amorion 12 Ağustos 838 tarihinde fethedildi. Amorion seferi Abbâsîler döneminde müslümanların Bizans üzerine düzenledikleri seferlerin en başarılısı olarak kaydedilir. Mu’tasım döneminde Türkler’in askerî ve idârî kadrolarda ağırlıklı olarak yer alması nedeniyle rahatsız olan Arap ve İranlı gruplar Me’mun’un oğlu Abbas’ı halife yapmak için çeşitli planlar yapmaktaydılar. Uceyf b. Anbese liderliğindeki bu muhalif grup Bizans seferi esnasında Halife Mu’tasım ile Afşin ve Eşnâs gibi Türk kumandanlarına karşı bir suikast planlamaya dahi teşebbüs etmişlerdi. Amorion seferinin ardından planları ortaya çıkan bu muhalif grubun liderleri Türk kumandanlar tarafından öldürüldü. Abbâsî halifeleri Me’mun ve Mu’tasım dönemlerinde Azerbaycan’da devleti tehdit eden ve uzun yıllar süren Hürremiyye hareketinin lideri Günümüzde Afyon Karahisar yakınlarında bulunan ve Bizans’ın İstanbul’dan sonra ikinci önemli şehri 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 25 Öte yandan Taberistan’da Sâsânîler’den beri hüküm sürmekte olan Kârînîler İslâm fetihlerinin ardından yerel yöneticiler olarak konumlarını korumuşlar; Ancak zaman zaman merkezi idare zayıadığında isyanlar çıkarmışlardır. Mu’tasım döneminde Taberistan valisi ve aynı zamanda Kârinîler’in lideri olan Mâzyâr b. Kârin ile Horasan Valisi Abdullah b. Tâhir arasındaki anlaşmazlık 839’da Mâzyâr’ın isyanıyla sonuçlandı. Halife’nin bölgeye gönderdiği ordu uzun bir mücadelenin ardından Mâzyâr’ı teslim aldı. Böylece 840 tarihinde Taberistan’da Kârinîler hanedanı sona erdi ve bölge Tâhirîler’in yönetimine geçti. Me’mun döneminde Abbâsî ordusunda yer edinmeye başlayan Türkler özellikle Mu’tasım döneminde bu konumlarını sağlamlaştırmışlardı. Halifenin 4000 kişilik özel muhafız birliği Türklerden oluşmakta; Türk komutanların da halife nezdinde saygın konumları bulunmaktaydı. Kumandanlar arasında büyük nüfuzu olan Afşin’in bu durumu bazı Arap devlet adamları arasında kıskançlığa sebep oluyordu. Afşin’in rakipleri onun itibarını düşürmek için çeşitli teşebbüslerde bulundular. Onun rakiplerinden Horasan valisi Abdullah b. Tâhir’in tahrikleri sonucu Afşin 840 yılında tutuklandı ve ertesi yıl hapishanede öldü. Afşin’in gözden düşmesinin sebepleri arasında Azerbaycan’da kendisine vekil olarak bıraktığı kayınpederi Mengü Çûr’un 840’da isyana kalkışması da sayılabilir. Ancak asıl sebep Türkler ile Araplar arasındaki iktidar mücadelesidir. Afşin hapishanede ölmesine rağmen onun yerine Türk kumandanlardan Eşnas geçmiş ve Türklerin nüfuzunda herhangi bir değişiklik olmamıştır. Mu’tasım-Billâh 842 yılında Sâmerrâ’da vefat etti. Onun bilhassa Sâmerrâ’daki imar faaliyetleri önemli olup burada yaptırdığı el-Cevsaku’l-Hâkânî adlı saray meşhurdur. İshak el-Mevsılî, Fergânî ve Ya’kub b. İshak el-Kindî gibi âlimleri himaye eden Mu’tasım-Billâh’ın kütüphanesinde 10.000 kitap bulunduğu nakledilir. İlk İslâm filozofu Ya’kûb b. İshak el-Kindî onun döneminde yaşamıştır. Resim 2.1 el-Cevsaku’l-Hâkânî Sarayı Ana Kapısı (Bâbü’l-Âmme) Kalıntıları Kaynak: http:// dome.mit.edu 26 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Me’mûn devrinde Mu’tezile’nin resmî mezhep olarak kabul edilmesi ve Kur’an’ın mahlûk olduğu görüşünü benimsemeyen âlimlerin sorgulanıp cezalandırılmasına (mihne) Mu’tasım-Billâh döneminde de devam edilmiştir. Nitekim Me’mûn devrinde hapsedilen Ahmed b. Hanbel Mu’tasım zamanında işkenceye tâbi tutulmuş, ancak bir süre sonra serbest bırakılmıştır. Vâsık-Billâh (842-847) Vâsık’ın hilâfetinin ilk günlerinde kabile isyanlarıyla karşılaştı. Kays Kabilesi isyan ederek Şam valisinin sarayını kuşattı. Asiler üzerine gönderilen Recâ b. Eyyûb elHadârî, Kayslılar’ın kendi aralarındaki anlaşmazlıklardan da faydalanarak isyanı bastırdı ve şehirde emniyeti sağladı. Vâsık daha sonra Recâ b. Eyyûb’u, Mu’tasım’ın vefatından önce Filistin Bölgesi’nde isyan etmiş bulunan Ebû Harb el-Müberka’ üzerine gönderdi. İsyanı bastıran Recâ, Müberka’yı da esir alarak Sâmerrâ’ya döndü (842). Vâsık döneminde, Hicaz ve Yemâme bölgelerinde çoğunluğu bedevî Arap kabilelerinin yağma ve çapulculuk hareketlerinden oluşan bir dizi isyan vuku buldu. 845 yılında Hicaz bölgesinde Kays kabilesinin kollarından olan Benî Süleym mensupları, Uzeyze b. Kattâb es-Sülemî liderliğinde diğer kabilelere saldırarak yağmalama ve talan hareketlerine başladılar. Medine valisinin gönderdiği birliği yenen isyancılar, civardaki köyleri yağmalayarak, Mekke-Medine yolunu kontrolleri altına aldılar. Hac yolunun kapanması ve karışıklığın bütün Arabistan’ı etkileyecek bir hal alması üzerine Vâsık, Boğa el-Kebîr komutasındaki büyük bir orduyu Medine’ye gönderdi. Boğa, 845’te Süleymoğullarını mağlup ederek yaklaşık bin kişiyi Medine’de hapsetti. Benî Süleym isyanını bastıran Boğa el-Kebir, ardından bölgede başkaldıran Benî Hilâl kabilesi üzerine yürüdü ve isyancıları Medine’ye getirerek Süleymoğulları esirleriyle birlikte hapsetti. Boğa el-Kebir, Hz. Fâtıma’nın torunların tahsis edilmiş olan Fedek arazisini işgal eden Fezâre ve Mürreoğullarının üzerine gittiği sırada, Medine’de tutuklu bulunan Benî Süleym ve Benî Hilâl’e mensup esirlerin kaçma teşebbüsü Medine halkı tarafından engellendi. Boğa bu olayın ardından, etraa karışıklık çıkaran Gatafan, Eşca’, Sa’lebe ve Kilâboğulları gibi kabileleri de itaat altına alarak bölgede istikrarı sağladıktan sonra 846’da Medine’ye döndü. Abbâsîler’in ikinci döneminde Türkler’in idarede etkin olmasının sonuçları neler olabilir? Vâsık döneminde Arabistan yarımadasının güney-doğusunda yer alan Yemâme’de çıkan isyanlar önem arzeder. Beni Nümeyr kabilesi mensuplarının başlattığı yağma ve çapulculuk hareketi, diğer kabilelerin de katılımıyla bütün bölgeyi etkileyebilecek büyük bir karışıklığa yol açtı. Vâsık, Medine’de bulunan Boğa’yı Yemâme bölgesine yönlendirdi. 846’da Numeyroğulları ile karşılaşan Boğa el-Kebîr başlangıçta geriye düşmesine rağmen, 3000 kişilik isyancı kuvvetinin yarısından fazlasını öldürerek isyanı bastırdı. Bizans imparatoru eophilos’un 842 yılında ölmesinin ardından Vâsık döneminde Abbâsî-Bizans ilişkileri durağan bir seyir izlemiştir. eophilos’un yerine geçirilen oğlu III. Michael çok küçük yaşta olduğundan annesi eodora idareyi eline almıştı. Bizans sarayında güçlü bir imparator bulunmayışı Abbâsî-Bizans ilişkilerinin sâkin bir dönem geçirmesine sebep olmuştur. 845’de Bizans ile iki tarafın elinde bulunan esirlerin takası için bir anlaşma yapılmış ve bu takas gerçekleştirilmiştir. Aynı yıl Bizans’a karşı kış seferine çıkan Sugûr valisi Ahmed b. Me’mun döneminden beri Abbâsî ordusunda görev alan Türk Kumandanı. 1 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 27 Saîd el-Bâhilî, çok miktarda ganimet elde etmiş olmasına rağmen, sert hava koşulları sebebiyle büyük asker kayıpları verildiği için, Vâsık tarafından başarısız bulunarak azledilmiştir. Vâsık devrinde, Ağlebîlerin 842-847 yıllarında yaptıkları Fazl b. Câfer ve Abbâs b. Fazl komutasındaki deniz seferleri neticesinde Müslüman orduları Sicilya’da Messina, Napoli, Meskân, Şerrâ ve Leontini şehirlerini ele geçirdiler. Müslümanlar aynı dönemde İtalya’nın Bari (841) ve Misenatium (846) şehirlerini fethettilerse de tutunamayarak Sicilya’ya çekilmek zorunda kaldılar. Vâsık, idari açıdan seleeri Me’mûn ve Mu’tasım dönemlerindeki politikaları büyük ölçüde devam ettirdi. Onun politikaları Kâdılkudât İbn Ebû Duâd ve vezir Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât tarafından şekillendirilmiştir. Bu dönemde idarede etkin olan bir diğer unsur da Eşnâs ve İnâk gibi Türk komutanlardır. Vâsık dönemi bu unsurların birbirleriyle nüfuz mücadelesine de sahne olmuştur. Vâsık’ın hilâfeti Türklerin Abbâsî Devleti’nde askerî sahanın yanı sıra, idarî alanda da önemli mesafe kat ettikleri bir dönemdir. Türk komutanlara büyük yetkiler veren Vâsık, 842’de Eşnas’ı hem Abbâsî ordusunun başkomutanı hem de Mısır valisi olarak tayin etmiştir. Diğer bir Türk kumandan İnâk et-Türkî, Yemen, Horasan ve Sind valiliğinin yanı sıra Eşnas’ın ölümü üzerine başkumandanlık ve Mısır valiliğini de üstlenmiştir. Abbâsî Devleti’nde Türkler’in rolü için Hakkkı Dursun Yıldız’ın İslâmiyet ve Türkler (İstanbul 1980) adlı eserine bakabilirsiniz. Kendisinden önceki mihne uygulamalarını devam ettiren Vâsık, hilâfetinin üçüncü yılında bölgelere mektuplar göndererek ilim adamlarının halku’l-Kur’an konusunda imtihan edilmelerini emretti. İmam Şâfiî’nin talebesi Ebû Ya’kûb Yusuf el-Büveytî, Nuaym b. Hammâd, Ali b. el-Medînî ve Ahmed b. Nasr el-Huzâî bu dönemde sorgulanan kişilerin öne çıkanlarıdır. Ahmed b. Hanbel de Vâsık’ın ölümüne kadar derslerine ara vermek zorunda kaldı. 845 yılında Bizans’la yapılan esir değişiminde de Vâsık, kurtarılacak olan Müslüman esirlerin halku’l-Kur’an hususunda imtihan edilmelerini, olumlu cevap verenlerin kurtarılarak birer dinar verilmesini, kabul etmeyenlerin Bizanslıların elinde bırakılmasını emretti. Ayrıca Anadolu’daki sınır birliklerinde görev yapan komutanların da sorgulanarak, halku’l-Kur’an’ı kabul etmemeleri durumunda boyunlarının vurulmasını istedi. Ancak Vâsık hilafetinin son döneminde bu uygulamalardan pişmanlık duymuştur. Beytü’l-Hikme başta olmak üzere, Bağdat merkezli tercümeler ve ilmî faaliyetler Vâsık döneminde de devam etti. Hilâfeti süresince, felsefe ve tıp gibi aklî ilimlerin yanı sıra dinî ilimlerine dair münazaraların da yapıldığı ilmî meclisler düzenleyen Vâsık, bu meclislere bizzat katıldı. SÂMERRÂ DEVRİ: YÖNETİMDE TÜRK HÂKİMİYETİ Mütevekkil-Alellâh (847-861) Vâsık’ın veliaht bırakmadan ölümü üzerine halifenin kim olacağı hususunda tereddütler belirdi. Bunun üzerine Abbâsî tarihinde ilk defa kimin halife olacağını belirlemek üzere devlet adamlarının katılımıyla bir toplantı düzenlendi. Toplantıda Vâsık’ın oğlu Muhammed üzerinde karar kılındıysa da yaşının küçük olması ve Türk kumandanların karşı çıkması nedeniyle Mu’tasım’ın oğlu Câfer MütevekkilAlellâh unvanıyla halife oldu. Devlet adamları da bu oldu-bittiyi kabul etmek zoKuran’ın yaratılmış olup olmadığı konusundaki tartışmalar için kullanılan terim 28 İslam Tarihi ve Medeniyeti II runda kaldılar. Böylece Abbâsîler döneminde Türk nüfuzu halife tayin edebilecek düzeye ulaştı. İlk olarak yolsuzluklara karşı idari düzenlemelerde bulunan Mütevekkil, kendinden önceki halifeler dönemindeki halku’l-Kur’ân’la ilgili dinî tartışmaları ve Mu’tezile’nin görüşünü benimsemeyenler üzerinde uygulanan baskıyı (mihne) sona erdirdi. Mihne sebebiyle tutuklu bulunanları serbest bırakarak Sünnî ulemaya yakın davrandı. Mihne uygulamaları çerçevesinde çeşitli baskılara maruz kalan Ahmed b. Hanbel’e iade-i itibarda bulunuldu. Mütevekkil Türk kumandanlar tarafından tahta çıkarılmış olmakla birlikte onların nüfuzundan hayli rahatsız olmaktaydı. Bu nedenle Araplardan kendisine müttefik gruplar bulmaya çalıştı. Eşnas’ın 844’te ölümünün ardından Türk kumandanların lideri olan İnak et-Türkî de onun emriyle katledildi. Türk kumandanlarının nüfuzunu kırmak için Mütevekkil, başşehrini Arap unsurun ağırlıklı olarak bulunduğu Şam’a (Dımaşk) nakletmeyi kararlaştırdı. Bu maksatla aralarında yakın çalıştığı devlet adamlarının da bulunduğu kalabalık bir heyetle Sâmerrâ’dan ayrılıp 858’de Şam’a geldi. Başşehrin Şam’a nakledilmesi planı ordudaki Türk birliklerini rahatsız etti. Türk askerleri Irak’a dönmek için gösteri yapmaya başladılar. Diğer taraan Mütevekkil Şam’ın iklimine uyum sağlayamadı, ordunun da yoğun baskısı üzerine iki ay sonra Sâmerrâ’ya dönmek zorunda kaldı. Türk kumandanları ile arasındaki ihtilâfın büyümesi üzerine Sâmerrâ yakınlarında Ca’feriye (Mütevekkiliye) adını verdiği şehrin inşasını emreden Mütevekkil kısa süre sonra buraya taşındı (860). Türkler’e karşı bir denge unsuru oluşturmak üzere Arap, Fars ve diğer unsurlardan oluşan yeni askerî birlikler kurdu. Bu unsurlar arasındaki çekişmeden faydalanarak hepsini kontrol altında tutmayı hedeemekteydi. Ancak bu durum kriz dönemlerinde daha da vahim sonuçlar doğurdu. Mütevekkil’in hilâfet dönemi genellikle huzurlu bir dönem olarak anılmakla birlikte zaman zaman sınır eyaletlerinde bazı isyanlar meydana gelmiyor değildi. Mütevekkil bir yandan mücadele ettiği Türk askerlerini bu isyanları bastırmak için kullanmak zorunda kaldı. Bunların ilki 848-849 yılında Azerbaycan’da Muhammed İbn Buays tarafından başlatıldı. Halife pek çok başarısız denemenin ardından Boğa es-Sağir’i bölgeye göndererek isyan bastırdı (850). Mütevekkil dönemindeki isyanların en tehlikelisi 849 yılından itibaren Ermenilerin yaşadıkları bölgelerde (İrmîniye) patlak verdi. İrmîniye Müslümanlar tarafından fethedildikten sonra idarede herhangi bir değişiklik yapılmamış bölge yönetimi Ermeni beylerine bırakılmıştı. Mütevekkil’in halife olmasının ardından Ermeni beyleri, Abbâsî valisi ile beraberindeki askerleri öldürdüler. İsyanın büyümesi üzerine Mütevekkil, Boğa el-Kebîr’i 851 sonlarında büyük bir orduyla bölgeye sevketti. Boğa el-Kebîr dört yıl boyunca bölgede kaldı ve karışıklıkları tamamen önledi (856). Mu’tasım döneminde kazanılan Amorion zaferinin ardından Abbâsî-Bizans ilişkileri daha ziyade sınır boylarında yıpratma savaşları şeklinde devam etmekteydi. Bu durum iki devletin de kendi iç sorunlarıyla uğraşmasından kaynaklanıyordu. Ancak son dönemlerde Bizans birlikleri sınırdaki Müslüman kasabalarını yağmalamaya başlamışlardı. Suğur bölgelerinde ise Müslüman kara birlikleri Bizans topraklarına hücum etmeye devam ediyorlardı. Sınır bölgelerindeki İslâm kara ordusunu mağlup etmenin zor olduğunu gören Bizans güçleri, özellikle Girit’e yapılan yardımları kesmek amacıyla 853’de büyük bir deniz filosuyla Mısır sahillerinde Dimyat’a saldırarak yağmaladılar. İslâm devletlerinin gayri müslim devletlerle sınırını oluşturan uç bölgeleri. 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 29 Bu saldırıdan sonra Mütevekkil, benzer Bizans hücumlarını önlemek amacıyla, sahillerdeki önemli merkezlere kaleler inşâ ettirdi. Suğur Valisi Ali b. Yahyâ 853-54 yılından itibaren Bizans topraklarına seferler düzenleyip iç kısımlara kadar ilerledi. 855-56 tarihinde iki devlet arasında yapılan anlaşmayla esir mübadelesi yapıldı. Aynı yıl Bizans Suriye sınır bölgesindeki Aynizerbâ’ya saldırdı. Bu saldırının ardından Halife Bizans topraklarına hücum edilmesini emretti. Bunun üzerine Ali b. Yahyâ Suriye sınırından Bizans topraklarına girdi. Sınır bölgesinde bulunan Boğa el-Kebîr de Orta Anadolu’daki Samâlû’yu fethetti (858). Bizans imparatoru III. Mihail 859 yılında Sümeysât’a saldırdı. Bu saldırıya karşılık Ali b. Yahyâ Bizans hâkimiyetindeki Lü’lüe Kalesi’ni (Ulukışla yakınlarında) teslim aldı. 860 tarihinde Fazl b. Karin kumandasındaki donanma Bizans’ın Akdeniz’de önemli bir ticaret limanı olan Antalya Kalesi’ni zaptetti. Deniz kuvvetlerine ağırlık veren Mütevekkil, donanmayı Suriye sahil şehirlerine yerleştirip buralarda harekâta hazırlıklı deniz birlikleri meydana getirdi. Mütevekkil büyük oğlu Muntasır’ı birinci veliaht tayin etmiş, ikinci sırayı ise Mu’tez’e vermişti. Ancak daha sonra Muntasır’la aralarında çıkan anlaşmazlık nedeniyle Mu’tez’i birinci sıraya almak istedi. Bu durumu kabul etmeyen Muntasır, zaten babasıyla aralarında problem olan Boğa es-Sağîr, Vâsif ve Otamış gibi Türk kumandanları ile işbirliği yaparak 861’de düzenlediği suikastle babasını öldürttü. Mütevekkil’in katli İslâm tarihinde bir halifeye karşı muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir. Onun katliyle halifelerin siyasî nüfuzları yanında mânevî nüfuzları da zayıamaya başladı. Bu olay, bir asırdan fazla bir süredir iktidarda bulunan güçlü Abbâsî hükümdarlarının hızlı bir şekilde gerilemelerinin başlangıcını teşkil etmiştir. Artık Abbâsî devletinde gerçek iktidar bir müddet Türklerin elinde olacaktır. Mütevekkil dönemi siyasi açıdan sönük bir devre olmakla birlikte ilmî ve kültürel açıdan parlak bir devir olmuş, yıllarca süren tercüme hareketinin ardından telif dönemi başlamıştır. Mütevekkil’in dinî konulardaki tartışmaları yasaklaması sonucu Mu’tezile kelâmcılığı ve felsefe alanındaki çalışmaların canlılığını kaybetmesine karşılık hadis alanındaki çalışmalar hızlanmış, pek çok muhaddis onun desteğini görmüştür. Zünnûn el-Mısrî, Hâtim el-Esam, Muhâsibî, Bâyezîdi Bistâmî gibi zâhid ve sûfîler Mütevekkil zamanında yaşamıştır. Onun saray hekimleri ve nedimleri arasında yer alan Buhtişû’ b. Cebrâil, Huneyn b. İshak, Yuhannâ b. Mâseveyh, Ali b. Rabben etTaberî gibi şahsiyetler tercüme, eğitim ve telif faaliyetleriyle tıbbî gelişmelere önemli katkılarda bulunmuşlardır. İbnü’s-Sikkît, Ebû Osman el-Mâzinî, Müberred onun ihsanlarına mazhar olanlardan bazılarıdır. Feth b. Hâkan el-Fârisî, İbrâhim b. Abbas es-Sûlî gibi üst düzey devlet görevlileri edebiyatta dönemin tanınmış simalarındandı. Câhiz ve İbn Kuteybe gibi çok yönlü müellier sarayın himayesini görmüş, tarihçi Belâzürî saray danışmanları içinde yer almıştır. Buhturî, Ali b. Cehm, Mervân Resim 2.2 Sâmerrâ Ulucami Kaynak: Mosquestamps.com 30 İslam Tarihi ve Medeniyeti II b. Ebü’l-Cenûb, Hüseyin b. Dahhâk gibi pek çok ünlü şair Mütevekkil’in nedimleri arasına girmiş ve onun politikalarını desteklemiştir. Mûsiki ile de ilgilenen Mütevekkil mûsiki ustalarının en büyük destekçisi olmuştur. Büyük mûsiki nazariyecilerinden İshak el-Mevsılî, öğrencisi Amr b. Bâne, As’as, Ebû Haşîşe, İbnü’l-Hafsî ve Ahmed b. Sadaka onun nedimlerinden bazılarıdır. Mimariye yeni bir üslûp geliştirecek kadar yakın ilgi duyan Mütevekkil giriştiği büyük çaptaki imar faaliyetleriyle başşehir Sâmerrâ’yı genişletmiş, burada günümüze kadar ayakta kalabilen meşhur Sâmerrâ Ulucamii ile yirminin üzerinde saray ve köşk inşa ettirmiştir. Sâmerrâ yakınlarında kendi adıyla anılan bir şehir kuran Mütevekkil, Mekke suyollarındaki büyük çaplı ıslah çalışmalarında bulunmuş, Kâbe’nin onarımı ve tezyinatına önem vermiştir. 861 yılında Nil’in mevsimlere göre su seviyesini ölçmek ve yıllık su taşmalarını hesaplamak için yeni bir mikyas (nilometre) inşa ettirmiştir. Müstaîn-Billâh (862-866) Halife Muntasır’ın ölümünün ardından devlet adamları ve Türk kumandanları toplanarak Mu’tasım’ın torunu Ahmed b. Muhammed’in Müstaîn-Billâh ünvanıyla halife ilân edilmesine karar verdiler (862). Abbâsîler’in bu devresinde artık veliahtlık sisteminin geçerliliğini yitirdiği ve halife seçimlerinin güçlü devlet adamları ve kumandanlar tarafından gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Bu esnada Bağdat halkı Müstain’in halife seçilmesine karşı çıkarak isyan çıkarmışsa da bu kalkışma kısa sürede bastırıldı. Müstain halife olduktan sonra Otamış’ı Mısır ve Mağrib, Muhammed b. Tâhir’i Horasan, Muhammed b. Abdullah b. Tâhir’i Irak ve Fars valiliğine tayin etti. Bir süre sonra Türkler’le vezir Ahmed b. Hasîb’in arası açıldığından Otamış’ı vezir tayin etmek zorunda kaldı. Türk askerlerinin nüfuzundan bunalan Bağdat halkı Abbâsî kuvvetlerinin Bizans karşısında yenilmesini bahane ederek 863’de halifeye isyan etti. Aslında isyanın gerçek sebebi Türklerin halifelere karşı tutumuydu. Bu kalkışmaya halkın yanısıra Şâkiriyye denilen ve birliklerinde Türklerin bulunmadığı ücretli askerler de katıldı. Hapishaneler basılarak mahkûmlar serbest bırakıldı. Bu isyanın üzerinden çok geçmeden Sâmerrâ’da çoğunluğunu Arapların oluşturduğu güçler yakaladıkları Türkler’i öldürmeye başladılar. Türk askerlerine karşı başlatılan eylem Boğa es-Sağir, Otamış ve Vasîf ’e bağlı kuvvetler tarafından bastırıldı. Bu dönemde Abbâsî halifelerinin otoritelerinin kalmaması, Arapların Türk kumandanlara karşı nefretleri ve Türk kumandanların birbirleri arasındaki güç mücadelesi pek çok karışıklığın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Türkler ortak düşmana karşı birlikte hareket ediyorlar ancak tehlike bertaraf edildikten sonra kendi aralarında tekrar rekabet başlıyordu. Nitekim isyanların bastırılmasından kısa bir süre sonra 863 yılında Boğa es-Sağir ve Vasîf ’e bağlı bazı Türkler, malî ve siyasî durumlarının kötüleştiğini iddia ederek Vezir Otamış ve kâtibine karşı ayaklandılar ve her ikisini de katlettiler. Herhangi bir gücü kalmadığından olaylara seyirci kalmakla yetinen Halife, Otamış’ın yerine Ahmed b. Sâlih b. Şîrzâd’ı vezir tayin etti. Halifenin nüfuzlu kumandanlardan Bâgir et-Türkî’yi başkumandanlığa getirmek istedi. Bu durum Boğa es-Sağir ile Vasîf ’i endişelendirdi. İki grup da birbirine tertipler düzenledi ve nihayetinde Bâgir et-Türkî katledildi. Onun öldürülmesi Bağdat’ta büyük bir karışıklığa yolaçtı. Bâgir’in askerlerinin isyanını bir türlü bastıramayan Halife, 865’de Vasîf ve Boğa es-Sağir ile birlikte Sâmerrâ’yı gizlice terkedip Bağdat’a kaçmak zorunda kaldı. Abbâsîler’de Muhafız alayını oluşturan daha ziyade Araplardan oluşturulan askerî birlik. 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 31 Bu gelişmeler üzerine Sâmerrâ’daki bazı kumandan ve devlet adamları da Bağdat’a gitmeye başladılar. Sâmerrâ’nın terkedilmesiyle kendi nüfuzlarının sona ereceğini anlayan Türk askerleri Halife’ye elçi gönderip hata yaptıklarını kabul ederek özür dilediler. Fakat halife onların Sâmerrâ’ya dönme teklierini kabul etmedi. Bunun üzerine Türk askerleri, siyasî otoritelerinin sarsılmasından endişe edip Müstaîn’in yerine Mu’tez-Billâh’ı hapishaneden çıkarıp halife ilân ettiler (865). Böylece aynı anda biri Bağdat’ta, diğeri Sâmerrâ’da olmak üzere iki Abbâsî halifesi ortaya çıkmış oldu. Ancak Samerra’da bulunan Mu’tez’in eli daha güçlüydü. Nitekim Boğa el-Kebîr’in Humus’ta bulunan oğlu Mûsâ, Mu’tez-Billâh tarafına geçince dengeler değişti. Bu gelişmeyle kuvvetlenen Mu’tez kardeşi Ebû Ahmed’i büyük bir orduyla Bağdat’a gönderdi (Şubat 865). Bağdat’ın uzun bir süre kuşatılması nedeniyle şehirde açlık tehlikesinin ortaya çıkması üzerine halk valiye baskı yaparak Mu’tez tarafına geçmesini istediler. Ebû Ahmed ile görüşen vali Muhammed b. Abdullah, Mu’tez’e biat etmeye razı oldu ve 866’da Müstaîn halifelikten hal’ edildi. Ebü’l-Abbas es-Seâh ve Ebû Ca’fer el-Mansûr’dan sonra babası halife olmadığı halde hilâfet makamına geçen ilk şahıs olan Müstaîn, seleerinin başına gelenleri bildiğinden Türk kumandanlarının sözünden çıkmamıştır. Bununla birlikte onun devrinde ileride Türk askerlerine karşı denge kurmak üzere Kuzey Afrika’lı askerlerden oluşan Meğâribe ve Araplardan oluşan Şâkiriyye gibi birlikler kurulmuştur. Müstaîn’in halifelik dönemi karışıklıklar içinde geçmesine rağmen Bizans’a karşı da ciddi mücadeleler verilmiştir. Bizans sınır bölgelerinde bulunan Vasîf Anadolu seferlerini sürdürdü. Halife tarafından Bizans seferleriyle görevlendirilen Ca’fer el-Hayyât ile Ömer b. Abdullah el-Akta’ 863 yılından itibaren Bizans’a karşı seferler düzenlediler. Ömer Anadolu içlerine kadar ilerledi. Türk kumandanı Bilgecûr 864 ve 865 yaz aylarında Anadolu’ya seferler düzenleyerek Aksaray ile Niğde arasında bulunan Matmûre’yi fethetti. Müstâin döneminde Hz. Ali’nin soyundan gelenlerin başlattığı isyanlar da önemli olaylar arasında yer alır. Nitekim Yahyâ b. Ömer el-Hüseynî 864 yılında Şiî isyanı başlatarak Kûfe’de Beytülmâl’i (hazine) ele geçirip mahkûmları serbest bıraktı. Müstaîn sevkettiği ordularla bu isyanı bastırdı ve Yahyâ b. Ömer öldürüldü. Kûfe’de Hz. Ali soyundan olan Hüseyin b. Muhammed’in ertesi yıl başlattığı isyan Kûfeliler ve Benî Esed kabilesi tarafından da desteklenmiş ve ancak 867 yılında bastırılabilmiştir. Bu isyanların dışında Hz. Ali taraarlarının 864 ile 866 yılları arasında Taberistan, Rey, Kazvin ve Mekke’de çıkardıkları pek çok ayaklanma başarısızlıkla sonuçlanmakla birlikte çeşitli karışıklıklara yol açmıştır. Mu’tez-Billâh (866-869) Türk askerler tarafından Bağdat’a giden Müstaîn’e karşı iktidara getirilen Mu’tez, halifeliği Türkler’in yardımıyla ele geçirmiş olmasına rağmen özellikle kendisi için tehlike gördüğü Vasîf ve Boğa es-Sağir’e güvenmiyordu. Ancak onların gücünü bildiğinden çok dikkatli davranmak zorundaydı. Zira artık halifelerin yönetimde hiçbir gücü kalmamış tamamen Türk kumandanların elinde kukla haline gelmişlerdi. Sadece halifeler değil toplumda ve diğer askeri sınıarda da Türklerin tahakkümüne karşı tepkiler mevcuttu. Vasîf ve Boğa es-Sağîr’in baskıları karşısında halife istemeye istemeye onlara Sâmerrâ’ya dönme izni vermişti. 32 İslam Tarihi ve Medeniyeti II 866 yılında Türkler ile Kuzey Afrika kökenli Meğâribe arasında çatışmalar başladı. İlk önce üstün duruma geçen Meğâribe daha sonra tecrübesizliğinin kurbanı olarak Türkler’e yenildi. Bu teşebbüsünde de başarısız olan halife, bu defa Horasan’da yarı bağımsız olarak hüküm süren Tâhirîler’den yardım istedi. Tâhirîlerin gönderdiği ordu Türk kumandanlar tarafından Sâmerrâ’ya sokulmadı. Ancak kısa süre sonra Türklerin yanısıra diğer gruplardan askerler ücretleri nedeniyle yağmaya başladılar. Bu esnada halife Vasîf ’i, ardından da Boğa es-Sağir’i katlettirmek suretiyle bu iki önemli gaileden kurtulmuş oldu. Kumandanların katledilmesi halife üzerindeki Türk baskısını azaltmaya yetmediği gibi Türkler arasında genel bir hoşnutsuzluk meydana getirdi. Nitekim 869’da maaşlarını zamanında alamayan Türk askerleri Meğaribe ile de anlaşarak isyan ettiler ve ele geçirdikleri Mu’tez’e işkence yaparak onu halifelikten çekilmek zorunda bıraktılar. Mutez dönemi halifenin Türk askerlerle iktidar mücadelesi şeklinde geçmiş iki kuvvetli rakibinden kurtularak göreceli bir başarı elde eden halife, sonunda yine Türk askerler tarafından tahttan indirilmiştir. Mutez döneminde 868 yılında vekil sıfatıyla Mısır’a vali tayin edilen Ahmed b. Tolun burada zamanla Abbâsî halifeliğine ancak ismen bağlı kalan Tolunoğulları hânedanını kurdu. Mühtedî-Billâh (869-870) Halife Vâsık-Billâh’ın oğlu olan Muhammed, kendisinden önceki halifelerin döneminde siyasetten uzak durmayı tercih etmişti. Mu’tez’in halifelikten halledilmesiyle kumandanlar tarafından Mühtedî-Billâh lakabıyla halife ilân edildi. Mühtedî kısa süren hâkimiyeti döneminde Türk kumandanlarının yanısıra eyaletlerdeki isyanlarla uğraşmak zorunda kaldı. Onun döneminde Taberistan’da Hz. Ali’nin soyundan Hasan b. Zeyd’in isyanı Rey valisi tarafından 869’da sonlandırıldı. Aynı yıl Hâricîler’den Müşavir b. Abdülhamîd eş-Şârî etrafında kalabalık bir taraar kitlesi toplayarak Musul’a girdi. Abbâsî birliklerini alt eden Müşâvir başşehir Sâmerrâ’yı tehdit eder hale geldi. Yine aynı yıl Hz. Ali’nin soyundan olduğunu iddia eden Sâhibü’z-Zenc Ali b. Muhammed ez-Zencî, Doğu Afrika sahillerinden getirilerek Batîha civarına yerleştirilen Zencîler’in (Zenc) desteğiyle büyük bir isyan başlattı ve Basra’yı elegeçirdi. Bütün bu isyanlar vuku bulurken Halife ise kendisini Salih b. Vasîf et-Türkî ve Bayık Bey gibi Türk kumandanların nüfuzundan kurtarmaya çalışıyordu. Bu amaçla İran’da bulunan diğer bir Türk kumandan Mûsâ b. Boğa’yı Sâmerrâ’ya davet etti. Mûsâ Şehre gelerek Halife Muhtedî’yi Salih b. Vasîf ’in nüfuzundan kurtardı. Sâmerrâ’da saklanan Salih bir süre sonra yakalanarak öldürüldü. Halife Sâlih b. Vasîf ’ten kurtulduktan sonra Musa ve Bayık Bey’i de bertaraf etmek için çareler aramaya başladı ve onları karışıklıklara son vermek üzere Musul’da görevlendirdi. Böylece iki önemli komutanı başkentten uzaklaştırdı. Mühtedî görünürde Türk askerleriyle iyi geçinmeye çalışırken bir yandan da Mısır ve Kuzey Afrika’nın yerli halkından teşkil edilen ücretli askerleri (Megâribe) çoğaltarak üst makamlara çıkarmaya çalışıyordu. Halife Türk kumandanlarının baskısından onları birbirine karşı kışkırtarak kurtulabileceğini biliyordu. Ancak halifenin bu komplolarının farkına varan Türk kumandanlar aralarında anlaşarak Mühtedî’yi hilâfetten uzaklaştırmaya karar verdiler. Bu sırada halifenin kuvvetleriyle Türk birliklerinin çatışması neticesinde çok fazla kan döküldü. Hiçbir çıkış yolu kalmadığını gören halife kaçarken yakalandı ve hilafetten hal’edilerek öldürüldü (870). 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 33 BAĞDAT DÖNEMİ: TÜRK NÜFÛZUNUN SONU Mu’temid-Alellâh (870-892) Mühtedî’nin Türkler tarafından tahttan indirilip öldürülmesinin ardından göz hapsinde tutulduğu el-Cevsaku’l-Hâkanî’den alınarak halife ilân edildi (870). Tahta çıkınca babasının veziri Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkan’ı tekrar bu makama getirdi ve daha sonra devletin yönetimini kardeşi Muvaak’ın eline bırakarak vaktini eğlenceyle geçirmeye başladı. Mu’temid’in ilk yıllarında Türklerin etkinliği devam etmekle birlikte nüfuzlarının azaldığına ilişkin bazı belirtiler ortaya çıkmıştır. Zira Türklerin halifelerle mücadelesi her iki taraf içinde oldukça yıpratıcı oldu. Bu dönemin en önemli hadiselerini iç isyanlar oluşturmaktadır. Müşâvir b. Abdülhamid’in daha önceki halife döneminde başlattığı Haricî isyanı Musul tarafında yaygın bir destek bulmuş ve genişleyerek devam etmekteydi. Mutemid’in gönderdiği kuvvetlerden her defasında kurtulmayı başaran Müşavir 877’de kendiliğinden ölünceye kadar devleti uğraştırdı. Dönemin en tehlikeli isyanı Halife Mühtedî zamanında Basra taraarındaki tarla ve tuzlalarda kötü şartlar altında çalışan Zencî köleleri zenginlik ve hürriyet vaadiyle çevresinde toplamayı başaran Ali b. Muhammed ez-Zencî’nin ayaklanmasıdır (Eylül 869). Ali b. Muhammed, aslında Hâricîler’e yakın olmakla birlikte Hz. Ali soyuna sevgi besleyenleri kazanabilmek maksadıyla Ali’nin soyundan geldiğini iddia ediyordu. İsyancılar kısa zamanda Übülle, Abadan ve Ahvaz’ı ele geçirerek yağma ve katliamlarda bulundular; ardından halifenin üzerlerine gönderdiği kuvvetleri yenilgiye uğratıp Basra’ya hâkim oldular (871). Olayların devletin varlığını tehdit eder bir boyuta ulaşması üzerine Mu’temid kardeşi Muvaak’ı Basra’ya gönderdiyse de o da bir başarı elde edemedi. Onun ardından gönderilen Mûsâ b. Boğa da başarısız oldu. Bu sırada Zencîler, Muvaak’ın diğer bir isyancı olan Ya’kub b. Leys es-Saâr ile uğraşmasından yararlanarak Batîha’yı ve çevresini yağmaladılar. Bağdat’ı tehdit eder duruma gelen isyancılar nihayet 883’de yapılan savaşta Muvaak tarafından yenildi. Devleti yaklaşık on beş yıl uğraştıran bu tehlikeli isyan Ali b. Muhammed ez-Zencî’nin öldürülmesiyle sona erdi. Abbâsîler döneminde Zenci kölelerin isyanları için Mustafa Demirci’nin Siyah Öe, Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı, (Konya 2005) adlı eserine bakabilirsiniz. Bu devirde merkezi otoriteyi sarsan diğer bir önemli mesele, Abbâsî sınırları içerisinde bağımsız devletler kurulmasına yol açan Saârîler olayıdır. Bölgede etkin bir konumda olan Yakub b. Leys es-Saâr, Fars bölgesini ele geçirmiş ve halife tarafından Belh, Tohâristan, Sicistan ve Sind bölgesinin valiliğine tayin edilmiştir. Doğu’da Kâbil’e kadar uzanan geniş alanı elinde bulunduran Yakub, batıya dönerek 873’de Tâhirîler’in başşehri Nîşâbur’u zaptetmek suretiyle Horasan’ı ele geçirdi. Horasan valiliği kendisine verilmeyince Ahvaz ve Vâsıt üzerinden Bağdat’a yöneldi. Muvaak komutasındaki Abbâsî ordusu Vâsıt ile Bağdat arasında yapılan savaşta Yakub’u mağlup etmeyi başardı (876). Mutemid döneminde Mısır valisi Ahmed b. Tolun, 878 yılında çıktığı seferde Suriye’yi kendi yönetimi altına almış ve ardından adına sikke bastırmıştır. Aynı şekilde 889’da Azerbaycan valiliğine gönderilen Muhammed b. Ebü’s-Sâc da burada bağımsız hareket eden bir hânedanın kurucusu oldu. 34 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Mu’temid döneminde Bizanslılar’la mücadele yatay bir seyir izlemiştir. Çarpışmalara sınır boylarında karşılıklı tacizler şeklinde geçmekteydi ve iki taraf da herhangi bir ilerleme kaydetmemekteydi. Bu dönemde Tarsus emîri Yâzmân Bizans topraklarına akınlarda bulunmaktaydı. 883 yılında büyük bir Bizans ordusunun Mersin civarına geldiğini öğrenen Yâzmân bir gece baskını ile Bizans ordusunun hemen tamamını imha etmiştir. Ancak Yâzmân’ın 891’de bir kuşatmada ölmesinden sonra Bizans’a karşı yapılan müslüman akınları zayıamış ve üstünlük sırası onlara geçmiştir. Zamanının çoğunu merkezden biraz uzakta Dicle’nin sağ kıyısına yaptırdığı sarayında geçiren Mutemid, Sâmerrâ’da oturan Abbâsî halifelerinin sonuncusudur. Onun döneminde idare kardeşi Muvaak’ın elindeydi. Onun 889 yılında Türkler için kurulmuş olan bu şehirden ayrılarak Bağdat’a dönmesi siyasî alanda Türk nüfuzunun ortadan kalkma sürecine girdiğini göstermektedir. Halife Mutemid döneminde Türklerin nüfuzunun zayıamasının sebepleri neler olabilirr? Mu’tazıd-Billâh (892-902) Merkezi idarenin zayıadığı bir dönemde işbaşına gelen Mutazıd, devletin dağılmasını önlemeye çalışmış ve bunda bir dereceye kadar da başarılı olmuştur. Abbâsîler’e bağlı olmakla birlikte Mısır ve Suriye’de yarı bağımsız bir devlet kuran Tolunoğulları’nın hâkimi Humaraveyh, Mutazıd döneminde Abbâsîlerle ilişkilerini düzelterek vergilerini tekrar ödemeye başladı. Diğer bir otonom yapı olan Saârîler’den Amr b. Leys elçi göndererek Horasan valiliğini istemiş, halife de onun bu isteğini kabul etmek zorunda kalmıştı. Ancak bununla da yetinmeyen Amr b. Leys Mâverâünnehir’e de göz dikmişti. Halife bu isteğe olumlu yaklaşmakla birlikte Mâverâünnehir’i elinde tutan Sâmânîler, Amr’ı mağlûp ederek bölgenin gerçek sahibi olduklarını gösterdiler. Halife bunun üzerine Amr’ın hâkim olduğu toprakları 900 yılında Sâmânî emîri İsmail’e verdi. Mutazıd’ın uğraşmak zorunda kaldığı diğer bir problem İran’da hüküm süren Dülefîler’di. Dülefî Hükümdarı Ebû Leylâ Haris b. Abdülazîz’in başlattığı bir isyanın sonucunda 897’de ölmesi üzerine Dülefîler’in toprakları Abbasî halifeleri tarafından tayin edilen valilerce yönetilmeye başlandı. Bu dönemde Azerbaycan’da hüküm süren Sâcoğulları ile de münasebetler bozuldu. Ancak Halife, Muhammed b. Ebü’s-Sâc’ın Azerbaycan ve İrmîniye bölgesindeki hâkimiyetini tanıdı (898). Mu’tazıd 899’da Âmid’i Şeybânî Emîri Ahmed b. İsâ’nın oğlu Muhammed’in elinden aldı. Ardından Hamdânîler’den Hamdan b. Hamdûn’u, Mardin Kalesi’nde kuşatarak onu şehirden kaçmaya zorladı. Mutazıd son yıllarını Karmatî problemi ile uğraşarak geçirdi. İsmini Kufe’de İsmâilî hareketinin dâisi (propagandist) Hamdan b. Karmat’tan alan bu Şii -Bâtınî hareket çeşitli dönemlerde, farklı liderlerin önderliğinde, özellikle kırsal bölgelerdeki vergiler, anarşi ve baskılardan beslenerek ortaya çıkmaktaydı. Mutazıd döneminde ortaya çıkan ikinci Karmatî hareketi, Ebû Saîd el-Cennâbî’nin liderliğinde geniş bir taraar desteği bulmuş; Bahreyn ve çevresindeki topraklarda hâkimiyet kurmuştu (899). Halifenin gönderdiği ordular ardı ardına Karmatîler tarafından yenildi ve Bahreyn’in merkezi Hecer işgal edildi. Sarsılmakta olan Abbasî hâkimiyetini dirilttiği için kendisine devletin kurucusunun lakabı verilmiş ve “İkinci Seâh” olarak adlandırılmıştır. Mu’tezile mezhebine sempati duyan Mu’tazıd Ehl-i beyt mensuplarına da iyi davranmış, onlara yardımda bulunmuştur. Abbasî ordusunda görev yapan Türkler’in nüfuzunu kırmaya çalışmış ve bunu büyük ölçüde başarmıştır. 2 Şîi İsmailiye mezhebine mensup olan bu grup Abbâsîler döneminde uzun yıllar devleti uğraştıran isyanlar çıkarmıştır. 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 35 Müktefi-Billâh (902-908) Beş yıl süren Rey valiliği döneminde Cibâl ve İsfahan’da hüküm süren Dülefîler’i ortadan kaldırarak bölgede yeniden Abbasî hâkimiyetini tesis eden ve bir süre Cezîre valiliği de yapan Müktefî 902 yılında halife oldu. Müktefî’nin iktidarının başında Rey şehri Saârîler’in eline geçmişti. Bu sırada halife, isyan eden kumandanlarından Emîr Bedr ile meşgul olduğundan bölgeye dört ay sonra asker sevkedebildi. Ancak bu sefer başarılı olamamış, Müktefî de ertesi yıl Fars bölgesini Saârîler’in idaresine bırakmıştır. Karmatî problemi Müktefî döneminde de sorun olmaya devam etti. Suriye’deki pek çok şehrin Karmatîler tarafından yağmalanması üzerine Müktefî-Billâh’ın emriyle İhşîdîler’den Tuğc b. Cuf ’un Karmatîler üzerine 903’te gönderdiği ordu herhangi bir sonuç elde edemedi. Aynı yıl Karmatîler Şam’ı kuşattılar. Halifenin Mısır’dan sevkettiği ordu Karmatî lideri Şeyh Yahya b. Zikreveyh’i ortadan kaldırdıysa da yerine geçen kardeşi Humus, Hama, Selemiyye gibi şehirleri elegeçirerek kendisini halife ilan etti. Durumun tehlike arzetmesi ve Suriye halkının yardım talep etmesi üzerine Müktefi bizzat sefere çıktı. Gönderdiği öncü kuvvetler pek bir başarı sağlayamadı. Halife Rakka’da ordugâh kurup Muhammed b. Süleyman el-Kâtib kumandasındaki orduyu Karmatîler üzerine sevketti. Karmatîler bu sefer bozguna uğradılar. Aynı yıl Bahreyn emîri Karmatîler’e ait bir kaleyi ele geçirdikten sonra Katîf ’e yürüdü ve burayı da zaptetti. Karmatîler 903 yılında ilk defa hem Suriye hem de Bahreyn cephesinde yenilgiye uğratıldılar. Ertesi yıl Abbâsî birlikleri Hama yakınlarında Karmatî lideri Sâhibüşşâme’yi mağlup ederek yakaladı. İsmail b. Nu’mân adlı Karmatî lideri de Rahbe’de öldürüldü (904). Busra ve Ezriat gibi Suriye şehirlerini elegeçiren ancak Şam’a hâkim olamayan Karmatî liderlerinden Abdullah b. Saîd, Benî Kelb kabilesi mensupları tarafından öldürülünce Karmatîler arasında ayrılıklar çıktı. Ancak Karmatîler’i tekrar toparlayarak Abbâsî ordularını mağlup eden Zikreveyh b. Mihreveyh’in 906 yılında hac kafilesine saldırmak amacıyla geldiği Tarîkihiân’da Vâsıf b. Humar Tegin’e yenilerek öldürüldü. Böylece Suriye ve Irak’taki Karmatî isyanları bastırılmış oldu. Müktefî-Billâh, öncelikle Karmatî meselesini hallettikten sonra Mısır ve Suriye’de hüküm süren Türk hanedanı Tolunoğulları’nı üzerine yöneldi. Mısır’a gönderilen büyük bir Abbâsî ordusu 11 Ocak 905’te Mısır’a girerek Tolunoğulları Devleti’ni ortadan kaldırdı. Müktefî-Billâh döneminde Bizans’la mücadele de devam etmiş karşılıklı olarak seferler düzenlenmiştir. Rumlar 904 yılında Hades’e saldırarak tahrip etmişler, buna karşılık aynı yıl Gulâmu Zerrâfe diye meşhur bir kumandan Tarsus’tan hareketle Bizans topraklarına girmiş ve Antalya’yı fethetmiştir. Ertesi yıl Rumlar, Andronikos kumandasındaki bir orduyla Maraş ve civarına, 906’da Kürûs’a saldırdılar. Buna misilleme olarak 907’de İbn Kayıglıg Tarsus’tan yola çıkarak Bizans topraklarına girdi ve 4000 kişiyi esir aldı. Muktedir-Billâh (908-932) Muktefi-billah’ın kardeşi olan Cafer, vezir Abbas b. Hasan el-Cercerâî tarafından Muktedir- Billâh lakabıyla halife ilân edildi. Halifenin yaşının küçüklüğünden istifade edip devleti tek başına yönetmeye başlayan Vezir Abbas’ın, onu devirmek için yaptığı teşebbüsler başarılı olamadı. Muktedir-Billâh dönemi boyunca Abbâsîler’den ayrılarak kurulmuş devletlerle çeşitli mücadeleler yapmak zorunda 36 İslam Tarihi ve Medeniyeti II kaldı. 910 yılında Leys b. Ali bütün Fars bölgesini ele geçirdi. Ertesi yıl Sâmânîler Sicistan bölgesini hâkimiyetine aldı. Deylem ve Taberistan ise Hz. Ali soyundan gelenlerin faaliyetlerine sahne oldu. Zeydîler’den Hasan el-Utrûş 914’de bölgede hükümdarlığını ilân edip halktan biat aldı. Öte yandan Suriye’de sona eren Karmatî problemi Bahreyn’de devam etmekteydi. Bahreyn Karmatîleri’nin lideri Ebû Tâhir el-Cennâbî 923’de Basra’yı işgal ederek katliam yaptı. Ertesi yıl Mekke’den dönmekte olan bir hac kafilesini yağmalayıp kılıçtan geçirdi. Karmatî tehlikesi nedeniyle 925 yılında hacca dahi gidilemedi. Karmatîler Irak’ın en önemli şehirlerinden Kûfe’yi 927’de elegeçirip yağmalayarak geri çekildiler. 928 yılında Rahbe’yi alıp Karkisiyâ ve Rakka’ya yürüyen Karmatîler 12 Ocak 930’da Kâbe’ye baskın düzenleyip binlerce hacıyı katlettiler ve Hacerülesved’i alarak merkezleri Hecer’e götürdüler. Aynı yıl Uman da Karmatîler’in eline geçti. Hacerülesved 951 yılına kadar Karmatîler’in elinde kaldı. Muktedir-Billâh devrinde Abbâsî-Bizans mücadelesi olağan seyrinde devam etmekteydi Abbâsî kuvvetlerinin 908-909 yıllarında Malatya civarındaki Rum birliklerine hücum ederek ganimetle dönmesine karşılık Bizans kuvvetleri 911’de Lazkiye’yi işgal ederek çok sayıda müslümanı esir aldı. Özellikle Tarsus bölgesinde yoğun çatışmalar yaşandı. Bizans’ın isteği üzerine yapılan barış uzun sürmedi. Bizans ordusu 926’da Malatya’yı yağmaladı. Bu esnada Sümel komutasındaki Abbâsî donanmasının Bizans’a hücumlarda oldukça faal bir rol oynadığı görülmektedir. Sümel pek çok defa Bizans topraklarına yaptığı hücumlarda ganimetle dönmüş hatta 931 yılında Ammûriye’yi (Amorium) ele geçirip ileri harekâtına devam ederek Ankara’ya kadar ulaşmıştır. Bu saldırıların intikamını almak isteyen Rumlar, onun Tarsus’a dönmesinin ardından Ermeniler’in kışkırtmasıyla Ahlat ve civarına saldırıp birçok müslümanı öldürdüler. Buna karşılık Azerbaycan valisi de Ermenilerin meskûn bulundukları topraklara saldırarak intikam aldı. Bu dönemde Halife Muktedir ile başkumandan Munis el-Muzaer’in arası açılınca Bağdat’ı terkederek Musul’a giden Munis 932’de Hamdâniler’e ait Musul’u ele geçirip Bağdat üzerine yürüdü. Halifeye bağlı kuvvetlerin yenilmesinin ardından Muktedir kendi askerleri tarafından öldürüldü. Muktedir-Billâh’ın çeşitli faaliyetleri arasında Bağdat’ta kendi adıyla anılan bir bîmâristan yaptırması, Diyarbekir surlarını yeniden inşa ettirmesi, bazı yüksek memur ve kumandanlara verilen iktâlar için Dîvânü iktâi’1-vüzerâ’yı kurması ve İdil-Bulgar Hanlığı’na aralarında meşhur seyyah İbn Fadlân’ın bulunduğu bir heyet göndermesi de yer almaktadır. Onun iktidar yıllarında Fâtımîler ve Hamdânîler bağımsız birer devlet haline gelmiştir. Kahir -Billâh (932-934) Munis ve birlikte hareket ettiği Ebû Ya’kub İshak b. İsmail en-Nevbahtî tarafından halife ilan edilen Kâhir-Billâh, üç yıl önce de Munis tarafından hilafete getirilmiş ancak kısa sürede haledilmişti. O, kısa süren hilafeti esnasında daha ziyade Muktedir-Billâh’ın yakınlarını cezalandırmakla uğraştı. Vezir İbn Mukle tayinlerde etkin rol oynayarak rakiplerini cezalandırdı ve birçok ünlü ailenin mallarına el koydu. Halifenin bu tutumu kendisini iktidara getirenlerde de endişeye yol açtı. İki taraf da birbirine karşı suikast planları yapmaya başladı. Munis’in planlarından haberdar olan Kâhir-Billâh, harekete geçerek Munis el-Muzaer, Hâcib Yelbak ve oğlu Ali’yi tutuklatarak öldürttü. Halife bu tutumu nedeniyle halk arasında da meşruiyetini kaybetti ve muhafız birliğindeki askerler tarafından tahttan indirildi (934). İdarecilerin halifelere karşı cüretkâr tavırlarının yaygınlaştığı bu dönemde Abbasî Devleti, Bizans’a yaptığı başarılı hücumlarla tanınan Abbâsî kumandanı 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 37 başta Horasan ve Fars bölgesi olmak üzere bazı eyaletlerde hâkimiyetini yitirmiş, Büveyhîler gibi mahallî hanedanlar bağımsızlık kazanmışlardır. EMİRÜLÜMERALARIN YÖNETİMİNDE ABBÂSÎLER Râzî-Billâh (934-940) Halife Kahir-Billâh’ın hal’edilmesinden sonra hapishaneden çıkarılan Ebü’lAbbas Ahmed, Râzi-Billâh lakabıyla halife ilân edildi (934). Râzî’nin dönemi askeri ve idari yüksek bürokratlar arasındaki güç mücadelesiyle geçti. Bu süreç emirülümerâlık müessesesinin kurulmasına yolaçtı. Vezir İbn Mukle ile ordu kumandanı Muhammed b. Yakut arasındaki mücadele, Halifenin İbn Mukle tarafını tutmasıyla 935’de Muhammed b. Yakut’un ölümüyle neticelenmişti. Ancak bu sefer de Muhammed’in kardeşi Muzaer nüfuz kazanmaya başladı ve İbn Mukle görevden alındı. İbn Mukle’den sonra ardı ardına gelen vezirler hazinedeki sıkıntının yanısıra sürekli para isteyen askerler nedeniyle otorite tesis edemediler. Bu esnada çeşitli eyaletler vergilerini göndermemeye başlamışlardı. Bu durumda halife Râzî devlet otoritesini yeniden tesis etmek maksadıyla Basra valisi İbn Râik’i 936 yılında devlet işlerinde tek yetkili emirülümerâ tayin ederek görev ve sorumluluklarını ona devretti. O bütün işlerde halifeye danışmadan karar alabilmekte, adına para basılmakta ve hutbelerde zikredilmekteydi. İbn Râik’in bu gücü kısa sürede diğer devlet adamlarıyla karşı karşıya gelmesine yolaçtı. Önce Ahvaz valisi Ebû Abdullah Berîdi ve ardından Vâsıt’ta bulunan Türk asıllı nüfuzlu kumandanlardan Beckem ile mücadeleye girişti. 939 yılında ordusuyla Bağdat’a giren Beckem, halifeye baskı yaparak İbn Raik’i görevden uzaklaştırdı ve kendisini emirü’l-ümera tayin ettirdi. Beckem görevde kaldığı iki yıl boyunca devlet işlerini tekeline aldı. Râzî-Billâh, 938 yılında Beckem ile birlikte Hamdânîler’den Nâsırüddevle üzerine yürüyerek Musul’a hâkim oldu. Bu esnada Bağdat’ı elegeçiren İbn Râik’e Diyârımudar, Tarîkulfurât, Kınnesrîn ve Avâsım valilikleri verilerek Bağdat’tan uzaklaştırıldı (939). Bu yıllarda Bizans İmparatorluğu ve Büveyhîler’in saldırılarıyla da uğraşmak zorunda kalan Râzî-Billâh 940’ta vefat etti. Emîr III. Abdurrahman’ın Endülüs’te halifeliğini ilân etmesinin ardından bu dönemde Abbâsîler, Fâtımîler ve Endülüs Emevîleri olmak üzere İslâm dünyasında üç ayrı halife adına hutbe okunmaya başlanmıştır. Devlet otoritesini tesis etmek için kurulan emirü’l-ümerâlık ise devlet adamları ve komutanlar arasında rekabete yol açarak durumu daha da kötü hale getirmiştir. Râzî-Billâh döneminde halifenin Bağdat’tan başka hiçbir yerde otoritesinin kalmadı. Hazine ise askerin maaşını ve zaruri harcamaları karşılayamayacak düzeydeydi. Müttakı-Lillâh (940-944) Kardeşi Râzî-Billâh’ın vefatının ardından 940’da devlet adamları tarafından halife olarak seçilen Müttakı-Lillâh, hilafete gelmesinde önemli rol oynayan emîrülümerâ Beckem et-Türkî’nin, yönetime karşı ayaklanan Berîdîler’e art arda yenilerek, ertesi yıl katledilmesi sonucu zor durumda kaldı. Deylemli askerlerin Türklerle anlaşmazlığa düşerek Basra’daki Berîdîler’e katılmaları Müttakı’nın durumunu daha da zorlaştırdı. Halife, Vâsıt’a hâkim olan Ebû Abdullah el-Berîdî’nin Bağdat’ı elegeçirmesi üzerine onu vezir olarak atadı. Ancak Bağdat’ta halkın desteğini kazanamayan Berîdiler, Türk ve Deylemli askerlerin tepkisi sonucu bir ay içinde Bağdat’ı terketmek zorunda kaldı. Abbâsî Devleti’nde emirülümerâlık müessesesinin kurulmasının sebepleri neler olabilir? Halifelerin Abbâsî ordusundaki Türk kumandanları karşısında otoritelerinin zayıamasıyla birlikte bütün işlerde tek yetkili olarak tayin edilen kumandanlara verilen ad. 3 38 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Müttaki-Lillâh, Türk askerlerinin isteği üzerine Dımaşk’a kaçmış olan İbn Râik’i çağırıp emîrü’l-ümerâ tayin etti. Berîdîler meselesi Vâsıt’ın Abbâsî güçleri tarafından elegeçirilmesinden sonra anlaşmayla neticelendi. Ancak Tüzün ve Nûştegin gibi Türk kumandanlarının Bağdat’ta İbn Râik’e karşı isyana teşebbüs etmeleri ve Vâsıt’a giderek Berîdîler’e katılmaları üzerine 942’de Berîdîler’e hücum eden İbn Râik Deylemliler’den oluşan Berîdî ordusu karşısında yenilgiye uğradı. Savaştan sonra Halife Müttakı’nın, İbn Râik ile birlikte Hamdânîler’den yardım istemek için Musul’a gitmesi üzerine Bağdat’a giren Ebü’l-Hüseyin el-Berîdî Bağdat’a girerek şehri yağmaladı. Halife, İbn Raik Musul Hamdânî Emîri Hasan b. Abdullah tarafından ortadan kaldırılınca Emîr Hasan’ı ‘’Nâsırüddevle’’ lakabını vererek emîrülümerâ tayin etti (942). Halife Müttakı-Lillâh, Hamdânîler ve Türk kumandanlarının desteğinde Bağdat’a girdi. Düzeni sağlamak isteyen emirülümerâ Nâsırüddevle saray ve halifenin harcamalarını kıstı. Bağdat’ta ekonomik sıkıntı ve veba yüzünden güvenlik ortadan kalktı. Bunun üzerine otoriteyi sağlayamayan Nâsırüddevle emîrülümerâlık görevini bırakarak Bağdat’tan ayrıldı (943). Bu olayın ardından Türk kumandan Tüzün’e bağlı kuvvetler Bağdat’a kolaylıkla girdi. Bunun üzerine Halife Müttakı onu emîrü’l-ümerâ tayin etmek zorunda kaldı. Bu arada Büveyhîler Basra ve Vâsıt gibi şehirlere saldırmaya teşebbüs ettiler. Halife Bağdat’ta Tüzün’ün Berîdîler’le anlaştığı ve halifeyi onlara teslim edeceği söylentisinin yayılması üzerine Bağdat’ı ikinci defa terkederek Musul’da Hamdânîler’e sığındı. Tüzün hemen harekete geçip 944’de Hamdânîler’in başşehri Musul’u ele geçirince Hamdânîler Nusaybin’e kadar geri çekilmek zorunda kaldılar. Musul’un zaptından sonra Tüzün, Nâsırüddevle’ye başvurarak halifenin kendisine teslim edilmesini istedi. Endişeye kapılan halife Nâsırüddevle’nin yanından ayrılıp Rakka’ya gitti. Ancak Rakka’da Hamdânîler’le anlaşamayan Muttakı, Tüzün’le tekrar anlaşmak zorunda kaldı. Bağdat’a dönen halife 944’te Tüzün tarafından hal’edildi. Müttakı-Lillâh döneminde iç karışıklıklardan yararlanıp Urfa’ya kadar gelen Bizanslılar burada bir kilisede bulunan, Hz. Îsâ’ya ait mukaddes eşyanın kendilerine verilmesi için halifeye başvurdular. Müttakı, İslâm âlimlerinin görüşünü aldıktan sonra müslüman esirlerin serbest bırakılması karşılığında bu talebin yerine getirilmesine karar verdi (943-44). Emîrü’l-ümerânın devlet hayatındaki yeri MüttakıLillâh zamanında yaşanan gelişmelerle iyice belirginleşti. Halifenin göreceli güçsüzlüğü, ayrıca vezirliğin giderek sembolik bir makam haline gelmesi, emîrülümerânın kâtibinin resmen değilse de fiilen vezirin yerini alması sonucunu doğurdu. Müstekfî-Billâh (944-946) Emîrülümerâ Tüzün el-Muzaer tarafından halife ilan edilen Müstekfî döneminde iktidar Türk kumandanlarının, özelikle de Emîrülümerâ Tüzün ile İbn Şîrzâd’ın elindeydi. Halife ve vezirin hiçbir nüfuzu yoktu. Müstekfî-Billâh’ın halifeliğinin ilk yılında meydana gelen karışıklıklar sebebiyle Bağdat’ta ekonomik sıkıntı baş gösterdi ve halk şehri terketmeye başladı. Bağdat’ı tehdit etmekte olan Büveyhîler ilk fırsatta şehri işgal etmeye hazırlanıyorlardı. Bu sırada Emîrülümerâ Tüzün 945’de vefat etti ve yerine İbn Şîrzâd tayin edildi. Aralık 945’de Büveyhî Hükümdarı Ahmed Bağdat’a girdi. Halife Müstekfî, onu Muizzüddevle unvanıyla emîrülümerâ tayin etti. Deylemli askerler halkın evlerine girip yerleşirken Türk askerleri Bağdat’ı terkederek Hamdânîler’den Nâsırüddevle’nin yanına gittiler. Bu tarihten itibaren Bağdat ve Irak’ta Büveyhîler dönemi başlamış oldu. 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 39 Özet Abbâsîlerin ikinci dönem siyasi tarihini açıklayabilmek Halife Mu’tasım’ın Abbâsî ordusundaki Türk birliklerinin sayısını artırarak onlar için Bağdat dışında Sâmerrâ şehrini kurması Abbâsî tarihinde yeni bir dönemi başlatmıştır. 892 yılına kadar sürecek bu dönemde Türkler halife tayin edebilecek düzeye geldiler. Ancak Türklerin bu nüfuzu Arap ve Fars etnik unsurları rahatsız etmiştir. 892’de başşehrin tekrar Bağdat’a taşınması Türk nüfuzuna bir darbe indirmiş olmakla birlikte özellikle Mutemid’in ölümünün ardından bürokratlar ve kumandanlar arasındaki mücadele Abbâsî Devleti’ni yıpratmıştır. Râzî-Billâh’ın Muhammed İbn Râik’i emirülümera atamasıyla halifelerin yönetimde hiçbir etkinlikleri kalmadı. Bu dönem boyunca iç sorunlar ve isyanlar sebebiyle pek fazla yeni fetih yapılamamış, Bizans’la ilişkiler de durağan bir seyir izlemiştir. Bu dönemle birlikte Abbâsî toprakları parçalanmış, halifenin hâkimiyeti Bağdat ve Irak’la sınırlı kalmıştır. Abbâsîler’in ikinci döneminde siyasi, fikrî ve mezhebî hareketleri tartışabilmek İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren ortaya çıkan siyasi, mezhebi ve fikri hareketlere bu dönemde yenileri eklenmiştir. Bu dönemin ilk halifeleri mihne uygulamasını devam ettirdiler. Şiî ve Hâricî isyanları yer yer devam etmekle birlikte Bâbek’in liderliğinde Hürremiye ile Karmatîler gibi aşırı Şîi grupların çok tehlikeli ve uzun yıllar süren isyanlarının yanısıra, Zenc isyanı gibi toplumsal kalkışmalar Abbâsî Devleti’nin içe kapanmasına sebep oldu. Abbâsî tarihinin ikinci dönemine damgasını vuran Türk nüfûzu ve Samerrâ Devri ile Emirülümeralık gibi temel kavramları tanımlayabilmek Abbâsîler’in ikinci döneminde Mu’tasım ile başlayan idarede Türk nüfuzu Sâmerrâ döneminin başlamasıyla birlikte zirveye ulaşmış ve Türk kumandanlar halifeleri hal ve tayin imkânlarını elde tutmuşlardır. Bu dönemde Boğa el-Kebir, Boğa es-Sâğir, Vasîf, Bagîr et-Türkî gibi kumandanlar halifelerden daha önemli hale gelmişlerdir. Türklerin bu nüfuzu devlet merkezinin Bağdat’a taşınması neticesinde azalmış olmakla birlikte emirülümeralık’ın kurulmasının ardından bu kuruma tayin edilenler arasında da Türkler bulunmaktaydı. Abbâsîlerin dağılma sürecinin sebeplerini izah edebilmek Abbâsîler’in bu döneminde zayıf halifelerin bürokrat ve kumandanlar elinde adeta oyuncak haline gelmeleri devlet otoritesini ortada kaldırmıştır. Bunun sonucunda pek çok isyan çıkmış, Abbâsîler’e bağlı eyaletlerin büyük kısmı bağımsız hâle gelmiştir. Bu istikrarsızlık ekonomi ve uluslararası ticareti de olumsuz yönde etkilemiştir. Bütün bunlara kumandanlar ve bürokratlar arasındaki mücadele ve müsadereler (özel mülke devlet tarafından elkoyulması) askerlerin sık sık maaşlarının artırılmasını istemeleri, iktâ ve topak sisteminin bozulması devletin zayıamasına ve parçalanmasına sebep olmuş, dönemin sonunda hilafetin otoritesi Bağdat ve Irak’la sınırlı kalmıştır. 1 2 3 4 40 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım 1. Abbâsî Devleti’nde Türkler ilk defa aşağıdakilerden hangisi halife döneminde devlet yönetiminde etkin hâle gelmişlerdir? a. Ebû Câfer Mansur b. Harun Reşid c. Mu’tasım d. Mutazıd e. Mu’temid 2. Tolunoğulları Devleti aşağıdakilerden hangisi döneminde ortadan kaldırılmıştır? a. Harun Reşid b. Müktefî Billâh c. Mu’tasım d. Muktedir-Billâh e. Râzî-Billâh 3. Aşağıdakilerden hangisi Abbâsîler döneminin Türk kumandanlarından biri değildir? a. Afşin b. Boğa el-Kebîr c. Eşnas d. İnak e. Bâbek 4. Bizans’ın önemli şehirlerinden Amorion hangi yılda fethedilmiştir? a. 750 b. 838 c. 945 d. 853 e. 903 5. Abbâsîler’in son döneminde kurulan ve halifelerin bütün yetkilerini kendisine devrettikleri görevliye ne ad verilir? a. Hâcib b. Vezir c. Emirülümerâ d. Âmil e. Muhtesib 6. Mihne uygulamaları aşağıdakilerden hangisi döneminde kaldırılmıştır? a. Mütevekkil-Alellâh b. Mu’tasım c. Müstekfî-Billâh d. Râzi-Billâh e. Müttaki-Lillâh 7. Abbâsî tarihinde muhafız birlikleri tarafından katledilen ilk halife aşağıdakilerden hangisidir? a. Mu’tasım b. Vâsık c. Mu’tez d. Mütevekkil-Alellâh e. Râzi-Billâh 8. Aşağıdakilerden hangisi Türk askerlerini dengelemek üzere kurulan birliklerden biridir? a. Hürremiyye b. Kârimiyye c. Kârinîler d. Zutlar e. Meğâribe 9. Emirülümerâlık aşağıdakilerden hangisi tarafından kurulmuştur? a. Râzi-Billâh b. Vâsık c. Mütevekkil-Alellâh d. Müstaîn-Billâh e. Mühtedî-Billâh 10. Abbâsî başkenti aşağıdakilerden hangisi döneminde Sâmerrâ’dan Bağdat’a nakledilmiştir? a. Râzi-Billâh b. Kahir-Billâh c. Muttaki-Lillâh d. Mu’temid-Alellâh e. Muktedir-Billâh 2. Ünite - Abbasilerin II. Dönemi ve Merkezî Otoritenin Zayıflaması 41 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse, “Mu’tasım ve Türkler” bölümünü tekrar okuyunuz. 2. b Yanıtınız doğru değilse, “Müktefî-Billâh” adlı bölümü tekrar okuyunuz. 3. e Yanıtınız doğru değilse, “Mu’tasım-Billâh ve Türkler” adlı bölümü tekrar okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse, “Mu’tasım-Billâh ve Türkler” dönemini okuyunuz 5. c Yanıtınız doğru değilse, “Râzî-Billâh” bölümünü tekrar okuyunuz. 6. a Yanıtınız doğru değilse, “Mütevekkil-Alellâh” bölümünü tekrar okuyunuz. 7. d Yanıtınız doğru değilse, “Mütevekkil-Alellâh” adlı bölümü tekrar okuyunuz. 8. e Yanıtınız doğru değilse, “Müstaîn-Billâh” bölümünü tekrar okuyunuz. 9. a Yanıtınız doğru değilse, “Râzî-Billâh” bölümününü tekrar okuyunuz. 10. d Yanıtınız doğru değilse, “Mu’temid-Alellâh” bölümünü tekrar okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Mu’tasım tarafından Türk birliklerinin Abbâsî ordusunda yoğun bir biçimde kullanımı onlar için Sâmerrâ şehrinin kurulmasıyla sonuçlanmış, Bağdat bir müddet önemini kaybederek yönetimin merkezi Sâmerrâ olmuştur. Türk kumandanlar ellerindeki askerî güce bağlı olarak siyâsî nüfuz da kazanmışlar, ordudaki diğer etnik grupları pasifize ederek, halife hal’ ve tayin edecek bir konuma ulaşmışlardır. Halifeler zaman zaman güç kazandıklarında bu Türk kumandanları tasfiye etmeye çalışmışlar ve diğer etnik unsurlardan oluşan birlikler kurmuşlardır. Ordudaki bu çekişme ve güçsüz halifeler devletin çözülmesine yolaçmıştır. Sıra Sizde 2 Me’mun ve Mu’tasım dönemlerinde orduya çok miktarda alınan Türk askerleri ciddi bir yekûna ulaşıyordu. Ancak Mütevekkil’in izlediği Türk karşıtı politika nedeniyle orduda Türk askerlerin sayısı azalmıştı. Pek çok Türk asker de iç mücadeleler ve seferlerde hayatlarını kaybetmişlerdi. Özellikle Türk komutanlar ve halifeler arasındaki mücadele de iki taraf da önemli kayıplar verdiler. Büyük Türk kumandanlarının çoğu ortadan kaldırıldı. Halifeler tarafından Türk askerleri dengelemek için kurulan Meğâribe ve Şâkiriyye gibi grupların da sayıları artarak Türkler’e karşı alternatif oluşturdu. Sıra Sizde 3 Hâlifelerin askerî birlikler karşısında tamamen güçlerini kaybetmeleri, askerlerin sık sık para istemeleri, seferlere katılmak istememeleri, halifelerin kendi hayatlarından korkmaları, tayin edilen vezirlerin bu problemlerle başa çıkamayarak sıklıkla istifa etmeleri gibi sebeplerle halifeler kendilerini siyasi sorumluluktan kurtarmak maksadıyla bütün yeki ve sorumluluklarını güçlü bir kumandana devretmeleriyle sonuçlanmıştır. Yararlanılan Kaynaklar Algül, Hüseyin. (1986). İslâm Tarihi, İstanbul: Gonca Yayınevi, Apak, Adem. (2011). Anahatlarıyla İslâm Tarihi IV, İstanbul: Ensar Neşriyat, Avcı, Câsim. (2033). İslâm Bizans İlişkileri, İstanbul: Klasik Yayunevi, Azimli, Mehmet (2004). Abbâsîler Dönemi Bâbek İsyanı, Ankara: İlahiyat, Demirci, Mustafa. (2005). Siyah Öe, Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı, Konya, Çizgi Kitabevi, Yıldız, Hakkı Dursun. (1980). İslâmiyet ve Türkler, İstanbul: Çağrı Yayınevi, Yıldız, Hakkı Dursun. (ed.) (1986). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları. Yılmaz, Saim. (2006). Mutazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler, İstanbul: Kayıhan Yayınları. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (1988- ) İstanbul: TDV Yayınevi, “Abbâsîler”, “Mu’tasımBillâh”, “Mütevekkil-Alellâh”, “Müstain-Billâh”, “Mu’tez-Billâh”, “Mühtedi-Billâh”, “Mu’temidAlellâh”, “Mu’tazıd-Billâh” ve “Müktefî-Billâh”, “Muktedir-Billâh”, “Kâhir-Billâh”, Râzî-Billâh”, “Müttakı-Lillâh”, “Müstekfî-Billâh” maddeleri. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Büveyhîler’in İslâm siyasi tarihindeki yerini tanımlayabilecek; Tolunoğulları ve İhşidîler’in Türk-İslâm tarihi açısından önemini ifade edebilecek; Ağlebîler’in Avrupa’da İslâm kültürünün yayılmasına katkısını açıklayabilecek; Moğol İstilasının Abbasî toplumunda meydana getirdiği tahribatı açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Büveyhîler, Sâmânîler • Ağlebîler, İdrisîler, Mirdasîler • Tolunoğulları ve İhşidîler • Moğol İstilası İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Abbasîler Döneminde İslam Dünyası • 945 YILI SONRASINDA ABBASİ DEVLETİ • ASYA’DA KURULAN İSLÂM DEVLETLERİ • KUZEY AFRİKA’DAKİ İSLÂM DEVLETLERİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II 945 YILI SONRASINDA ABBASÎ DEVLETİ Abbasîlerin 750 yılında mevalinin de desteğini alarak iktidara gelmesi ile Emevî Devleti’nin siyasi varlığını sona erdirmişti. Bununla birlikte, bünyesinde pek çok farklı unsuru barındıran Abbasî Devleti daha ilk yıllarından itibaren iktidarın kontrolünden uzak bölgelerde bağımsız yahut yarı bağımlı faaliyet gösteren devletçiklerin varlığını kabullenmek zorunda kaldı. Abbasî Devleti’nin kurulmasından sadece beş yıl sonra, katliamdan kurtulmayı başaran Emevî ailesine mensup Abdurrahman b. Muaviye 756 yılında Endülüs’te bağımsız bir devlet kurmuştu. Abdurrahman’ın bu tavrı Kuzey Afrika’daki bazı kabile reislerini cesaretlendirmiş, müstakil devletler kurma gayretlerini üst seviyeye çıkarmıştı. Nitekim Endülüs Emevîleri’nin kuruluşundan iki yıl sonra, 758’de Sicilmâse’da Midrarîler, 761’de Tahert’te Rüstemîler, 788’de Fas’ta İdrisîler, 800’de Tunus’ta Ağlebîler ve 868’de Mısır’da Tolunoğulları bağımsız devletler kurdular. Söz konusu bu devletler Abbasîler’in nispeten parlak devirlerinde kurulmuşlardı. Bu nedenle yeri geldiği zaman halifeye bağlılık arz etmekten veya kendilerine göre daha güçlü olan Fâtımîler ve Endülüs Emevîleri arasında denge politikası izlemekten de geri kalmıyorlardı. IX. yüzyıla gelindiğinde Abbasî Devleti’nin nüfuzu Mısır’dan öteye geçemez hale gelmişti. Aslında Doğu eyaletlerindeki durum da Afrika’dakinden farklı değildi. Bu bölgede de Sâmânîler, Saârîler, Büveyhîler, Tahirîler ve Hamdânîler bağımsız devletler kurmuşlardı. 945 yılında Büveyhîler’in Bağdat’a girerek hâkimiyeti ele geçirmesi Abbasî Devleti açısından önemli bir kırılma noktası olarak kabul edilebilir. Büveyhîler’in gelişiyle birlikte hilafet merkezi Bağdat’ta yeni bir dönem başlamış, bu tarihten itibaren Şiî inanca mensup Büveyhî hanedan mensupları, her ne kadar siyasi nedenlerle Abbasî halifelerinin mevcudiyetine ses çıkarmamış olsalar da, devleti istedikleri gibi idare etmişler, halifeleri tayin veya hal’ yetkisine sahip olmuşlardı. Özetle, Abbasî halifelerinin yetkileri sadece sembolik hale gelmiş, siyasi hâkimiyet tamamen Büveyhîler’in eline geçmişti. Büveyhîler, halifeyi makamında bırakmak suretiyle sadece aynı mezhebe mensup oldukları Şiîlerin değil, aynı zamanda halifeye bağlı Sünnîlerin kontrolünü de ellerine geçirmiş oluyorlardı. Bu dönemde Bağdat İslâm dünyasının merkezi olmaktan çıkmıştı. Büveyhîler’in kurduğu bu baskı Selçukluların bölge üzerinde etkin rol oynamaya başladığı 1055 yılına kadar, yüz on yıl boyunca devam etti. Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 44 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Bu tarihte sünnî inancı benimsemiş olan Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Bağdat’a gelerek Abbasî halifesini Büveyhî baskısından kurtardı ve ona eski itibarını iade etti. Ancak halifeler bu defa da yaklaşık yarım asır boyunca sürecek Selçuklu hâkimiyeti altına girmiş oluyorlardı. Dolayısıyla Selçukluların gelişi halifeler açısından ilk başta bir kurtuluş gibi görünse de, aslında siyasi hâkimiyetin el değiştirmesinden başka bir anlam ifade etmiyordu. Bununla birlikte Selçuklular halife ile aynı mezhebe mensup oldukları için onun itibarını yükseltmişler, kurdukları medreseler vasıtasıyla Şiî düşünceye karşı fikri ve kültürel bir hareket de başlatmışlardı. Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra Büyük Selçuklu ülkesindeki iktidar mücadelesine dâhil olan Abbâsî halifeleri bazı siyasi başarılar elde ettilerse de bu durum çok uzun sürmedi. Harezmşah Alaeddin Tekiş 1194’te Selçukluları mağlup edince Harezmşahlar ile karşılaşmak zorunda kalan Abbasî halifesi Nâsır çareyi Cengiz Han’dan yardım istemekte buldu. Bu talep karşılığını buldu ve Alâeddin Tekiş’ten sonra Harezmşah tahtına çıkan ve Abbasî Devletini ortadan kaldırmayı düşünen Alâeddin Muhammed, Cengiz Han tarafından mağlup edilince, halifelik de bu zor durumdan kurtulmuş oldu. Harezmşahlar Devleti’nin Cengiz Han tarafından ortadan kaldırılması halifeliğin ömrünü bir süreliğine uzatsa da bu defa bölgede ciddi bir rakibi kalmayan Moğollar daha büyük bir tehdit haline geldiler. Cengiz Han idaresindeki Moğollar Semerkand, Buhara, Harezm, Belh gibi şehirleri yerle bir etmişlerdi. Bu saldırı hareketi Cengiz Han’ın ölümünden sonra da devam etti. Moğolların yeni kağanı Möngke kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’e gönderirken diğer kardeşi Hülâgü’yü de Ön Asya’ya sefer düzenlemekle görevlendirmişti. Tarihe İlhanlılar Devleti adıyla geçecek yeni bir devletin kurucusu olan Hülâgü’nün bu seferi, zaten zayıf olan Abbasî Devleti için tam manasıyla bir yıkım oldu. 1253’te sefer hazırlıklarını tamamlayıp yola çıkan Hülâgü, ilk olarak Alamut bölgesindeki Bâtınîleri ortadan kaldırmış, ardından Abbasî Devleti’nin başkenti Bağdat’ı hedef olarak seçmişti. Abbasîler’in başında bu dönemde halife olarak Mustasım-Billâh bulunuyordu. Hülâgü, 1257 sonlarında Tebriz’i ele geçirdikten sonra Bağdat’ı kuşattı. Yaklaşık elli gün süren çetin bir kuşatma sonucunda 10 Şubat 1258’de Abbasîlerin başkenti Moğolların eline geçti. Saldırıda Abbasî ailesine mensup pek çok kişi katledilmiş, Halife Mustasım-Billah bir çuvala konularak Moğol askerlerinin atlarının ayakları altında feci bir şekilde katledilmişti. İlhanlı saldırısı sırasında Bağdat’ta büyük bir tahribat meydana gelmiş, kütüphaneler yakılmış, evler harap olmuş, camiler ahır olarak kullanılmıştı. Hülâgü Han’ın Bağdat’ı ele geçirerek Abbasî halifesini katletmesi yaklaşık 500 yıllık Abbasî siyasi varlığının sona ermesi anlamına geliyordu. İlhanlı saldırısından kaçabilen bir kaç kişi Mısır’a kaçarak Memlük Devleti’nin himayesi altına girdiler ve sembolik olarak halifeliklerini sürdürdüler. ASYA’DA KURULAN İSLÂM DEVLETLERİ Sâmanîler (819-1005) İran veya Türk kökenli olduğu ileri sürülen Sâmânîlerin kurucusu Belh hâkimi Sâmânhudât’tır. Sâmânîler isimlerini ilk defa, Abbasîler’e karşı Horasan’da ayaklanan Râfî b. Leys’in isyanının bastırılması sırasında duyurmuşlardı. Halife Me’mun isyanın bastırılmasındaki yardımlarından dolayı Esed b. Sâmânhudat’ın torunlarından Nuh’a Semerkand, Ahmed’e Fergana, Yahya’ya Şâş ve Ebu’l-Fazl İlyas’a da Herat valiliklerini vermişti. Temelleri bu şekilde atılan Sâmânîler bu şekilde daha başından itibaren dört kola ayrılmış oldular. Ailenin Herat kolu 863’te Saârîler tarafından ortadan kaldırıldı. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 45 IX. asrın sonlarında ailenin reisi olarak Nuh b. Esed ön plana çıkmıştı. Hâkimiyet bölgesini güvence altına almak isteyen Nuh, Abbasîler ve Tahirîler’e karşı dostâne bir politika izledi. Nuh’un ölümünden sonra devletin başına önce kardeşi Ahmed, daha sonra da Ahmed’in oğlu Nasr geçti. 874-75 yılında Halife Mutemid tarafından Maveraünnehir bölgesinin hâkimiyeti kendisine tevcih edilen Nasr, kardeşi İsmail’i Buhara’ya vali tayin etti. Buhara’da güçlü bir idare tesis eden İsmail bir süre sonra Tahirîler’in de desteğini alarak ağabeyine karşı ayaklandı ise de, isyan büyümeden anlaşma sağlandı. Bu olaydan sonra yeniden güven ortamı sağlayan İsmail, ağabeyinin 892’deki vefatının ardından devletin başına geçti. İlk icraat olarak, başkenti Buhara’ya taşıdı. İsmail bölgede çok daha güçlü bir siyasi yapı oluşturmayı hedeiyordu. Bu amaçla ilk önce gayrimüslim Türklerin Maverünnehir bölgesine yaptıkları akınları durdurmak için Talas üzerine sefer düzenledi. Bu sefer, devletin doğudaki en geniş sınırlarına ulaşmasıyla neticelendi. Daha sonra yönünü batıya çeviren İsmail 900’de Saârîleri mağlup ederek Taberistan ve Deylem bölgelerini ele geçirdi. İsmail b. Ahmed 907 yılında vefat etti ve yerine oğlu Ahmed geçti. Ahmed, Saârî idaresindeki Sistan’ı ele geçirdi ise de bir isyan sırasında öldürülünce, küçük yaştaki oğlu Nasr tahta çıktı. II. Nasr ülkedeki isyanları bastırdıktan sonra Sistan ve Taberistan’da yeniden hâkimiyet kurdu. 940 yılında Büveyhîler’le ittifak yapıp Ziyârîleri yenilgiye uğrattı. Aynı yıl içerisinde vefat eden II. Nasr ülkesini batıdaki en geniş sınırlarına ulaştırmıştı. II. Nasr’ın ölümü üzerine tahta çıkan oğlu I. Nuh, Bâtınîleri mağlup edip, iç isyanları bastırdıktan sonra Büveyhîler’in üzerine yürüyerek bu devleti vergiye bağladı. 954’te I. Nuh’un ölümü üzerine yerine geçen oğlu I. Abdülmelik’in yedi yıllık saltanatının önemli bir bölümü Büveyhîler’le mücadele içerisinde geçti. Abdülmelik devrinde başta Alp Tigin olmak üzere Türk kumandanların devlet içerisindeki nüfuzu bir hayli güçlenmişti. Abdülmelik’ten sonra tahta çıkan oğlu Nasr’ın yaşı küçük olduğu için devlet ileri gelenleri I. Mansur b. Nuh’u hükümdar olarak kabul ettiler. Oldukça başarılı bir hükümdar olan I. Mansur, Sâmânî Devleti’ne eski güç ve itibarını yeniden kazandırdı. O, ülkedeki emirlerin isyanlarını bastırdığı gibi Saârîler ve Büveyhîlerle mücadele etti. Resim 3.1 Sâmânî hükümdarı İsmail b. Ahmed’in türbesi / Buhara Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/ File:SâmânîdenMausoleum_2006.jpg 46 İslam Tarihi ve Medeniyeti II I. Mansur’dan sonra başa geçen II. Nuh devrinde yönetimde bilhassa Simcûrî hanedanının siyasi baskısı hissedilmeye başlanmıştı. Bilhassa iç karışıklıkların bastırılmasında önemli rol oynayan Ebu’l-Hasan es-Simcurî ve onun oğlu Ebu Ali hükümdar üzerinde güçlü bir baskı kurmuşlardı. Öyle ki, Ebû Ali, II. Nasr ile arası bozulunca Sâmânîlere karşı Karahanlılar’la anlaşmış, anlaşma gereğince Buhara, Harun Buğra Han tarafından ele geçirilmişti. II. Nuh, ülkesini bu sıkıntılı durumdan kurtarmak için Selçuklu Türkleri ve Gazneliler ile anlaşarak Buhara’yı geri almayı başardı. 996’da Sâmânî ülkesi bir kez daha Karahanlı saldırısına uğradı ancak Gazneli hükümdarı Sebüktegin’in devreye girmesiyle Katvan Çölü sınır olmak üzere taraar arasında anlaşma sağlandı. Simcûrî ailesinin İslâm tarihi içerisindeki yerini ve önemini kısaca açıklayınız? Gazneliler’in Samânîler’e verdiği destek II. Nuh’tan sonra başa geçen II. Mansur’un yanlış politikaları yüzünden bozuldu. Horasan valiliğinin Hâcib Begtüzün’e verilmesini kabul etmeyen Gazneli Mahmud, II. Mansur’un üzerine yürüdü. Tam da bu sırada Sâmânî hükümdarı tahttan indirilmiş ve yerine II. Abdülmelik geçirilmişti. Yeni hükümdar saltanatının daha başında mücadele etmek zorunda kaldığı Gazneli Mahmud karşısında ağır bir yenilgi aldı. Horasan bölgesi Gazneliler’in eline geçti. Aynı yıl içerisinde Buhara’ya yürüyen Karahanlılar ise şehri ele geçirerek Sâmânî ailesinin mensuplarını Özkent’e götürüp hapsettiler. Ertesi yıl hapisten kurtulmayı başaran İsmail b. Nuh tekrar Buhara’yı ele geçirip Karahanlılar ve Gazneliler ile mücadeleye girişti ise de pek bir başarı elde edemedi. Maveraünnehir’de Karahanlılar’la yaptığı mücadeleyi kaybeden İsmail 1005’te Merv civarında Arap kabileleri tarafından öldürülünce Sâmânîler Devleti’nin siyasi varlığı sona ermiş oldu. Tahirîler (821-873) Abbasîler Devleti içerisinde müstakil olarak kurulmuş ilk devlettir. Adını İran asıllı Tahir b. el-Hüseyin’den alan hanedanın mensupları siyaset sahnesine Doğu Horasan’da valilik yaptıkları dönemde çıkmışlardır. Harun Reşid tarafından 775 yılında Buşenc valiliğine getirilen Tahir, bölgedeki Haricilere karşı kazandığı başarılarla adını duyurmuş, halifenin ölümünden sonra oğulları Emin ile Me’mun arasındaki taht mücadelelerine müdahil olmuştu. Tahir bu mücadelede Me’mun’un yanında yer aldı, Emin’in gönderdiği birlikleri yenilgiye uğratarak Hemedan, Kazvin, Hulvan, Vâsıt, Kûfe ve Basra şehirlerini ele geçirdi. Ardından Bağdat üzerine yürüyerek kaçmak isteyen Halife Emin’i katledip Me’mun’u halife ilan etti. Halife Emin’in bu şekilde bir emir tarafından öldürülmesi Arap ahali arasında büyük bir tepkiyle karşılanmıştı. Bu sebeple kendisini güvende hissetmeyen Tahir Bağdat’tan ayrılıp Suriye bölgesine gitti. Ancak bu durum çok kısa sürdü. Zira kendisine taht yolunu açan Tahir’i ödüllendirmek isteyen Halife Memun onu Bağdad sahibü’ş-şurta’lığına getirdi. Bir süre Bağdat’ta kalan Tahir, halifenin ağabeyi Emin’in intikamını alabileceği korkusuyla kendisini güvende hissetmediğinden, şehirden uzaklaşmak amacıyla Horasan ve Sistan bölgesinin valiliğini istedi. Bu isteği kabul edilince Sistan’a gitti. Burada gücünü iyice artırdı ve kendi adına para bastırıp halifenin adını hutbeden çıkartarak 822’de bağımsızlığını ilan etti. Tahir, bağımsızlık ilanının ertesi günü şüpheli bir şekilde yatağında ölü bulununca halifenin de onayıyla yerine oğlu Talha geçti. Altı yıllık valiliği süresince Harici isyanlarıyla boğuşan Talha’dan sonra, daha babasının sağlığında kazandığı başarılarıyla adını duyurmuş olan oğlu Abdullah, Horasan valisi oldu. Abdullah, 1 İslâm devletlerinde emniyet ve asayişi sağlamakla görevli teşkilata şurta adı verilmişti. Kökeni Hz. Peygamber devrine kadar uzanan şurtanın idari ve adli görevleri Abbasîler döneminde oldukça genişletilmiş, sahib-i şurta unvanını taşıyanlar hilafet merkezi Bağdat’ta emir ve valilere denk sayılmışlardı. Halife, en sadık dostu ve yardımcısı durumundaki sahib-i şurta ile önemli meseleleri müzakere eder, resmî yazışmaları ona okuturdu. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 47 830’da Nişabur’u başkent yaptı. Daha sonra Hariciler ve Türk asıllı komutan Afşin ile mücadele etti. Afşin’i Mutasım’ın gözünden düşürerek öldürülmesini sağladı. Ardından yönünü Oğuz ülkesine çevirerek oğlu Tahir vasıtasıyla daha önce hiç fethedilmemiş bölgeleri ele geçirdi. Onun ölümünün ardından başa geçen oğlu II. Tahir devrinde çok sayıda isyan çıktı. İsyanları bastırmayı başaramayan II. Tahir Sistan’daki hâkimiyetini kaybetti. Onun zevk ve eğlence düşkünü oğlu Muhammed devrinde ise devletin durumu daha da kötüye gitti. Muhammed’in yönetimine itiraz eden valiler birer birer isyan etmeye başladılar. İsyanlar yüzünden önce Horasan Tahirîler’in kontrolünden çıktı, ardından da Taberistan ve Rey Zeydîler’in, Sistan, Kirman ve Herat ise Saârîler’in eline geçince Tahirîler’in siyasi varlığı sona erdi (873). Saârîler (861-1003) İran’ın doğusundaki Sistan bölgesinde hüküm süren Saârî hanedanı Yakub b. Leys es-Saâr tarafından kurulmuştur. Sistan’ın yanı sıra Gazne, Gerdiz, KâbulBâmiyan bölgelerine de hâkim olan Yakub, bölgedeki Abbasî valileriyle savaşmış, ardından 873’te Nişabur’a girerek buradaki Tahirî idaresine son vermişti. Bölgedeki hâkimiyetini daha da sağlamlaştırmak isteyen Yakub, 873 Ağustos’unda yapılan savaşta Abbasîlere yenilince fetihlerini durdurmak zorunda kaldı. Bu savaştan üç yıl sonra vefat eden Yakub’un yerine kardeşi Amr geçti. Amr b. Leys es-Saâr ilk iş olarak Halife Mutemid’e bağlılığını bildirdi. Bu şekilde halifenin teveccühünü kazandıktan sonra ülkesindeki iç isyanları bastırmaya çalıştı. Fakat 880’de Ahmed b. Abdullah el-Hucistânî ile yaptığı savaşı kaybetti. Savaş sonucunda Nişabur’u ele geçiren Hucistânî kendi adına hutbe okutmaya başladı. Aldığı yenilgiden sonra Nişabur’u terk eden Amr bu defa Abbasî halifesine karşı mücadeleye girişti. Bu sırada Tolunoğlu devleti hükümdarı Humareveyh ile savaş halinde olan Halife, Amr’ın taleplerini kabul etmek zorunda kaldı ve Kirman, Fars ve Horasan’ı 10 milyon dirhem karşılığında ona ikta olarak verdi. Bu barışa rağmen Halife Muvaak’ın düşmanca tavırları devam ettiği için bir süre sonra yeniden savaş başladı. Halife karşısında galip gelen Amr, 890’da Şiraz’a girdi. Bu sırada Abbasîler’de iktidar değişikliği olmuş, Muvaak’ın yerine Mutazıd halife seçilmişti. Yeni halife, Amr ile anlaşma yolunu tercih etti ve onu Horasan valisi tayin etti. Halife Mutazıd ile iyi ilişkiler kuran Amr, başta 892 yılındaki Râfî b. Herseme isyanı olmak üzere pek çok isyanın bastırılmasında halifeye yardım etti. Bu yardımlar neticesinde Horasan’ın Ceyhun nehrine kadar olan bölümü kendisine tevcih edilen Amr, İran’daki hâkimiyetini iyice pekiştirdi. Amr kısa bir süre sonra Maveraünnehir bölgesinin idaresinin de kendi uhdesine verilmesini istedi. Yaptığı bu teklif halife tarafından olumlu karşılandı ve Sâmânî emiri İsmail b. Ahmed’i azledilerek yerine Amr Maveraünnehir valisi tayin edildi. Ancak bu tayin Sâmânîler ile Saârîler’in arasında savaş çıkmasıyla neticelendi. 900 yılında İsmail b. Ahmed ile yapılan savaşta Amr esir edilince, Horasan Sâmânî hâkimiyeti altına girdi. Amr’ın esir edilmesi Saârîler’in yeni liderinin kim olacağı konusundaki amansız tartışmaları da beraberinde getirdi. Saltanat kavgaları ve iç karışıklıklar yüzünden Horasan, Kirman ve Fars bölgeleri Saârîler’in elinden çıktı. İktidar mücadeleleri hanedanın Leysîler ve Halefîler olarak ikiye ayrılmasıyla neticelendi. Yeniden Sistan’da hüküm sürmeye başlayan Leysîler kolu 911’de Sâmânî emiri Ahmed b. İsmail tarafından ortadan kaldırıldı. Bu olaydan yaklaşık 12 yıl sonra Halefîler koluna mensup Ebu Cafer Ahmed Sistan’ı ele geçirerek bölgede yeniden Saârî hâkimiyetini tesis etti. Bu tarihten itibaren yaklaşık 40 yıl boyunca idareyi elinde 48 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tutan Ebu Cafer, 963’te gulamlarından biri tarafından içki meclisinde öldürülünce yerine oğlu Ebu Ahmed Halef es-Saâr geçti. Ebu Ahmed, Gazneli Mahmud’un amcası Buğracuk’un idaresindeki Bûşenc ve Kuhistan bölgelerini ele geçirdi. Bu mücadeleler sırasında Buğracuk öldürüldü. Amcasının ölümünü haber alan Sultan Mahmud intikam almak için Saârîler’in üzerine yürüdü ise de, Ebu Ahmed’in tabiiyet arz etmesi üzerine anlaşma yapıldı. Ancak, bir süre sonra bölgede bir kez daha karışıklıklar baş gösterince Sistan’a yürüyen Sultan Mahmud, Saârî hâkimiyetine son verdi. Büveyhîler (932-1062) Hazar Denizi’nin güneybatı kıyılarındaki Deylem adlı bölgede kurulan Büveyhîler Ortaçağ’ın en önemli devletleri arasında yer alıyordu. Adını Sasânî hükümdarı Behram Gûr’un soyundan geldiği rivayet edilen Büveyh b. Fennâ’dan alan bu hanedanın yaşadığı Deylem bölgesi başlangıçta Mecusi inanca mensupken, X. Yüzyılda Hz. Ali’nin soyundan gelen Hasan el-Utruş’un gayretleriyle İslâmiyet’i benimsemişti. Bu vesileyle, daha kurulduğu dönemden itibaren Şiî inancı benimseyen Büveyhîler siyaset sahnesine çıktıkları ilk yıllarda önce Sâmânîlerin ardından da Ziyârîlerin himayesi altına girmişti. 932 yılında Büveyh’in üç oğlundan büyüğü olan Ali bağımsız bir devlet kurmak amacıyla önce İsfahan’ı, ardından da Fars ve Şiraz’ı ele geçirdi. Bu dönemdeki en güçlü rakipleri olan Ziyârîlerin reisi Merdavic’in öldürülmesinden sonra iyice rahatlayan Ali, Hazar Denizi kıyılarındaki toprakların tamamını hâkimiyeti altına aldı. Bu arada Ali’nin kardeşleri Hasan ve Ahmed de bazı şehirleri ele geçirmişlerdi. 940’ların başında Huzistan bölgesinde hâkimiyet kuran Büveyhoğulları 945’te Bağdat’a girerek Halife Müstekfi-Billah’ı tahttan indirerek yerine, Muti-Lillah’ı halife tayin ettiler. Büveyhîler’in Bağdat’ı işgali Abbasî hilafetinin çöküş içerisine girmesi anlamına geliyordu. Kısa süre içerisinde hilafet merkezinde tartışmasız bir üstünlük kuran Büveyhîler, bu dönemde Fars ve Huzistan, Kirman, Cibal ve Irak olmak üzere dört farklı bölgede hüküm sürüyorlardı. Büveyhî idaresi bu şekilde parçalı bir yapı arzetmekle beraber, herhangi bir siyasi ayrışma baş göstermemiş, Ali’nin politikaları diğer kardeşleri tarafından da benimsenmişti. Devletin asıl kurucusu olarak kabul edilen Ali 949 yılında öldüğü zaman geride hiç erkek çocuk bırakmamıştı. Bu nedenle onun hâkim olduğu bölgeye Hasan’ın oğlu Adüdüddevle sahip oldu. İlerleyen yıllarda ailenin diğer büyükleri Hasan ve Ahmed de vefat edince bütün Büveyhî toprakları Adüdüddevle’nin kontrolüne girdi. Son derece başarılı bir devlet adamı olan Adüdüddevle’nin iktidarda bulunduğu dönem Büveyhîlerin en güçlü ve parlak devri olarak kabul edilir. Ancak onun 983’te ölümünden sonra oğulları arasında başlayan taht mücadelesi devletin zayıamasına neden oldu. Nihayet uzun mücadeleler neticesinde rakiplerini bertaraf etmeyi başaran Bahâüddevle, Bağdat’ta Büveyhî tahtına oturup yeniden istikrarı sağladı. Onun bu mücadeleler sırasındaki en büyük rakibi İsfahan, Hemedan ve Rey’i ele geçiren yeğeni Fahrüddevle olmuştu. Bahâüddevle’nin kurduğu birlik 1012’de vefatıyla yerini bir kez daha kargaşa ortamına bıraktı. Hanedan üyeleri arasındaki iktidar mücadelesinden yararlanan Kâkûyîler, Hemedan ve İsfahan’daki Büveyhî hâkimiyetine son verdiler. 1029 yılında Rey’i ele geçiren Gazneli Mahmud Büveyhîler’in Cibal kolunu ortadan kaldırdı. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 49 Büveyhîler’in Bağdat kolunun durumu ise diğer bölgelerdekine oranla biraz daha iyiydi. 1044’te Bağdat’ta hâkim olan Ebu Kalicar kısa sürede Büveyhîler’in Irak, Fars ve Kirman kollarını birleştirmişti. Ancak bu kez de bölgede, 1040’ta Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler’i mağlup eden Selçuklu Türkmenleri tehdit oluşturmaya başlamışlardı. Çağrı Bey’in oğlu Kavurd’un 1048’de Kirman’daki Büveyhî varlığını sona erdirdiği sırada Ebu Kalicar ölmüş, yerine oğlu Hüsrev Firûz geçmişti. Bu arada dönemin Abbasî halifesi Kaim-Biemrillah bu değişikliğe onay vermekle birlikte, bir yandan da Tuğrul Bey’e haber göndererek kendisini Büveyhî baskısından kurtarmasını rica etmişti. Bu talebe olumlu yanıt veren Tuğrul Bey, 1055’te Bağdat’a girdi ve buradaki 110 yıllık Büveyhî hâkimiyetine son verdi. İlerleyen yıllarda bölgedeki baskısını iyice artıran Tuğrul Bey 1062’de Büveyhîler’in diğer şubelerini de ortadan kaldırarak bütün Büveyhî topraklarını ele geçirdi. Uzunca bir süre, oldukça geniş bir sahada hüküm süren Büveyhîler Fars kültürüne önem vermişler, kültür ve sanat alanında oldukça ileri seviyeyi yakalamışlardı. Büveyhîler bilhassa yönetim ve devlet teşkilatı açısından sonraki Türk-İslâm devletlerini etkilemişlerdi. İbn Nedim meşhur el-Fihrist adlı eserini Büveyhî hâkimiyeti altındaki Bağdat’ta yazmıştı. Yine bu dönemde Hz. Ali’nin söz ve hikmetlerinin anlatıldığı Nehcü’l-Belâgâ adlı eserin yazarı Şerif Ebu’l-Hasan er-Râdî ve İran’ın milli şairi kabul edilen Şehnâme yazarı Firdevsî de Büveyhî hükümdarlarının iltifatına mazhar olmuşlardı. Hamdânîler (905-1004) Arapların büyük kabilelerinden Rebia’ya mensup Hamdân b. Hamdûn tarafından kuruldu. Haricîlerle yaptığı savaşlarda gösterdiği başarılarla adını duyuran Hamdân, 885’te Mardin’i ele geçirmiş, ancak şehri geri alan halife tarafından hapse atılmış ve yerine oğlu Hüseyin geçirilmişti. Halife, Haricî ayaklanmalarının bastırılması ve Tolunoğulları’nın ortadan kaldırılmasında büyük yardımlarını gördüğü Hüseyin’i Mısır valisi yaptı ise de, o yönetilmesi son derece zor olan bu bölgeyi istemedi. Bu arada Suriye’deki Karmatîler ile de mücadele eden Hüseyin b. Hamdan, 909’da Mutez’i halife yapmak için düzenlenen tertibe katılınca, yeni halife Muktefi tarafından öldürüldü. Resim 3.2 Büveyhî hükümdarı Ebu Kalicar’a ait gümüş dirhem Kaynak: http:// www.coinarchives. com 50 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Halife Muktefi, Hüseyin’i öldürmekle birlikte, kendisine sadık olan kardeşlerine dokunmamış; bu üç kardeşten Ebu’l-Heyca’ya Musul, İbrahim’e Diyarırebia, Said’e de Nihavend valiliklerini vermişti. Oldukça güçlü bir şahsiyet olan Ebu’l-Heyca dönemin siyasi tarihinde etkin bir rol oynadı. İlk olarak kardeşlerini sindirdikten sonra hâkimiyet bölgesindeki iç isyanları bastırdı. Daha sonra Abbasî Devleti’nin iç işlerine karışarak 929 yılında halife Muktedir’i hal’edip yerine Kahir-Billah’ı geçirdi. Yeni halife bu yardımından dolayı kendisine Hulvan, Dînever, Hemedân ve Kirmanşah şehirlerinin yönetimini verdi. Ancak bu sırada hilafet merkezinde yeni bir karışıklık ortaya çıkmış ve Muktedir yeniden halife ilan edilmişti. Derhal bu duruma müdahale etmek amacıyla harekete geçen Ebu’l-Heyca bu karışıklık sırasında öldürüldü. Ebu’l-Heyca’nın öldürülmesi Hamdânîler’in Musul ve Halep olmak üzere iki kola ayrılmalarına neden oldu. Musul kolunu kuran Hasan b. Ebu’l-Heyca 942’de halifeye karşı ayaklanan İbn Raik’i öldürünce halife tarafından Nasırüddevle unvanıyla ödüllendirildi. Halife aynı zamanda Hasan’ı emirü’l-ümera tayin etmişti. Bağdat’taki bu görevi bir yıl kadar sürdüren Hasan ertesi yıl yerini Türk asıllı Tüzün’e bıraktı. Fakat bir süre sonra halife ile Tüzün’ün arası bozuldu, hayatından endişe etmeye başlayan Halife Müttaki, 943’te Hamdânîler’e sığındı. Olayın ardından Musul’a yürüyen Tüzün, yapılan mücadelede Hamdânîler’i mağlup etti. Ardından gözlerini oydurduğu Müttaki’yi azledip yerine Müstekfi’yi halife ilan etti. Gerek bu durum gerekse Ebu’l-Heyca’nın daha önce bahsedilen faaliyetleri, emirlerin bu dönemde Abbasî hilafetinin siyasi tarihinin şekillenmesinde ne derece etkin olduklarını göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Aynı şekilde bu husus, Abbasî halifelerinin yerel emirler arasında bir denge politikası oluşturmaya çalışırken kendi siyasi iktidarlarını nasıl zayıattıklarını, emirlerin elinde oyuncak olduklarını, dolayısıyla Abbasî halifeliğinin nasıl hızla yıkılışa sürüklendiğini göstermesi bakımından da oldukça mühimdir. Tüzün’ün bu şekilde Hamdanîler’i mağlup edip halifeyi değiştirmesinden iki yıl sonra bölgede Büveyhî tehlikesi baş gösterdi. 945’te Bağdat’ı ele geçiren Büveyhîler, yıllık vergi ödemeleri koşuluyla Hamdânîler ile anlaşma yaptılar. Bu şekilde siyasi varlığını biraz daha devam ettirmeyi başaran Musul Hamdânîleri 964 yılında başlarında bulunan Gazanfer’in Büveyhîler tarafından öldürülmesi neticesinde tarihten silindiler. Hamdânîler’in Halep kolu ise Ebu’l-Heyca’nın diğer oğlu Seyfüddevle Ali tarafından kurulmuştu. Halep’i ele geçiren Ali, İhşidîler ile mücadeleye girişmiş, Kuzey Suriye’nin tamamını hâkimiyeti altına almıştı. Ardından Bizans şehirlerine akınlar düzenlemeye başlayan Ali bilhassa 953 yılından sonraki dönemde bölgedeki Bizans güçlerine karşı bariz bir üstünlük kurdu. Seyfüddevle’nin bu başarıları bölgeye yapılan Bizans akınlarını kesmesi bakımından son derece önemlidir. 967 yılı başlarında hastalanan Seyfüddevle’nin ölümünden sonra, yaklaşık yirmi yıl boyunca iç isyanlar ve Bizans saldırıları ile uğraşacak olan oğlu Sadüddevle, onun ölümünden sonra ise Ebu’l-Fezail Hamdânî emiri oldular. Ebu’l-Fezail devrinde bölgedeki Bizans ve Fâtımî baskısı iyice artmış, Fâtımîler Halep’i kuşatmışlardı. O, Bizans İmparatoru II. Basileus’un yardımıyla bu saldırıyı savuşturmayı başardıysa da 1002 yılında zehirlenerek öldürülünce devlet iyice zayıadı ve Hamdânî Devleti iki yıl sonra Fâtımîler tarafından ortadan kaldırıldı. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 51 İlim ve kültür sahasında önemli gelişmelere sahne olan Hamdânî topraklarından çok sayıda âlim yetişmişti. Meşhur Farabî, Kitabü’l-Egânî isimli eserin yazarı Ebü’l-Ferec el-İsfahanî, Kitabü’l-İrşad yazarı Şeyh Müfid ve ünlü mutasavvıf Hallac-ı Mansur, Hamdânî hükümdarlarının iltifatına mazhar olmuş şahsiyetlerden bazılarıydı. Mirdasîler (1024-1080) Benî Kilab kabilesine mensup Esedüddevle Salih b. Mirdas tarafından Suriye’de kurulan Mirdasîler Şiî inancı benimsemişlerdi. XI. Asrın başlarında Kuzey Suriye’yi hâkimiyeti altında bulunduran Salih, Fatımî halifesi adına hutbe okutup bağlılığını bildirmişti. Salih daha sonra Halep bölgesini ele geçirerek Mirdasîler hanedanının temellerini atmış, ardından Suriye, Baalbek, Hısnıakkar ve Sayda bölgelerini ele geçirmişti. Kendisiyle aynı mezhebe mensup olmasına rağmen Salih’in bu derece güçlenmesinden endişeye kapılan Fâtımî halifesi Zâhir, 1028’de Salih’i mağlup etti. Fâtımîlerle yapılan bu savaş esnasında öldürülen Salih’in yerine geçen oğulları Şiblüddevle Nasr ve Muizüddevle Simal iktidarı aralarında paylaştılar. Bu arada durumun karışıklığından istifade etmeye çalışan Bizans Devleti’ne bağlı Antakya valisi bölgeye bir akın düzenlemişti. İki ordu 1029 Temmuz’unda karşılaştı ve savaştan Mirdasî birlikleri galip ayrıldı. Ertesi yıl İmparator III. Romanos Argyros intikam amacıyla yeni bir sefer daha düzenledi ise de, savaş yine Bizans’ın yenilgisiyle sonuçlandı. Bu dönemde kardeşini bertaraf eden Nasr Halep’te tek başına hâkimiyetini ilan etmişti. Bu hareketinin Fatımî halifesinin tepkisini çekeceğinden endişelendiği için Bizans ile anlaşma yoluna gitti ve imparatora tabiiyetini arz etti. Ancak İmparator IV. Mihail, Fâtımîler ile arasının bozulmasını istemediği için Nasr’a halife ile anlaşmasını tavsiye etti. Fakat Nasr, Fâtımîler ile anlaşma sağlayamadığı gibi 1038 yılında yapılan savaşta öldürüldü ve elindeki bölgeler kardeşi Simal tarafından geri alınıncaya kadar bu devletin hâkimiyeti altına girdi. 1042’de Halep’i ele geçiren Simal, sürekli hale gelen Türkmen akınlarından bunalan Bizans’ın on yıllık barış anlaşmasının yenilenmesi teklifini kabul etti. Ancak bu anlaşma Fâtımîler ile Mirdasîler’in aralarının yeniden bozulmasına neden oldu. Simal, 1050 yılında yapılan savaşı kazanmakla birlikte Fâtımîlerden çekindiği için halifeye bağlılığını arz etti. Böylece bölgedeki hâkimiyetini korumayı başardı. Bu arada Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in ölümü üzerine Arslan Besasiri bölgeye gelmişti. Onun nüfuzundan çekinen Simal, Rahbe’yi ona teslim etti. Ardından Halife Mustansir’a elçi gönderip Cübeyl, Beyrut ve Akkâ’nın kendisine verilmesi karşılığında Halep’i Fâtımîlere bırakabileceğini bildirdi. Teklifi kabul edilince 1057’de Halep bir kez daha Fâtımîler’in eline geçti. Ancak Mirdasîler’in ileri gelenleri bu anlaşmaya itiraz etmişlerdi. Bu nedenle 1060’ta Fatımîleri Halep’ten çıkaran Mirdasîler şehri yeniden ele geçirdiler. Simal tekrar Halep’e geldi, iki yıl boyunca Bizans ile başarılı savaşlar yaptıktan sonra 1062’de öldü. Onun ölümünden sonra gerçekleşen taht mücadelesini kazanan Mahmud, 1065’te Halep’e hâkim olup Mirdasîler’in başına geçti. Bu arada bölgedeki Türkmen akınları çoğalmış, hâkimiyetini sağlamlaştırmak isteyen Bizans İmparatoru Romanos Diogenes bazı şehirleri ele geçirmişti. Gerek Bizans tehdidinden gerekse Türkmenlerin baskısından çekinen Mahmud, Sultan Alp Arslan’ın yüksek hâkimiyetini tanıyıp Abbasî Halifesi Kaim-Biemrillah adına hutbe okuttu. 52 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Sultan Alp Arslan’ın emriyle Dımaşk’ın fethine katılan Emir Mahmud’un 1075’te vefatından sonra büyük oğlu Celalüddevle devletin başına geçti. Bu arada Türkiye Selçuklularının kurucusu Süleyman Şah Halep’i kuşatmıştı. Celalüddevle kendisinin Selçuklu nâibi olduğunu söylemek suretiyle kuşatmayı kaldırtıp, ardından Bizans’ın elindeki Menbic’i ele geçirdi. Ancak seferde kendisine yardımcı olan Türkmenleri bertaraf etmek isterken öldürüldü. Celalüddevle’nin ölümü sonrasında kardeşleri Sabık ile Vessab arasında taht mücadelesi başladı. Bu mücadeleye müdahil olan Musul emiri Müslim b. Kureyş bir süre sonra halkın desteğini alarak Halep’i ele geçirip Mirdasîlerin siyasi varlığına son verdi. Ressîler (893-1300) Tarih sahnesine Abbasî Halifesi Me’mun döneminde çıkan Ressî hanedanının kurucusu Hz. Hasan’ın soyundan gelen Muhammed b. İbrahim’dir. Muhammed, bu dönemde San’a’da Abbasî yönetimine karşı isyan etmiş, bölgedeki hâkimiyetini ölümüne kadar devam ettirmişti. Muhammed’den sonra ailenin başına geçen kardeşi Kasım değişik bölgelere dâiler göndermek suretiyle öğretilerini yaymaya çalıştı. Ancak, halifenin kendisini yakalamak amacıyla gönderdiği orduya karşı koyamayacağını anlayınca Yemen’i terkedip Hindistan’a kaçtı ve 859 yılında orada vefat etti. Onun yerine geçen oğlu Hüseyin tekrar Yemen’e döndü. Ressîler Devleti’nin asıl kurucusu olarak kabul edilen bu şahıs Zeydiyye mezhebine mensup olup, hilafet hakkının Hz. Hüseyin’in elinden zorla alındığını ileri sürüyordu. Bu söylemden hareketle isyan eden Ressî imamları San’a’yı ele geçirdiler. Hüseyin’in vefatından sonra yerine oğlu Muhammed Murtaza geçti. KUZEY AFRİKA’DAKİ İSLÂM DEVLETLERİ Tolunoğulları (868-905) Tolunoğulları Devleti 868 yılında Abbasîler’in Mısır valisi Türk asıllı Ahmed b. Tolun tarafından kurulmuştur. Hanedana adını veren Tolun aslen Buhara’lı olup Halife Me’mun döneminde Bağdat’a gelmişti. Kısa sürede halifenin sarayındaki itibarlı kumandanlardan birisi haline gelen Tolun, 835 yılında Bağdad’da doğan oğlu Ahmed’i bu sırada yeni kurulmuş olan Sâmerrâ’ya götürmüş, Ahmed’in çocukluğu bu şehirde geçmişti. İyi bir tahsil gören Ahmed, kendisi gibi Türk olan vezir Ubeydullah b. Yahya’nın güvenini kazanmış, Sâmerrâ’daki siyasi çekişmelerden uzaklaşması için vezirin emriyle Bizans’a gaza akınları düzenlemişti. Bu arada önemli bir kültür merkezi olan Tarsus’ta ilmi faaliyetlerini de sürdürmüştü. Halife Mustain devrinde tekrar Sâmerrâ’ya dönen Ahmed, kısa sürede halifenin güvenini kazandı. Halife Mutez döneminde de aynı etkisini sürdürdü ve Ahmed, 868 yılında Mısır’a vali tayin edildi. Ahmed b. Tolun kısa süre içerisinde Mısır’daki hâkimiyetini pekiştirdikten sonra Dımaşk’ta çıkan bir isyanı bastırmak amacıyla kuvvetli bir ordu kurdu. Bu arada Abbasîlerde halife değişikliği olmuş, başa Mutemid geçmiş, fakat siyasi mücadeleler yüzünden Abbasî Devleti gitgide zayıamaya başlamıştı. Abbasîler’in Zenci isyanları ve Saârîler ile mücadele etmesinden istifade eden Ahmed 873’te Mısır’ın tamamına hâkim oldu. Bu durumdan rahatsız olan halifenin kardeşi Muvaak, Ahmed’in üzerine Musa b. Boğa el-Kebir idaresinde güçlü bir ordu gönderdi. Ancak Musa, Rakka’dan öteye gitmeyerek on ay sonra başkente geri döndü. Bu durum Ahmed’in bağımsız bir hükümdar gibi hareket etmesini sağladı. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 53 Ahmed b. Tolun 878’de Suriye üzerine yürüyerek Remle, Dımaşk, Halep, Humus ve Hama’yı ele geçirdi. Ardından uzunca bir kuşatmadan sonra Antakya’yı zaptetti. İlerleyişine devam eden İbn Tolun, gençliğini geçirdiği Tarsus’a geldiği sırada oğlunun isyan ettiğini öğrenince Mısır’a geri dönmek zorunda kaldı. Suriye seferi neticesinde Fırat’ın batısındaki bölgelerin tamamı Tolunoğulları hâkimiyeti altına girmişti. Ahmed’in Suriye’yi ele geçirip kendi adına para bastırdığını öğrenen Muvaak ona karşı bir sefere girişmiş, buna karşın Ahmed de Dımaşk emirlerinin desteğiyle Muvaak’ı veliahtlıktan azlettirmişti. Durumu daha da ileriye götüren Ahmed, Mekke’yi ele geçirmek amacıyla bir kuvvet gönderip, kendisi de Tarsus üzerine yürüdü. Ancak bu kez işler istediği gibi gitmedi. Muvaffak, Mekke’ye giden Tolunoğulları ordusunu mağlup ettiği gibi, Ahmed de 883’te Tarsus’ta ağır bir yenilgi aldı. Yenilgiyi hazmedemediği için yolda ağır bir şekilde hastalanan Ahmed Mısır’a getirildi ise de 884 yılında vefat etti. Tolunoğulları Devleti’nin Türk ve İslâm tarihindeki önemini kısaca açıklayınız? Ahmed b. Tolun öldüğünde geriye on yedisi erkek olmak üzere toplam otuz üç çocuk bırakmıştı. Büyük oğlu Abbas babasının zamanında hapsedildiği için devletin başına ikinci oğlu Humareveyh geçti. İlk iş olarak hapisteki ağabeyini öldürten Humareveyh, daha sonra Muvaak ile mücadeleye girişti. Ancak et-Tavvahin denilen bölgede yapılan savaşı kaybetti. Ertesi yıl tekrar Suriye’ye yürüyen Humareveyh, Abbasîlere bağlı birlikleri yenilgiye uğratınca taraar arasında barış anlaşması imzalandı. Anlaşma gereğince, Halife Mutemid Mısır, Suriye ve bütün Suğur’un otuz yıl süreyle Tolunoğulları tarafından yönetilmesini kabul ediyordu 892’de halife olan Mutazıd devrinde Tolunoğulları ile Abbasîler arasındaki yakınlık daha da ilerledi. Humareveyh’in kızıyla evlenen Halife, evlilikten sonra kayınpederine Fırat’tan Berka’ya kadar olan bölgelerin hâkimiyetini verdiği gibi, saltanat alametleri olan hilat, kılıç, tac ve kemer de gönderdi. Halifenin onayı ile Resim 3.3 Kahire’de İbn Tolun Camisi Kaynak: Cengiz Tomar Arşivi 2 54 İslam Tarihi ve Medeniyeti II bölgede daha rahat hareket etme ve topraklarını genişletme imkânı elde eden Tolunoğulları’nın siyasi tarihi düğünden birkaç ay sonra Humareveyh’in henüz otuz iki yaşında olduğu halde öldürülmesi üzerine farklı bir dönemece girdi. Zira devlete en parlak devrini yaşatan Humareveyh’in ölümünden sonra başa geçen hükümdarlar aynı başarıyı gösteremedikleri gibi ülkeyi yıkılışa sürüklemişlerdi. Kardeşler ve oğullar arasındaki bu mücadeleler yüzünden devlet büyük bir çalkantı içerisine girdi. Humareveyh’in zevk ve eğlence düşkünü oğlu Ceyş tahta çıktığı yıl öldürüldü. 896’da hükümdar ilan edilen Harun b. Ahmed devri, iktidarına ortak olmaya çalışan komutanlar ile Suriye bölgesinde ayaklanan Karmatîler’le mücadele ile geçti. Harun, 904’te Abbasî halifesi adına bölgeye hareket eden Süleyman el-Kâtibi ile savaşmak için yola çıktığı sırada amcası Şeyban tarafından öldürüldü. Yeğenini öldürdükten sonra devletin başına geçen Şeyban Mısır’a geri döndü. Tolunoğulları’nın içine düştüğü bu durum Süleyman el-Kâtibî’ye daha rahat hareket etme imkânı vermişti. Bu nedenle ilerleyişini daha da hızlandırdı ve 905 yılı başlarında Fustat önlerine geldi. Şeyban, savaş başlamak üzereyken canının bağışlanması teminatı karşılığında ordusunu terkedip Süleyman’ın yanına gidince, başıboş kalan ordu dağıldı. Süleyman 10 Ocak 905’te Fustat’a girerek Tolunoğlu hâkimiyetine resmen son verdi. İhşidîler (935-969) Abbasîlerin zayıadığı dönemde Mısır, Suriye ve Filistin bölgelerinde hüküm süren İhşidîler Devleti Türk asıllı Muhammed b. Tuğc tarafından kuruldu. Fergana kökenli bir hükümdar ailesinin mensubu olan Muhammed, İhşid unvanını taşıdığı için kurduğu devlete de bu isim verilmiştir. Ailenin Abbasî Devleti’ne hizmetleri Halife Mutasım dönemine kadar uzanır. Muhammed’in dedesi Cuf, uzun yıllar Abbasî hizmetinde bulunmuştu. Cuf vefat edince oğlu Tuğc Mısır’a giderek Tolunoğulları Devleti’nin hizmetine girmiş, ancak bir süre sonra bu devletin yöneticileri ile arası açılınca, Halife Muktefi-Billah’ın emriyle Suriye’deki Karmatî hareketini bastırmakla görevli orduya katılmıştı. Karmatîler’in isyanını bastıran Muhammed b. Süleyman’ın yanı sıra Mısır’a gelen Tuğc, Tolunoğulları Devleti’nin siyasi varlığına son veren bu kumandan tarafından Kınnesrin valisi tayin edildi. Tuğc’un ölümünden sonra oğulları Muhammed ve Ubeydullah da aktif olarak siyasi mücadeleler içerisinde yer aldılar. 914-15 yılında Mısır Valisi Ebu Mansur Tekin’in hizmetine giren Muhammed burada kazandığı başarılarla Tekin’in güvenini kazanıp Hama valisi oldu. Ancak kısa süre sonra Tekin ile arası açılınca Halife Kahir-Billah’a yaklaşarak önce Remle, ardından da Dımaşk valiliğini elde etti. Kahir-Billah’ın ardından halife olan Râzî-Billah’ın da onayını alan Muhammed 935’te Mısır’a giderek İhşidîler Devleti’nin temelini attı. Bu arada Halife ona Fergana bölgesindeki Türk hükümdarlarının kullandığı İhşid unvanını verdi. Mısır’da gücünü daha da artıran Muhammed, 940 yılında bölgeye hâkim olmak isteyen Muhammed b. Raik’i mağlub etti. Savaş sonrasında yapılan anlaşmada Remle iki devlet arasında sınır kabul edildi. Muhammed b. Tuğc’un Mısır’daki hâkimiyeti bir sonraki halife Muttaki tarafından da tasdik edildi. İbn Raik’in ölümü üzerine Dımaşk’a yürüyen Muhammed, Suriye’nin tamamını kontrolü altına aldıktan sonra 944 yılında Halife ile görüşerek, Mısır’ın idaresinin otuz yıl boyunca kendisine bırakıldığına dair menşur aldı. Ertesi yıl, Seyfüddevle el-Hamdânî ile yapılan savaşı kazandı. İki taraf arasında yapılan barış anlaşmasında Kuzey Suriye’nin Hamdânîlere, güneyin ise İhşidîler’e ait olduğu kabul edildi. Muhammed b. Tuğc bu anlaşmadan bir yıl sonra Şam’da öldü. Soğd ve Fergana bölgesi hükümdarlarının İslâm öncesi dönemden beri kullandıkları bir hükümdarlık unvanıdır. İslâmiyet devrinde ise İhşidî Devleti hükümdarlarına verilmiştir. Araplar’ın Maveraünnehir bölgesine yaptıkları seferler sırasında Soğd bölgesindeki hükümdarların bu unvanı kullandıkları coğrafyacı Makdisî tarafından ifade edilir. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 55 Oldukça güçlü bir hükümdar olan İbn Tuğc’un yerine oğlu Ebu’l-Kasım Ünücür geçti. Onun döneminde, hizmetçisi Kâfur’un büyük bir güç kazanması dolayısıyla devlet Kâfurîler ve İhşidîler olarak ikiye ayrıldı. Ünücür 960’da henüz genç yaşta ölünce yerine kardeşi Ebu’l-Hasan Ali geçti. Halife Muti-Lillah, Ali’nin Mısır, Suriye, Suğur ve Haremeyn toprakları üzerindeki hâkimiyetini tasdik etti. Bu dönemde Kâfur ile mücadelesini sürdüren Ali, tam anlamıyla yönetime hâkim olamadan 966 yılında vefat etti. Ali’nin dokuz yaşındaki oğlunun tahta çıkmasına itiraz eden Kâfur, Halife’ye başvurarak bölge hâkimiyetinin kendisine verilmesini istedi. Bu talebi olumlu karşılandı. Kâfur’un iki yıl sonra ölümünün ardından İhşidîlerin başına Ali’nin oğlu Ahmed geçti ise de iç karışıklıklar ve Fâtımîler’in baskısı yüzünden pek bir başarı sağlayamadı. Nihayet Fâtımî kumandanı Cevher es-Sıkillî 969’da İhşidîlerin hâkimiyetine son verdi. İdrisîler (789-985) Hz. Hasan’ın soyundan gelen İdris tarafından Fas’ta kurulan bu devletin en önemli özelliği Mağrib (Fas) sahasında Şiî inancı hâkim kılmasıydı. İdris, Hz. Hasan’ın soyundan olması dolayısıyla kısa süre içerisinde bölgedeki Şiî ahaliyi kendisine bağlamayı başarmıştı. 786’da Hz. Ali taraarlarınca Hicaz’da Abbasîlere karşı düzenlenen Fah Savaşı’na katılan İdris, Abbasîler tarafından isyanın bastırılması üzerine önce Mısır’a ardından da Kuzey Afrika’ya kaçtı. Başta Evrebe olmak üzere Zenata, Vuvağa ve Miknâse gibi Berberi kabilelerinin de desteğini alan İdris, eski Roma şehirlerinden Volubilis’in yer aldığı bölgede Fas şehrini kurdu. Şehir aradan fazla zaman geçmeden önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Artan göçlerle iyice büyüyen Fas, Hz. Hasan’ın soyundan gelen şerierin faaliyet merkezi olarak büyük önem kazandı. Abbasî halifesi Harun Reşid, İdris’in faaliyetlerinden ve bölgede güç kazanmasından dolayı tedirgin olmaya başlamıştı. Halife, ileride kendisini siyasi bakımdan tehlikeye sokabilecek bu rakibine karşı harekete geçerek veziri Yahya elBermekî’nin de tavsiyesiyle bir suikast tertip edip İdris’i zehirletti. İdris öldüğünde çocuğu olmamakla birlikte hanımı hamile idi. Bu yüzden taraarları bebeğin doğmasını beklediler. Doğduğu zaman babasının adına nispetle İdris adı verilen çocuk onbir yaşına gelince Berberiler tarafından hükümdar olarak tanındı. Fas’ı devletin başkenti yapan II. İdris devlet kurumlarını yeniden düzenledi. Kurtuba ve Tunus’ta çıkan isyanlardan kaçarak yanına sığınan kumandanları önemli görevlere getiren II. İdris devrinde İdrisîler bölgenin en güçlü devleti haline geldiler. O, 828’de henüz otuz beş yaşında iken öldüğünde devletin sınırları Cezayir’den Sûs’a kadar uzanıyordu. II. İdris öldüğü zaman geride hepsi de küçük yaşlarda 13 oğlu kalmıştı. Bu çocukların en büyüğü olan Muhammed babasının yerine geçti ve idareyi kardeşlerinden ergenlik çağına girmiş olan sekizi ile paylaştı. Fakat bu uygulama merkezi otoritenin zayıaması ve iç isyanların çıkmasına neden oldu. İdrisî şehirleri önce Berberilerin, ardından da Fâtımîlerin hücumuna uğradı. Peşpeşe başa geçen İdrisî şehzadeleri ülkeyi büyük bir kargaşaya sürüklediler, hatta 863’te tahta çıkan II. Yahya devrinde ülke yıkılış sürecine girdi. İç karışıklılar sebebiyle hâkimiyeti sağlayamayan II. Yahya önce Fas’ı terkettikten bir süre sonra üzüntüsünden ölünce, kayınpederi Ali b. Ömer durumdan istifade edip Fas’ı ele geçirdi. Böylece, İdrisîlerin idaresi ailenin Ömer b. İdris koluna geçmiş oldu. Ard arda çıkan Berberi isyanları yüzünden Ali b. Ömer döneminde de istikrar sağlanamadı. Nihayet, devletin dokuzuncu hükümdarı, adaleti ve fazileti ile tanınan IV. Yahya yeniden güçlü bir iktidar kurmayı başardı. Onun döneminde İdrisîler 56 İslam Tarihi ve Medeniyeti II en geniş sınırlarına ulaştıkları gibi çok sayıda âlim ve sanatkâr İdrisî ülkesine geldi. Devlete altın çağını yaşatan IV. Yahya iktidarının sonlarına doğru Fatımî ve Endülüs Emevî tehdidiyle karşı karşıya kaldı. Hükümdar, iki devlet arasında denge politikası oluşturarak siyasi varlığını sürdürmeyi denediyse de, Fâtımîlere karşı artık kaçınılmaz hale gelen savaşta yenildi. Fatımî kumandanı Mesâle 922’de Fas’a girdi ve Yahya’yı hapsedip İdrisî hâkimiyetine son verdi. Daha sonraki dönemde bölgedeki fetihlerini sürdüren Fâtımî valisi Musa b. Ebu’l-Atıyye, İdrisî şehirlerini birer birer ele geçirdi. Fatımî baskısına karşı koyamayan İdrisî emirleri kendileri için daha güvenli olan Rif Dağı’na sığındılar. Bu arada politika değişikliği yaparak Endülüs Emevî halifesi III. Abdurrahman adına hutbe okuttular. Ancak III. Abdurrahman Fâtımîler ile yaptığı savaşı kaybedince bir kez daha taraf değiştiren İdrisî bakiyyeleri yeniden Fâtımî hâkimiyetini tanıdılar. Ailenin bu dönemdeki reisi Kasım Kennun b. Muhammed eski topraklarından bazılarını yeniden ele geçirdi ve Hacerünnesr şehrini başkent yaptı. Bu arada Ömer b. İdris’in oğulları Rif bölgesinde ayrı bir hanedan kurdukları için devlet ikiye ayrıldı. Hacerünnesr İdrisîleri 960’da Tanca ve Sebte dışındaki bütün Afrika topraklarını ele geçiren Fâtımîlerin hâkimiyetini tanıdılar. Ailenin reisi Hasan’ın, 974’te bölgeye sefer düzenleyen Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem’e esir düşmesi devletin sonu oldu. İdrisîlerin İslâm tarihi içerisindeki yeri ve önemi kısaca bilgi veriniz? Ağlebîler (800-909) Adını Abbasî halifesi Mansur’un emriyle Ifrıkiyye’ye giden Ağleb’ten alan Ağlebîler Devleti, İbrahim b. Ağleb tarafından kuruldu. Harun Reşid, ilk önce Zap valisi tayin ettiği İbrahim’i kazandığı başarılar dolayısıyla 800 yılında Ifrıkiyye bölgesinde görevlendirdi. İbrahim’in bölgeye gitmesiyle Ağlebîler Devleti’nin temelleri de atılmış oldu. Ifrikiyye’de hâkimiyetini pekiştiren İbrahim bölgedeki isyanları bastırma konusunda büyük başarılar elde etti. Yine bu isyanlardan birisi ile uğraşırken 812’de vefat edince yerine oğlu Ebü’l-Abbas Abdullah geçti. Eski Kartaca şehrinin üzerine kurulan Kayrevan’ı başkent yapan Ebü’l-Abbas koyduğu ağır vergiler dolayısıyla halkın tepkisini çekmiş, ülkede iç karışıklıklar meydana gelmişti. Beş yıl iktidarda kalan Ebü’l-Abbas ölünce yerine kardeşi I. Ziyadetullah geçti. İlk olarak ülkesindeki isyanları bastıran I. Ziyadetullah daha sonra büyük bir donanma kurarak Bizans hâkimiyeti altındaki Sicilya’nın fethine girişti. Bölgedeki baskılarını artıran Ağlebîler Sicilyalı idarecilerle 805 ve 813 yıllarında iki defa barış antlaşması imzalamışlardı. Ancak, 826’da İmparator II. Mihail tarafından Sicilya valisi tayin edilen Konstantin Souda’nın, adanın deniz kuvvetlerinden sorumlu komutanı Euphemios’u tutuklaması sonucunda ortaya çıkan karışıklıktan faydalanan Ağlebîler, ertesi yıl I. Ziyadetullah’ın emri doğrultusunda Sicilya’ya sefer düzenlediler. Böylece, ilk defa Emevî halifesi Muaviye devrinde başlayan Sicilya akınları yeniden başlamış oldu. 827 yılında başlatılan ve 902 yılına kadar devam eden Ağlebîler’in akınları Bizans’ın Akdeniz ve Adriyatik’teki nüfuzunu oldukça sarstı. I. Ziyadetullah’ın emriyle harekete geçen Esed b. Furat, Bizans ordusunu mağlup etti. Daha sonra ilerleyişini sürdüren Esed Sirakusa şehrini kuşattı ise de vebaya yakalanıp ölünce istenilen sonuç elde edilemedi. Hükümdar 830’da bölgeye yeni bir donanma daha gönderdi. Bu donanma Endülüs’ten gelen Asban b. Vekil 3 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 57 el-Hevvânî’nin komutası altına girdi. Müttefik güçler önce Mineo’ya girdiler, ardından Caltanisetta’yı muhasara ettiler. Fakat yeni bir veba salgını yüzünden Asban da ölünce sefer bir kez daha sona erdirildi. Bu olumsuz gelişmelere rağmen mücadeleyi bırakmayan Ağlebî donanması 831’de Palermo’yu ele geçirdi. Bölgedeki faaliyetler I. Ziyadetullah’ın 838’de meydana gelen vefatının ardından kardeşi Ağleb döneminde de devam ettirildi. Onun haleerinden I. Muhammed devrinde Messina ele geçirildi. Şehri ele geçiren Ağlebî ordusu İmparatoriçe eodora’nın gönderdiği Bizans ordusunu mağlup etti. Bu galibiyet bölgedeki fetihleri daha da hızlandırmıştı. Sırasıyla Leontini, Raguza ve Kuzey Afrika’daki en önemli Bizans şehirlerinden birisi olan Kasryane ele geçirildi. Yapılan bu fetihler sayesinde çok sayıda ganimet ve gelir elde edilmiş, İslâm hâkimiyeti bölgede büyük bir ilerleme göstermişti. Bu şekilde Sicilya’daki hâkimiyetlerini sağlamlaştıran Ağlebîler, Palermo’nun fethinden sonra büyük bir donanma kurarak İtalya’nın güneyinde hüküm süren Lombardların iç işlerine müdahil oldular. 837’de Lombardlara yardım amacıyla harekete geçen Müslüman donanması Bari’yi ele geçirdi. İlerleyişine devam eden İslâm orduları 846’da Ostia’ya çıkarma yaparak Roma’yı tehdit etti. Ancak sağlam surları aşamadıkları için Saint Peter ve Saint Paul katedrallerini yağmalamakla yetindiler. İslâm ordusunun bu önlenemez ilerleyişi karşısında gerek Bizanslılar gerekse bölgedeki diğer devletler büyük bir endişeye kapılmışlardı. Bu ilerleyişi durdurmak amacıyla İmparator III. Mihail bazı tedbirler almaya çalıştıysa da başarılı olamadı. Yine İmparator I. Basileus ile Alman Kralı I. Ludwig’in ittifakından da bir sonuç elde edilemedi. Fetihlerini sürdüren Ağlebîler 869’da Malta’yı; 878’de Sirakusa’yı, 902’de de Taormina, Rametta ve Elyac’ı ele geçirdiler. Ağlebî donanması artık Fransa, Sardunya ve Korsika sahillerini açıktan tehdit eder hale gelmişti. Fakat bu parlak dönem II. İbrahim’in ölümüyle sona erdi. Zira ondan sonra tahta çıkan III. Ziyadetullah, bölgede Fâtımî Devleti’ni kurmak amacıyla faaliyetlere girişen Ebu Abdullah eş-Şiî karşısında pek fazla varlık gösteremedi. Yapılan savaşı kaybeden III. Ziyadetullah Mısır’a kaçınca herhangi bir direnişle karşılaşmaksızın Kayrevan’a giren Ebu Abdullah Ağlebîler’in siyasi varlığına son verdi. Başkentleri Kayrevan’ı önemli bir kültür merkezi haline getiren Ağlebîler devrinde Hanefi ve Malikî mezhebleri Ifrikiyye bölgesinde yayılmış, çok sayıda bilim adamı önemli eserler vermişlerdi. Meselâ, Malikî fıkhının önemli kaynaklarından olan Müdevvenetü’l-Kübra’nın yazarı Sahnûn (ö. 854) bunlardan birisiydi. Yine bu dönemde başta Kayrevan Ulu Camii olmak üzere çok sayıda cami ve yolcuların konaklaması için ribatlar inşa edilmişti. Rüstemîler (777-909) Adını İran asıllı kurucusu Abdurrahman’ın babası Rüstem’den almıştır. Abdurrahman, Haricîliğin bir kolu olan İbaziyye mezhebi üzerine Basra’da eğitim gördükten sonra hocası Ebû Ubeyde Müslim b. Ebû Kerime’nin talimatıyla öğretilerini yaşatacak bir devlet kurmak için beş arkadaşıyla birlikte Kuzey Afrika’ya gelmişti. Devlet kurmakla görevlendirilen bu ekibin başında Ebu’l-Hattab bulunuyordu. 758’de Abbasîlerin hâkimiyeti altındaki Trablus’u ele geçiren Ebu’l-Hattab daha sonra Kayrevan’a yürümüş, Kâbis ve Nefzâve şehirlerini de ele geçirildikten sonra günümüzdeki Libya toprakları üzerinde bulunan bölgede bir İbâzî devleti kurmuş, Abdurrahman b. Rüstem’i de Kayrevan bölgesine vali tayin etmişti. Kayrevan’ın İbâzîler tarafından ele geçirilmesi üzerine harekete geçen Abbasî halifesi Mansur Hz. Ali ile Muaviye arasında yapılan barış gayretleri bir sonuç vermeyince iki tarafın ordusu Sıîn’de karşılaşmış, fakat savaştan kesin bir sonuç elde edilemeyince, ihtilafı hakemlerin gidermesine karar verilmişti. Ancak hakemler bu anlaşmazlığı çözemedikleri gibi, ayrıca ‘Hüküm Allah’ındır’ görüşünü benimseyen bir üçüncü grup ortaya çıkmıştı. Hükmü belli olan bir konuda hakemlere başvurmayı küfür kabul eden bu gruba Haricîler denildi. Bu grubun mensupları hem Hz. Ali’ye hem de Muaviye taraftarlarına karşı çıkmışlar, hatta bir suikast ile Hz. Ali’yi katletmişlerdi. Sonraki dönemlerde de pek çok siyasi faaliyete karışan Haricîler Ezarika, Necedât, İbaziyye ve Sufriyye başta olmak üzere değişik kollara ayrılmışlardı. 58 İslam Tarihi ve Medeniyeti II bir ordu göndererek 761’de şehri geri aldı. Yapılan savaşta başta Ebu’l-Hattab olmak üzere pek çok İbâzî öldürüldü. Bu sırada Ebu’l-Hattab’a yardım etmek üzere harekete geçen İbn Rüstem yolda onun öldüğünü öğrenince, kendi hayatını kurtarmak için Cebel-i Cezula bölgesine kaçtı. Bölgedeki İbâzî âlimler ile bir araya gelip, mezhebinin yayılması için faaliyetlerde bulundu. Bu arada dış saldırılara karşı oldukça korunaklı olan Tâhert şehrini kurdu. Bölgedeki faaliyetleri sırasında Hevvâre, Levâte, Miknâse, Mezâte, Lemâya, Zenâte ve Nefzâve Berberi kabilelerinin desteğini alan İbn Rüstem 777’de Rüstemîler Devleti’ni resmen kurup Tahert’i başkent yaptı. 787 yılındaki vefatına kadar “Emirü’l-Mü’minîn” ünvanıyla devleti yöneten İbn Rüstem’in kurduğu bu devlet bir kabileler federasyonu niteliğini taşıyordu. Kaynaklarda, son derece adil, sünnete sıkı sıkıya bağlı, ilim erbabını koruyan bir şahsiyet olduğu ifade edilen İbn Rüstem, iktidarının önemli bir bölümünü Abbasîlerle mücadele ederek geçirmişti. Adil bir hükümdar olarak bilinen İbn Rüstem Hz. Ömer’e uyarak ölmeden önce kendisinden sonra yerine geçecek imamı seçmeleri için oğlu Abdülvehhâb’ın başkanlığında altı kişilik bir heyet (şûrâ) tayin etmişti. Şûrâdan Abdülvehhab’ın imamlığa getirilmesi kararı çıktı. Abdülvehhâb, hâkimiyeti altındaki şehirlere zühd ve takva sahibi olduğuna inandığı kimseleri vali olarak tayin etti. Ancak altı kişilik heyette yer alan Yezid b. Fendin bu tayinler yapılırken kendisine danışılmadığı gerekçesiyle Abdülvehhab’ın imametini reddetti ve yeni bir fırka kurdu. Yezid ve yandaşlarının oluşturduğu bu fırkaya Nükkariyye adı verildi. Nükkarîler Abdülvehhab’a karşı bir kaç kez suikast girişiminde bulunup bazı şehirleri yağmaladılarsa da bir netice elde edemediler. Abdülvehhab, iktidarı döneminde Vasıl b. Atâ’ya atfen kurulan Vâsıliye mensuplarıyla da mücadele etmişti. İdrisîler’in kurulmasına yardım eden Muhammed b. Hazar gibi Vâsıliyye mensupları nüfuzlarını genişletmek için Abdülvehhab’a karşı bir harekete girişip, bölgedeki Berberileri isyana teşvik etmişlerdi. Abdülvehhab bölgedeki diğer kabilelerin desteğini alarak zor da olsa bu isyanı da bastırmayı başardı. Ardından dış politikaya yönelip, Trablus’taki İbâzîleri katleden Ağlebîler’in üzerine yürüdü. Fakat olaylar çok fazla büyümeden, Trablus ve sahil kesiminin Ağlebîler’de, iç bölgelerin de Rüstemîlerde kalması şartıyla anlaşma imzalandı. Salatanatının son dönemlerinde yine iç isyanlarla uğraşmak zorunda kalan Abdülvehhab 824’te öldü ve yerine oğlu Ebu Said Eâh geçti. İlk olarak ülkedeki isyanları bastıran Eâh’ın imamet dönemi Rüstemîlerin en parlak devri olarak kabul edilir. Endülüs Emevîleri ile dostane ilişkiler kuran Eah dönemin en önde gelen âlimlerinden birisiydi. Sadece kendisi ilimle uğraşmakla kalmayıp aynı zamanda meclisine de çok sayıda ilim adamını davet eder, onları korur ve sık sık istişare ederdi. Eah’ın yaklaşık elli yıl süren hükümdarlığı devrinde ülkede huzur ve refah ortamı oluşmuş, ticaret ve tarım alanında büyük ilerlemeler kaydedilmişti. Rüstemîler devrinde eğitim ve kültür hayatı hakkında kısaca bilgi veriniz? Eâh’ın elde ettiği bu başarı 871’de başa geçen oğlu Ebu Bekir tarafından sürdürülemedi. Zayıf karakterli ve eğlenceye düşkün bir şahsiyet olan Ebu Bekir idareyi kayınbiraderi Muhammed b. Arafe’ye bırakmıştı. Bu sırada Abbasîler’in elinde esir bulunan Eâh’ın diğer oğlu Ebu’l-Yakzan serbest bırakılınca kardeşini ön plana çıkarmak isteyen Ebu Bekir, nüfuzunu iyice artırmış olan kayınbiraderini bir sui4 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 59 kast neticesinde ortadan kaldırttı. Muhammed b. Arefe’nin öldürülmesi imameti daima ön planda tutan Rüstemî Devleti’ndeki ilk siyasi katl idi. Bu cinayeti hazmedemeyen Berberi kabileleri birbirlerine düşerek yeni bir iç savaş başlattılar. Bu mücadelelerden galip çıkan Ebu’l-Yakzan isyanları bastırıp ülkede yeniden istikrarı sağladı. İmamete geçtikten ancak yedi yıl sonra başkenti Tahert’e girebilen Ebu’lYakzan Berberi kabilelerinin güvenini tekrar kazandı. Bu şekilde ülkede iç barışı hâkim kıldıktan sonra dış politikaya yönelerek Ağlebîlere ve Tolunoğullarına karşı başarılar kazandı, Endülüs Emevî hükümdarı Muhammed b. Abdurrahman elHakem ile yakın ilişkiler kurdu. Ebu’l-Yakzan’ın yakaladığı huzur onun ölümünden sonra yeniden bozuldu. 894’te başa geçen oğlu henüz çok küçük olduğu için hanımı Gazzale devleti yönetmeye başladı. Fakat bu durum ailenin diğer fertleri tarafından kabul edilmediği için şiddetli taht mücadeleleri başladı. Bu mücadeleler değişik mezheplere mensup ahali arasında da şiddetli savaşların yaşanmasına neden olmuştu. Devletin kuruluşunda büyük pay sahibi olan Iraklı Haricîler bu kaos ortamı yüzünden Abbasîlere yaklaşmışlardı. Bu hengâme içerisinde Ebu Hatem’i ortadan kaldırmayı başaran Yakzan b. Ebu’l-Yakzan idareyi ele geçirdi. Fakat o da devleti toparlamayı başaramadı. Yakzan’ın Rüstemîler’in başına geçtiği sırada karşılaştığı en büyük tehlike Fâtımî Devleti’ni kurmaya çalışan Ebu Abdullah eş-Şiî oldu. Rüstemîler’in başkenti Tahert’e giren Ebu Abdullah, Yakzan’dan teslim olmasını istemişti. Kurtulmak ümidiyle bu teklifi kabul eden Yakzan ailesiyle birlikte Ebu Abdullah’ın yanına gitti. Fakat Ebu Abdullah, Yakzan’ı serbest bırakmak yerine öldürmeyi tercih edince yaklaşık 130 yıl hüküm süren Rüstemîler Devleti sona erdi. Rüstemîler Devleti’nin siyasi faaliyetleri, kültürel hayatları ve diğer devletler ile ilişkileri hakkında detaylı bilgi için Mehmet Salih Arı’nın Haricilerin Kurduğu Devlet Rüstemîler (2. Baskı, Van: Bilge Adamlar Yayınevi, 2009) isimli kitabına bakabilirsiniz. Midrarîler (758-976) Berberi Zenâte kabilesinin Miknase koluna mensup olan Midrarîler Emevî baskısından kaçarak Fas’ın kuzeyindeki ovalara yerleşmişlerdi. Kabilenin reisi Midrar lakabıyla tanınan Ebu’l-Kasım Semkû b. Vasûl 757 yılında Sicilmâse şehrini kurdu. Hariciye mezhebine mensup olan Midrar, Abbasî halifesi adına hutbe okutup, onun yüksek otoritesini tanımıştı. Midrar’ın ölümünden sonra yerine önce oğlu Ebu’l-Vezir İlyas, ardından diğer oğlu I. Elyesa geçtiler. Yaklaşık otuz üç yıl emirlik yapan Elyesa ülkesinin sınırlarını bir hayli genişletmiş, Berberi isyanlarını bastırmış, başkenti Sicilmâse’nin surlarını dış tehditlere karşı güçlendirerek, şehrin merkezine büyük bir de cami yaptırmıştı. 823-24 yılında ölen Elyesa’nın yerine oğlu Ebu Mâlik el-Muntasır geçti. Büyük dedesi gibi Midrar lakabıyla tanınan Ebu Mâlik, Endülüs Emevîleri ve Rüstemîler ile iyi ilişkiler kurdu. 876 yılında Midrarî tahtına çıkan Muhammed b. Sakiyye devletin sınırlarını Mağrib’in Sahra bölgesine doğru genişletti. Diğer bir hükümdar olan II. Elyesa devrinde Endülüs Emevîleri ile yakın ilişkiler kuruldu. II. Elyesa döneminde bölgeye akın eden Ebu Abdullah eş-Şiî 909 yılında Sicilmâse’yi kuşattı ve ardından şehre girerek Midrarî hükümdarını yakalayıp hapsetti. II. Elyesa hapiste ölüm orucunda açlıktan öldü. Ebu Abdullah eş-Şiî, bölgeden ayrılınca Midrarî reisleri ayaklanarak 910 yılında Sicilmâse’yi geri aldılar ve Feth b. Meymun’u başa geçirdiler. Ancak bu başarı çok uzun sürmedi, Feth b. Meymun’dan sonra tahta çıkan kardeşi Ahmed döneminde bir kez daha bölgeye saldıran Fâtımîler Sicilmâse’yi 60 İslam Tarihi ve Medeniyeti II yeniden ele geçirdiler. Başkentlerinin elden çıkması sonrasında Fâtımîler’e bağlı valiler olarak faaliyet göstermeye başlayan Midrarî emirleri Fâtımîler ile Endülüs Emevîleri arasındaki mücadeleden de ciddi şekilde etkilenmişlerdir. 939 yılında, Endülüs’te Müslümanlar ile Asturia-Leon kuvvetleri arasında gerçekleşen ve Müslümanların mağlup oldukları Simancas Savaşı’na katıldığı bilinen İbn Vâsûl, 943 yılında Midrarîlerin başına geçti. İbn Vâsûl, Haricî mezhebini bırakarak Malikî mezhebini benimsemiş ve hutbelerini Abbasî halifesi adına okutmaya başlamıştı. Yaklaşık olarak on yıl boyunca devam ettirdiği bu uygulamaya 953 yılında son verdi. Zira söz konusu yılda kendi halifeliği ilan etmiş, “Emirü’lMü’minin Şakir-Billâh” unvanıyla biat almaya başlamıştı. Ancak onun bu tercihleri Fâtımîler ile arasının bozulmasına neden oldu. Kuzey Afrika’daki hâkimiyetini iyice pekiştirmek isteyen Fâtımî halifesi Muiz-Lidinillah 958 yılında Cevher esSıkillî’yi bölgeye gönderdi. Savaşı kazanan Cevher, İbn Vâsûl’u yakalayıp hapse attı. Onun hapse atılmasından ve orada ölümünden sonra ülkede taht mücadeleleri baş gösterdi. Bu süreçte iyice zayıayan Midrarîler Endülüs Emevîleri’nin, 976 yılında başkentleri Sicilmâse’yi ele geçirmelerinden sonra tarihe karıştılar. 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 61 Özet Büveyhîler’in İslâm siyasi tarihindeki yerini kavrayabilmek, Hazar Denizi’nin güneybatı kıyılarında kurulan Büveyhîler, Ortaçağ İslâm dünyasının en büyük devletlerden birisiydi. Şîa mezhebine mensup olan Büveyhîler 940’lı yılların başlarında Abbasî halifeliğinin merkezi Bağdat’ta kontrolü ellerine geçirdiler. Büveyhîler’in işgali sonucunda Abbasî halifeliği çöküş içerisine girdi. Bu dönemde Büveyhîler Fars ve Huzistan, Kirman, Cibal ve Irak olmak üzere dört farklı bölgede hüküm sürüyorlardı. Adüdüddevle devrinde Büveyhîler en güçlü ve parlak günlerini yaşadılar. Ancak onun ölümünden sonra devlet içerisinde iç isyanlar çıktı. Bu isyanlardan yararlanan Gazneli Mahmud Büveyhî topraklarının önemli bir bölümünü ele geçirdi. Gazneli saldırısından korunmayı başaran hanedan Bağdat’taki siyasi hâkimiyetini bir süre daha devam ettirdi ise de, 1055 yılında şehri ele geçiren Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey 110 yıllık Büveyhi hâkimiyetine son verdi. Tolunoğulları ve İhşidîler’in Türk-İslâm tarihi açısından önemini ifade edebilmek, Abbasîlerin Mısır valisi Ahmed b. Tolun tarafından 868 yılında kurulan Tolunoğulları, halifelik idaresinde Türk bir yönetici tarafından kurulan ilk müstakil devlet olma özelliğini taşımaktadır. Yaklaşık 37 yıllık bir süreçte hüküm süren Tolunoğulları bölgeye büyük hizmetler yapmışlar, Fustat’ı önemli bir kültür merkezi haline getirmişlerdi. Ahmed b. Tolun’un yaptırdığı cami günümüzde bile Mısır’daki en önemli mimari eserler arasındadır. Ahmed b. Tolun’un oğlu Humareveyh devrinde de son derece parlak günler geçiren devlet daha sonraki dönemlerde zayıamış ve siyasi etkisini kaybetmiştir. Tıpkı Tolunoğulları gibi Türk asıllı olan bir diğer devlet de İhşidîler idi. Abbasî devrinin önemli kumandanlarından Muhammed b. Tuğc’un kurduğu İhşidîler Suriye’nin tamamına hâkim olmuşlardı. Ancak bu devletin siyasi varlığı da pek uzun sürmedi. Güçlü bir hükümdar olan İbn Tuğc’un yerine geçen oğlu Ebu’l-Kasım Ünücür devrinde devlet zayıadı ve iki kola ayrıldı. 969 yılında Fâtımîler’in kumandanı Cevher es-Sıkillî tarafından İhşidîlerin hâkimiyetine son verildi. Ağlebîler’in Avrupa’da İslâm kültürünün yayılmasına katkısını açıklayabilmek, Kuzey Afrika’da hüküm sürmüş olan Ağlebîler bilhassa I. Ziyadetullah devrinden itibaren Avrupa’da İslâm kültürünün yayılması yolunda büyük çaba göstermişlerdir. 827’de Sicilya’yı Bizanslılar’ın elinden almak için teşebbüslere başlayan I. Ziyadetullah, devletini Akdeniz’de üstün hale getirecek büyük bir donanma hazırlatarak Güney İtalya sahillerini, Sardunya’yı, Korsika’yı, hatta Alpler’in denize yakın kesimlerini tehdit ve yağma etmeleri talimatını vermişti. Bu şekilde gaza ve cihad faaliyetlerine girişen Ağlebîler 868’de Malta’yı, ardından Sicilya’yı ele geçirdiler. Sicilya bu tarihten itibaren XI. Yüzyıl sonlarında Normanlar tarafından ele geçirilmesine kadar Müslümanların elinde kaldı ve İslâm kültürünün Hıristiyan Avrupa’ya yayılmasında önemli bir merkez oldu. Moğol İstilası’nın Abbasî toplumunda meydana getirdiği tahribatı kavrayabilmek, XIII. asrın başlarına gelindiğinde Abbasîler’in siyasi iktidarı iyice zayıamış, halifeler emirlerine bile söz geçiremez hale gelmişlerdi. 1253 yılında Ön Asya seferine çıkan Cengiz Han’ın torunu Hülagü Han, dört yıl sonra Tebriz’i ele geçirdi. Daha sonra hareketini sürdürerek yaklaşık elli gün süren çetin bir kuşatmadan sonra 10 Şubat 1258’de Bağdat’a girdi. Abbasîlerin başkenti ile birlikte Halife Mustasım-Billâh da Moğolların eline geçmişti. Hülagü Han, halifeyi bir çuvala koydurup askerlerinin atlarının ayakları altında çiğnetmek suretiyle feci bir şekilde öldürttü. Hülagü Han’ın Bağdat’ı ele geçirerek Abbasî halifesini katletmesiyle, yaklaşık 500 yıllık Abbasî Devleti’nin Bağdat’taki siyasi varlığını sona ermiş oldu. 1 2 3 4 62 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Halep’te kurulmuştur? a. Mirdasîler b. Rüstemîler c. Fâtımîler d. İdrisîler e. Ağlebîler 2. Aşağıdakilerden hangisi Abbasî halifesini Büveyhîler’in baskısından kurtarmıştır? a. Selçuk Bey b. Tuğrul Bey c. Berkyaruk d. Sancar e. Melikşah 3. Sicilya bölgesini aşağıdakilerden hangisi ele geçirmiştir? a. Hammadîler b. Büveyhîler c. Resulîler d. Ağlebîler e. Mirdasîler 4. İsmail b. Ahmed döneminde aşağıdaki şehirlerden hangisi Sâmânîler Devleti’ne başkentlik yapmıştır? a. Fergana b. Semerkand c. Buhara d. Taberistan e. Sistan 5. Aşağıdakilerden hangisi Rüstemîler Devleti hükümdarlarından biri değildir? a. Abdurrahman b. Rüstem b. Ebu’l-Hattab c. Eâh d. Ebu’l-Yakzan e. Ebu Bekir b. Eâh 6. Aşağıdakilerden hangisi Halife Memun’un halife ilan edilmesine doğrudan katkı sağlamıştır? a. Afşin b. Boğa el-Kebir c. Ebu’l-Kasım Semkû b. Vusûl d. Yakub b. Leys es-Saâr e. Tahir b. el-Hüseyin 7. Aşağıdakiler’den hangisi Büveyhîler’in hâkim olduğu şehirlerden biri değildir? a. Bağdat b. Kirman c. Hemedan d. Fustat e. İsfahan 8. Abbasîlerin Bağdat’ta hüküm süren son halifesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Emin b. Mutazıd c. Mustasım-Billah d. Harun Reşid e. Mütevekkil 9. Aşağıdakilerden hangisi Abbasî Devleti’nin Bağdat’taki siyasi varlığına son vermiştir? a. Argun b. Olcaytu c. Teküdar d. Hülagü e. Abaka 10. Aşağıdakilerden hangisi köken olarak Türk olan bir vali tarafından kurulmuştur? a. Tolunoğulları b. İdrisîler c. Ağlebîler d. Midrarîler e. Büveyhîler 3. Ünite - Abbasîler Döneminde İslam Dünyası 63 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız doğru değilse “Mirdasîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. b Yanıtınız doğru değilse “945 sonrasında Abbasî Devleti” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse “Ağlebîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. c Yanıtınız doğru değilse “Sâmânîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. b Yanıtınız doğru değilse “Rüstemîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse “Tahirîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. d Yanıtınız doğru değilse “Büveyhîler” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. c Yanıtınız doğru değilse “945 sonrasında Abbasî Devleti” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. d Yanıtınız doğru değilse “945 sonrasında Abbasî Devleti” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse “Tolunoğulları” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Simcuriler X. Yüzyılda Samânîler adına kumandanlık yapmışlardı. Samânîler 914’te Sistan’a hâkim oldukları zaman bölgenin yönetimini Ebû İmran Simcur’a bırakmışlardı. Simcur bir süre sonra Sâcoğulları’nın elinden Rey’i alarak bu şehrin valisi oldu. Hayatının son dönemlerinde Herat valisi olarak görev yapan Simcur’un vefatından sonra oğulları, Ziyarîler ve Saârîler ile yaptıkları mücadelede Samanoğulları’nın yanında yer aldılar. Simcurîler’in Samânî Devleti içerisindeki nüfuzu 989 yılında gelindiğinde iyice artmıştı. Öyle ki, bu durum Samanî hükümdarı II. Nasr tarafından tehdit olarak algılandı ve hükümdar bu nüfuzu kırmak için Gazneliler’le ittifak arayışına girdi. Taraar arasında yapılan savaşta Simcûrîler’in reisi Ebu Ali Simcûr yenildi. 999 yılında Gazneli Mahmud ile yapılan bir diğer savaşta da Simcûrî reisi yenilip Kuhistan’a kaçınca aile eski gücünü kaybetti. Sıra Sizde 2 Türklerin Abbasîler’in kuruluşundan itibaren devletin değişik kademelerinde aktif bir şekilde rol almaya başladıkları bilinmektedir. Halife Mehdi devrinde başlayan bu yükseliş, Harun Reşid devrinde faziletlerini övmek için haklarında bir eser yazılacak, yahut halifenin hassa ordusunu oluşturacak kadar etkin hale gelmişti. Memun ve Mutasım ile başlayan ve sonraki halifeler tarafından devam ettirilen uygulamalar neticesinde Türkler ordu komutanlığı, valilik ve vezirlik görevlerini ifa ettiler. Bu dönemde valilik yapan Türk komutanlarından birisi de Ahmed b. Tolun’du. Halife Mutez tarafından Mısır valiliğine tayin edilen İbn Tolun kısa süre sonra bağımsızlığını ilan ederek müstakil bir devlet kurdu. Tolunoğulları adını alan bu devlet Abbasî hizmetindeki Türkler’in kurduğu ilk devletti. Tolunoğulları’nın Mısır tarihi açısından bir başka önemi ise 639’da fethinden sonra kurulan ilk müstakil devlet olmasıydı. Sıra Sizde 3 İdrisîler, İslâm uygarlığının Mağrib bölgesinde yayılmasında önemli paya sahip oldular. Emevîler’in iktidarı ele geçirmesinden itibaren ciddi anlamda siyasi baskıyla karşılaşan, aynı şekilde Abbasîler tarafından da sistemin dışında bırakılan Hz. Ali soyuna mensup olan İdrisîler, Haricîler tarafından parçalanan Mağrib Berberi kabilelerinin bir araya gelmesinde büyük rol oynamışlardır. İdrisîler aynı zamanda Fas bölgesinde hâkim eski ilkel kültlerin ortadan kaldırılarak bölgede İslâmiyet’in sağlam bir şekilde yerleşmesini de sağlamışlardı. İmar ve iskâna önem veren İdrisî hükümdarları Fas başta olmak üzere Asile, Aklam, Hacerünnesr gibi çok sayıda yeni şehirler inşa etmişlerdi. Sıra Sizde 4 İbâziyye mezhebini benimsemiş olan Rüstemî hükümdarları eğitim ve kültüre büyük önem vermişlerdi. Devleti yöneten imamlar aynı zamanda büyük birer âlimdiler. Devletin kurucusu Abdurrahman İbn Rüstem dini ilimler, dil ve astronomi konularında derin bilgiye sahipti. Onun tefsir alanında, günümüze kadar ulaşan bir eseri vardı. İkinci hükümdar Abdülvehhab ise Tahert’te büyük bir kütüphane kurmuş, Mesâilü Nefuse adında büyük bir de eser yazmıştı. Aynı şekilde Eâh ve Ebu’l-Yakzan da büyük birer âlim olmalarının yanı sıra, ilme ve ilim adamlarına büyük önem vermişler, âlimlerle istişareler yapmışlardı. Ebu’l-Yakzan camide bizzat ders okuturdu. 64 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Yararlanılan Kaynaklar Bu devirde halk camilerde kurulan ilim meclislerine katılır, imamlar ilim tahsil etmeleri yönünde halkı teşvik ederlerdi. Rüstemîler döneminde çok sayıda eserin toplandığı bir kütüphane de mevcuttu. Mâsumiye adını taşıyan bu kütüphanedeki 300.000 ciltten fazla kitabın Fâtımî kumandanı Ebu Abdullah eş-Şiî tarafından yaktırıldığı rivayet edilir. Devrin en önemli ilim merkezlerinden birisi olan bu kütüphanede çok sayıda âlim birbirinden kıymetli eserler vermişlerdi. Şair Nefûsî’nin yazdığı İbazi âlimlerinin biyografilerini içeren Ahbârü’l-eimmeti’lRüstemîyye; Fakih Ebû Gânim’in el-Müdevvene’si ve Rebî’ b. Habib’in Müsned’i bunlardan bazılarıdır. Arı, M. S. (2009). Haricilerin Kurduğu Devlet Rüstemîler, Van. Bosworth, C. E. (1980). İslâm Devletleri Tarihi, çev.: E. Merçil-M. İpşirli, İstanbul. Brockelmann, C. (1992). İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev.: Neşet Çağatay, İstanbul. Donohue, J. J. (2003). e Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012, Leiden-Boston. Hasan, H. İ. (1985). Siyasî-Dinî-Sosyal-Kültürel İslâm Tarihi, C. III-VI, terc.: İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş, İstanbul. Kurt, H. (2002). Türk-İslâm Dönemine Geçişte Tahiroğulları, Ankara. Merçil, E. (1988). “Tahiriler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, ed.: H.D. Yıldız, İstanbul. Özkuyumcu, N. (1996). İlk Müslüman Türk Devletleri Tolunoğulları ve İhşidîler, İzmir. Söylemez, M. (1998). “İlk Haricî Devlet: Rüstemîler (160-297/777-909)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 38, Ankara. Usta, A. (2007). Şamanizmden Müslümanlığa Geçiş Sürecinde Türklerin İslâmlaşma Serüveni (Sâmânîler Devleti 874-1005), İstanbul. Yıldız, H.D. (1999). “İlk Müslüman Türk Hanedanları”, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, haz.: İ. Kafesoğlu-H.D. Yıldız-E.Merçil, İstanbul. Yılmaz, S. (2006). Mutazıd ve Müktefi Döneminde Abbasîler, İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Abbasîler”, “Ağlebîler”, “Büveyhîler”, “İdrisîler”, “İhşidîler”, “Hamdânîler”, “İsmail b. Ahmed”, “Mirdasîler”, “Rüstemîler”, “Şurta” maddeleri. 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Fâtımî Devleti’nin Kuruluşu, siyasal ve sosyal tarihini tanımlayabilecek, Eyyûbîler’in Ortadoğu’da oynadıkları rolü açıklayabilecek, Memlük Devleti’nin siyasi ve sosyal tarihi ile önemini açıklayabilecek, Moğol ve Haçlı İstilaları ile 969-1517 tarihleri arasında Mısır’daki Fikir Hareketleri ve Mezheplerini tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Fâtımîler • İsmailîlik • Eyyûbîler • Haçlılar • Moğollar • Memlük Sistemi • Bahrî (Türk) Memlükler • Burcî (Çerkez) Memlük İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler • FÂTIMÎLER (909-1171) • EYYÛBİLER (1171-1260) • SELAHADDİN EYYÛBÎ VE EYYÛBİLER’İN KURULUŞU • MELİK SALİH NECMEDDİN EYYÛB VE EYYÛBÎLER’İN SONU • MEMLÜK DEVLETİ (1250-1517) • BAHRÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1250-1382) • BURCÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1382-1517) İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II FÂTIMÎLER (909-1171) Adını Hz. Peygamberin kızı Hz. Fâtıma’dan alan hanedan sırasıyla Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de hâkimiyet kurmuş ilk Şîi hilafetidir. Kuzey Afrika’da ortaya çıkan Fatımî Devleti’nin esası Şîa’nın İsmâilî koluna dayanır. Bölgede hüküm süren Ağlebîler’in başkenti Rakkâde’nin 909 yılında Ebû Abdullah eş-Şîi vasıtasıyla ele geçirilmesiyle Fâtımî Devleti kurulmuş oldu. İlk halifesi Ubeydullah el-Mehdî’dir. Fâtımîler’in kurulduğu dönemde (909-973) Kuzey Afrika Ehl-i sünnet ile aşırı görüşleriyle bilinen Haricîler arasında paylaşılmıştı. Fâtımîlerin resmi mezhebi Şîiliğin bir kolu olan İsmâilîlik bölgede varolan mezhepsel karmaşayı daha da artırdı. Diğer taraan Berberi kabilelerinin birbirleriyle olan mücadeleleri bölgedeki huzursuzluk ve karışıklıkların devam etmesine sebep oluyordu. Bu siyasi manzarayı iyi tahlil eden Ubeydullah Mehdî Kuzey Afrika’ya ayak bastığı andan itibaren burada Fatımî Halifeliği’nin hedeerini gerçekleştiremeyeceğini anladı. Bu sebeple Kuzey Afrika’nın doğu sahilindeki bir yarımadada Mehdiye adıyla anılan bir başkent kurdu. Kuzey Afrika’nın Sünnî sâkinleri Fâtımî Devleti’ni tehdit eden Haricîleri desteklemişlerse de bu hareket 947’de Fatımî Halifesi Mansûr-Billâh tarafından bertaraf edildi. Fâtımîler’in doğuya (Meşrık), îslam topraklarının merkezine, doğru genişleme düşüncesi ancak Fatımî Halifesi Muiz-Lidînillâh (953-975) döneminde gerçekleşebildi. Fatımîlerin en başarılı kumandanlarından olan Cevher es-Sıkıllî İhşîdîler’in son döneminde Mısır’da baş gösteren iç karışıklıklardan da faydalanmak suretiyle Mısır’ı elegeçirdi (969). Fâtımîler’in Mısır’ı ele geçirmeleri bölgede dinî, siyasî ve sosyal açılardan büyük değişikliklere sebep oldu. îslam tarihinde ilk defa Bağdat’a bağlı olmayan bir hükümet Mısır’a hâkim oluyordu. Fâtımîler’in Mısır’a girmesiyle birlikte îslam âleminde oynadıkları rol de esaslı bir şekilde değişti. Bundan böyle Fâtımîler dinî, felsefi ve sosyal hareketlere liderlik ettiler. Fâtımîler Mısır’ı ele geçirip orada bağımsız bir halifelik kurmalarına rağmen îslam âleminin tamamına hiçbir zaman hâkim olamadılar ve kendilerini îslam toplumunun büyük kısmından ayrı tuttular. Cevher es-Sıkıllî Mısır’ı ele geçirdikten sonra Fustat’ın kuzeydoğusunda başkent Kahire’yi kurdu. Fâtımîler, rakipleri Abbâsîler’in başkenti ve Sünnîliğin merkezi Bağdat’ı ele geçirebilmek için önce Suriye’ye elde etmek zorundaydılar. Fakat Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler Şia’nın aşırı kollarından biri Dîni ve Siyasi konularda aşırı görüş ve faaliyetleriyle tanınan grup 68 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Suriye’de hâkim olan aşırı Şiî bir grup olan Karmatîler bir müddet Fâtmîlere karşı direndi. Suriye’de Fâtımî hâkimiyeti ancak Halife Azîz-Billâh (975-996) döneminde kurulabildi. Onun dönemi Fâtımîlerin en güçlü olduğu devredir. Azîz-Billâh döneminin sonunda Fatımî hilâfeti oldukça genişledi; Fatımî davetçileri Suriye ve Kuzey Afrika’dan sonra Yemen ve Musul’da da propaganda yapma imkânı buldular. Orduda Berberîlerin yanı sıra Türkler ve Deylemliler de kullanıldı. îslam’ın Mekke ve Medine gibi iki mukaddes şehrinin bulunduğu Hicaz’da Fâtımî hâkimiyetine boyun eğdi. Fâtımîler döneminde Türklerin oynadığı rol için Nihat Yazılıtaş’ın Fâtımî Devleti’nde Türkler, (Ankara 2009) adlı kitabına bakınız. Hâkim-Biemrillâh dönemi (996-1021) Fâtîmî tarihinin en ilginç devresidir. Halife birbirine taban tabana zıt kararlar alabilen bir şahsiyetti. Bu dönemde Ehl-i sünnet mensupları ile gayrı Müslimlere çeşitli baskılar yapıldı. İlk dönem îslam halifelerine yapılan hakaretler Hâkim’in emriyle camilere asıldı. Psikolojik problemleri olan Halife kendi yakınları da dâhil olmak üzere pek çok insanı suçsuz yere öldürttü. Danışmanlarının teşvikiyle daha da ileri giderek 1017 yılında ilâhlık iddiasında bulunan Hâkim-Biemrillâh 1021 yılında esrarengiz bir biçimde ortadan kayboldu. Onun takipçileri Dürzîler olarak anılırlar. Fâtımîler Devleti Müstansır-Billâh’ın zamanında (1036-1094) en geniş sınırlarına ulaştı. Mısır, Güney Suriye bölgesi, Kuzey Afrika, Sicilya, Afrika’nın Kızıldeniz sahilleri, Hicaz ve Yemen hâkimiyetleri altındaydı. Ayrıca îslam Dünyasının doğusunda Sünnîler’in idaresinde olan çok sayıda şehrin hâkimi de MüstansırBillâh’a tâbi oldu. Ancak onun hilafetinin ikinci döneminde çıkan karışıklıklar sebebiyle devlet çok kısa bir sürede küçülmeye başladı. Fâtımîler’le Abbasîler arasındaki ilk çatışma Bağdat’ta hazırlanan ve Fâtımîler’in soyuna hakaret eden şecerelerle (soy ağacı çizelgesi) başladı. Fâtımîler’e karşı Selçuklulardan yardım isteyen Abbasîler, aynı zamanda Kuzey Afrika Valisi Muiz b. Bâdîs’i Fatımî hâkimiyetini tanımaması yönünde kışkırttılar. Muiz b. Bâdîs de 1051 yılında Fâtımîler’e isyan ederek Kuzey Afrika’da hutbeleri Abbasîler adına okutmaya başladı. Şiî İsmâiliyenin aşırı kollarından biri. Resim 4.1 Kahire’de Fâtımî halifesi Hâkim’in yaptırdığı cami Cengiz Tomar Arşivi 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 69 Fâtımîler bunun üzerine askerî, siyasî ve iktisadî vasıtalarla Abbâsîler’e tepki göstermeye başladılar. Davetçiler (dâiler) vasıtasıyla Abbasîler aleyhindeki propaganda faaliyetlerini daha da yoğunlaştırdılar. Fâtımîler Arslan Besâsirî’nin Abbasî halifesine karşı başlattığı ayaklanmayı desteklemişler, Bağdat’ı istilâ eden Arslan Besâsirî de hutbeyi Fatımî halifesi adına okutmuş ve Abbasî Halifesi KâimBiemrillâh’ı hapsetmiştir (1058). Ancak Sünnî Selçuklu Türkleri Tuğrul Bey’in komutasında Abbasî Halifeliği’ni Fâtımîler’in eline düşmekten kurtardı. XI. Yüzyıl’ın ikinci yarısında Mısır büyük bir ekonomik kriz içine düştü. Çeşitli askerî gruplar arasında meydana gelen çatışmalar da iç karışıklığa sebep oluyordu. Olayların olumsuz yönde gelişmesi Halife Müstansır-Billâh’ı, Akkâ valisi Bedr el-Cemâlî’yi yardıma çağırmak zorunda bırakmıştır. 1074 yılında Mısır’a gelen Bedr el-Cemâlî anarşiyi kontrol altına almaya, huzur, emniyet ve istikrarı yeniden tesis etmeye muvaak oldu. Buna karşılık halife yetkilerini Bedr el-Cemâlî’ye devretti. Böylece Fâtımîler tarihinde “Vezirler Dönemi” (1074-1125) başladı. Bedr el-Cemâlî ve haleeri Efdal ile Me’mûn el-Batâihî’nin kurdukları düzen Fatımî Devleti’ni çökmekten kurtardı. Babası Bedr el-Cemâlî’nin yerine vezirlik makamına geçen Efdal b. Bedr elCemâlî, Halife Müstansır’ın küçük oğlunu “Müsta’lî-Billâh” lakabıyla halifelik makamına getirerek tamamen nüfûzu altına aldı. İsmâilî mezhebine göre bu makamın meşru vârisi olan Müstansır’ın büyük oğlu Nizar, Efdal tarafından bertaraf edilince hilafet iddiasını sürdürdü ve İsmâilîler Müstaliyye ve Nizâriyye olarak ikiye bölündü. Mısır, Suriye, Yemen ve Hindistan’daki İsmâilîler’in büyük bir kısmı Müsta’lî’nin imamlığını tanıdı. İran İsmâilîleri ise Hasan Sabbâh’ın liderliğinde Nizâr’ın imamlığını tanıdılar ve Nizâriyye adıyla anıldılar. Müsta’lî’nin 1101’de ölümünden sonra beş yaşındaki oğlu Âmir-Biahkâmillâh yine Efdal tarafından halife ilan edildi. Böylece yirmi yıl boyunca ülkenin tek fiilî hâkimi olarak hüküm sürdü. Suriye bölgesine yönelik Haçlı saldırıları yine onun döneminde başladıysa da Efdal bu saldırılara önem vermedi. Hatta Selçuklular’a karşı Haçlılar’la anlaşmaya bile çalıştı. Fakat sonunda devlet Suriye’deki şehirlerini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya geldi. Bir müddet sonra Efdal’in nüfûzundan kurtulmak isteyen Âmir-Biahkâmillâh, Me’mûn el-Batâihî ile iş birliği yaparak Efdal’i öldürttü (1121). Ödül olarak da Batâihî’yi vezir tayin etti. Halife Âmir ile Vezir Me’mûn’un dönemi (1122-1125) Fâtımîler’in Mısır’daki en parlak dönemlerinden birini teşkil eder. Vezir Me’mûn ile Halife Âmir arasındaki ittifak çok uzun sürmedi. 1125 yılında hapsedilen vezir Me’mun el-Batâihî daha sonra öldürüldü. Devlet idaresinde tecrübesiz olan Halife Âmir gayri müslimleri önemli görevlere getirerek Müslümanlara çeşitli baskılar yapılmasına ses çıkarmadı. Bu baskılar üzerine Müslümanlar tarafından çıkarılan isyanın ardından Nizârîler tarafından öldürüldü (1130). Şiî Fâtımîlerin Mısır’ı elegeçirmeleri bölgede siyasi, sosyal ve dini açılardan ne gibi değişikliklere sebep olmuştur? Âmir’in vâris bırakmadan ölmesi yeni bir bunalıma yol açtı. Bu sırada halifenin kim olacağına dair yapılan tartışmalar çeşitli karışıklıkların çıkmasına sebep oldu. 1131 yılında Hâfız-Lidînillâh Fâtımî halifesi oldu. Fatımî Devleti’nin son yıllarında Hafız-Lîdînillâh ve haleerinin imametini tanımayan pek çok bölge Fâtımîler’den ayrıldı. Böylece bu son kırk yıl içinde Fâtımîler Kahire’de mahallî bir hanedan gibi hüküm sürdü. Fâtımî tarihinde 1074-1125 yıllarını kapsayan ve idarede vezirlerin halifelerden daha etkili olduğu dönem. Nizar’ın imamlığını tanıyan İran İsmâilîleri 1 70 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Bu dönemde devlet kademelerinde önemli görevler alan Hıristiyan yöneticiler Ermenistan’dan on binlerce Ermeni’yi getirterek Mısır’a yerleştirdiler. Ancak bu durum Müslümanların tepkisine yol açtı ve pek çok isyan çıktı. Bunun üzerine Ermeni kökenli vezir Behram’ın yerine Rıdvan b. Velahşâ vezirlik makamına getirildi. Rıdvan halkının çoğunluğu Sünnî olan İskenderiye’deki Sünnî faaliyetleri desteklediği gibi Mısır’ın ilk îslam medresesini kurdu (1138). Ancak halifenin askerleri kışkırtması üzerine buradan kaçmaya mecbur kaldı. Hafız-Lidînillâh Rıdvan’dan sonra vezir atamayarak ölümüne kadar (1149) yönetimi kendi eline aldı. Bu arada Âdil b. Sellâr gibi Sünnîler’den de vezirlik makamına getirilenler oldu. Ancak bu durum karışıklıkları önlemeye yetmedi. Haçlılar bu karışıklıklardan istifadeyle Fâtımîler’in Suriye’deki son kalesi Askalân’ı da işgal ettiler (1153). Fâtımîler’in güçlü vezirlerinin sonuncusu olan Talâi’ b. Rüzzîk döneminde karışıklıklar biraz olsun azaldı. Fatımî Devleti’nin son on yılı vezirlik mücadeleleriyle geçti. Şâver b. Mucir ve Dırgâm b. Âmir arasındaki mücadelede Şâver, Şam (Dımaşk) hâkimi Nûreddin Zengî’ye sığındı, ondan kendisine yardımcı olmasını ve vezirlik makamına iade edilmesini istedi. Nûreddin de Esedüddin Şîrkuh kumandasındaki orduyu Mısır’a gönderdi (1169). Mısır’ı elegeçiren ve Fâtımî veziri olarak atanan Şirkuh’un çok geçmeden ölümü üzerine yerine yeğeni Selahaddin Eyyûbî tayin edildi. Nûreddin Zengî adına hareket eden Selahaddin Eyyûbî ile birlikte Eyyûbîler dönemi başlamış oldu. Ortaçağda Mısır uluslararası ticaretin önemli merkezlerinden biryidi ve Fustat, İskenderiye gibi şehirler yabancı tüccarların yoğun olarak bulundukları yerlerdi. Bu tüccarlar Mısır’ın iç kısımlarından gelen malları Fustat ve İskenderiye vasıtasıyla Avrupa’ya ulaştırıyorlardı. Bu tüccarların Mısır şehirlerinde kaldıkları misafirhaneler ve hanlar bulunmaktaydı. Özellikle Fustat bu ticaretin ana kavşak noktasıydı. Siyâsi açıdan çok başarılı olamayan Fâtımîler döneminde ilmi ve kültürel hayat canlanmıştır. Sünnîliğe karşı kendi mezheplerini yaymak isteyen Fâtımîler bölgede bilim ve kültür müesseseleri kurdukları gibi kadim medeniyetlerin eserlerini Arapça’ya çevirmeye devam ettiler. Fâtımî sarayı bu bakımdan büyük önem taşır. Kültürlerini yaymak isteyen Fâtımîler çok büyük kütüphaneler kurmuşlardır. Fatımî devlet adamlarının evlerinde ilim sohbetleri yaptıkları bilinmektedir. Halkın katıldığı ilim meclislerinde ise Şii inancı öğretilirdi. Halife Hâkim-biemrillah tarafından kurulan Abbâsîlerdeki Beytü’l-hikme’ye benzeyen Dârü’l-hikme (Dârü’l-ilm) zengin vakıarla desteklenerek îslami ilimlerin okutulması için tahsis edilmişti. Burada çok geniş bir de kütüphane bulunmaktaydı. Fatımiler döneminde özellikle tefsir, fıkıh, Arap Dili ve edebiyatı alanlarında çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan İhvan-ı Safa felsefesi dikkate değerdir. Fâtîmîler hakkında geniş bilgi için Hakkı Dursun Yıldız’ın editörlüğünde hazırlanan Doğuştan Günümüze Büyük îslam Tarihi, (İstanbul 1986) adlı eserin 5. cildindeki Fâtımîler bölümüne bakınız. Şüphesiz bu dönemin en önemli eğitim merkezi Ezher’dir. Cami olarak inşâ edilmiş bulunan ezher zamanla Îslam dünyasının her tarafından ilim adamları ve öğrencilerin geldiği bir medreseye dönüşmüştür. Özellikle vezir İbn Killis döneminde ilim ve kültüre büyük önem verilmiştir. Resim 4.2 Fâtımîler’in kurduğu en önemli Eğitim Kurumu Ezher Cengiz Tomar Arşivi 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 71 EYYÛBÎLER (1171-1260) Selahaddin Eyyûbî ve Eyyûbîler’in Kuruluşu Adını, hanedanın kurucusu Selâhaddin Eyyûbî’nin babası Necmedddin Eyyûb’tan alır. Türk-Kürt-Arap karışımı olan Eyyübî ailesinin menşei hakkında kesin bilgiler yoktur. Çeşitli devletlerin hizmetinde çalışan Eyyûbî ailesi 1138 yılında Musul’da Zengîler’in hizmetine girerek Haçlılar’a karşı mücadele ettiler. Nûreddin Zengî’nin ordusunda görev alan Selahaddin ve amcası Şirkûh 1164-1169 yıllarında yapılan Mısır seferleriyle öne çıkmaya başladılar. Selâhaddin’in 1169’da Fâtımî veziri olmasıyla birlikte Eyyûbîler devletinin temelleri de atılmış oldu. Mısır’da düzeni kısa sürede sağlayan Selahaddin Fâtimî taraarlarını yönetimden uzaklaştırdı. Bizans-Haçlı kuvvetlerini mağlup ederek önemli bir tehlikeyi bertaraf etti. Selâhaddin, 1171 yılından itibaren Mısır’da hutbeyi Abbâsî halifesi adına okuttu. Bu arada Kudüs Haçlı Krallığı’na karşı başarılı seferler tertip etti ve Eyle’yi aldı. Daha sonra Nûbe (Kuzey Sudan), Yemen ve Libya’ya seferler düzenledi ve bu ülkeleri Nûreddin Zengî’nin devletine bağladı (1173-1174). Bir taraan da Bizans ve İtalyan şehir devletleriyle ikili anlaşmalar yaparak dış münasebetlerini geliştirdi. Mısır’ın ticari ve iktisadî durumunu düzeltti. Nûreddin Zengî’nin ölümünün ardından başlayan iktidar mücadeleleri esnasında bazı emirler Selâhaddin’i Suriye’ye davet ettiler. Atabegliğin kendi hakkı olduğunu düşünen Selâhaddin, davet üzerine 1174’de Suriye’ye giderek bölgeyi iki yıl süren bir mücadelenin ardından hâkimiyet altına aldı. 1176 yılında Selçuklular ve Artuklular’ın da dâhil olduğu anlaşmayla Suriye ve el-Cezîre üzerinde Selâhaddin’in hâkimiyeti Abbâsî halifesi tarafından da tanındı. Daha sonra Suriye’deki Haşhâşîler üzerine bir sefer düzenleyip onları itaat altına alan Selâhaddin Yemen’e önce büyük kardeşi Turan Şah’ı, daha sonra da diğer kardeşi Tuğtegin’i, Hama’ya Takıyyüddin Ömer’i, Baalbek’e Ferruh Şah’ı, Humus’a Nâsırüddin Muhammed adlı yeğenlerini göndererek buralarda da idareyi eline aldı. Böylece Eyyûbîler’in Hama, Humus ve Baalbek kolları kurulmuş oldu. 1177-1179 yılları arasında Haçlılarla mücadele eden Selahaddin 1180’de Musul hâkimi II. Seyfeddin Gazi’nin, 1181’de el-Melikü’s-Sâlih Nûreddin İsmail’in ölmesi üzerine, bu bölgede kendisine karşı yeni bir ittifakın meydana gelmesine imkân vermemek için Mısır’dan Suriye’ye dönüp I. Doğu Seferi’ne çıktı (1182). Bu sefer esnasında el-Cezîre bölgesini ve Sincar’ı, Âmid’i (Diyarbakır), ardından Halep’i aldı. 1185-1186 yıllarında çıktığı II. Şark Seferi’nde Meyyâfârikîn ve Şehrizor yöresini alarak Musul’u kendi idaresine bağladı. Aralarında anlaşma olmasına rağmen Haçlıların Müslümanlara ait bir ticaret kervanına saldırması üzerine tazminat isteyen Selahaddin olumlu yanıt alamayınca, Kudüs Haçlı Krallığı topraklarına bir sefer yapmaya karar verdi. Hıttîn Savaşı’nda Haçlıları büyük bir yenilgiye uğrattı (1187). Kısa sürede hemen hemen bütün Kudüs Haçlı Krallığı topraklarını ele geçirdiği gibi Haçlıların bölgede kurduğu Antakya Prinkepsliği ve Trablus Kontluğu’na ait pek çok araziyi de ilhak etti. Selahaddin’in Haçlılar karşısındaki zaferleri ve Kudüs’ün fethi Avrupa’da büyük yankı uyandırdı. Bütün Avrupa hükümdarları yeni bir Haçlı seferine karar verdiler. Bunlar arasında, Avrupa’nın en büyük üç hükümdarı Almanya İmparatoru Friedrich Barbarossa, Fransa Kralı Philippe Auguste, İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard da vardı. Îslam dünyasının Selâhaddin’i yalnız bırakmasına rağmen Selâhaddin bu Birleşik Suriye’deki Nizârî İsmâilîleri tanımlamak için kullanılan isim Selahaddin Eyyûbî’nin 1187 yılında Haçlıları yenilgiye uğrattığı savaş. 72 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Avrupa ordusuna direndi. 1192’de yapılan anlaşmanın ardından Filistin sahil şeridini Haçlılar’a bırakmasına karşılık Haçlılar Kudüs’ü ve fethedilen diğer toprakları Selâhaddin’de bıraktı. Selâhaddin 1193’de Şam’da vefat ettiğinde Eyyûbî Devleti’nin sınırları Kuzey Afrika’dan İran’a Anadolu’nun güney bölgelerinden Yemen’e kadar uzanıyordu. Ancak Türk Devlet sistemine göre yapılanan Eyyûbîler’de aile üyelerinin her birinin bir şehir ve bölgeye hâkim olması problem çıkarmaktaydı. Nitekim Selahaddin’in ölümünün ardından Eyyûbî ailesi mensupları arasında iktidar mücadelesi baş gösterdi. Selahaddin’in büyük oğlu Melik Efdal Ali hükümdarlık şartlarına uymadığından kısa süre sonra görevden uzaklaştırılarak yerine kardeşi Melik Azîz Kahire’de büyük sultan olarak tahta çıkarıldı (1196). Selahaddin Eyyûbî dönemi hakkında geniş bilgi için Ramazan Şeşen’in Selahaddin Eyyûbî ve Devlet (İstanbul 1987) adlı eserine bakınız. Melik Âdil Melik Azîz’in iki yıl sonra ölümünün ardından yeğenleri arasındaki mücadeleden istifade eden Selahaddin’in kardeşi Melik Âdil iktidarı elegeçirerek büyük sultan oldu (1200) ve devletin önemli bölgelerini oğulları vasıtasıyla kontrolü altına aldı. Mardin Artukluları da onun hâkimiyetini kabul ettiler. Tecrübeli bir devlet adamı olan Melik Âdil Haçlılara karşı ılımlı bir politika takip etti ve onlarla ticari ilişkiler kurdu. Selâhaddin döneminde Haçlılar’la yapılan antlaşma genellikle onun ölümünden sonraki karışıklık devrinde de devam etti. Ancak Alman İmparatoru VI. Henri’nin Haçlı seferine karar vermesi iki taraf arasındaki düşmanlığı yeniden canlandırdı. 1197 yılı yazında bazı Alman Haçlı grupları komşu müslüman topraklarına saldırdılar. Bunun üzerine Âdil de bundan faydalanarak Yafa’yı ele geçirdi. Avrupa’da IV. Haçlı Seferi ile ilgili hazırlıkları takip eden Âdil 1204 yılında yapılan IV. Haçlı Seferi’ni İstanbul üzerine yöneltmeye çalıştı ve bunda da başarılı olarak ülkesini büyük bir tehlikeden kurtardı. Ancak Akdeniz sahil şeridindeki bazı şehirleri Haçlılar’a bırakmak zorunda kaldı. Eyyûbîler Âdil’in zamanında Ahlât, Erciş ve Van’ı da alarak Ahlatşahlar’a son verdiler. Bütün bu gelişmeler olurken büyük sultan olarak Âdil’e tâbi olan bazı Eyyûbî melikleri devletten ayrılmaya başladı. Selahaddin Eyyûbî’nin Haçlılar karşısında 1187’de kazandığı Hıttîn Savaşının bölgedeki sonuçları neler olabilir? Melik Kâmil 1218’de V. Haçlı Seferi orduları Akkâ’dan Dimyat’a doğru hareket ederken Melik Âdil öldü. Yerine büyük oğlu ve Mısır hâkimi Melik Kâmil geçti. Bu esnada Haçlılar Dimyat’ı ele geçirdiler. Fakat Kâmil, kardeşleri ile iş birliği yaparak Haçlıları Resim 4.3 Şam’da Selahaddin Eyyûbî’nin Türbesi Cengiz Tomar Arşivi 2 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 73 durdurmayı başardı ve 1221’de yapılan anlaşmayla Dimyat’ı geri aldı. Ancak Haçlılar’ın yenilmesinden kısa bir müddet sonra kardeşler arasındaki bu birliktelik bozuldu. Kâmil, Alman İmparatoru II. Friedrich ile yapılan uzun müzakerelerden sonra Kudüs’ün Haçlılar’a bırakılması, etrafındaki arazinin müslümanlarda kalması, iki tarafın mukaddes yerlerinin kendi yönetimlerine terkedilmesi ve Frenklerin Kudüs’ü tahkim etmeyip sadece sivil maksatlarla kullanmaları şartlarıyla bir antlaşma yaptı (1229). 1232’de Güneydoğu Anadolu’da idarî düzenlemelere girişen Melik Kâmil Artuklular’ın Hısnıkeyfâ koluna son verdi. Artuklu beylerinin Anadolu Selçukluları’nı yardıma çağırması üzerine Güneydoğu Anadolu bölgesine giren I. Alâeddin Keykubad karşısında yenildi (1234). Anadolu Selçukluları Harput ve Ahlat’ı aldılar. Melik Salih Necmeddin Eyyûb ve Eyyûbîler’in Sonu: 1240 yılında Mısır tahtına çıkan Necmeddin Eyyûb da dağınık meliklikleri bir araya getiremedi. Anadolu’nun güneyi ile Halep, Humus ve Şam Eyyûbî meliklikleri daha çok Anadolu Selçuklularına tâbi kaldı. Necmeddin Eyyûb ile iktidar mücadelesine giren Şam hâkimi İmâdüddin İsmail Haçlılar’ın desteğini kazanmak için içlerinde Kudüs’ün de bulunduğu pek çok Filistin şehrini Haçlılar’a verdiyse de Necmeddin Eyyub’a bağlı birlikler 1244 yılında Kudüs’ü, ardından Taberiye ve Askalân şehirlerini Haçlılar’dan geri aldı. VII. Haçlı Seferi esnasında Dimyat’ın elden çıkması üzerine mücadeleye devam eden Necmeddin Eyyûb’un 1249’da vefatı üzerine oğlu Turan Şah sultan oldu. Bu esnada Müslümanlar Haçlıları kesin yenilgiye uğrattılar. Esir alınan Kral IX. Saint Louis büyük bir tazminatın yanı sıra Dimyat’ı iade ederek kendini kurtarabildi. Ancak eğlence düşkünü Turanşah memlük emirleri tarafından öldürüldüğünde Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti de sona ermiş oldu. Eyyûbîlerin Suriye’deki kolları da Moğollar tarafından ortadan kaldırıldı (1260-1263). Sadece Eyyûbîlerin Hama kolu 1342’ye, Hasankeyf kolu ise 1462’ye kadar varlığını sürdürebildi. Eyyûbîler döneminde bölgede Haçlılar’la savaş durumunda olunmasına rağmen ticari ilişkiler ve uluslar arası ticaret devam etmekteydi. Pek çok Avrupa ülkesi ile ticari anlaşmalar yapıldığından Kahire, Şam ve İskenderiye gibi şehirlerde Avrupalı tüccarlar bulunmaktaydı. Ekonomi, tarım, hayvancılık ve ticarete dayanıyordu. Eyyûbîler Mısır’ın yanı sıra Suriye ve Yemen’de verimli topraklara sahiptiler. Güçlü bir mâli teşkilatı olan Eyyûbiler döneminde toplumu zor durumda bırakan ilave vergiler kaldırılmıştır. İpek ve Baharat yollarının bir kısmının Eyyûbî topraklarından geçmesi Mısır ve Suriye’yi transit ticaretin merkezi yapmıştı. Devlet bu nedenle önemli miktarda gümrük vergisi elde etmekteydi. Eyyûbîler dönemi ilim ve Kültür hayatı açısından önemli bir devredir. Zira Eyyûbîler, Şiî Fâtımîlerin ardından Sünnî medreseleri yaygınlaştırarak Selçukluların başlattığı ilmî hareketi canlandırdılar. Resim 4.4 Şam’da Eyyûbîler döneminde inşå edilen Ådiliyye Medresesi Cengiz Tomar Arşivi Eyyûbî sultanı Melik Kâmil ile iyi ilişkiler kuran Alman imparatoru. VII. Haçlı seferinin başında Mısır’a gelen Fransa Kralı 74 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Eyyûbîler hakkında geniş bilgi için Ramazan Şeşen’in Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler Memlükler, (İstanbul 2007) adlı kitaba bakınız. MEMLÜKLER (1250-1517) Mısır’daki son Eyyûbî sultanı Turanşah’ın öldürülmesinin ardından devlet yönetiminde söz sahibi olan Memlûk emirleri Sultan Necmeddin Eyyûb tarafından satın alınarak Mısır’a getirilmiş Türklerden oluşan askerî birliklerde yetişerek komuta katına yükselmişlerdi. Bunlar zaman içerisinde devlette söz sahibi olmuş ve nihayetinde Memlük Devleti’ni kurmuşlardı. Memlük Devleti pek çok açıdan Îslam dünyasındaki diğer devletlere nazaran farklılıklar gösterir. Sultanlar daha hayatta iken oğullarından birini veliaht tayin etseler de Memlükler saltanat prensibine uymayarak genellikle kuvvetli emirleri tahta çıkardılar. Memlük Devleti tarihsel olarak iki döneme ayrılır. 1250-1382 yılları arasındaki Memlük sultanlarının çoğu Eyyûbî sultanı Necmeddin Eyyûb tarafından Nil nehri üzerinde Ravza adasındaki kaledeki kışlalarda yetiştirilen Türk Memlüklerden olduğu için bu döneme Bahrî Memlükler (Türk Memlükler) Dönemi adı verilir. 1382-1517 yılları arasındaki devrede sultan olanların büyük kısmı ise Bahrî Memlük sultanlarından Kalavun tarafından satın alınarak Kahire kalesindeki burçlarda yetiştirilen Çerkez memlüklerden olduğu için bu dönem Burcî Memlükler (Çerkez Memlükler) dönemi olarak adlandırılır. Memlükler Osmanlılardan önce bölgenin en büyük devleti olarak Îslam Dünyası için büyük tehlike arzeden Haçlılar ve Moğollar’a karşı Müslümanları korumuşlar ve bu iki tehlikeyi de bertaraf etmişlerdir. Moğol ve Haçlı hâkimiyetine girmeyen tek bölge olan Mısır, Müslüman âlimlerin de sığınağı olmuştur. Harita 4.1 Memlük Devleti Haritası TDV Îslam Ansiklopedisi, c. 29, s. 92 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 75 BAHRÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1250-1382) Sultan Aybek (1250-1257): Memlük Devleti’nun Kuruluşu Memlük emirleri Mısır’daki son Eyyûbî sultanı Turanşah’ın öldürülmesinin ardından Melik Salih Eyyûb’un Türk kökenli dul eşi Şecerüddür’ü tahta çıkardılar. Memlük emirlerinden İzzeddin Aybek Türkmânî de ordu kumandanlığına getirildi. Ancak bir hanımın tahta geçirilmesi o dönemde pek alışıldık bir durum olmadığından, yoğun tepkiler üzerine, Şecerüddür 80 günlük bir iktidarın ardından İzzeddin Aybek ile evlenerek tahtı ona terketti. Böylece 3 Temmuz 1250 tarihinde Mısır’da Bahrî (Türk) Memlükler devri resmen başlamış oldu. İzzeddin Aybek hem Haçlı Seferleri hem de Moğol istilasının bölgede bulunduğu bir devrede tahta çıktı. Ayrıca Mısır tahtına Eyyûbî ailesinden olmayan bir memlükün sultan olması nedeniyle tepki gösteren Suriye’deki Eyyûbî melikleriyle uğraşmak zorunda kaldı. Memlük Devleti’nin temellerini atan Aybek, 1257 yılında eşi Şecerüddür’ün komplosuyla öldürüldü. Babasının ardından tahta çıkan Aybek’in küçük yaştaki oğlu Nûreddin Ali döneminde devlet yönetimi Memlük emirlerinden Seyfeddin Kutuz’un elindeydi. Bu esnada yaklaşan Moğol tehlikesini bahane eden Kutuz 1259 yılında kendisini sultan ilân ettirdi. Böylece Türk Îslam tarihinin çok kritik bir devresinde tahta oturan Kutuz hemen Moğollar’la savaş hazırlığına başladı. 1260 yılında Aynicâlût mevkiinde Ketboğa kumandasındaki Moğol kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Bu savaş Moğollar’ın bölgede ilk yenilgilerini aldıkları savaştır ve Moğolların bölgeden atılmasının ilk adımıdır. Bu savaşta önemli yararlılıklar gösteren memlük emirlerinden Baybars, sultan Kutuz’dan Halep valiliğini istemiş, bu isteği reddelince de arkadaşlarıyla beraber Kutuz’u öldürerek Memlük sultanlığını elegeçirmiştir. I. Baybars (1260-1277) Baybars’ın tahta çıkışı ile Memlûk tarihinde yeni bir dönem başladı. On yedi yıl kadar süren saltanatı sırasında Mısır ve Suriye’deki Memlûk Devleti’nin gerçek mânada kurucusu oldu. İyi bir kumandan olan Baybars Moğol ve Haçlı tehlikelerini bertaraf ettiği gibi nüfûzunu Arap yarımadası ve Sudan’a yaydı. İçerideki isyanları bastıran Baybars devletin omurgasını teşkil edecek olan idari düzenlemelerde bulundu. Bağdat’ta 1258 yılında son Abbâsî halifesinin öldürülmesinin ardından 1261’de Abbâsî ailesinden birisini Mısır’da halife ilan ederek hilafeti ihyâ etti. Baybars temel olarak üç ana cephede mücadele etti. İlk olarak Haçlılar üzerine yöneldi. Birkaç defa Antakya’ya hücum eden Baybars 1265’te itibaren Haçlıları tamamen bölgeden çıkarmak istedi. Filistin’de Haçlılar’a ait pek çok şehri elegeçirdi. Nihayet 1268 başlarında Antakya’yı Haçlılar’dan kurtardı. İkinci cephe olarak 1265’ten itibaren İlhanlılar (Moğollar) üzerine yürüdü. Ermeni Kralı I. Hetum’un Moğollar’la iş birliği yapması dolayısıyla büyük bir orduyu onun üzerine yolladı. 1266’da I. Hetum’un kuvvetlerine büyük bir darbe indirildi. Çeşitli Anadolu şehirleri yağmalandı. Baybars’ın İlhanlılarla mücadelesi 1277’de Elbistan’da İlhanlılar’ı ağır bir bozguna uğratmasıyla sonuçlandı. Memlükler’in 1260 yılında ilk defa Moğollar’ı mağlup ettikleri savaş İran’da kurulan Moğol Devleti 76 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Son cephe ise Anadolu’ydu. 1275’te tekrar Anadolu seferine çıkan Baybars Adana, Sis, Tarsus ve Ayaş’ı yağmaladı, Baybars Moğollar’ı bozguna uğrattıktan sonra 1277’de Şam’da vefat etti. Sultan Baybars döneminde Memlük Devleti’nin idari yapısı da şekillendi. Dört Sünni mezhebe ait başkadılıkları aynı anda Kahire’de kuran ilk sultandır. Onun döneminde düzenli bir yol ağı kurulduğu gibi bu yollar posta (berid) teşkilatıyla donatıldı. İskenderiye ve Dimyat tersaneleri genişletildi. Kalavun (1279-1290) 1279’da Memlük tahta geçen Kalavun’un hükümdarlığı Îslam dünyasında da tanındı. Sultanlığının ilk yıllarında iç isyanlarla karşılaşan Kalavun öncelikle tahttan indirildikten sonra Ürdün’de Kerek’e gönderilen I. Baybars’ın oğlu Bereke’nin ardından başkaldıran Şam valisi Sungur Eşkar isyanlarıyla uğraştı. Şam’da sultanlığını ilân eden ve İlhanlılar’ı Suriye’ye çağıran Sungur, Kalavun’un gönderdiği ordu karşısında şehirden kaçtı. Suriye’ye hücum eden Moğollar da Kalavun’un ordusu ile bölgeye gelmesi üzerine savaşı göze alamayıp geri çekildiler. İlhanlılar’ın Suriye’ye saldırmasını fırsat bilen Merkab Kalesi’ndeki Hospitaliers şövalyeleri civardaki müslüman şehirlerine saldırdılar. Kalavun 1281’de tekrar Suriye’ye yöneldiğinde anlaşmak üzere elçiler gönderdiler. Yapılan anlaşmayla on bir yıllık barış süreci başladı. Kalavun böylece Moğol-Haçlı ittifakını bozmuş oldu. 1281’de tekrar Suriye’ye saldıran İlhanlılar II. Humus Savaşı’nda Kalavun’un birlikleri karşısında ağır bir yenilgiye uğradı. Abaka’nın yerine geçen kardeşi Ahmed Teküder’in Îslamiyet’i kabul etmesiyle iki taraf arasında başlayan dostluk Teküder’in 1284’te öldürülmesi ve yerine Argun Han’ın geçmesiyle bozuldu. Ülkesindeki Müslümanlara çeşitli baskılar yapan Argun Han Memlükler’e karşı bazı Avrupa hükümdarları ve papa ile iş birliği yapmaktaydı. Buna karşılık Kalavun’da Altın Orda Devleti ve Tunus’ta Hafsîler ile ittifak yaptı. Kalavun çeşitli Avrupa devletleri ile de siyasi ve ticari ilişkiler kurdu. 1283’de Ermeni Krallığı üzerine sefer düzenleyen Kalavun, Ermeniler’le yıllık vergi ödemeleri ve müslüman esirleri serbest bırakmaları şartıyla on yıl süreli bir Resim 4.5 I.Baybars’ın Şam’da bulunan türbesi Cengiz Tomar Arşivi 11. Yüzyılda kurulan ve Haçlı Seferlerinde çok etkili olan Katolik Şövalye tarikati. 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 77 antlaşma imzalayarak geri döndü. Ardından Haçlılar’ın en kuvvetli kalelerinden biri olan Merkab üzerine yürüyerek burayı ele geçirdi ve bu kontluğa son verdi (1285). Onun döneminde Lazkiye Haçlılardan geri alındığı gibi Sudan bölgesi Memlük nüfuz alanına girdi. 1289 yılında ise Trablusşam Haçlı kontluğu’na ait bazı şehirler fethedildi. Akkâ’yı da el geçirmek isteyen Kalavun sefer esnasında yolda vefat etti (1290). Kalavun İlhanlılar ve Haçlılar karşısında kazandığı zaferlerle Bahrî Memlük döneminin en önemli sultanlarından biri olarak kabul edilir. Kalavun imar işlerine çok önem vermiş cami, medrese, han ve hastaneler yaptırmıştır. Babasının ölümü üzerine Memlük sultanı olan Halil b. Kalavun ilk iş olarak çeşitli atamalar ve idari düzenlemeler yaptıktan sonra babasının sefer esnasında öldüğü Akkâ’yı fethetmek üzere hazırlıklara başladı. 1291 yılında sefere çıkan Halil b. Kalavun, Avrupa’dan ve bölgedeki Haçlılardan gönderilen yardımlara rağmen Akkâ’yı fethetti. Akkâ’nın fethi Îslam ve hıristiyan dünyasında büyük yankılar uyandırdı. Memlûk kuvvetleri Akkâ’dan sonra Sûr, Sayda, Beyrut ve Hayfa’yı ele geçirerek Akdeniz sahillerinin büyük kısmını Haçlılar’dan kurtardılar. Dış siyasette oldukça başarılı olan sultan, içeride emîrler üzerinde istediği otoriteyi kuramadığından 1293’de memlük emirleri tarafından öldürüldü. Memlük Devleti’ni diğer Îslam hanedanlarından ayıran temel özellik ne olabilir? Muhammed b. Kalavun (1293-1294), (1299-1309), (1310-1341) Muhammed b. Kalavun’un çeşitli aralıklarla üç dönem tahta çıkarılmış Memlük sultanıdır. Ağabeyi Halîl b. Kalavun’un ölümünün ardından memlük kumandanları tarafından sekiz yaşında tahta çıkarıldı. Ancak fiili olarak yönetimi elinde bulunduran nâib-i saltanat Zeynüddin Ketboğa ile vezir Alemüddin Sencer eşŞücaî’nin aralarındaki mücadeleyi Ketboğa’nın kazanması üzerine onun nüfuzu altına girdi. Ardından çocuk olduğu gerekçesiyle Ketboğa ve emirler tarafından sultanlıktan haledildi. Ketboğa ve Laçin’in kısa süreli hakimiyetleri döneminde Cezire ve Güney Anadolu’da bazı kaleler alındı. Döneminde yapılan kadastrodaki haksızlıklar nedeniyle Laçin 1299 yılında öldürülünce emirler, o sırada Kerek’te bulunan Muhammed b. Kalavun’u ikinci defa tahta çıkardılar. Bu dönemde İlhanlı hükümdarı Gazan Han’ın Memlükler’e karşı düşmanca tavrı üzerine Moğollar’ın üzerine sefere çıkılması kararlaştırıldı. Bu seferde Gazan Han’ın kuvvetlerine yenilen Muhammed b. Kalavun, Humus’u İlhanlılar’a kaptırdı. Şam’ı da ele geçiren Gazan Han Suriye’den ayrılınca şehir tekrar Memlüklerin eline geçti. Onun döneminde Suriye’nin Akdeniz sahilinde Templier (Tapınak) şövalyelerinin elindeki Ervad adası fethedildi. Memlükler Dönemi için İsmail Yiğit’in, Siyasi-dini-kültürel-sosyal Îslam tarihi: Memlukler (648-923/1250-1517), (İstanbul 1997) adlı eserini okuyunuz. Suriye’yi yeniden istilâ hareketine girişen Moğollar Memlük kuvvetleri karşısında ardı ardına yenilgiler aldılar. Bütün başarılarına rağmen sultan, memlük emirlerinin baskısından bunalarak sultanlığı terk edip Ürdün’deki Kerek kalesine gitti (1309). Emirlerden kendi aralarından bir sultan seçmelerini istedi. Bunun üzerine Baybars el-Çâşnigîr sultan ilan edildiyse de emirlerin tekrar Muhammed b. Kalavun’u sultan olarak istemesi sonucunda Baybars istifa etti. 3 12.Yy.’da Katolik kililsesi tarafından kurulan ve Haçlı seferlerinde etkili olan Hristiyan askeri tarikatı 78 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Böylece üçüncü defa tahta çıkan Muhammed b. Kalavun artık tecrübeli bir devlet adamıydı. İlk önce güvendiği emirleri nâibliklere (valiliklere) atadı. Sultan 1315’de Ermeniler’in hâkimiyetindeki Malatya’yı fethetti. Ertesi yıl Nûbe’ye bir sefer düzenlendi. İlhanlılarla geniş çaplı bir barış anlaşması imzalandı (1323). Saltanatının son yıllarında Halife Müstekfi-Billâh’la arası açılan Muhammed b. Kalavun onu sürgüne gönderdi (1337). Muhammed b. Kalavun döneminde Memlükler bölgede itibarı olan bir devlet haline gelerek diğer devletlerle pek çok anlaşma yaptı. Döneminde Mısır, Suriye ve Filistin’in imarına çalışan sultan pek çok hayır müessesi inşâ ettirdi. Muhammed b. Kalavun’un Oğulları (1341-1361) ve Torunları (1361-1382) Dönemi Muhammed b. Kalavun’un ölümünün ardından Memlük tahtına onun küçük yaştaki oğulları ve daha sonra torunları oturmuştur. Bu dönemde iktidar daha çok Memlük emirlerinin elindeydi. Bu dönemin genel özelliği bitmek tükenmek bitmeyen kanlı iktidar mücadeleleri sonucunda Kahire ve Mısır’da ortaya çıkan pahalılık, kıtlık ve salgın hastalıkların yayıldığı bir devre olmasıdır. Burcî memlüklerinin lideri Berkuk’un önce Muhammed b. Kalavun’un torunu II. Hacci’yi 1381 yılında tahta çıkarıp bir yıl sonra da kendi sultanlığın ilan etmesiyle Memlük tarihinde daha ziyade Çerkez kökenli sultanların tahta çıktığı Burcî Memlükler Dönemi (1382-1517) başlamış oldu. BURCÎ MEMLÜKLER DÖNEMİ (1382-1517) Berkuk (1382-1399) Berkuk öncelikle kendisine karşı ortaya çıkan isyanlarla uğraşmak zorunda kaldı. Önce Malatya naibi Mintaş’ın ve ardından Yulbuga en-Nâsıri’nin isyanlarını bastıramadı ve tahttan uzaklaştırıldı. Haccî ikinci defa sultan ilân edildi (1387) ve Berkuk’un Çerkez memlükleri de dağıtıldı. Bununla birlikte kısa süre sonra ortaya çıkan Yulbuga-Mintaş rekabeti üzerine yeniden harekete geçen Berkuk, rakiplerini yenerek sultanlığı tekrar ele geçirdi. Ülkede asayişi sağladıktan sonra Osmanlı padişahlarından I. Murad ve Yıldırım Bayezid’le iyi ilişkiler kurmakla birlikte bölgeye gelen Timur’la ilişkileri oldukça gergindi. Ferec b. Berkuk (1399-1412) Berkuk’un oğlu Ferec’in tahta çıkması, eskiden beri birbirleriyle rekabet halinde olan emîrler arasındaki mücadeleyi daha da şiddetlendirdi. Henüz Berkuk’un tahta çıktığı yıl Şam valisi Tenem isyan ederek Kahire üzerine yürüdü. Bu isyanı bastırmak için Suriye’ye giden Ferec, Tenem’i 1400’de Gazze yakınlarında mağlûp ederek Suriye’yi tekrar itaat altına aldı. Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid’ın Elbistan, Malatya ve Darende gibi Memlûk hâkimiyetindeki bazı şehirleri ele geçirmesi karşısında savaşa cesaret edemeyen Ferec bu oldu-bittiyi kabullenmek zorunda kaldı. Yıldırım Bayezid daha sonra Ferec’e elçiler göndererek Timur’a karşı ittifak teklif ettiyse de ülkesi için bunun önemini kavrayamayan Ferec bu teklifi reddetti. Bu sırada Malatya ve Ayıntab’ı (Gaziantep) zapteden Timur daha sonra güneye indi ve Suriye askerlerini yenilgiye uğratıp 1400’de Halep’e girdi. Daha sonra Şam üzerine yürüdü. Şam’a gelen Ferec’in kötü idaresinden rahatsız olan bazı emîrler Mısır’a dönerek yeni bir sultan seçmek 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 79 istediler. Bunun üzerine Ferec Dımaşk’ı bırakıp Kahire’ye dönmek zorunda kaldı. Timur da Şam’ı elegeçirdi. Timur’un Şam’dan ayrılmasının ardından Suriye’deki memlük emirleri isyan ettiler. Hatta 1407 yılında Suriye’de isyan eden emirler sultanlıklarını dahi ilan ettiler. Ferec Suriye’deki isyanlar karşısında pek çok defa bölgeye sefer yapmak zorunda kaldı. Nihayet isyan eden Şeyh Mahmûdî ile Nevrûz üzerine yaptığı son seferinde yenilerek öldürüldü (1412). Şeyh Mahmudî (1412-1421) Öncelikle Mısır’da Arap kabileleri tarafından çıkarılan isyanları bastırmakla uğraştı, ardından sultanlığını tanımayan eski müttefiki Şam valisi Nevrûz’la savaşmak için ilk Suriye seferine çıktı. Uzun bir kuşatmadan sonra Dımaşk’a girdi ve teslim aldığı Nevrûz’u öldürdü (1414). Ertesi yıl diğer Suriye valilerinin desteğiyle isyan eden Şam valisi Kanıbay’ın isyanını kanlı bir şekilde bastırdı. Öte yandan Güney ve Güneydoğu Anadolu’daki Türkmen beyliklerini itaat altında tutarak onların Osmanlılar veya Karakoyunlular’la birleşmesini engellemeye çalıştı. Dulkadıroğulları’nın Osmanlılar’la dostluk kurmasından endişeye kapılarak bölgeye sefere çıkan Şeyh Mahmudi verdiği Antep ve Darende’yi Dulkadıroğulları’ndan geri aldı. Özellikle Anadolu’daki Karamanoğulları ve Ramazanoğulları üzerindeki nüfuzunu korumak maksadıyla bölgeye ordular göndererek Adana, Tarsus, Kayseri ve Niğde’yi topraklarına kattı. Şeyh Mahmûdî devrinde Osmanlılar’la dostane ilişkiler kuruldu ve bu dostluğun devamı ve ticarî ilişkilerin kolaylaştırılması için çeşitli antlaşmalar yapıldı. Şeyh Mahmûdî 1414’de Kıbrıslılarla da bir barış anlaşması yaptı. İsyan ve karışıklıkların yanı sıra 1413-1416 ve 1418-1419 yıllarında ortaya çıkan salgın hastalıklar yüzünden fiyatların artması üzerine çeşitli tedbirler alan sultan 1421 tarihinde vefat etti. Şeyh Mahmûdî döneminin ayrıntıları için Kâzım Yaşar Kopraman’ın, Mısır Memlükleri tarihi Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmudi devri : (1412-1421), (Ankara 1989) adlı eserini inceleyiniz. Resim 4.6 Kahire Kalesi ve içerisindeki Nasır Muhammed ve Mehmed Ali Paşa Camileri Cengiz Tomar Arşivi 80 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Barsbay (1422-1438) Saltanatının ilk yıllarında Mısır’daki iç istikrarı sağlamak üzere birtakım faaliyetlere girişen Barsbay Suriye’de çıkan isyanları şiddetle bastırdı. Böylece iç meseleleri hallettikten sonra Kıbrıslılar’ın Mısır’a hücumlarına karşılık 1424, 1425 ve 1426 yıllarında ardarda yapılan üç sefer sonucu Kıbrıs’ı fethetti. Barsbay bu arada baş kaldıran Mekke şerifini de yenmiş (1424) ve bundan iki yıl sonra da Cidde Limanı’nın gelirlerini ele geçirmişti. Ardından vergi gelirlerini arttırmak için çalıştı ve tüccarları mallarını Mısır gümrüklerinden geçirmeye mecbur tuttu. Ayrıca Suriye ve Mısır tüccarlarının aldıkları Hint mallarına ihraç vergisi koydu. Baharat ticareti ve şeker imalini tekeli altına alan Barsbay bu malların üretimini sınırladı. Onun daha fazla gelir sağlamak maksadıyla halkın zararına olarak giriştiği bu teşebbüsler büyük memnuniyetsizliğe yol açtı. 1428’den beri Suriye’ye yapılan seferler birbirini takip ederek sürmekteydi. Barsbay Dulkadıroğulları’nı tekrar kendine bağladı. Bir kısım Akkoyunlu beyleri onun himayesi altına girdi. Çakmak (1438-1453) Sultan Çakmak, ilk yıllarında özellikle Suriye’deki memlük emirlerinin isyanlarıyla uğraşmak zorunda kaldı. 1439 yılından itibaren içeride duruma tamamen hâkim olan Çakmak dış siyasette de başarılı oldu. Akkoyunlu, Dulkadıroğulları, Osmanlılar, Karakoyunlular ve Timur’la iyi münasebetler kurduğu gibi Endülüs’teki müslümanlara yardım etti (1440). Mısır’ın sahillerine yapılan saldırıları engellemek için 1440, 1443, 1444 yıllarında Rodos’a seferler düzenlediyse de başarılı olamayarak onlarla anlaşma yapmak zorunda kaldı. İnal (1453-1461) İnal diğer Memluk sultanları gibi öncelikle önemli görevlere güvendiği memlükleri getirdi ve bazı vergileri kaldırdı. 1455 yılında kendi memlükleriyle daha önceki sultan Çakmak’ın memlükleri arasında çıkan çatışmalar nedeniyle kadrolarda önemli değişiklikler yaptı. Bu döneme İnal’ın kendi memlüklerinin çıkardığı isyanlar damgasını vurmuştur. Memlük emirleri 1456 Kahire’de bazı evleri yağmalamışlar ve sultanın gücü yağmayı önlemeye yetmemiştir. Ertesi yıl sultandan aylıklarının arttırılmasını isteyen memlüklerin isteklerini kabul etmek zorunda kaldı. 1459 yılından itibaren sultanın memlüklerinin Kahire’deki zulümleri daha da arttı. Sürekli olarak aylıklarının arttırılmasını talep ediyor, kendileriyle ters düşen kadı, vezir, hâcib gibi devlet görevlilerine saldırıyor, Kahire’de ev ve dükkânları yağmalayıp tüccarların mallarına el koyuyorlardı. Memlük emirlerinin bu baskıları onun dönemi boyunca devam etti. Memlükler’le Osmanlılar arasındaki iyi ilişkiler İnal döneminin ilk yıllarında da devam etmiştir. 1453’te İstanbul’un fethinin ardından karşılıklı elçiler ve hediyeler gönderilmiştir. Bu ilişkiler, Fâtih Sultan Mehmed’in hac yolundaki su havuzlarının çoğaltılmasıyla ilgili teklifinin Akkoyunlular ve Dulkadıroğulları ile iyi ilişkiler içinde bulunan İnal tarafından reddedilmesiyle bozuldu. Karamanoğullarının 1456 yılında Memlükler’in elindeki Tarsus, Adana ve yöresini ele geçirmesinin ardından Kahire’den sefere çıkan Memlûk ordusu Karamanoğulları’na ait dört kaleyi aldı, Lârende’yi Karaman ve bazı köyleri yağ- 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 81 maladı (1457). Karamanoğlu İbrahim’in elçilerinin Kahire’ye gelerek itaat arzetmesi üzerine Memlük-Karamanoğulları ilişkileri düzeldi. İnal dönemi Memlûk dış politikasının en önemli ayağı Kıbrıs’tır. Sultan Barsbay zamanında fethedilen Kıbrıs bu tarihten itibaren Memlûk Devleti’ne tâbi oldu. Kıbrıs Kralı II. John’un ölümünün ardından tahta çıkan kızı Charlotte’a isyan eden üvey kardeşi James’in Kahire’ye gelerek yardım istemesi üzerine memlük emirlerinin de baskısıyla James’i desteklemek için 1460’da Kıbrıs’a ordu gönderdi. Kıbrıs’ta kısmî başarı elde eden Memluk donanması hem çarpışmalar sırasında hem dönüş yolunda yakalandığı fırtına sebebiyle ağır kayıplar verdi. İnal’ın dönemindeki en önemli malî reform para sisteminin iyileştirilmesidir. İnal, kendisinden önceki sultanlar tarafından tedavüle çıkarılan ayarı düşük paraları piyasadan kaldırmak için mücadele etmiş ve bunda başarılı olmuştur. Hoşkadem (1461-1467) Hoşkadem’in saltanatı sırasında devletlerarası münasebetlerde önemli bir gelişme olmadığı gibi büyük askerî faaliyetlere de girişilmedi. Ancak Osmanlılar’la olan ilişkilerde büyük sıkıntı yaşandı. 1461 yılından itibaren Fâtih Sultan Mehmed’in doğuya açılma politikası Memlûk nüfuz alanını tehdide başladı. Zira Memlûk sultanı Akkoyunlu, Karamanlı ve Dulkadırlı beylerini himayesi altında görüyordu. Karamanoğulları ve Dulkadirliler üzerinde hem Osmanlılar hem de Memlükler’in nüfuz kurma mücadelesi de bu ilişkileri kötü yönde etkiledi. Kendinden önceki sultanların memlüklerini kontrol altına almayı başaran, ancak kendi memlüklerinin halka karşı taşkınlıklarını önleyemeyen Hoşkadem saltanatı boyunca bazı güçlü Arap kabileleriyle de uğraştı. 1462-1465 yıllarında Buhayre’de Lebîd kabilesi üzerine beş sefer düzenledi. Memlük-Osmanlı ilişkilerinin bozulmasının temel sebepleri neler olabilir? Kayıtbay (1468-1496) Otuz yıla yakın iktidarda kalan ve Burcî (Çerkez) Memlükleri’nin en büyük sultanı sayılan Kayıtbay’ı uğraştıran en önemli mesele Osmanlılarla mücadelesi oldu. Fâtih Sultan Mehmed’in hac yolu üzerindeki suyollarının bakımı ve yeni havuzlar inşa etme teklifinin İnal tarafından reddedilmesi yüzünden başlayan gerginlik, Karamanoğulları ve Dulkadıroğulları’na bey tayini ve bu devletleri nüfuzları altına alma mücadelesiyle giderek dolaylı da olsa çatışmaya dönüşmüştü. Gerek bu gelişmeler gerek iki hükümdar arasında karşılıklı gönderilen mektuplar ve elçileri aşağılayan davranışlar Memlükler’le Osmanlılar’ı savaşın eşiğine getirdiyse de Fâtih’in ölümü Osmanlı-Memlûk savaşını bir süre erteledi. Kayıtbay döneminde Akkoyunlular ile yapılan savaşta Memluk ordusu çok büyük kayıp verdi. Kayıtbay bunu sineye çekmek zorunda kaldı ve Akkoyunlular’dan intikam almak yerine barış yolunu tercih etti. Zira bu sırada Osmanlı tahtına geçmiş olan II. Bayezid’i önemli bir tehdit olarak görüyor ve başka bir cephe açmaktan çekiniyordu. II. Bayezid’e karşı taht mücadelesi veren Cem Sultan’ın Memlükler’e sığınması iki devleti savaşın eşiğine getirdi. Çok geçmeden aynı zamanda II. Bayezid’in kayınpederi olan Dulkadırlı Beyi Alâüddevle Memlükler’in elindeki Malatya’yı kuşattı ve Kayıtbay’ın kendisine karşı gönderdiği kuvvetleri bozguna uğrattı (1484). Osmanlı kuvvetleri daha onlar ülkelerine ulaşmadan sınırı geçerek Memlûk topraklarına girdi (1485). Biri Tarsus ve Adana’yı işgal eden, diğeri Malatya önlerine gelen iki Memlük Devleti’ne tâbî olan Kıbrıs Kraliçesi. 4 82 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Osmanlı ordusuyla Memlûk orduları arasında başlayan savaşlar, 1490 yılına kadar sürdü. Bu savaşlar sırasında Adana ve Tarsus birkaç defa el değiştirdi. 1488’de Adana civarındaki savaşı kazanan Memlükler şehri tekrar ellerine geçirdiler. Kayıtbay’ın 1490 yılında Anadolu’ya gönderdiği ordu Kayseri’de Osmanlı birliklerini mağlup ettiği gibi Niğde, Karaman ve Ereğli civarını yağmaladı. Çukurova savaşlarında daha başarılı olmasına rağmen Kayıtbay, askerî ihtiyaçları temin hususunda karşılaştığı zorluklar sebebiyle Osmanlılar’la on beş yıl süreli bir barış imzalandı (1491). Saltanatının son dört yılını savaşsız geçiren Kayıtbay, gerek savaş masraarı gerekse sayıları büyük rakamlara ulaşan eserleri için yapılan büyük harcamalar yüzünden iyice bozulan ekonomiyi düzeltmek amacıyla çok gayret göstermişti. Kaynaklarda, mevcut gelirlerin yetmemesi üzerine Kayıtbay’ın para toplamak hususunda zora başvurduğu, zenginleri sıkıştırıp mal müsaderelerinde bulunduğu, vakıf veya şahıslara ait gayrimenkullerden vergiler aldığı, hububat tacirleri üzerine ağır vergiler koyduğu ve yine bir nevi yedek kuvvet olan memlüklerin oğulları evlâdü’n-nâs’ı cepheye göndermekten muaf tutmak karşılığında vergiye bağladığı belirtilir. Kansu Gavri (1501-1516) Öncelikle asayiş ve güvenliği sağlayıp iç meseleleri çözmeye çalışan Memlüklerin son önemli sultanı Kansu Gavri, devlet kadrolarına yakınlarını tayin etmek ve kendi memlüklerini artırmak suretiyle kendisini güvence altına almaya çalıştı. Onun döneminde Portekizliler’in doğu ticaret yolunu kesmelerinden dolayı Mısır önemli miktarda vergi geliri kaybına uğramış durumdaydı. Bu yüzden Kansu Gavri çeşitli toplumsal gruplardan tahsil edilen vergileri arttırırken tüccar ve esnaftan alınan vergileri de bir yıl önceden peşin olarak toplattı. Müsadere (Devletin mallara elkoyması) sistemini yaygın hale getirdi, ticarî mallara ağır vergiler koydurdu. Halkın malî yönden daha çok ezilmesine yol açan ayarı düşük paralar bastırarak (devalüasyon) devlet hazinesini doldurmaya çalıştı. Onun bu uygulamaları çeşitli kesimlerce tepkiyle karşılandı. Mısır, Suriye ve Hicaz’da merkezî hükümete karşı isyanlar çıkarken Şam halkı da valilerine baş kaldırdı. Bunun üzerine Kansu Gavri Suriye’ye sefer yapmak zorunda kaldı. Hicaz’a da aleyhine çıkan olayları bastırmak için birkaç sefer düzenleyen Kansu Gavri sonunda duruma hâkim oldu. Kansu Gavri döneminde Memluk Sultanlığı, Portekiz ve İspanya’nın saldırılarına uğrarken Safevî ve Osmanlı devletlerinin rekabetiyle de karşı karşıya kaldı. Özellikle Portekizliler’in Kızıldeniz, Basra körfezi ve Hint denizindeki faaliyetleri, Memlükler’i zor durumda bıraktığı gibi mukaddes yerler de tehdit altına girmiş bulunuyordu. Kansu Gavri, Portekizliler’in müslüman tüccar ve hacıların gemilerine saldırılarını durdurmak için, elli savaş gemisiyle birlikte Cidde naibi Hüseyin el-Kürdî kumandasında Hindistan’a bir sefer düzenletti. Emir Hüseyin de Mekke ve Medine’nin önemli ticaret limanı olan Cidde’nin savunması için sur ve burçlar yaptırdı; Kızıldeniz’e gizlice giren Portekiz gemilerini takipten sonra 1506’da Hindistan’a yöneldi. Gavri ayrıca, yeni bir donanma teşkili için gerekli ihtiyaçları sağlamak üzere elçisini Osmanlı başşehrine yolladı. II. Bayezid, Memlûk sultanına Selman Reis başkanlığında bazı gemi uzmanları ve 1000 kadar Anadolu levendi ile mühimmat gönderdi. Selman Reis’in gayretleriyle ertesi yıl Süveyş Limanı’nda yapımları tamamlanan yeni donanma gemileri, yine Osmanlı padişahının hediye olarak gönderdiği silâh ve levazımla teçhiz edildi. Ancak bu sırada devletin kuzey cephesinde yeni gelişmeler oldu. İspanyollar Kuzey Afrika’da ve Memlûk sahillerinde faaliyetlere başladılar. Memlük emirlerinin oğullarını tanımlamak için kullanılan isim. Çeşitli sebeplerle özel şahıslara ait mallara el konularak devlet hazinesine aktarılması Osmanlılarda Deniz (Bahriye) askerine verilen ad 4. Ünite - Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 83 Öte yandan Kansu Gavri devrinde Osmanlı-Memlük münasebetleri dostluk içinde başlamış, iki devlet arasında yazışmalar yapılmış ve karşılıklı elçiler gelip gitmişti. Ancak Kansu Gavri’yi Safevîler’e karşı yanma çekmeyi başaramayan Yavuz Sultan Selim, Dulkadirli beyi Alâüddevle’nin Osmanlı ordusunun erzak kollarını vurması üzerine savaş hazırlıklarına başladı. Osmanlı-Safevî savaşı galibinin mutlaka Memlûk topraklarına yöneleceğini düşünen Kansu Gavri, Şah İsmail’e ittifak teklifinde bulunmuş, Halep’e biraz da bu yüzden gelmişti. Gavri’nin Halep’e geldiğini öğrenen Yavuz Sultan Selim, Memlûk sultanının mukaddes beldeleri ve hac yollarını Portekiz ve İspanyol saldırılarına karşı koruyamadığını öne sürerek, bölgeye hareket etti. 1516’da Mercidâbık ovasında yapılan savaş fazla uzun sürmedi ve Osmanlılar’ın galibiyetiyle sonuçlandı. Ordusunun kesin yenilgisini gören Kansu Gavri kaçmaya çalışırken öldü. Kansu Gavri savaş meydanında ölen ilk Memlük sultanıdır. Tomanbay (1516-1517) ve Memlük Devleti’nin Yıkılışı Kansu Gavri Halep’e gittiğinde Kahire’de yerine bıraktığı, halk tarafından çok sevilen, Tomanbay Kahire’ye gelen emirler tarafından sultan ilan edildi. Bu esnada Osmanlı ordusu fazla bir güçlükle karşılaşmadan Şam’a kadar ilerledi. Yavuz Sultan Selim Tomanbay’a mektuplar ve elçiler yollayarak barış teklif etmiş ve şayet kabul edecek olursa kendisinin Mısır’a nâib olarak atanacağını belitmişti. Ancak Memlük emirlerinin baskısıyla Yavuz’un barış teklieri kabul görmediği gibi elçi de öldürüldü. Yavuz Sultan Selim’in birliklerinin Gazze’yi de elegeçirmesi üzerine Tomanbay Kahire’de savaş hazırlıklarına başladı. Kahire dışındaki Ridâniye’ye derin siperler kazıldı ve İskenderiye ile Kahire Kalesi’ndeki bazı toplar getirilip buralara yerleştirildi. Yavuz Sultan Selim Memlüklerin hazırlıklarından haberdar olduğundan ordusunu ikiye bölerek bir grubu Memlükler’in beklediği yönden, diğer grubu Mukattam dağının çevresinden dolaştırıp yandan hücum etmesini sağladı. Yapılan savaşı teknolojik üstünlüğe sahip Osmanlı ordusu kazandı. Savaşın ertesi günü Osmanlı ordusu Kahire’ye girdi. Kalan birliklerini toparlayan Tomanbay Kahire’de üç gün boyunca sokak çarpışmaları yaptıysa da tutunamayarak şehri terketmek zorunda kaldı. Saîd bölgesine giderek yeniden hücûm eden Tomanbay üçüncü yenilgisinin ardından yakalanarak öldürüldü (13 Nisan 1517). Böylece Memlük Devleti’de sona ermiş oldu. Memlük Devleti uluslararası ticarete dayalı bir ekonomiye sahipti. Moğol istilası nedeniyle Doğu-Batı arasındaki ticaret Memlük topraklarından geçmek zorundaydı. Bu nedenle Memlük şehirleri çarşı, pazar ve hanlarıyla genişledi. Yabancı devletler konsolosluklar açtılar. Memlük ekonomisi Bahrî Memlükler döneminde büyük gelişme gösterdi. Ancak 14. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan salgın hastalıklar, Timur’un Suriye’yi işgali, Burcî Memlük sultanlarının bazı malların ticaretini kendi tekellerine alması ve ağır vergiler ekonomiyi olumsuz yönde etkiledi. Avrupalıların Ümit Burnu’nu keşfetmeleri, ticaret yollarının değişmesine yol açarak Mısır’dan geçen uluslararası ticareti tamamen çökertti. Nihayet askerî-teknolojik üstünlükleri sonucunda Osmanlılar tarafından tarih sahnesinden kaldırıldılar. Memlük tarihi ilim ve kültür açısından Îslam tarihinin en parlak dönemlerinden birini oluşturur. Moğol ve Haçlı istilaları sebebiyle yurtlarını terk eden pek çok Müslüman bilgin Memlük topraklarına sığınmıştır. Şam ve Kahire döemin en önemli ilim merkezleriydiler. Bu şehirlerde vakıarla desteklenen çok sayıda medresede eğitim-öğretim faaliyetinde bulunulmaktaydı. Îslami ilimlerin yanı sıra Arap Dili ve Edebiyatı, tıp ve fizik alanlarında önemli bilim adamları yetişmiştir. 1516 yılında Halep yakınlarında Osmanlıların Memlükleri yendikleri meydan muharebesi Kahire yakınındaki dağ 84 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet Fâtımî Devleti’nin siyasal ve sosyal tarihini tanımlamak. Abbâsî hilafetinin zayıadığı dönemde 909 yılında Kuzey Afrika’da kurulan Şiî Fâtımî Devleti 969’da Mısır’e elegeçirerek önemli bir başarı kazandı. Ardından büyük kısmı Sünnî olan Doğu Îslam dünyasını tehdit ederek Suriye, Hicaz ve Yemen’i de topraklarına kattı. Abbâsîler’e bağlı olan pek çok şehir Fâtîmîler’in hâkimiyetini tanıdı. Ancak XI. yy. ortalarından itibaren giderek zayıamaya başlayan devlet, kurtarıcı olarak gelen Selahaddin Eyyûbî tarafından 1171’de ortadan kaldırıldı. Fâtımîler döneminde Bağdat’taki Sünnî hilafetin yanında, tarihte ilk defa olarak, Şîi bir hilafet ortaya çıkmış ve bölgede Şîa mezhebi yayılmıştır. Ayrıca Dürzîlik gibi mezhepler bu dönemde ortaya çıkmış, Kahire ve meşhur eğitim kurumu Ezher bu dönemde kurulmuştur. Eyyûbîler’in Ortadoğu’da oynadıkları rolü açıklamak. 1171’de Selahaddin Eyyûbî tarafından kurulan Eyyûbîler kısa zamanda Suriye ve Yemen’i de elegeçirmiştir. Devletin kurucusu Selahaddin bölgedeki Haçlılar’a karşı büyük başarı kazanarak 1187’de Hıttin Savaşı’nda onları yenmiş ve Kudüs ile birlikte pek çok şehri fethetmiştir. Eyyûbîler döneminde ülke toprakları hanedan üyeleri arasında paylaştırıldığından Eyyûbî tarihi Haçlılar’a karşı mücadelenin yanı sıra hanedan mensubu akrabalar arasındaki iktidar kavgalarıyla geçmiştir. Melik Adil, Melik Kâmil ve Melik Salih Necmeddin Eyyûb gibi büyük sultanlar bir müddet bu şehir devletlerini bir araya getirmeyi başarmışlardır. Devletin bu yapısı Haçlılarla mücadeleyi zaaf uğratmış ve zaman zaman Kudüs dahil bazı topraklar anlaşmayla onlara verilmiştir. Nitekim Mısır 1250 yılında Memlük emirleri tarafından elegeçirilmiştir. Memlük Devleti’nin siyasi ve sosyal tarihini açıklamak. Abbâsîler’den beri uygulanan Memlük sistemi (Türk çocukların satın alınarak asker olarak yetiştirilmeleri) Eyyûbîler’in son döneminde iyice hızlanmış 1250 yılında Memlük emirlerinin sultanlığı elegeçirmeleriyle sonuçlanmıştır. Memlük tarihi tahta çıkan Memlüklerin yerleştirilde ikleri mekânlar ve kökenleri nedeniyle Bahri (Türk) Memlük dönemi (1250-1382) ve Burcî (Çerkes) Memlük dönemi olarak ikiye ayrılır. Memlük Devleti 1250 yılında Aybek tarafından kurulmakla birlikte bölgedeki Haçlı ve Moğol tehlikelerini bertaraf eden ve idari yapıyı düzenleyen I. Baybars gerçek manada kurucusudur (1260-1277). Memlükler hanedan sistemini benimsememişler ve genellikle aralarından bir emiri tahta çıkarmışlardır. Bu nedenle iktidar mücadeleleri çok kanlı olmuştur. Bahri Memlük dönemi Haçlı ve Moğol tehlikelerinin bertaraf edilmesinin yanı sıra iktisadi açıdan da önemlidir. Ancak Devlet XIV. yy.’ın ikinci yarısından itibaren iktisadi problemler, ticaret yollarının değişmesi ve askeri düzenin bozulmasının yarattığı karışıklıklar nedeniyle zayıamıştır. Nihayet bölgede yükselen yeni güç Osmanlılar’la organizasyon, iktisadi ve askerî teknoloji açılarından rekabet edemeyerek 1517 yılında tarih sahnesinden silinmiştir. Bu dönem eğitim ve bilim hayatının parlak bir devresi olarak adlandırılabilir. Moğol ve Haçlı İstilaları ile 969-1517 tarihleri arasında Mısır’daki Fikir Hareketleri ve Mezhepleri tanımlamak. XI-XIII. yy.’lar Mısır tarihi açısından iki büyük tehlikenin baş gösterdiği bir devredir. 1096-1099 yılları arasında yapılan I. Haçlı seferiyle Haçlılar bölgede devletçikler kurmuş ve XIII. yy. sonlarına kadar Mısır’ı tehdit etmişlerdir. Hem Eyyûbîler hem de Memlükler Haçlılarla yoğun bir biçimde mücadele etmiş ve nihayet XIII. yy. sonlarında Memlükler tarafından ortadan kaldırılmıştır. İkinci önemli tehlike olan Moğollar, Memlüklerin kurulduğu dönemde Mısır hariç bütün doğu Îslam dünyasını istila etmiş ve Bağdat hilafetini ortadan kaldırmıştır. Memlükler 1260 yılında ilk defa Ayncalut savaşında Moğolları yenmişler ve XIII. yy. sonlarına doğru bu problem de ortadan kalkmıştır. Fâtımîler’in resmi mezhebinin Şîi-İsmâilî olması nedeniyle bölgedeki büyük çoğunluk olan Sünnîler çeşitli baskılara maruz kalmışlardır. Bu dönemde Şiîlik yayılmaya başlamış ve Dürzilik gibi yeni mezhepler ortaya çıkmıştır. Sünnî Eyyûbî ve ardından Memlük hâkimiyeti döneminde medreselerin artırılmasıyla Sünni eğitim yeniden yaygın hale gelmiştir. 1 2 3 4 4. Ünite -Fâtımîler, Eyyûbîler ve Memlükler 85 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Fâtımîlerin Mısır’ı elegeçirmelerinin sonuçlarından biri değildir? a. Bağdat’ın yanı sıra Kahire’de de ikinci bir halifelik ortaya çıkması b. İslam Dünyasının dini, felsefi ve sosyal alanlarda liderliği fiilen Fâtımîler’e geçmesi c. Mısır ve Suriye’deki Sünni halk Şiî bir idare tarafından yönetilmesi d. Mısır, tarihinde ilk defa, Bağdat Hilafetinin elinden çıkması e. Mısır halkı tamamıyla Şîa mezhebini benimsemesi 2. Aynıcalut Savaşı aşağıdakilerden hangisi döneminde kazanılmıştır? a. Kalavun b. Muhammed b. Kalavun c. Kutuz d. Baybars e. Aybek 3. Aşağıdakilerden hangisi Hıttîn savaşının sonuçlarından biri değildir? a. Kudüs Eyyûbîler tarafından fethedilmesi b. Antakya ve Trablus Haçlılarına ait topraklar Eyyûbîler’in eline geçmesi c. Avrupa’da büyük bir hüzne neden olması d. Ticaret yolları değişmesi e. Yeni bir Haçlı seferine sebep olması 4. Bahrî Memlük birlikleri aşağıdakilerden hangisi tarafından kurulmuştur? a. Selahaddin Eyyûbî b. Melik Âdil c. Melik Kâmil d. Melik Aziz e. Melik Salih Necmeddin Eyyûb 5. Kıbrıs aşağıdakilerden hangisi tarafından fethedilmiştir? a. Barsbay b. Kalavun c. Aybek d. Kutuz e. Tomanbay 6. Aşağıdakilerden hangisi Burci Memlük sultanlarından biri değildir? a. Berkuk b. Aybek c. Barsbay d. Kansu Gavri e. Kayıtbay 7. Fâtımî Devletînin resmi mezhebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Mutezile b. Hâricîlik c. Hanbelîlik d. Eşarîlik e. Şiî İsmaililik 8. Kudüs aşağıdakilerden hangisi döneminde anlaşmayla Haçlılar’a geri verilmiştir? a. Selahaddin Eyyûbî b. Melik Adil c. Melik Aziz d. Melik Kâmil e. Melik Salih Necmeddin Eyyûb 9. Aşağıdakilerden hangisi Bahri memlük sultanı Baybars’ın döneminde gerçekleşen yeniliklerden biri değildir? a. Hilafetin Mısır’da yeniden kurulması b. Kahire’de dört mezhebe ait başkadılıklar kurulması c. Memlük idari yapılanmasında değişiklikler yapılması d. Mısır’da berid (posta) teşkilatının kurulması e. Veliaht tayini ve saltanat usulünün kaldırılması 10. Aşağıdakilerden hangisi Memlükler devrinin özelliklerinden biri değildir? a. Mısır’da Şiîliğin yaygınlaşması b. Sultanlar genellikle Memlük emirleri arasından seçilmesi c. Saltanat usulünün kesintiye uğraması d. İlim ve kültürel hayatta büyük gelişmelerin olması e. Haçlılar ve Moğollar’a karşı başarı kazanılması 86 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız doğru değilse, “Fâtımîler” bölümünü tekrar okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse, “Memlükler” bölümünün Kutuz kısmını okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse, “Eyyûbîler bölümünün Selahaddin Eyyûbî ve Eyyûbî Devleti’nin kuruluşu” adlı kısmını tekrar okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse, “Eyyûbîler bölümünün Salih Necmeddin Eyyûb” kısmını tekrar okuyunuz. 5. a Yanıtınız doğru değilse, “Burcî Memlükler Bölümünün Barsbay” kısmını tekrar okuyunuz. 6. b Yanıtınız doğru değilse, “Memlükler Bölümünün Aybek” kısmını tekrar okuyunuz. 7. e Yanıtınız doğru değilse, “Fâtımîler” bölümünü tekrar okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse, “Eyyûbîler bölümünün Melik Kâmil” kısmını tekrar okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse, “Bahri Memlükler Bölümünün I. Baybars” kısmını tekrar okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse, “Memlükler” bölümünü tekrar okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Fâtımîler’in Mısır’ı ele geçirmeleri bölgede dinî, siyasî ve sosyal açılardan büyük değişikliklere sebep oldu. İslam tarihinde ilk defa Bağdat’a bağlı olmayan bir hükümet Mısır’a hâkim oluyordu. Fâtımîler’in Mısır’a girmesiyle birlikte İslam âleminde oynadıkları rol de esaslı bir şekilde değişti. Bundan böyle Fâtımîler dinî, felsefi ve sosyal hareketlere liderlik ettiler. Fâtımîler Mısır’ı ele geçirip orada bağımsız bir halifelik kurmalarına rağmen İslam âleminin tamamına hiçbir zaman hâkim olamadılar ve kendilerini İslam toplumunun büyük kısmından ayrı tuttular. Sıra Sizde 2 Hıttîn zaferinin ardından kısa sürede Kudüs Haçlı Krallığı toprakları Müslümanlar tarafından ele geçirildiği gibi Haçlıların bölgede kurduğu Antakya Prinkepsliği ve Trablus Kontluğu’na ait pek çok arazi de ilhak edildi. Selahaddin’in Haçlılar karşısındaki zaferleri ve Kudüs’ün fethi Avrupa’da büyük yankı uyandırdı. Bütün Avrupa hükümdarları yeni bir Haçlı seferine karar verdiler. Bunlar arasında, Avrupa’nın en büyük üç hükümdarı Almanya İmparatoru Friedrich Barbarossa, Fransa Kralı Philippe Auguste, İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard da vardı. Sıra Sizde 3 Memlük Devleti pek çok açıdan İslam dünyasındaki diğer devletlere nazaran farklılıklar gösterir. Bunların başında İslam tarihinde ilk defa olarak saltanata (sultanlığın babadan oğla geçmesi) itibar etmeyen bir devlet olması gelir. Her ne kadar sultanlar daha hayatta iken oğullarından birini veliaht tayin etseler de Memlükler saltanat prensibine uymayarak genellikle kuvvetli emirleri tahta çıkarırlardı. Sıra Sizde 4 Başlangıçta dostça devam eden Memlük-osmanlı İlişkileri Anadolu’nun güneyindeki Türkmen Beylikleri üzerinde iki devletin nüfuz mücadelesi, Hac yolundaki su yolları ve havuzlarının bakımı meselesi, Osmanlı Devleti’nin doğuya açılma politikası, İsyan eden Osmanlı şehzadesi Cem Sultan’ın Memlükler’e sığınması ve Osmanlıların yaklaşan Portekiz İspanyol tehlikesine karşı Memlüklerin bölgeyi koruyamayacağı iddiası gibi nedenlerle bozulmuştur. Yararlanılan Kaynaklar Kopraman, Kazım. Y. (1989). Mısır Memlükleri tarihi Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmudi devri : (1412-1421), Ankara. Şeşen, Ramazan. (1987). Selahaddin Eyyûbî ve Devlet, İstanbul. Şeşen, Ramazan. (2007). Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler Memlükler, İstanbul. Yazılıtaş, Nihat. (2009). Fâtımî Devleti’nde Türkler, Ankara. Yıldız, Hakkı D. (1986), Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul. c. V, Fatımiler bl. s. 79-310. Yiğit, İsmail. (1991). Siyasi-dini-kültürel-sosyal İslam tarihi: Memlûkler (648-923/1250-1517), İstanbul, c. VII. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul 1988-); “ Fâtımîler”, “ Eyyûbîler” , “ Memlükler” maddeleri. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İslam kültür ve medeniyetinin tanımlayabilecek, İslam kültür ve medeniyetinin ayrıcı özelliklerini açıklayabilecek, İslam kültür ve medeniyetinin tarihteki yerini ve önemini açıklayabilecek, İslam kültür ve medeniyetinin insanlık düşünce ve bilimine katkılarını değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Kültür • Medeniyet • Bilim • Düşünce İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış • İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN KAYNAKLARI • İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN TEMEL İLKELERİ • İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN TANIMI • İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ • İSLÂM KÜLTÜRÜNDEN KESİTLER • İSLÂM MEDENİYETİNDEN KESİTLER • İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN BATIYA ETKİSİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN KAYNAKLARI Medeniyet kelimesi, din, medine (şehir), medenî gibi kelimelerin de türediği Arapça fiil D-Y-N kökünden gelir. Bu fiilin birçok sözlük anlamı vardır. Önemlileri şunlardır: Âdet, doğal yasa, yönetmek, yargılamak, itaat, borç, şehirleşme, inanç, yaratılış. Fiilin bu sözlük anlamları İslam medeniyetinin kavramsal anlamının içlemi ve kaplamı bakımından çok önemlidir. İslam’da medeniyet kavramı, din kavramından türetilmiştir. İslam kültür ve medeniyetinin iki tür kaynağından bahsedebiliriz. Birinci tür kaynak Kur’an ve Hz. Peygamber’in Sünnetidir. Bunlara esas kaynaklar da diyebiliriz. İkinci tür kaynakları yabancı veya tâli (ikinci) kaynaklar olarak adlandırabiliriz. Bu ikinci kaynaklar Müslüman olan Araplar, Türkler, Farslar gibi milletlerin İslam öncesi kültür ve medeniyetleri ile İslam dünyasının ilk dönemlerde etkilendiği eski Yunan ve Hind kültür ve medeniyetleridir. Birinci tür kaynaklar İslam medeniyetinin ve kültürünün özünü ve genel ilkelerini oluştururken, ikinci tür kaynaklar İslam medeniyetinin ve kültürünün gelişmesine, zenginleşmesine ve kendi içinde farklılaşmasına katkı sağlamıştır. Bilindiği gibi, Abbasî halifesi Me’mun’un Bağdat’ta 829 yılında kurduğu Beytü’l-Hikme’de (Hikmet Evi) Müslüman bilginler, özellikle Aristo, Eatun, Ptolemy (Batlamyus), Öklid, Galen (Calinus) gibi filozof ve bilginlerin eserlerini Arapçaya tercüme ettirmişlerdir. Bu bilginlerin o gün bilinen ve bulunan felsefî ve bilimsel eserleri Arapçaya çevrilmiştir. Sanskritçeden Arapçaya çevrilen eserlerin sayısı çok sınırlıdır. Tercümeleri yaptırmak için Müslümanlar başlangıçtan anadilleri Arapça ve Süryanice olan fakat Yunanca bilen Müslüman olmayan özellikle Sabiî ve Süryani dinlerine ve mezheplerine bağlı bilginleri kullanmışlardır. Hz. Peygamber’in Zeyd bin Sâbit’ten İbranice ve Süryanice öğrenmesini istemesi örnek alınarak, daha sonra bazı Müslüman bilginler bu dilleri de öğrenerek kendileri tercümeler yapmışlardır. Böylece Beytü’l-Hikme özellikle yabancı felsefî ve bilimsel düşüncelerinin İslam dünyasına geçmesinde büyük rol oynamıştır. İSLAM MEDENİYETİ VE KÜLTÜRÜNÜN TEMEL İLKELERİ İslam medeniyeti ve kültürünün, felsefeden sanata, bilimden teknolojiye her alanda ortaklaşa varılan bazı temel ilkeleri vardır; onlarla İslam kültür ve medeniyeti, diğer medeniyet ve kültürlerden ayrılırlar. Bu ilkeleri şöyle sıralayabiliriz: İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış Abbâsî Halifesi Me’mun tarafından Bağdat’ta kurulan özellikle Yunan filozoarının eserlerinin Arapça’ya tercüme edildiği müessese 90 İslam Tarihi ve Medeniyeti II 1. Zihinsel Etkinlik Birliği: Medeniyetin ve kültürün inşa edicisi insandır. İnsanın üç önemli zihinsel etkinliği vardır: İman (inanmak), düşünce (akıl yürütmek) ve eylem (davranış ve fiil). İslam zihniyeti, geçmişte görüldüğü gibi imanı, düşünceden ve eylemden tamamen farklı bir şey olarak görmemiştir. Bu üç etkinliğin birliğinin ve bütünlüğünü kabul etmiştir. Dolayısıyla İslam’ın temel ilkeleri, İslam medeniyetinin ve kültürünün de temel ilkesi olmuştur. Örneğin Müslüman bir sanatçı, sanat ayrı iman ayrıdır dememiştir. İslam’ın inanç esaslarına ve ahlak anlayışına aykırı olabilecek sanat eseri vücuda getirmemiştir. 2. Zihinsel Etkinliğin Bireysel Olması: Bu, İslam medeniyet ve kültürünün ikinci önemli ilkesidir. İman, düşünce ve eylemin her açıdan bireysel olduğu hususudur. Örneğin bir Müslüman başka bir Müslümanın yerine namaz kılamaz. Bir Müslüman yaptığı herhangi bir davranıştaki fiili için başka bir Müslümanı veya insanı ortak göremez. Bu, Müslümanlar birbirleri arasında bilgi alış-verişi yapamaz anlamında değildir. Bir Müslüman diğer bir Müslümandan ve hatta Müslüman olmayan birisinden de etkilenebilir. Nitekim İslam medeniyeti ve kültürü özellikle başlangıç ve doğuş saasında yabancı medeniyetlerden etkilemiştir. Demek istenen şey, düşünce ve eylemi için, bir Müslüman başkasından etkilense de, imanının, düşüncesini ve eyleminin fâili kendisidir. Sizce İslam bireyciliğe niçin önem vermiş olabilir? İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN TANIMI İslam kültür ve medeniyetinin kaynaklarını ve ilkelerini kısaca tanımış olduktan sonra bunların tanımlarının yapılmasına geçebiliriz. İslam Kültürünün Tanımı İslam kültürü genel olarak Müslüman toplumların İslam ortak kaynağı ve değerler sistemi içerisinde, tarihi süreçte inkişaf ettirdikleri zihniyetin ve dünya görüşünün manevi etkinliği ve bu etkinliğin edebiyattan sanata her alandaki ürünleridir şeklinde tanımlanabilir. İslam kültürünü kendi içerisinde İslam dünyasını oluşturan milletlere göre alt kültürlere veya kültür öbeklerine ayırabiliriz; Türk Kültürü, Arap Kültürü, Fars Kültürü gibi. Çünkü İslam’ı anlamada, yorumlamada ve yaşamada bu milletlerin İslam kültürü içerisinde az-çok farklılıkları vardır. Bunun en önemli nedeni, İslam’ın iman ve ibadet esaslarına açıkça aykırı görülmeyen İslam öncesi kültürlerindeki bazı kültürel unsurları İslam sonrası da aynen veya İslam’a uygun hale getirilerek yaşatılmasıdır. Konuyu bir iki örnekle açıklayalım. Örneğin Türk İslam kültüründe bir Mevlid geleneği ortaya çıkmıştır ve bu önemli bir yere sahiptir. Esasen Mevlid İran veya Arap İslam kültüründe yoktur; Mısır veya bazı Kuzey Afrika ülkelerinde ve Balkanlarda varsa da, bu Osmanlı tesiriyledir. Türk İslam kültüründe Mevlid geleneğinin ortaya çıkması, Türklerin İslam öncesi atalarının ruhuna saygı göstermeleri ve atalarını anma geleneğinden kaynaklanır. Türklerin müslüman olmasıyla bu kültür Hz. Muhammed’in ölümünü yâd etmeye dönüşmüştür.

.Namazda, Türkler ellerini bel hizasına bağlarlar; İranlılar ve Mâlikî mezhebinin hâkim olduğu Kuzey Afrika’da Müslümanları ellerini yana salarlar. Türklerin elleri1 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 91 ni göğüs veya bel hizalarına bağlamaları Türk soylarının ve Türklerin İslam öncesi kültüründe başkasına ve büyüklerine saygı göstergesiydi. Günümüzde “Arap İslâmı”, “Türk İslâmı” gibi söylemler vardır. Bu doğru değildir. İslam’ı anlamada ve yaşamada İslam milletleri arasında farklılıklar olabilir. Bu Müslümanlıktır. Dolayısıyla “Arap Müslümanlığı” veya “Türk Müslümanlığı” denebilir. İslam Medeniyetinin Tanımı Müslümanların doğa ve evren anlayışlarıyla oluşturdukları maddi etkinlik ve onun ortaya çıkardığı doğa bilimleri ve teknolojinin bütününü İslam medeniyeti olarak tanımlayabiliriz. Her ne kadar baskın özelliklerini göz önüne alarak İslam kültür ve medeniyetini ayrı ayrı tanımladık ise de, yukarıda da vurguladığımız gibi kültür ve medeniyeti kesin çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün değildir. Kültür ve medeniyeti birbirinden ayırmak niçin mantıksal olamaz? İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ İslam kültür ve medeniyeti, 610 yılında Hz. Muhammed’e Kur’an’ın vahyedilmesi ile doğmuştur denebilir. Ruhunu ve temel özelliklerini de, Kur’an’ın nüzul süresi olan yirmi üç yılda kazanmıştır. Genelde, Hz. Peygamber’in 622 yılında Mekke’den Medine’ye hicretine kadar olan ilk on yıllık süreçte iman esası olan Tevhid’i ve ahlâkı anlatan ayetler vahyedilmiştir. 622’den 632 yılına kadarki ikinci süreçte daha çok hukuk, siyaset ve benzer konularla ilgili ayetler gelmiştir. Medine döneminde inen ayetlerdeki söz konusu konulara uygun olarak Hz. Peygamber’in önderliğinde Medine’de bir İslam toplumu ve devleti oluştu. Hz. Muhammed bir devlet için gerekli kurumların ilk örneklerini oluşturmuştur: Okul, Ordu, Divân, Polis, Mescit (Cami) gibi kurumlar ilk oluşturduğu kurumlardandır. Hz. Muhammed’in 632 yılında vefatından sonra onun örnekliğinden hareketle Dört Halife döneminden itibaren İslam kültür ve medeniyeti her açıdan çok büyük gelişmeler kat etmiştir. Kur’an’ı anlama ve yorumlama isteği, İslam toplumu içinde meydana gelen Cemel ve Sıîn iç savaşları gibi ilk olumsuz olayların İslam açısından sorgulanması bugün kelâm, hukuk (fıkıh), hadis ve tefsir gibi dinî veya İslamî ilimler denen ilimleri ortaya çıkarmıştır. Daha sonra özellikle Dört Halife döneminden itibaren, İslam’ın farklı coğrafyalara yayılması neticesinde Müslümanlar farklı medeniyetler ve kültürlerle yüz yüze gelmişlerdir. Özellikle Emevilerin son dönemi ile Abbasilerin ilk döneminde, Hind ve Yunan kültürlerinden felsefe ve bilimle ilgili eserlerin Arapçaya tercümesiyle felsefe ve doğa bilimleri İslam dünyasına aktarılmıştır. İslam’ın temel ilk kaynağı Kur’an ve Sünnet’i anlamaya yönelik olarak ortaya çıkan dini ilimlerin öğretileri, VIII. yüzyıldan itibaren çeşitli hukukî ve kelamî mezheplere dönüşmüştür. Cebriye, Cehmiye, Mutezile, Hâriciye, Şiâ, Mürcie, Eşariye, Maturidiye temel, önemli kelamî mezheplerdendir. Kelâm ilmi, İslam inancını ve onun aklî savunmasını yapan, kaza kader, imamet gibi konuları inceleyen bir disiplindir. Çeşitli kelâmî mezhepler hakkında genel bilgi için N. Çağatay ve İ. A. Çubukçu’nun İslâm Mezhepleri adlı kitabına bakınız. 2 92 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Hanefilik, Şâfiîlik, Malikilik, Hanbelilik, Zâhirilik, İmamiye, İsmâiliye, Zeydiye gibi mezhepler de hukukî (fıkhi) mezheplerin önemlilerindendir. Kur’an tek, Hz. Muhammed tek olduğu halde niçin bu kadar mezhep vardır? Gibi sorular akla gelebilir. Mezheplerin ortaya çıkışının nedeni insanîdir. İnanç ve temel ibadetlerde mezhepler arasında fark yoktur. Ancak Müslümanlar karşılaştıkları meseleleri çözmek için Kur’an ve Sünnet’e başvurduklarında, farklı anlayış ve yorumlar edinmişlerdir. Böylece de mezhepler ortaya çıkmıştır. İslam dünyasında felsefe ve bilim de özellikle IX. yüzyılın ortalarından itibaren büyük gelişmelere sahne oldu. Tabiat Felsefesi Ekolü, ilk oluşan felsefe akımıdır; bu ekol ünlü kimyacı ve doğa bilimcisi Cabir İbn Hayyan ile başlamıştır; Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî, Bîrûnî, İbnu’l-Heysem bu ekolün önde gelen isimlerindendir. İkincisi Meşşâi Ekolüdür. Aristoculuk başta ve ağırlıklı olmak üzere Eatunculuk ve Yeni-Eatunculuğun çizgisinde felsefe yapan ekoldür. Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Bâcce ve İbn Rüşd bu ekolün en ünlü filozoarıdır. Üçüncü önemli felsefe ekolü İşrâkilik’tir. Bir çeşit “Aydınlanma” felsefesi olan bu ekolün kurucusu Şihâbeddin Yahya es-Suhreverdî’dir. Bu ekolün en önemli temsilcileri arasında Molla Sadra, İsmail Ankaravî, Kâtip Çelebî ve Mir Damad gibi İranlı ve Türk filozoar ve düşünürler vardır. Tasavvuf düşüncesi de önemli gelişmeler kat etmiştir. Tasavvuf başta sûfilik olarak Halife Osman döneminde bir zühd ve takva hareketi olarak başlamıştır. Bu hareketin ilk temsilcisi meşhur sahabe Ebû Zerr el-Gıfarî’dir. Cüneyd elBağdadî, Hallac ve Ma’rûf el-Kerhî ile tasavvuf düşünsel boyut kazandı. Özellikle XII. yüzyılda tasavvuf, tarikat hareketine dönüştü. Daha sonraki yüzyıllarda ise tasavvuf kelamî ve felsefî düşüncelerden etkilenerek, farklı tasavvuf ekolleri oluşmuştur. Bunların en meşhurlarından biri Vahdet-i Vücûd’tur; bunu Muhyiddin İbnu’l-Arabî (öl. 1245) sistemleştirmiştir. Abdurrezzak el-Kâşânî (öl.1329), Davud el-Kayserî (öl.1350) ve Abdülkerim el-Cîlî (öl. 1481) bu akımın en önde gelen temsilcileridir. İkinci önemli tasavvuf düşünce ekolü Vahdet-i Şühûd akımıdır. Bunun kurucusu Ahmet Sirhindî (öl.1625)’dir. Genel olarak ifade edecek olursak İslam düşüncesi ve bilimi XIV. Yüzyıla kadar gelişimini tamamlamıştır ve temel düşünce akımları ve ekolleri oluşmuştur. Bu yüzyıldan sonra bazı gelişmeler olmuşsa da genelde bir yenileşme söz konusu olmamıştır. Felsefî düşünce niçin önemlidir? Yine bu genelleme ile XV. ve XVI. yüzyıllar İslam düşüncesinde gerek felsefî düşünce olsun gerekse kelamî ve tasavvufî düşünce olsun duraklama evresine girmiştir. XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar geçen süre ise İslam düşüncesinin gerilemesi evresidir. Bu süreçte XIX. yüzyılın ayrı bir yeri vardır; zira bu yüzyıldan itibaren İslam dünyası Batı düşünce ve bilimine yönelmiştir. Ancak Batı’dan aktarılan düşünce ve bilim, İslam dünyasında var olan düşünceyi ve bilimi yenilemek ve geliştirmek yerine, yavaş yavaş onun yerini almaya başlamıştır. Böylece de İslam dünyasında farklı şekillerde zihniyet kırılmaları ve bozulmaları ortaya çıkmıştır. Müslümanlar böylece hemen her alanda bilgi ve bilim üretme yerine Batı’dan aktarılanları tüketme yoluna gitmiştir. Bu süreçte İslam dünyasında üç baskın zihniZühd ve takva hareketinin İslâm Dünyasındaki ilk temsilcisidir. 3 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 93 yet tipi oluşmuştur. Birincisi batıcılıktır. Buna göre İslam’ın ortaya çıkardığı kültür zihniyeti ve değerleri modern çağa uymadığı iddiasıyla bunların tarihte kalması gerekir. Onların yerini Batı kültürünün doldurması istenir. Buna en tipik örnek Prens Sabahattin’dir. İkincisi, İslam-Batı uzlaştırmacılığıdır. Buna göre İslam kültürü ve Batı kültürü uzlaştırılabilir. Özellikle temel dini meselelerde yeni yorumlara gidilerek, bu uzlaşmanın zemini hazırlanıp İslam kültürel değerleriyle Batı kültürel değerleri uzlaştırılmalıdır. Bu görüşü ortaya atan Fransız Müslüman R. Guenon’dır. İslam reformculuğu, modernizmi ve gelenekselciliği adıyla ortaya çıkan akımlar bu ikinci zihniyetin ürünleridir. Burada gelenekselciliği, gelenekçilikten ayırmak gerekir. Gelenekselcilik, bütün dinlerin ortak bir geleneği olduğunu iddia ederek temelde dinî kültürlerin uzlaştırılabileceğini savunan bir anlayıştır. Üçüncüsü İslamcılıktır. Buna göre İslam kültürü kendi başına yeterlidir; bunu devam ettirmek gerekir. Zaman ve zeminin ihtiyacına göre İslam’daki içtihad yöntemiyle yeni sorunlar çözümlenebilir. Sultan II. Abdülhamid’in de öncülüğünü ettiği Panislâmcılık bu akımın ilk örneklerinden birisidir. Konumuz bu zihniyetleri uzun uzadıya tartışmak olmadığından bu kısa bilgilerle yetinerek, İslam kültür ve medeniyetini anlatabilmek için bazı kesitleri vermeye çalışacağız. İSLÂM KÜLTÜRÜNDEN KESİTLER Bundan sonra İslam kültürünün çeşitli alanlarından kesitler vererek İslam kültürünün zenginliğini ve derinliğini anlatmaya çalışalım. Kültür Bilimi Kültürler daima vardı, ama bir kültür bilimi yoktu. Tarihten sosyolojiye birçok alanı içerisine alan beşeri bilimler, Aristo’nun ilim anlayışına göre ilim veya bilim sayılmıyordu; bu gelenek büyük ölçüde İbn Haldun’a kadar devam etmiştir. İbn Haldun (1332-1406) el-Mukaddime (Giriş) adlı eserinde “İlmu’l-Umrân” (Kültür İlmi) adı altında başta tarih, sosyoloji ve ekonomiyi kültür ilminin disiplinleri olarak vaz etmiş ve kurallaştırmıştır. İbn Haldun doğa ve aklî ilimler gibi, kültür ilimlerini de nedensellik ilkesi gibi kendisine has ilkeleri olduğunu, değişim kurallarının da birer kural olduğunu ortaya koymuştur. Böylece tarihî ve sosyal olayların doğru tahlillerinin ve değerlendirmelerinin yapılabileceğini göstermiştir. Böylece İbn Haldun kültürün de bir bilim olduğunu göstermiştir. Bunun için bugün İbn Haldun’a tarih felsefesinin, sosyolojinin ve ekonomi ilminin kurucusu olarak bakılmaktadır. Sanat İslam kültürünün estetik anlayışı, Allah’ın Mutasavvir (Sanatçı, Ressam) isminin ruhuna dayanır. Hangi sanat türü olursa olsun, İslam sanatının üç temel ilkesini, soyutlama veya sterilizasyon ve geometri oluşturur. Allah ilmiyle resmettiği şeyleri yaratıcı ismiyle evreni bir sanat eseri olarak yaratmıştır. Müslüman sanatçılar, soyutlama ilkesiyle Allah’ın yaratıcılık ismini taklit etmemeyi ve ona ortak olmamayı amaçlamışlardır. Dolayısıyla sanatta sterilizasyon yöntemini seçmişlerdir. Özellikle minyatür, tezhip, ebru ve hat sanatında, hatta musikide bu ilke hâkimdir. Görsel sanatlarda nesneler resmedilirken, belirli ölçüde asıl görüntülerinden bilinçli olarak kısmî deformasyonlara gidilmiştir. Böylece sanat eserlerinin yalınlaştırılması sağlanmıştır. İbn Haldun tarafından kurulan ve tarih felsefesi ve sosyoloji gibi sosyal bilimleri içerisinde barındıran ilim. 94 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Geometri ilkesiyle nesnelerin çizimlerinde ve tasvirinde ahenk ve ritim sağlanmıştır. Geometri ile resimlerde, süslerde ve hatta sonluluk içinde sonsuzluk görsel hale getirilerek ifade edilmiştir. Görsel sanatlar için geçerli ilkeler, edebî sanatlar için de geçerlidir. Şiir türlerindeki aruz ve hece vezinleri, nakaratlar, o ilkeleri sağlamaya yönelik ölçütlerdir. İslam dünyasında ortaya çıkan birçok edebî tür; konusunu ve varlığını İslam’dan almıştır. İlâhiler ve Nefesler; Notlar; Mirâcnâmeler bunlardandır. Allah Kur’an’ın okunmasını güzel sesle ve tevil üzere okumayı emredince, Kur’an’ı ses sanatı olan belirli musiki formlarıyla okumak geliştirilmiştir. Diğer taraan yazı da, İslam dünyasında bir sanata dönüştürülmüştür. Böylece hat sanatı ortaya çıkmıştır. Çeşitli hat sanatı türleri oluşmuştur. Kûfî, Celî, Sülüs ve Nesih türleri en meşhur türlerdendir. Türkler yazı sanatını çok geliştirdikleri için “Kur’an Mekke’de indi, Kahire’de okundu, İstanbul’da yazıldı” sözü darbı mesel haline gelmiştir. Sanat bilim ve felsefe için önemli midir? Eğitim ve Öğretim Kurumları Hz. Peygamber’e gelen ilk vahiy “Oku” olduğundan daha kendi döneminde O, okuma ve yazmaya ayrı bir önem vermiştir. Daha sonraları İslam dünyasında bu alanda kurumlar ortaya çıkmıştır. Bunlardan bazılar hakkında kısaca bahsedelim. Mektep ve Medrese Hz. Peygamber, Bedir savaşında alınan esirlerden, Müslüman çocuklara okumayazma öğretmelerin istemiştir; bunun karşılığı olarak da onları serbest bırakmıştır. İlk mektep, onun evine bitişik açtığı mescidin giriş kısmıydı (sua). Burada ilim öğrenenlere “Ashâb-ı Suâ” adı verilirdi. Dolayısıyla bu örnek üzere uzun süre ilkokul eğitimi ve öğretimi câmiler ve mescitlerde yapılmıştır. Yükseköğretim için örnek, Me’mun’un 829 yılında açtığı Beyt’ül-Hikme sayılabilir. Sonra Fatimiler’in Kahire’de açtıkları Ezher ve Selçukluların Bağdad’ta açtıkları Nizâmiye medreseleri, ilk önemli yükseköğretim kurumlarıdır. Daha sonra medreseler büyük kentlerde yaygınlık kazanmıştır. Kütüphane Kütüphanecilik, MÖ. 3500’de yazının icadından itibaren, kil tabletlere ve papirüslere yazılan yazıların arşivlenmesi ile başlamıştır denebilir. Özellikle Çinli Ts’ai Lun’un MS. 105 yılında kâğıdı icadıyla yazılanların kitap şekline getirilip taşınması ve kolaylıkla çoğaltılır hale gelmesiyle kütüphane denen müesseseler oluşmuştur. İslam dünyasında gerçek anlamıyla ilk kütüphane Emevi halifesi Şam’da kurulmuştur. Müdür olarak Halid b. Yezid atanmıştır. Halid bin Yezid’in kendi evinde özel bir kütüphanesi de olduğu bilinmektedir. Kütüphanecilikte ikinci önemli gelişme Me’mun’un Bağdad’ta 829 yılında açtığı Beytü’l-Hikme’dir. Bu üç örnek ilke İslam dünyasında özel, kurum ve halk kütüphaneciliğinin gelişmesine örnek olmuştur. Birçok bilgin özel kütüphaneler oluşturmuştur. Sultanlar saraylarında Saray kütüphaneleri açmışlardır. Büyük camilerin yanında halk için kütüphaneler açmışlardır. Kahire’de 970 yılında Fatimiler döneminde açılan Ezher ve Selçuklar döneminde vezir Nizamülmülk’ün Bağdad’ta 1064 yılında Nizamiye medreseleri gibi önemli eğitim kurumlarında kurum kütüphaneleri açılmıştır. 4 Hz. Muhammed tarafından açılan ilk mektebin öğrencileri. 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 95 İlk dönemlerde kütüphaneler “Mahzenü’l-Kütüb” ve “Hazâinü’l-Kütüb” adlarıyla biliniyordu. İslam dünyasındaki bu tür kütüphanelerde çok zengin kitaplar vardı. Örneğin Endülüs Emevilerinin başkenti Kurtuba Saray Kütüphanesinde 11. yüzyılda 400.000 kitap olduğu söylenir. Abbasiler ve Selçuklular döneminde de kütüphanelerde sayı ve kalite olarak büyük gelişmeler olmuştur. Selçuklular döneminde Diyarbakır Ulu Cami’nin kütüphanesinde 1.040 cilt kitap vardı. Osmanlılar döneminde de kütüphanecilik yaygınlık kazanmıştır. Saray kütüphaneleri, eğitim kurumu kütüphaneleri ve cami kütüphaneleri yanında vakıf kütüphaneleri de kurulmuştur. Kısaca kütüphaneler İslam dünyasında, medreseler gibi bilimsel gelişmenin en önemli kurumları olmuştur. Sosyal ve Ekonomik Kurumlar İslam kültürüne has birçok sosyal ve ekonomik kurum vardır. Bunların kaynağı doğrudan İslam dinidir. Örnek olarak bazılarını kısaca tanıtalım. Hisbe Teşkilatı Kur’an’ın bazı ayetlerinde Müslümanlara “İyi olanı emretmek, kötü olandan sakındırmak” ilkesi emredilince, İslam toplumunda daha hicri ikinci yüzyılda “Hisbe” denen bir teşkilat kurumlaştırılmıştır. Bu kurumun çok yönlü amacı vardır: Üretici ve tüketici haklarını korumak, malların kalitesini ve fiyatlarını denetlemek, köle haklarını korumak, kişiler arasındaki ihtilaarı çözüme kovuşturmak bunlardandır. Hisbe teşkilatının ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemekle birlikte, bunun ilk örneğinin Hz. Ömer’in halifeliği zamanında kurulduğu rivayetleri vardır. Bu teşkilat XIII. ve XIV. yüzyıllara kadar önemli bir kurumdu. Ancak bu yüzyıllardan sonra, başka teşkilatların ortaya çıkmasıyla önemini yitirmiştir. Hisbe teşkilatı hakkında daha fazla bilgi için Ziya Kavakçı’nın Hisbe Teşkilatı adlı eserini okuyunuz. Vakıar Kur’an kişiler arasında manevi bağları güçlendirmek için zekâtın yanında zengin Müslümanlara sadaka vermeyi ve infak etmeyi emretmiştir. Hz. Muhammed sadakanın sürekli olması için “Sadaka-i Câriye” kavramını kullanmıştır. İslam dünyasına has vakıf kurumu ve sistemi işte Kur’an’ın sadaka ve Peygamberimizin Sadaka-i Câriye kavramlarından doğmuştur. Vakıf sadece Allah rızasını kazanmaya yönelik kurulan ve ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bir hayır kurumudur. İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren çeşitli türden özel amaçlı vakıar kurulmuştur: eğitim-öğretim vakıarı, para vakıarı, aş evleri gibi yiyecek-içecek dağıtan vakıar, hayvan vakıarı bunlardan bazılarıdır. Vakıf kurumları özellikle Selçuklular ve Osmanlılar arasında yaygın hale gelmiştir. Bunun için İslam Kültürüne “Vakıf ” kültürü denmiştir. Ahilik Ahilik bir zanaat ve esnaf teşkilatı olup özellikle Türk İslam dünyasında yaygınlık kazanmıştır. İlk ahi teşkilatının Abbasi Halifesi en-Nasır li’dinillah (1180-1225) zamanında kurulduğu kabul edilir. Ancak daha IX. yüzyılda Karahanlılar’da bu teşkilatın var olduğu bilinmektedir. XII. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar döneminde önem kazanmış ve yaygınlaşmıştır. Bu teş- 96 İslam Tarihi ve Medeniyeti II kilatın kuruluşu ve ilkeleri, İslam kardeşliğini anlatan ve erken dönemlerde yazılan Fütüvvetnâme gibi eserlere dayanır. Kırşehir’de XIII. yüzyılda Şeyh Nasirûddin Ahî Evran’ın ahiliği yeniden düzenleyip sistemleştirmesiyle Türkler arasında ahilik yeni bir döneme girmiştir. Anadolu’nun birçok şehrinde ahilik teşkilatı kurulmuştur. Bu teşkilat hem İslam kardeşliğini kuramsal hale getirerek yaygınlaştırmıştır, hem de ekonomik hayatı canlı tutmuştur. Ahilik hakkında daha fazla bilgi için Neşet Çağatay’ın Bir Türk Kurumu Ahilik adlı eserine bakınız. Kervansaraylar ve Hanlar İslam hayır ve hayrat öğretilerinden esinlenerek oluşturulan başka bir kurum da kervansaray ve han teşkilatıdır. Kervansaraylar özellikle ticari yolların kenarlarına kurulmuşlardı. Seyyahlar ve tüccarların konaklamaları, gece mallarını ve hayvanlarını koruma altına almak amacıyla açılmışlardır. Hanlar daha çok yerleşim yerlerine kurulmuştur. Tüccarlar ve misafirler buralarda konaklıyor, tüccarlar ve tacirler mallarını orada satışa sunuyorlardı. Posta Teşkilatı Hz. Muhammed’in zamanın İran, Bizans ve Habeş krallarını İslam’a davet için mektuplar göndermesi örnekliği ve dört halife döneminde İslam dünyasının Arap yarımadasının sınırlarını aşması, bir posta teşkilatının kurulmasını zorunlu kılmıştır. Dört halife döneminde beytülmâlden ayrılan ödenekle hususi develer tutulmuş ve postacı olarak yeminli kimseler seçilmiştir. Böylece düzenli bir posta teşkilatı kurulmaya çalışılmıştır. Emeviler döneminde daha düzenli posta teşkilatının ortaya çıktığı söylenebilir; develerin yerini daha çok atlar almıştır. Yollar üzerine ve sınır boylarına kurulan ribatlar posta olarak da kullanılıyordu. Abbasilerin ilk dönemlerinde de benzer uygulamalar vardır. Karahanlılar ve Büyük Selçuklular döneminde posta teşkilatında önemli gelişmeler olmuştur. Posta teşkilatı “ulak” ismiyle anılıyordu. Genel haberler kulelerde ateşler yakılarak duyuruluyordu. Osmanlılarda XVI. yüzyıla kadar atlı posta teşkilatı vardı; postacılara “koşucular” deniyordu. Bunlar ulak, tatar ve çapar olmak üzere üç sınıan oluşuyordu. XVII. yüzyılda “Menzil Teşkilatı” adıyla postacılıkta yeni gelişmeler oldu. Büyük şehirlerde “Menzilhâne” denilen özel posta evleri açıldı. I. Abdülhamid (1774- 1789) döneminde posta teşkilatı “Tatar Ocağı” adıyla yenilendi. II. Mahmud döneminde 1821 yılında özel posta arabaları yapıldı. 23 Ekim 1840 tarihinde bugünkü PTT’nin temeli olan “Posta Genel Müdürlüğü” kuruldu. Çek ve Noterlik Kur’an’da Allah’ın Müslümanlara, aralarında borçlanma ve para ödünç verme gibi bir ilişki olduğu zaman, bunu şahitlerin huzurunda yazmaları tavsiyesi İslam kültüründe noterlik müessesesinin ve çek geleneğinin doğmasına neden olmuştur. İslam dünyası coğrafya olarak genişleyince çok uzak mesafelerdeki para karşılığı mal alış verişleri için para aktarmak kolay olmadığı için para karşılığı “çek” denen bir çeşit senet yazılıyordu. Bu çekle gelen kişi büyük şehirlerde belirlenen 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 97 özel kimselerden parasını tahsil ediyordu. Bu gelenek de daha sonra Batı’ya geçmiştir. Bugün Batı dillerindeki “şek”, “çek” gibi kavramlar Arapça “şek” kavramından gelir. İSLÂM MEDENİYETİNDEN KESİTLER Burada İslam dünyasındaki doğa bilimleri ve teknoloji alanındaki gelişmelerden bazı örnekler vererek, İslam medeniyetini kısa da olsa anlatmaya çalışacağız. Bilim Felsefesi Bilim felsefesi bilimin ne olduğu, bilimsel kuramların nasıl oluştuğu, bilimsel yöntemlerin nasıl olması gerektiği gibi meseleleri konu alır. Bilim felsefesi bir felsefî disiplin olarak XIX. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Ancak ele aldığı konuların tartışması çok eski zamanlara kadar gider. Müslüman bilginler ve filozoar da dönemlerinde bu konuları tartışmışlardır. Müslümanların bilim felsefesiyle ilgili bütün tartışmalarını teferruatıyla burada anlatma imkânı yoktur. Sadece çok genel bir özet yapmakla yetineceğiz. İslam bilim felsefesinde temel iki ekolün olduğunu söyleyebiliriz. Birincisi Meşşâîlerin bilim felsefesi; ikincisi Doğa Felsefecilerinin bilim felsefesidir. Meşşâî Bilim Felsefesi Meşşâî, kelime anlamıyla “yürüyen” demektir. İlk meşşâî kabul edilen Kindî’den İbn Rüşd’e bir kısım Müslüman filozoarı Aristo etkisinde felsefe yaptıkları için “yürüyen” olarak nitelendirilmişlerdir. Bunun sebebi, Aristo’nun Lise’nin bahçesinde öğrencilerine yürüyerek ders vermiş olmasıdır. Meşşâî filozoar çerçeve itibariyle bilim anlayışında Aristo’yu takip ettikleri için bilimi, felsefî düşünceye, metafiziğe ve mantığa dayandırırlar. Bunun için bilim her şeyden önce zihinsel bir etkinlik olarak görülmüştür. Bu sebeple bilim anlayışlarında bir yöntem olarak deney ve tecrübeyi önde tutmazlar. Yöntem olarak Aristo gibi tümden gelimi benimserler. Doğa Felsefecilerin Bilim Felsefesi Câbir İbn Hayyân (721-805), İbn Firnas (öl. 888), Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî (864-925), Bîrûnî (öl. 1053), İbn Heysem (965-1051) gibi birçok Müslüman bilim adamı, felsefe yapmayla bilim yapmayı ayırırlar. Bilimin tümel kavramlarla değil, tikel kavramlarla yapılabilir olduğunu söylerler. Bilimde tüme varım esastır. Bilim deney ve tecrübeye dayanmalıdır derler. Deney ve tecrübesiz bilimin olamayacağını iddia etmişlerdir. Bu kısa açıklamadan sonra İslam medeniyetinin bilim ve teknolojiye katkılarından bazı örnekler verelim. Bilime Katkı Müslüman bilginler matematikten fiziğe her bilim dalında bilime önemli katkılarda bulunmuşlardır; hatta bazı bilim dalları disiplin olarak Müslümanlarca kurulmuştur ki, bugün evrensel olarak o bilimler Arapça isimleriyle anılırlar. Örneğin batı dillerindeki Algebra, Arapça el-Cebr’in, Alchemy, Arapça el-kimya, Algoritma, ünlü matematikçi Musa el-Harezmî’nin isminden bozmadır. Matematiğe Müslüman bilginlerin çok önemli katkıları olmuştur. En büyük katkı, Sıfır’ın (0), ilk defa sayı olarak kullanılmasıdır; bunu yapan ilk matematikçi ünlü Türk matematikçi Musa el-Harezmî (öl. 863)’dir. Cebirin, matematikten ayrı bir bilim dalı haline gelmesinde Türk bilgini İbn Türk’ün rolü büyüktür (VIII. yüz- Sıfır (0) sayısını ilk olarak kullanan Türk bilim adamı. 98 İslam Tarihi ve Medeniyeti II yıl). İslam dünyasının ilk matematikçileri, Türk bilginleridir. Türkler matematik ve diğer doğa bilimlerine daha çok meyletmişlerdir. Bunu ünlü İranlı tarihçi İbnü’tTiktaka (1262-1309) “el-Fahrî” adlı tarih eserinde şöyle anlatır: “Türkler edebiyat ve felsefe ilimlerinden daha çok matematik, siyakat (bir çeşit şifreli yazı çeşidi), tıp ve astronomi gibi bilimlere önem verirlerdi.” Ondalık sayıları ve kesirli sayıları Müslüman bilginler icat etmişlerdir. Bunların başında İran asıllı Gıyaseddin Cemşit (öl. 1429) ve Ali Kuşçu (öl. 1474) gelir. Ondalık ve kesir sayıları İstanbul’dan Batı’ya geçtiği için batılılar bu sayılara “Türk Sayısı” demişlerdir. Bugün dünyanın kullandığı 1.2.3.4.5... şeklindeki rakamları Kuzey Afrikalı matematikçi İbnü’l-Benna icat etmiştir. Batı bu rakam sistemini Müslümanlardan aldıkları için Batı’da bunlara “Arap Rakamları” denir. İbnü’l-Benna ve Kalsadî aynı şekilde bugün kullanılan cebirsel sembolleri ve işaretleri de icat etmişlerdir. Trigonometri, her ne kadar bugün Yunanca bir isimle anılıyorsa da, bunu ayrı bir geometri dalı haline getiren Müslüman bilginlerdir. Sinüs, kosinüs, tangent, kotenjant gibi formülleri bulup geliştirenler Arap asıllı Battanî ve Türk bilgini Bîrûnî’dir. Öklid’in beşinci postulatını yanlışlayıp bugün Anti-Öklidçi geometri olarak anılan geometrinin ilk öncüsü bir Türk bilgini Nasrüddin Tûsî (öl.1274)’dir. Bazı örnekler de fizikten verelim. Görme kuramını ilk defa doğru açıklayan bilgin İbnü’l-Heysem (965-1051)’dir. Modern optiğin kurucusu kabul edilen bu bilgin Kepler’den önce ışık yansımaları ve kırılma kurallarını tesbit etmiştir. Newton’dan çok önce yerçekiminin varlığını ilk tesbit eden Bîrûnî’dir. Kimyayı bilim olarak kuran Câbir İbn Hayyân (721-805)’dir. Bir Türk olduğu da söylenen bu bilgin, Bağdad’ın Şam kapısı yanında kurduğu laboratuvarda çeşitli kimyasal fırınlarda bugün de Arapça isimleriyle anılan temel asitleri bulmuştur. Al-Kuhl=Alchol, al-Kali=Alkali, Rehcü’l-Ğar=Realgar (Arsenik Sülfit), al-Tûtiya=Tutti (Çinko oksit) gibi. Birçok kimya apartüsünü de o icat etmiştir ve bunlar da bugün Batı’da Arapça isimleriyle anılırlar. Cisimlerin özgül ağırlığını, Batı’da “piknometre” ismiyle anılan bir alet icat ederek ilk tesbit eden Bîrûnî’dir. Tıp alanında da Müslüman bilginlerin sayısız katkısı vardır. Bunların bazıları şöyledir; küçük kan dolaşımı, bunu tesbit eden ilk bilgin Arap asıllı tabip İbn Nefs (1210-1288)’tir. Kızıl ve kızamık hastalıklarının ayrı iki hastalık olduğunu keşfeden ve çocuk hastalıklarıyla ilgilenen tabip, Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî (864- 925)’dir. “Tohum” adıyla mikrop ve virüslerden ilk bahseden ünlü Osmanlı tabibi Akşemseddin (1389-1459)’dir. Çiçek aşısı yapma usulünü İstanbul’dan 18. yüzyılda İngiltere’ye taşıyan Lady Montagu’dur. Astronomi (gökbilim) alanında Müslüman bilginlerin çok katkısı vardır. Bunların en önemlisi Bîrûnî ve hocası el-Siczî ile birlikte Batlamyus (Ptolemy)’nin yer merkezi (jeosantrik) evren sistemi yerine, Güneş merkezli sistemi (heleosantik), Kopernik’ten çok daha önce önermişlerdir. 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 99 Teknoloji Uçma Denemeleri İnsanın uçabileceği düşüncesini ilk olarak Müslüman bilginler ortaya koymuşlardır. Böylece uçak yapımına öncülük etmişlerdir. İlk uçuş denemesini yapan Endülüslü Arap veya Berberî asıllı bilgin Abbas İbn Firnas (öl. 888)’tir. İcat ettiği kanatlı bir uçma aleti ile Endülüs’ün başkenti Kurtuba şehrinin yüksek bir tepesinden atlayarak uçma denemesi yapmıştır. Bilinen ikinci deneme Türkistanlı Türk bilgini Ebû Nasr İsmail Cevherî’ye (12. yy.) aittir. Cevherî o zamanlar Gaznelilerin sınırları içinde bulunan Nişapur şehrinde ders veriyordu. 1002 yılı içinde kanatlı bir uçma aletiyle imamlık yaptığı caminin şerefesinden uçma denemesi yaptı. Ancak kanatlarından birisinin uçuş esnasında kopması sonucu yere düşerek vefat etmiştir. İstanbul’da bulunmuş batılı diplomatların ve seyyahların yazdıklarına göre Kanûnî Sultan Süleyman döneminden itibaren İstanbul’da uçma denemeleri yapılmaktaydı. Bilindiği gibi, daha çok bilinen uçuş denemeleri IV. Murat zamanında Hezarfen Ahmet Çelebi’nin 1636 yılında ve Lagarî Hasan Çelebi’nin aynı yıllarda yaptıkları uçuş aleti bir çeşit tepkimeli roket veya füzeye benzeyen bir alettir. Ancak Osmanlılar bu denemeleri geliştirme yerine ulemanın yanlış yönlendirmeleri nedeniyle Hezarfen Ahmet Çelebi bir kese altınla Cezayir’e sürgüne gönderilmiştir. Lagarî Hasan Çelebi ise Kırım Hanı Selâmet Giray’ın yanına gitmiştir. Ne tesadüür ki, ilk modern füze ve roket denemeleri Kırım’ın da içinde bulunduğu Ukrayna’da başlamıştır. Şekil 5.1 Leonardo Da Vinci’nin tasvir ettiği İbn Firnas’ın uçma aleti Kaynak: http://www.elendulus.com/index. php? Şekil 5.2 Lagarî’nin uçuşunu anlatan 17. yüzyıl gravürü Kaynak: http//www. tayyareci.com/ lagari.htm 100 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Otomatlar İslam dünyasındaki teknolojik gelişmeyi anlatma bakımından vereceğimiz ikinci örnek kendiliğinden otomatik olarak çalışan çeşitli alet ve edevatın yapılmasıdır. Mekanik aletlerin yanında otomatik ürünler yapımı Bağdad’ta IX. yüzyılda Benû Musa (Musa Kardeşleri) ile başlar. Ahmed, Hasan ve Muhammed adlı üç kardeş teknikle uğraşan ilk önemli mühendislerdir. Bize ulaşan en önemli kitapları, Kitabü’lHiyel (Teknik Kitabı)’dir. Onlar birçok mekanik aletin yapımı yanında bazı otomatik olarak çalışan aletler de yapmışlardır. Sibernetik ilkeleri kullanarak otomatik ve robot türü aletler icat etmekle meşhur olmuş bilgin, Cezerî (1136-1206)’dır. Ebû’lİzz el-Cezerî, Artukoğulları’nın başkenti Âmid (Diyarbakır)’teki sarayında yetişmiş ve orada otuz altı yıl mühendislik yapmış bir teknisyendir. Artukoğlu Karaaslan’ın isteği üzerine Kitabü’l-Câmi beyne’l-İlm ve’l-Amel fi Sınaati’l-Hiyel (Teknik Sanatında İlim ve Ameli Birleştiren Kitap) adlı meşhur eserini yazmıştır. Bu eserde kendi yapmış olduğu elli otomatik ve robot türü aletin yapımlarını ve çizimlerini anlatır. Tıp Teknolojisi Bu alanda da Müslüman bilginlerin büyük katkısı vardır. Ameliyatlarda kullanılmak üzere önemli aletler icat eden tabiplerin başında Endülüslü ünlü tabip elZahravî (936-1470) gelir. Osmanlı tabibi Şerafeddin Sabuncuoğlu (1386-1470)’nu da anmak gerekir, o da bazı cerrahi aletleri icat etmiştir. Astronomi Teknolojisi ve Rasathane Astronomi (gökbilim) matematik gibi eski bir bilimdir. Ancak bu bilimin kavramsal olmaktan çıkıp uygulamalı bir bilim haline gelmesi Müslüman gökbilimcilerle olmuştur. Bunda İslam dünyasında Rasathane (gözlemevi)’nin kurulması ve orada çok çeşitli gözlem aletlerin icat edilmesidir. Yunanlılarda gözlemevi yoktur; yaptıkları basit gözlemleri yüksek tepelerde yapıyorlardı. Me’mun, etrafına topladığı bilginlerle Bağdad’ta ilk defa bir gözlemevi ve usturlâb (astrolâb) olarak bilinen aletlerle gözlemler yaptırmıştır. Daha sonra İslam dünyasının birçok şehrinde gözlem evleri yapılmış ve yeni gözlem aletleri icat edilmiştir. En önemli gözlem evlerinden birisi, İlhanlılar döneminde bugünkü Azerbaycan sınırları içinde kurulan Merağa Gözlemevidir. Hülâgü Han bu rasathaneyi ünlü matematikçi ve gökbilimci Nâsırûddin Tûsî’nin isteğiyle 1256 yılında kurmuştur. Buranın müdürlüğünü uzun süre bu bilgin yapmıştır. Dönemin diğer ünlü bilginleri de orada görev yapmışlardır. İkinci önemli gözlem evi, Uluğ Bey (1394-1449)’ın Semerkant’ta 1419 açtığı Semerkant Rasathanesi’dir. Aynı zamanda ünlü bir gökbilimci olan Uluğ Bey’den Şekil 5.3 Cezerî’nin Filli saati Kaynak: http//www. muslimheritage.com Ortaçağ İslâm dünyasında otomat ve robot icatlarıyla meşhur bilgin 5. Ünite - İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 101 başka Gıyaseddin Cemşid, Ali Kuşçu, Kadizâde-i Rûmî gibi birçok bilgin de orada çalışmıştır. İslam dünyasında kurulan diğer önemli bir gözlemevi de, İstanbul Rasathanesi’dir. Bunu dönemin ünlü bilgini Takiyuddin (1521-1585) III. Murad zamanında 1576 yılında kurmuştur. Kendi icat ettiği yeni gözlem aletleri vardır. Avrupa’da bunlar o dönemde henüz bilinmekteydi. Ancak bu gözlemevi uzun ömürlü olamamıştır. Kıskançlık ve yanlış din anlayışları yüzünden aynı yıl içerisinde yıktırılmıştır. İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN BATIYA ETKİSİ Son olarak kısaca bu konuya değinelim. Bugünkü Batı kültür ve medeniyetinin temelinde İslam dünyasında üretilen felsefi ve bilimsel düşünceler vardır. Batı X. yüzyıldan itibaren İslam dünyasında üretilen felsefî ve bilimsel düşünceleri çeşitli yollarla kendisine aktarmıştır. İlk batılı bilginler eğitimlerini Endülüs’te ve Kuzey Afrika ülkelerinde yapmışlardır. Örneğin Batı’nın ilk matematikçisi sayılan İtalyan Leonardo Fibonacci (1175-1250) eğitimini Cezayir ve Fas’ta yapmıştır. İkinci ve en önemli yol, Papa II. Sylvester de Sacy’nin 910 yılında Kuzey İspanya’nın Ripoll şehrinde kurduğu tercüme mektebinde Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesidir. II. Sylvester de Sacy, papa olmadan önce eğitimini Endülüs’te yapmış Arapça da bilen bir bilgindi. Bu terimlerle Batı’ya geçen İslam düşüncesi Batı’yı Karanlık dönemden rönesans ve reform çağlarına hazırlamıştır. Kısaca Batı, felsefe ve bilimi yeniden keşieri İslam kültürü ve medeniyetinin tesiriyle olmuştur. Birkaç alıntıyla bunu anlatalım: Ünlü Fransız matematikçi Libri (1803-1869) şöyle demiştir: “Müslümanları tarihten silebilseydiniz, bilimsel Rönesans’ımız yüzyıllarca geri kalmış olacaktır”. İngiliz tabip ve arkeolog Brioult da “Making the Humanity” adlı eserinde şöyle demektedir: “İslam medeniyetinin modern dünyaya en büyük hediyesi ve yardımı bilimdir...... Fakat Avrupa’yı yeniden hayata kavuşturan şey, sadece bilim değildir.....Avrupa’nın ilerlemesinde İslam kültürünün kesinlikle etkisini görmeyeceğimiz bir kesit yoktur. Bu etkinin, bütün açıklığı, büyük ve devam eden gücüyle kendini gösterdiği, en büyük zaferlerim kazanılışına neden olduğu alan, doğa bilimleri ile bilim zihniyeti olmuştur”. İslam dünyasının Batı’ya etkisi konusunda daha geniş bilgi için Dr. Sigrid Hunke’nin Allah Güneşi Batı Üzerinde adlı eserini okuyunuz. 102 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet İslâm Kültür ve Medeniyetini ile kaynaklarını açıklayabilmek İslam kültür ve medeniyeti, en temelde Kur’an ve Sünnet’in anlaşılması ve hayata geçirilmesi olarak Hz. Muhammed’in döneminde oluşmaya başlamıştır. Müslümanlar bununla yetinmemiş kültür ve medeniyetlerini Türk ve İran gibi büyük kültürlerin yardımıyla genişletmiş, Hind ve Yunan kültürlerinden de geniş ölçüde istifade etmiştir. İslâm Dünyası bütün bu kültürlerden istifade etmekle birlikte orijinal bir senteze de ulaşmıştır. İslâm Dünyasında teşekkül eden felsefe, kelâm, tasavvuf ve bilim ekollerini tanımlayabilmek İslâm Dünyasında VIII. yüzyıldan itibaren kelâmî, tasavvufî, felsefî ve bilim mektepleri oluşmaya başlamıştır. Bu gelişmeler “Altın Çağ” denen 14. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu yüzyıldan sonra eski döneme göre bir duraklama ve daha sonra da özellikle medeniyet açısından 16. yüzyılda bir gerileme dönemi yaşamıştır. Bunun en büyük sebebi, bilim kavramının etrafındaki bozulmadır. İslâm kültür ve medeniyetinin Batı Dünyasına tesirlerini açıklayabilmek İslam kültür ve medeniyeti X. yüzyılda Batı’ya aktarılmıştır. Batı da Karanlık Çağından İslam mirasıyla kurtulabilmiştir. Dolayısıyla İslam kültür ve medeniyeti, en temel ilkeleri, kaynaklarıyla ve bilimsel ve kültürel katkılarıyla insanlık tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Müslüman bilginler, kendi özel katkıları yanında, eski milletlerin düşünce ve bilim miraslarının tarihten silinmesini önlemişlerdir ve onların bugüne aktarılmasına neden olmuşlardır. Bilindiği gibi ilk Hıristiyanlar, Yunan-Roma düşüncesini, pagan düşünce diye yasaklamışlardır. Bir Aristo, bir Eatun (Platon) unutulmuştu. Onların eserlerini bulup, Arapçaya tercüme ederek Müslümanlar yaşatmışlardır. Batı bu bilginleri Müslümanlar yoluyla yeniden keşfetmiştir. Bunun için örneğin Aristo’dan Latinceye yapılan ilk çevriler Arapçadan olmuştur. 1 2 3 5. Ünite -İslam Kültür ve Medeniyetine Genel Bir Bakış 103 Kendimizi Sınayalım 1. Beytü’l-Hikme’yi aşağıdakilerden hangisi kurdurmuştur? a. Me’mun b. Mu’tasım c. Hârun Reşid d. Muaviye e. Hz. Osman 2. Suhreverdî aşağıdaki hangi felsefî mektebinin kurucusudur? a. Dehriye b. Meşşâiye c. İşrâkiye d. Revakiye e. Reybiye 3. İbn Sînâ aşağıdaki hangi felsefî mektebe mensup bir filozour? a. İşrâkiye b. Meşşâiye c. Dehriye d. Tabiat Felsefesi e. Rivakiye 4. Ezher medresesi kimler tarafından kurulmuştur? a. Emevîler b. Abbasîler c. Selçuklular d. Fatimiler e. Gazneliler 5. Vakıarın kurulmasında aşağıdaki İslâmî kavramlardan hangisi etkili olmuştur? a. Namaz b. Hac c. Oruç d. Tevbe e. Sadaka 6. Aşağıdakilerden hangisi İslam Hukuk (fıkıh) mekteplerinden biri değildir? a. Hanefîlîk b. Mâlikîlik c. Hanbelîlik d. Mutezile e. Şâfiilik 7. Kültür Biliminin kurucusu aşağıdakilerden hangisidir? a. İbn Heysem b. İbn Haldun c. İbn Sina d. Farabi e. Sühreverdî 8. İslam Dünyasında ilk uçuş denemelerini aşağıdakilerden hangisi gerçekleştirmiştir? a. Hezarfen Ahmet Çelebi b. Ebû Nasr İsmail Cevherî c. Abbas İbn Firnas d. Lagarî Hasan Çelebi e. Ebü’l-İzz el-Cezerî 9. İslâm ülkelerinde ilk rasathane (gözlemevi) aşağıdakilerden hangisinde hangi şehirde kurulmuştur? a. Semerkant b. İstanbul c. İskenderiye d. Meraga e. Bağdat 10. Aşağıdakilerden hangisi Hisbe teşkilatının görevlerinden biri değildir? a. Tüketici haklarını korumak b. Vakıar kurmak c. Malların kalite ve fiyatlarını denetlemek d. Köle haklarını korumak e. Kişiler arasındaki ihtilaarı gidermek 104 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültür ve Medeniyetinin Kaynakları kısmını yeniden okuyunuz 2. c Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültür ve Medeniyetinin Gelişme Saasını yeniden okuyunuz 3. b Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültür ve Medeniyetinin Gelişme Saasını yeniden okuyunuz 4. d Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültüründen Kesitler bölümünün eğitim ve öğretim kurumları kısmını yeniden okuyunuz 5. e Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültüründen Kesitler bölümünün vakıar kısmını yeniden okuyunuz. 6. d Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültürü ve Medeniyetinin Doğuşu ve Gelişmesi adlı bölümü yeniden okuyunuz. 7. b Yanıtınız yanlışsa, İslam Kültüründen Kesitler bölümünün Kültür Bilimi kısmını okuyunuz. 8. c Yanıtınız yanlışsa, İslam Medeniyetinden Kesitler bölümünün Uçma Denemeleri kısmını okuyunuz. 9. e Yanıtınız yanlışsa, İslam Medeniyetinden Kesitler bölümünün Astronomi Teknolojisi ve Rasathane kısmını okuyunuz. 10. b Yanıtınız yanlışsa, Sosyal ve Ekonomik Kurumlar bölümün Hisbe Teşkilatı kısmını okuyunuz. Sıra Sizde 1 İbadetler de dâhil her eylem özgür irade ile yapıldığı zaman özgün ve kişisel olur. İşte bu açıdan İslam eylemin değerini kişiselliğe ve özgürlüğe bağlı gördüğü için her konuda bireyciliği öne çıkarmıştır. Burada bireyciliği, egoizm olan bireyselcilikle karıştırmamak gerekir. Sıra Sizde 2 Kültür ve medeniyetin kaynaklarının hepsi insanî veya toplumsal olmasa da, kültürü de medeniyeti de yapıp üreten insan olduğu için kesin ayrım yapmak mantıksal değildir. Sıra Sizde 3 Felsefe ve felsefî ilimler doğrudan insanın düşünme yetisi olan aklı ve zihni konular aldığından, bunların gelişimi ancak felsefe ile olabilir; düşünce ve bilim ancak gelişmiş bir zihinle yapılabilir. Sıra Sizde 4 Sanat insanın hayal ve algı gücünü geliştirdiği için felsefe ve bilim için önemlidir. Felsefî düşünce ve bilim de büyük ölçüde tahayyüle dayanır. Bu açıdan sanatın hayal gücünü geliştirmesi insanın bilim ve felsefe üretmesine doğrudan katkı sağlar. Yararlanılan Kaynaklar Aslanapa, Oktay (1993), Türk Sanatı, İstanbul. Bayraktar, Mehmet (1985), İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Ankara. Derman, Uğur (1977), Türk Sanatında Ebrû, İstanbul. Hitti, K. Philip (1980), Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. S. Tuğ, İstanbul. Kafesoğlu, İbrahim (1977), Türk Milli Kültürü, Ankara. Kazıcı, Ziya (1985), İslami ve Sosyal Açıdan Vakıar, İstanbul. Öney, Gönül (1977), Türk Çini Sanatı, İzmir. Serin, Muhittin (2006), Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul. Tanındı, Zeren (1996), Türk Minyatür Sanatı, Ankara. Turan, Osman (1969), Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul. Yetkin, S. Kemal (1965), İslam Mimarisi, Ankara. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hilâfet kurumunun ortaya çıkış sürecini açıklayabilecek, Merkez teşkilatı ve buna bağlı kurumları tanımlayabilecek, Beytülmalin oluşumu, gelir ve giderleri hakkında bilgi sahibi olabilecek, Adliye teşkilatının oluşumu ve bağlı kurumları anlatabileceksiniz Anahtar Kavramlar • Hilâfet, Halife, Biat, Saltanat, Sultan, Mezâlim • Saray, Vezâret, Vezir, Divan, Eyalet, Vilayet, Emîr, Hâcib • Beytülmâl, Dîvanü’l-harac, Fey, Cizye, Humus, Öşür, Âmil • Kaza, Kadı, Kadılkudât, Ahdâs, Şurta, Hisbe, Sahibü’s-sûk, Reis İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Siyasi ve İdari Kurumlar • HÜKÛMET TEŞKİLATI • MALİYE TEŞKİLATI • ADLİYE TEŞKİLATI İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II HÜKÛMET TEŞKİLATI İslâm öncesinde Arapların, Roma ve Sâsânî imparatorluklarıyla mukayese edilebilecek veya günümüzdeki anlamda bir hükümetleri yoktu. Aynı şekilde aralarındaki anlaşmazlıkları çözmek için başvuracakları bir adalet teşkilatı, düzen ve asayişi sağlayacak bir emniyet teşkilatı ve dış tehditlere karşı kendilerini savunacak bir orduları da bulunmuyordu. Bu durum Arabistan’da yerleşik veya göçebe olarak yaşayan insanların her hangi bir otoriteye bağlı olmadan, ulusa oranla daha kapalı, etnik merkezli ve daha küçük hacimli olan kabileler halinde yaşamaya alışmış olmalarından kaynaklanıyordu. Bundan dolayı her kabile birbirinden tamamen ayrı ve tam bağımsızlığa sahip bir topluluk oluşturuyordu. Basit bir siyasi teşkilatı olan kabilenin yaşlıları arasından seçilen reisinin yaptırım gücü yoktu; daha çok hakemlik yapardı. Benzer bir durum İslâm’ın doğduğu Mekke için de söz konusuydu. Burada bir devlet vardı. Fakat bir başkanı olmayan hükûmet bir topluluğun elindeydi. İslam’a göre hükûmet evrenin kaçınılmaz bir gerçeği olup ilk insandan itibaren mevcuttur. İktidar sahipleri Allah’ın iradesini yeryüzüne yansıtmak ve O’nun koyduğu yasaları uygulamakla yükümlüdürler. Allah ilk olarak Hz. Âdem’e ondan sonra gelen peygamberlere ve son olarak da Hz. Muhammed’e bu yasaları insanlara duyurarak uygulamalarını emretmiştir. Mekke dönemi tecrübesi, İslâm’ın evrensel boyutta tebliği ile Müslümanların barış ve güvenlik içinde yaşama imkânı elde etmeleri için siyasi egemenliğin büyük önem taşıdığını açık bir biçimde ortaya çıkardı. Bundan dolayı siyasi örgütlenme açısından İslâm tarihinde devlet oluşumu Akabe biatleriyle birlikte başlayan bir süreç içinde gelişti. Akabe’de tamamen dinî etkenlerle İslâm Peygamberi’ne biat eden Medineliler, merkezî otoritenin bulunmadığı şehirlerinde düzen ve barışın sağlanması için kişisel otoritesini tanımaya söz verdikleri Hz. Muhammed’in hicretinden çok şey umuyorlardı. Zira Medine’de Arap kabileleri arasında sürüp giden düşmanlık ve huzursuzluk ortamı, geleneksel kabile kurallarıyla değil ancak üstün bir otorite ile giderilebilirdi. Hicretle birlikte oluşan şartlar çerçevesinde Hz. Peygamber’in kuruluş hâlindeki bir devletin başkanı olma özelliği ön plana çıkarak dinî rehberliği yanında siyasi liderliği de önem kazanmaya başladı. VII. yüzyılın ortalarına doğru Arabistan’daki kabilelerin büyük kısmı Müslüman oldu. Çevredeki bazı Arap, Yahudi ve Hıristiyanlarla yapılan antlaşmalarla, Hz. Muhammed’in önderliğinde geniş bir siyasi birlik oluştu. Böylece kabileler hâlinde yaşayan Araplar ilk defa Hz. Peygamber’in etrafında birleşerek Siyasi ve İdari Kurumlar 108 İslam Tarihi ve Medeniyeti II millet oldular. Hz. Peygamber’in hayatın bütün alanlarına yayılan kapsamlı liderliği, o dönem Arap toplumundaki kabile yapısında ve Ortaçağ Avrupa toplumlarının feodal yapılarında egemen olan daraltılmış ve bireyselleşmiş otorite kalıplarını aşan bir devlet anlayışını beraberinde getirdi. Hz. Peygamber’in öncülüğünde oluşan Medine toplumu siyasi örgütlenmenin bütün fonksiyonlarına sahipti; ortaya konan yapılanma, Batı siyasi kaynaklarındaki devlet anlayışından çok farklı özelliklere sahip bir anlayış ve kültürün eseriydi. Teori ile pratiği, siyasi ideal ile gerçekliği birleştiren Medine toplumu, Batı siyasal tarihinde görülen şehir devleti, imparatorluk devleti ve millet devleti anlayışlarından ayrı bir devlet yapılanması gerçekleştirdi. İnanca dayalı ve her türlü üyeliğe açık olan Medine toplumunda bu devletlerde görülen etnik farklılaşmaya dayalı siyasal katılım kısıtlamaları ve katı üyelik kalıpları yoktu. Medine’deki siyasi yapılanma, Helen ve Roma imparatorluklarından da gerek fert ve toplum gerekse siyasi merkez ve çevre ilişkileri açısından köklü bir şekilde ayrılır. Aynı şekilde felsefî temelini Hegel’in oluşturduğu millet-devlet kavramı da bu anlayışa büsbütün yabancıdır. İslâm tarihi içinde siyasi yapılara model teşkil eden bu ilk uygulamada, devletin toplumdan bağımsız, soyut ve baskın bir varlığa sahip olması teori ve pratikte hiçbir zaman söz konusu olmadı. Siyasi örgütlenme olarak devlet, inanç sisteminin belirlediği ahlakî ve sosyal idealleri gerçekleştirmek için sadece bir araçtı. Dolayısıyla birey ve toplumu devlet adına denetlemeye dayalı siyasal mekanizmalar da yoktu. Siyasi ve idari kurumlar, özellikle de Hz. Peygamber dönemindeki örnekler hakkında geniş bilgi için M. A. Kettânî’nin et-Terâtibü’l-idâriyye (İstanbul 2003) adlı eserine başvurabilirsiniz. Devlet kavramı tarihsel süreç içinde bir takım anlam değişikliklerine uğradı. İslâm tarihinde devlet kelimesinin siyasal bir kavram haline gelmesinin ilk evresinde kazandığı anlam ‘zafer, güç’ veya ‘hâkimiyetin dönüşümlü olarak el değiştirmesi’ şeklindeydi. İkinci saada hâkimiyetin değişmesinden çok sürekliliğini ifade eden bir kavram haline gelerek, nihaî siyasi otorite ve yapı için kullanılmaya başlandı. Özellikle Abbasî hilâfetinin zayıadığı dönemlerde görüldüğü gibi devlet kavramı egemen bir hanedanı veya onun siyasi hâkimiyetini ifade etti. Türk devletlerinde daha yaygın olan ‘devlet-i ebed-müddet’ şeklindeki kullanımda da bir taraan gücün ve zaferin, diğer taraan da siyasi yapının sürekliliği vurgulanır. Tarih görüşünü ‘devletlerin ömrü’ fikrine dayandıran İbn Haldun da devleti, süreklilik arz eden siyasi yapı anlamında kullanmıştır. Devlet kelimesi üçüncü evrede çağdaş siyaset literatüründeki karşılığı olup milletlerarası sistemin her bir unsuru anlamını taşır. Hilâfet Peygamberlerin amacı sadece belli ilke ve esasları insanlara bildirmek değil bireysel ve sosyal planda bir dönüşümü de gerçekleştirmekti. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in biri vahiy yoluyla aldığı Kuran-ı Kerim ayetleriyle İslâm’ın esaslarını insanlara tebliğ ederek öğretme, diğeri de içlerinde devlet ve kamu yönetimiyle ilgili birçok örneğin yer aldığı bu esasları bizzat uygulama olmak üzere iki önemli görevi vardı. Bu âlemden ayrılmasıyla son peygamber olan Hz. Muhammed’in görevi sona erdi. Bundan sonra İslâm toplumunun karşılaştığı ilk ve en önemli sorun, devam edecek olan ikinci göreve karşılık gelen siyasi liderliğin kurulmasıydı. Hz. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 109 Peygamber’in vahye dayalı bir bilgiden kaynaklanan ve hayatın herhangi bir sahasıyla sınırlı olmayan kesin ve tartışmasız liderliğinden hilâfet sistemine geçiş, İslâm toplumunun devlet anlayışının temel dönüm noktasını teşkil etti. Sözlükte “birinin yerine geçmek, ardından gelmek veya gitmek, vekâlet veya temsil etmek” gibi anlamlara gelen hilâfet kelimesi, İslâm devletlerinde Hz. Peygamber’den sonraki devlet başkanlığı kurumunu ifade eden bir terimdir. Devlet başkanı için aynı kökten çoğulu hulefâ olan halife terimi kullanılır. İslâm toplumlarında devlet başkanlığına hilâfet denmesi, halifenin peygamberlik görevi hariç Hz. Muhammed’in yerine geçerek onun dünyevî otoritesini temsil etmesi, dünya işlerini düzene sokmak üzere Allah’ın yeryüzündeki hâkimiyetini veya bütün müminlere ait olan hilâfet ve yetkiyi üstlenmesi gibi sebeplerle açıklanır. Bundan dolayı ilk dönemlerden itibaren halifelik görevini üstlenen kimselere ‘Hz. Peygamber’in halifesi’ unvanı verilmiştir. Hz. Ebû Bekir’den itibaren devlet başkanları için halife tabiri kullanılmaya başlanmışsa da, İslâm medeniyetindeki hilâfet kavramı ve kurumu uzun bir tarihî gelişimin, birbirinden oldukça farklı uygulamaların ürünüdür. Hz. Peygamber’den sonra İslâm toplumunun idaresini en yüksek seviyede üstlenen kişinin görev ve makamı ‘imâmet’ kavramıyla da karşılanır. Kelâm ve fıkıh bilginleri, siyasi nazariyelerle ilgili görüşlerini genellikle imamet başlığı altında incelerken tarihçiler, Hz. Ebû Bekir’den başlayıp Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam eden tarihsel süreci hilâfet kavramıyla karşılarlar. Bu çerçevede imamet daha çok kuramsal anlamda devlet başkanlığını, hilâfet ise fiilî otoriteyi belirtir. Kuran ve hadislerde hakka ve adalete bağlı olma, danışarak iş görme gibi kamu yönetimiyle ilgili genel ilkelerden söz edilse de devlet başkanlığı, bunu üstlenenlerin görev ve sorumlulukları gibi konularda detaylı hükümler yer almaz. Bundan dolayı İslâm geleneğinde, üst bir kurum olan devletin yönetim biçimi ve siyasi yapılanması gibi konularda ayrıntıya girilmez; bu konuların toplumların gelenek, kültür ve sosyal değerleriyle yakından ilgili olduğuna vurgu yapılır. Hz. Peygamber de kendisinden sonra kimin halife olacağına dair herhangi bir kanaat belirtmeyerek bu konuyu topluma bırakmıştır. Bundan dolayı siyasi liderliğin Hz. Muhammed’den sonra ilahî tayin veya babadan oğula geçme yoluyla değil, toplumun ortak tercih ve onayıyla gerçekleşeceğinin altı çizilmiştir (Görmez, (1997), s. 214, 294). Medineliler, Hz. Peygamber’den sonra İslâm toplumunun birliğinin bozulmaması için bir lidere ihtiyaç olduğunun farkındaydılar. Halife seçilen Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan yeni süreçte siyaset ve devlet olgusu insanın sorumluluk, yetenek ve ehliyet alanı içinde kavrandı. Buna göre devletin oluşum ve devamında ihtiyaç duyulan bilgi kaynağını bilimsel içtihatlar sağlarken, İslâm dünyasında baskın anlayışı teşkil eden siyasi liderliğin oluşturma yöntemi de toplumun biat ve şûrası şeklinde formüle edildi. Siyasi liderliğin tayin ve tesisinde ilahî bir kural olduğunu iddia eden Şiîler ise tevarüs esasına dayalı bir imamet teorisi geliştirdiler. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde devlet halife, vilayetlerde valilerle yönetilen bir siyasi ve idari yapıya sahipti. Devletin başı olan halife Medine’de bulunan Müslümanlar tarafından tespit ve tayin ediliyor, daha sonra da diğer vilayetlerde bulunan Müslümanların biatı alınıyordu. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ali Medine halkının seçimiyle, Hz. Ömer halef bırakma suretiyle, Hz. Osman da şûra yoluyla halife oldu. Halifeliğe gelişi sahabenin büyük çoğunluğu tarafından benimsenen Hz. Ömer kendisinden sonraki halifeyi şahsen belirlemeyip seçimi altı kişilik bir şûra heyeSosyo-politik bir akid olarak devlet başkanını seçme, belirleme ve İslâm hukuku çerçevesinde ona bağlılık gösterme anlamına gelir. Halifenin kamuoyu nezdinde meşruluk kazanabilmesi için gereklidir. Sakıfetü Benî Sâide’de olduğu gibi belli sayıdaki kişi tarafından yapılan biata ‘el-bey’atü’l-hâssa’, Mescidi Nebevî’de bütün Medinelilerin biat etmelerine ise ‘el-bey’atü’l-âmme’ denilir. Hz. Ebû Bekir’den itibaren her halife değiştiğinde biata başvurulurdu. Ancak Emevîlerle birlikte veliaht tayini esasına geçildiğinden bağlılık sunma anlamı öne çıktı. 110 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tine bıraktı. İkinci halifenin bu tercihi sonraki dönemlerde oluşacak olan hilâfet nazariyelerinde, devlet başkanını seçmek ve gerektiğinde azletmekle yetkili ‘ehlü’lhal ve’l-akd’ adlı bir heyetin olması gerektiği fikrine temel oldu. Aynı şekilde Hz. Osman’ın halifeliğinin ikinci yarısında artan iç karışıklıkların sonucunda şehit edilmesi, halifenin sorumluluğu, görevini yerine getirmede kusur ettiğinde görevden uzaklaştırılıp uzaklaştırılamayacağı, isyan ve siyasi muhalefet gibi konularda farklı görüşlerin oluşmasına zemin hazırladı. Hz. Ali’nin icraatına karşı gösterilen tepkiler, meşru halifeyi tanımayan Muâviye b. Ebû Süfyân’nın Hz. Osman’ın kanını bahane ederek başlattığı iktidar mücadelesi, ashabın ileri gelenlerinin de katıldığı iç çatışmalar, günümüze kadar devam eden siyasi uyuşmazlıklara başlangıç oldu. Hz. Ömer’in veliaht tayin edilmesinin sonraki dönemlerde yapılan veliaht tayinlerinden farkını araştırınız. Bir devlet geleneğine sahip olmayan ilk Müslüman Arapların, bütün dünyada eski çağlardan beri uygulanan verasete dayalı aile iktidarı düzenine ilgi göstermemeleri önemli bir gelişmedir. Dört halifeden hiçbiri, ölümünden sonra yerine geçecek kimseyi belirlerken kendi ailesinden birini düşünmedi. İktidarını doğrudan Allah’tan aldığı, böylece yeryüzünde O’nun temsilcisi durumunda olduğunu iddia eden bir otorite anlayışı da bu dönemde hiçbir zaman olmadı. Onlar yürütme, yargı ve belirli ölçüde yasama yetkisini ellerinde tutmalarına rağmen İslâm’ın temel kaynaklarına dayanan bir iktidara sahip olduklarının farkındaydılar. Ayrıca onlar devletin ve toplumun menfaatleriyle kişisel menfaatlerini birbirinden ayırabilen idealist insanlardı. İslâm’ın temel ilkelerinden danışmayı en iyi biçimde kullanarak devletin şûra ve biat esasları etrafında kurumlaşmasını sağladılar. Emevîler ve Hilâfet Hz. Ali’den sonra Kûfe’de Hz. Hasan’a biat edildi. Ancak Hz. Hasan Müslümanlar arasında yeni bir savaşın çıkmaması ve mevcut siyasi ortamın iktidarının devamı için uygun olmadığını düşünerek halifelikten çekildi (661). Kûfe’de Muâviye’ye yapılan biat ile İslâm toplumundaki iktidar mücadelesi geçici bir süre için sona erdi. Muâviye, Hz. Osman’ın kanını dava etme gerekçesiyle başlattığı kabile hâkimiyeti yönü ağır basan bir mücadeleyi, kılıç kuvvetiyle kazanarak ilk dört halifenin seçilme usullerinden tamamen farklı bir biçimde iktidara geldi. Râşid halifelerin seçiminde ilk Müslümanlardan ve Hz. Peygamber’in yakın arkadaşlarından biri olma ve istişare yoluyla seçilme ilkeleri rol oynarken, Muâviye siyasi ve askerî mücadele sonunda halifeliği ele geçirmişti. Bundan sonra halifeler ‘Hz. Peygamber’in halifesi’ veya ‘müminlerin emîri’ unvanı yerine, Allah’ın halifesi anlamında ‘halîfetullah’ı kullanmaya başladılar. Halifelik kurumunun özünde esaslı değişikliklere sebep olan Muâviye, oğlu Yezîd’i veliaht göstererek hilâfetin intikalinde veraset sisteminin ortaya çıkmasının da öncüsü oldu. Böylece mutlak verasete dayalı bir hükümdarlık hâline gelen hilâfet saltanata dönüştü. Emevîler, saray çevresindeki destekçilerinden oluşan kimselerin onayına dayalı seçimden ziyade kayıtsız şartsız itaate dayanan biat uygulamasını şeklen de olsa sürdürdüler. Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Zübeyr gibi hilâfet kurumundaki bu değişime karşı çıkan veya ilk dönemdeki uygulamalara dönülmesini isteyenlerin başarılı olamayışı halifeliğin intikalinde alternatif usullerin gündeme gelmesini engelledi. Bundan sonra halkın yönetiminde Kitap ve Sünnet’in uygulanması için çaba gösteren, Hz. Peygamber’in vekili sıfatıyla iş gören ve devletin menfaatiyle şahsî ve ailevî 1 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 111 menfaatlerini birbirinden ayıran Râşid halifelerin yerini, kuvvete dayanarak devleti idare eden halifeler aldı. Bundan dolayı Emevî hilâfetinin meşruiyeti İslâm tarihi boyunca tartışılan bir konu oldu. Dinî ve siyasi niteliklerin yanında mahallî ve kabilevî sebeplere dayanan çeşitli ayaklanmalarda daima bu gerekçe kullanıldı. Abbasîler ve Hilâfet Abbasî hilâfeti, Emevîlere karşı yürütülen muhalefet hareketinin lideri Muhammed b. Ali’nin oğlu Ebü’l-Abbas es-Seâh’a Kûfe’de biat edilmesiyle başladı. Hilâfet merkezini Kûfe’den Hâşimiye’ye, oradan da Enbâr’a nakleden Ebü’l-Abbas ölünce (754) yerine kardeşi Ebû Ca’fer el-Mansûr halife oldu ve Bağdat’ı kurarak hilâfet merkezini buraya nakletti. Abbasîler de Emevîler gibi saltanat sistemini korudular. Fakat toplum içinde kötü bir intiba bırakmış olan Emevî hilâfetinin alternatifi olma avantajını iyi kullanarak Hz. Muhammed’e soyca yakınlıklarını meşruluklarının temel gerekçesi yaptılar. Me’mun’un veliaht olarak hanedan dışından Ehl-i beyt mensubu Ali er-Rıza’yı tayin etme çabası aile içinden gösterilen tepki ve Ali er-Rıza’nın vefatıyla bir sonuca ulaşmadı. Me’mûn’dan sonra Türklerin desteğiyle halife olan kardeşi Mu’tasım, 836’da Sâmerrâ şehrini kurarak hilâfet merkezini oraya nakletti. Bundan sonra Türk kumandanları ile halifeler arasında nüfuz mücadelesi başladı; hatta Halife Mütevekkil’den itibaren Türkler halifelerin iş başına gelmesinde veya azledilmesinde etkin rol üstlendiler. 945’de Şiî Büveyhîlerin Bağdat’ı işgali Abbasî halifeliği için yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Bundan sonra bütün siyasi ve askerî otoritelerini kaybeden Abbasî halifeleri tamamen Büveyhîlerin etkisi altına girdi. Bununla birlikte Büveyhîler, dinî liderlik açısından merkezî yönetimin meşruluk kaynağı olan Sünnî-Abbasî hilâfetinin devamına karşı çıkmadılar; Şiî bir halifelik kurma yoluna gitmediler. 1055’te Tuğrul Bey Bağdat’a gelerek Büveyhî hâkimiyetine son verdi. Böylece Selçuklu himayesine giren Abbasî hilâfetinde yeni bir dönem başladı; halife ve sultanın görev ve yetkilerinin sınırları değişti. Halifenin görevi, yasal sultanın adının hutbelerde kendi isminden sonra anılmasını sağlamak ve saltanat makamınca hazırlanan temlikname ve menşurları onaylamakla sınırlandı. Devlet idaresi, saltanat ve hükümranlıkla siyasi nizam ve asayişin temini gibi işler ise sultana devredildi. Sözlükte güç, kuvvet, otorite, iktidar gibi anlamlara gelen sultan (çoğulu selatin) kavramı İslâm’ın erken döneminden itibaren yönetici, hükümdar, devlet başkanı gibi anlamlarda kullanılır. Aynı kökten gelen saltanat ise ‘sultanlık, hükümdarlık ve iktidarın veraset yoluyla intikali’ demektir. Sultan kelimesini unvan olarak siyasi ve idari anlamda ilk defa Halife Hârûnürreşîd veziri için kullanmıştır. Abbasîlerde merkezî otoritenin zayıadığı dönemde tayin edildikleri bölgelerde siyasi güç kazanan valiler ile Büveyhî hükümdarları da bu unvanı aldılar. İslâm hilâfet kuramında aynı anda iki halifenin olamayacağı ve bütün Müslümanların tek bir halifeye bağlı olması temel ilkedir. Bununla birlikte Abbasî hilâfetinin yanında Şiî-Fatımî ve Endülüs Emevî halifeliğinin ortaya çıkışı İslâm dünyasında fiilî olarak aynı anda üç halifenin varlığı sonucunu ortaya çıkardı. Bu sebeple çeşitli dönemlerde kurulan Müslüman devletlerin hükümdarları, halifenin manevî otoritesine saygı duyarak sultan unvanını alıp siyasi egemenliklerini kabul ettirme yoluna gittiler. Bundan dolayı hükümdarlar halife ile olan ilişkilerine büyük önem veriyor ve kendilerini onun hizmetinde sayıyorlardı. Bundan dolayı İslâm dünyasında farklı coğrafyalarda hüküm süren sultanlar yukarıdaki ilkeye istinaden 112 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tek bir halifeye bağlı olmayı benimsediler. Onlar halife adına hutbe okutup bağlılıklarını ifade ederken halife de saltanatlarını tasdik etmekte, verilen unvan, lakap ve hediyelerle siyasi otoritelerini kuvvetlendirmekteydi. Hz. Peygamber’den sonra hutbe dinî fonksiyonu yanında siyasi hâkimiyetin de sembolü oldu. Camilerde okunan hutbeler sırasında devrin halifesinin adını anmak egemenliğinin tanınması anlamına geliyordu. Bu gelenek Hz. Ali’nin halifeliği zamanında ortaya çıktı. Abbasî Halifesi Emin’den itibaren hutbede ismi geçen halifenin adının yanında sıfatını da söyleme âdeti başladı. Bağdat Abbasî halifelerinin güçlerini kaybettikleri günlerde yeni ortaya çıkan devletlerin hükümdarları Halife Tâi’-Lillâh zamanından itibaren kendi adlarını halifeyle birlikte hutbelerde okuttular. Bundan sonra hutbe halife ile sultan veya eyalet valileri ve yerel hanedanlar arasındaki güç dengesinin bir işareti hâline geldi. Sikke bastırmak da hilâfet ve egemenlik alametlerindendi. Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân, o güne kadar İslâm devletinde kullanılan Bizans ve Sâsânî paralarını tedavülden kaldırıp üzerinde kendi adı bulunan dinar ve dirhem adlı sikkeler bastırdı ve bu uygulama daha sonraki halifeler tarafından da sürdürüldü. Abbasîler, Emevîlerin benimsediği devlet anlayışının aksine halifelik fikir ve idealini temsil eden kimseler olarak karşılandılar. Cuma ve bayram namazlarına diğer törenler gibi hilâfet alayı ile giden halifeler, bu sırada bellerine siyah bir kuşak bağlayıp üzerlerine siyah bir kürk alırlardı. Başlarında sarıklı uzun bir külâh, ellerinde de Hz. Peygamber’in asası bulunurdu. Emevîler ve Abbasîlerde halifeye mahsus en önemli alamet olarak kullanılan asa tahta çıkan halifeye hırka ve mühür ile birlikte sunulurdu. Çevrelerinde devlet işlerinde görüşlerini aldığı din bilginleri bulundurmaya önem veren Abbasî halifeleri, yerlerine geçtikleri Emevî halifeleri gibi dünyevî zihniyet ve temayülde oldukları halde etrafa karşı dindar görünmeyi ihmal etmiyorlardı. Emevîler gibi Allah’ın halifesi ‘halîfetullah’ veya Allah’ın yeryüzündeki gölgesi anlamındaki ‘zıllullah fi’l-arz’ unvanlarını taşıyan halifelerin güçlerinin kaynağı ilahî bir temele dayandırılıyordu. Abbasîler devrinde halife bir hükümdar, hilâfet de verasete dayalı bir hükümdarlık şeklinde sürdü; veliahtlık kurumu pratikte halifeliği Abbasî ailesinin elinde tutabilmek amacıyla korundu. Endülüs Emevîleri ve Hilâfet Abbasî ihtilâlinden sonra Emevîlere yönelik katliamdan kurtularak Endülüs’e kaçan Hişâm b. Abdülmelik’in torunu Abdurrahman ed-Dâhil 756’da bağımsız bir emirlik kurmayı başarmışsa da III. Abdurrahman’a kadar hükümdarlar halife unvanını kullanmadı. III. Abdurrahman sağladığı siyasi birliği sürdürebilmek ve Kuzey Afrika’da hızlı bir biçimde yayılan Şiî Fatımîlerle mücadele edebilmek için 929’da Nâsır-Lidînillâh unvanıyla kendini halife ilân etti. Böylece İslâm dünyasında Abbasî ve Fatımîlerden başka üçüncü bir halifelik daha ortaya çıktı. Endülüs Emevî Halifeliği 1031’de ortadan kalkmakla birlikte hilâfet sona ermedi. Mülûkü’t-tavâif döneminde bazı hükümdarlar kendi meşruiyetlerini kabul ettirebilmek için hilâfeti sürdürdüler. Bazen aynı anda birden fazla emîr kendini halife ilân ediyordu. Hıristiyanlara karşı kazandığı zaferlerle meşhur olan Murâbıt Emîri Yûsuf b. Tâşfîn’e VI. Alfonso’ya karşı Zellâka Savaşı’nı kazanması (1086) üzerine Abbasî Halifesi Muktedî-Biemrillâh tarafından bir menşur gönderilerek emîrü’l-müslimîn unvanı verildi. Kendilerine verilen bu unvanı benimseyen Murâbıtlar bir nevi yerel hilâfet Hulefâ-yi Râşidîn döneminden itibaren halifeler namazlarda bizzat imamlık yapmakta ve cuma günleri hutbe okumaktaydılar. Vilayetlerde ise bu iş valiler tarafından üstleniliyordu. Abbasî Halifesi Râzî-Billâh’tan (934-940) sonra halifeler cuma günleri nâdiren hutbe okumuş ve bu görev hatiplere bırakılmıştır. Hz. Peygamber’e mahsus minberin yanında asası da özel ilgi görmüş ve ikisine birlikte ‘ûdeyn’ denilmiştir. Muâviye b. Ebû Süfyân’dan itibaren bazı Emevî halifeleri Hz. Peygamber’den kalan minber ve asayı Medine’den Dımaşk’a nakletmek istemeleri, bu alametlerin hilâfetin meşruluğu açısından taşıdığı önemi göstermektedir. Asa Fatımîlerde de önemli bir halifelik alametiydi. Halifeler törenlerde Hz. Peygamber’in şair Kâ’b b. Züheyr’e hediye ettiği bürde adlı hırkayı giyerlerdi. Muâviye b. Ebû Süfyân’ın Kâ’b’ın vârislerinden satın aldığı bu hırka veraset yoluyla önce Emevî daha sonra da Abbasî halifelerine initikal etti. Yavuz Sultan Selim Mısır seferinden sonra diğer mukaddes emanetlerle birlikte İstanbul’a getirdi. Hâlen Fatih’teki Hırka-ı Şerif Camii’nde korunmaktadır. Hz. Peygamber’in mührünün kaybolmasından sonra her halife kendi adına mühür kazdırmıştır. Halifenin mührü önemliydi ve hilâfet makamından çıkan yazılar bununla onaylanırdı. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 113 kurarak, tanıyıp bağlandıkları Abbasî halifelerinden bir derece aşağıda bulunduklarını kabul ettiler. Müminlerin emiri unvanını kullanan Muvahhidler ve Hafsîler ise Abbasî hilâfetine rakip olmaya çalıştılar. Moğolların Bağdat’ı işgali üzerine Hafsî Emîri Muhammed el-Müstansır’a Mekke şerifi Abbasî halifesinin vârisi olduğunu bildiren bir berat gönderdi. Fatımîler ve Hilâfet Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de geniş bir coğrafyada egemenlik kuran Fatımîler, Abbasî hilâfetinin karşısına güçlü bir rakip olarak çıktı ve Endülüs Emevî halifeliğinin doğmasına da zemin hazırladı. İmametin Ca’fer es-Sadık’tan sonra oğlu İsmail’e ve onun soyuna ait olduğunu savunan ve Şiîliğin İsmailiyye kolunun anlayışını esas alan Fatımî hilâfetinin Abbasî ve Endülüs Emevî halifelikleriyle rekabeti de bu temele dayanıyordu. Fatımîlerde masum kabul edilen halifeler kutsal bir mahiyet kazandı. İmam olarak davetin başı ve bütün bilgilerin kaynağı olan halife, Allah’ın yeryüzündeki temsilcisiydi ve bütün otorite ona aitti. XI. yüzyılın sonlarına doğru imamın otoritesi sarsıldı. İsmailî davetinin bölünmesinin ardından asker kökenli vezirler şartlarına bakmaksızın diledikleri kimseyi halifeliğe getirdiler. Mısır Abbasî Hilâfeti 1258’de Moğol istilâsıyla Bağdat Abbasî halifeliği sona erince İslâm dünyası üç yıl halifesiz kaldı. 1260’da Aynicâlût Savaşı’nı kazanarak Moğolları durduran, ardından Sultan Kutuz’u öldürüp Memlük tahtına geçmeyi başaran Sultan I. Baybars, Moğolların Bağdat’ı tahribi sırasında Dımaşk’a giden son Abbasî halifesi Müsta’sımBillâh’ın amcası Ebü’l-Kasım Ahmed’i hilâfeti canlandırmak amacıyla Kahire’ye davet etti. Baybars tarafından törenle karşılanan Ebü’l-Kasım Ahmed’in Abbasî hanedanına mensubiyetini gösteren ve Abbas b. Abdülmuttalib’e kadar uzanan şeceresi bilim adamları, devlet büyükleri ve kadılardan oluşan bir heyetin huzurunda okunarak onaylandı. Daha sonra Müstansır-Billâh lakabıyla halife ilân edilerek halktan biat alındı. Böylece Abbasî hilâfeti üç yıllık bir aradan sonra yeniden kuruldu. Baybars’ın asıl hedefi tahtının meşruiyetini sağlamak ve İslâm dünyası nezdinde itibar kazanmaktı. İsmen halife olmakla birlikte gerçekte yetkileri bulunmayan Mısır’daki Abbasî halifelerinin adları sikke ve hutbelerde Memlük sultanlarıyla birlikte anılıyordu. Bu durum son Abbasî Halifesi Mütevekkil-Alellah’ın Ridâniye Savaşı’ndan sonra İstanbul’a gönderilmesine kadar sürdü (1517). Vezâret İslâm devlet teşkilatı temelde halife bazen de imam terimleriyle karşılanan devlet başkanına dayanır. Zaman içinde vezâret ve divan gibi bazı yardımcı kurumlar ortaya çıkmışsa da bunlar bağımsız değil bizzat devlet başkanının iradesiyle oluşan ve ona bağlı olan kurumlardır. Ortaçağ Müslüman devletlerinde vezir, halifeden sonra gelen en büyük yetkiliydi. Vezirlik kurumunun İran tesiriyle İslâm devlet teşkilatına girdiği ve vezir kelimesinin de Farsçadan geldiği ileri sürülmüş, ancak bu iddia yeterli delillerle desteklenmemiştir. Kavram olarak vezir kelimesi İslâm devlet teşkilatında ‘halifenin yardımcısı’ anlamında ilk defa Abbasîler devrinde kullanılmış ise de, Arapçada çok erken dönemlerden itibaren kullanılmaktadır. Kuran’da-ı Kerim’de Hz. Musa’nın “Bana ailemden kardeşim Harun’u da vezir kıl” (Tâhâ 20/29) diyerek Allah’tan yardımcı talep ettiği kayıtlıdır. Burada vezir kelimesinin sonraki dönemlerde kazandığı ‘başkan yardımcılığı’ anlamının esas unsurları yer almaktadır. Vezirin devlet başkanının yardımcısı anlamında kullanılışına hadisler- 114 İslam Tarihi ve Medeniyeti II de de rastlanır. Bu konuda Hz. Peygamber’in bir sözü şöyledir; “Allah bir emîre hayır dilerse ona iyi bir vezir verir; unutursa hatırlatır, hatırlarsa yardımcı olur. Bir emîr için hayırdan başkasını dilediğinde ise ona kötü bir vezir verir; unutursa hatırlatmaz, hatırlarsa yardımcı olmaz” (Ebû Dâvûd, “İmâre”, 4). Sakîfetü Benî Sâide toplantısında hilâfet tartışmalarında “bizden bir halife sizden bir halife” şeklindeki ensarın teklifine Hz. Ebû Bekir’in “emîrler bizden vezirler sizden” şeklindeki cevabı, kelimenin sonraki dönemlerdeki kullanılışıyla uygunluk arz etmektedir. Hilâfet kurumunun oluşumuyla birlikte halifeler, kendilerine resmî bir görev ve ayrı bir unvan vermemekle birlikte bazı yardımcılardan faydalanıyorlardı. Hz. Ömer Hz. Ebû Bekir’in, Abdullah b. Abbas da Hz. Ali’nin her konuda yardımcısı ve danışmanıydı. Emevîler döneminde halifelerin en yetenekli ve yetişmiş kâtiplerden yardımcılar görevlendirdikleri ve bunların fonksiyonlarının ad ve unvanlarının çağrıştırdığı anlamdan çok öte olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte bu dönemde devlet güçlerinin hepsi halifenin elinde toplandığından vezirlik hukuki bir statüye kavuşmadı. Abbasîlerden itibaren bu yardımcılar ‘vezir’ unvanıyla anıldı; ‘divan’ adıyla da hükümeti ve merkez bürokratlarını oluşturan bir yapı ortaya çıktı. Başlangıçta halifenin şahsında toplanan yönetim erki, zaman içinde vezir ve divanlardan oluşan organlara devredildi. İslâm tarihinde ilk defa vezir unvanı Abbasîlerin Irak’taki temsilcisi Ebû Seleme el-Hallal’e verildi. Abbasî ordusu Kûfe’ye girdiğinde (Eylül 749) burada bulunan Ebû Seleme, ‘vezîrü âl-i Muhammed’ unvanıyla henüz belirlenmemiş olan Abbasî halifesinin vezirliğine getirildi ve burada ihtilalın yönetimini üstlendi. Abbasîlerin kuruluşuyla birlikte idari yapı içerisinde halifenin vekili ve idari teşkilatın başı olan vezir daima mevcut oldu. Halifeden sonra gelen en önemli icra organı olması dolayısıyla geniş yetkilere sahipti. Bazen mezâlim mahkemelerine başkanlık eder, savaşlara karar verir, hazineden gerekli gördüğü harcamaları yapar, bürokraside gerekli gördüğü tayin ve görevden almaları gerçekleştirebilirdi. Başlangıçta halifede toplanan yürütme fonksiyonu, vezâret kurumunun gelişimine paralel olarak vezire geçti. Bununla birlikte bu yetkisini halifeden alan vezir, bir anlamda halifeyi temsil etmekteydi. Vezirlik İslâm tarihinde her devletin tarihî ve siyasi şartlarına bağlı olarak kuruluş ve fonksiyonları açısından bazı değişikliklere uğramışsa da halife ve sultana yardımcı olan siyasi ve idari bir kurum olarak varlığını daima korudu. Abbasîlerde iki çeşit vezirlik vardı. Bunlardan ilki tam ve sınırsız yetkilere sahip olan halifenin nâibi sıfatıyla hilâfet mührünü taşıyan ‘vezâret-i tefvîz’ idi. Hârûnürreşîd ve oğullarının vezirliğini yapmış olan Bermekîler bu türdendi. Diğeri ise sadece yürütme ile ilgili yetkilere sahip olup halifenin verdiği emirleri yerine getirmekle yükümlü olan ‘vezâret-i tenfîz’ idi. Yetkileri sınırlı olan tenfîz vezirleri genellikle uzman kâtipler, basiretli ve parlak zekâlı kişiler arasından seçilirdi. Halifeler önemli işlerde ve tayinlerde onlara danışırdı. Vezirler tavsiye ettikleri kişilerin hatalarından sorumluydular; onların yanlış hareketleri vezirlerin cezalandırılmasına, hatta görevden alınmalarına sebep olurdu. Divan Teşkilatının Oluşumu Ortaçağda Müslüman devletlerin yönetiminde divan teşkilatının önemli bir yeri vardır. Merkezî idare, vezirlerin başkanlığında ilk dönemlerden itibaren yürütme fonksiyonunda önemli bir yer işgal eden birçok divandan oluşuyordu. Ancak vezirlerin ve divan üyelerinin sorumluluğu ferdî olup, günümüzdeki gibi hükümet üyelerinin kolektif mesuliyetleri yoktu. Türkçe başta olmak üzere çeşitli dillerde farklı anlamlarda kullanılan divan, devlet idaresinde çeşitli hizmetlerin yürütül- 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 115 mesinde kullanılan deerlerle, bunların ve devlet memurlarının bulunduğu yerin adıdır. 641’de Hz. Ömer tarafından muharip güçleri kaydetmek ve hazineyi düzene koymak için vergi gelirleri ve ganimetlerle ilgili olarak oluşturulan divan teşkilatı, Emevîlerden itibaren büyük bir gelişme göstererek merkez ve taşra yönetiminin bel kemiğini oluşturdu. Böylece yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanan divan ifadesi, Emevîler, özellikle de Abbasîler zamanında, başta askerî ve mâlî alanlar olmak üzere çeşitli devlet hizmetlerine bakan kurumların ortak adı oldu. Emevîler ve Divan Emevîler döneminde en önemli divan, Dımaşk’taki toprak vergilerinin takdiri ve toplanmasıyla ilgili işleri üstlenen Dîvânü’l-harâc’tı. Yazışmalarla ilgili Dîvânü’rresâil’i aktif hâle getiren Muâviye b. Ebû Süfyân, her mektup veya dokümanın orijinalinin kontrol edilip mühürlenerek gönderilmesinden sonra bir kopyasının saklanacağı Dîvânü’l-hâtem’i oluşturdu. Muâviye, Hz. Peygamber zamanında ilk nüvesi oluşturulan berîd’i merkez teşkilatının bir parçası hâline getirdi. Posta ve istihbarat işlerini yürüten Dîvânü’l-berîd Emevîler zamanında sürekli gelişti. Dîvânü’l-cünd aralıklarla kabile esasına göre Arapların kayıtlarını tutmak için nüfus sayımlarını sürdürdü. İlk defa bu dönemde oluşturulan Dîvânü’t-tırâz sancaklar, bayraklar, resmî elbiseler ve bazı eşyanın üretiminden sorumluydu. Abdülmelik b. Mervân divanlarda, tırâz ve sikkelerde Arapçalaştırma politikasını başlattı. O zamana kadar haraç divanlarında Irak ve İran’da Farsça, Suriye’de Grekçe, Mısır’da Kıptîce ve Grekçe kullanılıyor, deer tutma ve kayıt işlemelerinde eski uygulamalar geçerli kabul ediliyordu. Bu dönemden itibaren Arap şekil ve usuller divanlarda esas alındı; resmî dil olarak Arapça yaygınlaştırıldı. Eski takvimler hicrî takvime göre düzenlendi. Merkezdeki divanların benzerleri taşra teşkilatında da mevcuttu. Deyrülcemâcim Savaşı’nda bütün divanların yanması, Emevîler zamanında divanın nasıl işlediği konusunda bilgi edinilmesini engellemektedir. Abbasîler ve Divan Emevî divan sistemini geliştirip yaygınlaştıran Abbasîler vezâret makamı aracılığıyla kabile aristokrasisinin yerini alan merkezî bir bürokratik yönetim oluşturdular. Divanlarda görev alan kâtipler, devlet bürokrasisini kendi tekelleri altında tutmayı başararak pratik bilgi ve yetenekleriyle askerler, hâcibler ve bilginler karşısında üstün bir konuma yükseldiler. İktidara geldikten sonra el konulan Emevî toprakları için oluşturulan divan, ileride halifelik mülklerine bakacak olan Dîvânü’d-dıyâ`a esas oldu. Ebû Ca’fer el-Mansûr döneminde müsadere edilen (el konulan) mallar için geçici olarak oluşturulan divanın yanında saray hizmetindeki kişilerle ilgili olarak Dîvânü’l-ahşâm ile halifeye verilen dilekçeleri takip etmekle görevli Dîvânü’rrika kuruldu. VIII. yüzyılın ikinci yarısında divanların hesaplarını kontrol eden, işlerini denetleyen ve bir divanla vezir veya diğer divanlar arasında koordinasyon görevini yerine getiren merkezî bir divan olan Zimâmü’l-ezimme oluşturuldu. Hâkimlerin görev yaptığı Dîvânü’l-mezâlim, halkın üst düzey devlet görevlileri aleyhindeki şikâyetlerine bakmak için kuruldu. Başka bir bölüm, Dîvânü’l-berîd ve Dîvânü’r-resâil içinde de olan, ilgili kişilerin adlarıyla, gelen ve giden mektup ve dokümanların kaydının yapıldığı Meclisü’l-esküdâr’dı. Toprak vergileriyle ilgilenen Dîvânü’l-harâc’daki yazışmalar Dîvânü’l-hâtem’de kontrol edilirdi. İki bölümden oluşan Dîvânü’l-cünd, rütbelerine göre tasnif edilmiş askerî kıtalar ve onların ödeme veya iktâlarının kayıtlarını tutardı. Bu dönemde ahırlar harcamaların önemli bir yekûnünü teşkil ediyordu. Bundan dolayı Dîvânü’n-nafakat’a bağlı olarak büOrtaçağda Müslüman devletlerin istihbarat ve posta işlerini üstlenen kurumdur. İslâm tarihinde resmî postanın düzenlenmesiyle ilgili çalışmalar, ilk defa Hz. Peygamber zamanında başladı. Bu dönemde yazışma, yönerge ve anlaşma metinleri özel elçiler vasıtasıyla gönderiliyordu. Dört halife devrinde posta sadece resmî işlerle sınırlı kalmayarak halkın da faydalandığı bir kurum haline getirildi. ‘Yazmak’ fiilinden türeyen çoğulu ‘küttâb’ olan ‘kâtip’, tarih boyunca yazı işleriyle uğraşanların ortak adıdır. Yazı işiyle uğraşanlardan sözün telifi ve anlamın düzeniyle ilgilenenlere ‘inşâ kâtibi’, malların tahsili ve sarf edilmeleriyle uğraşanlara ise ‘emvâl kâtibi’ denilir. Başlangıçta doğrudan halifeye bağlı olan kâtipler vezirlik müessesesinin ortaya çıkmasıyla birlikte bu makama bağlandılar. 116 İslam Tarihi ve Medeniyeti II yükbaş hayvan, deve, at, katır, yarış ve av hayvanlarının satın alınması, bunların her türlü ihtiyaç ve bakım giderlerinin karşılanması, otlaklarının korunması gibi görevleri üstlenen Dîvânü’l-kürâ kuruldu. Divanlar özellikle IX-X. yüzyıllarda büyük bir gelişme gösterdi. IX. yüzyılın ortalarında her eyaletin merkezinde özel bir haraç divanı vardı. Mu`tazıd-Billâh (892-902) bunları birleştirerek Dîvânü’d-dâr adlı tek bir divanda topladı. Ondan sonra gelen Müktefî-Billâh devrinde bu teşkilat doğu bölgeleri için Dîvânü’l-maşrık, batı bölgeleri için Dîvânü’l-mağrib, Irak için Dîvânü’s-Sevâd olmak üzere üçe ayrılarak yeniden örgütlendirildi. Büveyhîlerin Bağdat’a hâkim olmalarından sonra sadece Dîvânü’s-Sevâd ayakta kalabildi. Diğer Devletlerde Divan Endülüs’te divan kavramı daha ziyade Dîvânü’l-ceyş adıyla, beytülmalden kendilerine maaş ve atıyye tahsis edilen askerlerin kaydedildiği deer anlamında kullanılır. Endülüs Emevî Devleti’nde Dîvânü’l-ceyş’ten başka resmî yazışmaları yürüten ve X. yüzyıldan itibaren giderek daha fazla önem kazanarak alt şubelere ayrılan Dîvânü’r-resâil ve’l-kitâbe ile mali işlerle ilgilenen ve gelir giderleri kontrol eden Dîvânü’l-harâc ve’l-cibâyât adlı iki divan daha mevcuttu. Divandan sorumlu olan görevliye kâtib veya sâhib adı verilirdi. Abbasî divanlarıyla benzer olan Fâtımîlerde, bütün divanlardan gelen kararların toplandığı Dîvânü’l-meclis, gerektiğinde bütçe hesaplarını yapmakla yükümlüydü. Dîvânü’n-nazar, mali divanlarla, memurlarının genel kontrolünü sağlıyordu. Bu divana bağlı olan ve diğer mali divanların hesaplarını denetleyen Dîvânü’t-tahkik, Abbasîlerin merkezdeki zimâm divanına karşılık geliyordu. Dîvânü’l-has sarayın mali işlerine bakarken Dîvânü’l-ahbâs da vakıarla ilgileniyordu. Eyyûbîler’de devlet işlerini yürüten Dîvânü’l-inşâ, Dîvânü’l-ceyş, Dîvânü’l-mâl adlı üç büyük divan ve buna bağlı bürolar vardı. Başkanına kâtibü’s-sır da denilen, posta ve haberleşme işlerinin düzenlenmesini de üstlenen ve öteki divanlar üzerinde konrol yetkisi olan Dîvânü’l-inşâ devlet idaresinde bürokrasinin merkeziydi. Fâtımîler devrindeki Dîvânü’t-tahkik’in vazifesini gören ve küçük örnekleri eyaletlerde bulunan bu divanın başkanını, Meclisü ashâbi’d-devâvîn adlı bir heyet belirlerdi. Memlüklerde de devlet işleri öncekilere benzer tarzda çalışan çeşitli divanlar tarafından yürütülürdü. Dîvânü’l-inşâ en önemli devlet dairesiydi. XIV. yüzyılın sonlarına doğru kâtibü’s-sır adı verilen bu divanın başkanı, görevi gereği devlet sırlarını bildiği için son derece güvenilir ve muhatabına göre farklı üslûplarla mektup yazabilen kimseler arasından seçilirdi. el-Evkafü’l-hükmiyye, el-evkafü’l-ehliyye ve ahbâs adlı üç bölümden oluşan Dîvânü’l-ahbâsi’l-mebrûre cami, ribât, hankah ve medrese gibi hayır müesseseleriyle ilgili vakıara bakmakla yükümlüydü. Saray Görevlisi Olarak Hâcib İslâm tarihinde Emevîlerle birlikte sarayların ortaya çıkması saray teşkilatının oluşumunu beraberinde getirdi. Merkez teşkilatını oluşturan unsurlardan olan saraydaki en önemli görev hâcibliktir. Hâcib bir kişinin bir yere girmesine engel olan kimse veya kapıcı demektir. İslâm tarihinde ilk defa hâcib denilebilecek görevliler Râşid halifeler döneminde görülür. Hz. Ebû Bekir’in Şedîd, Hz. Ömer’in Yerfâ, Hz. Osman’ın Humrân ve Hz. Ali’nin Kanber adında hâcib olarak adlandırılabilecek hizmetlileri vardı. Ancak bu dönemde halkın içinde yaşayan halifelerin saray hayatından bahsetmek mümkün olmadığından bunların halifelerin yakınında hizmette bulunan kimseler olduğunun altını çizmek gerekir. İslâm tarihinde ilk defa saray hiyerarşisinin başlaması hükümdarlık merasim ve protokollerinin ortaya çıkması Farsçada ev anlamındaki saray kelimesi X. yüzyıldan beri Türkçede kullanılır. Ortaçağ Müslüman devletlerinde saray, hem hükümdarın ailesiyle birlikte yaşadığı özel alan hem de devlet işlerinin görüldüğü yer olarak ana merkez konumundadır. İslâm mimarisinde ilk saray örneği, Hz. Osman zamanında Suriye Valisi Muâviye b. Ebû Süfyân’ın Dımaşk’ta yaptırdığı Kubbetü’l-hadrâ’dır. Emevî Devleti kurulunca halifelik sarayı olan bu binanın benzerleri taşrada yaygınlaştı. Valiler tarafından yaptırılan ‘dârülimâre’ veya ‘kasrülimâre’ denilen bu saraylar, Kubbetü’l-hadrâ gibi şehrin merkezinde ve cuma camisinin yanında planlanıyordu. Erken dönem Abbasî sarayları Emevî saraylarının devamı niteliğindedir. Ebû Ca’fer el-Mansûr, Bağdat’ı kurarken şehrin merkezinde cuma camisinin yanına Kubbetü’lhadrâ adıyla anılan sarayını yaptırdı. Sâmerrâ’da Halife Mu’tasım-Billâh tarafından 836’da yaptırılan el-Cevsaku’lHâkanî, Abbasî saraylarının en büyüklerindendir. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 117 Emevî halifelerinden Muâviye b. Ebû Süfyân ile birliktedir. Muâviye’den itibaren halifelere, halkla görüşmeleri için belli vakitler ayrılmaya ve salonlar tahsis edilmeye başlandı. Bundan dolayı gerçek anlamda hâciblik Emevîlerle birlikte Bizans ve Sâsânî tesirleriyle saray hayatının başlamasından sonra ortaya çıktı. Muâviye, hükümdarlık makamı olan taht üzerinde oturma geleneğini de başlatan ilk halifedir. Daha sonra bütün İslâm devletlerinde halife ve sultanlar tahtı egemenlik ve hükümranlık sembolü olarak kullanmaya başladılar. Emevîler zamanında hâciblerin vazifesi sadece görevlileri ve ziyaretçileri halifenin huzuruna çıkarmaktan ibaret değildi. Kâtiple aynı seviyede olan hâcib törenleri de düzenlerdi. Ayrıca halifeyi suikastlara karşı korumak ve halkın halifeyi meşgul etmesini önlemek de görevleri arasındaydı. Sarayda halifeyi koruyan bir bölükle çeşitli hizmetlilerin bulunduğu biliniyorsa da hâcibin dışındaki görevliler hakkında fazla bilgi yoktur. Râşid halifeler ile Emevî halifelerine adlarıyla hitap edilir ve huzurlarına rahatlıkla girilirdi Abbasî halifeleri saray hiyerarşisinin teşrifatı ve debdebesiyle halktan ayrıldılar. Abbasîler döneminde vezirliğin ortaya çıkması ve kurumların gelişmesiyle birlikte saray teşkilatı da genişledi. Bu dönemde saraydaki en önemli iki görevli vezirle hâcibdi; ancak hâcib vezirden daha aşağı konumdaydı. Hâcib, sarayda halifeyi korumak, saray görevlilerini kontrol etmek ve törenleri düzenlemekle görevliydi. Ayrıca halife ile divanlar arasında irtibatı sağlardı. Abbasî sarayının debdebe ve ihtişamı arttıkça maiyetinde çok sayıda hâcib vekilleri olan hâciblerin sayısı da çoğaldı. İbn Râik emîrü’1-ümerâ unvanını alınca hâciblere ‘hâcibü’l-hüccâb’ denilmeye başlandı ve 940’tan itibaren bu unvanı alan hâciblere başkan oldu. Halifelerin en mahrem sırlarına vâkıf olmaları hâciblere büyük bir nüfuz ve itibar kazandırıyordu. IX. yüzyıldan itibaren hâcible vezir arasında rekabet başladı ve birbirlerine üstünlük kurma çaba ve mücadelesı içine girdiler. Abbasîlerde doğrudan saray işleriyle ilgili divanları araştırınız. Abbasîlerden sonra kurulan Müslüman devletlerde de hâciblik mevcuttu. Endülüs Emevî Devleti’nde özellikle X. yüzyıldan itibaren hâcib kavramı, vezir gibi mülkî idarenin başında bulunup hükümdarın emriyle onun bütün yetkilerini temsil eden en büyük emîr anlamına geliyordu. Çeşitli idari bölümlerin başında birer vezir vardı; bunlarla devlet başkanı arasındaki teması sağlayan ve doğrudan ona bağlı olan en büyük âmir, gerektiğinde hükümdarın nâibliği görevini de üstlenen hâcibti. Devletin bütün nüfuzunu şahsında toplayan hâcib, iktidarda bir çocuk veya iradesiz biri bulunduğunda hanedan için tehlike oluşturmasından endişe edildiği için bu makam bazen boş tutulurdu. Hâcib unvanı, Endülüs Emevî Devleti’nin parçalanmasından sonra eski geleneği sürdürmek isteyen mülûküttavâife (beylikler) mensup hükümdarlar tarafından da kullanıldı. Mağrip’teki (Kuzey Afrika ve Fas) Müslüman devletlerde, Mısır ve Endülüs’ten gelen idari geleneklerin etkisiyle hâcib unvan ve görevi vardı. Hâciblerin durumuna göre saray hiyerarşisi içinde en yüksek görev olduğu gibi bazen de sadece protokol işlerine münhasır kalıyordu. Hükümdarın kapısı önünde bekleyen hâcib onun vereceği emirleri yerine getirmek ve cezaları uygulamakla yükümlüydü. Merînîler zamanında hâcib sarayın âmiri ve maliye bakanı, sultanın da en yakınındaki kişi oldu. Ünlü bilgin ve tarihçi İbn Haldun da Merîni sultanına hâciblik yaptı. 936’da Halife Râzî tarafından kurulan emîrü’l-ümerâlık, halifelerin siyasi otoritelerinin zayıaması üzerine, devlet erkânı arasında ortaya çıkan iktidar mücadelesine son vermek amacıyla oluşturuldu. Emîrü’l-ümerâ geniş yetkilere sahipti; adı hutbe ve sikkelerde halifenin isminden sonra geçerdi. 936-945 yılları arasında İbn Râik, Beckem ve Tüzün adlı üç Türk bu görevi üstlendi. Büveyhîler Bağdat’ı işgal ettikleri zaman emîrü’lümerâ unvanını aldılar. 2 118 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Memlûk Devleti’nde ikisi hâcibü’l-hüccâb, diğerleri onun yardımcısı olmak üzere beş hâcib vardı. Hâcibü’l-hüccâbın başlıca görevi sultana gelen kişileri ve heyetleri huzura çıkarmaktı. Memlük sarayında vezir ile hâcibü’l-hüccâbın maiyetinde olan görevliler arasında mihmandar, câmedar, üstâdüddâr, hâzindâr, emîr-i cândâr, emîr-i şikâr, çaşnigîr, bundukdâr, zimâmdâr ve nakîbü’l-ceyş sayılabilir. Ortaçağda Müslüman devletlerde sarayın ve ülkenin sağlık işlerinden sorumlu kimseler için genellikle ‘reîsületıbbâ’ unvanı kullanılır. Aynı anlamdaki ‘hekimbaşı’ tabiri ise Osmanlılar dönemiyle birlikte yaygınlık kazandı. Reîsületıbbâlar, başlangıçta halife veya sultanlar tarafından ülkenin en bilgili ve deneyimli doktorları arasından seçilip görevlendirilirdi; daha sonra bu yetki vezir veya nâibe bırakıldı. Taşra Teşkilatı Ortaçağda bir şehir veya bölgenin yönetiminden sorumlu kimseye vali denirdi. Çoğulu vülât olan valilerin sorumluluğu altında bulunan yerlere ‘vilâyet’, şehirden daha geniş bölgeler ise ‘eyalet’ şeklinde adlandırılırdı. Eyalet valileri sorumluluk ve yetki olarak vilayet valilerinden daha etkin olup, vilayet valisini tayin edebildiği gibi gerek gördüğünde azletme yetkisine de sahipti. Halifenin bir kişiyi vali olarak tayin etmesine ‘imâretü’l-istikfâ’, merkeze uzak şehirlerde halifenin izni ve bilgisi dışında şehrin yönetimini zor kullanarak ele geçirip halifeden vali olarak tayin edilmesini istemeye de ‘imâretü’l-isti’lâ’ denir. Hz. Peygamber ve Râşid halifeler döneminde valilere ‘emîr’ veya ‘âmil’ deniliyordu. İlk dönem İslâm fetihleriyle birlikte komutanlar genellikle fethettikleri yerlere vali tayin edildiklerinden emîr unvanı alıyorlardı. Mâlî konular da valilerin görev alanı içinde olduğundan vergi memurlarına verilen âmil unvanı onlar için de kullanılıyordu. Taşra teşkilatının oluşmasının ilk adımlarını atan Hz. Peygamber İslâmiyet’in henüz yeni yayıldığı dönemlerde bir kabileye veya bir yerleşim birimine yönetici tayin ederken genellikle o bölgeye mensup kimseleri, hatta Müslüman olmuşlarsa eski yöneticileri tercih ediyordu. Müslümanların siyasi, ekonomik ve sosyal yönden güçlenmeleriyle birlikte Hz. Peygamber, valileri merkezden göndermeye başladı. Bu valiler taşrayla merkezî yönetim arasında siyasi ve idari yönden daha uyumlu çalıştılar. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde vilayetlerde valilerle yönetilen bir siyasi ve idari yapı kuruldu. Hz. Ebû Bekir halife olunca Hz. Peygamber’in valilerini değiştirmedi, ancak bazılarını kendi görüşlerini de alarak daha iyi hizmet verecekleri yerlere tayin etti. Hz. Ömer valilerin tespit, tayin ve denetimi, devlet ve halkla ilişkileri gibi konularda kurumsallaşmaya yönelik uygulamalarda bulundu. Valilerin görevleri esnasında uymaları gereken hususları ayrıntılı bir şekilde belirledi ve bunlara uyup uymadıklarını da sıkça denetledi. Hediye almalarını, ticaret yapmalarını, gündelik yaşamlarında lüks ve israfa düşmelerini yasakladı. Kendisine ulaşan şikâyetleri hemen incelemeye tabi tutarak gereken önlemi aldı. Bu dönemde büyük vilayetler Hicaz, Yemen, Bahreyn, Suriye, Irak ve Fars ile Mısır idi. Hz. Osman döneminde üç vilayetten oluşan Suriye Muâviye b. Ebû Süfyân’a verilirken Trablus, İrmîniye ve Taberistan ile Kıbrıs ayrı vilayetler halinde yönetildi. Hz. Osman, valiliklere akrabalarını tayin etmesi dışında Hz. Ömer zamanındaki düzeni korumaya çalıştı. Ancak iktidarının ikinci altı yıllık döneminde taşradaki vilayetlere tayin ettiği çoğu yakın akrabası valilerin kötü yönetimleri ve bizzat kendi uygulamalarının doğurduğu huzursuzluklar katledilmesine sebep oldu. Hz. Ali döneminde ise önce şikâyet edilen valilerin değiştirilmesi, arkasından başlayan iç savaş sonucunda bazı vilayetlerin Hz. Ali’yi halife olarak tanımamaları ve Medine’nin yerine Kûfe’nin yeni başşehir haline getirilmesi taşra idaresindeki belli başlı gelişmelerdi. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 119 Emevî halifeleri, gücünü kabilesinden değil de kendi şahsî özelliklerinden alan kabiliyetli ve devlete sadık, Arap olan kimseleri geniş yetkilerle vali olarak atadılar. Hanedan mensupları, valilik makamına ya hiç atanmadılar ya da genellikle diğer bölgelere nispetle daha az problemli ve merkezî siyasetten uzaktaki Hicaz şehirlerinde görevlendirildiler. İslâm devletinin en geniş sınırlarına ulaştığı Emevîler zamanında ülke, devlet merkezi olan Suriye ve civarı dışında, halife tarafından atanan umumi valiler tarafından yönetilen beş büyük eyalete ayrılıyordu. Eyalet valisi, kendisine bağlı şehirlerin valilerini bizzat tayin hakkına sahipti. Bu eyaletler, merkezi Medine olup Arabistan’ın tamamını içine alan Hicaz; merkezi Kûfe olan Basr; Uman, Bahreyn, Kirman, Sicistan, Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerini içine alan Irak; İrmîniye, Azerbaycan ve Anadolu’nun Müslümanların elinde olan kısımlarını içine alan el-Cezîre; Mısır; Mısır’a bağlı iken bağımsız hale getirilen ve merkezi Kayrevan olan Endülüs’ün de bağlı olduğu İfrîkıye’den ibaretti. Horasan’ın merkezi olan Merv, bazen Irak’tan ayrılarak doğrudan halife tarafından tayin edilen valilerce yönetilirdi. Eyaletlerin vali ve emîr tarafından yönetildiği Abbasîlerin idari yapısı merkeziyetçi bir karaktere sahipti. Emevîler zamanında valilerin çoğunluğu Arap asıllı iken Abbasîler döneminde çoğunluğu bürokrasiden olan önce İranlılar, daha sonra da Türkler bu görevleri üstlendiler. Mâlî işlerden sorumlu olan sâhibü’l-harâc ve âmiller yönetimde valilere yardımcı olurlardı. Hilâfet merkezinden uzak eyaletlere hanedana mensup kişiler veya son derece güvenilir kumandanlar tayin edilirdi. Ancak bu göreve tayin edilen kumandanlar zamanla Bağdat veya Sâmerrâ’da oturmayı tercih ederek yerlerine nâibler göndermeye başladılar. Merkezî otoritenin zayıaması üzerine bu valiler veya vekilleri bağımsızlıklarını ilân ettiler. İfrîkıyye’de Ağlebîler, Mısır’da Tolunoğulları ve İhşîdîler, Azerbaycan’da Sâcoğulları, Horasan’da Tâhirîler, Mâverâünnehir’de Sâmânîler bu şekilde kuruldu. Abbasîler döneminde yetki ve sorumluluklarına göre’imâretü’lâmme’ve’imâretü’l-hâssa’ olmak üzere iki tür valilikten söz edilebilir. İmâretü’lâmme genel valilik olup vilayetle ilgili hemen her konuda sorumlu ve yetkilidir. İmâretü’l-hâssa ise özel valilik anlamında olup bu durumdaki valinin yetki ve sorumlulukları kısıtlıdır ve görevleri arasında hukuki ve mali meseleleri çözüme kavuşturmak yoktur. Valiler, vezirlerin tavsiyeleriyle tayin edildiğinden, kendilerini halifeye arz ve takdim eden vezirler azledilince, valiler de görevden alınırlardı. Abbasîlerin ilk devirlerindeki başlıca eyaletler arasında, İfrîkıyye (Kuzey Afrika), Mısır, Suriye ve Filistin, Hicaz ve Yemâme, Basra, Sevâd, el-Cezîre, Azerbaycan, Irâk-ı Acem, Hûzistan, Fars, Kirman, Mukran, Sicistan, Kûhistan, Kumis, Taberistan, Cürcân, Horasan, Hârizm, Fergana, Taşkent, Suğd sayılabilir. Endülüs Emevî Devleti’nde başşehir Kurtuba dışında kalan yerler idari bakımdan şehirler anlamında ‘küver’, sınır bölgeleri anlamında ‘sugûr’ olmak üzere iki kısma ayrılırdı. Vilayetler doğrudan devlet başkanı tarafından atanan valiler, sınır bölgeleri ise ‘kâid’ adlı kumandanlar tarafından yönetilirdi. Ortaçağda kurulan İslâm devletleri idareleri altındaki toprakları eyalet ve şehirlere bölerek yönetmeyi sürdürdüler. Ortaçağ’da bazı Müslüman devletlerde X. yüzyıldan XII. yüzyıla kadar günümüzdeki vali ve belediye başkanı karşılığı olarak ‘reis’ kavramı kullanılmıştır. Reisler daha çok Büveyhîler, Fatımîler, Selçuklular ve Eyyûbîlerin egemenliğindeki bölgelerde görev yapmış, Suriye şehirlerinde idari işlerin yanında hisbe ve şurta örgütlerinin üstlendiği çarşı ve pazarların kontrolü, emniyet ve huzurun sağlanması gibi hizmetlerle de yükümlü tutulmuşlardır. 120 İslam Tarihi ve Medeniyeti II MALİYE TEŞKİLATI Sözlükte ‘mal evi’ anlamına gelen beytülmâl, devlete ait malların muhafaza edildiği fizikî yerin yanında devlete ait taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili idari ve tüzel kurumu da ifade eder. Buna göre beytülmâl, devlete ait her türlü mal varlığı ve gelirlerin toplandığı, harcamaların yapıldığı, haklara ve borçlara ehil bağımsız bir kurumdur. Beytülmâlin maliyeyle ilgili örgütlü bir kurum olarak ortaya çıkışı Medine dönemiyle birliktedir. Zira bu dönemden itibaren kurulan bir devlet ve buna bağlı olarak tedricen oluşan bir mali yapı söz konusudur. Bu dönemde devlet gelirlerinin ihtiyacı karşılamadığı durumlarda Hz. Peygamber tarafından toplanan bağışların dışında devlete ait ilk önemli gelir Bedir Savaşı’nda elde edilen ganimetlerle esirlerin serbest bırakılması karşılığında alınan fidyelerdir. Bütün ganimetler bir araya toplanarak savaşa katılanlar arasında her hangi bir ihtilafa meydan vermemek için savaşa katılanlara eşit olarak dağıtıldı. Enfâl süresinin ganimetin beşte biri Allah’a, Resulü’ne, onun akrabasına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara ait olduğunu belirten 41. ayeti geldikten sonra uygulama buna göre yapılmaya başlandı. Bu ayetin hükümleri ilk defa Benî Kaynukâ Yahudilerinden alınan ganimetlere uygulandı (Nisan 624). Zekât sorumluluğu da aynı yıl başladı ve ilk defa devlet tarafından düzenli vergi bu yıl toplandı. İslam tarihinde ilk elde edilen topraklar ise Uhud’dan altı ay sonra alınan Benî Nadîr arazisidir. Barış yoluyla alınan bu arazi Haşr süresinin 6. ayetine göre beytülmâle intikal etti. Hicretin dokuzuncu yılında (631) bu gelirlere cizye de eklendi. Bütün bu gelişmeler Medine döneminde henüz beytülmal adı kullanılmasa da, ilk temellerinin atıldığını göstermektedir. Benzer bir durum devlet mallarının muhafaza edildiği fizikî bir mekân anlamındaki beytülmâl içinde söz konusudur. Beytülmâle ait nakitler çok kısa bir sürede elinden çıkaran Hz. Peygamber’in evinde korunuyordu. Ziraî ürün türünden olan devlet gelirleri mescidin üst katındaki bir odada muhafaza ediliyordu. Bunları koruyan, Hz. Peygamber adına bazı ödemeleri üstlenen, zekât gelirlerini ve verildiği kimseleri kaydeden sahibü beytilmâl adlı görevliler vardı. Aynı şekilde zekât olarak toplanan hayvanlar da Medine yakınlarında Nakı mevkiinde muhafaza ediliyor ve bizzat Hz. Peygamber tarafından sayılıp işaretleniyordu. Bütün bunlar maliye teşkilatının omurgasını oluşturan beytülmâl divanının basit şekliyle de olsa Hz. Peygamber zamanında varlığını göstermektedir. Hz. Peygamber toplanan bu gelirlerin bir kısmını zekâtta olduğu gibi Kuran-ı Kerim’de belirtilen sarf yerlerine harcamakta, bir kısmını da gerekli yerlere kendi takdirine göre kullanmaktaydı. Bu harcama kalemlerinin başında savaş giderleriyle yoksullara yapılan yardımlar gelmekteydi. Öte yandan İslâm devletinin çeşitli bölgelerine tayin edilen memurlara, ortaya çıkmaya başlayan beytülmâlden maaş bağlama uygulamasına da geçildi. Oluşan bu devlet gelirleri üzerinde Hz. Peygamber bir mal sahibi olarak değil bir kamu görevlisi veya bir devlet başkanı olarak tasarrua bulunuyordu. Bundan dolayı devlet başkanının mal varlığından ayrı olarak devlete ait bağımsız bir mal varlığı kavramı ilk dönemlerden itibaren mevcuttur. Devlet hazinesini veya çeşitli depoları korumakla ve gerekli harcamaları yapmakla görevli memura hazinedar denilir. Hz. Peygamber zamanında ve sonraki dönemlerde beytülmâl görevlisi daima olmuştur. Abbasîler zamanında beytülmâl divanında hazinedardan başka nâzır, müşrif, reîsü beytilmâl, sâhibü beytilmâl, mübâşir, müstevfî, hâzin gibi görevliler de bulunuyordu. Fâtımîlerde hazineye bakan görevliye önceki dönemlerde olduğu gibi sâhibü beytilmâl, Hazîne-i Evrâk veya Dîvânı İnşâ’da çalışan arşiv memuruna da hâzin denilirdi. Eyyûbîler devrinde Dîvânı Mâl’de görevli olan hâzin aynî ve nakdî vergileri teslim alır, bunları devlete ait ambar ve depolarda muhafaza eder, vermeyenlerden de ödemelerini isterdi. Memlükler’de sultana ait her türlü nakit, mücevherat ve kumaş gibi kıymetli eşyayı muhafaza etmek ve muayyen merasim günlerinde hediyeleri dağıtmakla görevli olan kişilere hâzindar denilirdi. Görevi alanı zaman içerisinde üç kişi arasında paylaştırılan hâzindar, sadece hazineyi muhafaza ve sarfetmekle değil zaman zaman vergilerin tahsiliyle de meşgul olurdu. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 121 Hz. Ebû Bekir’in halife olunca, Hz. Ömer’in halifenin maaş almasının gerektiğini söylemesine kadar şahsı için beytülmâlden harcama yapmamış ve devlet hazinesi karşısında kendisini sadece bir kamu görevlisi olarak görmüştür. Halifeye ait şahsî malların beytülmâlden ayrı bir kurum olarak örgütlenmesi sonraki dönemlerde ortaya çıkmıştır. Emevî halifeleri bazı harcamalarını şahsî mallarından yaparken, Abbasîler söz konusu malları idare etmek üzere özel bir divan oluşturdular. Bu dönemde halifelerin şahıslarına ait mallara ‘beytülmâl-i hâssa’, devlete ait diğer mallara da ‘beytülmâl-i âmme’ deniliyordu. İki hazine arasındaki sınır zaman zaman beytülmâl-i hâssa lehine aşılmışsa da tam tersi oluyor ve beytülmal-i hâssa olağanüstü dönemlerde beytülmâl-i âmmeyi takviye için kullanılıyordu. Bu ayırım daha sonraki Müslüman devletlerde de görülür. Memlüklerde sultanın şahsî malları, başında ‘nâzır-ı hâs’ adlı görevlinin bulunduğu Dîvân-ı Hâs tarafından yönetilirdi. Beytülmâlin bu yapısı ve işleyişi Hz. Ebû Bekir’in kısa süren halifeliğinde büyük bir değişikliğe uğramadı. İslâm topraklarının genişlemesi ve devlet gelirlerinin ciddi şekilde artması, Hz. Ömer döneminde beytülmâlin kurumlaşmasını ve devletin mali yapısını oluşturacak şekilde örgütlenmesini gerektirdi. Bu dönemden itibaren eyaletlerde Medine’deki merkez hazineye bağlı beytülmâller oluşturuldu. Hz. Ömer eyaletlere tayin ettiği valilerden ayrı olarak devlet gelirlerini tahsil etmek ve ihtiyaç fazlasını merkez hazineye göndermek üzere beytülmâl görevlileri de tayin ediyordu. Beytülmâlin sonraki yüzyıllarda büyük ölçüde varlığını sürdüren örgütlenmesi bu dönemde tamamlandığından Hz. Ömer bu müessesenin kurucusu kabul edilir. Beytülmâl örgütlenmesi Abbasîler döneminde en gelişmiş düzeyine ulaştı. Hazineye giren ve çıkanların kayıt ve idaresiyle sorumlu bağımsız bir ‘Dîvânü beyti’l-mâl’in yanında Dîvânü’l-harâc, Dîvânü’s-sadaka, Dîvânü’lcünd ve Dîvânü’n-nafakat gibi divanlar beytülmâl idaresiyle yakından ilişkiliydi. Dîvânü beyti’l-mâl’de her grup mal için müstakil bir sicil tutulurdu. Özellikle vilayetlerdeki Dîvânü’l-harâc’lar devlet hazinesinin işlevini yerine getirmekteydi. Memurların maaşları ve ordunun giderleri buradan karşılanır, fazlalık nakit para veya mal olarak Bağdat’taki merkez hazineye gönderilirdi. Beytülmalin koruma ve idaresinde kadılar önemli rol üstleniyorlardı. Ortaçağda devlete ait birçok fonksiyon camide icra edildiğinden bazı bölgelerde beytülmal burada oluşturuluyordu. Endülüs’te sadece vakıf gelirleri veya Müslümanların yapmış olduğu yardımlardan oluşan ve genel beytülmalden ayrılması için ‘beytü mâli’lmüslimîn’ denilen mallar başkadının gözetimi altında şehirdeki en büyük camide korunurdu. Bundan dolayı genel hazinenin yanında özel birtakım gelirlerin özellikle de şer’î vergilerin korunduğu daha dar kapsamlı ikinci bir beytülmal ortaya çıktı. Beytülmâl adı daha ziyade ikincisinde muhafaza edilerek kadıların denetim görevi de çoğunlukla bunun üzerindeydi. Diğeri ise bütün devlet gelirlerinin toplandığı ve ‘hizânetü’l-âmme’ denilen genel devlet hazinesidir. Fâtımîler ile Memlükler’de de beytülmâl üzerinde başkadının denetleme görevi vardı. Beytülmâlin Gelirleri Ortaçağ müslüman devletlerinin mâlî yapısının temelini oluşturan beytülmâl çeşitli vergiler ve diğer gelirlerle beslenmekte, bunlar belirli harcama kalemlerinde kullanılmaktaydı. Zaman içinde bu gelir ve giderlerde farklılıklar doğmuş bulunmakla birlikte, hiçbir dönemde değişmeyen gelir ve gider kalemleri söz konusuydu. Devlet hazinesinin belli başlı gelirleri olarak şunlar sayılabilir: 122 İslam Tarihi ve Medeniyeti II a. Zekât. Müslüman mükelleerden para, ticarî mal, toprak ürünleri ve hayvanlardan % 2,5 ile % 10 arasında değişen oranlarda alınan vergi. b. Humus. Savaş yoluyla elde edilen menkul ganimetlerden beytülmâle intikal eden beşte bir oranındaki paylar. c. Fey. Gayri Müslim tebaadan alınan cizye, haraç ve ticaret malları vergilerinin ortak adıdır. Bunlardan haraç, gayri Müslim toprak sahipleriyle haraç statüsüne tâbi toprakların sahibi Müslüman yükümlülerden alınan ve sabit bir oranı olmayan toprak vergisidir. Cizye, İslâm devleti tebaası olan gayri Müslim erkeklerden alınan vergidir. İslâm devleti tebaası olan gayri Müslimler tarafından ithal edilen ticaret mallarından % 5, yabancılar tarafından ithal edilen mallardan da % 10 oranında veya mütekabiliyet esasına göre alınan ticaret malları vergisidir; uşûr da denilir. d. Devlet arazisinden ve emlâkinden elde edilen gelirler. e. Mirasçı bırakmadan ölenler ile buluntu ve sahipsiz mallar. f. İnfak gelirleri. Bunlar olağanüstü durumlarda Müslümanlardan istenen bağışlardır. Hz. Peygamber özellikle savaş masraarını karşılamak veya fakir ve düşkünlere yardım etmek için Müslümanlardan infakta bulunmalarını isterdi. Devlet hazinesinin bunlardan başka gelirleri de vardı. İhtiyaç halinde ve beytülmâlin boş olduğu durumlarda devlet gerek servet gerekse gelirler üzerine yeni vergiler koyabilirdi. Çeşitli Müslüman devletlerde tarih boyunca bu türden birçok vergi belirlenerek tahsil edilmiştir. Beytülmâl Geliri Olarak Müsadere Sözlükte ‘çekip almak’ anlamındaki müsadere, devlet tarafından hazineye gelir kaydetmek veya bir süre koruma altına almak üzere ceza veya önlem amaçlı bir mala el konulması demektir. İslâm tarihinde ilk müsadere uygulamaları kamu görevlilerinin haksız yollarla elde ettikleri gelir veya emlakin tamamına ya da bir kısmına devletin el koyması şeklindedir. Müsadere, Hz. Ömer zamanından itibaren hazinenin önemli gelir kalemlerinden biri olmuştur. Hz. Ömer bürokraside göreve getireceği kimsenin sahip olduğu malların bir listesini alır ve daha sonra malında kaynağını açıklayamadığı bir artış görürse bu kısmı müsadere ettirirdi. Emevîler iktidarıyla birlikte müsadere uygulamaları bir tehdit ve intikam aracı hâline geldi ve bazı kişilerin mirası da müsadere edilmeye başlandı. Valilerin ve maliye örgütündeki görevlilerin hazineyi zayıatmak pahasına kendilerini zenginleştirmeye çalıştığını gören Hişâm b. Abdülmelik çeşitli tedbirlerle müsadere uygulamasını kurumsal hâle getirmeye çalıştı. Abbasîler idareyi ele alınca yaptıkları ilk iş Emevî ailesi mensuplarının mallarına el koymak oldu. Bu dönemden itibaren devlet malını haksız bir şekilde ele geçirenler mezalim mahkemelerinde yargılanmaya başlandı. Başlangıçta müsadere edilen mallar doğrudan hazineye gelir kaydedilirken, daha sonra bunların idaresi için önce Beytü mâli’l-mezâlim, daha sonra da Dîvânü’l-müsadere adlı özel bir birim oluşturuldu. Özellikle X. yüzyıldan itibaren müsadere uygulamasında köklü değişiklikler meydana geldi. Bundan sonra müsadere, baskı, tehdit ve intikam aracı olmasının yanında özellikle rakipleri iktidardan uzaklaştırmak için kullanılmaya başlandı. Başta vezirler olarak bürokraside görev yapan üst düzey görevlilerin vazifelerinden ayrıldıklarında uydurma bir sebeple mallarına el konulması adet oldu. Hatta önceki bürokratların yardımcı ve kâtipleriyle, ölmüş olan idarecilerin malları da buna dâhil edilmeye başlandı. Sivil 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 123 halktan ticaretle meşgul olanlarla zengin kimseler de uygulamaya eklendi. Cezalandırmanın yanında bütçe açıklarının kapatılmasını da hedeeyen ve hazinenin başlıca gelir kaynaklarından biri hâline gelen müsadere hem kişisel servet edinimine darbe vurdu hem de ekonomik hayatı olumsuz yönde etkiledi. Abbasîler döneminde ve sonrasında kurulan devletlerde müsadere uygulaması özellikleri iktidar muhalierini cezalandırma ve iktidardan uzaklaştırma aracı olma özelliğini sürdürdü. Beytülmâlin Giderleri Beytülmâl gelirlerini devlet başkanının harcama yetkisi bakımından ikiye ayırmak gerekir. Bazı gelirlerin naslarda (dini metinlerde) belirtilen sarf yerlerine harcanması zaruri olup başka yerlere kaydırılması imkânsızdır. Ortaçağda Müslüman devletlerin harcama kalemleri şu şekilde sıralanabilir: a. Beytülmal giderlerinin en önemli kalemi rızık adı verilen maaşlar. b. Beytülmâlin bir diğer önemli gider kalemi orduya yapılan harcamalar. c. Bayındırlık, eğitim, sağlık başta olmak üzere devletin diğer kamu giderleri. d. Zekât ve humus giderleri ki bunlar Kuran’da açıkça belirtilen kimselere dağıtılırdı. e. Beytülmâlden ihtiyaç sahibi kimselere yapılan yardımlar bir diğer gider kalemini oluşturuyordu. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde zekât dışındaki devlet gelirlerinden Müslümanlara belli esaslar dâhilinde ödemeler yapılmıştır. Hz. Ömer bu ödemeleri İslâm’a girmede öncelik ve cihada katılma esasına dayanan bir sınıandırmaya göre yapmaktaydı. İslâm tarihinde beytülmâlin başka fonksiyonlar da icra ettiği görülür. Bunların başında şahıslara borç verilmesi gelir. Özellikle ilk dönemlerde beytülmâlin bu fonksiyonunun büyük işlerlik kazanmıştır. Ortaçağda devletlerin mali işleri ve bunların denetlenmesiyle ilgili görevliler var mıdır? Araştırınız. ADLİYE TEŞKİLATI İslâm’dan önce Arabistan’da merkezî bir otorite mevcut olmayıp kabile ve aile birliğine dayalı ve genelde göçebe olan bir hayat tarzı egemendi. Sosyal düzen ve hukuksal hükümler ecdattan kalan örf ve âdetlere dayanıyordu. Bundan dolayı kaza fonksiyonlarını yerine getiren tüzel bir yapılanma oluşmamıştı. Siyasi ve hukuki otorite boşluğunu aynı soydan gelen kimseler arasındaki yardımlaşma ve şeref duygusu demek olan kabile asabiyeti dolduruyordu. Bundan dolayı hukuki uyuşmazlıkların barışçı yollardan çözülmesinde gelenekler, kabile büyükleri ve özellikle de hakemler önemli bir rol üstleniyordu. Hakem usulü, uyuşmazlık içinde olan taraarın ortak iradesiyle açılabilecek özel bir yargı ve çözüm imkânı gibi görünse de her zaman aynı sonucu vermiyordu. Câhiliye’de hakemler ve kabile ileri gelenleri eliyle yürütülen, görüş, örf ve geleneğe dayalı sözlü yargılama usulü İslâm’la birlikte düzeltilerek belli esaslara bağlı bir kamu görevi hâline getirildi. İslâm tebliğinin temel ilkelerinden olan tedricîlik uyarınca hukuki ilişkiler alanındaki düzgün olmayan yapının düzeltilmesi için önce inanç ve ahlak esaslarının oluşmasına ağırlık verilerek toplu bir düzenleme yapılmadı. Bundan dolayı Mekke döneminde başlayan hukuki kurumların oluşum süreci Medine döneminde daha belirgin hâle geldi. Hicretten sonra kaleme alınan Medine vesikası, Mekke’den farklı olarak hukuki yaptırımları olan kurallar döneminin başladığının ilk adımıydı. Buna göre Hz. Peygamber, yeni kurulan siyasi birliğin başkanı ve içeride farklı Sözlükte “nasip, pay; yiyecek, azık” anlamlarına gelen çoğulu erzâk olan rızık kelimesi İslâm tarihinde hak sahiplerine devlet tarafından erzak olarak aynî veya atâ (atıyye) şeklinde nakdî olarak dağıtılan şeyleri ifade eder. Maaş Hz. Peygamber döneminden itibaren beytülmâl tarafından karşılanmıştır. Başta halife, vali ve kadı olmak üzere mülki ve askerî erkânın maaşları beytülmalin fey gelirlerinden karşılanırken zekât memurlarının maaşları zekât gelirlerinden verilir. Beytülmâl gelirleri yetmediğinde maaşlar yeni konulan vergilerden karşılanır. 3 124 İslam Tarihi ve Medeniyeti II gruplar arasında çıkabilecek ihtilâarın en son yargı merciiydi. İlk kadı ve hâkim olan Hz. Peygamber’in hukuki problemleri çözerken Mescid-i Nebevî’de oturduğu yer ‘kaza revakı’ adıyla meşhur oldu. İslâm Peygamberi’nin hukuki ilişkiler alanında tebliğ ettiği ilke ve hükümlerle ortaya koyduğu örnek uygulamaların ortak hedefi bilgisizlikten beslenen, taklide dayalı bozuk yapının değişmesi yönünde bir zihniyet devrimi gerçekleştirmekti. Bu bağlamda ilahî iradeye aykırılık taşımamak şartıyla adalet ve düzenin dengelenmesine dayalı bir meşruiyet anlayışı oluşturuldu. Yargılama usulleriyle ilgili bir takım prensip ve kaideler konuldu. Yönetenlerle yönetilenler arasındaki ilişkilerde hukukun egemen kılınması ve birey anlayışın geliştirilmesi asıl hedei. Valilerinden adalet işlerini yürütmelerini ya da bu alanda görevli istihdam etmelerini isteyen Hz. Peygamber, hâkim sıfatıyla taşıdığı görevlerin bir kısmını sayıları altıya kadar ulaşan sahabelerine devretti. Adliye teşkilatının oluşumu ve ilgili kurumlar hakkında geniş bilgi için F. Atar’ın İslâm Adliye Teşkilâtı (Ankara 1999) adlı eserine başvurabilirsiniz. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde devlet teşkilatlanmasında önemli yapısal değişiklikler oldu. Suçlular için ilk defa hapishane kuran Hz. Ömer başta yargılama usulleri olmak üzere hukuk sahasında sonraki dönemlerde takip edilen çok sayıda kural ve esası yürürlüğe koydu. Ülkenin fetihlerle genişlemesine paralel olarak yönetim ve adaletle ilgili işlerin çoğalmasının ardından başta Medine olmak üzere Mısır, Irak ve Suriye bölgelerindeki şehirlere kadılar tayin edildi. Medine’de halife, şehirlerde valiler sınır ve cinayet davalarına bakarken kadılar sadece medenî davalar ile ta’zîr cezası gerektiren davalara bakmakla yetkiliydiler. Bundan dolayı kadıların faaliyeti bir yönüyle fetvaya benzediği için onlara müü adı da verilmekteydi. Kadı ve müü kavramları arasında fark var mıdır? Araştırınız. Emevî Devleti’nin kurucusu Muâviye’nin başkent Şam’da (Dımaşk) hukuken sahip olduğu yargı yetkisini tayin ettiği kadıya devretti. Onun yargı işleriyle hiç meşgul olmaması taşrada valilerin de yargı yetkilerini tayin ettikleri kadılara devretmeleri sonucunu beraberinde getirdi. Bundan sonra kadılar medenî ve cezaî davaların tamamına, halife ve valiler ise sadece mezâlim mahkemelerindeki davalara bakmaya başladı. Bu dönemde kadılara yargının yanında idari, mali ve eğitimle ilgili görevlerle yetim ve vakıf mallarını koruma ve kollama vazifeleri de verildi. Abbasî halifeleri kazâî yetkilerini İslâm hukuku alanında uzman olan bilginler arasından seçilen kadılar vasıtasıyla kullanmayı sürdürdüler. Başlangıçta eyaletlerdeki kadılar vali tarafından tayin edilirken daha sonra halifeler merkezde veya eyaletlerde kendi adlarına görev yapacak kadıları bizzat tayin etmeye başladılar. Ancak şehirlerin yerleşim alanları genişleyip nüfusları artınca buralara birden fazla kadı tayin etmek gerekti. Bunun üzerine Hârûnürreşîd, adli işleri yürütebilmek ve görevlendirilecek kadıların seçiminde kendisine yardımcı olması için Hanefî mezhebinin meşhur hukukçusu Ebû Yusuf ’u kâdılkudât olarak atadı. Bundan sonra bu görevi üstlenenlerin, kadıların tayin, terfi ve azli konusundaki yetkileri tedricî olarak arttı. Kadılkudâtlar, halife adına ve onun vekili sıfatıyla görev yaptıklarından kadılkudâtlık süresi belli bir sınırlamaya tâbi değildi. Ancak ciddi bir görev ihmali, yolsuzluk, sağlık veya aşırı ihtiyarlık gibi sebeplerle azledilmez ya da istifa etmezlerse hayatlarının sonuna kadar görev yaparlardı. Ayrıca bu dönemde eyaletlere İslâm hukukunda belirli bir cezası olmayan, miktarı ve uygulaması yönetici veya kadıya bırakılan suçlarla ilgili cezalardır. Bunlar toplumların kendi şartlarına göre düzenlenmek üzere cezaları belirlenmemiş iş ve tutumlara yöneliktir. Mevki ve nüfuz sahibi kimselerin haksızlık yapmalarına engel olmak için kurulan mezâlim mahkemeleri kadılık teşkilatından daha yetkili bir adli otoriteyi temsil eder. Kadıların bakmaktan aciz kaldıkları davalara bakan bu üst mahkemeler, doğrudan halife, sultan veya umumi vali ya da onlara vekâlet eden bir ‘kâdı’l-mezâlim’ başkanlığında toplanarak karar verirdi. Bilhassa üst seviyedeki idarecilerin yargılandığı olağanüstü yetkilere sahip mezâlim mahkemesinde duruşmaların yapılabilmesi için muhafızlar, kadılar, fakihler, kâtipler ve şahitlerden müteşekkil beş grup görevlinin hazır bulunması gerekirdi. Kadıkudât bilirkişi sıfatıyla yer alırdı. Ortaçağda Müslüman devletlerinin adliye örgütünün başındaki görevlidir. Kadılkudât, IX. yüzyılın sonlarına kadar genellikle başkent kadısına verilen bir şeref unvanı iken sonraki dönemlerde devletin ülke ya da bölgedeki yargı teşkilatının üst yöneticisi oldu; ülkenin çeşitli bölge ve şehirlerinde görev yapan bütün kadılar onun nâibi oldular. XI. yüzyılın ortalarına doğru rütbe bakımından kadılkudâttan sonra gelen ve ona naiplik eden ‘akda’l-kudât’ unvanlı yüksek hâkimler görevlendirildi. Endülüs’te kadılkudât unvanından daha önce kullanılan, zamanla burada ve Mağrib’te kurulan bütün İslâm devletlerinde görülen ‘kadılcemâa’ başkent kadılığı makamına getirilen kişinin unvanıydı. 4 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 125 atanan kadılara da vekil, halife, nâib adıyla yardımcı tayin etme yetkisi de tanındı. İslâm hukukuyla ilgili pratik örneklerle beslenen teorik çalışmalar artarak sürdüğü Abbasîler dönemi, yargı hukukuyla o zamana kadar oluşan fıkhî birikimi yansıtır. Ortaçağda Dîvân-ı Mezâlim, hisbe ve şurta kurumları belirli yetkilerle yargılama faaliyetinde bulunurlardı. Bununla birlikte bunlardan hiçbirinin yöneticisine kadı veya hâkim unvanı verilmedi. Şurta Başkent ve diğer büyük merkezlerde emniyet ve asayişin sağlanması, düzenin korunması, suçluların takibi ve yakalanması görevlerini yürüten emniyet güçlerine şurta denir. Kurumun başındaki kişi sâhibü’ş-şurta unvanını taşır. Arap dünyasında emniyet örgütünün günümüzdeki adı da şurtadır. Bu adın verilme sebebi başkentte halife veya sultana, vilayetlerde valilere bağlı görev yapan bu kurum mensuplarının kendilerine mahsus üniformalarının olması ve özel işaretler taşımalarıdır. Tarihsel gelişimi içinde idari, askerî ve adli görevler ifa eden şurtanın görevleri dönemlere ve coğrafyaya göre değişiklik gösterse de genellikle yönetimsel ve sosyal alanla ilgili olanlar ve yargı alanını içerenler olmak üzere ikiye ayrılır. Emniyet ve asayişi sağlama, olağanüstü hallerde savaşa katılma, itfaiye işleri, elçilerin güvenliklerini temin etme, vergileri denetleme, ihbar ve ilân gibi görevler idari ve sosyal alanla ilgilidir. Yargıya ilişkin olanlar arasında ise sanıkların yakalanıp sorguya çekilmesi, suçluların ortaya çıkarılması ve suçu sabit olanlar hakkında verilen cezaların uygulanması, cezaevi güvenliğinin sağlanması ve suçlara engel olma sayılabilir. Medine döneminde Hz. Peygamber’i koruma görevini Sa’d b. Ebû Vakkas üstlenirken, Kays b. Sa’d b. Ubâde de sâhibü’ş-şurta konumundaydı; ayrıca bekçi görevlendiriliyordu. Hz. Ebû Bekir zamanında Abdullah b. Mes’ûd’un gece bekçiliğine getirilmesiyle sürekli bekçilik görevi başladı. Hz. Osman zamanından itibaren başkent Medine başta olmak üzere büyük şehirlerde sâhibü’ş-şurta unvanlı kişiler görevlendirildi. Şurta teşkilatı Emevîlerle birlikte bürokrasinin birincil unsurlarından oldu. Muâviye b. Ebû Süfyân sadece halifenin güvenliğini sağlamak üzere özel bir muhafız birliği oluşturdu. Bu dönemde sâhibü’ş-şurtalar halife veya valilerin en sadık adamları veya akrabaları arasından seçilirdi. Halifeler veya valiler görevde olmadıklarında ve imamlık hizmetinde sâhibü’ş-şurtayı vekil tayin ederlerdi. Emevîler zamanında şurta örgütü muhalif gruplarla mücadelede etkili olarak bazı isyanların bastırılmasında önemli rol üstlendi. Hz. Ali evlâdı taraarları, Zübeyrîler ve Hâricîler gibi gruplarla ilgili istihbarat çalışmalarına ağırlık veren şurta teşkilatı, Ömer b. Abdülazîz devri hariç halk üzerinde uygulanan baskı politikasının da aracısı hâline geldi. Hişâm b. Abdülmelik şurtayı kadılık makamından ayırarak bağımsız bir hâle getirdi. Büyük merkezler dışındaki yerleşim birimlerinde güvenliği sağlamak için başında sâhibü’l-ahdâs veya vâli’l-ahdâs denilen âmirin bulunduğu ‘ahdâs’ adıyla bir nevi jandarma teşkilatı kurdu. Askerî yönü ağır basan ahdâs, şurta ile ordu arasında bir yerde ve her ikisiyle de yakın ilişki içerisindeydi. Abbasîlerle birlikte daha da geliştirilen şurtanın idari ve adli görev alanı genişledi. Adliye, maliye ve posta yöneticisiyle birlikte dört önemli devlet teşkilatından biri olarak görülen şurtanın başkanı başkent Bağdat’ta emîr yahut valilere denk konumdaydı. Protokolde halifenin hemen önünde yer alır ve çoğu kere vezirliğe tayin edilirdi. Hisbenin de müstakil bir kurum haline geldiği bu devirde emniyet ve adaletin sağlanması hizmetini gören, iki kurum arasında sıkı iş birliği vardı. Şurta ve hisbe görevlerinin tek kişiye verildiği de olurdu. Hârûnürreşîd zamanında Bağ- 126 İslam Tarihi ve Medeniyeti II dat şurta teşkilatı görev alanları itibariyle şurtatü’l-âsıme ve şurtatü’l-cisr şeklinde ikiye ayrıldı. Daha sonra şehrin doğu ve batı yakasında birer şurta görev yapmaya başladı. Merkezde olduğu gibi taşradaki bütün şehirlerde şurta teşkilatı mevcuttu. Başlangıçta yargılama fonksiyonu bulunmayan ve sadece kadıların hükümlerini yerine getiren şurtaya Abbasîlerle birlikte ceza ile ilgili acil çözüm gerektiren davalara bakması için hukuki yargılama yetkisi de verildi. Endülüs Emevî Devleti’nde emniyet örgütü saray erkânı dâhil olmak üzere önemli devlet adamları ve yakınlarının güvenlik işleri ve onlarla ilgili şikâyetlerin takibiyle ilgilenen ‘eş-şurtatü’l-kübrâ’ ile halkın emniyet ve asayiş işlerine bakan ‘eş-şurtatü’ssuğrâ’ olmak üzere iki bölüme ayrıldı. Endülüs’te şurta görevlisine hâkimü’lmedîne, sâhibü’l-leyl ve sâhibü’l-medîne gibi unvanlar da veriliyordu. Hisbe Hisbe, Kuran-ı Kerim’de yer alan ‘iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmak’ prensibi uyarınca, genel ahlakı ve kamu düzenini korumak ve denetlemekle görevli kurumu ifade eder. Bu işle görevli kimseye muhtesib denir. Hisbe faaliyetleri genel olarak kamu hukuku çerçevesine girer, hisbe örgütünün idare hukukundaki yeri ise muhtesibin yetki ve sorumluluklarına göre değişir. Resmî statü itibariyle muhtesibler vali ve kadılardan sonra gelir, görev yerlerine göre de kendi aralarında ayrı bir derecelendirmeye tâbi tutulur. Muhtesibin kadılık makamına vekâlet etmesi mümkündü. Vali ve şurta görevlisinin yardımına başvurduğu gibi, bazı şurta görevlileri de emrine verilirdi. Zaman içinde muhtesiblerin yetkileri genişletildi ve şurta mensupları kararlarını icra ve uygulamak zorunda kaldıkları gibi, ‘arîf, emin, gulâm, avn, müsâid, halife’ denilen yardımcılar edindiler. Hisbe teşkilatının görev alanı temelde Allah hakkı, kul hakkı, her iki yönü de bulunan haklar olmak üzere üç ana başlık altında toplanabilir. Muhtesib, Allah hakkının ihlâli halinde aetme yetkisini kullanabilirken kul haklarının ihlâli durumunda böyle bir yetkiye sahip değildir. Muhtesib ile adalet örgütünün diğer üyeleri arasında çeşitli benzerlik ve farklılıklar vardır. Hisbe idari, kadılık ise yargıyla ilgili bir makamdır. Kadıların yetkisiz olduğu idari davalara mezâlim mahkemesi, geri durdukları bazı anlaşmazlıklara da ihtisab örgütü bakar. Bundan dolayı adliye örgütü içerisinde mezâlim, kazâ ve hisbe şeklinde hiyerarşik bir idari yapılanma söz konusudur. Muhtesib ile şurta arasında dayanışma ve yardımlaşma bağı vardır. Muhtesible müü arasındaki benzerlik, her ikisinin de halkı dinî konularda bilgilendirip uygulamaya teşvik etmeleridir. Hz. Peygamber bizzat çarşı ve pazar teişlerine çıkarak yasal olmayan davranışlarda bulunanlara gerekli uyarıları yapardı. Onun iyiliği yaymak ve kötülükten vazgeçirmek faaliyetleri çarşı ve pazarla sınırlı değildi; toplum hayatının tamamını kapsıyordu. Hz. Peygamber kişisel sorumlulukları artınca uygun vasıı bazı kişilere bu görevini devretti. Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali de bizzat çarşı ve pazar denetimi yaptıkları gibi bu işler için özel görevliler tayin ettiler. Ortaçağda çarşı ve pazar görevlilerine sâhibü’s-sûk veya âmilü’s-sûk denirdi. Bu unvanlar yerine muhtesib ilk defa VIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanılmaya başladı. Bununla birlikte Mağrib ve Endülüs başta olmak İslâm dünyasında bu iki unvanın yanında sâhibü’l-hisbe veya nâzırü’l-hisbe gibi tabirler de kullanılıyordu. 6. Ünite - Siyasi ve İdari Kurumlar 127 Dünyevî zihniyet ve temayülde oldukları hâlde çevrelerine dindar görünmeyi ihmal etmeyen Abbasîler, iktidarlarının ilk yıllarında hisbe faaliyetleri hususunda titiz davranıyorlardı. Bu çerçevede bazı meşhur bilginlerin muhtesib olarak tayin ettiler. Seyfiye ve kalemiye şeklinde ikiye ayrılan Abbasî devlet teşkilatında kalem erbabının görevleri dinî ve divanî olmak üzere iki bölüme ayrılıyordu. Muhtesibin görev alanı bunlardan birincinin kapsamına giriyordu. Halife, muhtesib dâhil Bağdat’taki din işlerine bakacak kalem erbabını bizzat tayin ederdi. Diğer bölgelerin tayinleri ise vezir veya ilgili divanların başkanları yahut kadı gibi üst düzey bürokratlar tarafından gerçekleştiriliyordu. Zamanla hisbe de öteki idari işler gibi sultan adına mülkî âmirlik yapan valilerin görev alanına dâhil oldu; halife sadece başkentteki muhtesibleri bizzat tayin etti. Özel kıyafetleri olan muhtesiblerin elbiseleri Dîvânü’n-nafakat tarafından sağlanırdı. Hisbe örgütü bazı görev değişiklikleri veya ilavelerle bütün Müslüman devletlerde ilk dönemlerdeki özelliklerini sürdürerek varlığını korudu. Ortak görevleri arasında çarşı ve pazarları, ölçü ve tartı âletlerini, gıda maddelerini kontrol etmek, ibadetlerin ve dinî ödevlerin zamanında yerine getirilmesini sağlamak, sokak ve caddelerin temiz tutulmasını temin etmek, komşular arasındaki uyuşmazlıkları çözmek, çeşitli işlerde insanlara ve hatta hayvanlara kötü muamelede bulunanları cezalandırmak sayılabilir. 128 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet Hilâfet kurumunun ortaya çıkış sürecini açıklayabilemek Hz. Peygamber’den sonra İslâm toplumunun karşılaştığı ilk ve en önemli sorun siyasi halefinin belirlenmesiydi. Kuran’da ve hadislerde devlet başkanlığıyla ilgili konularda ayrıntılı prensipler yoktur. Hz. Peygamber de kendisinden sonra kimin halife olacağına dair herhangi bir kanaat belirtmeyerek bunu topluma bırakmıştır. Hz. Ebû Bekir halife seçilerek siyasi liderliğin oluşturma yöntemi toplumun biat ve şûrası şeklinde ortaya konuldu. Devletin başı olan halife Medine’de bulunan Müslümanlar tarafından tespit ve tayin ediliyor, daha sonra da diğer vilayetlerde bulunan Müslümanların biatı alınıyordu. Dört halifeden hiçbiri, yerine geçecek kimse için kendi ailesinden birini düşünmedi. Muâviye, Hz. Osman’ın kanını dava etme gerekçesiyle başlattığı kabile hâkimiyeti yönü ağır basan mücadelesini kılıcının kuvvetiyle kazanarak ilk dört halifeden tamamen farklı bir biçimde iktidara geldi. Ayrıca oğlu Yezîd’i veliaht göstererek halifelik müessesesini mutlak verasete dayalı bir hükümdarlık haline dönüştürdü. Saltanat sistemi sonraki dönemlerde de sürdü. Merkez teşkilatı ve buna bağlı kurumları tanımlayabilemek İslâm öncesinde Arapların bir hükümetleri ve bununla ilgili kurumları yoktu. Hz. Peygamber’in öncülüğünde oluşan Medine toplumu siyasi güç örgütlenmesinin bütün fonksiyonlarına sahip bir yapılanma ortaya koydu. İslâm devlet teşkilatı halife adı verilen devlet başkanına dayanır. İlk defa Hz. Ömer’in fey gelirlerini dağıtmak için kurduğu divan teşkilatı sonraki süreçte ise merkez ve taşra yönetiminin bel kemiğini oluşturdu. Zaman içinde vezâret ve divan gibi bazı yardımcı kurumlar ortaya çıktı. Merkezî idare, vezirlerin başkanlığında ilk dönemlerden itibaren yürütme fonksiyonunda önemli bir yer işgal eden birçok divandan oluşuyordu. Emevîler ve özellikle Abbasîler zamanında, başta askerî ve mali alanlar olmak üzere çeşitli devlet hizmetlerine bakan divanlar oluşturuldu. Beytülmâlin oluşumu, gelir ve giderleri hakkında bilgi sahibi olabilmek Beytülmâlin maliyeyle ilgili örgütlü bir kurum olarak ortaya çıkışı Medine dönemine kadar uzanır. Maliye teşkilatının omurgasını oluşturan beytülmâl basit şekliyle de olsa Hz. Peygamber zamanında mevcuttu. Hz. Ömer döneminde beytülmâlin kurumlaşması ve İslâm devletinin mali yapısını oluşturacak şekilde örgütlenmesi tamamlandı. Beytülmâl örgütlenmesi Abbasîler döneminde en gelişmiş düzeyine ulaştı. Ortaçağda devletlerinin mali yapısının temelini oluşturan beytülmâl çeşitli vergiler ve diğer gelirlerle beslenmekte ve bunlar belirli harcama kalemlerine sarf edilmekteydi. Zaman içinde bu gelir ve giderlerde farklılıklar doğmuş bulunmakla birlikte yine de hiçbir dönemde değişmeyen gelir ve gider kalemleri söz konusuydu. İhtiyaç halinde ve beytülmalin boş olduğu durumlarda devlet gerek servet gerekse gelirler üzerine yeni vergiler koyabilirdi. Beytülmal gelirlerini devlet başkanının harcama yetkisi bakımından ikiye ayrılır. Adliye teşkilatının oluşumu ve bağlı kurumlarını anlatabilmek İslâm’dan önce Arabistan’da kaza fonksiyonlarını yerine getiren hukuki bir yapılanma yoktu. Câhiliye devrinde hakemler ve kabile ileri gelenleri eliyle yürütülen, sözlü yargılama usulü İslâm döneminde belli esaslara bağlanarak kamu görevi haline getirildi. Mekke döneminde başlayan hukuki kurumların oluşum süreci Medine döneminde daha belirgin hâle geldi. İlk kadı ve hâkim olan Hz. Peygamber, yargı işlerinin çoğalması üzerine bu görevlerinin bir kısmını sahabelerine devretti. Râşid halifeler döneminde yönetim ve adaletle ilgili işlerin çoğalması üzerine başta Medine olmak üzere Mısır, Irak ve Suriye bölgelerindeki şehirlere ayrıca kadılar tayin edildi. Emevîlerle birlikte halifeler yargı yetkilerini tayin ettikleri kadılara devretti. Bundan sonra kadılar medenî ve cezaî davaların tamamına, halife ve valiler ise sadece mezâlim mahkemelerindeki davalara bakmaya başladı. Abbasî halifeleri kazâî yetkilerini İslâm hukuku alanında uzman bilginler arasından seçilen kadılar vasıtasıyla yürütmeyi sürdürdü. Şehirlerin yerleşim alanları genişleyip nüfusları artınca buralara birden fazla kadı tayin etmek gerekti. Bunun üzerine adli işlerin yürütülebilmesi ve görevlendirilecek kadıların seçimi için başkadılık makamı oluşturuldu. Ortaçağ adliye örgütlenmesinde mezâlim mahkemeleri-kazâ-hisbe şeklinde yukarıdan aşağıya hiyerarşik bir idari yapı mevcuttu. 1 2 3 4 6. Ünite -Siyasi ve İdari Kurumlar 129 Kendimizi Sınayalım 1. Râşid halifelerin iktidara gelişleriyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. İlk Müslümanlardan olmalarıdır. b. Hz. Peygamber’in maddi ve manevi yakınlarıdır. c. İstişare yoluyla seçilirler. d. Siyasi ve askerî mücadele sonunda iktidarı ele geçirmeleridir. e. Kureyşlidirler 2. Aşağıdakilerden devletlerden hangisi Abbasî valileri tarafından kurulmayan devletlerden bereder? a. Ağlebîler b. Tolunoğulları c. Hafsîler d. İdrisîler e. Samanîler 3. Sultan unvanını vezirine veren ilk Abbasî halifesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Me’mûn b. Hârûnürreşîd c. Mu’tasım d. Mehdî e. Mansûr 4. İslam tarihinde ilk divan aşağıdakilerden hangisi zamanında oluşturulmuştur? a. Hz. Osman b. Muâviye b. Ebû Süfyân c. Abdülmelik b. Mervân d. Hz. Ömer e. Hz. Ali 5. Emevîler zamanda Endülüs idari açıdan hangi eyalete bağlıydı? a. el-Cezîre b. İfrîkıye c. Hicaz d. Irak e. Horasan 6. Hz. Ali’nin vefatından sonra Kûfe’de kime biat edilmiştir? a. Muâviye b. Ebû Süfyan b. Hz. Hüseyin c. Abdullah b. Zübeyr d. Amr b. Âs e. Hz. Hasan 7. Beytülmalden maaş bağlanan ilk halife aşağıdakilerden hangisidir? a. Hz. Ebû Bekir b. Mansûr c. Hz. Ali d. Muâviye e. Hz. Ömer 8. Aşağıdaki beytülmal gelirlerinden hangisi gayri Müslimlerden alınmaz? a. Cizye b. Zekât c. Haraç d. Humus e. Fey 9. İlk kadıkudâtın kim olduğu ve kimin tarafından atandığı aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla ve birlikte verilmiştir? a. Kadı Şüreyh, Muâviye b. Ahmed b. Hanbel, Mehdî c. Ebû Hanife, Mansûr d. Ebû Yusuf, Hârûnürreşîd e. İbn Hazm, Seâh 10. Aşağıdakilerden hangisi şurta teşkilatının yargıya yönelik görevlerinden biri değildir? a. Sanıkların yakalanıp sorguya çekilmesi b. Suçluların ortaya çıkarılması c. Hapishane güvenliğinin sağlanması d. Suçlara engel olma e. Elçilerin güvenliklerini temin etme 130 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız doğru değilse “Hilâfet “ konusunu yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse “Taşra Teşkilatı” konusunu yeniden okuyunuz. 3. b Yanıtınız doğru değilse “Vezâret” konusunu yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse “Divan Teşkilatının Oluşumu” konusunu yeniden okuyunuz. 5. b Yanıtınız doğru değilse “Taşra Teşkilatı” konusunu yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız doğru değilse “Hilâfet” konusunu yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse “Maliye Teşkilatı” konusunu yeniden okuyunuz. 8. b Yanıtınız doğru değilse “ Beytülmalin Gelirleri “ konusunu yeniden okuyunuz. 9. d Yanıtınız doğru değilse “Adliye Teşkilatı” konusunu yeniden okuyunuz. 10. e Yanıtınız doğru değilse “Şurta” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Hz. Ömer’in halife oluş şekli saltanat sistemi içinde yapılan veliaht tayinlerine benzemez. Onun hilâfete gelişi, sahabenin büyük çoğunluğu tarafından benimsendiği gibi ileri dönemlerde asabiyet (soy, nesep) esas alınarak yapılan veliaht tayinlerinden de oldukça farklıdır. Hz. Ömer’in kendisinden sonraki halifeyi şahsen belirlemeyip seçimi altı kişilik bir şûra heyetine bırakmış olması da bu hususu teyit etmektedir. Sıra Sizde 2 İlk olarak saray hizmetindeki kişilerle ilgili olarak Dîvânü’l-ahşâm kuruldu. Daha sonra Dîvânü’l-ahşâm ile aynı görevi üstlenen saray görevlileri ve kölelerle ilgilenen Dîvânü’l-mevâlî ve’l-gılmân oluşturuldu. X. yüzyılın ilk çeyreğinde sarayın kadınların bulunduğu bölümlerindeki işlere bakan Dîvânü’l-harem’den bahsedilirse de bununla ilgili ayrıntılı bilgi yoktur. Sıra Sizde 3 Ortaçağda Müslüman devletlerin mali işleriyle ilgili divanın başkanı ve buna bağlı memurlar müstevfî terimiyle karşılanıyordu. Eyyûbîlerde mütevelliler adına işleri yürüten müstevfînin yardımcısı muîn idi. Nâzırü’l-ceyşin maiyetinde müstevfîlerin bulunduğu Memlüklerde, mali divanların hesaplarının toplandığı daireye ‘istîfâ-yı sohbe’, başkanına da ‘müstevfi’s-sohbe’ denirdi. Ayrıca Mısır ve Suriye arazileriyle ilgili muameleleri, Arapların arazi imtiyazı ve askerlerin maaşına ait evrak ve senetleri tutan müstevfîler vardı. Devletin askerî ve adli alanları dışında her türlü mali işlerini ve hesaplarını kontrol eden denetçi ve müfettişlere ise müşrif denirdi. Devletin aktif mali politikasının belirlenmesiyle korunması görevini üstlenen müşrier mali muhasebe konusunda uzman kişiler arasından seçilir, mali muvazeneye tesir edecek her şeyi, her kararı kayıt ve kontrolden sorumlu tutulurdu. Müşrif ayrıca ortaçağda nâzır, mütevelli, kayyım, anlamında cami, hastane, sultan hazinesi, vakıf, kütüphane gibi kurumların yönetim ve denetimine bakan kimseler için de kullanılıyordu. Sıra Sizde 4 İlk devirlerde kadı ve müü ayırımı çok açık olmasa da ileri dönemlerde kadı ve müü İslâm toplumunun dinî ve sosyal hayatının şekillenmesinde çok önemli rollere sahip iki ayrı şahsiyeti temsil eder. Müüler daha çok fetva vermekle öne çıkarken kadılar fetvaları uygulamaya geçiren ve yorumlayan kimselerdir. 6. Ünite -Siyasi ve İdari Kurumlar 131 Yararlanılan Kaynaklar Atar, F. (1999). İslâm Adliye Teşkilâtı, Ankara. Aykaç, M. (1997). Abbasî Devletinin İlk Dönemi İdari Teşkilâtında Dîvânlar, Ankara. Crone, P. (2007). Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce (çev. Hakan Koni), İstanbul. Fayda, M. (1989), Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, İstanbul. Görmez, M. (1997), Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Ankara. Hamidullah, M. (2003). İslâm Peygamberi (çev. Salih Tuğ), I-II, İstanbul. İbn Haldun, (1401). Mukaddimetü İbn Haldûn (nşr. A. A. Vâfî), I-III, Kahire. İbn Sa’d, (1968). et-Tabakâtü’l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), I-II, Beyrut. Kalkaşendî, (1987). Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşâ, I-XIV, Beyrut. Kettânî, M. A. (2003). Hz. Peygamber’in Yönetimi: et-Terâtibü’l-idâriyye (çev. Ahmet Özel), İstanbul. Taberî, (ts.). Târîhu’r-rusûl ve’l-mülûk, (nşr. Muhammed Ebü’1-Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Abbasîler”, “Beytülmâl”, “Devlet”, “Divan”, “Ebû Bekir”, “Emevîler”, “Endülüs”, Eyyûbîler”, “Fey”, “Hisbe”, “Hulefâ-yi Râşidîn”, “Kadı”, “Memlükler”, “Mezalim”, “Muhammed”, “Müstevfî”, “Müşrif ”, “Ömer”, “Rızık”, “Şurta”, maddeleri. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İslâm tarihinde Askerî teşkilatın oluşum sürecini tanımlayabilecek; İlk Müslüman devletlerdeki askerî kurumlar hakkında bilgi sahibi olabilecek; Abbasîler döneminde Türklerin orduya katılmalarını anlatabilecek; İslâm donanmasının oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ordu • Asker • Leşker • Ceyş • İktâ, • Dîvanülceyş • Ribât • Savaş • Silah • Bahriye • Dârüssınaa İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Askerî Teşkilat • ASKERÎ TEŞKİLATIN OLUŞUMU • İSLÂM DONANMASININ KURULUŞU VE GELİŞİMİ İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II ASKERÎ TEŞKİLATIN OLUŞUMU İslâm öncesinde Arabistan’da o dönemdeki Roma ve Sâsânî imparatorluklarıyla karşılaştırılabilecek veya günümüzdeki anlamda bir devlet yapılanması olmadığından düzenli ve sürekli bir ordu yoktu. İslâmiyet öncesi Arabistan’da Mekke’de ordu komutanlığı anlamına gelen kıyâde gibi bazı örnekler dışında askerî kurumlar da oluşmamıştı. Mensup oldukları kabilenin sosyal yapısına uygun bir hayat süren Araplar bazen topraklarını koruma ihtiyacı duyuyorlardı. Bu durumda geçici olarak eli silah tutan erkekler kılıç, ok, mızrak ve kalkan gibi o dönemin bilinen silahlarıyla, yaya veya süvari olarak kabile liderinin komutasında düşmanla savaşıyorlardı. Savaş aletleri içinde çeşitli tip ve ebatta mızrakların özellikle bedevî Araplar için ayrı bir önemi vardı. Araplardan her birinin toplumdaki yerine ve ekonomik gücüne göre bir mızrağı olurdu. Fakir bedevîler normal ağaç dallarından, zengin bedevîler ise Hindistan’dan gelen kıymetli ağaçlardan yapılmış mızraklara sahiptiler. Genellikle bambu türü içi dolu kamışlardan yapılan gövdenin baş tarafına yaralamayı ve öldürmeyi sağlayan demir uç geçirilirdi. Önceleri yaban öküzü boynuzundan yapılan bu öldürücü bölümün metale dönüştükten sonra çeşitli şekilleri ortaya çıktı. Bunların en yaygın tipleri kama gibi her iki ağzı da düz olanlarla yaralamayı daha zararlı hale getiren ağızları dalgalı ve çentikli olanlardı. Mızrakların hepsi aynı boyda değildi. Araplar kısa mızrakları bu alet atıcılığında becerileriyle tanınan Habeşlilerden aldılar. Ordunun sefer halindeki düzenini ifade eden ‘hamîs’ aynı zamanda beşli düzene karşılık geliyordu. Ordunun merkezinde başkumandanla onun muhafız kıtası bulunur ve bu kısma ‘kalbü’lceyş’ denirdi. Merkezin sağında yer alan birliklere ‘meymene’, solundaki birliklere ‘meysere’, önde bulunan zırhlı süvarilerden oluşan birliklere ‘talîa, mukaddeme, nezîre, pîşdar’, arkadaki birliklere ise ‘sâkatü’l-ceyş ve muahhira’ adları verilirdi. Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi Mekke döneminde mevcut ortam ve fiilî durum bir ordu oluşturma ihtiyacı ortaya çıkarmamıştı. Müslümanların düşmana karşı korumaları gereken toprakları olmadığı gibi savaşa da izin verilmemişti. Medine döneminde ise durum tamamen değişti. Müslümanların bir devletleri ve üzerinde bağımsız olarak yaşadıkları toprakları oldu. Medine vesikasıyla farklı sosyal gruplar Hz. Peygamber’in liderliğinde bir araya getirildi. Başkalarıyla ilişkilerinde iyiliği ve barışı esas alan Hz. Peygamber, özellikle Mekke’de yaşanan acı deneyimden dolayı askerî bakımdan güçlü Askerî Teşkilat Türkçede hakanın oturduğu şehre veya otağının kurulduğu yere ordu denir. Ordunun Arapçadaki karşılıkları ise savaşmak için bir araya gelen insan topluluğu ve yardımcıları anlamındaki ceyş ve cünd ile bir araya gelmek, toplanmak anlamındaki askerdir. 134 İslam Tarihi ve Medeniyeti II olmanın gerektiğini düşünüyordu. Müslümanları yurtlarından çıkaran Mekkeli müşrikler düşmanlıklarını sürdürmeleri, Medine otlaklarına kadar ulaşan müşrik hücumları ensar ve muhacirlerin topraklarının istilâ edileceğinden endişe duymalarına sebep oluyordu. Bu saldırılara karşı koymak, her türlü dış tehlike ve tehdide karşı önlem alarak bu endişeleri gidermek gerekiyordu. Haksız saldırıya uğramaları sebebiyle savaşma izni verilen Müslümanlardan düşmana karşı hazırlıklı olmaları da isteniyordu. Bundan dolayı Hz. Peygamber Medine döneminde saldırganları cezalandırmak, düşman güçlerinin birleşmesini önlemek, yol ve ticaret güvenliğini sağlamak gibi çeşitli amaçlara yönelik bir dizi askerî harekât ve savaşa girişerek askerî kurumların ortaya çıkmasının öncülüğünü yaptı. Hz. Peygamber dönemindeki askerî yapılanma söz konusu olunca gazve ve seriye kavramlarının bilinmesi gerekir. Çoğulu gazavât olan gazve, akın, saldırı ve din uğruna yapılan savaş demektir. Asker sayısı az veya çok olsun, savaş ya da başka amaçla hareket edilsin, çarpışma olsun veya olmasın Hz. Peygamber’in bütün seferlerine gazve denir. Hz. Peygamber’in bizzat yönettiği gazvelerin sayısı yirmi yedidir. Bunlardan yalnız dokuzunda savaş meydana gelmiştir. Gazvelerin ilki 2. yılın Safer ayındaki (Ağustos 623) Veddan Gazvesi, sonuncusu da 9. yılın Receb ayındaki (Ekim 630) Tebük Gazvesi’dir. Hz. Peygamber’in bizzat katılmayıp görevlendirdiği kumandanlarla sevk ve idare ettiği seferlere askerî birlik, silahlı tim anlamında seriyye denir. Bu askerî birlikler, görevleri icabı çok defa geceleyin yol almaları, gizli hareket etmeleri ve baskın şeklinde harekât planı yürütmelerinden dolayı bu adı almışlardır. Harekât planları, asker sayısı ve eylem biçimleri açısından gazve ile seriyye arasında fark varsa da bu iki terim arasındaki en belirleyici unsur Hz. Peygamber’in bizzat kumanda edip etmemesidir. Hz. Peygamber döneminden sonra genel olarak Müslüman olmayanlara karşı yapılan seferlerle bu amaçla gerçekleştirilen askerî faaliyetlere gazâ, bunu gerçekleştirenlere ise gazi denir. Hicretten kısa bir süre sonra başlayan fiilî mücadele döneminin en önemli faaliyetlerinden olan seriyyeler gerek strateji ve savaş taktikleri gerekse dinî ve siyasî sonuçları bakımından büyük önem taşır. Ayrıca seriyyeler kalıcı ve düzenli askerî gücün oluşumunda planlı tatbikat rolü oynamış, askerî ve idarî açıdan uygulamalı eğitim imkânı da sağlamıştır. Seriyyelerin amacı gazvelerle bütünlük içinde, İslâm’ın yayılmasına engel oluşturan unsurları bertaraf etmek, Müslümanları maddî ve manevî baskılardan kurtararak dinlerini özgürce yaşayabilecekleri bir ortam temin etmektir. Genellikle gönderildikleri yerin ya da kumandanın adıyla anılan seriyyelerin sayısı için otuz beş ile elli altı arasında değişen rakamlar verilir, hatta bu sayı yetmişin üstüne çıkarılır. Seriyyelerin ilki, Hz. Hamza kumandasında hicretin 1. yılı Ramazan ayında (Mart 623) Îs mevkiine (Sîfülbahr Seriyyesi), sonuncusu ise Hz. Ali kumandasında 10. yılın Ramazanında (Aralık 631) Mezhic’e gönderilmiştir. Her biri özel stratejik amaçları olan askerî operasyonlar olan seriyyeler sebep ve sonuçları bakımından dört ana grupta toplanabilir: 1. Suriye ticaret yolunu kontrol altına almaya yönelik olarak Kureyş kervanlarının takip edilerek ekonomik ve siyasal ambargo stratejisi uygulanması için gönderilenler. 2. Medine’nin iç ve dış güvenliğini sağlamaya yönelik olarak, Mekke müşriklerinden ve Medine civarındaki düşman kabilelerden gelen saldırıları karşılamak, yerinde bastırmak ya da gerçekleşen saldırılara cevap amacını taşıyanlar. Gazve ile aynı kökten türeyen, savaş, savaş yeri, savaş anı gibi anlamlara gelen ‘megzâ’nın çoğulu olan megazî Hz. Peygamber’in gazve ve seriyyelerinin tamamını içerir ve bu konuda yazılan eserlere ‘kitâbü’l-megazî’ denir. 7. Ünite -Askerî Teşkilat 135 3. İstihbarat toplamak ve keşif yapmak amacıyla gönderilenler. 4. İslâm’a davet, İslâm düşmanlarını cezalandırmak ve Lât gibi putları yıkmak gibi özel görevlerle gönderilenler. Müslüman Arap ordusunun nüvesi Hz. Peygamber tarafından oluşturuldu. Medine döneminden itibaren savaş durumuyla sınırlı olsa da, ordunun belli bir düzene göre kurulması, savaş araç ve gereçlerinin temin edilmesi gerekiyordu. Savaş hâlinde orduya katılacak kimseleri bizzat kendisi tespit ederek adlarını kaydettiren Hz. Peygamber, sefere katılacak olanları silahları, binekleri, yol azıkları ve diğer levazımatıyla birlikte şehir dışında bir karargâhta toplardı. Gerekirse Medine dışında oturan kabilelere reisleri aracılığıyla seferberlik emri ulaştırılırdı. Normal şartlarda ihtiyaç duyulduğu kadar askerin gönüllü katılımı söz konusu olmakla birlikte Tebük Gazvesi gibi umumi seferberliği gerektiren durumlarda özürlüler, Hz. Peygamber’den izin alanlar veya onun tarafından geride bırakılanlar dışında savaşabilecek bütün sahabeler hazır asker kabul edilirdi. Sahabeleri savaş teknikleri hususunda yetiştirmek için tedbirler alan Hz. Peygamber, sefer öncesinde ve sefer sırasında askerlerini savaşa hazırlamaya çalışır, ok atma ve ata binmenin önemi üzerinde dururdu. Karargâhta toplananları seferden önce teiş eder, sıcak temas öncesinde saarı bizzat düzenlerdi. Ayrıca ‘emîrü’l-ceyş’ veya ‘emîrü’l-cünd’ denilen kumandanlarını uğurlarken askerlerine ve düşmana karşı nasıl hareket edecekleri konusunda bilgilendirirdi. Bedir Gazvesi’nde askerlerine nasıl savaşacakları sorusunu yöneltmiş, içlerinden Âsım b. Sâbit şöyle cevap vermişti: “Kureyş bize 200 arşın veya buna yakın bir mesafeye kadar yaklaştığı zaman ok atarız. Kureyş bize taş atımı mesafesinde yaklaşınca taş atarız; mızrak erişecek kadar yakınımıza geldiklerinde kırılıncaya kadar mızraklarımızla savaşır, kırılınca da onu bırakıp kılıçlarımızı alırız.” Bu sözleri çok beğenen Hz. Peygamber orduya hitaben yaptığı konuşmada mızrağın kılıçtan önce, düşman iyice yaklaşınca kullanılacağını bir defa daha vurgulamıştı. Hz. Peygamber sefer ve savaş sırasında mümkün olduğu kadar parola ve üniforma sayılabilecek belli işaretler ile çeşitli renkte sarık ve elbise kullanılmasına önem verirdi. Gazve ve seriyyeler için livâ denilen beyaz bayraklar ile râye denilen siyah sancaklar bağlanırdı. Ayrıca kabilelerin beyaz, siyah, kırmızı, sarı, ortasında kırmızı hilâl olan beyaz, ortası kırmızı ve iki tarafı beyaz olmak üzere çeşitli renk ve şekillerde beraberlerinde taşıdıkları bayrakları vardı. Bayrak ve sancaklar mızraklara veya uzun sırıklara bağlanır ve develer üzerindeki süvariler tarafından taşınırdı. Savaşa katılanlar elde edilen ganimetten pay alırlar, savaş bitince de ailelerinin yanına dönüp işlerini sürdürürlerdi. Hz. Peygamber bilinen her türlü silahı temin etmeye çalışırdı. Silahlar devlet imkânları yanında büyük ölçüde bağış yoluyla temin edilirdi. İslâmiyet’in ilk döneminde İran ve Bizans’tan yeni silahlar ve savaş teknikleri öğrenildi. Hz. Peygamber bazı sahabeleri kale kuşatmalarında kullanılan savaş aletlerinin yapımını öğrenmekle görevlendirdiği gibi yapılan tavsiyeleri de dikkat alırdı. Hendek Savaşı’nda Selmân-ı Fârisî’nin tavsiyesiyle hendek kazarak savunma savaşı taktiği uygulandı. Hayber’de ele geçirilen mancınık ve debbâbeler Tâif kuşatmasında kullanıldı. Ancak sığır derisi kaplı debbâbelerin kaleden atılan kızgın demir parçalarıyla yanması sonucu içinde bulunanlar şehit olmuştu. Tarihi milâttan önce V. yüzyıla kadar götürülebilen mancınığın ilk olarak Çin’de icat edildiği ve Türkler kanalıyla Batı’ya tanıtıldığı yaygın görüştür. Hz. Peygamber zamanının en önemli silahlarındandır. Özellikle bedevîler mızrak kullanımında çok becerikliydiler. Diğer silahlar gibi mızrakların büyük bölümü dışarıdan getirilirdi. Çinliler tarafından icad edilen bu savaş aleti topun olmadığı dönemlerde kale ve surlara çeşitli ebatta taş ve yanıcı madde atmak için kullanılırdı. İlkel ve basit bir tür zırhlı araç sayılabilecek kuşatma silahıdır. Kalın ve sıkı ahşaptan tekerlekli olarak yapılırdı. Üzeri taşıdığı askerlerin surlardan atılan ateşten ve taşlardan korunması için kalaslarla örtülüp yanmaya karşı özel terbiye edilmiş deri ve köseleyle kaplanır ve Kale duvarlarına tırmanmak için kullanılırdı. 136 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kılıç, mızrak, ok gibi silahlar yanında zırh, miğfer, kalkan gibi aletler bizzat Hz. Peygamber tarafından kullanılmıştır. Yapıldığı malzemeye, yere ve yapan ustaya göre değişik adlar alan ve genellikle süvariler tarafından kullanılan zırhların çoğu Bizans ve İran yapımıydı. Hz. Peygamber’in ‘sa’diyye’ ve ‘fidda’ adlı zırhları çok meşhurdu. ‘Beyza’ veya ‘hûze’ denilen ve genellikle zırhın bir parçası sayılan ve Çin yazılı kaynaklarında Türkler arasında kullanımının önemine dikkat çekilen miğfer, demir gibi metallerden veya kalın köseleden yapılır, bir kısmının tepesi gerektiğinde kullanılmak üzere mızrak ucu gibi sivri olurdu. Miğferin üzerine sarık sarılır veya külah giyilirdi. Hz. Peygamber’in ‘müveşşah’ ve ‘sebûğ’ adı verilen iki miğferi vardı. Uhud Gazvesi’nde Resûl-i Ekrem’in miğferindeki halkalardan ikisi yüzüne batarak yanağını yaralamıştı. Hz. Peygamber’in Mekke’nin fethinde şehre girdiği sırada başında miğfer bulunuyordu. Eskiden beri kahramanlığın, bağımsızlığın ve gücün temsilcisi sayılan kılıç düz ve eğri olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan düzlerin iki, eğrilerin bir tarafı keskindir. Eğri kılıçların diğerlerinden daha kısa, uç bölümü geniş, kavsinin içi keskin ve gittikçe enlileşerek daha ağır bir silah görünümünde olanlarına pala denir. Düz kılıç kadar yaygın olmayan ve Ortaçağ’da İslâm kılıcı, Arap kılıcı, daha çok da Türk kılıcı adlarıyla ün kazanan eğri kılıç Yakındoğu’da ortaya çıkarak yaygınlaşmıştır. En ünlü kılıç ustaları Türkler ve İranlılar arasından çıkardı. Türklerin çeliğe su vermedeki maharetlerinden Çin kaynakları da söz eder. Medine’de kılıç yapımındaki becerisi sebebiyle Ebû Seyf (kılıççı) künyesiyle tanınan ensardan bir demirci vardı. Hicaz ve çevresinde Yahudilerden bu sanatla uğraşanların sayısı daha fazlaydı. Hz. Peygamber’in, çoğu savaşlarda ganimet olarak elde edilen ve niteliklerine yahut yapıldıkları yerlere göre adlandırılan dokuz kılıcı vardı. Bunlardan namlusundaki nakışları veya parlaklığı sebebiyle me’sûr adlı olan babasından miras kalmıştı. Topkapı Sarayı Müzesi’nde ikisi Hz. Peygamber’e, biri Hz. Dâvûd’a ve diğerleri Hulefâ-yi Râşidîn ile sahabelere izafe edilen yirmi kadar kılıç vardır. Câhiliye devrinde olduğu gibi İslâmî dönemde de ağırlık ve büyüklüğüne göre değişen çeşitli kalkanlar kullanılıyordu. Çok sayıda askerin arkasına sığınarak surlara yaklaşmak için kullandıkları büyük kalkanlara ‘el-kaf ’ denilirdi. Okçuluğuyla tanınan Ebû Talha el-Ensârî, Uhud Gazvesi’nde üç adet kalkanı olan Hz. Peygamber’i deriden kalkanıyla korudu. Benî Kurayza Yahudilerinden alınan ganimetler arasında 1500 adet küçüklü büyüklü kalkan da vardı. Müslümanlar, Kadisiye Savaşı’nda ‘hacefe’ adını verdikleri sığır derisinden yapılmış küçük kalkanları kullandılar. Fetihlerden sonra deri yerine demir ve çelikten yapılan kalkanlar edindiler. Kalkan özellikle kılıcın kullanımdan kalkmasıyla sembolik bir hale geldi ve ateşli silahların yaygınlaşmasından sonra işlevini tamamen yitirdi. Düşman hakkında bilgi edinmek veya yol güvenliğini sağlamak için keşif kolları çıkaran Hz. Peygamber bütün sefer ve savaşlarında gizlilik prensibine uyar ve hazırlıkları son derece gizli yürütürdü. Kılavuz ve casus kullanır; gerektiğinde henüz Müslüman olmayan kimselerden de yararlanırdı. Mekke’nin fethi sırasında Şekil 7.1 Topkapı Sarayı Müzesi’nde Hz. Peygamber’e nispet edilen kılıç ve kını (TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX, 406). 7. Ünite -Askerî Teşkilat 137 Suriye yönünde Batn-ı İdam’a bir askerî birlik yollaması gibi daima harekâtın hedefini gizli tutardı. Aynı şekilde bu seferde ordusuyla Merrüzzahrân’a ulaştığı gece askerlerini olduğundan daha kalabalık göstermek için çok sayıda ateş yaktırmıştı. Genellikle taarruzda bulunarak önceliği elinde tutan Hz. Peygamber teklifin karşı taraan gelmesi durumunda Câhiliye döneminde yaygın olan iki taraan birer kişinin çıkarak çarpışması demek olan mübârezeye izin vermiş, fakat kendisi böyle bir teklie bulunmamıştır. Gerek Hz. Peygamber ve gerekse Hulefâ-yi Râşidîn döneminde meşruluk gerekçesi olmayan bir savaş uygun görülmemiştir. Girilen savaşlarda keyfîlikten uzak ve temel hukuk ilkelerine bağlı kalınması için çaba harcanmış, özellikle çocuk, kadın, mabetlerinde ibadet eden din adamları ve yaşlıların öldürülmesine kesinlikle izin verilmemiştir. Ekili tarlalar ve ağaçlar başta olmak üzere yeşil alanların korunmasına özen gösterilmiştir. Katıldığı savaşları daima ilk örneği Bedir’de kurulan ve bir muhafız birliği tarafından korunan çadırından yöneten Hz. Peygamber genç ve yetenekli kumandanların yetişmesine büyük önem verirdi. Bizzat kendisi askerî harekâtlarda önderlik yaptığı gibi seriyyelerde özellikle kişisel öncelik tanıdığı genç komutanları görevlendirirdi. Dört halife devrinde başkumandanlık halifelerin görevleri arasındaydı. Ancak halifeler genellikle seferlere bizzat katılmayıp, yerlerine kumandan tayin ederek yürütmeyi benimsediler. Vilâyetlerin idaresini yürüten valilerin çoğu fetihleri gerçekleştiren kumandanlar olup emîr veya âmil adıyla anılırdı. Hâlid b. Velîd, Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Amr b. Âs, Ebû Mûsâ el-Eş’arî, Sa’d b. Ebû Vakkas, Umeyr b. Sa’d, Utbe b. Gazvân, İyâz b. Ganm gibi sahabeler hem kumandan hem de vali idiler. Kumandanların seçiminde harp sanatını iyi bilme, sağlam bir karakter ve ahlak, devlete sadakat, cesaret ve yüreklilik, azim ve sebat, süratli ve isabetli karar verme kabiliyeti, ihtiyat ve metanet, cömertlik, iyi ve düzgün konuşma şartları gözetilirdi. Hz. Peygamber’in gazve ve seriyyelerinin kaçında sıcak temas olmuştur? Kayıplar ne kadardır? Araştırınız. Ana hatlarıyla Câhiliye devrinin beşli sistemi hem Hz. Peygamber hem de Hulefâ-yi Râşidîn dönemlerinde sürdü. İslâm öncesinde sıkça uygulanan saldırıp geri çekilme yerine düzgün saar halinde çarpışma, taktik için geri çekilip tekrar saldırma ve manevraya izin veren kararlı hücum usulleri getirildi. Hz. Peygamber zamanında on askerin başına bir arîf, on arîfin üzerine bir nakib görevlendirilerek ordunun birliklere ayrılmasının ilk adımları atıldı. Hz. Peygamber dönemi uygulamalarının geliştirilerek sürdürüldüğü Hulefâ-yi Râşidîn döneminde buna bölük ve tabur sistemi eklendi. Elli askerin kumandanına halîfe, on arîfin kumandanına nakîb, kaid, kaidü’l-mie, 1000 askerin kumandanına ise emîrü’l-kürdûs denilirdi. Yaklaşık 5000 askerin kumandanın unvanı ise emîrü’t-ta’bie idi. Hz. Peygamber zamanında kadınların orduya katılarak savaşan askerlere su taşımak, yaralıları tedavi etmek gibi geri hizmetlerde çalışmaları Hulefâ-yi Râşidîn döneminde de sürdü. İlk fetihlerden itibaren tamamı Araplardan oluşan orduya mevâlî adı verilen Fars ve Kıptî kökenli Müslümanlar da alınmaya başlandı. Hz. Ömer, halifelik merkezinden uzak yeni fethedilen bölgelerde asayişi ve fetihlerin devamını sağlayabilmek için Basra, Kûfe ve Fustat gibi ordugâh şehirleri kurdurdu. Bu şehirlerle Suriye’de Şam (Dımaşk) Filistin’de Remle, Mısır’da İskenderiye gibi merkezlere çeşitli Arap kabilelerine mensup askerleri aileleriyle birlikte yerleştirilerek daimi garnizon haline getirildi. Bu şehirlere yerleştirilen Arap kabileleriyle bunlar vası1 Hz. Peygamber döneminde bu unvan sadece kumandan anlamında değil, kabile temsilcileri için de kullanılmıştır. Sonraki dönemlerde de komutan anlamında kullanımı sürmüştür. Endülüs’te kırk veya 100 kişilik birliği kumanda eden kimseye bu unvan verilirdi. 138 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tasıyla İslâmiyet’i kabul eden mevâlî daimi silah altında kabul edilen savaşcı sınıfın ana kaynağını oluşturuyordu. Ayrıca askerî kışlalarda geniş kapasiteli ahırlar inşa edildi. Hz. Ömer, 641 yılında fey (vergi) gelirlerini hak edenlere dağıtmak için Dîvânü’l-atâ adlı teşkilâtı oluşturdu. Bu arada ordunun deerleri de tutularak düzenli orduya geçişin temeli atıldı. Böylece orduyu bir kurum haline getiren ve maaşlı askerlerden düzenli bir ordu kuran Hz. Ömer, askerlerin ticaret veya ziraatla uğraşmasını yasakladı ve Ebü’d-Derdâ’yı Suriye’deki bir askerî birliğe kadılcünd tayin ederek askerî kadılık görevini de başlattı. Hz. Peygamber ve dört halife dönemindeki askerî teşkilat hakkında daha geniş bilgi için M. Z. Terzi’nin Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Askerî Teşkilat (Samsun 1990) adlı eserine başvurabilirsiniz. Emevîler Dönemi Hz. Ömer’in başlattığı askerî örgütlenmeyi oluşan yeni şartlara göre geliştiren Emevî halifeleri zorunlu askerlik sistemini getirdiler. Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-cünd askerlik işlerine tahsis edildi ve kabilelere göre kayıt sistemi sürdürüldü. Bundan dolayı Emevî ordusunun esasını, mürtezika denilen düzenli ve sürekli statüdeki muvazzaf askerler oluşturdu. Devletten düzenli maaş alan muvazzaf askerlerden hastalananların maaşları da aksatmaksızın ödenir, öldürülen veya ölenlerin hakları vârislerine intikal ederdi. Bunun yanında cihadın faziletinden istifade etmek amacıyla kendi arzularıyla cepheye gidenler de vardı ki, bunlara mütetavvia adı verilirdi. Bunlar maaş almayıp, sadece ele geçirilen ganimetten pay alırlar ve çoğu sınır boylarında inşa edilen ribâtlarda yaşardı. Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle başlayan orduda görev alan Arap olmayan unsurlara bu dönemde Berberî ve Türk asıllı Müslümanlar da eklendi. Ubeydullah b. Ziyâd’ın 674’deki Buhara seferi dönüşünde beraberinde getirdiği 2000 kişilik Türk okçu birliğini Basra’ya yerleştirmesiyle Türkler ordu saarına katıldı. Kuteybe b. Müslim’in Mâverâünnehir seferlerinde İranlılar ve Türkler, Kuzey Afrika ve Endülüs fetihlerini gerçekleştiren ordularda ise Berberîler önemli bir yekûn teşkil ediyordu. Bununla birlikte Arap olmayan askerlerin kumandanlık makamına getirilmesine çok seyrek rastlandığı Emevîlerin yıkılışına kadar ordunun esası Araplardan oluşuyordu. Emevî ordusunda kılıç, kalkan ve mızrak taşıyan piyadelere müşât veya reccâle denilirdi. Kılıç, kalkan, mızrak, savaş baltası, yay ve ok kullanan süvariler ise fürsân adını alırlardı. Okçuların mât, ne ateşi atmakla görevli askerlerin neâtûn adını aldıkları orduda istihkâmcı sınıfının yanında mühendisler de bulunurdu. Müslüman Araplar, Emevîlerden itibaren ok kullanımında İranlılar, Türkler ve Nûbeliler’den etkilendiler. Emevîler zamanında İranlılardan beşli ta’biye usulü alındı. Buna göre ordu ortada başkumandanın emrinde savaşan birlikler ‘kalbü’l-ceyş’, sağ kanat ‘meymene’, sol kanat ‘meysere’, süvarilerden oluşan öncü birlikler ‘talîa veya mukaddeme’ ve artçı birliklerden ‘sâkatü’l-ceyş’ oluşuyordu. Önceki dönemlerde geri hizmetlerde görev alan kadınların bu dönemde sefere çıkmaları yasaklandı. İslâm tarihinResim 7.2 Endülüs’te kullanılan mancınıklara bir örnek (Cengiz Tomar Arşivi) Sınır boylarında askerlerin atlarını bağlayıp nöbet tuttukları mekânlara ve buralarda inşa edilen müstahkem yapılara verilen ad. 7. Ünite -Askerî Teşkilat 139 de ilk muhafız birliği, Emevî halifelerinden Muâviye’nin çoğunluğunu Kelb kabilesinden seçtiği askerlerden oluşturduğu ‘haresü’l-halîfe’ denilen birliklerle ortaya çıktı. Emevîler döneminden itibaren fetihlerde, iç isyanların bastırılmasında, özellikle Anadolu’daki şehir ve kalelerin güvenliğini sağlamada mancınıktan faydalanıldı. Mekke, Abdullah b. Zübeyr’in hâkimiyetine son vermek için 683’de Husayn b. Nümeyr, 692’de Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî tarafından Ebûkubeys dağına kurdurulan mancınıklarla dövüldü. 127’de (744-45) Emevî Halifesi II. Mervân’ın kendisine karşı başlatılan isyanın merkezi Humus kuşatmasında şehre seksenden fazla mancınıkla taş ve gülleler atıldı. Abbasîler Dönemi Abbasîlerde askerlikle ilgili işleri yürüten Dîvânü’l-ceyş Meclisü’t-takrîr ve Meclisü’l-mukabele adıyla ikiye ayrıldı. Bunların ilki askerlerin ücretleriyle ödeme zamanlarını tespit eder, ikincisi ise askere alınanların kayıtlarını tutardı. Büveyhîler zamanında ordunun esasını teşkil eden iki etnik unsur olan Türkler ile Deylemliler için ikiye ayrılan divana Dîvânü’l-ceyşeyn denildi. Kütüklere askerlerin adlarının yanına yaşları, tanınmalarını sağlayacak fiziksel bilgiler, atlarının rengi ve nişanları da yazılırdı. Abbasî ordusunun esası ücretli düzenli ve sürekli statüdeki muvazzaf askerlerdi. Bunlar yaptıkları askerî hizmet karşılığında devlet bütçesinden maaş alırlar ve her türlü ihtiyaçları devlet tarafından karşılanırdı. Asker maaşları aylık, birkaç aylık veya yıllık devreler üzerinden ödenirdi. Kuruluş yıllarında piyadeler erzakları dışında ayda 80 dirhem, süvariler ise bu miktarın iki katını alıyordu. Bazen askerlere ödenen ücretlerde kesintiye gidildiği olduğu gibi, yüklenilen görevin durumuna göre ilave ödemeler de yapılırdı. Mesela sınır garnizonlarını tahkim ettiren Hârûnürreşîd Tarsus’ta görev yapan askerlere yıllık 10 dinar fazla ödeme yaptırmıştı. İsyanları bastırmak için gönderilen askerlere de maaşlarından ayrı bağışlarda bulunulurdu. Devletin zayıadığı dönemlerde hazine nakit darlığı çektiği için özellikle asker maaşlarını nakden ödeme yerine arazi iktâı yoluna gidiliyordu. Emevîlerden sonra da halife veya sultanların muhafız birlikleri oluşturma uygulamaları sürdü. Abbasî ordusu başşehirde bulunan ve doğrudan halifeye bağlı olarak görev yapan muhafız birlikleri, vezir, veliaht ve valiler gibi büyük devlet adamlarının emrinde görev yapan birlikler, vilâyetlerde bulunan kuvvetler, avâsım ve suğur adı verilen sınır garnizonlarındaki birlikler olmak üzere dört ana gruptan oluşuyordu. Emevîlerde olduğu gibi beşli tertibi benimseyen Abbasî ordusunda kuşatma silahlarının yapımı ve onarımıyla ilgili teknik elemanların yanında marangoz ve duvarcı gibi çeşitli zanaat erbabından oluşan istihkâm sınıfı daha da geliştirilmişti. Mancınık mühendislerinin başı emîrü’l-mancınîkıyyîn idi. Bu dönemden itibaren tıbbın gelişimine paralel olarak orduda her türlü ilaç ve tıbbî aletin bulunduğu seyyar hastahane denilebilecek birimler oluşturuldu; veterinerler görevlendirildi. Orduda cihadın faziletini anlatarak kahramanlık duygularını harekete geçiren Resim 7.3 Ortaçağ İslâm kalelerine bir örnek: Aclun Kalesi/Ürdün (Cengiz Tomar Arşivi) 140 İslam Tarihi ve Medeniyeti II ve askerlerin moral gücünü yükselten hatip, vâiz ve karîlerin yanında kahramanlık şiirleri okuyan şairlerle geçmişte savaş meydanlarındaki cesaret ve fedakârlık örneklerini anlatan kıssacılar görevlendirildi. Orduda ayrıca kâtipler, ganimetleri toplayıp taksim eden sâhibü’l-akbâzlar, elçiler, tercümanlar, İslâm’a çağıran duâtlar, süratle hareket edip kumandanlar arasında haberleşmeyi sağlayan suât adlı görevliler de bulunuyordu. Çok eski tarihlerden itibaren ordularda askerî bando olarak nitelendirilebilecek bir mûsiki takımı da bulunuyordu. Emevîler beyaz livâ (sancak) kullanırken Abbâsîler resmi kıyafetleriyle bayrak ve sancaklarda siyahı yeğlediler. Ebû Ca’fer el-Mansûr, askerler de dâhil reâyânın kalensüve adı verilen uzun başlıklar giymesini şart koşarken, Mütevekkil-Alellah askerlerin kül rengi elbise giyme ve kılıçlarını boyunlarına asma yerine bellerine bağlama uygulamasını başlattı. İslâm öncesinde Araplar savaş sırasında zil ve def çalarlardı. Emevîler bunlara davul ve kösü, Abbasîler ise zurnayı eklediler. Daha sonra boru, tabl, kös, nakkare, nefîr, debdâb, zurna ve zil gibi müzik aletlerinden oluşan bir nevbet takımı bütün İslâm ve Türk devletlerinde hükümdarlık alametlerinden biri olarak kullanılmaya başlandı. Abbasî halifeleri başlangıçta sadece kendi saray kapılarında nevbet çaldırırken kendilerine tâbi hükümdarların saraylarının önünde nevbet çaldırmalara izin vermediler. Merkezî otoritenin zayıadığı dönemlerde kendilerine tâbi hükümdarlara egemenlik haklarını tevcih ederken menşur ve sancakla birlikte davul ve kös göndermeye başladılar. Ortaçağ’da halife ve sultanlara ait muhafız birlikleri ilk defa ne zaman oluşturulmuştur? Ortaçağda Müslüman devletler ile gayri Müslim devletlerarasında sınır teşkil eden askerî maksatlarla tahkim edilmiş şehir ve kalelerin bulunduğu uç bölgelere ile geçiş noktalarına sugûr denilir. Emevîler zamanında iskân edilmeye ve müstahkem yerlere kurulmaya başlanan bu uç bölgeleri zaman içinde merkezi Maraş olan es-Sugûrü’ş-Şâmiyye ve merkezi Malatya olan es-Sugûrü’l-Cezîriyye olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu bölgelerde askerî yolların birleştiği noktalarda ve geçitlerin girişlerinde oluşturulan şehirler idarî bakımdan Suriye’deki Cündikınnesrîn’e bağlıydı. Hârûnürreşîd 786 yılından itibaren sınır şehirlerini tahkim ettirdiği gibi bunlardan bir kısmını Cündikınnesrîn’den ayırarak Avâsım adıyla müstakil bir bölge haline getirdi. Tamamen askerî teşkilata bağlanan Avâsım’ın müstahkem noktalarına savaş birlikleri yerleştirildi. Bu bağlamda Sugûr Bizans İmparatorluğu sınırlarına en yakın bölgede yer alan kale ve şehirleri, Avâsım ise bu hattın güneyindeki müstahkem kale ve şehirleri kapsıyordu. Nüfus bakımından çeşitlilik gösteren Sugûr şehirlerine özellikle Ebû Cafer el-Mansûr ile Hârûnürreşîd dönemlerinde çok sayıda Türk yerleştirildi. Sugûr ile Avâsım asırlar boyunca süren İslâm-Bizans mücadelesine sahne olan en hareketli noktalar olarak temayüz etmekteydi. Bu mücadelenin en yoğun olarak yaşandığı yaz ve kış seferlerine katılan orduların asker sayısı önemli ölçüde artmış, gönüllülerin seferlere yoğun katılımı bu artışı daha da hızlandırmıştı. Abbasîler döneminde de cihad davetine uyarak kendi istekleriyle orduya katılan, sadece ganimetten pay alan mütetavvia grubu da orduda yer alıyordu. Bu gönüllüler arasında bedevîlerin yanında köy, kasaba ve şehir halkı da vardı. Abbasî ihtilâliyle birlikte bu harekete yoğun bir şekilde katılan İranlılar hilâfet ordusunun en önemli unsuru haline geldi ve askerî kadroların büyük bir bölümü onlara teslim edildi. Araplar yönetim kadrolarıyla birlikte ordudaki etkinliklerini de kaybettiler. Abbasîlerde Türklerin askere alınmasına ikinci halife Ebû Ca’fer el2 7. Ünite -Askerî Teşkilat 141 Mansûr’dan itibaren başlandı. Hârûnürreşîd muhafız birliklerine çok güvendiği Türk asıllı askerlere daha çok yer verdi. Ancak Abbasî ordusuna Türklerin yer almasıyla ilgili asıl süreç Arap ve İranlı askerlere karşı güveni sarsılan Me’mûn döneminde başladı. Me’mûn Türk gençlerinden, kısa süre sonra yaygınlaşan memlük asker sisteminin ilk örneği sayılabilecek özel birlikler kurdu. Onun zamanında Türk kumandanların emrindeki Türklerin sayısı 8.000-10.000 civarındaydı. Annesi Türk olan Mu’tasım-Billâh’ın ordunun büyük bölümünü Türk asıllı gençlerden oluşturması ve muhafız birliklerini onlardan kurmasıyla orduda Türk nüfuzu en yüksek seviyeye ulaştı. Bu süreçte halifelerin yanı sıra sultanlar ve valiler de memlük asker edinmeye başladılar. Memlüklerden oluşturulan askerî birlikler onların arasında yetişen kumandanlar tarafından yönetilirdi. Türk kumandanların yönetim üzerinde kurduğu nüfuz Büveyhîlerin Bağdat’ı işgaline kadar devam etti. Türk birliklerinin hilâfet ordusunun saarına katılmasından sonra rütbelerde bazı değişiklikler oldu ve Türklerdeki onlu sistem esas alındı. Buna göre arîf 10 askeri, halife 50 askeri, nakib 100 askeri, kaid 1000 askeri, emîr 10.000 askeri komuta ediyordu. Abbâsîler’de kullanılan emîrü’l-ümerâ unvanı, başlangıçta yalnız askerî bir yetkiyi ifade ederken zamanla sivil idareyi de kapsayacak şekilde genişletilerek ülkenin idaresi bunlara teslim edildi. En üst rütbeli kumandanlar için kaidü’l-ceyş, reîsü’r-rüesâ, sipehsâlâr, atabekü’l-asker, atabekü’l-asâkir, mîri mîrân ve beylerbeyi unvanları kullanılıyordu. Abbasî ordusunda Türkler hakkında daha geniş bilgi için H. D. Yıldız’ın İslâmiyet ve Türkler adlı eserine başvurabilirsiniz. Abbasîler zamanında önceki devirlerde kullanılan başlıca silah, araç ve gereçlerde her hangi bir değişiklik olmadı. Emevîler döneminde başlanan sahil şehirlerinin denizden gelecek saldırılara karşı surlar ve kalelerle tahkim edilmesi Abbâsîler zamanında da sürdü. Bağdat gibi surlarla çevrili şehirlerin güvenliği için burçlara mancınıklar yerleştirildi. Mancınık, arrâde, hücum kulesi, koçbaşı ve nee bulanmış yanıcı maddeler genellikle kale muhasaralarında kullanılırdı. Dabr ve debbâbeler altına saklanan askerlerin kale surlarına yaklaşmasını sağlardı. Bunlar sayesinde düşman oklarından korunan askerler kale surlarına yaklaşarak merdivenlerle surlara tırmanırdı. Dikenli teller ise savunma silahı olarak düşman hücumunu engellemeye yarardı. Düzenli orduların kurulmasıyla birlikte askerlere diğer silahların yanında özel mızrak eğitimi de verilmeye başlandı. Abbasîler döneminde askerler halkın seyrine açık silah tâlimlerinde ve saray çevresinde yapılan törenlerde bu alandaki hünerlerini gösterirlerdi. Ortaçağda savaşlarda genel olarak ‘saldırıp geri çekilme’, merkez, sağ ve sol kanat birliklerinin yan yana, artçıların ise bunların arkasında yer aldığı ‘düz hat’, sağ ve sol kanatlar az ileride, merkez kuvvetlerin ise biraz geride yer aldığı ‘hilâl’ ve sağ ve sol kanatların hafif geride, merkez birliklerin ise ileride yer aldığı ‘eğik hat’ denilen dört ana muharebe taktiği uygulanırdı. Her bir taktiğin savaşın gelişimine göre değişik yöntemleri vardı. Endülüs Emevî Devleti, kısa süreli barış dönemleri hariç bir taraan kuzeydeki Hıristiyan İspanyol krallıklarıyla, 9. yüzyılın ortalarından itibaren de Fatımîlerle sürekli savaş halinde bulunduğundan 25.000-50.000 kişilik bir daimi orduyu hazır bulundururdu. Sefer sırasında buna çok sayıda gönüllü de katılırdı. Valiler döneminin sonuna kadar ordu Araplar ve Berberîlerden oluşurken, I. Abdurrahman 142 İslam Tarihi ve Medeniyeti II döneminden itibaren çeşitli Avrupa ülkelerinden getirtilen sakâlibe denilen kölelere de yer verildi. Ordunun düzeni ve kullanılan silahlar çağdaşları Müslüman devletlerle büyük oranda benzerdi. İktâ Uygulaması ve Askerî İktânın Yaygınlaşması Devlet başkanı veya onun adına yetki kullanan merci tarafından arazi başta olmak üzere taşınmaz mallarla maden ocağı vb. doğal kaynakların mülkiyet, işletme veya faydalanma hak veya imtiyazlarının ya da bir bölgenin vergi gelirlerinin uygun görülen kimselere tahsisine iktâ denir. Hz. Peygamber İslâmiyet’in yayılmasını hızlandırmak, fetihleri teşvik etmek ve ölü arazilerin canlandırılmasını sağlamak başta olmak üzere çeşitli sebeplerle çok sayıda kişiye iktâ vermiştir. Hz. Ömer iktâyı daha sonra Hz. Ali tarafından da benimsenen daha çok ölü arazilerin ihyasıyla sınırlı tutmuştur. Hz. Osman döneminde daha farklı bir yol izlenmiş ve benimsenen iktâ politikasıyla çok sayıda Arap kabilesinin Doğu Akdeniz sahil şeridi gibi fethedilen uç bölgelere iskânı sağlanmış, iç bölgelerde ise savaş ganimeti olarak ele geçirilen servetle ölü araziler canlandırılarak ülkenin tarıma uygun bölgelerini: ziraat alanında kalkındırmak hedeenmiştir. Hulefâ-yi Râşidîn devrinde verilen iktâları daha sonrakilerden ayıran temel özellik, bunların öncelikle ölü arazilerin ihyasına yönelik olması ve İslâm’ın yayılmasını etkileyebilecek kimselere verilmesidir. Emevîler devrine gelindiğinde iktâların fazlalaştığı görülür. Her şeyden önce iktâlar, saltanat sisteminin mantığı uyarınca öncelikle Emevî ailesinin fertlerine ve onların etrafında toplanmış olan kabile ve şahıslara verilmiştir. Abbâsîler devrinde de iktâların yine devletin siyasî öncelikleriyle bağlantılı olarak verildiği ve genellikle şehirleşmeye paralel iskân amaçlı bir politika takip edildiği görülür. Ancak iktâlar dağıtılırken her zaman olduğu gibi siyasî davranılmış ve halifelerin şahıslarına bağlı bir soylular sınıfının yetiştirilmesi hedeenmiştir. Abbasîlerin birinci döneminin sonlarına doğru askerî aristokrasinin yükselişine bağlı olarak iktâlar kumandanlara verilmeye başladı. Ancak her dönemde daima ölü arazilerin canlandırılması ilk planda tutulmuş, bunların yanında ilmî ve kültürel hayatı desteklemek amacıyla muhtelif alanda temayüz etmiş bilim ve kültür insanlarına geçimlerini sağlayacakları araziler iktâ edilmiştir. Bazı iktâlar, düşman tehditlerine karşı sınır boylarındaki şehir, köy ve ribâtlara asker ve sivil nüfus yerleştirmek amacıyla verilmiştir. IX. yüzyılda Abbasîlerin merkezinde çoğunluğu Türklerden oluşan ücretli bir ordunun bulunması ve maliye üzerinde gittikçe ağırlığını hissettirmesi iktâ sistemini derinden etkilemiştir. Bu dönemde, iktâ edilebilecek durumdaki devlet topraklarının azalması, meslekten yetişen profesyonel ordunun masraarının artması kadar baş gösteren isyanları bastırmak için hazinenin boşaltılması, bir kısım büyük memur ve komutanlara maaş ve ücret yerine ‘iktâu’l-istiğlâl’ denilen bazı arazilerin haracını toplama hak ve yetkisi tanındı. Zamanla daha da yaygınlaşan bu uygulama özellikle kumandanlara verilen iktâlardan dolayı büyük huzursuzluklara sebep oldu. Büveyhîlerin Bağdat’ı istilâsı, iktâ sisteminin tarihî seyri açısından önemlidir. Bundan sonra bazı imtiyazların hizmetlerine karşılık komutanlara tanınmasıyla askerî iktâ sistemine geçildi. Fatımîler döneminde Mısır’da yaygın olan iktâ düzeni kabile sistemiyle bağlantılı olup iktâu’l-ceyşten farklıydı. Büveyhîler tarafından başlatılan askerî iktâ sistemi Selâhaddîn Eyyûbî tarafından Mısır’a taşındı. Buna göre sultan bir bölgeyi belirli miktarda asker beslemek ve devletin savaş giderlerine katkıda bulunmakla mükellef bir emîre iktâ olarak verir, o da bundan askerlerine dirlik dağıtırdı. Bu sistem devamlı hazır asker bulundurmanın yanında topraklaDevlet tasarrufunda olan arazi ve taşınmaz malların mülkiyet, faydalanma veya işletme haklarının şahıslara devri için kullanılan terim. 7. Ünite -Askerî Teşkilat 143 rın ekilip biçilmesini de sağlardı. İktâlar Dîvânü’l-ceyş tarafından dağıtılır ve bazı askerler maaşlarını devletten nakit olarak alırlardı. Mısır’da Kurulan Devletlerin Askerî Yapısı Memlüklerin desteğini alarak Mısır’da ilk Müslüman Türk devletini kuran (868) Ahmed b. Tolun, Abbasî askerî sistemini sürdürdü. İlk defa birliklerine aldığı Sudanlı zencilerin yanında Türkler ve Araplardan oluşan ordusunun mevcudu 100.000’i aşmıştı. Komuta kademesini Türklerin oluşturduğu bu ordu başşehir Katâi’in yanı sıra Berka, İskenderiye, Şam, Halep ve Tarsus gibi garnizon şehirlerinde konuşlanıyordu. Emrindeki 8.000 memlükün desteğiyle Mısır’da iktidarı ele geçiren Muhammed b. Tuğc’un kurduğu (935) İhşîdîlerin Türk, Mağribli ve Sudanlı askerlerden meydana gelen, Mısır ve Suriye’de konuşlanan askerlerinin sayısı 400.000’e ulaşmıştı. Memlük askerlerden faydalanma İhşîdîlerden sonra da sürdü. Mısır’a hâkim olan Fatımî ordusu Rumlar, Sicilyalılar, Franklar, siyah köleler gibi çeşitli unsurlardan olup düzensiz bir durumdaydı. Mağrib ve Mısır’ı Fatımîlere kazandıran kumandan ve devlet adamı Cevher es-Sıkıllî’nin komutasındaki ordunun en büyük bölümünü Kütâmeliler oluşturuyordu. Fatımîler Suriye’ye geçip Büveyhîler ile Bizanslıların talimli ve düzenli askerleriyle karşılaşınca orduda bir düzenleme yapma ihtiyacı duydular. Bu düzenlemeyle önce Türk ve Deylemliler, 981’den itibaren de Hamdânîler ve Bekcûrîler Fatımî ordusuna katıldı. Kahire’de konuşlanan ordu mensuplarının her bir grubu kendilerine ait mahallelerde oturuyordu. Ordudaki bu çeşitlilik çatışmalara yol açıyor ve istikrarsızlığa sebep oluyordu. Müstansır-Billâh halife olunca Türk askerlerin sayısını çoğalttı. Halifenin annesinin 50.000 civarındaki köle birlikleriyle Türk askerleri arasındaki çekişme ve mücadele X. yüzyılın ortalarında ülkede siyasî anarşiye yol açmıştı. Fatımî Devleti’nin ilk dönemlerinde ordu halifenin emriyle hareket ederdi. Bedr el-Cemâlî’nin vezirliğe gelmesinden sonra ordu kumandanlığını da (emîrü’lcüyûş) üstlendi. Fatımî ordusunun idaresi Dîvânü’l-ceyş tarafından yürütülürdü. Diğer devlet memurlarının yanı sıra askerlerin ödemeleri ise Dîvânü’r-revâtib tarafından yerine getirilirdi. Bu dönemde askerî mimari hakkında fikir edinilebilecek en önemli eserler de inşa edilmiştir. Bunların en önemlileri Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından tamir ettirilen Kahire surlarıyla şehir kapılarıdır. 1091 yılında tamamlanan ve halen ayakta olan kulelerle takviyeli Bâbünnasr, Bâbülfütûh ve Bâbü Züveyle gibi kapılar Ortaçağ askerî mimarisinin en güzel örneklerindendir. Eyyûbîler dönemi boyunca Haçlı tehlikesi daima mevcut olduğundan hiçbir sultan ordu mevcudunu azaltamamış, devlet gelirlerinin çoğunu askerî amaçlar için harcamak zorunda kalmıştır. Eyyûbî ordusunda Türklerin yanında Araplar ve Kürtler de vardı ve kara ordusunun esasını iktâlı süvari birlikleri oluşturuyordu. Bunlar memlûk anlamında tavâşî ve kara gulâm olmak üzere iki kısma ayrılıyordu. Tamamı süvari olan ve genellikle Türk asıllı olan ve kendilerini yetiştiren emîre nispet edilen memlükler Eyyûbî ordusunun savaşçı sınıfını ve esas gücünü meydana getiriyordu. Eyyûbîler döneminde piyade askeri genellikle kalelerin kuşatması ve savunmasında görevlendiriliyordu. Daimi askerlerden başka ihtiyaç halinde askere çağrılan milis kuvvetleri de vardı. Savaşlara gönüllüler de katılabilirdi. Kara savaşlarında kullanılan bütün silahlar deniz savaşlarında da kullanılırdı. Ordunun silah başta olmak üzere askerler için gerekli her şeyin satıldığı bir çarşısıyla ‘zerdhâne’ denilen bir silah deposu vardı. Eyyûbîler döneminde memlûk asker sayısı sürekli arttı. Sonunda Bahrî Memlükleri Memlûk Devleti’ni kurdular. 144 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Memlük sistemi Abbâsîlerden itibaren İslâm ordularında kullanılmakla birlikte son önemli Eyyûbî sultanlarından Melik Salih Necmeddin Eyyûb çok miktarda Türk Memlük satın alarak Nil nehri üzerindeki bir adaya yerleştirdiğinden Bahrî Memlükler olarak adlandırılan grup 1250 yılından itibaren Memlük Devleti’ni kurmuş ve kendi aralarından sultan seçmişlerdi. Memlük Devleti’nde ordunun vurucu gücünü sultanlar ve emirler tarafından satın alınarak asker olarak yetiştirilen memlük birlikleri oluştururdu. Divanü’l-ceyş’e bağlı orduda çeşitli askerî sınıar mevcuttu. Sultan tarafından satın alınan memlükler (memâlîk-i sultâniyye, kapıkulu askerleri) kale’deki garnizona yerleştirilmişlerdi ve aynı zamanda sultanın muhafızıydılar. Memlük emirlerinin de kendilerine ait memlük birlikleri vardı (memâlikü’l-ümera). Bunun dışında ecnadü’l-halka adı verilen iktâlı askerler önemli bir gruptu. Tımar sahibi emirler arazilerinin büyüklüğüne göre asker beslemekle mükellei. Bunlara ilave olarak memlüklerin oğullarından oluşan (evlâdü’n-nâs) yedek askeri birlikler mevcuttu. İSLÂM DONANMASININ KURULUŞU VE GELİŞİMİ Denizciliğin çok yaygın olmadığı Arabistan’da tarih boyunca Fenikeliler, Himyerîler ve Sebeliler gibi denizci kavimler yaşadı. Bununla birlikte özellikle Orta Arabistan’ın büyük bölümünde göçebe hayat tarzını benimsemiş olan bedevîler denizcilik kültürüne oldukça uzaktılar. İlk Müslümanlar denizcilik geleneklerini İslâm öncesinde Kızıldeniz ve Basra körfezine yelken açan Araplardan öğrendiler. Hz. Peygamber’in deniz yolculuğu yaptığına dair bir bilgi yoktur. Kuran-ı Kerim ve hadislerde denize oldukça geniş yer verilir. Kur’an’da denizle ilgili kırktan fazla ayette, uzak mesafelere ulaşmaları için insanların hizmetine sunulan gemilerden, taze balık, inci ve mercan gibi deniz nimetlerinden bahsedilerek o dönemde çoğunluğunu bedevîlerin oluşturduğu ticaret veya ziraatla meşgul olan Arap toplumunun uunu genişletecek mesajlar yer alır. Hadislerde ise deniz seferlerine fikren hazırlanma, denizde gazâ konusu işlenerek buna katılma teşvik edilir. Bahriye kelimesi Arapça deniz anlamındaki bahrden türemiş olup denize ait, denizle ilgili demektir. Kelimenin askerî alandaki terim anlamını muhtemelen Hz. Peygamber’den sonraki dönemlerde kazandı. Araplar genel olarak denizciliği ifade ederken ‘el-milâha’, donanma için ise Grekçe kökenli ‘üstûl’ kavramlarını kullanıyorlardı. Müslümanlar gemi yapılan yerlere dârü’s-sınâa adını verdiler. Türkçe’ye tersane şeklinde geçen kelime Batı dillerine de ‘darsena, arsenale, arsenal’ gibi şekillerde intikal etti. Nitekim donanma kumandanı karşılığında kullanılan ‘emîrü’l-mâ’ da Avrupa dillerine amiral şeklinde geçmiştir. Donanmada ikinci derecedeki kumandanlara reis denilirdi. İslâm tarihinde denizden ilk defa Habeşistan’a hicret sırasında faydalanıldı. 630 yılı Temmuz ayında Mekke’nin limanı Şuaybe açıklarında görülen Habeşli korsanlar üzerine Alkame b. Mücezziz el-Müdlîcî kumandasında 300 kişiden oluşan bir kuvvetin gönderilmesi, İslâm denizcilik tarihinin başlangıcı olarak kabul edilebilir. Her hangi bir sıcak temasın yaşanmadığı bu olay MüsResim 7.4 Ortaçağ İslam Dünyasında kullanılan bombalar (Cengiz Tomar Arşivi) 7. Ünite -Askerî Teşkilat 145 lümanların kumandaları altında erken dönemden itibaren deniz taşıma araçlarının varlığına delalet etmektedir. Ayrıca Mekke müşriklerinin Müslümanların Medine ve çevresinde kervan yollarını kesmeleri sebebiyle daha uzun olmasına rağmen deniz yolunu tercih etmeleri, deniz yolculuğunda deniz suyu ile abdest alınabileceğine izin verilmesi ve Hz. Osman başta olmak üzere ashaptan bazılarının gemi sahibi ve deniz ticareti yaptıklarına dair bilgiler de bu hususu teyit etmektedir. Alkame b. Mücezziz’in seferi istisna edilirse ilk deniz akınları ve donanma oluşturulması çabaları Hz. Ömer zamanında başladı. Bu dönemde gerçekleştirilen fetihler sonunda Müslümanlar Doğu Akdeniz sahillerinin büyük bir bölümünü fethettiler. Fethedilen Suriye ve Mısır’ın askerî bakımdan korunması, Akdeniz ticaretinin devam ettirilmesi ve Bizans’la mücadele edebilmek için güçlü bir donanma kurulması gerekiyordu. Aslında Mısır ve Suriye’nin Akdeniz sahillerindeki tersanelerinin ele geçirilmiş olması ihtiyaç duyulan donanmanın meydana getirilmesi için kullanıma hazırdı. Eskiden beri burada denizci bir halk vardı ve gerekli personel kolaylıkla sağlanabilirdi. Önceleri denizciliğe kuşku ile bakan Müslümanlar çok geçmeden gözlerini denize çevirdiler. Bizans’ın denizdeki üstünlüğü devam ettiği sürece Mısır ve Suriye’deki hâkimiyetlerinin tehdit altında olduğunu anladılar. 639 yılında Suriye valiliğine tayin edilen Muâviye b. Ebû Süfyan Bizans’a karşı mücadelenin donanmanın desteği olmadan yürütülemeyeceğini sezdi. Hz. Ömer’e yazdığı Akdeniz’e açılma izni isteyen mektubunda sahillerin durumunu anlattı ve zenginlik içinde bulunan adaların fethinin büyük bir cazibe taşıdığını vurguladı. Benzer bir istek Doğu Akdeniz’i Bizanslılar kontrol altında tuttukları sürece özellikle Mısır’ın ani saldırılarla karşılaşma tehdidi altında bulunduğunu gören Mısır fatihi ve valisi Amr b. Âs’dan geldi. Hz. Ömer Müslümanların özellikle Rumlara ve Frenklere göre henüz denize açılabilecek bilgi, beceri ve tecrübeye sahip olmadığı kanaatindeydi. Muâviye’den kaleleri tamir ettirmesini, buralara asker yerleştirmesini, gözetleme kuleleri yaptırıp nöbetçi koydurmasını ve geceleri buraların fenerlerle aydınlatılmasını istedi. Amr’a da Müslümanları deniz savaşlarından uzak tutmasını emretti. Bununla beraber Hz. Ömer sivil ve ekonomik amaçlarla denizden faydalanmada bir mahzur görmedi. Mısır’dan elde edilen haraç gelirlerinin Kızıldeniz yoluyla Medine’nin Câr Limanı’na, oradan da Medine’ye sevkedilmesine izin verdi. Amr’ın Akdeniz’i Kızıldeniz’e kanalla bağlama teşebbüsüne ise Haremeyn’i düşman donanmasına açık hale getireceği için karşı çıktı. Bundan dolayı Müslüman Araplar başlangıçta Akdeniz’de Bizans’a karşı her hangi bir deniz harekâtına girişmeyi düşünmediler. Akdeniz’e kıyısı olan sahil bölgelerindeki egemenliklerini daha ziyade savunma tedbirleriyle korumayı benimsediler. Bununla birlikte donanmayı güçlendirmek için çeşitli tedbirler aldılar. Mısır ve Suriye’de var olan gemi sanayi devam ettirilerek geliştirildi. Sadece buralara Müslüman idareciler tayin edilerek Grek ve Kıptî marangoz ve işçilerin tecrübelerinden yararlanıldı. İslam tarihinde ilk gemiler fethedilen ve denize kıyısı olan Suriye, Mısır sahil kentlerinde ve Nil nehrindeki Ravza Adası’nda inşa edildi. Gemilerin önemli bir kısmı İskenderiye, küçük çaplı olanları ise Sur, Akka ve Trablusşam tersanelerinde yapılıyordu. Bir zamanlar dünyanın en büyük birkaç şehrinden biri olan İskenderiye’de Müslümanlar fethettiklerinde dönemin en büyük tersanesi vardı. Bizans döneminde Akdeniz’in en canlı pazarlarından biri olan şehirde en gelişmiş sanayi gemi yapımıydı. Bununla birlikte gemi malzemesinin neredeyse tamamına yakını Mısır dışından Lübnan, Suriye, Yemen, Güney Anadolu ve Orta Afrika’dan sağlanıyordu. 146 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Hulefâ-yi Râşidîn döneminde donanma oluşturulması niçin gerekmiştir? Doğu Akdeniz’de Bizans’a üstünlük sağlamak, Anadolu’daki seferleri sürdürmek isteyen ve İslâm donanmasının oluşturulmasıyla ilgili sürekli bir çaba içerisinde olan Muâviye Hz. Osman döneminde de Kıbrıs’a sefer konusundaki ısrarını sürdürdü. Muâviye’nin ısrarında Bizans’ın Hz. Ömer döneminde kaybettiği toprakları geri almak istemesi ve özellikle Mısır sahil kentlerinde meydana gelen gelişmeler etkili olmuştu. Halifeliğinin ilk yıllarında Muâviye’nin denize açılma isteğini Hz. Ömer gibi kabul etmeyen Hz. Osman 27 (647-648) yılında Kıbrıs’a sefer konusunda ikna edildi. Sahillerin askerî bakımdan takviye edilmesi, Muâviye’nin yanına eşini de alması ve kimseyi sefere zorlamaması ileri sürülen şartlar arasındaydı. 28 (648-649) yılında çok sayıda gemi İskenderiye ve Akkâ’dan denize açıldı. Kıbrıs barış yoluyla fethedilerek yıllık 7200 altın vergiye bağlandı. Hz. Peygamber’in deniz seferiyle ilgili müjdesini duyan Ümmü Harâm da bu seferde bulundu ve çıkarma sırasında atından düşerek şehit oldu. Kıbrıs’ın fethinden sonra Müslümanlar Mısır ve Suriye’deki üslerden deniz seferleri düzenlemeye başladılar. Alınan tedbirler ve izlenen strateji kısa sürede sonuç verdi. Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın kumandası altında yaklaşık 300 gemilik İslâm donanması Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında Herakleios’un oğlu II. Kostans’ın kumandasındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanmasını büyük bir yenilgiye uğrattı. Gemilerin çokluğu sebebiyle gemi direkleri anlamında Zâtü’s-savârî adıyla anılan ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdiren bu savaş Müslümanların ilk büyük deniz zaferidir. Böylece Bizans’a üstün gelecek donanmayı oluşturan Müslümanlara İstanbul yolu açıldı. Ortaçağ’da iç denizlere ve gemilerin çalışmasına uygun nehirlere sahip olan İslâm dünyasında çok sayıda tersane vardı. Bir kısmı eskilerin çalışır hâle getirilmesi, bir kısmı da yeniden yapılan bu tersanelerde çeşitli büyüklükte savaş gemileri yanında yük ve yolcu gemileri de yapılıyordu. Kızıldeniz’den daha yoğun bir trafiğe sahip olan Nil’den başka Dicle ve Fırat gibi nehirlerde gemiler çalışırdı. Gemilerin işlevlerine göre adları vardı. Atların binip inebilmesi için yapılmış özel kapaklı, bölmeli nakil gemileri süvarisi ve teçhizatıyla birlikte kırk kadar at taşıyabiliyorlardı. Ayrıca erzak veya eşya taşıyan, çok sığ yerlere sokulabilen küçük gemiler de vardı. Özellikle Fatımî ve Endülüs donanmalarında hafif ve seri gemiler çok geliştirilmişti. Muhtelif katlardan oluşan özellikle asker taşımak üzere yapılan ve yelkenlerinin sayısı kırka kadar ulaşabilen gemilerin kapasitesi 700 askere kadar çıkabiliyordu. Mancınık ve arrâde taşıyan ve üzerinde savunma amaçlı burçlar bulunan uzun savaş gemileri 140 kürekliydi. Düşman donanmasını yakmak üzere ne gibi yanıcı maddeler taşıyan 100 kürekli gemiler aynı zamanda resmî ve özel törenlerde gösteri yaparlardı. Eyyûbîler dönemiyle birlikte ticaret gemilerini koruyan savaş gemileri de denize açılmaya başladı. Gemilerde kullanılan savaş alet ve edevatı olarak zırhlar, miğferler, deri ve demirden yapılmış kalkanlar, kargı, zemberek, yaylar, çengel, kancalar, mancınık ve arrâdeler sayılabilir. Bunların dışında gemi direklerinin üst kısmında bulunan ve ‘tabut’ denilen bölmede savaş sırasında düşman üzerine fırlatılmak üzere taşlar, çömlek içinde ne, düşmanın hareket kabiliyetini azaltmak gayesiyle sabun tozu, korku ve panik yaratmak için yılan-akrep gibi hayvanlar da saklanırdı. Emevîler Döneminde Donanma Muâviye halife olunca denizciliğe daha çok önem verdi. Kaynaklarda Muâviye’nin İskenderiye ve bütün sahil şehirlerinde gemiler hazırlattığı ve İstanbul kuşatmasında biner süvari taşıyan 300 büyük gemi, 5000 kadar da yüzer kişi taşıyan ha3 Kocası Ubâde b. Sâmit ile birlikte Kıbrıs seferine katılan hanım sahabi karaya çıkıldığında bugün türbesinin bulunduğu yerde attan düşerek şehit oldu. Halk arasında Hala Sultan olarak Larnaka’daki türbesi Kıbrıs’taki önemli ziyaret yerlerindendir. 7. Ünite -Askerî Teşkilat 147 reket kabiliyeti yüksek hafif gemilerin bulunduğu kaydedilir. Bu rakamlar biraz abartılı olsa da Emevîlerin ilk döneminde İslam donanmasındaki gemi sayısının 1700’e ulaştığı bilinmektedir. 669 yılında İstanbul’u kuşatan Müslümanlar bir netice alamadılarsa da, Bizans başkentine deniz yoluyla ulaşabileceklerini gösterdiler. İslâm kaynaklarında dört, Bizans kaynaklarında ise yedi yıl sürdüğü ileri sürülen ikinci İstanbul kuşatması 679 yılında sona erdi. Birinci kuşatmaya göre daha hazırlıklı olan Bizanslılar İslâm donanmasına Grek ateşi adı verilen silahla büyük hasar verdirdiler. Muâviye’nin ölümünden sonra iç mücadeleler sebebiyle İslâm donanması geriledi. Kökeni konusunda farklı görüşler olan barut kelimesi Farsçaya ve bazı Balkan dillerine Türkçeden geçti. İlk defa Çinlilerin bulduğu tahmin edilen barutun insan toplulukları üzerindeki etkisi büyük oldu. Silah endüstrisinin gelişmesi, çok değişik büyüklük ve ağırlıkta silahların kullanılmaya başlanması, siyasî tarih kadar devletlerin iktisadî yapısına, hatta hukuk kavramlarına da tesir etti. Müslümanların Avrupa’dan önce tanıştığı barutun kullanılması özellikle Haçlı seferlerinden sonra gelişim gösterdi. Doğu ile Batı dünyasının birbirini tanımasında önemli rol üstlenen bu seferler esnasında İslâm dünyasında yaygın olan barut, kale kuşatmalarında hem kuşatan hem de kuşatılanların büyük ölçüde işine yaradı. Batı dünyası bu patlayıcı maddenin gücünü İspanya’daki Endülüs Emevî Devleti aracılığı ile öğrendi. Donanmanın önemini iyi bilen Emevi halifesi Abdülmelik, Afrika Valisi Musa b. Nusayr’a Mısırlı 1000 gemi ustasını göndererek bir deniz üssü kurmasını emretti. Musa daha kolay müdafaa edilen Tunus gölü kıyısında Tunus şehriyle tersanesini kurdu. Burada yapılan 100 savaş gemisinin 704’te Emevî donanmasına katılmasıyla Akdeniz’de Mısır ve Suriye’den sonra üçüncü bir deniz gücü merkezi oluştu. Artık Akdeniz’de daha çok görülen İslâm donanması sayesinde Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethi tamamlandı. 717 yılında Süleyman b. Abdülmelik zamanında Ömer b. Hübeyre kumandasındaki İslâm donanması ile Mesleme b. Abdülmelik kumandasındaki kara ordusu İstanbul’u kuşattı. Fakat bu kuşatmada başarılı olamadı. Bizans kaynaklarında İslâm donanmasında 1800 geminin olduğu kaydedilir. Süleyman b. Abdülmelik’ten sonraki Emevî halifeleri donanmayı ihmal ettiler. Bununla beraber Doğu Akdeniz’de iki tarafın deniz gücü birbirine yakın olmakla beraber Orta ve Batı Akdeniz’de Müslüman donanması daha üstündü. Ortaçağ’da donanma ve denizcilik hakkında J. H. Pryor’in Akdeniz’de Coğrafya, Teknoloji ve Savaş Araplar, Bizanslılar, Batılılar ve Türkler, (İstanbul 2004) adlı eserine başvurabilirsiniz. Abbasîler Döneminde Donanma Abbasîler ilk dönemlerinde denizciliğe önem vermediklerinden İslâm donanması bir duraklama dönemine girdi ve Bizanslılar Akdeniz’de üstünlüğü ele geçirdiler. Bizans ve Akdeniz siyasetinin ihmal edilmesi ve Endülüs Emevî Devleti’nin kurulması gibi çeşitli sebepler bunda temel etkendi. Abbasîler, Bizans’a karşı deniz savaşı yapmamayı esas alan bir politika izlemekle birlikte İskenderiye donanmasına önem verdiler ve ondan İfrîkıye ve Mağrib’deki isyanları bastırmak için yararlandılar. Hârûnürreşîd devrinde Doğu Akdeniz donanması güçlendiyse de, bu kalıcı bir üstünlüğe dönüşmedi. 868’de Fustat ve çevresine vali tayin edilen Ahmed b. Tolun, İskenderiye’yi de yönetimi altına aldıktan (870) sonra sahilleri korumak için Savaş silahı olarak kullanılan yanıcı, yakıcı ve patlayıcı bir madde olup daha çok Bizanslılarca kullanıldığı için âteş-i Rumî veya Grejuva ateşi adıyla ünlüdür. Su üzerinde de yanabilme özelliğinden dolayı âteş-i bahrî adıyla da anılır. 148 İslam Tarihi ve Medeniyeti II güçlü bir donanma kurmaya çalıştı. Bugün de ayakta olan Akkâ Kalesi’ni ve Akkâ Limanı’nı inşa ettirerek Yafa ve İskenderiye’de hisarlar yaptırdı. Bundan sonraki süreçte Ravza adası, Akkâ, Dimyat ve İskenderiye’de bulunan tersaneler yeniden işler hâle geldi; savaş ve ticaret gemilerinin büyük çoğunluğu burada inşa edilmeye başlandı. Emevîler ve Abbasîler döneminde İstanbul kaç defa kuşatılmıştır? Araştırınız. Abbasîlerden ayrı olarak İdrîsîlerin Fas’ta (788), Ağlebîlerin Tunus’ta (800) birer denizci devlet olarak bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra, İslâm donanmasını Akdeniz’de temsil etmeye başlandı. Endülüs’ten sürülen 10.000 kadar denizci bir süre İskenderiye’de kaldıktan sonra 827’de reisleri Ebû Hafs el-Bellûtî kumandasında kırk parça gemiyle Girit’e gelerek adayı fethettiler. Kandiye şehrini kurarak bir tersane inşa ettiler. Ağlebîler de Sicilya’nın fethini tamamladılar (902). Stratejik bakımdan önemli bu iki adanın fethi Akdeniz’de Müslümanların üstünlüğü ele geçirmelerine yol açtı. Bundan sonra Müslümanlar yaklaşık bir buçuk asır boyunca Ege denizini kontrol altında tutarak Bizans deniz gücünü etkisiz hale getirdiler. Sicilya’dan yaklaşık iki buçuk asır boyunca İtalya, Batı Yunan adaları, Sardunya ve Korsika adalarına akınlar yaptılar; Bizans’ın en etkili silahı olan Grek ateşini kullanmaya başladılar. Hâkim oldukları Palermo ve Messina’da tersaneler kurdular. 844 ve 858 yıllarındaki Viking akınlarından sonra donanmaya önem veren Endülüs Emevîleri özellikle III. Abdurrahman döneminde (912-961) düzenli bir deniz gücüne sahip oldular. Bu donanma sayesinde Kuzey Afrika’da Fatımî hâkimiyeti zayıatıldı ve bazı sahil şehirleri Endülüs Emevî Devleti’ne bağlandı. Bu devletin yıkılmasından sonra Endülüs Müslümanları Hıristiyanlara karşı Murâbıtlar Devleti’nin hükümdarı Yusuf b. Tâşfîn’den yardım istediler. Özel bir donanması olmayan Yusuf yük ve yolcu gemileriyle buraya asker çıkardı. XII. yüzyıl başlarında Barselona ve Fransa’dan gelen 500 kıtadan oluşan birleşik donanmaya karşı Balear adalarından yardım istenince Ali b. Yusuf b. Tâşfîn’in 300 gemiden oluşan bir donanmayı çok kısa sürede hazırlayıp göndermesi, Murâbıtların kısa zamanda denizcilikte ilerlediklerini göstermektedir. Selâhaddin’in ve Hıristiyan krallıklar arasındaki ihtilaarda Navarra Kralı Sancho’nun kendilerinden yardım istemesi Muvahhidlerin de donanmaya önem verdiklerini göstermektedir. Muvahhidler Sebte ve Tanca’yı aldıktan sonra bu iki şehirdeki tersanelerden ve Endülüslü denizcilerden yararlanarak kuvvetli bir donanma kurdular. Endülüs’e geçtikten sonra donanmaya daha da önem vermeleriyle dış ticaret de gelişti. İbn Haldun, Muvahhidlerin donanmayı o zamana kadar bilinen en mükemmel duruma getirdikleri görüşündedir. Fatımî Devleti’nin kurulması, Akdeniz’de kuvvet dengelerini değiştirebilecek önemli bir gelişme oldu. Kara birlikleri her ne kadar Mısır sınırları dışına çıkmadıysa da donanması Akdeniz’de önemli rol üstlenen Fatımîlerin Kızıldeniz’de de küçük bir donanmaları vardı. Bu sayede uzun müddet Hicaz ve Yemen’i kontrol altında tuttular. Fatımîler liman şehirleri ve donanma için ayrı divanlar kurdular. Limanlarla ilgili divana Dîvânü’s-sügur, donanma ile ilgili divana Dîvânü’l-cihâd veya Dîvânü’l-amâir deniliyordu. İlk omurgalı gemi inşaatını geliştiren Fatımîlerin son zamanlarında marangoz, demirci, kalafatçı gibi tersanede çalışanlar dışında 10.000 kadar denizci divana kayıtlıydı. Mısır’da Maks ve Ravza adasında olmak üzere iki tersane kuran Fatımîler Mehdiye ve Sûse donanmasının yeniden inşa ettiler. Fustat, İskenderiye ve Dimyat’taki tersaneleri canlandırdılar. Ayrıca bu dönemde Akdeniz kıyısındaki Reşîd, Beyrut, Trablus, Sûr, Akkâ, Askalân gibi sahil 4 7. Ünite -Askerî Teşkilat 149 şehirlerindeki tersaneler aktif hale getirdiler. Denizcilik alanındaki bu gelişmeler Akdeniz’de o zamana kadar mevcut olan Sünnî kuvvetlere düşman bir donanma gücünü ortaya çıkardı. Akdeniz’in tamamına hâkim olmak isteyen Fatımîler Ağlebîleri ortadan kaldırdıkları gibi Endülüs Emevîleri ve Doğu Akdeniz’deki Müslüman deniz güçleriyle rekabete giriştiler. Kuzey Afrika’daki Endülüs Emevî nüfuzunu kırmaya çalıştılar. Oluşturdukları donanma sayesinde Sûr, Trablus, Askalân gibi şehirleri Haçlılara karşı uzun müddet ellerinde tuttular. Fatımîler’in son dönemlerinde bu donanma iyice zayıayarak on savaş gemisine kadar düştü. Bu sebeple Eyyûbîler Fatımîler’den çok zayıf bir deniz gücü devraldılar. Kara ordusunun yanında donanmaya da büyük önem veren Selâhaddîn Eyyûbî Mısır’a hâkim olmanın deniz gücünden geçtiğini biliyordu. Tersanede kullanılan malzemeden sadece sint ağaçları ülkede mevcuttu. Sint ağaçlarını devlet tekeline alıp donanmaya tahsis eden Selâhaddin, Kahire, İskenderiye ve Dimyat’taki tersaneleri yeniden işler hale getirdi. İtalyan şehir devletleriyle yaptığı ticaret anlaşmalarında ülkesindeki tersanelere demir, zi ve kereste sağlamalarını şart koştu. Personeline gazi denilen donanmaya vakıar, akarlar tahsis ederek 572’de (1176- 1177) donanma ile ilgilenecek olan Dîvânü’l-üstûl’ü kurdu. Bundan beş yıl sonra bir ferman çıkarıp valilere donanma kumandanının isteklerini yerine getirmelerini emretti. Donanma kumandanından sıkça denize açılıp Akdeniz adalarına gazâ yapmasını istedi. Eyyûbî donanması 1187’deki Filistin’in fethinde de deniz emniyetini sağladı. Selâhaddin ile Haçlılar arasında Akkâ önünde iki yıla yakın süren şiddetli savaşlar oldu. Haçlıların bir dereceye kadar başarılı olmasının asıl sebebi donanma desteği ve dinç kuvvetlerle savaşmalarıydı. Selâhaddin, Haçlıların elindeki Suriye limanlarının denizle irtibatını kesmek için Muvahhidler’den donanma yardımı istemiş, fakat destek alamamıştı. Selâhaddin’in ölümü ve onu takip eden iç karışıklıklar donanmanın ihmalini beraberinde getirdi. Zayıamış bir donanma devralan Memlüklerin ilk yıllarında Dîvânü’l-üstûl ilga edildi. Memlük sultanı I. Baybars kara ordusu kadar donanmaya da önem vermiş, İskenderiye ve dimyat tersanelerinde bir donanma inşa ettirmişti. Baybars’ın Kıbrıs’a gönderdiği bu donanma tahrip olunca yeni bir donanma kuruldu. Memlük donanması 1302 yılında Suriye sahilinde Haçlılar elindeki son kale olan Arvad adasını fethetti. Sultan Barsbay’ın donanması art arda yaptığı seferlerle 1426 yılında Kıbrıs’ı fethetmeyi başarmıştır. Memlüklerin Kızıldeniz’de bulunan donanması özellikle Kansu Gavri döneminde Portekizliler’e karşı mücadele vermiştir. Onun gönderdiği donanma Hindistan yakınlarında Portekiz donanmasını mağlup etmeyi başardı. Memlükler Portekiz donanmasıyla rekabet edebilmek için Osmanlılar’dan da yardım aldılar. Resim 7.5 Ortaçağ İslam ordularında Süvari tasviri (Cengiz Tomar Arşivi) 150 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet Askerî teşkilatın oluşum sürecini tanımlayabilemek İslâm öncesinde Arabistan’da Roma ve Sâsânî imparatorluklarıyla mukayese edilebilecek veya günümüzdeki anlamda bir devlet yapılanması olmadığından düzenli ve sürekli bir askerî güç yoktu. Hz. Peygamber devrinde de askerî kurumlar oluşmadı. İlk yıllarda savaş yapmak gerektiğinde Hz. Peygamber Müslümanlara çağrıda bulunur, onlar da silâh, yiyecek ve bineklerini alarak gönüllü olarak orduya katılırlardı. Bu uygulama Hz. Ebubekir devrinde de devam etti. İlk defa düzenli ve sürekli orduya geçişin adımı Hz. Ömer zamanında atıldı. Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-ceyş’e bağlı düzenli ordular kuruldu ve devletten maaş alan bu sınıfa mürtezika denildi. İlk Müslüman devletlerdeki askerî kurumlar hakkında bilgi sahibi olabilmek İslâm öncesinde Arabistan’da askerî kurumlar oluşmamıştı. Hz. Peygamber’in Medine döneminde gerçekleştirdiği bir dizi askerî harekât ve savaş askerî kurumların ortaya çıkmasının öncüsü oldu. Müslüman Arap ordusunun nüvesi Hz. Peygamber tarafından oluşturuldu. Hz. Peygamber zamanında on askerin başına bir arîf, on arîfin üzerine bir nakib görevlendirilerek ordunun birliklere ayrılmasının ilk adımları atıldı ve Hulefâ-yi Râşidîn döneminde buna bölük ve tabur sistemi eklendi. Hz. Ömer ordunun deerlerini tutturarak düzenli orduya geçişin temelini attı. Halifelik merkezinden uzak yeni fethedilen bölgelerde asayişi ve fetihlerin devamını sağlayabilmek için Basra, Kûfe ve Fustat gibi ordugâh şehirlerini kurdurdu. Hz. Ömer’in başlattığı askerî örgütlenmeyi oluşan yeni şartlara göre geliştiren Emevî halifeleri zorunlu askerlik sistemini getirdiler. Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-cünd askerlik işlerine tahsis edildi ve kabilelere göre kayıt sistemi devam ettirildi. Emevîler’den sonra kurulan Müslüman hanedanlarda halife veya sultanlar muhafız birlikleri oluşturdular. Abbasîlerde askerlikle ilgili işleri yürüten Dîvânü’l-ceyş Meclisü’t-takrîr ve Meclisü’l-mukabele adıyla ikiye ayrıldı. Bunların ilkinde askerlerin ücretleri ve ödeme zamanları tespit ediliyor, ikincisinde ise askere alınanların kayıtları tutuluyordu. Abbasîler döneminde Türklerin orduya katılmalarını anlatabilmek Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle başlayan orduda görev alan Arap olmayan unsurlara Emevîler döneminde Türkler eklendi. Abbasîlerde Türklerin askere alınmasına ikinci halife Ebû Ca’fer el-Mansûr’dan itibaren başlandı. Hârûnürreşîd’in muhafız birliklerine çok güvendiği Türk asıllı askerlere daha çok yer verdi. Ancak Abbasî ordusuna Türklerin yer almasıyla ilgili asıl süreç Arap ve İranlı askerlere karşı güveni sarsılan Me’mûn döneminde başladı. Me’mûn zamanında Türk kumandanların emrindeki Türklerin sayısı 8.000-10.000 civarındaydı. Annesi Türk olan Mu’tasım-Billâh’ın ordunun büyük bölümünü Türk asıllı askerlerden oluşturması ve muhafız birliklerini onlardan kurmasıyla orduda Türk nüfuzu en yüksek seviyesine ulaştı. Türk kumandanların yönetim üzerinde kurduğu nüfuz Büveyhîlerin Bağdat’ı işgaline kadar devam etti. Türk birliklerinin hilâfet ordusunun saarına katılmasından sonra rütbelerde bazı değişiklikler oldu. İslâm donanmasının oluşum süreci hakkında bilgi sahibi olabilmek Arabistan’da denizcilik çok yaygın değildi. Kuran-ı Kerim ve hadislerde denize oldukça geniş yer verilir. İlk deniz akınları ve donanma oluşturulması çabaları Hz. Ömer zamanında başladı. Fethedilen Suriye ve Mısır’ın askerî bakımdan korunması, Akdeniz ticaretinin devam ettirilmesi ve Bizans’la mücadele edebilmek için güçlü bir donanma kurulması gerekiyordu. Müslümanların özellikle Rumlara ve Frenklere göre henüz denize açılabilecek bilgi, beceri ve tecrübeye sahip olmadığı kanaatinde olan Hz. Ömer sivil ve ekonomik amaçlarla denizden faydalanmada bir mahzur görmedi. Başlangıçta Bizans’a karşı her hangi bir deniz harekâtına girişmeyi düşünmeyen Müslüman Araplar Akdeniz’e kıyısı olan sahil bölgelerindeki egemenliklerini daha ziyade savunma tedbirleriyle korumayı benimsediler. Mısır ve Suriye’de var olan gemi sanayi devam ettirilerek geliştirildi. Doğu Akdeniz’de Bizans’a üstünlük sağlamak, Anadolu’daki seferleri sürdürmek isteyen ve İslâm donanmasının oluşturulmasıyla ilgili sürekli bir çaba içerisinde olan Muâviye Hz. Osman döneminde Kıbrıs’a sefer düzenleyerek burayı fethetti. Alınan tedbirler ve izlenen strateji kısa sürede sonuç verdi. Zâtü’s-savârî zaferiyle Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdirildi. Böylece Bizans’a üstün gelecek donanmayı oluşturan Müslümanlara İstanbul yolu açıldı. 1 2 3 4 7. Ünite - Askerî Teşkilat 151 Kendimizi Sınayalım 1. Ortaçağda askerlik işleriyle ilgilenen divan aşağıdakilerden hangisidir? a. Dîvanülinşâ b. Dîvanülceyş c. Dîvanülmâl d. Dîvanürresâil e. Dîvanülharaç 2. Ortaçağ İslâm dünyasında daimi statüdeki askerlere ne ad verilir? a. Mevâlî b. Müşât c. Mürtezika d. Reccâle e. Mütetavvia 3. Ortaçağ İslâm dünyasında ilk defa düzenli ordu kurulması adımını aşağıdakilerden hangisi atmıştır? a. Hz. Ebû Bekir b. Hz. Osman c. Hz. Ali d. Muâviye b. Ebû Süfyân e. Hz. Ömer 4. İlk deniz seferinin kimin zamanında yapıldğı ve hangi adanın fethedildiğiaşağıdakilerden hangisinde sırasıyla ve birlikte verilmiştir? a. Muaviye b. Ebû Süfyan, Rodos b. Hz. Ömer, Kıbrıs c. Hz. Ali, Sicilya d. Hz. Osman, Kıbrıs e. Hz. Ebû Bekir, Girit 5. Hz. Peygamber’in bizzat kumanda ettiği son gazve aşağıdakilerden hangisidir? a. Veddân b. Mekke c. Uhud d. Bedir e. Tebük 6. Abbasî ordusunda Türkler ilk defa aşağıdakilerden hangisi hangi halife zamanında yer almaya başlamışlardır? a. Seâh b. Hârûnürreşîd c. Mehdî d. Mansûr e. Mu’tasım 7. Aşağıdakilerden hangisi zırhlı aracın ilk örneği sayılabilir? a. Debbâbe b. Müveşşah c. Miğfer d. Fiddâ e. Beyzâ 8. Askerî iktâ sistemini aşağıdakilerden hangisi başlamıştır? a. Selçuklular b. Büveyhîler c. Fatımîler d. Emevîler e. Eyyûbîler 9. Ortaçağda kılıç yapımıyla ünlü olan millet aşağıdakilerden hangisidir? a. Berberîler b. Yahudiler c. Çinliler d. Mısırlılar e. Türkler 10. Ortaçağda en büyük tersane aşağıdakilerden hangisinde kurulmuştu? a. Bağdat b. Şam c. İskenderiye d. Kurtuba e. Cidde 152 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse “Emevîler Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 3. e Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse “İslâm Donamasının Kuruluşu ve Gelişimi “ konusunu yeniden okuyunuz. 5. e Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 6. d Yanıtınız doğru değilse “Abbasîler Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 8. b Yanıtınız doğru değilse “Mısır’da Kurulan Devletlerin Askerî Yapısı” konusunu yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. 10. c Yanıtınız doğru değilse “İslâm Donamasının Kuruluşu ve Gelişimi “ konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Hz. Peygamber büyük bir beceriyle uyguladığı savaş stratejisiyle düşmana daima sürpriz yapmış, büyük harekâtların altısında, küçüklerin dokuzunda düşmanı tamamen hazırlıksız yakalamıştır. Bundan dolayı askerî seferlerinin sadece üçte birinde savaş olmuştur. Seriyyelerin otuz ikisinde düşman tamamen sürprizle karşılaşıp direnememiş, yalnız dokuzunda küçük çaplı çatışmalar, Mûte’de ise savaş meydana gelmiştir. Savaş stratejisinde insan ve mal kaybının en alt düzeyde tutulmasını benimseyen Hz. Peygamber, harekâtlarda silahlı çatışma olmaması için özel önlemler almış, anlaşmazlığın savaş yapılmadan çözümü için büyük çaba göstermiştir. Hz. Peygamber döneminde gazvelerde Müslümanların kaybı kaynaklardaki farklı bilgilere göre en çok 147, düşmanın kaybı ise 288’dir. Seriyyeler için farklı rakamlar verilse de savaşlarla birlikte her iki tarafın toplam kaybı 1000 civarında bir rakama ancak ulaşabilmektedir. Sıra Sizde 2 Emevîler ve onlardan sonra kurulan Müslüman hanedanlarda halife veya sultanlar ‘haresü’l-halife’ denilen muhafız birlikleri oluşturdular. Bu birlikler Abbasîler zamanında başkentte bulunur ve doğrudan halifeye bağlı görev yapardı. Bu dönemde özellikle Arap olmayan unsurların nüfuz ve hâkimiyeti döneminde muhafız kıtaları getirildikleri ülke veya bölgelere göre adlandırılan birliklerden oluşuyordu. Hassa ordusu da denilebilecek bu birlikler koruma görevi yanında resmî kabullerde de görevlendirilirdi. Sıra Sizde 3 Hulefâ-yi Râşidîn döneminde gerçekleştirilen fetihler sonunda Müslümanlar Doğu Akdeniz sahillerinin büyük bir bölümünü fethettiler. Fethedilen Suriye ve Mısır sahillerini Bizans saldırılarından korumanın, denizden gelebilecek düşman saldırılarına cevap vermenin, Anadolu’daki kara seferlerini güvenlik içerisinde sürdürebilmenin, fetihlerin kalıcı olmasının sağlanmasının ve nihai hedef olan İstanbul’un fethinin yolu güçlü bir donanma oluşturmaktan geçiyordu. Suriye ve Mısır’ın askerî bakımdan korunması kadar, Akdeniz ticaretinin devam ettirilmesine olan ihtiyaç da güçlü bir donanma kurulmasını gerektiriyordu. 7. Ünite - Askerî Teşkilat 153 Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 4 Emevîler zamanında İstanbul’a kadar ulaşan 668, 674 ve 712 tarihlerinde olmak üzere üç sefer vardır. İlk sefere Ebû Eyyûb el-Ensârî başta olmak üzere önemli şahsiyetler katılmıştır. 674’deki kuşatmada Bizanslılar Grek ateşi kullanarak Müslümanların geri çekimlerini sağlamışlardır. Abbasîler zamanında 782 ve 970 yıllarındaki kuşatmalar antlaşmayla sonuçlanmış, 854 ve 869 yılındaki kuşatmalarda ise sonuç alınamamıştır. Cevad Ali (1968-1978). el-Mufassal fî târîhi’l-Arap kable’l-İslâm, V, Beyrut. Hamidullah, M. (2003). İslâm Peygamberi (çev. Salih Tuğ), I-II, İstanbul. Hitti, P. (1980). Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (çev. Salih Tuğ), I-II, İstanbul. Pryor, J. H. (2004) Akdeniz’de Coğrafya, Teknoloji ve Savaş Araplar, Bizanslılar, Batılılar ve Türkler (çev. Füsun-Tunç Tayanç), İstanbul. Terzi, M. Z. (1990) Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Askerî Teşkilat, Samsun. Yıldız, H. D. (1976), İslâmiyet ve Türkler, İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Abbasîler”, “Arap”, “Âteşi Rûmî”, “Donanma”, “Emevîler”, “Endülüs”, “Fâtımîler”, “Eyyûbîler”, “İktâ”, “Kıyâde”, “Kalkan”, “Kılıç”, “Miğfer”, “Muhammed”, “Murâbıtlar”, Muvahhidler”, Nevbet”, “Gemi”, “Ordu”, “Ribât”, maddeleri. 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İslâmiyet’in ilk yüzyılında toplumsal yapıyı tanımlayabilecek, Giyim-Kuşam ve Beslenme kültürünü açıklayabilecek, Emevîler ve Abbasîler devrinde eğlence kültürünü tanımlayabilecek, İslâm toplumunda sosyal yardım kuruluşlarının önemini kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Şehirliler ve göçebeler, • Aile, kadınlar ve çocuklar • Giyim-kuşam, beslenme, eğlence • Dârü’t-Taâm İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Sosyal Hayat • SOSYAL YAPI • SOSYAL ZÜMRELER • SOSYAL YARDIM KURUMLARI İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II SOSYAL YAPI Kent Yaşantısı İslâm toplumunu ilk dönemlerinden itibaren göçebeler ve yerleşikler; köylüler ve kentliler şeklinde tasnif etmek mümkündür. Arap yarımadasının önemli bir bölümü İslâmiyet öncesi dönemde ağırlıklı olarak göçebe karakter arzeden kabilelerden meydana gelmekteydi. Şehirler ise, sosyal hayatın her yönünü kapsayan çeşitli faaliyetlerin görüldüğü, ekonomik ve kültürel birikimin yoğunlaştığı yerleşim birimleriydi. Bilhassa sık sık panayırların düzenlendiği, şenliklerin yapıldığı Mekke şehri önemli bir ticaret merkeziydi. Mekke’nin bu kadar popüler olmasında Kâbe’nin burada bulunmasının katkısı şüphesiz çok büyüktü. Mekke bu vasfını Hz. Peygamber devrinde de muhafaza etti. Kâbe, Müslümanlar için en önemli ziyaret yeri ve hac merkezi olarak büyük bir saygıya mazhar oldu. Bununla birlikte, Hz. Peygamber’in asıl hareket merkezi, aynı zamanda O’nun kurmuş olduğu İslâm Devleti’nin de ilk başkenti olan Medine şehriydi. Hz. Peygamber’in vefatından sonra, gerek Hulefâ-i Râşidîn gerekse Emevîler ve Abbasîler devrinde gerçekleştirilen fetihler neticesinde İslâm ülkesinin sınırları bir hayli genişleyince, Roma, Bizans ve Sasanî İmparatorluklarının önemli kültür ve medeniyet merkezleri Müslümanların eline geçti. Bunların yanı sıra, bizzat Müslümanlar tarafından da yeni şehirler kuruldu. İlerleyen yıllarda çok önemli ilim ve kültür merkezleri, sosyal hayatın en yoğun ve canlı şekilde yaşandığı mekânlar haline gelecek bu şehirler arasında Irak’taki Basra, Kûfe ve Bağdad, Mısır’daki Fustat ve Fas’taki Kayrevan sayılabilir. Yeni şehirlerin kurulmasını İslâmiyet ile birlikte şehirleşmenin gelişmesi şeklinde de yorumlamak mümkündür. Fethedilen şehirlerdeki ahalinin bir kısmı başka bölgelere göç ederken önemli bir bölümü de Müslüman hakimlerinin himayesi altında yaşamlarını sürdürmeyi tercih etmişlerdi. Fetih sonrasında, eski sakinlerine ilave olarak çok sayıda Arap kabilesi bu şehirlere yerleştirildi. Bu kabilelerin önemli bir bölümü, kabileci karakterlerini yeni yurtlarında da sürdürüyorlardı. Hulefâ-i Râşidîn devrinde de Hz. Peygamber’in geleneğine uygun olarak bu kabileci yapı ikinci plana itilip, İslâmiyet’in getirmiş olduğu eşitlik prensibi ön plana çıkarılsa da, Emevîler devrinde bu tutucu kabileci anlayış tekrar ön plana çıktı. Arap kabileleri bu devletin en güvendiği tabanı teşkil ediyordu. Emevîler bu süreçte güçlü bir Arap milliyetçiliğini benimsemişler, fethedilen bölgelerde veya yeni kurulan şehirlerde yaşayan, Arap Sosyal Hayat 156 İslam Tarihi ve Medeniyeti II olmayan Müslüman unsurları ikinci plana itmişlerdi. Oysa mevali adı verilen bu zümre nüfusun önemli bir bölümünü teşkil ediyordu. Mevali Abbasîler devrinden itibaren İslâm toplumunun en temel dinamiklerinden birisini oluşturdu. Çeşitli kademelerde görev yapan bu grupların aileleri şehirlerin başlıca sakinlerini oluşturdu. Bir İslâm şehri çok değişik unsurları bünyesinde barındırıyordu. Alanı ve sınırları belli olan bu yapının içerisinde, kırsal kesimdeki tarım ve hayvancılığı benimseyen köylü ve göçebelerin aksine, kendilerine belirli bir altyapı oluşturan değişik meslek gruplarına mensup insanlar ve ticaret erbabı bulunuyordu. Şehrin merkezini büyük cami, Dârü’l-imare denilen yönetim merkezi ve ticari faaliyetlerin sürdürüldüğü çarşı oluşturulmaktaydı. Çarşı ve pazarlar gündelik hayatın en yoğun yaşandığı, sürekli bir hareketliliğin olduğu mekânlardı. Bu pazarlarda gündelik hayatının gerektirdiği hemen herşeyi bulmak mümkündü. Bunların dışında büyük şehirlerde devlet görevlilerine ait saraylar, zenginlerin konakları, evler, misafirhaneler, eğlence mekânları, hamamlar, değişik mahallelerde mescidler vs. yer alırdı. Emevîler devrinde kurulan şehirler deniz kenarından ziyade iç kesimlerde kurulmuşlardı. Bunun sebebi, denizden gelebilecek tehlikelere karşı şehir halkını güvence altına almaktı. Camiler şehirdeki sosyal faaliyetlerin yürütüldüğü en önemli mekânlardı. Bilhassa Cuma günleri değişik bölgelerden ve kırsal kesimden gelen insanlar camide toplanırlar, birbirleriyle sohbet ederler, dertlerini, sevinçlerini paylaşıp, fikir alışverişi ve siyasi tartışmalar yaparlardı. Hükümdar veya valilerin emirnâmeleri halka camilerde okunurdu. Genellikle gün boyu açık olan bu mekânlar aynı zamanda en önemli ilim ve kültür merkezleriydi. Şehir yerleşim birimi olarak mahallelerden meydana gelirdi. Mahallelerin oluşumunda soy, din, kültür ve yaşam tarzı, meslekler gibi unsurlar etkili olurdu. Mahalleler birden fazla evin bir araya gelmesiyle oluşurdu. Evler genellikle bir veya iki katlı, avlulu ya da avlusuz olurdu. Bu durum evin sahibinin maddi durumunun iyi veya kötü oluşuna göre değişirdi. Fustat gibi büyük şehirlerde beş veya yedi katlı, içerisinde 200 kişinin yaşadığı evlerin varlığından da söz edilmektedir. Evlerin yapımında kullanılan malzemeler bölgeden bölgeye değişirdi. Yoksul bölgelerdeki insanlar hurma dallarından yapılma barakalarda hayatlarını sürdürürlerdi. Şehirlerdeki zenginlerin gündelik işlerde çalıştırdıkları köle ve cariyeleri olurdu. Şehirlerin içlerinde veya biraz dış bölümünde mezarlıklar yer alırdı. Kırsal Yaşam İslâm coğrafyasında şehirlerin dışında, kasabalar, köyler ve çöllerde de önemli bir nüfus yaşamaktaydı. Hicaz bölgesi daha ziyade çöllük bir alan olduğu için burada göçebe yaşam tarzı ön plana çıkıyordu. Göçebe yapı, kırsal hayatın temel karakteristiğini oluşturuyordu. Göçebe toplumu kabilelerden oluşmaktaydı. Kabile yapısı İslâmiyet sonrasında da varlığını sürdürmüştür. Kabile içerisindeki her fert, kabilesine sıkı sıkıya bağlıydı. Herhangi bir sıkıntı ile karşılaşıldığında kabile üyeleri tekvücut olup birlikte hareket ederlerdi. Kabile içerisinden bir kimsenin işlediği iyi veya kötü bir olay kabileye mal edilir, yine aynı şekilde, kabilenin herhangi bir ferdine yapılan bir saldırı da bütün kabileye yapılmış sayılırdı. Kabile ile ilgili kararları kabile reisi verirdi. Reis, savaş zamanlarında komutanlık yapar, ganimetleri kabile üyeleri arasında paylaştırır, diğer kabilelerden gelen heyetleri karşılar, muhtaç durumda olanların ihtiyaçlarını giderir, kabilesindeki esirleri kurtarır, herhangi bir suç işlendiğinde sorumluluğu üstlenir ve diyetini öderdi. İslâm fetiheleriyle birlikte başta İranlılar ve Türkler olmak üzere Hintli, Kıptî, Habeşli, Rum, Nebatî ve Berberilerden de İslâmiyeti benimseyenler olmuştu. Daha önceki dönemlerden imparatorluk tecrübesi olmayan Araplar, dinlerini benimseyen fakat kendi soylarından gelmeyen bu insanları tanımlamak için mevali terimini kullanmışlardır. Dolayısıyla mevaliyi ister köle ister hür olsun, Arap olmayan Müslümanlar şeklinde tanımlamak mümkündür. 8. Ünite - Sosyal Hayat 157 Emevîler devlet yönetim anlayışını kabileler üzerine bina etmişlerdi. Muaviye’nin oğlu Yezid Suriye’nin en köklü kabilelerinden birisi olan Kelb Kabilesi’ne mensup bir kızla evlenmişti. Valilerin önemli bir kısmı Sakif kabilesine mensup kişilerdi. Bu nedenle, Emevî halifeleri kabile bağlarının daha da güçlendirilmesi için ciddi çabalar harcadıkları gibi, Arap olmayan unsurları da iktidardan uzak tuttular. Kırsal kesimde yaşayan halk temel ihtiyaçlarını belirli periyodlarla kurulan pazarlardan alışveriş yaparak sağlardı. Haalık olarak kurulan bu pazarların genel özelliği alıcı ve satıcıların en az yarım günlük bir yoldan gelmeleriydi. Çölde, barınmak için en fazla tercih edilen mekânlar çadırlardı. Ancak çoğu zaman açıkta yatılırdı. Kırsal kesimdeki ahalinin temel geçim kaynağı hayvancılıktı. Hayvanların, etinden ve sütünden istifade edilirdi. Ayrıca çok sayıda hayvanı olanlar bu ürünleri götürüp şehirlerdeki pazarlarda satarlardı. Köylerde yaşayan halkın temel geçim kaynağı ise tarımdı. Sıcak bölgelerde hayvancılık yapanlar için otlak ve su ihtiyacı ciddi bir sorun teşkil ediyordu. Dicle ve Fırat gibi nehirlere yakın bölgeler en önemli tarım sahalarıydı. Ortaçağ İslâm toplumunda tarımsal faaliyetler hakkında kısaca bilgi veriniz? Toplum Yapısı İslâm toplumu içerisinde yaşayan tebaayı Müslümanlar ve gayrımüslimler olarak ikiye ayırmak mümkündür. Müslüman ahali de yine kendi içerisinde Araplar ve Arap olmayanlar şeklinde iki kısma ayrılıyordu. Hz. Peygamber devrinde ekseriyet Arap olmakla birlikte, Selman-ı Farisi, Bilal-i Habeşi gibi Arap olmayan sahabeler de vardı. Daha sonraki dönemlerde yapılan fetihlerle birlikte Berberî, Habeşî, Fârisî (İranlı), Türk, Kürt ve diğerlerine oranla nispeten az da olsa Rumlar İslâmiyet’i benimsediler. Gayrimüslim nüfus ise Rum, Berberî, Fârisî, Türk ve İbrânî ırklarına mensup Hıristiyanlar, Kıptîler, Mecûsîler, Mazdeistler, Budist ve Maniheistler ve Yahudiler’den meydana geliyordu. Müslümanlar Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn devirlerinde Arap olsun veya olmasın bütün Müslümanlar birbirine eşit kabul edilirdi. Bu dönemde üstünlük ibadetlerin eksiksiz yerine getirilmesi ve takva ile ölçülürdü. Emevîler devrine gelindiğinde bu durum tamamıyla değişti. Devletin hemen her kademesinde Arapların tartışmasız hakimiyeti görülmeye başlandı. Öyle ki, Abdülmelik b. Mervan döneminden itibaren Arap ırkının üstünlüğü düşüncesi sert bir ırkçılık anlayışını da beraberinde getirmişti. Arap olmayan zümreler Müslüman olsalar bile ikinci sınıf insan yahut köle muamelesi görüyorlardı. Mevâlî adı verilen bu Müslümanlar, daha ziyade Basra ve Kûfe gibi Arap yarımadasında kurulan şehirlere yerleşmişlerdi. Emevîler’in kendilerine karşı benimsediği sert politika, bu zümrelerin onların aleyhinde faaliyet göstermelerine, zaman zaman isyanlar çıkarmalarına neden olmuştur. Abbasîler, Ebû Müslim ve arkadaşları gibi mevâlîye mensup şahsiyetlerin başlattığı bir isyan sonucunda kurulmuşlardır. Dolayısıyla, bu dönemin mevali politikasında Emevîler’e oranla büyük değişimler ve gelişmeler meydana gelmiştir. Bilhassa Halife Mansur devrinden itibaren Fars ve Türk kökenli çok sayıda Müslüman, Abbasî bürokrasisinin değişik kademelerinde kendilerine önemli yerler bulmuşlardı. Harun Reşid devrinin meşhur vezir ailesi Bermekîler İran asıllı idi. Halife Mutasım ve Mütevekkil devirleri Türklerin her kademede görev aldıkları dönemlerdi. Öyle ki, Bağdat’taki Türk nüfusu bir hayli artınca, Halife Mutasım, Bağ1 158 İslam Tarihi ve Medeniyeti II dat yakınlarında Türkler için Samerra şehrini inşa ettirmişti. Mevali sadece devlet yönetiminde değil, ticaret, meslek ve zenaat gibi diğer bazı konularda da son derece faaldi. Aslen Türk olan Mısır valisi Ahmed b. Tolun, 868 yılında Mısır’da Tolunoğulları Devleti’ni kurdu. Bu durum mevalinin Abbasîler devrinde geldiği konumu göstermesi bakımından son derece önemlidir. Dönemin İslâm toplumuna sosyal açıdan bakıldığında bazı grupların bilhassa saygı gördüğünü ve toplum içerisinde bir prestije sahip olduklarını söylemek mümkündür. Mesela, Hz. Peygamber’in kızı Hz. Fatıma ile damadı Hz. Ali’nin soyundan gelen ve kendilerine Ehl-i Beyt denilen kesim bunlardan birisidir. Hz. Peygamber’in soyunu oluşturan bu gruba, her ne kadar Emevîler dönemi için bu söylenemese de, Abbasîler ve daha sonraki dönemde kurulan Müslüman Türk Devletlerinde büyük saygı duyulmuş, onlar toplum içerisinde ayrıcalıklı bir konuma yerleştirilmişlerdi. Ehl-i Beyt terimini açıklayınız? Gayrimüslimler Hz. Peygamber devrinden itibaren İslâm toplumu içerisinde gayrimüslimlerle birlikte yaşandığı bilinmektedir. Hz. Peygamber Medine’ye hicret ettiğinde burada Yahudi kabileleri yaşıyordu. Yahudilere, bazı şartları yerine getirmeleri kaydıyla, Medine’de yaşama izni verilmişti. Hulefâ-i Râşidîn ve Emevîler devrinde Arap yarımadasının dışında geniş miktarda toprak elde edilince, bu ülkelerde yaşayan Hıristiyanlar, Mecusiler, Mazdeistler, Budistler, Maniheistler de İslâm hakimiyeti altına girdiler. Bu sayede Rum, Berberi, Kıpti ve Yahudiler İslâm ülkesinde yaşamaya başladılar. Zımmî adı verilen bu gayrimüslimlerin hukukunun korunması için devlet yöneticileri tarafından bazı tedbirler alındı. Mesela, Hz. Ömer’in bu konudaki icraatları son derece önemlidir. Hz. Ömer’in gayrimüslimlere karşı benimsediği politika hakkında kısaca bilgi veriniz? Gayrimüslimlere İslâmiyet’i seçmeleri konusunda herhangi bir baskı yapılması söz konusu değildi. Can, mal ve çocuklarının güvenliği devlet tarafından sağlanmaktaydı. Buna karşın, onlar da İslâm devletine cizye vergisi ödemek zorundaydılar. Bazı zımmîlerden kendilerine uğrayan Müslüman elçileri misafir etme ve kaybolanlara yol gösterme şeklinde birtakım hizmetler de istenebiliyordu. Bu şartları yerine getirdikleri takdirde zımmîler kendi dinlerinin gereklerini rahatça yerine getirebiliyorlardı. İbadetleri yerine getirme noktasında zımmîlerin hangi dine mensup olduğunun pek fazla önemi yoktu. Hayat şartları bakımından zor durumda olanlar vergiden muaf tutulurlardı. Mesela, Hz. Ömer Suriye seyahati sırasında cizye ödeyebilmek amacıyla dilenen yaşlı bir Yahudiyi görmüş ve onu vergiden muaf tutmuş, hatta beytülmâldaki zekât gelirlerinden kendisine pay verilmesini istemişti. Günümüzde İspanya ve Portekiz’i içine alan Endülüs bölgesi Müslümanlar tarafından ele geçirildiği zaman, burada yaşayan Yahudilere rahatça ticaret yapabilme hakkı verilmişti. Emevî ve Abbasî halifeleri ülkelerindeki Yahudilerin kendi dinlerinin vecibelerini rahatlıkla yerine getirebilmelerine müsaade etmişlerdi. Yahudilerin, yönetime karşı sorumlu dini liderleri vardı. Yahudiler Emevîler devrinde boyacılık, dericilik, hacamatçılık, bakırcılık, elbise boyacılığı ve kasaplık gibi işlerle meşgul oluyorlardı. 2 3 İslâm devletlerinde yaşayan gayrimüslimlerden alınan baş vergisidir. 630 yılında nazil olan ve İslâm ülkesinde yaşamak istediği halde Müslümanlığı kabul etmeyen gayrimüslimlere mâlî yükümlülük getiren ayetle sabit olmuştur. Bu ayetin inmesiyle birlikte Hz. Peygamber devrinden itibaren cizye vergisi alınmaya başlanmıştır. Cizye, gayrimüslim tebaa ile yapılan zimmet anlaşması sonucunda alınıyordu. İslâm ülkesinde bir yıldan daha uzun süre yaşayanların bu vergiyi ödemeleri gerekiyordu. 8. Ünite - Sosyal Hayat 159 Emevîler, Abbasîler, Fâtımîler ve diğer İslâm devletleri de topraklarında yaşayan gayrimüslimlere karşı son derece toleranslı davranmışlardı. Gayrimüslimler İslâm ülkesinde kendi ibadetlerini rahatça yerine getirebiliyorlar, kilise ve manastırlarını muhafaza edebiliyorlardı. Yine, bu dönemde önemli bazı devlet kademelerinde de görev yapmışlardı. Devlet yöneticileri Hıristiyanların Müslümanlarla eşit şartlar altında yaşayabilmeleri için bazı tedbirler almışlar, zaman zaman kendileri için ibadethane yapmalarına da müsaade etmişlerdi. Hatta bu işi bizzat devlet adamlarının yaptığına da rastlanmıştır. Mesela, Emevîler döneminde Irak valiliği yapan Halid b. Abdullah el-Kasrî aslen Rum olan annesi için Kûfe’deki caminin yanına bir kilise yaptırmıştı. Hıristiyanların durumu diğer dinlerin mensuplarına göre biraz daha iyi, binek hayvanları, giyim kuşamları daha gösterişliydi. Bunlar ayrıca bazı Müslüman isimlerini de kullanabiliyorlardı. İslâm ülkesindeki bütün din mensupları kendi dinlerine ait özel bayramları ve törenleri herhangi bir engelle karşılaşmaksızın rahatlıkla kutlayabilirlerdi. Emevîler döneminde gayrimüslimlerin durumu, sosyal hayat, giyim kuşam, eğlenceler, yeme-içme kültürü vs. konular hakkında Ramazan Altınay’ın Emevîlerde Gündelik Yaşam (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006) isimli kitabına bakabilirsiniz. İslâm toplumunda yaşayan Mecûsîler ise daha ziyade İran coğrafyasında yerleşmişlerdi. Bunlar ibadetlerini ateşgedelerde yapıyorlardı. Ateşgedeler çok eski zamanlardan beri Horasan, Cibal, Buhara, Nişabur, Taberistan ve Sicistan gibi önemli şehirlerde mevcuttu. Mecûsîlerde dini liderlik Yahudilerde olduğu gibi veraset usulüyle sürdürülürdü. Zerdüşt, Mecûsîlerin en büyük peygamberi olarak kabul edilirdi. Bunların haricinde Cahiliye döneminden beri Sâbiî inancına mensup kimseler de vardı. Daha ziyade Harran’da bulundukları ifade edilen bu din mensuplarının yıldızları temsil eden büyük heykelleri ve ibadethaneleri vardı. Aile İnsanlığın temeli olan aile kurumuna hemen her toplumda olduğu gibi İslâm toplumunda da büyük önem verilmiştir. Aile, insanın başlıca karakter özelliklerinin belirlendiği yer olması dolayısıyla toplumun çekirdeği olarak kabul edilir. Aynı zamanda aile, kişinin huzur bulduğu bir ortam, neslin devamı için bir vesile, din açısından günah sayılan çeşitli kötülüklerden korumak için bir vasıta olarak kabul edilmiştir. İslâm toplumunda da geniş aile ve çekirdek aile olmak üzere iki aile tipi mevcuttur. Anne, baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile tipinde, baba ailenin geçiminden sorumlu kabul edilmiştir. Bu durum, İslâm ailesinin ataerkil bir yapıda olmasının bir sonucudur. Erken dönem İslâm toplumunda, bilhassa şehirlerde geniş aile tipinden söz etmek zordur. Genellikle her ferdin kendisine ait bir evi olurdu. Kırsal kesimde ise, genellikle geniş aile tipi yaygındı. Bu durum kabileler halinde ve göçebe bir yaşam sürmenin getirdiği bir nevi zorunluluktu. İslâm öncesi dönemde çok eşlilik yaygın bir uygulamaydı. İslâmiyet döneminde ise sınırsız sayıda kadınla evliliğe kısıtlama getirilmiş ve bir erkeğin en fazla dört kadınla evlenebilmesine, belirli şartları yerine getirmesi şartıyla müsade edilmiştir. Bu şartların başında da eşler arasında adaleti sağlamak en önemlisiydi. Bununla birlikte İslâm’da ailenin tek evlilik esasına göre kurulduğunu ifade etmek gerekir. Dolayısıyla dört kadınla evliliğin dini bir emir değil sadece bir ruhsat olduğu görülür. 160 İslam Tarihi ve Medeniyeti II İslâmiyet, belli bir dereceye kadar kan bağı olanların evliliği ile, süt ve sıhri hısımlarla evliliğe yasaklama getirmiştir. Yine, üvey anne ve yenge ile evlenmek de yasaktı. Müslüman bir kadın ancak Müslüman bir erkekle evlenebilme hakkına sahipti. Müslüman bir erkek ise, kendi dininde olan hanımlarla ve ehlikitap olmak kaydıyla, gayrimüslim hanımlarla da evlenebilirdi. Ancak müşrik bir kadınla evlenilmesi yasaktı. Bu durum Kur’an ile belirlenmişti. Aile kurumu İslâm’da dini-sosyal hayatın düzeni ve sürekliliği için en temel kurumlardan birisi kabul ediliyordu. Bu nedenle gerek Kur’an’da ve gerekse Hz. Peygamber’in hadislerinde aile kurumunun önemine sık sık vurgu yapılmıştır. Ailenin kurulması için evlilik ve nikah temel şartlardı. Hz. Peygamber evliliğin kadın ve erkeğin karşılıklı birbirlerini beğenmeleri suretiyle gerçekleşmesine önem vermişti. Zorla evlendirilen bir kadının Hz. Peygamber’e şikayete gelmesi ve bu sayede nikahını geçersiz kıldırdığına dair rivayetler bunu ispatlamaktadır. Evlenme sırasında erkek kadına mehir adıyla belli bir para veya mal ödemek yahut ödeme borcu altına girmek zorundaydı. Mehir boşanma dahil hiç bir şekilde geri alınamazdı. Mehir önceleri gelinin annesine verilirken, İslâmiyet sonrasında geline verilmiştir. Kız ya da erkek olsun bütün çocuklar babanın mirasında hak sahibiydiler. Nikah ile başlayan evlilik ölüm ve boşanma yoluyla son bulurdu. Boşanma ancak zaruret halinde gerçekleşebilirdi. Ailenin geçimini temin eden erkek olduğu için, boşama hakkı konusunda kadına nispetle daha geniş bir selahiyete sahip olduğu görülür. Bununla birlikte İslâm, kadının hakkını erkeğe, erkeğin hakkını da kadına karşı koruma altına almıştır. Boşanma bir zaruret haline geldiği takdirde kadın da kocasından ayrılmayı isteyebiliyordu. Gündelik Yaşam İslâmiyet’in ilk dönemlerinde insanlar kendilerine ait evlerde otururlardı. Evin geçimi erkek tarafından sağlanırdı. Gündüzleri değişik işlerde çalışan baba akşam eve gelip çocuklarıyla ilgilenirdi. Vakit namazları mümkün olduğunca toplu bir şekilde kılınır, imamlık görevini devlet başkanı ifa ederdi. Bir Müslümanın gündelik yaşantısı sabah namazıyla başlar, yatsı namazıyla sona ererdi. Öğle vakti kaylule adı verilen kuşluk uykusuna yatılırdı. Devlet yöneticilerinin gündelik hayatları halka oranla çok daha yoğun geçerdi. Hz. Peygamber Mekke’de iken kendi evinde ve Dârü’l-Erkam’da oturmuş, faaliyetlerini buralardan sürdürmüştü. Medine’ye hicretinden sonra ise kendileri için inşa edilen Mescid-i Nebevi de ikamet etmişti. O’ndan sonraki dönemde, halifeler de kendilerine ait evlerde ikamet ettiler. Halifeler gündelik yaşamlarını devlet işleriyle ilgilenerek geçirirler, Cuma ve vakit namazlarında cemaate imamlık yaparlardı. Bu uygulama Hulefâ-i Râşidîn döneminden sonra sadece Muaviye, Abdülmelik b. Mervan ve Ömer b. Abdülaziz tarafından uygulanmış, diğer halifeler bu hususa pek riayet etmemişlerdir. Emevîler devrinde halk ile halifelerin yaşam tarzları arasında ciddi anlamda farklılıklar meydana gelmiştir. Bu dönemde halifeler ve ileri gelen devlet adamları kendilerine ait saraylarda ikamet etmişlerdir. Bu saraylarda eski Roma imparatorlarının saraylarındaki gibi birtakım görevliler, hizmetçiler, nedimler vs. yer alırdı. Muaviye b. Ebu Süfyan, Hz. Ömer devrinden itibaren Bizans sınırındaki bir bölgenin, yani Dımaşk’ın valisi olması dolayısıyla, halifeliğinden önceki dönemlerde de Bizans kültürünü yakından tanıma imkanı bulmuş ve bu kültürden oldukça etkilenmişti. Onun İslâm devletinin başına geçmesiyle birlikte, ilk defa hizmetçi ve kapıda muhafız bulundurma geleneği başladı. Muaviye gündelik hayatının ta- 8. Ünite - Sosyal Hayat 161 mamına yakınını devlet işleriyle ilgilenerek geçirirdi. Sabah namazını kıldıktan sonra gündelik haberleri getiren görevliyi dinlerdi. Daha sonra Kur’an’dan birkaç cüz okuduktan sonra evine giderek nedimlerini ve vezirlerini dinler, ardından hafif bir yemek yerdi. Yemekten sonra nedimlerine uzunca bir konuşma yapar, kürsüye çıkarak kendisine yapılan şikayetleri dinler, halkın sorunlarıyla ilgilenirdi. Toplumun önemli bir kesimi gündelik yaşamlarında kılık ve kıyafetlerine özen gösterirlerdi. Erkekler sokağa çıkarken temiz kıyafetler giyerler, güzel kokular sürünürlerdi. Kadınlar ise ellerine kına yakarlar, gözlerine sürme çekerlerdi. Dişler her gün misvak ile temizlenirdi. Yaşlı kimseler genellikle saçlarını boyarlardı. Şehirlerdeki ahali ile köylerdeki halkın gündelik hayatı arasında bariz bir fark vardı. Çöldeki hayat daha ziyade avlanma, hayvanların bakımı ile geçerdi. Ayrıca çölde, kentten gelen zengin aile çocukları da eğitilirdi. Bilhassa yazları, aşırı sıcak yüzünden çöldeki hayat şartları hayli zorlaşırdı. Köylerde ise halkın vaktinin çoğu tarlalarda çalışarak geçerdi. Ayrıca, kendilerine yetecek derecede hayvanları olanlar, bu hayvanların bakımı ile ilgilenirlerdi. Buna karşın şehirlerde ilk ikisine oranla daha müreeh bir hayat söz konusuydu. Alışveriş pazarlardan sağlanırdı. Camiler aynı zamanda birer eğitim kurumuydu. Giyim Kuşam Kıyafetler yaşanılan bölgeye, zamana ve giyenin cinsiyetine göre değişiklik arzederdi. Yine giyenin sosyal statüsü de giyilen elbisenin niteliğinin belirlenmesinde etkili olmuştur. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn devrinde devlet yöneticilerinin ve valilerin kıyafetleri oldukça sadeydi. Hz. Peygamber genellikle beyaz elbiseyi tercih ederdi. Yine, daha ziyade pamuktan yapılmış elbiseleri ve kolları bileğe kadar kısa olan hırka giymeyi severdi. O, giyim kuşamında son derece titizdi. Aynı şekilde Hz. Ömer’in de son derece mütevazı giyindiği bilinmektedir. Kaynaklarda, vefat ettiği zaman elbisesinde seksen adet yama izin bulunduğuna dair rivayet, onun bu sade ve gösterişsiz giyimine dair en güzel örnektir. Bu dönemdeki elbiselerin büyük bir bölümü, Hicaz bölgesinde dokumacılık yaygın olmadığı için Mısır, Suriye ve İran gibi bölgelerden gelirdi. Bu sadelik Hz. Osman devrinden itibaren yavaş yavaş daha gösterişli elbiselere dönüşmeye başlamış, Emevîler devrinde ise yerini son derece pahalı, gösterişli kumaşlardan yapılan giysilere bırakmıştır. Emevî halifeleri Muaviye, Yezid, Abdülmelik, Süleyman, II. Yezid, Hişam ve Velid’in son derece pahalı, gösterişli ve rengarenk elbiseler giymeyi tercih ettikleri bilinmektedir. Hatta bu dönemde bazı renklerin sadece halifeler tarafından giyildiği, halkın giymesinin yasaklandığı da görülür. Bu dönemden itibaren, Abbasîler ve daha sonraki İslâm devletlerinde de devam edecek şekilde, insanlar sosyal statülerine, mesleklerine ya da görevlerine göre değişen elbiseler giymeye başlamışlardır. Arap coğrafyasında erkeklerin başı açık dolaşmaları hoş karşılanmadığı için sarık dolamaları adettendi. Sarık, Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn devrinde giyilen en temel başlıktı. Arapların tacı olarak kabul edilen bu giysi değişik renklerde olurdu. Kişinin makam ve mevkisine göre sarığının kumaşı pahalı yahut ucuz olurdu. Sadece gayrimüslimlerin sarık giymesi yasaklanmıştı. Emevîler dönemindeki sarıklar genellikle ipek kumaştan yapılırdı. Sarığın altına kalansüve adı verilen ince bir başlık daha giyilirdi. Bu başlık İslâm’ın ilk devirlerinden beri biliniyordu. Bilhassa yazın sıcağından korunmak için toplumun hemen her kesimi tarafından giyilirdi. İran coğrafyasında giyilen ve taylesan denilen bir diğer başlık türü daha vardı. Bu başlık da toplumun her kesimi tarafından giyilirdi. Yahudilerin de sık- 162 İslam Tarihi ve Medeniyeti II lıkla kullandığı bir başlık olan taylesan Hz. Ebubekir döneminden itibaren Müslümanlar tarafından da giyilmeye başlanmıştır. Erkekler elbise olarak bellerinden aşağıya kadar uzanan ve adına da izâr denilen bir tür kıyafet giyerlerdi. Bu elbise dış giysisi olarak evde, iş yerinde, avda, eğlencelerde, yarışmalarda, kısacası toplum önüne çıkılan veya çıkılmayan hemen her ortamda giyilirdi. Bu elbisenin haricinde zaman zaman gömlek ve pantolon da giyilirdi. Hz. Peygamber, namaz sırasında vücudu daha iyi örttüğü için sahabelere pantolon giymelerini tavsiye etmişti. Cübbe de bu dönemin dış giysilerinden birisiydi. Hz. Peygamber devrinden beri giyildiği bilinen cübbe Emevîler ve Abbasîler devrinde de oldukça yaygındı. Halifeler, emirler, hatipler, fakihler, alimler ve toplumun diğer unsurları cübbe giyerlerdi. Bedenin üst tarafına giyilmekle birlikte tüm bedeni örten, günümüzdeki paltoyu andıran bürde de Hz. Peygamber devrinden beri yaygın kullanılan bir erkek kıyafetiydi. Bu dönemde ayrıca, çeşitli kürkler de giyilirdi. Erkekler ayaklarına iklim şartlarına göre deriden yapılmış nalin veya sandal giyerlerdi. Kadınlar başlarına cilbab adı verilen bir örtü takarlardı. Oldukça geniş olan bu örtü sadece başı değil bedenin üst kısmını tamamen örterdi. Cilbab daha ziyade sokağa çıkıldığında kullanılırdı. Yine, cilbaba göre daha küçük ebatta olan humar bir diğer örtü çeşidiydi. Bunların haricinde yöreden yöreye değişiklik gösteren birtakım baş örtüleri de mevcuttu. Hz. Peygamber döneminde kadınlar üzerlerine kaan yahut yeldirme şeklinde uzun bir elbise giyerlerdi. Ayrıca gömleklerinin altına şalvar giyerlerdi. Bellerine ise nitâk denilen bir tür kemer takarlardı. Kadınların giydiği giysiler de yöreden yöreye farklı olurdu. Kadınlarda mücevher kullanımı ilk dönemlerden itibaren oldukça yaygındı. Altın veya gümüşten yapılmış olan bu takılar, Hz. Peygamber devrinde Medine’de yaşadıkları bilinen Beni Kaynuka Yahudi kabilesinin sanatkarları tarafından imal edilir veya Suriye, Irak, Mısır gibi komşu ülkelerden ithal edilirdi. Beslenme Kültürü Ortaçağ İslâm toplumunda yemek kültürü oldukça önemliydi. Yemekli toplantılar, ziyafetler veya misafir ağırlamak amacıyla verilen yemekler toplumun kaynaşması, kardeşlik bağının artması veya devlet yöneticileri ile önde gelen devlet adamlarının prestijlerinin artması bakımından son derece önemli kabul edilirdi. Zengin veya yoksul, herkes gücünün yettiği oranda misafir ağırlardı. Saraylarda sık sık ziyafetler verilir, yemekli toplantılar düzenlenirdi. Abbasî halifeleri zaman zaman yemek yarışmaları düzenlerlerdi. Yine bu dönemde çok sayıda yemek kitabı da kaleme alınmıştı. İlki gün ortasında ve diğeri akşam olmak üzere genellikle iki öğün yemek yenirdi. Akşam yemeğine daha fazla önem verilirdi. Hz. Peygamber döneminde hurma dal ve yapraklardan oluşmuş hasırlar üzerinde yer sofrasında yemek yenirdi. Yemek sırasında el parmaklarından istifade edilir, yemekten sonra eller iyice yıkanırdı. Mutfakta tüketilen besinler döneme ve coğrafyaya göre değişiklik göstermiştir. İlk dönemlerde sofra çok daha mütevazıdır. İslâmiyet öncesi dönemde genellikle av eti ve evde beslenen hayvanların etleri tüketilirdi. Sonraki devirlerde ise İslâm coğrafyasının genişlemesiyle birlikte değişik tatlar ve çok daha farklı alternatier ortaya çıktı. Emevîler ve Abbasîler döneminde halifelerin mutfağı değişik bölgelerden getirilen besinler sayesinde oldukça zengin hale geldi. Arap yemeklerinin haricinde Acem yemekleri, Türk yemekleri ve Rum yemekleri de sarayın mutfağına girdi. 8. Ünite - Sosyal Hayat 163 Sofrada en yaygın tüketilen ürünlerin başında darı, pirinç, arpa, buğday gibi tahıllardan değişik şekillerde yapılan ekmek gelirdi. Pirinç unundan yapılan ekmek gelir düzeyi düşük halkın başlıca besiniydi. Yöresine göre mercimek, darı ve bakla unundan da ekmek yapıldığı olurdu. Sebze olarak ise bakla, patlıcan, asmakabağı, havuç, pırasa, soğan, sarımsak, şalgam, ıspanak ve kuşkonmaz tüketilirdi. Sebze yemekleri etli yahut yoğurtlu yapılabilirdi. Yemeğin yanında nane, tere, hindiba, turp, pırasa ve taze soğan da yenirdi. Yemeklere lezzet vermesi için çeşitli baharatlar kullanılırdı. Et sıklıkla tüketilen besinler arasındaydı. Halifelerden bazılarının ava olan düşkünlüğü sebebiyle av eti sofrada sıklıkla yer alırdı. Yine kuzu, oğlak, koyun, dana ve deve eti de kızartılarak veya kaynatılarak pişirilmek suretiye tüketilirdi. Muaviye, kuzu veya oğlak etini sık sık tüketirdi. Fırınlanmış kelleler en beğenilen yerlerdi. Zenginler hayvanların daha leziz ve hazmı kolay etlerini yerken, yoksul kesim ise hazmı zor bölgeleri ve karın, ciğer, paça, kelle gibi sakatatları yerlerdi. Et suyunun ekmekle karıştırılması suretiyle yapılan tirit Hz. Peygamber’in en sevdiği yemeklerden biridiydi. Balık da sıklıkla tüketilirdi. Dicle ve Fırat nehirlerinden yakalanmış balıklar taze, tuzlanmış veya kurutulmuş olarak tüketilirdi. Abbasîler devrinde büyük balıklar yüksek kesimin, küçük balıklar ise yoksulların hakkı olarak görülürdü. Arap toplumunda şehirde yaşayan nüfusun en sevdiği yemeklerin başında keşkek ve etli çorbalar gelirdi. Hayvancılıkla uğraşan bedeviler arasında süt ve süt ürünlerinin kullanımı daha yaygındı. Süt genellikle inek, keçi ve koyundan elde edilirdi. Sütten üretilen tereyağı, sadeyağ, peynir, ekşimik ve süt kesiği de tüketilen diğer besinlerdi. Süt en önemli içecekler arasındaydı. Ayrıca çeşitli meyve suları tüketilmekteydi. Abbasîler döneminde yemek ve beslenme kültürü hakkında Muhammed b. elKerim’in Kitâbü’t-Tabih: Abbasî Bağdatından Yemekler, Tatlılar, Çeşniler (çev.: Nazlı Pişkin, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009) isimli kitabına bakabilirsiniz. Bu dönemde meyve tüketimi de oldukça yaygındı. Hurma Arabistan coğrafyasının hemen her yanında yaygın olup, her kesimden insanın rahatlıkla ulaşabileceği bir besindi. Abbasîler döneminde bilhassa Irak ve Suriye topraklarında çok çeşitli meyveler yetiştirilirdi. Üzüm, elma, kavun, portakal, ağaçkavunu, şeftali, muz, kayısı, erik, nar, firavun inciri, ayva bu dönemdeki meyvelerdi. Kavun Bağdat’ta en sevilen meyvelerden birisiydi. Hatta şehirde bir pazara kavun-karpuz pazarı deniliyordu. Baranc adı verilen bir kavun türü en çok beğenileniydi. Halife Memun (813-833) bu kavunu Harezm’den özel olarak getirtirdi. Bunların dışında badem, antepfıstığı, ceviz gibi sert kabuklu meyveler de mevcuttu. Tatlı olarak, meyvelerin haricinde sütlü tatlılar, kekler, kuru pastalar, şeker ve irmik tatlıları tüketilirdi. Taze meyvelerden salamura turşular kurulurdu. Nane, sirke, nar taneleri katılarak kırmızı ve beyaz şalgamın, hıyarın, patlıcanın turşusu kurulurdu. Yemekleri pişirmek için en fazla tercih edilen kaplar kazan ve çömlekti. Bu kaplar bakır, taş veya kilden yapılırdı. Daha erken dönemlerde ise ağaçtan yapılan malzemeler kullanılmaktaydı. Kalaylı bakır çok daha makbul sayılırdı. Balık kızartmak veya yumurta pişirmek için mukla adı verilen oyma tavalar kullanılırdı. Bu kaplar, ateşte sacayağı üzerine, fırına yahut tandıra konulmak suretiyle yemek pişirilirdi. Kepçe, et maşası, spatula, tahta tepsiler, tabaklar, küpler, bıçak, bardak, kadeh, kase, tahta kutular, şişeler, tulumlar bu dönemin mutfağında kullanılan diğer gereçlerdi. 164 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Eğlenceler, Törenler, Bayramlar Eğlenceler Eğlence kültürünün kökeni İslâmiyet öncesi devre kadar uzanmaktadır. Büyük şehirlerde yılın belirli dönemlerinde düzenlenen panayırlarda bazı seyirlik oyunlar oynanırdı. Eğlence geleneği İslâmiyet sonrasında da devam etti. Eğlenceler belirli bir olayın kutlanması, boş vakitlerin değerlendirilmesi, hayattan zevk alma gibi amaçlarla yapılırdı. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn devirlerinde de yaygın ve aşırı olmamak kaydıyla bazı eğlenceler tertip edilirdi. Emevîler devrinde rakkaselerin oynadığı ve şarkıların söylendiği saray eğlenceleri ve güzel sesli şairlerin şiirlerini okudukları toplantılar oldukça popülerdi. Eğlence düzenlendiği zaman, şarkıcılar, şairler, sihirbazlar, şaklabanlar, soytarılar, mizahçılar, kadın ve erkek dansçılar hünerlerini sergilerlerdi. Ayrıca sık sık tarih ve soy ile ilgili hikayeler de anlatılırdı. Bilhassa şarkılı ve müzikli olanlar Emevî halifelerinin düzenlemekten en fazla zevk aldıkları eğlence türüydü. Halifenin huzurunda şarkılar söylenir, raks edilir, değişik enstrümanları çalanlar kendilerine ayrılan yerlere otururlardı. Bu meclislere katılanların hiyerarşik bir oturma düzeni olurdu. Halifeye en yakın olan birinci sıraya muhafızlar ve halifelerin çocukları, ikinci sıraya ilim adamları, nedimler ve hükümdarın danışmanları, üçüncü sıraya ise diğer katılımcılar otururdu. Tanbur, sanc, düreyc, def gibi müzik aletlerini çalanlar ile halifeyi ve meclise katılanları eğlendirmekle görevli soytarılar üçüncü tabakada otururlardı. Şairlerin kasidelerinin okunmasıyla başlayan törende kısa sürede şarkılara başlanırdı. Muaviye, Mervan, Abdümelik, Velid, Süleyman, Hişam ve II. Mervan gibi halifeler, eğlence sırasındaki coşkuları herkes tarafından görülmesin diye araya perde koydururlardı. Eğlencelerde halifenin yanında cariyeleri de yer alırdı. Bazı halifeler ise perde koymaksızın eğlenceye katılırlardı. Yezid b. Abdülmelik, Velid b. Yezid gibi halifeler bu şekilde davranmışlar, nedimResim 8.1 Emevîler devrine ait bir ibrik Kaynak: http:// www.metmuseum. org/toah/works-ofart/41.65 8. Ünite - Sosyal Hayat 165 leriyle aşırı derecede şakalaşıp laubali tavırlar takınmışlardı. Bilhassa Yezid b. Muaviye ile II. Velid dönemlerindeki eğlence meclisleri çok meşhurdu. Yezid içkiye son derece düşkün olduğu için, şarap arkadaşlarına eğlenceler sırasında bol bol hediyeler dağıtırdı. II. Velid ise değişik bölgelerden çok sayıda şarkıcıyı Şam’a getirtmiş ve hiçbir masraan kaçınmamıştı. Mahzumoğulları’nın kölesi Tuveys bu dönemin en meşhur şarkıcılarından birisi olup, Medine halkı tarafından çok sevilirdi. Medine’de bestelenmiş ilk şarkıyı o söylemişti. Emevîler döneminin bir diğer ünlü şarkıcısı Ebu Mervan el-Garîd idi. Aslen Berberi olan bu şahıs Mekke’nin en iyi şarkıcısı olarak nitelendirilmişti. Bizzat besteler yapar, hacıların önüne geçip şarkılar söylerdi. Emevîler devrinde Mekke, Medine, Şam ve Kûfe eğlence kültürünün oldukça geliştiği başlıca şehirlerdi. Emevî saraylarındaki müzikli eğlence kültürü Abbasîler devrinde de devam etmiştir. Müzikli eğlenceler sadece sarayda değil bazı önde gelen şahısların evlerinde de tertip edilirdi. Kendisi de aynı zamanda bir bestekâr olan Abdullah b. Ca’fer müziğin Hicaz bölgesindeki en önemli hamilerinden birisiydi. İbn Ca’fer müziğin bir sanat haline gelmesinde, değişik enstrümanlarla söylenmesinde, İran ve Bizans müziğinin İslâm toplumuna girmesinde önemli bir paya sahipti. Müziği ve müzisyenleri destekleyenler sadece erkekler olmayıp, bazı kadınlar da müzikle ilgilenirlerdi. Mesela, Talha b. Ubeydullah’ın kızı Aişe ve Hz. Hüseyin’in kızı Sukeyne bunlardan ikisiydi. İnce ruhlu bir kadın olan ve “Leyla” mahlasıyla şiirler yazan Aişe müziğe oldukça düşkündü. Sukeyne ise, oldukça geniş olan evinde dönemin müzisyenlerini toplar, onlarla sohbet edip, şiir ve şarkılarını dinlerdi. Saray eğlencelerinin haricinde bu devirde bazı sportif eğlenceler de düzenleniyordu. İslâmiyet öncesi dönemden beri çok yaygın olan at yarışları bu tür eğlencelerin başını çekiyordu. At yarışlarına mahsus bir hipodrom yoktu. Fakat halk sürekli olarak düzenlenen at yarışlarını izlemekten büyük zevk alırdı. Daha Hz. Peygamber döneminde birisi koşular için diğeri de gündelik işler için olmak üzere iki tür at yetiştirilirdi. At yarışları haricinde deve, eşek hatta insan yarışları da yapılırdı. At yarışları için ticaret kervanlarının konakladıkları geniş bir alan kullanılırdı. Ok atma, savaşa hazırlık, yüzme, koşu, ağırlık kaldırmak, çeşitli harp oyunları oynamak ve seyretmek, güreşmek de diğer sportif eğlencelerdi. Bunların haricinde satranç ve tavla gibi evlerde yahut arkadaş meclislerinde oynanan oyunlar da vardı. Törenler Arap yarımadasında gerek İslâmiyet öncesi gerekse sonrası dönemlerde toplumsal hayatı etkileyen yahut fertler üzerinde önemi olan bazı olaylar için törenler düzenlenmişir. İslâmiyet öncesi dönemde Dârü’n-Nedve bu törenlerin ana merkezini oluşturuyordu. Düğün ve evlenme kararları burada alınır, merasimler yine bu mekânda gerçekleştirilirdi. Aynı şekilde, sünnet törenleri de burada yapılırdı. Sünnet, İslâm öncesi dönemden itibaren uygulanan bir gelenekti. Bu merasimler de yine, diğer pek çok örneği gibi Dârü’n-Nedve’de gerçekleştirilirdi. İslâm toplumunda çocuğun doğumundan büyümesine kadar geçen sürede gerçekleştirilen bazı âyinlerin mevcudiyeti bilinmektedir. Çocuk doğduğu zaman kulağına babası veya ailenin en büyüğü tarafından ezan okunurdu. Yeni doğan bebeğe daha annesini emmeden ağızda çiğnenmiş hurma eziği yahut bal yedirilirdi. Daha sonra ad koyma merasimi gerçekleştirilirdi. Çocuk bir haalık olduğu zaman kız veya oğlan olduğuna bakılmaksızın saçı tıraş edilirdi. Bu tören sırasında koyun kurban edilir, bir kısmı yenir bir kısmı da yoksullara dağıtılırdı. Yine, bebeğin ilk tıraşta Cahiliye döneminde Arap yarımadasında düğün, sünnet törenleri gibi toplumsal merasimlerin ve toplantıların yapıldığı yer. 166 İslam Tarihi ve Medeniyeti II kesilen saçının ağırlığınca gümüş para yoksullara dağıtılırdı. Hz. Peygamber’in ilk eşi Hz. Hatice kız çocukları için bir, erkek çocukları için ise iki koyun kurban etmişti. Çocuklarla ilgili olarak yapılan bir diğer tören, kökleri İslâmiyet öncesi döneme kadar uzanan sünnettir. Hz. Peygamber sonrası dönemde çocuğun eğitime başladığı ilk gün ve ilk Ramazan orucunu tuttuğu günlerde de törenler düzenlenirdi. Sünnet düğünleri oldukça görkemli olurdu. Bu geleneği yerine getirmek için kadın ve erkek sünnetçiler olurdu. Sünnet düğünlerinde eğlenceler düzenlenir, hayvanlar kesilir, davetliler için müzikli eğlenceler tertip edilirdi. Sünnetler zaman zaman devlet yöneticileri tarafından toplu olarak gerçekleştirilirdi. Hanedan üyelerinin sünnet törenleri çok görkemli olurdu. Abbasî halifesi Mu’tezz’in sünnet düğünü için 86 milyon dirhem tahsis edilmesi bu görkemin muhtevası hakkında önemli bir ipucudur. Yetim çocuklar devlet desteğiyle sünnet ettirilirdi. Mesela, Fatımîler’den İsmail b. Kaim, Kayrevan ve diğer şehirlerdeki emir ve komutanların çocuklarıyla birlikte köle, asker ve fakirlerin çocuklarını da sünnet ettirmiş, onlara çok sayıda hediyeler vermişti. İslâm toplumunda çocukla ile ilgili yapılan törenler için Muhammed Hamidullah’ın İslâm Peygamberi (çev.: Salih Tuğ, 2. Cilt, 5. Baskı, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993) isimli kitabına bakabilirsiniz. Düğünler de yine en önemli törenler arasındaydı. Düğün öcesinde evler dayanıp döşenirdi. Nikah vesilesiyle tertiplenen düğünlerde şarkı söyleyen kadınlar, def ve davul gibi musiki aletlerini çalan müzisyenler bulunurdu. Hz. Peygamber devrinden itibaren bilhassa düğünlerde def çalma geleneği yaygın olup bu uygulama Hulefâ-i Râşidîn döneminde de devam etmişti. Düğünün olduğu akşam meşale alayları düzenlenirdi. Düğün günü gelin süslenir, sürme veya allıklarla yüzüne makyaj yapılır, saçları güzel bir şekilde taranıp şekillendirilir, güzel kokular sürülürdü. Daha sonra kızın evine gidilerek nikah kıyılırdı. Nikahın ilanından sonra gelin ve damadın başından kuru hurmalar ve diğer bazı yiyecekler saçılırdı. Nikah merasimine çağırılanlara düğün yemeği ikram edilirdi. Nikahları kıyıldıktan sonra evine giden gelin ve damadın başına ailenin en yaşlısı tarafından az bir miktar su serpilirdi. Bundan maksat Allah’ın onları her türlü kötülüklerden muhafaza etmesiydi. Düğünlerde duvak açma geleneği vardı. Damat gelinin duvağını açmadan önce ona yüz görümlüğü verirdi. Ertesi gün damat, arkadaşlarını, akrabalarını ve yoksulları davet ederek “velime” denilen bir ziyafet verirdi. Hz. Peygamber devrinde nikâh kıyma işlemi nasıl gerçekleştirilirdi, kısaca açıklayınız? Düzenlenen törenler içerisinde belki de en acısı ölüm ve defin törenleriydi. Ölüm döşeğindeki kimseye Allah’ın bir ve Hz. Peygamber’in onun elçisi olduğu sürekli olarak tekrar ettirilirdi. Savaşta şehid olanlar elbise ve bedenleri yıkanmadan defnedilirdi. Sıradan bir kimse öldüğünde ise yıkanır, kefenlenir ve namazı kılındıktan sonra gömülürdü. Ölüler yüzleri kıbleye dönecek şekilde defnedilirlerdi. Cenaze evine komşuları üç gün süreyle yemek getirirlerdi. Mezarlıklar yılın belli günlerinde ziyaret edilirdi. Mesela, Hz. Peygamber her sene Şaban ayının 15. Günü kabirleri ziyaret ederdi. Arap toplumunda damadın düğünün ertesi günü verdiği yemek. 4 8. Ünite - Sosyal Hayat 167 Bayramlar İslâm toplumunda birisi Ramazan bayramı diğeri de Kurban bayramı olmak üzere iki tane bayram vardı. Bu bayramlarda ahali topluca bayram namazı kılar, namaz sonrasında birbirleriyle bayramlaşırlardı. Bu uygulama Hicri 3. Yıldan (625) itibaren başlamıştı. Oruç tutulan Ramazan ayı boyunca toplumda bir sevinç ve huzur hakim olurdu. Halifeler müminlere görkemli iar yemekleri verirler, fakirleri giydirirlerdi. Mesela, Emevîler’den Hişam b. Abdülmelik’in Irak valisi Yusuf b. Ömer günde 500 sofra kurduruyordu. İar sofralarında çeşit çeşit yemekler olurdu. Gündüzleri oruçlu olan ahali, akşamları teravih namazı kılardı. Sokaklarda dolaşan tellallar halkı kötü işleri terketmeye ve iyi işler yapmaya çağırırlardı. Başta yoksullar olmak üzere evlerinde yiyeceği olmayanlara yemek gönderilirdi. Kökeni Hz. İbrahim’a kadar dayandırılan Kurban Bayramı ise İslâmiyet sonrasında ilk defa Beni Kaynuka Yahudileri ile yapılan mücadele sonrasında bir koyunun kurban edilmesiyle başlamıştı. Bu tarihten itibaren, Kurban Bayramı Müslüman toplumun en fazla rağbet edilen bayramlarından birisi olup, coşkuyla kutlandı. Kurban edilecek koyunlar yaklaşık sekiz ay öncesinden seçilir ve özel olarak beslenirdi. Abbasîler döneminde kurbanlık koyunlar Basra’da onar dirheme satılırdı. Halifenin gösterişli sofrası, Kahire’de muazzam bir halk yığını arasında ana cadde boyunca taşınırdı. Bu sofranın üzerinde değişik şekillerde yapılmış şekerler olurdu. 1024 yılındaki törende sofranın üzerine şekerden yapılmış yedi büyük köşk, 1047 yılındakinde ise bir portakal ağacı yapılmıştı. Saraylarda simit şeklinde şekerler yapılır, bayram günü halk bu şekerleri yağmalardı. Bayram namazları, her iki dinî bayramın vazgeçilmez unsuruydu. Hz. Peygamber devrinde bayram namazı geniş bir arazide, Musallâ denilen bir yerde kılınırdı. Onun kıldırdığı namazlara Medine dışındaki kabilelerden ve değişik bölgelerden çok sayıda Müslümanlar, hatta kadınlar ve genç kızlar da katılırdı. Bu uygulama sonraki devirlerde şehrin en büyük camisinde namaz kılınması suretiyle icra edildi. Namaz sonrasında halkın her kesiminin katıldığı eğlence ve sevinç gösterileri başlardı. Bu gösteriler katılanların zevkine göre değişiklik arz edebilirdi. Bağdat ve Şam’da yapılan bayram kutlamaları çok canlı olurdu. Halifenin sarayı süslenir, nehirler süslenmiş kayıklarla dolar, kıyılarda kandiller yakılırdı. Bayram geceleri çeşitli şehirlerde fener alayları düzenlenirdi. Bayramlarda temiz elbiseler giyilir, köle azad edilirdi. Dinî nitelik taşıyan bu iki bayramın haricinde Müslümanlar için cuma günleri de bayram kabul edilirdi. Bunların haricinde, daha sonraki devirlerde farklı bazı bayramlar da ihdas edilmiştir. Mesela, Hz. Peygamber’in doğum gecesine rastlayan mevlit gecesinde büyük şenlikler yapılır, dualar edilir, salavatlar getirilirdi. Mevlit’in ilk defa 1233 yılında Erbil emiri Ebu Sa’id Muzaerüddin tarafından kutlandığı rivayet edilmektedir. Kadir gecesi, Mir’ac gecesi, Berat gecesi büyük bir coşkuyla kutlanırdı. Bilhassa Abbasîler devrinden itibaren mevalinin bayramları da İslâm toplumu içerisinde önemli bir yer tutmaya başladı. İran takvimine göre yılbaşı kabul edilen Nevruz bayramı bunlardan birisiydi. Bu bayramda çeşitli yemekler pişirilir, şeker dağıtılır, hediyeler verilirdi. Yine Mihrican da İran’da kutlanan bir bayramdı. İslâm coğrafyasında yaşayan gayrimüslimlerin bayramları da bir hayli coşkulu geçerdi. Bilhassa paskalya için günler öncesinden hazırlıklar yapılırdı. Paskalyanın öncesindeki perşembe günü yas yemeği olan mercimek yenirdi. Abbasîler devrinde Bağdat’taki paskalya törenlerine Müslümanlarla Hıristiyanlar birlikte giderlerdi. Bu günlerde sokaklarda renk renk yumurtalar satılırdı. Yine Hz. İsa’nın doğum günü de Hz. Peygamber ve İslâmın ilk döneminde bayram namazlarının topluca kılındığı geniş alan. 168 İslam Tarihi ve Medeniyeti II büyük bir katılımla kutlanırdı. Bu tören farklı bölgelerde farklı şekillerde kutlanırdı. Mesela Mısır’daki Fâtımî halifesi milad günü memurlarına tatlı, gülsuyu ve balık ikram ederdi. Yine, Fısıh bayramı Hıristiyanların en önemli dinî bayramlarından birisiydi. Mısır’da yaşayan ve Hıristiyan olan Kıptîlerin pek çok bayramı vardı. Bu bölgedeki bayramlara halifeler ve Mısır’da görev yapan yöneticiler de katılırlardı. Hıristiyanlar nezdinde önemli bir yere sahip olan Üç Kral Yortusu (İdu’l-Ğitâs) Nil nehrinin kenarında kutlanırdı. Hıristiyanlar alacakaranlıkta yüksek sesle ilahiler söyleyerek, ellerinde haç ve yanan mumlar olduğu halde nehrin kenarına giderlerdi. Bu tören oldukça coşkulu geçerdi. 941 yılında düzenlenen bir bayrama İhşid hükümdarı Muhammed b. Tuğc da katılmıştı. O, Nil adasında yer alan el-Muhtare adındaki evinden töreni izlemiş, su kenarına aydınlatma amacıyla bin adet ateş mangalı koymuştu. Bu bayrama Müslüman-Hıristiyan karışık yaklaşık yüz bin kişi katılmıştı. Yahudilerin en görkemli bayramlarından birisi yılbaşını simgeleyen Roş-ha-Şanah bayramı idi. Bu bayram Müslümanların Kurban Bayramı ile eşdeğer kabul edilebilir. Sumayra Bayramı, Mizalle Bayramı Yahudilerin kutladığı diğer bayramlardır. SOSYAL ZÜMRELER Meslek Grupları Halkın geçimini sağladığı meslekler yaşanılan bölgeye, mensup olunan dine, toplumsal statüye göre değişiklik arz ederdi. Büyük bir kısmı çöllerle kaplı olan Arap yarımadasında şehirlerdeki halkın yaygın mesleği ticaretti. Mekke ahalisinin önemli bir kısmı geçimini ticaretle sağlardı. Hz. Peygamber, risâlet öncesinde ticaretle uğraşmıştı. Bunların dışında derici, bezci, kasap, kuyumcu, kitapçı, ayakkabıcı, oyuncakçı, inşaat ustası, eczacı, attâr vs. çok sayıda meslek grubu mevcuttu. Arap coğrafyasında en fazla bulunan meyve olan hurma önemli bir geçim kaynağıydı. Hurma satıcılığı Hz. Peygamber devrinden itibaren önemli bir meslek kolu haline gelmişti. Bunlar bazen pazarlarda, bazen de sokakları dolaşarak hurma satarlardı. Resim 8.2 Abbasîler devrinde gündelik yaşam, kılık-kıyafet örneklerinden bir kesit Kaynak: http:// sara.theellisschool. org/worldciv/ museum2008/ merediths/index. html 8. Ünite - Sosyal Hayat 169 Kırsal kesimde yaşayan halk gününün tamamını çalışarak geçirirdi. Köylerde ailenin geçimi daha ziyade, çiçilik ve hayvancılık, çölde ise yine çobanlık, hayvan besiciliği ve avcılık yapılarak sağlanırdı. At, koyun ve deve en sık yetiştirilen hayvanlardı. Hayvanlardan süt alınır, tarlalarda arpa, buğday, darı vs. yetiştirilirdi. Tarım daha ziyade kara sabanla yapılırdı. Çiçilerin tarlayı sürme ve ziraat işlerinde danışacakları yaşlı, deneyimli ve bilgili reisleri olurdu. Ekili araziyi hayvanlardan veya çeşitli zararlardan korumak için natûr denilen bir meslek erbabı daha mevcuttu. Kadınlar İslâm toplumunda kadın hür olanlar ve cariyeler olmak üzere ikiye ayrılıyordu. İslâm bir eşitlik dini olarak kadınlara da belirli haklar getirmiş, toplumda söz sahibi olmalarına destek vermiştir. Hür bir kadın aile kurumunun temelini oluşturan iki unsurdan birisiydi ve kocasıyla eşit haklara sahipti. Mirasta kendisine hak verilmek zorundaydı. Kadınlar, hukuki çerçeve içerisinde nikah, hibe, emanet verme, vekalet, şirket, dava, ikrar, sulh ve vasiyet gibi sosyal ve ekonomik haklar bakımından da erkeklerle eşit konumdaydılar. Bunları gerçekleştirirken kocalarının iznini almak zorunda değillerdi. Yine, çarşı-pazar alışverişleri için sokağa çıkabilirler, camilerde cemaatle namaz kılabilirler, dost ve arkadaşlarını ziyaret edebilirlerdi. Kadınların birbirlerinin evlerinde yaptıkları sohbetli toplantılar oldukça yaygındı. Bu toplantılarda Kur’an-ı Kerim ve güzel şiirler okunur, hoş hikayeler anlatılırdı. Hz. Peygamber’in eşleri zaman zaman kendi arkadaşlarını evlerine davet ederler ve onlarla görüşürlerdi. İslâmiyet kadını her bakımdan koruma altına almış, onu erkekle eşit şartlar dahilinde sosyal hayatın içerisine dahil etmişti. Cahiliye döneminde Arap toplumunda yaygın olan erkeğin karısını dövmesi hadisesi Hz. Peygamber tarafından yasaklanmıştı. Hz. Peygamber, Veda Hutbesi’nde kadınların haklarının korunmasını vasiyet etmişti. Kadınların eğitim ve öğretimine son derece önem verilmişti. Hz. Peygamber devrinde en önemli eğitim kurumlarından birisi olan sue’de kadınlar için de bir yer tahsis edilmişti. Hz. Peygamber kendi hanımlarına Kur’an okuyup ilim öğrenmelerini emretmişti. Asr-ı Saadet döneminde Hz. Peygamber’in hanımları ve kızları tabii olarak toplum nezdinde son derece büyük itibara sahiptiler. Bu hanımlar hanım sahabelere dersler verirler, güncel olaylarla ilgili fikirlerini açık bir şekilde beyan ederlerdi. Diğer hür kadınlar da aynı şekilde siyasi ve kültürel pek çok olaya dahil olurlardı. Mesela, Aişe bint Talha ve Hz. Hüseyin’in kızı Sukeyne müzik ile ilgilenirler, dönemin müzisyenlerini evlerine davet ederek onları dinlerlerdi. Çocuklar Çocuk denildiği zaman istisnasız hemen her dönemde soyun devam etmesi ve ailenin varlığını sürdürmesi akla gelir. Bu nedenle çocuk evliliklerde en büyük sevinç kaynağı olarak kabul edilir. Hangi düzeydeki ailede olursa olsun çocuk ailenin vazgeçilmez unsurudur. Bilhassa iktidar ailesinde erkek çocuk hanedanın ve dolayısıyla saltanatın sürmesi için çok önemli kabul edilirdi. Çocuk aynı zamanda İslâm toplumunda masumiyetin ve günahsızlığın sembolü olarak kabul edilirdi. Çocuk doğduğu zaman ona ailesi tarafından bir isim verilirdi. Bu isim bazen bir kabile adı, babasının künyesi, taş, bitki, hayvan ve renk isimleri de olabilirdi. Çocuğun doğumu çok büyük ve önemli bir olay kabul edilirdi. Yeni doğan çocuğun kulağına babası veya ailenin en büyük ferdi tarafından ezan okunurdu. Hz. Peygamber’in hayatta olduğu döneme verilen ad. 170 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Çocuk bir toplumun, medeniyetin, ülkenin, ırkın, fikrî yapısının geleceğinin teminatı olarak da ön plana çıkartılmaktaydı. Bu amaçla çocuğun eğitimine ayrı bir önem verilirdi. Hükümdar ailelerinin çocukları özel bir eğitime tabi tutulurken, diğer ailelerin çocukları camilerde veya küttablarda eğitilirlerdi. Eğitimde cinsiyet ayrımı yapılmazdı. Hem kız çocuklarının hem de erkek çocuklarının en iyi şekilde eğitilmesi tavsiye edilirdi. Bu durum İslâmiyet’in, toplumu kız çocuklarının diri diri toprağa gömüldüğü Cahiliyye zihniyetinden kurtarıp getirdiği noktayı görmek açısından hayli önemlidir. İslâmiyet, kız çocuklarını toplum içerisinde hak ettikleri konuma oturtmuş, geleceğin anneleri olarak en iyi şekilde yetiştirilmelerini sağlamıştır. Çocuklar, Hz. Peygamber devrinden itibaren daha küçük yaşta iken bir nevi ilkokul denilebilecek küttablara gönderilirlerdi. Küttablardan mezun olan çocuklar eğitimlerini camilerde sürdürürlerdi. Hulefâ-i Râşidîn devrinde de benimsenen bu sistem Emevîler döneminde değişti. Bu dönemde halkın çocukları küttablarda ve camilerde eğitim görürken, halifelerin ve yüksek devlet görevlilerinin çocukları ise saraylarda eğitim görmeye başladılar. Sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı toplumun en önemli dinamikleri arasında kabul eden İslâm toplumunda şehitlerin ve kimsesizlerin çocuklarına ayrıca bir önem verilirdi. Bu çocukların eğitimi ve bakımını devlet üstlenirdi. Mesela, Emevî Halifesi Velid b. Abdülmelik (705-715) kimsesiz ve fakir çocukların iyi bir şekilde yetişmelerini sağlamak için onları devlet himayesi altına almıştı. Köle ve Cariyeler İslâm öncesi dönemde Arap toplumunda kölelik son derece yaygındı. Cahiliye döneminde köleler, savaşlarda esir edilmek veya Habeşistan, İran, Bizans gibi Arabistan’a komşu ülkelerden satın alınmak suretiyle temin edilirdi. Köleler her türlü işlerde çalıştırılır, çok kötü muamelelere maruz bırakılırlardı. Sahibinin kölesini öldürmesi bile herhangi bir cezayı gerektirmezdi. İslâmiyet ise Allah’a iman eden herkesi eşit kabul ettiği için zengin ile fakir, yönetici ile halk, göçebe ile yerleşik, şehirli ile köylü, siyah ile beyaz ırk arasında herhangi bir fark gözetmemiştir. Bu nedenle, İslâm öncesi dönemin aksine kölelik hayli azalmış, Hz. Peygamber kölelerin azad edilmesini tavsiye etmişti. Bu tavsiye uyarınca ilk sahabeler kölelere çok iyi muamele etmişlerdi. Köleler bu dönemde, İslâmiyet’in getirdiği eşitlik sayesinde yüksek makam ve mevkiler elde edebildiler. Mesela, Zeyd b. Harise on sekiz yaşında olduğu halde ordu komutanlığına getirilmişti. Bununla birlikte kölelik kesin bir hükümle yasaklanmadığı için İslâmiyet sonrasında da kölelerin mevcudiyetinden söz edilebilir. Ancak bunlar genellikle savaşlarda ele geçirilen esirlerdi. Kölelik, kölenin Müslüman olmasıyla sona ererdi. Savaşlarda ele geçirilen kölelere de kötü muamele edilmesi yasaklanmıştı. Sahibi köleye iyi davranmak, haklarına riayet etmek zorundaydı. Fetihlerdeki artış, savaşlarda çok sayıda kölenin ele geçirilmesi sonucunu da beraberinde getirdi. Bu rakam Emevîler dönemine gelindiğinde yüzbinleri aşmıştı. Bu esirlerin pek çoğu belli şartlar dahilinde serbest bırakılırlardı. Savaş esirlerinin haricinde, zaman zaman hediye olarak yahut köle pazarından satın alınmak suretiyle de köle temin edilirdi. Köle ve cariyelerin belirli usûller çerçevesinde satıldığı pazarlar vardı. Bir köle ya da cariyenin sahibi onları isterse bir başkasına satabilirdi. O dönemin uygulamasına göre köle ve cariyeler efendisinin malı olarak kabul edildiklerinden alınıp satılmalarında da bir mahsur görülmüyordu. Gerek köleler, gerekse cariyeler toplumun en alt tabakasında yer alırlardı. Köleler ev işlerinde, gündelik işlerde, alışverişte, tarla işlerinde, hayvanının yedeklenmesinde sahiplerine yardımcı olurlardı. İslâmın ilk döneminde çocuklara okuma yazma öğretildiği bir çeşit ilkokul. 8. Ünite - Sosyal Hayat 171 İslâm toplumunda kölelerin yaptığı işler ve uğraştıkları meslek dalları hakkında kısaca bilgi veriniz? Müslüman Arap toplumunda cariyelik de oldukça yaygındı. Cariyeler de tıpkı köleler gibi savaş yahut satın alınmak suretiyle elde edilirdi. Cariyelerin fiyatlarında dönemden döneme değişiklikler olurdu. Bu fiyatın belirlenmesinde cariyenin güzelliği, el becerisi, sanatı, fiziki özellikleri gibi faktörler etkili olurdu. Bu yüzden sahipleri iyi gelir elde edebilmek için cariyeleri çok küçük yaşlarından itibaren belirli alanlarda eğitirlerdi. Onlara şiir, görgü kuralları, güzel konuşma, efendilerine hizmet gibi konularda dersler verilirdi. Saraylarda şarkı söyleme geleneği oldukça yaygın olduğu için şarkıcı olarak yetiştirilen cariyeler iyi bir gelir kaynağıydı. Harun Reşid zamanında Bağdat’ta meşhur bir şarkıcının sanatını öğrettiği seksen cariyesi vardı. Sesi çok güzel olan cariyelere “kıyan” denilirdi. Beytü’l-Kıyan adı verilen eğlence mekânlarında çok sayıda cariye şarkı söylerdi. Şarkı, dans, aşk şiirleri gibi konularda oldukça başarılı olan cariyeler yeme içme işlerinde de sahiplerine hizmet ederlerdi. Şarkı söyleyip raks eden cariyeler bilhassa Emevî ve Abbasî saraylarındaki eğlence alemlerinin vazgeçilmez aktörleriydi. Halifenin sarayında çok sayıda cariye bulunur, bunlar eğlence meclislerinde halifelerin yanlarından ayrılmazlardı. Bazı halifelerin cariyelerinin isimleri dönemin tarih kitaplarına kadar geçmiştir. Mesela, Yezid b. Abdülmelik’in cariyesi Habbâbe bunlardan birisidir. Cariyeler Emevîler devrinde musikinin gelişmesinde önemli paya sahip olmuşlardı. Aynı şekilde Harun Reşid dönemindeki cariyeler de bazı masallara konu olacak kadar meşhurdu. Şarkı söyleyenlerin haricinde sırf güzellikleri veya çocuk doğurmaları için alınan cariyeler de vardı. Bunların haricinde cariyeler genellikle ev işlerinde de kullanılırlardı. Bilhassa zengin aileler evlerinde mutlaka cariye bulundururlardı. Yemek işlerinde maharetli olan, kuyu veya sarnıçlardan su taşıyan, çarşı-pazar işlerinde yardımcı olan cariyeler ev hanımları tarafından sıklıkla tercih edilirdi. Cariyelerin yaşam şartları efendilerinin gelir durumuna göre değişirdi. Elinden pek iş gelmeyenler ve güzel olmayanlar oldukça zor şartlar altında yaşarlardı. Çok güzel olup iyi şarkı söyleyen bazı cariyeler ise hayatlarının en azından belirli dönemlerini refah içerisinde geçirirlerdi. Ancak onların rahat yaşantısı, zevk ve eğlence düşkünlükleri, efendilerini yoldan çıkarmaları gibi hususlar toplum nezdinde pek hoş karşılanmazdı. SOSYAL YARDIM MÜESSESELERİ İslâm dini sosyal yardımlaşmaya ve dayanışmaya oldukça önem vermiş, insanların birbirlerine yardımda bulunmaları, aç kalanlara, yolda kalanlara, kimsesizlere yardım edilmesi, toplum içerisinde huzurun ve refahın sağlanması yolunda faaliyetlerde bulunulması Kur’an’da ve Hz. Peygamber’in hadislerinde değişik vesilelerle tavsiye edilmiştir. Durumu iyi olan Müslümanların daha kötü olanlara yardım etmesi uygulaması Hulefâ-i Râşidîn, Emevîler ve Abbasîler devrinde de benimsenmiş bir uygulamadır. Yardımseverlik bazen bizzat halifeler tarafından emirnâmeler gönderilmek suretiyle de teşvik edilmiştir. Emevîlerin adaleti ile tanınan halifelerinden Ömer b. Abdülaziz valilerine gönderdiği bir genelgesinde misafirlerin konaklayacağı, hayvanlarını bağlayabilecekleri, yolda kalmış insanların barınıp yol sorabileceği hanlar ve misafirhaneler yaptırmalarını emretmiş, burada kalacak olanlara iki gün konaklama izni vermelerini, yola çıktıklarında ise ellerine harçlık verilmesini tavsiye etmişti. 5 172 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Erzak Dağıtım Merkezi (Dârü’r-Rızk) Hz. Ömer devrinden itibaren her ay, kadın-erkek, hür-köle ayrımı yapılmaksızın herkese erzak dağıtımı uygulaması başlatılmıştı. Halifenin emri uyarınca fetih gelirlerinden devlete ait beşte bir payın içinde yer alan yiyecek ve giyecekler başkent Medine’de toplanıyordu. Sürekli olarak gelen bu yiyeceklerin toplandığı bu merkeze Dârü’r-Rızk adı verildi. Hz. Ömer’in kurumlaştırdığı bu müessese kısa bir süre içinde Basra, Kûfe, Fustat ve Vâsıt gibi şehirlerde de faaliyet göstermeye başladı. Dârü’r-Rızk, Ramazan ayı boyunca ve bayramlarda halkın yiyecek ve giyecek ihtiyacının karşılandığı bir yerdi. Zamanla bu mekânlar ticari gelir elde edilmek amacıyla pazara dönüştürülerek aslî fonksiyonlarını kaybetmişlerdir. Aşevleri (Dârü’t-Taâm) Yoksulların ve kimsesizlerin yemek ihtiyacının giderildiği mekânlara erken dönemlerden itibaren rastlamak mümkündür. Emevî Halifesi Velid b. Abdülmelik fakir fukaranın yiyip içmesi, gündelik yemek ihtiyaçlarını karşılaması için Dârü’tTaam adını verdiği aşevlerini inşa etmiştir. Aynı şekilde onun halefi Ömer b. Abdülaziz de benzer bir kurum tesis ederek burada fakirlerin ve yolcuların yemek ihtiyaçlarını karşılamıştı. Vakıf Kurumu Bu tür yardım kuruluşlarının varlıklarını sürdürebilmesi için vakıf kurumu tesis edilmişti. Herhangi bir karşılık beklemeksizin başkalarına yardım etmeyi gaye edinen vakıf müessesi İslâm tarihinde ilk defa Hz. Ömer tarafından tesis edilmişti. O, kendisine ait Semg hurmalığını vakfetmiş, Allah yolunda savaşan mücahidler, esaretten kurtulmak isteyen köleler, misafirler bu vakıan yararlanmışlardı. Hayır ve yardım kurumlarının git gide artmasıyla birlikte, daha sonraki dönemlerde de çok sayıda vakıf tahsis edildi. Abbasîler döneminde vakıarın sayısı bir hayli artınca vakıarı devlet adına düzenleyen bir birim oluşturuldu. Vakıf, insanların ihtiyaç duydukları her alanda yapılabiliyordu. Bu bazen bir arazi, hayır işlerinde kullanılmak için bir bina, okul, hurmalık, çeşme olabildiği gibi bazen de bir kitap da olabilirdi. Vakıf kurmaktaki asıl gaye topluma ve insanlara faydalı olabilmek ve bu sayede Allah’ın rızasını kazanmaktı. Vakıf şartları bir vakfiye ile belirlenirdi. 8. Ünite - Sosyal Hayat 173 Özet İslâmiyet’in ilk yüzyılında toplumsal yapıyı kavrayabilecek, Bu dönemde İslâm toplumu Müslümanlar ve gayrimüslimlerden meydana geliyordu. Müslüman toplum ise kendi içinde şehirliler ve bedeviler olmak üzere iki kısma ayrılmıştı. Müslüman ahali Araplar, İranlılar, Türkler, Berberiler gibi milletlerden oluşmakta olup, Arap olmayan Müslümanlara mevali adı verilmişti. Emevîler devrinde benimsenen Arap ırkçılığı yüzünden geri planda kalan mevali, Abbasîlerin İslâm devletinin başına geçmesinden sonra, devlet bürokrasinin değişik kademelerinde görev yapmaya başlamıştı. İslâm coğrafyasında çok sayıda gayrimüslim de yaşamaktaydı. Hıristiyan, Yahudi, Mazdeist ve Mecusi inancına mensup bu milletler kendi ibadetlerini rahatlıkla yerine getirebiliyorlardı. Bunların can ve mal güvenlikleri devlet tarafından güvence altına alınmıştı. Gayrimüslimler cizye adı verilen baş vergisi ödemekle yükümlüydüler. Giyim-Kuşam ve Beslenme kültürünü açıklayabilecek, Giyim-kuşam ve beslenme kültürü bölgeden bölgeye, dönemden döneme ve toplumsal statüye göre değişiklik arz ederdi. Hz. Peygamber devrinde hem giyim kuşam hem de beslenme kültürü son derece sade iken, Emevîler devrinden itibaren oldukça lüks ve gösterişli giysiler kullanılmaya, çeşitli ve zengin sofralar kurulmaya başlanmıştır. Sofralarda çeşitli etli ve unlu yemekler, meyve ve sebzeler tüketilmiştir. Hurma, Arap toplumunda en yaygın olarak tüketilen meyve olmuştur. Giyim kuşamda ise insanlar toplumsan statülerine göre değişen elbiseler giyerlerdi. Kadın ve erkeklerin kendilerine mahsus kıyafetleri vardı. Emevîler ve Abbasîler devrinde eğlence kültürünü tanımlayabilecek, Emevîler devrinde rakkaselerin oynadığı ve şarkıların söylendiği saray eğlenceleri ve güzel sesli şairlerin şiirlerini okudukları toplantılar oldukça popülerdi. Eğlence düzenlendiği zaman, şarkıcılar, şairler, sihirbazlar, soytarılar, mizahçılar, kadın ve erkek dansçılar hünerlerini sergilerlerdi. Halifenin huzurunda şarkılar söylenir, raks edilir, değişik enstrümanları çalanlar kendilerine ayrılan yerlere otururlardı. Bu meclislere katılanlar belirli bir hiyerarşik düzene göre otururlardı. Bilhassa Yezid b. Muaviye ile II. Velid dönemlerindeki eğlence meclisleri çok meşhurdu. Yezid içkiye son derece düşkün olduğu için, şarap arkadaşlarına eğlenceler sırasında bol bol hediyeler dağıtırdı. Müzikli eğlenceler sadece sarayda değil bazı önde gelen şahısların evlerinde de tertip edilirdi. İslâm toplumunda sosyal yardım kuruluşlarının önemini ifade edebilecek İslâm dini sosyal yardımlaşmaya ve dayanışmaya oldukça önem vermiş, insanların birbirlerine yardımda bulunmaları, aç kalanlara, yolda kalanlara, kimsesizlere yardım edilmesi, toplum içerisinde huzurun ve refahın sağlanması yolunda faaliyetlerde bulunulması Kur’an’da ve Hz. Peygamber’in hadislerinde değişik vesilelerle tavsiye edilmiştir. Durumu iyi olan Müslümanların daha kötü durumda olanlara yardım etmesi düşüncesi Hulefâ-i Râşidîn, Emevîler ve Abbasîler devrinde de benimsenmiş bir uygulamadır. Yardımseverlik bazen bizzat halifeler tarafından emirnâmeler gönderilmek suretiyle de teşvik edilmişti. Yardım amaçlı olarak misafir ağırlama evleri ile aşevleri kurulmuştur. 1 2 3 4 174 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi İslâmiyet döneminde kurulmuş şehirlerden biri değildir? a. Bağdat b. Fustat c. Vâsıt d. Sâmerra e. Mekke 2. Aşağıdakilerden hangisi Abbasî mutfağında tüketilen sebzelerden biri değildir? a. Domates b. Patlıcan c. Bakla d. Pırasa e. Soğan 3. Aşağıdakilerden hangisi mevaliyi oluşturan milletlerden biri değildir? a. İranlılar b. Araplar c. Türkler d. Habeşliler e. Rumlar 4. Emevîler devrinde İslâm ülkesindeki Yahudiler aşağıdaki mesleklerden hangisiyle uğraşmamışlardır? a. Boyacılık b. Dericilik c. Demircilik d. Kasaplık e. Hacamatçılık 5. Aşağıdakilerden hangisi gayrimüslimlerin ödediği vergiler konusunda düzenlemeler yapmıştır? a. Hz. Ali b. Hz. Ebubekir c. Hz. Hasan d. Hz. Ömer e. Hz. Osman 6. Fakirlerin yemek ihtiyacını karşılaması için kurulan yardım kurumu aşağıdakilerden hangisidir? a. Dârü’l-Hikme b. Dârü’l-Hadis c. Dârü’t-Taâm d. Dârü’l-Erkam e. Dârü’n-Nedve 7. İslâm toplumunda erkeğin nikah sırasında kadına ödemekle yükümlü olduğu para veya mala ne ad verilir? a. Yüz görümlüğü b. Mehir c. Velime d. Çeyiz e. Duvak 8. Abbasî halifesi Mutasım’ın Türkler için kurdurduğu şehir aşağıdakilerden hangisidir? a. Bağdat b. Kûfe c. Sâmerra d. Buhara e. Fustat 9. İran coğrafyasına mahsus olan bayram aşağıdakilerden hangisidir? a. Hamis b. Fısıh c. Paskalya d. Mihrican e. Roş-ha-Şanah 10. Yoksullara erzak dağıtmak amacıyla kurulan Dârü’r-Rızk aşağıdakilerden hangisi döneminde tesis edilmiştir? a. Hz. Ebubekir b. Hz. Ömer c. Hz. Osman d. Hz. Ali e. Muaviye 8. Ünite - Sosyal Hayat 175 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Emri altındaki tebaası karşısında herhangi bir hükümdarın sahip olduğu durumdan hiç mukayese götürmeyecek şekilde daha üstün bir seviyeye onu çıkaran Allah’ın elçisi sıfatıyla Hz. Muhammed (sas) siyasi başkan olarak eşitleri arasında birinciydi. Ne tantana ne de debdebeli törenlere tenezzül ederdi. Giydiği elbiseler, oturduğu ev, konuşma tarzı vs. bakımından diğer insanlardan farklı değildi. O devirde herkes birbiriyle senli benli konuşurdu. Savaş hali veya düşman saldırısı haricinde kapısında hiç bir zaman muhafız bulunmazdı. Bu durum hem Medine’deki evi, hem de savaş sırasındaki karargahı için geçerliydi. Halk yığınları arasına girip karışırdı. Halk arasındaki en mütevazı kimseler bile onunla görüşmek üzere kolaylıkla huzuruna çıkabilirlerdi. Şehrin cadde, mahalle ve çarşılarında sıradan bir vatandaş gibi dolaşırdı. Ziyaretçilerin gelişini haber vermekle görevli özel bir habercisi vardı. Evinde kendi elbisesini kendisi diker, bunların yamanmasını veya ayakkabılarının tamirini de bizzat kendisi yapardı. Kendisi geceleri giyilen ayrı bir elbiseye sahipti, gün boyu üzerinde taşıdığı elbiseleri yatmadan önce çıkarır, duvara asardı. Ev işlerinde hanımlarına yardımcı olur, mesela keçileri kendileri sağardı. Mescidde namazı kıldırmak için gün doğmadan kalkardı. Gün boyu dost ve komşularını, en mütevazıları da dahil olmak üzere, ziyaret eder, sıkıntılarını ve sevinçlerini paylaşırdı. Bu alışkanlığı gayrimüslimler için de geçerliydi. O’nun ağır hasta olan bir Yahudi çocuğunu ziyaret ettiği kaynaklarda zikredilmektedir. Herhangi bir cenaze gördüğünde ayağa kalkar, bu şekilde cenaze sahiplerinin de acılarını paylaşırdı. Yakın dostlarıyla zaman zaman gezintilere çıkardı. Bilhassa çocuklara şaka yapmayı çok severdi. Kaynak: Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev.: Salih Tuğ, 2. Cilt, 5. Baskı, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993. 1. e Yanıtınız doğru değilse “Kent Hayatı” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. a Yanıtınız doğru değilse “Beslenme Kültürü” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. b Yanıtınız doğru değilse “Toplum Yapısı” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. c Yanıtınız doğru değilse “Gayrimüslimler” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse “Gayrimüslimler” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. c Yanıtınız doğru değilse “Sosyal Yardım Kurumları” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. b Yanıtınız doğru değilse “Aile” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. c Yanıtınız doğru değilse “Toplumsal Yapı” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. d Yanıtınız doğru değilse “Eğlenceler, Törenler ve Bayramlar” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse “Sosyal Yardım Kurumları” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Müslümanlar eski tarım geleneklerini devam ettirmişlerdi. Bununla birlikte Batı’ya önceleri sadece Doğu’da bilinen değirmen ve şekerpancarı gibi ürünleri tanıtmışlardı. Asya’nın uzak yörelerinden o zamana kadar bilinmeyen portakal gibi bazı ürünleri getirmişler ve özellikle şeker, keten, pamuk gibi belli ürünlerde tarımı oldukça geliştirmişlerdi. Hemen hemen her yerde buğday insanlar için, arpa da hayvanlar için en temel gıdaydı. Bunlara ek olarak bahçelerde her türlü baklagil, kabakgil bitkisi ve baharat yetiştirilirdi. Vahalarda sebzelerin yanı sıra Akdeniz’in bütün meyveleri üretiliyor ve çölün kenarlarında fakirlerin başlıca gıdası olan hurma ağaçları bulunuyordu. Üzüm bağları yanında, Hıristiyanların yerleştikleri yörelerde şarap bulunurdu. Kıraç topraklarda dikilen zeytin ağaçlarından zeytinyağı elde edilirdi. Sıra Sizde 2 Ehl-i Beyt kelimesinin tanımı bizzat Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır. O’na göre Hz. Peygamber’in kendisi, Hz. Ali, onun karısı ve Hz. Peygamber’in kızı olan Hz. Fatıma ve çocukları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin Ehli 176 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Beyt’i meydana getiriyorlardı. Sonraki dönemde Hz. Peygamber’in soyu bu iki torununun çocukları vasıtasıyla devam etmiştir. Hz. Hasan’ın soyundan gelenlere şerif, Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlere ise seyyid deniliyordu. Bu aile mensupları siyasi mücadeleler yüzünden Emevîler devrinde büyük işkencelere ve yaptırımlara maruz bırakılmışlardır. Hz. Hasan, Muaviye döneminde zehirlerenerek, Hz. Hüseyin ise günümüzde bile ağıtlar yakılmaya devam edilen Kerbela hadisesinde şehit edilmişlerdir. Kerbela’da Hz. Peygamber’in amcası Ebu Talib’in soyundan yetmiş iki kişi öldürülmüş, bu saldırıdan, ağır hastalığı yüzünden savaşamadığı için, sadece Hz. Hüseyin’in oğlu Ali Zeynelabidin kurtulabilmiştir. Abbasî halifeleri, Emevîlerden iktidarı bir darbe ile ele geçirdikten sonra seyyid ve şeriere itibarlarını iade etmişler, hutbelerde Hz. Ali ve ailesine sövülme geleneğini yasaklamışlar ve bu ailenin mensuplarına oldukça iyi davranmışlardı. Hz. Peygamber’in soyuna mensup olan bu zümreye daha sonraki dönemlerde de büyük saygı gösterilmiş, devlet yöneticileri onlar için ödenek tahsis etmişler, çok önemli kararlarında zaman zaman onların da fikirlerine başvurmuşlardır. Sıra Sizde 3 Hz. Ömer gayrimüslimlerle yapılan anlaşmalara gerekli hassasiyetin gösterilmesini sağlamıştır. Bundan son derece memnun olan Suriye bölgesindeki Cürcüme, Sâmiriler, Dülûk ve Ra’bân kabileleri casuslar vasıtasıyla Bizansın durumunu öğrenip Müslümanlara haber vermiş, buna karşılık kendilerinden cizye alınmamıştır. Bu zümrelerin çocuklarının her türlü tehlikeye karşı korunması, öldürülmemeleri, sürülmemeleri ve esir edilmemeleri devlet tarafından garanti altına alınmış, devlet aynı garantiyi onların malları için de vermiştir. Hz. Ömer gayrimüslimlerin uyacağı bazı esasları da belirlemiştir. O, gayrimüslimlerin bellerine zünnar takmaları, başlarına çizgili kalansüve giymeleri gibi kıyafetle ilgili bazı hususları da emretmiştir. Bundaki maksadı ülkedeki gayrimüslimleri Müslümanlardan ayırmaktır. Sıra Sizde 4 Mahallenin ileri gelenlerinden birisi (bu bazen bizzat Hz. Peygamber de olabilirdi) kısa bir hutbede bulunur, bu hutbesinde Allah’a hamd ettikten sonra, her iki eşin birbirlerine karşı vazifelerinden ve sahip oldukları haklardan bahseder, aralarında asla zorluk veya sertlik çıkmaması ve evlilik sırasında doğacak çocuklarla ilgili tavsiyelerde bulunurdu. Bundan sonra evliler tebrik edilirdi. Bu nikah merasimlerinde gelinin kendisi bizzat bulunmaz, onun nikah hususundaki rızası genellikle yakın bir akrabası olan şahit vasıtasıyla alınırdı. Bu sırada evliliklerle ilgili şartlar ve ödenecek mehir de görüşülürdü. Evlenmek için gerekli şartlar karşılıklı olarak sağlanmışsa, nikahı kıyan kimse akdin tamam olduğunu belirterek nikahı ilan ederdi. Sıra Sizde 5 Köleler en kötü ve ağır işlerde çalıştırılırdı. Arazi sahipleri tarlalarında kölelerden faydalanırlardı. Emevîler devrinde bazı bataklıkların kurutulmasında, sulama kanalları açılmasında, Fırat ve Dicle nehirlerindeki suyolu taşımacılığında kölelerden istifade edilmişti. Yine, şehir temizliğinde, yolların yapımı, tamiri ve temizliğinde, kanal ve kanalizasyon kazılmasında da köleler çalıştırılırdı. Köleler bu işlerin haricinde, aristokrat Arap toplumunun hor gördüğü bazı meslekleri de icra ederlerdi. Emevîler döneminde, köleler sayesinde Kûfe, Basra, Vâsıt gibi yeni kurulan ve her geçen gün biraz daha gelişen şehirlerde değişik meslek dalları ortaya çıkmıştı. Kunduracılık, terzilik, marangozluk, dokumacılık, mücevher yapımcılığı, demircilik, dericilik, kap kacak yapımcılığı şarap üreticiliği gibi bu meslekler, efendilerinin onayı ile köleler tarafından icra edilirdi. Bazı köleler ise çobanlık yaparlardı. Yine, köleler ev işlerinde de sahiplerinin en büyük yardımcılarıydılar. Bu köleler daha ziyade hadımlardan seçilirdi. 8. Ünite - Sosyal Hayat 177 Yararlanılan Kaynaklar Altınay, R. (2006). Emevîlerde Gündelik Yaşam, Ankara. Cahen, C. (1989). “Ekonomi, Toplum ve Müessese - ler”, Cambridge İslâm Tarihi Kültür ve Mede - niyeti, ed.: P.M. Holt-K.S. Lambton-B. Lewis, 4. Cilt, İstanbul. Can, Y. (1995). İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara. Durî, A. A. (1991). İlk Dönem İslâm Tarihi, çev.: Hay - rettin Yücesoy, İstanbul Durî, A. A. (1991). İslâm İktisat Tarihine Giriş, çev.: Sabri Orman, İstanbul Fayda, M. (1989). Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müs - limler, 2. Baskı, İstanbul. Hamidullah, M. (1993), İslâm Peygamberi, çev.: Salih Tuğ, 2. Cilt, 5. Baskı, İstanbul. Hasan, H. İ. (1985). Siyasî-Dinî-Sosyal-Kültürel İslâm Tarihi, C. I-II, terc.: İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş, İstanbul. Küçükaşcı, M. (2009). “Tarihi Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı” Osmanlı Araştırmala - rı, sayı: 33, İstanbul. Mez, A. (2000). Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı, çev.: Salih Şaban, İstanbul. Muhammed b. el-Kerim (2009). Kitâbü’t-Tabih: Abbasî Bağdatından Yemekler, Tatlılar, Çeşniler, çev.: Nazlı Pişkin, İstanbul. Sarıçam, İ-S. Erşahin. (2008). İslâm Medeniyeti Tari - hi, Ankara. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Abbasîler”, “Aile”, “Cizye”, “Emevîler”, “Fâtımîler”, “Ömer”, “Şehir” maddeleri. 9 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Peygamber dönemindeki eğitim ve öğretim anlayışını kavrayabilecek, Küttâbların, camilerin, mescidlerin ve sarayların eğitimin gelişmesindeki fonksiyonlarını açıklayabilecek, Kütüphanelerin ve sahâarın İslâm kültürünün gelişmesindeki önemini ifade edebilecek, Beytü’l-Hikme’nin İslâm kültür ve medeniyetinin gelişimine katkısını tanımlayabileceksiniz Anahtar Kavramlar • Küttâb • Camiler, Mescidler ve Suffe • İlim Meclisleri • Beytü’l-Hikme İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Eğitim Kurumları • İSLÂM ve EĞİTİM • KÜTTÂBLAR • MESCİT ve CAMİLER • EVLER • SARAYLAR • BEYTÜ’L-HİKME • DİĞER EĞİTİM KURUMLARI İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II İSLÂM VE EĞİTİM İslâmiyet, Hz. Peygamber’e risâletinin tebliğinden itibaren eğitim ve öğretime değer veren, bu yöndeki faaliyetleri ön planda tutan bir dindir. Öyle ki, bu dinin Peygamberi olan Hz. Muhammed’e inen ilk ayetlerde “okumak” emredilmiştir. Bu emir, kutsal kitabın daha pek çok ayetinde de tekrarlanmış, öğrenmenin gerekliliği vurgulanmıştır. “Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu!”, “ Ve şöyle de: Ey Rabbim! ilmimi arttır”, “O halde, siz bilmiyorsanız aranızdaki bilenlere sorunuz” gibi ayetler bunlardan bazılarıdır. Bu dinin tebliğcisi sıfatıyla Hz. Peygamber de daha başından itibaren, ağırlıklı olarak kutsal kitabın dili olan alfabenin yazılması ve okunması, dinin temel gereklerinin öğrenilmesi gibi konuları ön plana almak kaydıyla eğitim ve öğretim faaliyetlerini desteklemiş, ümmetine bu konuda gayret göstermelerini tavsiye ettiği gibi bizzat kendisi de bu yolda büyük çabalar sarfetmiştir. Hz. Peygamber, bir hadis-i şerifinde Allah’ın yarattığı ilk şeyin kalem olduğunu ifade etmiştir. Gerek Kur’an’da yer alan hükümler ve gerekse Hz. Peygamber’in eğitim ve öğretime özel bir önem vermiş olması, hatta onun insanlara İslâm’ı öğretmek için bir muallim/öğretmen olarak gönderildiğinin ifade edilmesi İslâm toplumunda eğitim ve öğretime olan ilgi ve merakın artmasına zemin hazırlamıştır. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn döneminde eğitim ve öğretimde ilk sırayı tabii olarak yeni tebliğ edilen dinin kural ve kaidelerinin anlatıldığı, nispeten daha basit düzeydeki dersler almıştır. Hz. Peygamber döneminde, genel olarak küttâb adı verilen ilk öğretim seviyesindeki kurumlarda, mescidlerde, bazı şahısların evlerinde gerçekleştirilen eğitim faaliyetleri bilhassa Hz. Ömer döneminden itibaren sayıları hızla artan camiler içerisinde bu işe tahsis edilmiş mekânlarda, yine evler ve küttâblarda, çarşı ve pazarlarda sürdürülmüş, İslâm devletinde hilafetin saltanat haline dönüştüğü Emevîler ve Abbasîler döneminde sınırların hayli genişlemesiyle birlikte çok büyük gelişme ve boyut kazanmış, başlangıçta sadece İslâmi ilimler ve yazı sahasında eğitim verilirken bu dönemlerden itibaren değişik dallarda eğitim ve öğretim faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Eğitim Kurumları 180 İslam Tarihi ve Medeniyeti II KÜTTÂBLAR İslâmiyet öncesi dönemden itibaren okuma yazma eğitiminin verildiği, bir çeşit sıbyan mektebi niteliği taşıyan kurumlara küttâb adı verilmiştir. Bu dönemde, Arabistan yarımadasının değişik bölgelerinde küttâbların mevcudiyetine rastlanmakla birlikte, Mekke’de var olup olmadıkları konusunda kesin bir bilgi yoktur. Ancak bu durum, Mekke’de okuma yazma bilen kimsenin olmadığı şeklinde anlaşılmamalıdır. Kaynaklardaki ifadeler, İslâmiyet öncesi dönemde de Süfyan b. Ümeyye b. Abduşems, Bişr b. Abdülmelik es-Sekunî, Amr b. Zürare b. Ades b. Zeyd ve Ebu Kays b. Abdumenaf b. Zühre b. Kilâb gibi bazı şahsiyetlerin okuma-yazma bildiklerini ve öğrettiklerini kaydetmektedirler. Aynı şekilde, Mekke’de sadece yazı bilen on yedi kişinin varlığından söz edilmesi, panayırlarda şiir yarışmaları düzenlenmesi, İncil’i okuyabilen kimselerin mevcudiyeti bölgede eğitim ve öğretimin pek ihmal edilmediğini ve Arap yarımadasının önemli bir kısmında eğitim kurumlarının mevcut olduğunu gösterir. İslâmiyet öncesi devirde sadece Arabistan yarımadasında değil, Sâsânî etkisinin yoğun şekilde hissedildiği Hire’de de oldukça fazla sayıda küttâb bulunuyordu. Bu küttâblardan mezun olanlar Sâsânî sarayında katip olarak görev yapıyorlardı. İslâmiyet’in ortaya çıktığı dönemde Arap toplumunda eğitim ve öğretim hakkında bilgi veriniz? Küttâblar, küçük çocuklara eğitim veren kurumlar olarak mevcudiyetlerini İslâmiyet döneminde de sürdürmüşlerdir. Hz. Peygamber zamanında, Mekke’de herhangi bir küttâbın varlığına rastlanmamakla beraber, Medine’de altı tane mecvut olduğu tespit edilmiştir. Bunlar, Küttâbü’l-Urve, Küttâb-ı Benî Amr b. Osman, Küttâb-ı İshak el-A’rec, Küttâbü’n-Nasr, Küttâb-ı İbn Zeyân ve Küttâb-ı Rezin’dir. Bu küttâblar, bilhassa sue’nin toplumun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesiyle birlikte Müslüman çocuklarının eğitiminde daha da etkin bir rol üstlenmişlerdir. Bu dönemde, daha ziyade küçük çocuklara eğitim verilmesi hasebiyle, bir nevi mahalle mektebi vazifesi gören küttâblarda hür çocukların yanı sıra köleler, cariyeler ve köle çocukları da eğitim görmekteydi. Bu uygulama İslâmiyet’le birlikte toplumda ayrımcılığa son veren, insanlara eşitlik ve özgürlük getiren anlayışın diğer konularda olduğu gibi eğitim sahasında da uygulandığının açık bir göstergesidir. Zira, İslâmiyet öncesi dönemde, müşriklerin kendi çocuklarına farklı, kölelerin çocukların farklı eğitim verdikleri bilinmektedir. Hazreti Peygamber döneminde ve sonrasında okuma yazma faaliyetlerinin önemli bir bölümü Medine’deki bu küttâblarda gerçekleştiriliyordu. Dönemin eğitimcileri hem mescidlerde hem de küttâblarda eğitim veriyorlardı. Mesela, meşhur hadis râvisi Cabir b. Abdullah, bir yandan Mescid-i Nebevi’de ders verirken diğer taraan Küttâb-ı Rezin’de de hadis rivayet ediyordu. Hz. Peygamber dönemindeki küttâblar sadece Medine’dekilerle sınırlı kalmamıştı. O’nun talimatıyla müfettiş tayin edilen Muaz b. Cebel Yemen taraarında köy köy gezerek küttâblar kurmuştu. Ayrıca, Kayrevan’da bir küttâb vardı. Çocukların eğitimi konusunda Hz. Peygamber’in başlatmış olduğu faaliyetler Hulefâ-i Râşidîn döneminde de devam etti. Bu süreçte, hangi dine mensup olduğuna bakılmaksızın okuma yazma bilen herkesten eğitim-öğretim konusunda istifade ediliyordu. 1 Hz. Peygamber devrinde Medine’de bulunan ve ilköğretim çağındaki çocuklara eğitim veren altı küttâbdan birisidir. Bu küttâb sahabenin defnedildiği Cennetü’lBâkî mezarlığının hemen yanında olup, Hz. Peygamber döneminde oldukça faaldi. Küttâbın sahibi Osman b. Maz’un Medine’de vefat eden ilk muhacirdi. 9. Ünite -Eğitim Kurumları 181 Arap yarımadasının en eğitimli kesimi kabul edilen Hireliler eğitmenlerin başında geliyorlardı. Hireli Müslümanlardan bazıları Hz. Ömer döneminde Medine’deki Müslüman çocuklarına dersler vermişlerdi. Çocukların eğitimi konusuna büyük önem veren Halife küttâblarda ders veren hocaları devlet memuru olarak kabul etmiş, bu hizmetlerinin karşılığı olarak da aylık on beş dirhem maaş tahsis etmişti. Küttâblar küçük çocuklara eğitim veren kurumlar olarak fonksiyonlarını Emevîler ve Abbasîler döneminde de sürdürmüşlerdir. Emevîler Devleti’nin kurucusu olan Muaviye b. Ebu Sufyan’ın eğitim ve öğretim faaliyetlerine verdiği destek dönemin kaynaklarına da yansımıştır. Onun halifeliği zamanında, emsar adı verilen büyük yerleşim yerlerinin hemen her mahallesinde bir küttâb bulunuyordu. Bunlar bulundukları yerin nüfusuna göre büyük yahut küçük olabiliyorlardı. Dolayısıyla, bazı küttâblarda çok az sayıda öğrenci varken, ed-Dahhâk b. Müzahim’in küttâbında olduğu gibi, bazılarında ise bu rakam üç bin civarına ulaşabiliyordu. Kûfe’de Ebû Kâsım el-Belhî (ö. 105/723) tarafından kurulan küttâbda da yaklaşık üç yüz öğrenci eğitim görüyordu. Bunların haricinde Emevîler ve Abbasîler dönemlerinde küttâblarda ders veren diğer bazı öğretmenlerin isimleri de bilinmektedir. Bu şahsiyetlerden birisi, aynı zamanda Mescid-i Haram’da da ders verdiği bilinen Ata b. Rebah (ö. 114/737) idi. Bu şahıs mescide yakın küttâbda çocukları eğitiyordu. Yine, Emevîlerin son ve Abbasîlerin ilk dönemine rastlayan dönemde bir küttâb kurduğu bilinen Alkame b. Ebi’l-Alkame de bu şahıslardan birisiydi. Hazreti Aişe’nin kölelerinden birisi olan ve Abbasî halifesi Mansur devrinde (754-775) vefat eden Alkame küttâbında Arapça, nahiv ve aruz dersleri vermekteydi. Emevîler döneminde küttâbların sayısında artış gözlenmekle birlikte, bu kurumlara Hulefâ-i Râşidîn döneminin aksine devlet tarafından destek verilmediği görülür. Bu nedenle, iktidarın karışmadığı bu süreçte küttâbların, faaliyetlerini öğrenci velilerinin desteğiyle sürdürdükleri, öğretmenlerden bazılarının herhangi bir ücret almaksızın ders verdikleri, bazılarının ise yine velilerden ücret aldıkları anlaşılmaktadır. Küttâblarda Verilen Eğitimin Niteliği Bir medeniyetin geleceğinin temeli olarak kabul edilen çocukların eğitimi konusu, onlara verilecek eğitimin niteliği göz önünde bulundurulduğunda ayrı bir önem kazanmaktadır. Dolayısıyla yeni bir dinin tebliğcisi olarak Hz. Peygamber’in ve onun takipçisi olan halifelerinin hedeeri arasında bu yeni dinin esaslarının çocuklara en iyi şekilde öğretilmesi önemli bir yer tutmuştur. Bu durum, İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren küttâblarda verilen eğitim faaliyetinin müfredatının da belirlenmesinde etkili olmuştur. Hatta, Hz. Ömer, İslâm dininin esaslarının öğretildiği temel kurumlar haline gelen bu kuruma çok önem vermiş ve bizzat kendisi çocukların eğitim ve öğretimi için tespit edilen bir program kaleme almıştı. Dolayısıyla küttâblarda ağırlıklı olarak Kur’an’ın esas alındığı bir program çerçevesinde eğitim verilmiştir. Çocuklara, Kur’an alfabesinin okunmasını ve yazılmasını öğretmek başlıca hedeerdendi. Talebeler yazı eğitimi sırasında yazacakları parçaları da yine Kur’an’dan seçiyorlardı. Bu sayede sürekli Kur’an ile meşgul oluyorlar, onu en iyi şekilde öğreniyorlardı. Küttâblarda genellikle erkek öğrenciler yer almakla beraber, zaman zaman kız öğrenciler de eğitim görürdü. Yine nadiren de olsa gayrimüslim çocuklarının da küttâba geldiği olurdu. Belirli bir yaş sınırlaması olmadığı için küttâb içerisinde yaş gruplarına göre sınıara ayrılarak ders görürlerdi. Eğitim sabahtan akşama kadar devam eder, Ramazan ayında ve bayramlarda tatil olurdu. Küttâbda eğitim gören 182 İslam Tarihi ve Medeniyeti II her bir öğrencinin kendisine ait bir levhası bulunurdu. Öğrenci sabah okula gittiğinde levhasını da yanında götürür, o gün gördüğü dersi bu levhaya yazardı. Eğitimlerini tamamlayıp, Kur’an-ı Kerim’i ezberleyerek küttâbdan mezun olan çocukları tebrik etmek için bölgesine göre niteliği ve uygulamaları değişen törenler düzenlenirdi. Küttâblarda Kur’an’a dayalı okuma ve yazma eğitiminin dışında gündelik hayatı pratik hale getirecek bazı alanlarda da eğitim verilirdi. Basit hesap işlemleri, şiir, edebiyat vs verilen derslerden bazılarıydı. Hz. Ömer eyalet yöneticilerine göndermiş olduğu bir genelgede çocuklara yazı ve biniciliğin yanı sıra, yüzme ve halk arasında yaygın olan darbımesellerin öğretilmesini de istemişti. Zamanla, İslâm devletinin sınırlarının genişlemesiyle birlikte, diğer uygarlıkların dilleri, yani Farsça, Urduca, Türkçe gibi diller de müfredata dahil edilmişti. Eğitim genellikle telkin yoluyla gerçekleştirilirdi. Küttâblarda zaman zaman bir eğitim unsuru olarak cezaya başvurulduğu da olurdu. Falaka disiplinin sağlanması için gerekli araçlardan birisi olarak kabul edilirdi. Nitekim meşhur islam filozofu İbn Sina, falakayı öğrenci yetiştirme sanatının en kıymetli yardımcılarından birisi olarak nitelemişti. Bu şekilde küttâblarda eğitim ve öğrenimlerinin ilk saasını tamamlayan çocuklar biraz büyüdükten sonra eğitimlerine genellikle küttâblarının hemen yakınında yer alan cami veya mescidlerde devam ederlerdi. Emevîler döneminden itibaren devlet yöneticilerinin veya vezirlerin çocukları ise daha ziyade saraylarda özel hocalar tarafından eğitilmişlerdir. İlerleyen dönemde, medreselerin kurulmasından sonra, küttâblarda başarılı olan çocuklar doğrudan medreseye de devam edebilmişlerdir. MESCİT VE CAMİLER Cami ve mescitler İslâmiyet’in ilk devirlerinden günümüze kadar uzanan süreç boyunca, İslâm toplumunun en önemli eğitim kurumları olarak faaliyet göstermişlerdir. İslâmiyet’in eğitim ve öğretime verdiği önem bu din mensuplarının başlıca ibadet mekânları olan bu yapıların da birer eğitim merkezi olması sonucunu beraberinde getirmiştir. Mescit ile cami arasındaki terminoloji farkının temelinde ise, ilkinin daha ziyade gündelik ibadetlerin gerçekleştirmek amacıyla kullanılması, caminin ise Cuma Namazı kılınmak amacıyla içinde bir minberin yer aldığı ve kitleleri bir araya getirme amacının güdüldüğü bir yapı olması yatar. Bununla birlikte, ister mescit olsun, ister cami olsun, her ikisi de İslâm kültürünün topluma aktarılmasında ve eğitim öğretim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinde önemli roller oynamışlardır. Yukarıda da belirtildiği üzere, küttâblarda eğitim gören çocukların bir sonraki eğitim merkezi mescit ve camilerdi. Yine, okuma-yazma, İslâmi ilimler yahut İslâm dini hakkında bilgi edinmek isteyen yetişkin insanlar da mescit ve camilerde eğitim görebilirlerdi. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Dönemi Hz. Peygamber Mekke’de büyük zorluklarla karşılaşmış, İslâmiyet’i kabul edenlerin yeni dinin gereklerini öğrenme ve ibadetlerini yerine getirme konusunda büyük sıkıntılar çekmeleri üzerine Hicret kaçınılmaz olmuştur. Hicret her bakımdan büyük kolaylıklar sağlamış, sıkıntı ve işkencelerden kurtulan müslümanlar eğitim ve öğretim faaliyetlerini daha rahat sürdürebilmişlerdir. Hicretin hemen sonrasında, Yeni İslâm devletinin başkenti olan Medine’de Hz. Peygamber’in gündelik hayatını ve faaliyetlerini sürdürebileceği bir mescit inşa edildi. Mescid-i Nebevi adı verilen bu yapı üç bölüme ayrılarak, birinci bölümü Hz. 9. Ünite -Eğitim Kurumları 183 Peygamber’in ailesine, ikinci bölümü ibadet, üçüncü bölümü de eğitim ve öğretim faaliyetlerine tahsis edildi. Sue Mescid-i Nebevi içerisinde eğitim ve öğretim faaliyetleri için ayrılan kısıma suffe adı verildi. Sue daha sonraki dönemlerde İslâm dünyasındaki ilk yüksek öğretim kurumu olarak kabul edilmiştir. Mescid-i Nebevi’nin yapıldığı dönemde, Medine’de evleri yahut kalacak yakınları olmayan sahabelerin barınabilmeleri amacıyla da kullanılan sue, kısa süre sonra bu sahabelerin eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği bir yer haline geldi. Suede kalanlar genellikle yoksul ve kimsesiz bekâr sahabeler olup, bunların geçimini bizzat Hz. Peygamber veya zengin sahabeler üstlenirdi. İçlerinde gücü kuvveti yerinde olanlar gündüzleri mescide su taşıyarak veya dağdan getirdikleri odunları satarak ihtiyaçlarını temin etmeye çalışır, geceleri de Kur’an tilaveti yahut ilimle meşgul olurlardı. Suenin eğitim işleriyle bizzat Hz. Peygamber meşgul olur, burada kalan sahabeler vakitlerinin tamamını kendisini dinleyip, ondan İslâm’ın esaslarını öğrenerek geçirirlerdi. Sahabeler karşılaştıkları problemleri doğrudan Hz. Peygamber’e danışarak çözebiliyorlardı. Sue’de okuma-yazma, Kur’an ilimleri, akaid ve kıraat gibi konular öğretilirdi. Hz. Peygamber ashâb-ı sue adı da verilen bu sahabelerin eğitimi için kendilerinin dışında bazı hocalar da görevlendirilmişti. Ubâde b. Sâmit yazı yazmayı ve Kur’an okumayı öğretiyordu. Abdullah b. Sa’id b. As hikmet öğretmeniydi. Muallim Mirdas ve Cübeyr ibn Hayyât es-Sakafi de suedeki diğer öğretmenlerdi. Bizzat Hz. Peygamber tarafından dersler verilmesi, İslâm dininin esaslarının en yetkili ağızdan duyulması arzusu zamanla suede kalan öğrencilerin sayısında ciddi bir artış meydana getirdi. Bu artış, sueyi ikametgâh haline getiren kimsesiz ve yoksul sahabelerin haricinde Medine’den yahut şehir dışından gelerek burada kalan yabancılarla alakalıydı. Suede kaç öğrencinin eğitim gördüğünü tespit etmek zordur. Zira kimi öğrencilerin geceleri kalmayıp sadece gündüzleri ders gördükleri bilinmektedir. Bununla birlikte, bu rakamın zaman zaman yüz kişinin üzerine çıktığı rivayet edilmektedir. Sue’de kalan öğrencilere, genellikle Kur’an tedris ettikleri için kurra denilmekteydi. Kur’an-ı Kerim dersleri, ibadetler yerine getirilirken kullanılmak üzere bazı surelerin ezberlenmesi ve bu surelerin belirli ve ahenkli seslerle okunup tilâvet edilmesi şeklindeydi. Yine, Kur’an-ı Kerim’de yer alan hukuk kuralları ve ahlak esasları, gündelik hayatta tatbik edilecek buyrukların açıklanması da bu dersler içerisinde yapılıyordu. Hz. Peygamber döneminde eğitim ve öğretim faaliyetleri ile ilgili olarak M. Hamidullah’ın İslâm Peygamberi adlı kitabına bakabilirsiniz. Suede eğitim gören sahabeler dinledikleri hadisleri diğer Müslümanlara aktararak İslâm dininin gelişmesine büyük katkılar sağlıyorlardı. Burada öğrenim gören öğrenciler, eğitimlerini tamamladıktan sonra ihtiyaç duyulan bölgelere İslâm dinini öğretmek amacıyla gönderiliyorlardı. Bu şahsiyetler İslâmi ilimlerin gelişmesine büyük katkılar sağlamışlardı. Bilhassa başta Ebû Hureyre olmak üzere çok sayıda hadis ravisinin buradan yetişmiş olması bunun en önemli delilidir. Yine, İslâm hu- 184 İslam Tarihi ve Medeniyeti II kuku alanında önemli isimler olan Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Mes’ud gibi sahabeler ile Hz. Peygamber’in müezzini Bilâl-i Habeşî, büyük mutasavvıf Ebu Zerr, Selman-ı Fârisî ve Irak fatihi Sa’d b. Ebî Vakkas da sueden yetişen sahabelerden bazılarıydı. Sueden yetişen bazı sahabeler İslâm dünyasının düşünce tarihi içerisinde önemli bir yere sahip olan tasavvuf akımının da ilk temellerini atmışlardı. Suede ağırlıklı olarak erkeklerin bulundukları bilinmekle beraber, kadınlar için tahsis edilmiş bir bölüm de bulunmaktaydı. Erkeklerin bulunduğu sueden ayrı olarak hazırlanan bu bölümde, sadece gündüzleri eğitim verilmekteydi. Kadınlar kendilerine tahsis edilen bu bölümü ibadet etmek veya Hz. Peygamber’i dinlemek için kullanıyorlardı. Hz. Peygamber haanın bir gününü kadınların eğitimine tahsis tahsis etmişti. O, suffede İslâm esaslarını anlatıyor veya sorulan soruları cevaplıyordu. Hz. Peygamber’in haricinde eşleri de suedeki kadınların eğitiminde aktif olarak görev almışlardı. Suenin, dolayısıyla Mescid-i Nebevi’nin bu fonksiyonu İslâm dünyasının değişik bölgelerinde inşa edilen camilerde de benzer bir işlevin gerçekleştirilmesi, camilerin birer eğitim ve öğretim merkezi olarak kullanılması geleneğini oluşturmuştur. Nitekim, bizzat Hz. Peygamber’in Mescid-i Nebevi’nin haricinde sayıları dokuz ile otuz arasında değişen bazı mescidleri bu amaçla kullandığı ifade edilmektedir. Cuvasa’daki mescitte ve Medine’nin güneyindeki Kuba Mescidi’nde de eğitim için ayrılmış birer kısım bulunmaktaydı. Hz. Peygamber sık sık Kuba Mescidi’ndeki okula gidip eğitime nezaret ederdi. Bu okullarda görev yapan öğretmenlere Hz. Peygamber devrinde herhangi bir ücret ödendiğine dair kayıt yoktur. Hatta, burada görev yapan muallimlerin öğrenci velilerinin getirdiği hediyeleri bile kabul etmemeleri konusunda uyarıldıkları bilinmektedir. Elbette bu tarz bir yaklaşımın belirlenmesinde Hz. Peygamber’in eğitime ve okumaya verdiği önem etkili olmuştur. Bilindiği üzere, O, Bedir Savaşı’nda esir düşen müşriklere 4.000 dirhem bedel biçildiği halde onları serbest bırakmamış, içlerinde okuma-yazma bilenlerin Medineli on çocuğa okuma-yazma öğretmesi şartıyla salıverilmelerine müsade etmişti. Hz. Peygamber’in eğitim ve öğretim konusundaki hassasiyeti ve Medine, Mekke, Taif, San’a ve Bahreyn’de başlatmış olduğu eğitim faaliyetleri onun vefatından sonra yerine geçen halifeler tarafından da sürdürülmüştür. Bu dönemde Hz. Peygamber devrinde eğitim öğretim hizmeti veren camiler aynı fonksiyonlarını icra etmeyi sürdürmüştür. Hem Hz. Ömer hem de Hz. Osman devirlerinde Mescid-i Nebevi’de ders vermek üzere muallimler tayin edilmiştir. Mesela, Zeyd b. Sabit ve Süleyman b. Ebî Heyseme Hz. Osman döneminde burada görev yapan iki muaallimdir. Yine, Mescid-i Haram da bu dönemde ders verilen bir diğer okul olup, bilhassa Abdullah b. Abbas ve Ata b. Ebi Rebbah’ın ders halkaları oldukça meşhurdu. Bunların haricinde fetihlerin artmasıyla birlikte, ele geçirilen bölgelerde de çok sayıda cami ve mescit inşa edilmişti. Artık sınırları hızla genişleyen İslâm toplumunda, bu müesseseler sadece eğitim öğretim veren yerler olmakla kalmayıp, aynı zamanda dinin en iyi şekilde yayılması ve öğretilmesi için de başlıca merkezler haline geldiler. Hz. Ömer Basra, Kûfe, Suriye ve Mısır’a gönderdiği valilerine, gittikleri yerlerde mescitler kurmalarını da emretmiş; bu mescitleri hemen her yaştan insanın eğitim gördüğü birer okul haline getirmiştir. O, bu okullara görevliler tayin ederek, mescitlerde ikamet etmelerini ve halkı eğitmelerini istemişti. Hz. Ömer halkın eğitimi konusunda sadece görevli şahısların değil aynı zamanda ileri gelen devlet adamHz. Peygamber hicret esnasında henüz Medine’ye gelmeden Kuba denilen bölgede kendisi için bir mescit yapmışlardı. Kuba’ya geldiği zaman henüz tamamlanmamış olan bu mescide son tuğlayı Hz. Peygamber koymuştu. Bu mescid Müslümanların hür ve güvenli ortamda yaptıkları, herkese açık ilk mescid olma özelliğini taşımaktadır. Daha sonra önemli bir eğitim mekanı haline gelen bu mescitteki derslere zaman zaman Hz. Peygamber de nezaret etmiştir. 9. Ünite -Eğitim Kurumları 185 larının da gayret göstermesini istiyordu. Bu doğrultuda Selman-ı Farisi, Muhammed b. Mesleme, Huzayfe b. el-Yeman, Ebu Musa el-Eş’ari gibi isimler mescidlerde dersler vermişlerdi. Hulefâ-i Râşidîn devrinde inşa edilen camiler hakkında bilgi veriniz? Hz. Ömer’in halifeliği döneminde bilhassa bazı mescitler eğitim ve öğretim konusunda oldukça ön plana çıkmışlardı. Vaktiyle Sa’d b. Ebi Vakkas tarafından kurulmuş olan Kûfe Mescidi bunlardan birisiydi. Hz. Ömer bu mescitte öğretmenlik yapması için Abdullah b. Mes’ud’u görevlendirmiş, o da geniş bir ders halkası oluşturarak çok sayıda talebe yetiştirmişti. Yine Hz. Ömer tarafından kurulan Şam Mescidi aynı dönemde inşa edilen Basra Cuma Camii de oldukça faal eğitim merkezleriydi. Muaz b. Cebel, Ubâde b. Sâmit ve Ebu’d-Derdâ’nın görev yaptığı Şam Mescidi’nde her bir öğretmen için onar kişilik ders halkaları oluşturulmuştu. Bu mescid kısa sürede dönemin en rağbet gören okullarından birisi haline geldi. Öyle ki, bu mescidde öğrenim gören öğrencilerin sayısı bir ara 1600 kişiye ulaşmıştı. İyaz b. Ganem (ö. 641) tarafından yaptırılan Basra Cuma Camii ise, inşa edildiği dönemden itibaren önemli bir eğitim merkezi haline gelmiş, Abdullah b. el-Muğael el-Muzeni (ö. 679) ve İmran b. Huseyn el-Huzai’nin de aralarında bulunduğu on ilim adamı ders vermeleri için halife tarafından görevlendirilmişlerdi. Hz. Ali ve oğlu Hz. Hasan dönemlerinde de oldukça faal olan bu camide, Abdullah b. Abbas’ın Kur’an okutup tefsir yaptığı büyük bir ders halkası vardı. Emevîler ve Abbasîler Dönemi Emevîler zamanında yapılan fetihlerle İslâm İmparatorluğu İspanya’dan Türkistan’a, Kaaslar’dan Afrika’ya, Yemen’e kadar uzanan geniş sınırlara kavuşmuştur. Yeni fethedilen yerlerde cami ve mescitler inşa edilmiş, eğitim ve öğretim faaliyetleri bütün hızıyla devam etmiştir. Bu dönemde Medine’deki Mescid-i Nebevi aynı şekilde aktif olmayı sürdürmüş, çok sayıda muallim ders vermeleri için burada görevlendirilmiş; yine büyük şehirlerde her biri önemli birer ilim ve irfan merkezi olan büyük camiler inşa edilmiştir. Emevî Devleti’nin başkenti Şam’daki Emevîyye Camii bu konuda en önde gelenlerden birisiydi. Hicri 83 yılında Velid b. Abdülmelik (705-715) tarafından Şam’da inşa ettirilen bu camide çok sayıda bilim adamı dersler veriyor, müderrisler için yeterli maaş ve yiyecek tahsis ediliyordu. Bu caminin batı tarafında Mağrib’li talebelerin toplanıp ders okudukları bir Maliki zaviyesi yer almaktaydı. Kûfe mescidi de bu devirde son derece faal olup, burada kıraat, hadis, siyer, megazi ve tefsir dersleri veriliyordu. Eş-Şa’bi (ö. 722) ve Ebu Abdurrahman esSülemî burada ders veren hocalardan ikisiydi. Sülemi’nin Kûfe Mescidi’nde kırk yıl boyunca ders verdiği, hatta yemeklerini bile burada yediği rivayet edilmektedir. Aynı şekilde Basra Cuma Camii de ilmi faaliyetlerin oldukça yoğun olduğu bir mekân olma vasfını sürdürüyordu. Hasan el-Basrî bu caminin Emevîler devrindeki en meşhur hocasıydı. Onun Mu’tezile mezhebinin kurucusu Vâsıl b. Ata (ö. 748) ile yaptığı kelami tartışmalar oldukça ilgi çekmişti. Şair Müslim b. Velid (ö. 823) de şiirlerini yazmak için bu camiyi tercih etmişti. Abbasî halifeleri her ne kadar asıl ilgilerini daha başından Beytü’l-Hikme’de yoğunlaştırmış olsalar da, camilerdeki ders halkaları da etkin vasfını devam ettirmişlerdir. Yukarıda sözü edilen camilerin yanı sıra, 970’te Cevher el-Sıkıllî tarafından inşa ettirildikten kısa bir süre sonra ilmi tedkik ve araştırmalara tahsis edilen Mı2 186 İslam Tarihi ve Medeniyeti II sır’daki el-Ezher Camii dönemin önde gelen ilim merkezlerinden birisi olmuştur. Abbasî dönemi Mısır’ında, İslâm dünyasının ilk üniversitelerinden birisi olarak kabul edilen bu camiden başka, altı tane daha büyük cami ve çok sayıda mescitte eğitim verilmekteydi. Halife Mansur’un kurduğu Bağdad şehri Abbasîler’in başkenti olmakla kalmayıp, kısa süre içerisinde İslâm dünyasının en önemli kültür merkezlerinden birisi haline de gelmişti. Bu şehirde yer alan ve Halifenin adını taşıyan el-Mansur Camii’nde dönemin önde gelen ilim adamları dersler veriyordu. Burada ders vermekten duydukları memnuniyetlerini değişik meclislerde dile getirdikleri bilinen bu ilim adamları arasında Hatib-i Bağdadi (ö. 1071), şair el-Atahiye ve el-Yakut adlı eserin yazarı Ebu Ömer ez-Zahid’in isimleri sayılabilir. Başlangıçta Abbasîler’in Mısır valisi iken 868 yılında bağımsızlığını ilan ederek Tulunoğulları Devleti’ni kuran Türk asıllı Ahmed b. Tolun’un kendi adıyla anılan camii de önemli bir eğitim merkeziydi. Burada tefsir, hadis, dört mezhebin fıkhı, ve kıraatın yanı sıra, tıp ve astronomi gibi derslerde veriliyordu. Camilerde Verilen Eğitimin Şekli ve Niteliği Hz. Peygamber döneminde mescit ve camilerde verilen eğitim daha ziyade İslâmiyet’in temel kaideleri, Kur’an, yazı yazma ve namaz vakitlerinin hesaplanması için gerekli basit matematiğin öğretilmesi şeklindeydi. Hicri ilk asırdan itibaren Arapça, fıkıh, hadis, kelam gibi alanlarda da eğitim verilmeye başlandı. Emevîler devrinde ise bu dini ilimlerin yanına şiir, edebiyat ve İslâm öncesi dönemde Araplar arasındaki mücadele ve savaşların anlatıldığı Eyyâmü’l-Arab dersleri de ilave edildi. Abbasîler devrinde zirveye ulaşan tercüme faaliyetlerinin bir kısmı yine camilerde yapılıyordu. Cami ve mescidlerde eğitim bir hocanın kurduğu ilim meclislerinin etrafında oluşan ders halkaları şeklinde verilirdi. Bu halkalar mekân olarak kullanılan caminin büyük ya da küçük oluşuna, yahut ders veren hoca sayısına göre azalıp çoğalabilirdi. Camilerdeki halkalarda başta fıkıh, hadis, kelam olmak üzere, felsefe, mateŞekil 9.1 Şam’daki Emevîyye Camii Kaynak: http:// blogs.bootsnall.com 9. Ünite -Eğitim Kurumları 187 matik, tıp kimya gibi farklı alanlarda da dersler verilirdi. Mescitlerde ise, genellikle imam tarafından İslâm akaidi hakkında yüzeysel bilgilerin verildiği tek bir halka oluşturulurdu. Bir mescidin camiye dönüştürülebilmesi için halifenin onayının alınması gerekiyordu. Mescitlerdeki ders halkalarına isteyen herkes katılabilirdi. Buna karşın camilerdeki eğitim daha sistemli ve profesyoneldi. Buradaki eğitim çoğu kez halifenin kontrolünde gerçekleştirilirdi. Mesela, Hz. Ömer, Cuma günü halka ders vermek amacıyla hocalar tayin etmiş ve bunlara maaş bağlamıştı. Ders halkaları İslâm toprakları içerisinde yer alan tüm camilerde mevcuttu. X. Asrın meşhur coğrafyacısı Makdisi doğup büyüdüğü yer olan Filistin ile Suriye’nin yanı sıra, Mısır ve İran’da da fakihlerin, muhaddis ve edebiyatçıların camilerde teşkil ettikleri halkaları bizzat gözlemlemişti. Dönemin önde gelen ilim adamları belirli meclislerde ders verir, hangi hocanın nerede ders verdiği talebeler tarafından bilinirdi. Öyle ki, bunu diğer şehirlerden gelen talebeler bile bilirdi. Mesela, Kûfe’li kıraat alimi Hamza ez-Zeyyât (ö. 773) Mescidu’s-Subey’de kıraat dersleri verir, onun derslerine katılmak isteyenler sadece bu mescitte toplanırlardı. Halkalar arasındaki geçiş son derece kolay olup, talebe bir halkadan diğerine geçebilirdi. Zaman zaman, aynı cami içerisinde farklı köşelerde bir kaç farklı dersin verildiği durumlara da rastlanabiliyordu. Derslerde zaman zaman tartışmalı konulara da yer verilirdi. Dersin süresi hocanın vaktine göre ayarlanırdı. Bazıları günün belirli vakitlerinde, bazıları ise sabah namazından yatsı namazına kadar ders verirlerdi. Kur’an ve hadis dışındaki dersler genellikle öğrencinin soru sorması ve hocanın da bu soruları cevaplaması şeklinde gerçekleştirilirdi. İlim meraklısı öğrenciler bazen şehir şehir dolaşmak suretiyle değişik hocaların halkalarına katılabilir ve kendilerini geliştirebilirlerdi. Şam ve Kahire camilerinde Bağdat’takilerden farklı olarak, dört mezhebin herhangi birisine göre fıkıh dersinin verildiği zaviyeler mevcut olup bunlara medrese adı verilirdi. Mesela, Şam’daki Emevîyye Camii’nde bu amaçla teşkil edilmiş sekiz zaviye vardı. Abbasîler devrinde, camilerdeki ders kürsülerine hoca tayin etmek amacıyla devlet tarafından görevlendirilmiş nakibu’n-nukaba yahut nakibü’lhaşimiyyin adı verilen bir görevli bulunmaktaydı. Endülüs Emevîleri hâkimiyet sahasındaki camiler ve mescitler, öğretmenlerin evleri ve devlet tarafından açılan yatılı mekteplerin dışında eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği yegane mekanlardı. Çocuklara, altı yaşından itibaren yedi yıl süreyle, Kur’an, ilmihal bilgileri, Arapça ve şiir öğretilirdi. Öğretmenlerin ücretleri devlet tarafından ödenir, ilk eğitimlerini tamamlayan öğrenciler şeyh denilen müderrislerin etrafındaki halkalara katılırlardı. EVLER İslâmiyet’in ilk devirlerinden itibaren eğitim ve öğretim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği bir diğer mekân da evlerdi. Bilhassa, Müslümanların büyük zorluklar çektiği ilk yıllarda, dinin temel esaslarının öğretilmesi işi bazı şahısların evlerinde yapılan toplantılar sayesinde gerçekleştiriliyordu. Mesela, Dârü’l-Erkâm adıyla yaygın olarak bilinen Erkam b. Ebi’l-Erkam’ın evi bu amaçla kullanılan bir mekândı. Mekkeli müşriklerin zulümleri yüzünden Müslümanlar Kâbe önünde ibadet edemez hale gelince, Erkam’ın evi Hz. Peygamber ve arkadaşları tarafından toplantı, ibadet ve yeni müslüman olanlara din esaslarını öğretmek amacıyla ders ve bilgi verilen merkez olarak seçilmişti. Dârü’l-Erkam’ın haricinde bizzat Hz. Peygamber’in evi de eğitim amaçlı olarak kullanılıyordu. Dârü’l-İslâm adıyla da bilinen bu evi, Mekkeli müşriklerin giderek artan zulümleri karşısında Hz. Peygamber ikametgah olarak seçmiş bir taraftan da ashâba İslâm dininin esaslarını öğretmiştir. Çok sayıda sahabenin bu evde Müslüman olduğu bilinmektedir. Hz. Peygamber’in burada oturması ilk Müslümanların İslâmiyeti kabullerinde bir esas teşkil etmiş, sahabelerin Müslüman oluşları, Resulullah’ın Dârü’lErkam’a girmesinden önce veya sonra şeklinde bir ayrıma tâbi tutulmuştur. 188 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Bu dönemde, Medine’deki bazı şahısların evleri yine aynı amaçla kullanıldığı bilinmektedir. Akabe biatından sonra Medine’ye gönderilen Mus’ab b. Umeyr, Es’ad b. Zürare’nin evinde Medineli müslümanlara İslâm’ın esaslarını öğretmiştir. Yine, Külsüm b. Hidm, Sa’d b. Heyseme ve Makreme b. Nevfel’in evleri de eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Makreme b. Nevfel’in evinde Kur’an öğretildiği için burası Dârü’l-Kurra olarak anılıyordu. Alternatif eğitim mekânlarının hayli artmış olduğu Emevîler ve Abbasîler devirlerinde de yine bazı evler eğitim mekânı olarak kullanılmıştır. Evlerden bazıları yine bir nevi ilkokul vazifesi görürken bazılarında ise ilmi toplantılar düzenlenmiş, bilimsel konular tartışılmıştır. Kûfe kadısı Abdullah b. Şebrume’nin ve İbrahim en-Nehaî’nin evleri Emevîler devrinde bu toplantıların sıkça yapıldığı yerlerdi. Aristokrat ve kültürlü kimselerin evlerinde ilim meclisleri düzenleme geleneği Abbasîler döneminde de devam etti. Bu toplantılara Mecâlisü’l-Edeb adı veriliyordu. Çoğu kez sabaha kadar devam eden bu toplantılarda fıkhi ve edebi konular üzerinde tartışma ve münakaşalar yapılılırdı. Aynı şekilde Fâtımîler döneminde de eğitim toplantılarının düzenlendiği meşhur evler vardı. İsmailî fıkhı hakkında bir kitap yazdığı bilinen, Fâtımî halifesi elAziz Billah’ın veziri Yakub b. Killis (ö. 990), cuma günleri kendi kitabını ve diğer kitapları okutmak amacıyla evini talebelerin uğrak yeri haline getirmişti. SARAYLAR İslâm dünyasında, Emevîler devrinden itibaren inşa edilmeye başlanan saraylar, bilhassa halifelerin ve ileri gelen devlet adamlarının çocuklarının eğitildiği başlıca mekânlar olmuşlardır. Önceki dönemlerin aksine, halk ile aralarına ciddi mesafe koyan Emevî halifeleri çocuklarını küttâb veya mescidlere göndermek yerine, özel hocalar vasıtasıyla saraylarda eğitmeyi tercih ediyorlardı. Bu özel hocalara müeddib adı verilirdi. Tabii olarak, gelecekte devleti yönetmeye aday olan bir çocuğun eğitimi için gösterilen özen oldukça fazlaydı. Bu nedenle, öğrencilerle daha iyi iletişim kurabilmesi için saraylarda hocalar için de birer oda tahsis edilirdi. Saraylardaki bu özel eğitim için hatırı sayılır bir bütçe ayrılır, çocuklarının göreceği eğitimin müfredatı bizzat halifeler tarafından belirlenirdi. Dolayısıyla, müfredatı belirleyen halifenin ilgilendiği konular öne çıkardı. Tarihe ilgi duyan bir halife çocuğu için tarih, felsefeye ilgi duyan felsefe, edebiyat ve şiire ilgi duyan edebiyat, matematiğe ilgi duyan ise matematik hocası tahsis ederdi. Mesela, kendisi de aynı zamanda bir fakih olan Abdülmelik b. Mervan çocukları için Kûfe’nin ünlü fakihi eş-Şâbi’yi hoca tayin etmişti. Benzer şekilde Hişam b. Abdülmelik de oğluna Süleyman el-Kelbî’yi müeddib olarak atamıştı. Emevîler devrinde sarayda müeddib/özel öğretmen olarak çalışan isimler hakkında kısaca bilgi veriniz? Hişam b. Abdülmelik’in, çocuğu için belirlediği programının biraz daha detaylı bir örneğini Abbasî halifesi Harun Reşid de hazırlamıştı. Saraylardaki eğitim Fâtımîler döneminde daha da gelişmiş, Fâtımî halifeleri saraylarında seçkin ve yüksek mertebe sahibi kimselerin çocuklarının eğitim görmeleri için özel mektepler kurmuşlardır. Yine Endülüs Emevîleri döneminde de Elhamra Sarayı’nın içerisindeki bir bölüm medrese olarak faaliyet göstermiştir. 3 9. Ünite -Eğitim Kurumları 189 Saraylardaki İlmi Toplantılar ve Tartışma Meclisleri Saraylarda bizzat halifenin huzurunda gerçekleştirilen ilmi ve fikri tartışma toplantıları eğitim ve kültürün önemli bir parçasını teşkil ediyordu. Halifeler bu sohbet meclislerin düzenlenebilmesi için saraylarında özel mekânlar tahsis ettirmişlerdi. Emevîlerin ilk halifesi Muaviye b. Ebu Süfyan tarafından başlatılan bu gelenek, daha sonraki Emevî ve Abbasî halifeleri, devlet başkanları ve önde gelen siyaset adamları tarafından da benimsenmiştir. Muaviye, sarayında her akşam, konusu genellikle tarih olan ilmi münakaşalar yaptırırdı. Bu geleneği oğlu Yezid de devam ettirdi. Daha ziyade büyük şairler ve edebiyatçıların katılımıyla gerçekleştirildiği için “edebiyat sohbetleri” adını alan bu ilmi faaliyetlere Yezid sonrası dönemde de ara verilmeden devam edildi. Halife Hişam b. Abdülmelik (724-743)’in sarayında düzenlenen toplantılara Ferazdak (ö. 732), Cerir b. Atiyye (ö. 728), Ahtal (ö. 710) ve Halid b. Safvan (ö. 752) gibi dönemin büyük şair ve edebiyatçıları katılırdı. Emevîler’in uzantısı olarak kurulan Endülüs Emevîleri’nin önemli şehirlerinden Gırnata’da (Granada), 9. Asrın sonlarında inşa edilen Elhamra Sarayı da bu tür toplantılara ev sahipliği yapmıştı. Bu saray, içerisinde yer alan medresesi sayesinde İslâm kültürünün yayılmasında büyük pay sahibi olmuştu. Abbasîler devrinde, saraylarda düzenlenen ilim meclislerinin sayısında daha da büyük bir artış gözlenmiştir. Alimleri himaye konusunda İslâm tarihinin en mümtaz şahsiyetlerinden birisi olarak kabul edilen Harun Reşid’in düzenlediği meclislerde alimler, şairler, edibler, fakihler ve sanatkarlar arasında ilmi münazaralar yapılırdı. Saatlerce süren bu tartışmalara ülkenin her yanından farklı din ve milletlere mensup şair, edip, fakih, muhaddis, filozof, tabip, mantıkçı ve astronomlar katılırdı. Harun Reşid’in kendisi de iyi bir alim olan oğlu Memun ise sarayındaki sohbet meclislerine arkadaşlarının ve devlet adamlarının yanı sıra dönemin hemen her bölgeden gelen farklı inançlara mensup alim ve şairlerini de toplamıştı. Sarayındaki meclislerde Memun da bizzat aktif şekilde söz sahibi olur, münakaşalara katılırdı. Onun bu şekilde aktif olarak tartışmalara katılmasında Mutezile mezhebine mensup olmasının büyük payı vardı. Bu tartışma ortamı Memun’dan sonra Mütevekkil ve Vâsık dönemlerinde de devam etmiştir. Halife Vâsık döneminde edebiyat Şekil 9.2 Granada’da Elhamra Sarayı Kaynak: Haşim Şahin Arşivi VIII. Yüzyılın başlarında Vâsıl b. Atâ tarafından kurulmuştur. Bu mezhebin mensupları Emevîlerin baskıcı politikalarına karşı Ehl-i Beyt’i desteklemişlerdir. Abbasîler döneminde daha da gelişen ve kısa sürede Bağdat ve Basra gibi şehirlerde çok sayıda taraftar bulan Mu’tezile, İslâm dininin asli hükümlerinin temellendirilmesi, sistematik hale getirilmesi, izah ve ispat edilmesi, karşı fikirlerin cevaplandırılması gibi konularla meşgul olmuştur. Bu görüşlerini ispat amaçlı olarak felsefe ve tabii ilimlerle de ilgilenmişlerdir. 190 İslam Tarihi ve Medeniyeti II ve münazara meclislerinde bilhassa Muharık (ö. 842) ve Hüseyin b. ed-Dehhâk (ö. 866) arasındaki tartışmalar meşhurdur. Abbasîler devrinde, İran kültürünün de etkisiyle oldukça geniş bir sahaya yayılan bu sohbet meclisleri sadece halifelerin sarayları ile sınırlı kalmayıp, ileri gelen devlet adamlarının konaklarında da düzenlenmeye başlanmıştır. Çok sayıda ilim ve sanat erbabının rağbet gösterdiği bu toplantılar da oldukça hareketli geçerdi. İlmi münazara geleneği Abbasîler devrinde farklı bölgelerde kurulan Müslüman devletlerde de benimsenmiştir. Mısır’da kurulan Tolunoğulları Devleti’nin hükümdarları başından itibaren saraylarında ilim meclisleri düzenlemişlerdir. Aynı şekilde, İhşidiler Devleti’nde de emir ve vezirlerin sarayları ile ulemanın evlerinde dersler veriliyordu. Mısır’da kurulan bir diğer devlet olan Fâtımîler’in sarayları ilim meclisleri konusunda önceki ikisinden çok daha ileri düzeydeydi. Bunun nedeni, toplantıları tertipleyenlerin Beytü’l-Hikme’nin üstadları olmalarıydı. Bu toplantılarda mantıkçılar, fakihler, muhaddisler, matematikçiler ve tabibler her biri ayrı bir köşede toplanıyor, her bir şahsiyetin etrafında değişik toplantılar tertip ediliyordu. Gazneliler Devleti’nin büyük hükümdarı Sultan Mahmud’un bu tarz toplantılara çok önem verdiği, devrinin ünlü edebiyatçılarını ve âlimlerini tartışma yapmak üzere sarayına topladığı bilinmektedir. Tarihçi el-Utbî (ö. 1036), elBirunî (ö. 1048) ve İran’ın milli şairi olarak kabul edilen Firdevsi (ö. 1020) Sultan Mahmud’un sarayındaki toplantılara katılan alimlerden bazılarıydı. BEYTÜ’L-HİKME Bilgi ve hikmet evi anlamlarını taşıyan Beytü’l-Hikme, Abbasîler dönemine ait bir eğitim kurumu olup, 830 yılında, Halife Memun tarafından Bağdat’ta kurulmuştur. Beytü’l-Hikme, İslâm toplumunda bilhassa yüksek öğretim konusunda oldukça meşhurdur. Asıl faaliyeti tercüme sahasındadır. Fetihler sonucunda İslâm coğrafyasının sınırları bir hayli genişleyince, Hellenistik, İran, Hind ve diğer kültürlerle temas kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu bölgelerin Müslümanlar tarafından ele geçirilmesi, bilimsel faaliyetler bakımından son derece ileri olan eğitim kurumlarının da yeni hakimler tarafından kullanılması sonucunu beraberinde getirdi. Bu dönemde sadece Yukarı Mezopotamya’da bile Yunan ilminin öğretildiği elli civarında medrese bulunmaktaydı. Bunların başlıcaları İskenderiye, Antakya, Nusaybin, Ruha, Kınnesrin, Edessa, Cundişapur ve Harran medreseleriydi. Bu kültürlerin yazılı dilleri ise Pehlevice, Nebatice ve Sanskritçe idi. Ele geçirilen bu merkezler, değişik kültürleri tanımak isteyen halifelerin oldukça ilgisini çekmişti. Bu ilgi, söz konusu kültürlere ait eserlerin tercüme edilmesi zaruretini de beraberinde getirdi. Devlet adamlarının değişik kültürlere mensup bilim adamları tarafından yazılan felsefe ve tıp sahasındaki eserlere karşı duydukları ilgi Abbasîler öncesi döneme kadar uzanmaktadır. Muaviye’nin torunu Halid b. Yezid (ö. 704) tıp, astronomi, kimya ve felsefeye ilgi duymuş, İskenderiyeli alimler Staphon ve Marianos’u Şam’a getirterek, Aristo’nun eserleri başta olmak üzere Grekçe ve Kıptîce eserleri tercüme ettirmiş, aynı zamanda büyük bir de kütüphane kurmuştu. Bu şekilde Halid b. Yezid’in gayretleriyle başlayan çeviri hareketleri Mervan b. Hakem (684-685) ve Ömer b. Abdülaziz (717-720) dönemlerinde de devam etmiş; Abbasîlerin halifesi Mansur devrinde daha da hız kazanmıştır. Hadis, fıkıh, dil ve edebiyat, mantık, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve tıp gibi akli ve tecrübi ilimlere büyük ilgi duyan Mansur, Hintli, İranlı, Süryani, Ermeni, Nastûri vb değişik milletlere mensup çok sayıda ilim adamını sarayına getirtmiş, çok sayıda eseri Arapça’ya tercüme ettirmiştir. Halife Mansur döneminde Hintli bir seyyah tarafın- 9. Ünite -Eğitim Kurumları 191 dan getirilen iki eserin tercüme edilmesi sonucunda Hint rakamları İslâm kültür hayatına girmiş oldu. Abbasî halifesi Mansur devrinde hangi eserler, kimler tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir? Halife Mansur devrinde Ermeni Yahya b. Batrik, İranlı Abdullah b. Mukaa ve Hasan b. Sehl, Nesturi Buhtişular, Hindli Sindbad ve Rahhâk el-Hindî, ünlü gökbilimcisi Fazl b. Nevbaht, İbrahim el-Fezâri, Yahudi Maşallah ile Yahya b. Batrik’in oğlu İsa b. Yahya gibi bilim adamları da bulunuyordu. Halife, bu şahıslara Grekçe, Süryanice, Sanskritçe ve Farsça gibi dillerden tercüme ettirdiği çok sayıda eser için sarayında Hizânetü’l-Hikme adını verdiği bir bölüm tahsis ettirmişti. Halifenin bu şekilde unutulmaya yüz tutmuş ilimlere dair son derece az sayıdaki kitapları toplatıp tercüme ettirmesi, alimlere ve ediplere karşı cömert tavrı, tıp, astronomi, mantık ve matematik ile ilgili alanları teşvik etmesi neticesinde İslâm dünyasında büyük bir fikir hareketi başlamış oldu. Halife Mansur’un başlattığı bu kültür hareketliliği iç karışıklıklar yüzünden kendisinden sonraki halife Mehdi devrinde biraz yavaşladıysa da, Harun Reşid döneminde yeniden hız kazandı. Yine de, Mehdi’nin Urfalı Teophilos’a Homeros’un meşhur İlyada ve Odyssea adlı eserlerini Süryanice’den Arapça’ya tercüme ettirdiğini ve Musul yakınlarındaki bir manastırda bulunan Aristo’nun Topiques isimli eserinin bir nüshasını elde etmesi ve tercüme etmesi için Timothee katoliğine başvurduğunu da ifade etmek gerekir. Harun Reşid, önceki dönemlere kıyasla ilim adamlarına karşı daha cömert bir tavır sergilemiş, bürokratlarına gönderdiği bir emirnamesinde ilim meclislerine devam edenlerin ve edebiyatta üstad olanların ödüllendirilmesini emretmişti. Onun döneminde vezir Yahya el-Bermeki’nin de desteğiyle ilmi faaliyetler büyük bir hız kazandı. Bizans üzerine yapılan seferler sonucunda elde edilen pek çoğu matematik, tıp ve felsefe ile ilgili kitaplar Bağdat’a getirtilerek Yuhanna b. Mâseveyh başkanlığında kurulan bir heyete tercüme ettirildi. Hintli Menke, Bâziyer, Sindbad, Korbulkul gibi doktorlar Bağdat’a davet edilerek Hint tıbbının İslâm alemine girmesini sağlandı. Bu arada İran’lı Ebu Sehl el-Fazl b. Nevbaht da Farsça’dan tercümeler yapmaya devam ediyordu. Tercüme edilen eserlerin sayısı hayli artıp, Hizânetü’l-Hikme’ye sığmaz hale gelince, bu eserlerin konulması için sarayda daha geniş bir yer tahsis edildi. Harun Reşid devrinde, Hizânetü’l-Hikme Beytü’l-Hikme adını aldı. Böylelikle Beytü’l-Hikme’nin temelleri onun tarafından atılmış oldu. Harun Reşid’in oğlu Memun devrinde Beytü’l-Hikme sadece tercüme faaliyetlerinin ana merkezi olmakla kalmayıp aynı zamanda Ortaçağ’ın en büyük ilimler akademisi haline de geldi. Kurumun bu başarısında Halife Memun’un yüksek bir kültür birikimine ve ilmi kimliğe sahip olmasının ve Mutezile çevrelerinden yetiştiği için de felsefeye ilgi duymasının büyük rolü vardı. Memun, 830 yılında yapılan Anadolu seferi sırasında Kıbrıs, Efes ve Bergama gibi şehirlerden elde edilen kitapları Bağdad’a getirtti. Ayrıca, Beytü’l-Hikme’nin müdürü Selm’in başını çektiği, içlerinde Ermeni asıllı Leo, Haccac b. Matar, Yahya b. Batrik ve Yuhanna b. Mâseveyh’in de bulunduğu bir heyeti Bizans’a göndererek, bu heyetin kütüphanelerden seçeceği kitapları kendisine göndermesini İmparator III. Mihail’den rica etmelerini istedi. Bu şekilde imparatorluk sınırları içerisindeki kilise okullarından, komşu devletlerden ve Kıbrıs’tan getirilen kitaplarla birlikte Beytü’l-Hikme Ortaçağ’ın en zengin kütüphanesi ve ilmi araştırma merkezi haline geldi. Bu kütüp4 192 İslam Tarihi ve Medeniyeti II hanede asılları değişik dillerde yazılmış, felsefe, mantık, matematik, tıp, hey’et, astronomi, tarih ve coğrafya ile ilgili kitaplar toplanmıştı. Bunlar arasında Yunanca, Farsça, Hintçe, Kıptice, Aramice, Soğdça, Süryanice ve Sanskritçe yazılmış olanlar vardı. Beytü’l-Hikme ve Abbasîler döneminde tercüme faaliyetleri için M. Demirci, Beytü’l-Hikme ve Dimitri Gutas, Yunanca Düşünce Arapça Kültür isimli eserlere başvurabilirsiniz. Memun kısa bir süre sonra Beytü’l-Hikme için yeni bir bina tahsis ettirdi. Yeni binada kütüphaneye ilave olarak, bir rasathane ve okuma salonu da bulunuyordu. Memun’un bu faaliyetleri, felsefi eserleri yoğun bir şekilde tercüme ettirmesi, faaliyetlerin önceki dönemlere daha geniş bir sahayı kapsaması gibi gelişmeler kendisinin Beytü’l-Hikme’nin asıl kurucusu olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Beytü’l-Hikme’deki bu yoğun faaliyetlerin İslâm eğitim ve bilim tarihine büyük katkıları olmuş, çok sayıda alimler, filozoar, kaşif ve mucitler buradan yetişmişlerdir. Mütercim Huneyn b. İshak (ö. 873); tıp, matematik ve astronomi bilgini Sabit b. Kurrâ (ö. 901); felsefeci el-Kindî (ö. 867); matematikçi Harezmî (ö. 846) ile dünyanın enlem ve boylamını ölçen Beni Musa bu isimlerden birkaçıdır. Beytü’l-Hikme, Memun’dan sonra halife olan Muta’sım döneminde, ilgisizlik ve hilafet merkezinin Samerra’ya taşınması yüzünden zayıama belirtileri gösterdiyse de Vâsık (842-846) ve Mütevekkil (847-861)’in halifelikleri döneminde tekrar faal hale gelmiştir. Ancak, Mütevekkil sonrasında Abbasî Devleti’ndeki iç karışıklıklar ve siyasi mücadeleler sırasında kurum eski gücünü kaybetmiştir. Buraya kadar sözü edilen Bağdat’taki Beytü’l-Hikme’nin haricinde, Tunus’un Kayrevan şehrinde de aynı adı taşıyan ikinci bir eğitim kurumu daha bulunmaktaydı. Kayrevan’daki Beytü’l-Hikme’yi Tunus’ta hüküm süren Ağlebiler Devleti’nin hükümdarı III. Ziyadetullah (903-909) kurmuştu. Ağlebi hükümdarları da tıp ve felsefeye ilgi duymuşlar, ülkelerine Mısır, Şam, Irak ve Horasan gibi bölgelerden çok sayıda kitap getirtmişlerdi. Yine, Sicilya’dan davet ettikleri Hıristiyan din adamlarına Grekçe’den tercümeler yaptırmışlardı. İşte bu hükümdarlardan birisi olan III. Ziyadetullah, Kayrevan’ın en büyük caddesi üzerinde büyük bir kütüphane kurmuş ve bu kütüphaneye Beytü’l-Hikme adını vermişti. Kayrevan’daki bu eğitim kurumunda tıp, eczacılık, matematik, geometri, astronomi ve botanik gibi ilim dallarında da araştırmalar yapılmıştır. Burada yetişen ilim adamlarından bir bölümü, Ağlebiler’in Fâtımîler tarafından ortadan kaldırılmasından sonra Endülüs’e giderek burada İslâm medeniyetinin gelişmesine hizmet etmişlerdir. Dârü’l-Hikme Dârü’l-İlim olarak da bilinen Dârü’l-Hikme, Fâtımî Halifesi Hakim Biemrillah tarafından 1004 yılında Kahire’de kurulmuştur. Bu kurum Fâtımî Devleti’nde eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği en önemli merkezlerden birisi olmuştur. Fâtımî Halifesinin bu müesseseyi kurmaktaki asıl amacı, mensubu oldukları Şii-İsmaili düşünceyi yaymak amacıyla dâiler (propagandacı) yetiştirmekti. Bu sayede, Sünni Abbasî halifeliğine karşı hilafeti temsil hak ve yetkisinin kendilerinde olduğunu ispatlamayı umuyordu. Bu sebeple Dârü’l-Hikme’nin gelişmesi için hiç bir fedakârlıktan kaçınmamış, pek çok arazinin gelirini buraya vakfetmişti. 9. Ünite -Eğitim Kurumları 193 Dârü’l-Hikme büyükçe bir kütüphane, toplantı salonu, oluşuyordu. Burada dünyanın değişik bölgelerinden getirilen, farklı bilim dallarına ait çok sayıda kitap toplanmıştı. Burada kitapların dışında çok sayıda haritalar, gözlem ve ölçüm aletleri ve süslemeli Kur’an-ı Kerim’ler de bulunuyordu. Dârü’l-Hikme’de her sınıan insan eğitim görebilirdi. Burada araştırma yapanların, ders verenlerin bütün masraarı, hatta, okuyucuların ve müstensihlerin kalem, mürekkep ve kağıt ihtiyaçları bile devlet tarafından karşılanıyordu. Fakih ve kadılar Pazartesi ve Perşembe günleri baş dainin başkanlığında toplanırlar, İsmaili mezhebinin fıkhi ve itikadi meseleleri üzerinde görüş alışverişinde bulunurlardı. Toplantılarda konuşulanlar kayıt altına alınarak halifeye takdim edilirdi. Bazen bu toplantılara bizzat halife de katılırdı. Dârü’l-Hikme sadece dini ilimlerin eğitiminin verildiği bir kurum değildi. Burada ayrıca, dil, edebiyat, mantık, felsefe, tıp, kimya, matematik ve astronomi ile ilgili dersler de verilirdi. Dârü’l-Hikme’den alanlarında dünyanın en iyileri arasında yer alan çok sayıda alim yetişmiştir. Optiğin kurucusu sayılan İbnü’l-Heysem bunlardan birisiydi. Bu şekilde İslâm medeniyetinin belli bir dönemine damgasını vuran Dârü’lHikme, Halife Mustansir Billah döneminde iktisadi kriz yüzünden isyan eden ordu tarafından talan edilmesi neticesinde eski gücünü kaybetmiştir. Kurum, sonraki halifeler döneminde, bazı kişilerin zararlı faaliyetleri sebebiyle kapatılıp yeniden açılmışsa da, bir daha eski etkin konumuna kavuşamamış, nihayet Eyyubiler’in Mısır’ı ele geçirmesinden sonra Şafii Medresesi’ne dönüştürülmüştür. DİĞER EĞİTİM KURUMLARI Kütüphaneler Kütüphaneler bilginin en fazla üretildiği ve yayıldığı yerlerdir. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn devirlerinde kütüphanelerin mevcudiyetine rastlanmasa da, Emevîler döneminden itibaren camilerin belli bir bölümünde kütüphaneler oluşturulduğu bilinmektedir. Tercüme faaliyetlerinin hız kazandığı Abbasîler döneminde ise, Beytü’l-Hikme’nin haricinde belirli şahıslara ait kütüphaneler de bulunmaktaydı. Halife Memun döneminde Beytü’l-Hikme’de çalışan alimlerden birisi olan Yahya b. Ebu Mansur’un oğlu olan Ali b. Yahya el-Müneccim, Kerker’deki konağında bir kütüphane kurmuştu. Bu kütüphaneye masraarı Ali b. Yahya tarafından karşılanan çok sayıda alim dünyanın değişik bölgelerinden gelir, bilhassa felsefe ve astronomi konularında oldukça meşhur olan bu kütüphaneden faydalanırlardı. Ali b. Yahya, Halife Mütevekkil’in başmüşaviri Türk asıllı Feth b. Hakan için de bir kütüphane kurmuştu. Bu dönemde şahsi kütüphanesi bulunan bir diğer isim Mutasım, Vâsık ve Mütevekkil dönemlerinde vezirlik görevinde bulunan Muhammed b. Abdülmelik b. Zeyyat’a aitti. Samerra’da bulunan bu kütüphanede kitap istinsah ve tercümesi için aylık bin dinar tahsis edilmişti. Bazen sınırlı sayıda halka açık, bazen de ilim meclislerinin kurulduğu mekânlar olarak faaliyet gösteren bu kütüphaneler İslâm eğitim ve öğretimi içerisinde önemli bir yer tutmuşlardır. Sahâar (Kitap Satış Yerleri) Sahhâarın yerine getirdikleri işlevin bir benzerinin, değişik şehirlerden gelen insanların sadece ticaret değil, edebi sohbetler yapmak, şiir dinlemek amacıyla bir 194 İslam Tarihi ve Medeniyeti II araya geldikleri Cahiliye döneminin meşhur Ukaz, Mecenne, Zilmecaz gibi panayırlarında da gerçekleştirildiği söylenebilir. Bununla birlikte, sahâar sadece kitabın yer aldığı mekânlar olmaları dolayısıyla, çok daha farklı ve ileri düzeyde bir eğitim faaliyetinin merkezleri olmuşlardır. İslâm dünyasında ilk sahâar Abbasîler devrinde ortaya çıkmışlardır. Bir taraan ticaret yapılırken, diğer yandan da eğitim sahasında faaliyet gösteren bu kitapçı dükkanları önce Bağdat, Şam, Kahire gibi büyük şehirlerde, ardından da muhtelif beldelerde hızla çoğalmıştı. Öyle ki, IX. yüzyılın sonlarına doğru Bağdat’taki bir caddede yüzlerce kitapçı dükkânının bulunduğu rivayet edilir. Yine, Tolunoğulları ve İhşidiler devirlerinde, Mısır’da muazzam bir kitapçılar çarşısı vardı. Bu çarşı gelip giden ilim meraklılarının toplanma yeri olmuştu. Kitapçı dükkanlarında hemen her gün düzenli olarak kültür ve edebiyat toplantıları yapılırdı. Alimler, edipler, talebeler, el yazması eser meraklıları ve kitap düşkünleri sürekli sahâara gelip giderlerdi. Bu şekilde, bir entellektüel yapı meydana gelir, bilgi alışverişi sağlanırdı. Bu durum en fazla sahâfın işine gelirdi. Çünkü bu sayede hem kitaplarını satma imkanı bulur, hem de dükkanının bir ilim ve kültür merkezi olmasından memnuniyet duyardı. Sahâarda düzenlenen ilmî toplantılar sayesinde bu mekânlarda çalışan pek çok kimse sonraki dönemlerde önemli eserler kaleme almışlardı. Mesela, meşhur İslâm tarihçisi Yâkut el-Hamevî ve el-Fihrist’in yazarı İbn Nedîm bu şekilde yetişmişlerdi. Sahâardaki ilmi tartışmalar sadece tartışmanın yapıldığı bu mekânlarla sınırlı kalmaz, etkileri bazen kitapçıların ailelerine kadar uzanırdı. Mesela, Gırnata yakınlarındaki Vadi el-Hima’da yaşayan kitapçı Zeyd’in kızları Zeyneb ve Hamde evlerinde yaptıkları bu tartışmalar sayesinde edebiyat ve diğer ilimlerde otorite olmuşlar, devirlerinin önde gelen alimleri ile boy ölçüşebilir hale gelmişlerdi. Çarşı ve Pazarlar Sahhâf dükkânlarında yapılan ilmi faaliyetlerin bir benzeri, daha plansız bir şekilde olsa da, değişik meslek erbabının işyerlerinde yahut çarşı ve pazarlarda da gerçekleştirilirdi. Kimi dükkan sahipleri, dükkanlarını ikiye ayırıp, bir bölümünde mallarını satarken, diğer bölümde de talebelere eğitim verirlerdi. Hemen her dönemde ve her toplumda alışverişin en yoğun şekilde gerçekleştirildiği, dolayısıyla değişik bölgelerden farklı kültürlere mensup insanların geldiği çarşı ve pazarlar, sözlü geleneğin taşınması ve bilginin aktarılması konusunda önemli bir fonksiyon icra ediyorlardı. Pazarların, Hulefa-i Raşidîn, Emevîler ve Abbasîler devirlerinde ticaret merkezi olmanın yanı sıra birer kültür merkezi olarak da faaliyet gösterdikleri bilinmektedir. Kûfe’deki Kunâse ve Basra’daki Mirbed bunların en meşhurları olup, farklı bölgelerden gelen şairler yüksekçe bir yere çıkarak şiirlerini okurlardı. Çömlekçi Ebu’l-Atahiye’nin dükkanı da ilim meraklısı gençlerin ve edebiyatçıların toplanıp, sohbet ettikleri, şiir okudukları bir yerdi. Bâdiye (Çöl) Çöller dayanıklılık ve fasih Arapça’nın öğrenilmesi için tercih edilen başlıca mekânlardı. Araplar, İslâm öncesi devirden itibaren beden, güç ve kuvvet bakımdan sağlıklı bir şekilde büyümeleri için çocuklarını çöle gönderirlerdi. Çöl aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in de dili olan Kureyş lehçesinin en iyi şekilde konuşulduğu yerdi. Dolayısıyla, hali vakti yerinde olan aileler dili en düzgün bir şekilde öğren- 9. Ünite -Eğitim Kurumları 195 meleri ve hatasız konuşmaları için çocuklarını çöle gönderirlerdi. İslâmiyet’in ilk yüzyılında Arapça’yı en iyi şekilde kullanan şairler, dilciler, fakihler, müfessirler dil eğitimlerini çölde almışlardı. Çöller aynı zamanda sözlü kültürün en saf haliyle muhafaza edildiği, en heyacanlı şekilde anlatılıp yaşatıldığı mekânlardı. Kahramanlık ve cenk hikayelerine son derece düşkün bir toplum olan Arapların, “eyyâmü’l-arab” adı verilen kahramanlıklarla donatılmış tarihlerini dinleyebilecekleri yerler yine çöllerdi. Suriye çölü bu konuda Emevî halifelerinin çocukları için adeta bir okul vazifesi görmüştü. Fasih Arapça, şiir ve edebiyat öğrenmek amacıyla çöllere giden halifeler arasında Emevî halifesi I. Yezid ile Abbasî halifesi Mutasım örnek olarak verilebilir. Yine meşhur İmam Şafii de çölde eğitim görmüştü. O, küttâbdaki eğitimini tamamladıktan sonra çölde fasih Arapça konusunda en tanınmış kabilelerden birisi olan Huzeyl Kabilesi’ne giderek burada tam on yedi yıl kalmış ve fasih Arapça’yı öğrenmişti. Buraya kadar sözü edilenlerin dışında daha küçük çaplı, daha plansız ve bireysel olmak üzere bazı eğitim faaliyetlerinin mevcudiyetinden de söz edilebilir. Meselâ, felsefe ve tıp eğitiminin verildiği medreseler bunlardan birisiydi. Bu medreseler, İslâm öncesi dönemde, Sasani ve Bizans imparatorluklarının topraklarında hayli popülerdi. İskenderiye, Nusaybin, Antakya ve Cundişapur’da felsefe eğitimi veren medreseler vardı. Bu medreselerin faaliyetleri İslâmiyet sonrasında da sürmüş, Halid b. Yezid, İskenderiye’li Meryanus’tan özel Kimya dersleri de almıştı. Nusaybin ve Antakya’da Süryani kökenli bilim adamları felsefe dersleri veriyorlardı. Eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği bir diğer mekân nehir kenarlarıydı. Mesela, Kûfe’de, Fırat Nehri’nin kenarında şiir yarışmaları düzenlenir veya Arap tarihine dair sohbetler yapılırdı. Daha ziyade Emevîler devrinde görülen müzik okulları ise adından da anlaşılacağı üzere sadece müzik ağırlıklı eğitim verilen yerlerdi. Zevk ve eğlence alemlerinin gitgide rağbet görmeye başladığı bu dönemde müziğe olan ilgi de bir hayli artmıştı. Kısa sürede Mekke ve Medine’de müzik okulları kuruldu. Bu okullarda müzik eğitiminin yanı sıra müzik eleştirileri de yapılıyordu. Medine’de Ma’bed’e ait müzik okulu oldukça meşhurdu. Buraya Hakem başta olmak üzere diğer bazı şahsiyetler giderek ders alırlardı. Müzik eğitiminde usta-çırak ilişkisi ön planda olur, talebe hocasının kendisini yeterli bulmasına kadar onun yanından ayrılmazdı. Varlıklı aileler çocukları için özel müzik öğretmenleri tutarlardı. Beytü’l-Kıyan denilen eğlence mekanlarında çalışan cariyelerin müzik eğitimine ayrı bir önem verilirdi. Kendileri için önemli bir gelir kaynağı olan cariyelerin en iyi şarkıları öğrenmeleri için sahipleri hiç bir masraan kaçınmazlardı. Bu dönemin İslâm toplumu içerisinde yer alan diğer bir eğitim kurumu ise gayrimüslimlere ait ibadet yerleriydi. Her bir dinin mensubu eğitimini kendi mabedinde gerçekleştirildi. Kiliseler ve manastırlar Hıristiyan çocuklarının eğitim gördükleri yerler olma hususiyetlerini Müslümanların hakimiyeti altına girdikten sonra da sürdürdüler. Doğu Anadolu coğrafyasındaki kiliselerde felsefe ve tıp eğitimi de verilirdi. Manastırlar genellikle yatılı olurdu. İslâmiyet’in ilk yıllarına rastlayan dönemde Siirt’teki Ahşiva Manastırı’nda dört yüz civarında rahibin eğitim gördüğü rivayet edilmektedir. 196 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet Hz. Peygamber dönemindeki eğitim ve öğretim anlayışını kavrayabilmek Hz. Peygamber devrinde eğitim ağırlıklı olarak küttâblarda, evlerde, cami ve mescidlerde verilmekteydi. Resûlullah eğitim ve öğretim faaliyetleriyle bizzat ilgilenmiş, İslâm dininin esaslarını Müslümanlara öğretmiştir. O, kendisinin müminlerin öğretmeni olduğunu ifade etmiştir. Mekke döneminde Darü’n-Nedve’de Kur’an ve iman esaslarını öğretmiş, Medine’de kendisi için inşa edilen Mescid-i Nebevi’nin bir bölümünü sahabelerin eğitimi için tahsis etmiş, burada haanın bir günü kadınlara olmak üzere eğitim ve öğretim faaliyetleri gerçekleştirmiştir. Bu dönemde okuma-yazma, Kur’an, namaz vakitlerinin tayini için basit hesap işlemleri öğretilmiştir. Küttâbların, camilerin, mescidlerin ve sarayların eğitimin gelişmesindeki fonksiyonlarını açıklayabilmek, Bunlar İslâm toplumunun başlıca eğitim kurumlarıdır. Küttâblar Hz. Peygamber döneminden itibaren bilhassa ilkokul vazifesi görmüş, küçük çocukların eğitiminde önemli rol üstlenmiştir. İlk dönemde küttâblardaki eğitimlerini tamamlayan talebelerin ikinci uğrak yeri cami ve mescitler olmuştur. Camiler İslâm dünyasının en önemli eğitim merkezleridir. Burada ders halkaları oluşturan fakihler ve alimler İslâm kültürünün anlaşılıp yayılmasına büyük katkılar sağlamışlardır. İslâm’ın esaslarının öğretildiği yerler bu kurumlar olup, Hz. Peygamber devrinden itibaren hemen her dönemde değişik kesimlerden insanlar burada eğitim görmüşlerdir. Saraylar ise daha ziyade halifelerin ve devlet ileri gelenlerinin çocuklarının eğitildikleri mekanlardır. Saraylardaki diğer bir ilmi faaliyet halifelerin huzurunda alimlerin katılımıyla gerçekleştirilen tartışma meclisleridir. Bu meclislerde tarih, felsefe, fıkıh, kelam vs konularda bilgi alışverişinde bulunulmuş, edebi sohbetler yapılarak entellektüel bir kültür meydana getirilmiştir. Kütüphanelerin ve sahhâarın İslâm kültürünün gelişmesindeki önemini ifade edebilmek, Emevîler döneminden itibaren kurulmaya başlanan kütüphaneler çok sayıda alimin uğradığı, eserler okuyup kaleme aldıkları yerler olarak İslâm kültürünün gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Halifeler, önde gelen devlet adamları ve kitap dostları dünyanın değişik yerlerinden getirttikleri farklı konularda kitapları okuyarak bilgilerini artırmışlardır. Abbasîler devrinde ortaya çıkan sahaar da aynı şekilde sadece kitapların satıldığı yerler olmayıp, önde gelen bilim adamlarının bir araya gelerek sohbet ettikleri, ilmi münakaşalar yaptıkları, şiirler okudukları mekânlardır. Bağdat, Şam, Kahire gibi büyük şehirlerde, ardından da muhtelif beldelerde hızla çoğalan bu dükkanlar sayesinde çok sayıda bilim adamı yetişmiştir. Beytü’l-Hikme’nin İslâm kültür ve medeniyetinin gelişimine katkısını tanımlayabilmek, Abbasîler devrine ait bir kurumdur. Bilgi ve hikmet evi anlamlarını taşıyan Beytü’l-Hikme İslâm toplumunda yüksek öğretimin yapıldığı ilk yerlerden birisi olarak kabul edilir. Asıl faaliyeti tercüme sahasındadır. Fetihlerle İslâm devletinin sınırları genişleyince Hellenistik, İran, Hind ve diğer kültürlerle temas kaçınılmaz hale gelmişti. Devlet yöneticilerinin bu kültürlere mensup bilim adamları tarafından yazılan felsefe ve tıp sahasındaki eserlere karşı duydukları ilgi kısa sürede büyük bir çeviri hareketinin başlamasına neden olmuş, sonuçta çok sayıda eser, muhtelif dillerden Arapça’ya tercüme edilmiştir. Bu faaliyetler, bilhassa Abbasî halifeleri Mansur, Harun Reşid ve Memun devirlerinde zirvesine ulaşmıştır. Farklı coğrafyalardan temin edilerek tercüme edilen eserler, İslâm toplumunda Yunan düşüncesinin hızla yayılmasında, fesefe, tıp, matematik gibi ilimlerde büyük bir ilerleme kaydedilmesinde etkili olmuşlardır. Bu kurum İslâm dünyasının en büyük kütüphanesi ve ilim merkezi olarak faaliyet göstermiş, buradaki rasathanede astronomi üzerine araştırmalar yapılmıştır. 1 2 3 4 9. Ünite - Eğitim Kurumları 197 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamber döneminde faaliyet gösteren küttâblardan biri değildir? a. Küttâb-ı Urve b. Küttâb-ı Ebu Kasım el-Belhi c. Küttâb-ı Rezin d. Küttâb-ı İbn Zeyan e. Küttâb-ı Nasr 2. Aşağıdaki mescidlerden hangisi Hz. Ömer tarafından yaptırılmıştır? a. Dımaşk Mescidi b. Kuba Mescidi c. Mescid-i Nebevi d. Emevîyye Camii e. Mansur Camii 3. Aşağıdakilerden hangisi suede öğretmenlik yapmamıştır? a. Ubade b. Samit b. Mirdas c. Ali b. Ebi Talib d. Abdullah b. Said e. Cübeyr b. Hayyât 4. Beytü’l-Hikme aşağıdakilerden hangisi döneminde kurulmuştur? a. Tulunoğulları b. Gazneliler c. Emevîler d. İhşidler e. Abbasîler 5. Aşağıdakilerden hangisi Müslümanların eğitim gördüğü yerlerden biri değildir? a. Camiler b. Kütüphaneler c. Çöl d. Manastır e. Sahâar 6. Abbasîler Devri’nde kütüphanesi bulunan Türk asıllı devlet adamı aşağıdakilerden hangisidir? a. Feth b. Hakan b. Yakut el-Hamevi c. Boğa el-Kebir d. el-Cahiz e. Muhammed b. Abdülmelik 7. Abbasîler döneminde tercüme yapılmayan dil aşağıdakilerden hangisidir? a. Farsça b. Sanskritçe c. Felemenkçe d. Grekçe e. Süryanice 8. Abbasî halifesi Memun’un benimsediği, felsefenin gelişmesine katkıda bulunan fikir akımı ağaşıdakilerden hangisidir? a. Hanefiyye b. Mutezile c. Sua d. Beytü’l-Hikme e. Hanbeliyye 9. Aşağıdakilerden hangisi Medine’de eğitim faaliyetleri yapılan evlerden biri değildir? a. Ebu Eyyub El Ensari’nin evi b. Es’ad b. Zürare’nin evi c. Külsüm b. Hidm’in evi d. Sa’d b. Heyseme’nin evi e. Makreme b. Nevfel’in evi 10. İslâmiyet’in ilk yıllarında aşağıdakilerden hangisinde eğitim verilmemiştir? a. Küttâblar b. Mescidler c. Evler d. Saraylar e. Camiler 198 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı *** İslâm memleketlerinde en meşhur eğitim kurumu o zamanlar Bağdat’taki baş cami olan Mansur Camii idi. Hatib el-Bağdadi bir defa hac sırasında zemzem suyundan üç kere içerek üç şey dilemiştir. Bunların, Bağdat tarihini yazmak, Mansur Camii’nde hadis imla etme iznine mazhar olmak ve öldüğü zaman Bişr-i Hafî’nin mezarının yanına defnedilmek olduğu rivayet edilmektedir. Bu camide, mesela Zahirî mezhebinin başı olan Neaveyhi elli sene boyunca hep aynı sütuna dayanarak oturmuştur. Öğrenci halkaları en kalabalık olanlar elbette fakihlerdi, çünkü bunlar geçimini temin eden bir ilim öğretiyorlardı. Yine de, günümüzdekine oranla düşük rakamlar verilmektedir. Bu durum burada eğitim görenlerin çokluğuna işaret eder. Bağdat’taki İbnü’lMibarek Camii’nde ders veren, o dönemin en meşhur fakihi ve ikinci Şafii olarak kabul edilen İmam İsferainî’nin 300 ile 700 arasında değişen talebesi vardı. Doğu’nun ilim merkezi kabul edilen Nişabur’un en tanınmış fakihinin 23 Muharrem 387/997 senesinin Cuma gününde beş yüzden fazla öğrencisi vardı. Onun takipçilerinden birisi olan meşhur Cuveyni ise her gün 300 talebeye ders veriyordu. Buna karşı günümüzde dağ başında olan Kaşgar (Doğu Türkistan)’da baş müderris zaman zaman 500 öğrencinin önünde ders veriyordu. Talebeler önlerindeki hokkalara göre sayılırlardı. Çünkü bu hokkalar onların en değerli eşyalarıydı. Bir hoca öldüğü zaman talebeleri şehirde kamış ve okkalarını kırıp feryat ederek dolaşırlardı. Mesela Cuveyni öldüğü zaman minberi tahrip edilmiş, mateme bütün şehir katılmıştı. Kitaplar akademik bir nükteye uygun olarak sürahi (kârûre) ismi verilen bir koruyucunun içinde derslere götürülürdü. Bu dönemde dikte eğitimin en yüksek derecesi sayılırdı. Bilhassa IX. Yüzyılda ilm-i kelam hocaları ve filozoar dikte yoluyla eğitim vermişlerdi. X. Yüzyıla gelindiğinde ise, filozoarın, hadisçilerin ve kelamcıların dikte yolunu bırakarak dinleyicilerden birisine okuttukları bir kitabı izah ederek eğitim verdikleri görülür. (A. Mez, 2000) *** 1. b Yanıtınız doğru değilse “Küttâblar” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. a Yanıtınız doğru değilse “Cami ve Mescitler” bölümü içerisinde “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Devri” kısmını yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse “Cami ve Mescitler” bölümü içerisinde “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Devri” kısmını yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse “Beytü’l-Hikme” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse “Diğer Eğitim Kurumları” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. a Yanıtınız doğru değilse “Kütüphaneler” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. c Yanıtınız doğru değilse “Beytü’l-Hikme” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. b Yanıtınız doğru değilse “Beytü’l-Hikme” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. a Yanıtınız doğru değilse “Evler” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız doğru değilse “Saraylar” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 İslâmiyet’in ortaya çıktığı dönemde Arap toplumunda okuma yazma oranı çok yüksek değildi. Bununla birlikte, okuma yazmayı bilme açısından isim yapmış, Taiiler ve Sakiiler gibi kabileler de mevcuttu. Sakii Yusuf b. Hakem ve oğlu Haccac bu konuda ün salmışlardı. Yine, ticaretin daha yaygın olduğu sahil kesiminde okuma yazma oranı iç kesimlere göre daha yüksekti. Düzenlenen panayır sayesinde Mekke’de de okuma yazma bilen bir hayli insan vardı. Meşhur Ömer b. Hattab, Ebu Sufyan’ın babası Harb b. Ümeyye, Halid b. Said b. As, Abdullah b. Sa’d b. Ebi Serh el-Amiri, Beğid b. Amir b. Haşim, Ebu’l-Kays b. Abdimenaf, Hz. Hatice’nin akrabası Varaka b. Nevfel bunlardan bazılarıdır. Araplar bu dönemde bilhassa şiir ve ensab konusunda hayli ileriydiler. Panayırlarda şiir yarışmaları düzenlenir, birinci olan şiirler Kâbe’nin duvarına asılırdı. 9. Ünite - Eğitim Kurumları 199 Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 2 Hulefâ-i Râşidîn devrinde İslâm Devleti’nin sınırları çok geniş bir alana yayılmıştır. Halifeler, Kur’an’da yer alan hükümler ve Hz. Peygamber’in bu yöndeki tavsiyelerini dikkate alarak fethedilen yeni yerlerde çok sayıda mescidler inşa ettirmişler; bunlardan bir kısmını da Cuma namazı kılınan camiler şekline dönüştürmüşlerdir. Hz. Ömer Mescid-i Aksa, Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevi’de bazı yenileme ve tamiratlar yaptırdıktan sonra Dımaşk, Kufe, Basra ve Fustat’da yeni camiler inşa ettirmiştir. O ayrıca, yeni kurulan yerlerde mutlaka bir merkez camiinin yapılmasını, yine kabileler için de mescitler yapılmasını emretmiştir. Vakit namazlarının mescitlerde kılınabileceğini, fakat Cuma namazlarında mutlaka büyük camilerde bulunulmasını istemiştir. Sıra Sizde 3 Emevîler döneminde sarayda eğitim veren bazı müeddiblerin isimlerini tespit etmek mümkündür. Bunlar arasında en yayın olarak tanınanı Abdülmelik b. Mervan’ın çocuklarının hocası eş-Şabî’dir. Hişam b. Abdülmelik’in çocuklarının hocası Süleyman el-Kelbi bir diğer müeddibdir. Bu ikisinin haricinde Salih b. Keysan, İsmail b. Abdullah b. Ebi Muhacir, Şihabüddin ez-Zuhrî, Ebu Ubeyde b. Muhammed b. Ammar b. Yasir, Avn b. Abdullah b. Utbe b. Mes’ud, Ebu İsmail, Meymun b. İmran, Abdülvahit b. Kays, Abdüssamet b. Abdu’a’la da Emevî sarayında müeddib olarak görev yapmışlardır. Sıra Sizde 4 Halife Mansur, İranlı Abdullah b. Mukaa’ya Aristo’nun Organon adlı mantık külliyatının ilk üç kitabı ile Prophyrius’un Eisagoge’sini tercüme ettirmiştir. Ayrıca, Hudeyname, Ayinname, Kelile ve Dimne ile Hintli bir seyyah tarafından getirilen matematik ve astronomiye dair iki kitab da tercüme edilmiştir. Halife Mansur bunların dışında farklı bilim dallarında çok sayıda kitabı Arapça’ya tercüme ettirmiştir. Bunlar arasında Yahya b. Batrik’in Yunanca’dan tercüme ettiği Batlamyus’un Mecisti adlı eseri de yer alıyordu. Yahya b. Batrik ayrıca Hipokrat’ın ve Calinos’un eserlerini de tercüme etmişti. Baktır, M. (1990), İslâm’da İlk Eğitim Müessesesi Ashab-ı Sua, İstanbul. Canan, İ. (1984), Peygamberimizin Okuma-Yazma Seferberliği ve Öğretim Siyaseti, İstanbul. Çelebi, A. (1983), İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, çev.: Ali Yardım, İstanbul. Dağ, M.-Öymen, H.R. (1974), İslâm Eğitim Tarihi, Ankara. Demirci, M. (1996), Beytü’l-Hikme, İstanbul. Gözütok, Ş. (2002), İlk Dönem İslâm Eğitim Tarihi, Ankara. Gutas, D. (2003), Yunanca Düşünce Arapça Kültür, terc.: Lütfü Şimşek, İstanbul. Hamidullah, M. (1993), İslâm Peygamberi, terc.: Salih Tuğ, C. 2, İstanbul. Hitti, P. K. (1989), Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, terc.: Salih Tuğ, C. 2, İstanbul. Makdisi, G. (2004), Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, terc.: A. H. Çavuşoğlu-H. T. Başoğlu, İstanbul. Mez, A. (2000) Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı, çev.: Salih Şaban, İstanbul. Sarıçam, İ-S. Erşahin (2008), İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara. Söylemez, M. M. (2011), “ Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Emevîler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, haz.: İ. Aycan-M.M. Söylemez-R. Altınay-F. Erkoçoğlu-N. Parlak, 2. Baskı, Ankara. TDV İslâm Ansiklopedisi, “Beytü’l-Hikme”, “Câmi”, “Dârü’l-Erkam”, “Dârü’l-Hikme”, “Endülüs”, “Küttâb”, “Kütübhâne”, “Sue” maddeleri 10 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İslâm dünyasındaki felsefî ve bilimsel düşüncenin ortaya çıkışını açıklayabilecek, Farklı düşünce ve bilim ekollerinin farklılıklarını açıklayabilecek, Müslüman filozoarın ve bilim adamlarının katkılarını ve Batı’ya etkilerini değerlendirebilecek, İslâm dünyasındaki düşünce ve bilimin kaynaklarını açıklayabileceksiniz, Anahtar Kavramlar • Düşünce • Felsefe • Bilim • Bilimsel Etkinlik İçindekiler     İslam Tarihi ve Medeniyeti-II Düşünce ve Bilim • DÜŞÜNCE VE BİLİMİN KAYNAKLARI • DÜŞÜNCE VE BİLİMİN DOĞUŞU • İSLÂM FELSEFESİNİN TANIMI • İSLÂM FELSEFESİNİN ÖZGÜNLÜĞÜ • ÖNEMLİ MÜSLÜMAN FİLOZOFLAR • FELSEFE MEKTEPLERİ • BİLİM İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II DÜŞÜNCE VE BİLİMİN KAYNAKLARI F. Rosenthal’ın Muzaer Bilgi (Knowledge Triumphant) adlı eserinde de belirttiği gibi İslâm medeniyetini diğer medeniyetlerden en ayırıcı özelliği Bilgi/Bilim medeniyeti olmasıdır. İslâm dünyasında ilk ortaya çıkıp gelişen bilimler, doğal olarak İslâm’ın en temel iki kaynağı Kur’an’ı ve Hz. Peygamber’in Sünnet’ini anlamaya yönelik Tefsir, Hadis, Fıkıh (Hukuk), Kelam ve Tasavvuf gibi ilimlerdir. Bunlara “Dini İlimler” veya “İslâmî İlimler” adı verilmiştir. http://ktp.isam.org.tr/?uvl=makaleihl/tahnitimmakle.php adresinden anahtar kavramlar ve ilgili diğer konular aracılığıyla makale araştırması yapıp ek okumalar yapabilirsiniz. VIII. yüzyılın ortalarından itibaren ve özellikle IX. yüzyılda yabancı medeniyetlerden tercüme edilen eserlerin etkisiyle felsefe ve doğa bilimleri ortaya çıkıp gelişti. Bunlara genelde “Aklî İlimler” denmişti. Biz burada sadece XIV. yüzyıla kadarki aklî ilimler yani felsefî ve bilimsel düşünce üzerinde duracağız. İslâm düşüncesinin ve biliminin kaynaklarını İslâmî ve yabancı olmak üzere ikiye ayırabiliriz: İslâmî kaynaklar, İslâm dininin de kaynağı olan Kur’an ve Sünnet’tir. Kur’an sadece iman ve ibadetlerden bahseden dar anlamıyla bir din kitabı değildir; bilinen anlamıyla da örneğin biyolojik kitabı gibi bir bilim kitabı da değildir. Kur’an’ın bal arısından güneşe, çok farklı anlamlarda ve çok farklı gayelerle, her şeyden bahseder. Bunu yaparken de insana seslenir: “Bakmaz mısınız”, “Akletmez misiniz”, “Düşünmez misiniz” gibi teklierle düşünmeyi en ince ve en son noktasına kadar teşvik eder. Her alana özel olarak verdiği bazı bilgi ve ilkeler, Müslümanları düşünmeye ve bilmeye sevk etmiştir. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in Sünneti de, Kur’an’ın anlaşılmasının ve yaşam tarzına dönüştürülmesinin ilk örneği olarak, Müslümanların evreni maddi ve manevi boyutlarıyla anlamaya ve anlamlandırmaya teşvik etmiştir. Yabancı kaynaklara gelince; bunlar, Müslümanların İslâm öncesi kendi kültürlerinde varolan düşüncelerinden İslâm dinine aykırı görülmeyerek aktardıkları düşünce öğeleri ile özellikle Yunancadan ve Sanskritçeden Arapçaya çevrilen felsefî ve bilimsel eserlerdir. Yabancı felsefî ve bilimsel eserlerin Arapçaya tercümesi işi, bilim meraklısı olan Emevi Halifesi Yezid’in oğlu Halid ile başlamış ise de, eser tercüme Düşünce ve Bilim İslâm Dünyası’nda 9. Yüzyıldan itibaren gelişmeye başlayan felsefe ve doğa bilimlerini tanımlamak için kullanılır. 202 İslam Tarihi ve Medeniyeti II hareketi Abbasi Halifesi Me’mun’un Bağdad’ta 829 yılında açtığı Beytü’l-Hikme ile başlamıştır. Dış etkiler olmadan bilim ve düşüncede gelişme olabilir mi? Me’mun dönemin bilgini el-Fezarî’yi Sanskritçeden bazı matematik ve astronomiye dair eserlerin çevirtilmesi işiyle görevlendirmiştir. Daha sonra Beytü’lHikme’ye davet edilen ve Yunanca bilen Süryânî ve Sâbiî dinlerine mensup mütercimlere başta Aristo, Eatun (Platon) gibi Yunanlı bilginlerin ve filozoarın eserlerinin tercümelerini yaptırmıştır. Daha sonraki dönemlerde Müslümanlardan da bu yabancı dilleri öğrenenler olmuştur; onlar da tercüme yapmışlardır. Salih Aydın’ın “İslâm Düşüncesine Giriş” adlı eserini okuyunuz. DÜŞÜNCE VE BİLİMİN DOĞUŞU İslâm dünyasında düşüncenin ve bilimin ortaya çıkışının dini ve siyasi-sosyal bazı gerekçeleri ve nedenleri vardır. Bunda Hz. Peygamber örneklik etmiştir. Özellikle 622 yılında Medine’ye hicretlerinden sonra, coğrafî ve nüfuz olarak büyüyen İslâm toplumu oluşunca ve vahyin devam etmesiyle çeşitli dini meseleler ve toplumsal ihtiyaçlar ortaya çıktı. Çeşitli dini sorulara, ya Hz. Peygamber doğrudan kendisi cevap veriyor, ya da sorunlar ve olaylar üzerine inen vahiy cevap veriyordu. Sosyal ihtiyaçların başında eğitim geliyordu. Bilindiği gibi Hz. Muhammed, esirlerden Müslüman çocuklara okuma ve yazma öğretenleri hür bırakıyordu. En önemli ihtiyaçlardan birisi de, hastaların tedavisi meselesiydi. Hz. Peygamber bazı Müslümanları, hatta henüz Müslüman olmayan bazı kimseleri tıp tahsili için, o günün en önemli bir bilim merkezi olan İran’daki Cündişapur’a göndermişti. Ancak Hz. Muhammed’in vefatı İslâm tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder. Özellikle Hz. Ali döneminde ortaya çıkan Cemel ve Sıîn savaşları gibi iç savaşlar ve diğer taraan Emeviler döneminde İslâm dünyasının sınırlarının Endülüs’ten Hindistan içlerine kadar genişlemesi sebebiyle birçok sorun ve ihtiyaç ortaya çıktı. Vahiy bittiği ve Hz. Peygamber de olmadığı için bunların çözümleri için Kur’an ve Sünnet’in yanında kendi akıllarını kullanmak zorunda kalmışlardır. Zaman zaman bazı Müslümanlar, İslâm’ın anlaşılmasında pek akla yer vermek istemezler. Ancak bu doğru olamaz. Çünkü Kur’an anlaşılması için indirilmiştir. Pek tabii akıl yanlış yapabilir. İnsan yanlışından yine aklı ile kurtulabilir. Önemli olan aklı düzgün kullanabilmesidir. Dini sorunların başında, Hz. Osman zamanında başlayan Kur’an’ın toplanıp yazılmasıyla ve çoğaltılması ile Hz. Peygamber’in sözlerinin “Hadis” adı altında derlenip toplanması geliyordu. Özellikle Hz. Ali-Muaviye ile karşı karşıya gelmesindeki Hilafet sorunu, fetihlerde elde edilen ganimetlerin paylaşma, iç savaşlarda ve Kerbela olayında ölenlerin ve öldürülenlerin din açısından sorgulanması başta gelen dini sorunlardı. Bunlar bugün mezhepler dediğimiz dinî düşünce akımlarının oluşmasına neden olmuştur. Hz. Ali taraarlarının oluşturduğu ilk mezhep “Kaderiye”dir; bundan sonra Şiîlik ortaya çıkmıştır. Muaviye taraarlarının ilk oluşturduğu mezhepler “Cehmiye” ve “Cebriye”dir. Tarafsızlar “Hariciye” ve “Mürcie” denen mezhepleri oluşturmuşlardır. Mürcie’den daha sonra Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet denen birçok 1 İslâm tarihinde Hz. Ali taraftarlarını adlandırmak için kullanılan terim. 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 203 fıkhî ve kelâmî mezhepler oluşmuştur: Hanefilik-Maturidilik; Şâfiilik, Hanbelîlik, Malikilik-Eşârilik gibi. Bütün bu mezhepler farklı din ve siyaset anlayışlarıyla dinî ilimleri ve dini düşünceyi oluşturmuşlardır. Bununla birlikte, çözümü dinî olmayan bazı dinî sorunlar da vardı; işte bunlar İslâm dünyasında felsefî ve bilimsel düşüncenin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bunların başında çok geniş sınırlara ulaşan coğrafyada namaz için Kıble yönünün belirlenmesi gerekiyordu. Bunun çözümü matematik ve gökbilimi (astronomi) bilmeyi gerektiriyordu. Aynı şekilde bazı durumlarda Kur’an’ın anlattığı miras taksimi giri hale geliyordu; bunun çözümü de matematik bilmeyi gerektiriyordu. Diğer önemli hem dinî, hem medenî bir ihtiyaç olan büyük camilerin, köprülerin ve benzer müesseselerin yapımı mühendisliği ve geometri gibi bilimleri gerektiriyordu. Ayrıca genişleyen toplumun sağlık sorunları ortaya çıkıyordu; bu da tıp biliminin öğrenilmesini gerekli kılıyordu. İşte bu ve benzer nedenlerden dolayı bu tür sorunların çözülmesi için, matematiğe, gökbilime ve mühendisliğe ihtiyaç duydular. Çünkü bu bilimler o günkü Araplar da gelişmemişti. Bunu eski Yunan ve Hind medeniyetlerinden almayı düşündüler; bunun için de yukarıda sözünü ettiğimiz Beytü’l-Hikme’yi kurdular. İlkçağlarda bu bilimler felsefeden ayrı olmadıkları için Müslümanlar matematik, tıp, gökbilimi aktarırken ister istemez felsefeyi de aktarmış oldular. Böylece 8. yüzyılın ortalarından itibaren İslâm dünyasına felsefî ve bilimsel düşünce girmiş oldu ve çok kısa zamanda da kendi özgün felsefî ve bilimsel düşünceleriyle birçok Müslüman filozof ve bilim adamı yetişmiştir. DÜŞÜNCE İslâm düşüncesinin her açıdan en zengin ve önemli bir kesitini felsefî düşünce teşkil eder. Yukarıda da belirtildiği üzere, VIII. yüzyılın ortalarında İslâm dünyasına giren felsefe, çok kısa sürede büyük gelişmelere sahne olmuştur; böylece genel felsefe tarihinde önemli bir yer edinmiştir. İslâm Felsefesinin Tanımı Bugün “İslâm Felsefesi” adıyla anılan İslâm dünyasında ortaya çıkıp, gelişen felsefeye Müslümanlar sadece “Felsefe” diyorlardı. İslâm Felsefesi tabiri, XIX. yüzyılda Batı’da ortaya çıktı. Felsefe tarihi ile ilgili çalışmaların bu yüzyılda artması neticesinde batılı felsefe tarihçileri İslâm dünyasındaki felsefeyi, diğer kültürlerdeki felsefeden ayırmak için “Müslümanların Felsefesi”, “Arap Felsefesi”, “İslâm’da Felsefe”, “İslâm Felsefesi” gibi isimler kullanmışlardır. Bunlardan bugün hem Batı’da, hem de Doğu’da en çok yaygınlık kazanan kullanım, “İslâm Felsefesi” tabiridir. İslâm felsefesi, en basit ve kısa tanımıyla Müslüman filozoarın felsefesini ve felsefî düşüncelerini ifade eder. Dolayısıyla İslâm Felsefesi, İslâm dinin yani Kur’an’ın ve Sünnet’in felsefesi değildir. Şüphesiz felsefe yapan Müslüman filozoflar felsefî düşüncelerinde İslâm dininden etkilenmişlerdir; ancak bu İslâm Felsefesinin bütünüyle İslâm dininin felsefesi olduğu anlamına gelmez. Aynı şeyler “Batı Felsefesi” için de söylenebilir. Batılı filozoar da kendi dinleri Hristiyanlıktan etkilendikleri halde, Batı Felsefesine bütünüyle “Hristiyan Felsefesi” denmez. Dolayısıyla “İslâm Felsefesi”, “Batı Felsefesi”, “Ortaçağ Felsefesi” veya “Modern Çağ Felsefesi” gibi adlandırmalar, sadece bahsedilen felsefenin hangi kültürlere, hangi zaman ve coğrafyaya ait olduğunu göstermek içindir. 204 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kısaca ifade edecek olursak, İslâm Felsefesi herhangi bir felsefe gibi bir felsefedir. “İslâm Felsefesi” tabirindeki “İslâm” kelimesi İslâm dinine değil; sadece bu felsefenin ortaya çıktığı İslâm coğrafyasına ve kültürüne işaret eder. Felsefe, bilim gibi gerek konusu ve gerekse düşünce yöntemleri itibariyle evrensel olduğu için, bütün felsefeler felsefe olma bakımından birdir. Felsefeler ancak çeşitli felsefî konularının ve meselelerin irdelenmesi ve çözümleriyle birbirlerinden ayrılırlar; çünkü filozoar onları çözerken sahip oldukları kültürlerden ve dinlerden etkilenirler. Bu etkilenim sonucu felsefî düşüncelerde farklılıklar ve ayrılıklar görülebilir. İslâm Felsefesinin Özgünlüğü İslâm Felsefesi, felsefe olma bakımından, her hangi bir felsefeyle aynıdır dediğimizde, bu sadece felsefenin konusu ve yöntemi açısındandır; ancak felsefe düşünceye Müslüman filozoarın katkısı, bazı felsefî çözümlemeleri farklı olduğundan, her felsefe geleneğinin olduğu gibi İslâm felsefesinin kendin has özelliği ve özgünlüğü vardır. Bazı batılı felsefe tarihçileri felsefenin İslâm dünyasına Yunan filozoarının düşüncelerinin aktarılmasıyla ortaya çıkmasından dolayı, İslâm felsefesini sadece Yunan felsefesinin bir devamı gibi görerek veya Müslüman filozoarı Yunan filozoarını yorumlamakla yetindiklerini öne sürerek, İslâm felsefesinin özgün olmadığını iddia etmişlerdir. Ancak önyargıya dayanan bu iddialar, tarih ve felsefî düşünce açısından yanlıştır. Eğer bu önyargı İslâm felsefesi için doğru olsaydı, her şeyden önce Batı Felsefesi için de doğru olması gerekir. Çünkü felsefe Batı’ya Ortaçağ’ın X. yüzyılından itibaren İslâm felsefesinin Latinceye tercümeleriyle geçmiştir. Tarihi bir gerçektir ki, zaten Yunan felsefesi de, eski Mısır, Mezopotamya gibi önceki düşünce geleneklerin etkisiyle oluştu. Dolayısıyla bu açıdan bakıldığında İslâm Felsefesinin kendine has bir özgünlüğü yoksa hiçbir felsefenin özgünlüğü yoktur denebilir. Her felsefî gelenekte etkilenim ve etkileşim vardır; ancak her felsefenin de kendine has özgünlüğü vardır. İslâm felsefesinin özgünlüğünü bu sınırlı bölümde anlatma olanağı yoktur. Aşağıdaki alt konular anlatılırken, yer yer örnek olarak bunlara işaret edilecektir. ÖNEMLİ MÜSLÜMAN FİLOZOFLAR Burada meşhur Müslüman filozoardan bazılarının hayat ve eserlerinden ana hatlarıyla bahsederek tanıtmaya çalışacağız. Kindî: İlk Müslüman filozof kabul edilir. Soyu, Güney Yemen’de oturan meşhur bir Arap kabilesi Kinde’den gelir. Tam adı, Yakup ibn İshak el-Kindî’dir. Batı’da Alkindus ve benzeri isimlerle meşhur olmuştu. Kindî, babasının valilik yaptığı Kûfe şehrinde yaklaşık 791 yılında doğmuştur. Babasının daha sonra Basra’ya vali atanmasıyla küçük yaşta oraya gelmiştir. İlk eğitimini orada aldıktan sonra, yüksek öğrenim için genç yaşta Bağdad’a gitmiştir. Orada iyi bir bilim adam olarak yetişmiştir. Bu nedenle Abbasi Halifesi Me’mun, onu 29 yılında açtığı Beytü’lHikme’ye bilim adamı olarak atamıştır. Daha sonra orada müdürlük de yapmıştır. Yaklaşık otuz yıl bu kurumda çalıştıktan sonra, 859 yılı civarında oradan ayrılarak, son on yılını kitap yazmakla geçirmiştir. 866 yılında Bağdad’ta vefat etmiştir. Kindî, felsefenin ve bilimin çeşitli dallarına ait büyüklü küçüklü yaklaşık 277 eser yazmıştır. Hepsi günümüze kadar ulaşmamıştır. Bize kadar ulaşan eserlerinden bazıları şunlardır: “el-Felsefetü’l-Ulâ” (İlk Felsefe/Metafizik), “Risâle fî’l-Akl” 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 205 (Akıl Risalesi), “Risâle fî’l-Hudûdi’l-Eşya” (Felsefe Sözlüğü), “Risâle fî’r-Rûh” (Ruh Risalesi). Farabi: Batı’da Alfarabius adıyla muşhur olan Farabi’nin tam adı, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan el-Farabi el-Türkî’dir. Bugün Kazakistan sınırları içinde bulunan Farab şehrinin Vesiç kasabasında 871 yılında doğmuştur. Babası Abbasi ordusunda komutan olduğundan daha çocukluk yaşında Semerkant, Buhara, Merv gibi çeşitli şehirlerde dolaştıktan sonra Bağdad’a gelmiştir. Orada bir taraan Arapça ve Farsça gibi dilleri öğrenmiş, diğer taraan da zamanın meşhur bilim adamlarından mantık, felsefe, matematik ve astronomi gibi bilimleri öğrenmiştir. Bilim adamı olarak uzun süre Bağdad’ta yaşayan Farabi, bazı diğer ilim merkezlerini de gezdikten sonra Şam’a yerleşmiş ve orada 950 yılında vefat etmiştir. Her ne kadar İslam dünyasında ilk filozof Kindî kabul edilirse de, bazı çağdaş bilginlere göre kelimenin tam anlamıyla gerçek ilk filozof Farabi’dir. Farabi, özellikle mantık alanındaki çalışmaları ve katkılarıyla meşhur olmuştur. Bunun için Aristo’dan sonra kendisine “Muallim-i Sânî (İkinci Öğretmen)” denmiştir. Ayrıca Farabi, İslam dünyasında siyaset felsefesi yapan ilk bilgin olarak kabul edildiği gibi ilk müzik felsefesi yapan bilgin olarak da kabul edilir. Farabi, yaklaşık 110 kadar eser yazmıştır. Bize kadar ulaşan bazı önemli eserleri şunlardır: “Tahsîlü’s-Sa’ade” (Mutluluğun Kazanılması), “İhsâu’l-Ulûm” (Bilimlerin Sınıaması), “Medinetü’l-Fâzıla” (Erdemli Şehir), “es-Siyâsetü’l-Medeniyye” (Devlet Felsefesi), “Kitâbu’l-Hurûf “ (Metafizik), “Kitâbu’l-Mûsikî el-Kebîr” (Büyük Müzik Kitabı), “Kitâbu’l-Hiyâl” (Teknik Geometri Kitabı). İbn Sina: Avicenna adıyla Batı’da hem bir filozof ve hem de tabip olarak çok meşhur olan İbn Sina da Farabi gibi bir Türk düşünürüdür. Asıl adı Hüseyin’dir. İbn Sina, kültürlü bir ailenin çocuğu olarak Buhara’ya bağlı Afşana kasabasında 980 yılında dünyaya gelmiştir. Daha çocuk yaşta, babasının kendisine tuttuğu hocalardan özel dersler alarak yetişmiştir. Beş veya on yaşlarında iken Kur’an’ı ezberlemiştir. İbn Sina gençlik çağında özellikle tıp bilimine ve felsefeye merak salmıştır. Dönemin önemli bilginlerinden tıp öğrenerek, tabip olarak meşhur olmuştur. Samanoğulları, Gazneliler, Büveyhiler’in saraylarında saray dokturluğu yapmıştır. Bir müddet Büveyhiler’e vezirlik de yapmıştır. İbn Sina, elli yedi yaşında Hemadan’da vefat etmiştir. İbn Sina’nın hangi mezhebe bağlı olduğu çok tartışılmıştır. Babasının İsmailiye mezhebine bağlı olmasından dolayı, bazıları onun İsmailî veya Şiî olduğunu iddia etmişlerdir. Ancak bizzat İbn Sina’nın kendisi İsmailiye’den hoşlanmadığını belirtir. Dimitri Gutas gibi çağdaş araştırmacılar, onun Hanefi mezhebine mensup olduğu tespit etmişlerdir. (Gutas, 2004, 13-29). İbn Sina, çağlar boyu uzun süre sadece İslam dünyasında değil; Batı’da da büyük bir filozof ve tıpta tek otorite kabul edilmiştir. Felsefe ve tıp bilimlerine birçok katkısı vardır. Zihin hastalıkları konusunda psikiyatri yöntemini ilk uygulayan bilgindir. İbn Sina da başta felsefe ve tıp alanları olmak üzere birçok alanda önemli eserler yazmıştır. Eserlerinin sayısı, 276 civarındadır. Önemli eserlerinden bazılarını zikredelim: “eş- Şifâ” (Felsefe Bilimleri), “en-Necât” (Felsefe Bilimleri), “ el-Kanûn fî’t-Tıbb” (Tıp’ta Kanun),”Uyûnu’l-Hikme” (Hikmet Pınarları), “İsbâtü’n-Nübüvve” (Peygamberliğin Kanıtlanması). Suhreverdi: Şihâbüddîn Yahya es-Suhreverdî, bugünkü İran’ın kuzeyindeki Zencan şehrine bağlı Suhreverd köyünde 1166 yılında doğmuştur. O, bir Azeri Türkü’dür. İlköğrenimini köyünde tamamladıktan sonra gençlik yıllarında yüksek İslâm Dünyasında gerçek manada ilk filozof olarak kabul edildiğinden Aristo’dan sonra ikinci öğretmen manasına kullanılır. 206 İslam Tarihi ve Medeniyeti II tahsil için, bugün Azerbeycan sınırları içinde olan meşhur Merâğa şehrine gitmiştir. Oradan İsfahana geçmiştir, orada da dönemin bilginlerinden dersler alarak eğitimini tamamlamıştır. Eğitim yıllarında tasavvufa da yönelen Suhreverdi, Kübreviye tasavvuf mektebinin kurucusu meşhur Türk şeyhi Necmüddîn Kübrâ’nın halkasına katılmıştır. Erzurum. Erzincan ve Malatya yoluyla Diyarbakır’a gelmiştir. Diyarbakır emiri Karaaslan kendisine çok hürmet göstermiştir. Anadolu Selçuklu Sultan II. Kılıçarslan’ın kendisini Konya’ya daveti üzerine Başkent’e gelmiş; ona birkaç yıl misafir olmuştur; Sultan’dan çok hürmet ve ikram görmüştür. Daha sonra Halep ve oradan Şam’a geçmiştir. Şam’daki sohbetlerinden ve derslerinden rahatsız olan ulema, fikirlerinin dine aykırı olduğu gerekçesiyle onu Selâhaddîn Eyyûbî’ye şikâyet etmişler. Bu arada Suhreverdi Halep’e geri dönmüştür. Selâhaddin, orada emirlik yapan oğlu Melik Zâhir’e Suhrevedi’nin ölüm fermanını gönderince, 1196 yılında idam edilmiştir. Sevenleri tarafından “eş-Şehîd” ve sevmeyenleri tarafından “el-Maktûl” ünvanlarıyla anılmış olan Suhreverdi, başlangıçta Meşşâî felsefeyi benimsemişti ve özellikle İbn Sina felsefesini takip ediyordu. Sonra bu felsefeyi eleştirmiştir. Kurucusu olduğu İşrâkî felsefeyi gelimiştir. Suhreverdi, felsefe, mantık ve tasavvuf konularında otuza yakın önemli eser yazmıştır. Bunların en meşhurları şunlardır: “ Pertevnâme”, mantıkla ilgilidir; “Heyâkelü’n-Nûr”, metafizikle ilgildir; “Hikmetü’l-İşrâk”, İşrâk felsefesiyle ilgilidir. İbn Bâcce: Endülüs’ün ilk filozofu olan İbn Bâcce, Batı’da Avempace ismiyle anılıyordu. İbn Bâcce, 1077 yılında Endülüs’ün Sarakusta (Saragossa) şehrinde doğmuştur. Orada ilk eğitimini aldıktan sonra, İşbiliye (Sevilla) ve Başkent Kurtuba (Cordoba) gibi şehirlere giderek yüksek öğrenimini tamamlamıştır. Felsefeye ve müziğe rağbet eden İbn Bâcce, Farabi ve Aristo’nun eserleri hakkında yorum eserler yazarak Meşşâîlik felsefesinin Endülüs’e girmesine sebep olmuştur. Devlet ricâliyle arası iyi olan İbn Bâcce, bir süre vezirlik de yapmıştır; eğitim projeleri hazırlayarak eğitim reformunun yapılmasını sağlamıştır. Kendisini kıskananların baskılarına maruz kalan filozof, Fas’a gitmiştir. Orada bir süre kaldıktan sonra, doğum yeri Sarakusta’ya dönmüş ve orada 1139 yılında vefat etmiştir. İbn Bâcce’nin otuz civarında eseri günümüze kadar ulaşmıştır. Kendi telifi özgün eserleri arasından şunlar çok meşhurdur: “Nefs Kitabı”, “Yalnızlaşmış İnsan’ın Yönetimi”, “Veda Risalesi”, “Akl’ın İnsana İttisali” ve “ İnsanî Gaye”. İbn Bâcce hakkında daha fazla bilgi için Yaşar Aydınlı’nın İbn Bâcce ve İnsan Görüşü adlı eserine müracaat edebilirsiniz. İbn Rüşd: Batı’da Averroes ismiyle ünlenmiş olan İbn Rüşd’ün tam adı Ebû’lValîd Muhammed bin Ahmed’tir. Kurtuba’da 1126 yılında dünyaya gelmiştir. Hukukçu bir aileden gelen İbn Rüşd, çoculuğundan itibaren iyi bir eğitim görmüştür. Gençlik yıllarında daha çok hukuk ve tıp bilmine meraksalmıştır. Bu arada İbn Rüşd, Fas başta olmak üzere başka şehirler seyahate çıkmıştır. Muvahhidlerin iktidara gelmesiyle Endülüste akli ilimlere yönelim artmıştır; bu ortam içinde İbn Rüşd de felsefeye merak salmıştır; özellikle Aristo’nun eserlerini okumaya başlamıştır. 1168 yılında dönemin önemli bilgini vezir İbn Tufeyl ile tanışır. Aristo felsefesine ilgi duyan ve yeni sultan olmuş Ebû Yakub Yusuf, 1169 yılında vezir İbn Tufeyl’den Aristo’nun eserlerinin üzerine şerhler yazmasını kendisinden ister. İbn Tufeyl, yaşlılığını gerekçe göstererek bunu yapamayacağını; ancak bunu yapabilecek birisini bulacağını söyler. Aynı yıl İbn Tufeyl, İbn Rüşd’ü Sultan ile tanıştırır. 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 207 Sultan’ın arzusunu kabul eden İbn Rüşd İşbiliye’ye kadı olarak atanır ve aynı zamanda Aristo’nun eserlerini şerh etmeye başlar. Daha sonra 1171 yılında Başkent Kurtuba’ya Başkadı olarak atanır. Ancak önceki Sultan’ın oğlu Yusuf Yakub, 1194 yılından itibaren İbn Rüşd’ün fikirlerinden hoşlanmamaya başlar ve bu arada ulemanın da tenkidlerinin yükselmesi üzerine Sultan 1195 yılında yaşlı İbn Rüşd’ü Kurtuba yakınıdaki bir kasabaya sürgüne gönderir. Aynı yılın sonlarına doğru afedilen İbn Rüşd, oradan tekrar Fas şehrine gider. Orada üç yıl kadar münzevi bir yaşam sürdürüken 1198 yılında vefat eder. Neredeyse ömrünün ikinci yarısını Aristo’nun eserleri üzerine şerhler yazmakla geçiren İbn Rüşd haklı olarak İslam dünyasında “eş-Şârih” (Yorumcu) ve Batı’da “Commentator” lakabını kazanmıştır ve çoğu zaman da bu lakapla şöhret bulmuştur. Aristo’nun her bir eserine üç ayrı şerh yazmıştır. Bunlar, Büyük, Orta ve Küçük Şerhler olarak bilinir. Tabi, İbn Rüşd’ün kendi özgün eserleri ve fikirleri de vardır. Belki bugüne kadar ömrünü Aristo’ya adamış ve onu iyi anlamış henüz ikinci bir felsefeci de çıkmamıştır. İbn Rüşd’ün önemli özgün eserlerinden bazılarını burda zikredelim: “elKülliyât”, çok hacimli bir tıp kitabıdır. “Faslü’l-Makâl”, din ve felsefe uzlaştırılmasına dair önemli bir felsefe kitabıdır. “Kitâbu’l-Coğrafiyya”, coğrafyaya ait bir kitaptır ki, Kristof Kolomb’un kendi ifadesine göre, Amerika’nın keşfinde kendisine yol göstermiş bir kitaptır. En önemli felsefi eserlerinden birisi de, meşhur “ Tehâfütü’t-Tehâfüt” tür. İbn Rüşd hakkında daha fazla bilgi edinmek için, Hüseyin Sarıoğlu’nun İbn Rüşd ve Felsefesi adlı eserinin okunması tavsiye edilir. FELSEFE MEKTEPLERİ İslâm felsefî düşüncesinde felsefe yapmada farklı ekoller ve akımlar oluşmuştur. Bunların hepsinden az bile olsa burada bahsetme imkânımız yoktur. Sadece önemli olan ve İslâm medeniyet ve kültüre baskın bir şekilde etkili olmuş ve hatta bugün de etkisi az-çok devam edenleri kısaca ele alacağız. Meşşâî Mektep Sözlük anlamıyla Meşşâ’î kelimesi “yürüyen” demektir. Bu ekolün temel felsefe ve bilim anlayışı Aristo’ya dayandığı için ve Aristo da felsefe derslerini ayakta öğrencilere yürüyerek anlattığı için, Aristo geleneğini temel alan Müslüman filozoara bunun için “Meşşâî” ve onların felsefesine de Meşşâîyye (Meşşâ’îlik) denmiştir. Bu mektebin en önemli temsilcileri, doğu İslâm dünyasından Kindî (öl. 866), Fârâbî (871-950), İbn Sînâ (980-1037) ile Endülüs’te İbn Bâcce (1077-1138) ve İbn Rüşd (öl.1198)’tür. Bu filozoarı tek tek tanıtma ve onların düşüncelerini ayrı ayrı ele alma yerine, onları Meşşâîlikte birleştiren düşüncelerini genel hatlarıyla anlatmaya çalışacağız. Mantık: İslâm düşüncesinde “ölçüt” ve “ölçüm” bilmi (İlmü’l-Mîzân; İlmü’lMi’yâr) gibi isimlerle de anılmış mantık, genelde Aristo mantığını temel alır. Ancak Müslüman filozoar ve mantıkçılar buna çok önemli katkılarda bulunmuşlardır. Meşşâîlere göre, mantık çok önemlidir. Çünkü onlar, dilbilimi, bilgi ve varlık kavramlarını mantığa dayandırırlar. Mantık genelde önermeler ve kıyas dikkate alınarak bilinenlerden bilinmeyenleri çıkarma ilmi gibi tanımlanırsa da; bu tam olarak doğru değildir. Esasen mantık bildiklerimizin doğru olup olmadığıyla, bildiklerimizin doğruluklarını ve yanlışlıklarını ispat etme ilmidir. Aristo’nun eserlerini yorumlayan pek çok kitap kaleme aldığından yorumcu (commentator) manasına gelen bu lakapla anılmıştır. 208 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Mantık öğrenmek niçin gereklidir? Düşününüz. Aristo mantığında ilk şekli ve içerik düzenlemesini kendi katkılarıyla Fârâbî yapmıştır; işte bu yüzden kendisine Aristo’dan sonra “İkinci Muallim” unvanı verilmiştir. Fârâbî bütün mantık ilmini, iki alana ayırmıştır. Birincisi tasavvurât; ikincisi tasdikâttır. Tasavvurât; dış dünyadaki nesnelerin insan zihninde nasıl tasavvur edildiği, onların nasıl kavramlaştırıldığı, kavramlarla nesne arasındaki ilişkinin ne olduğu, kavramların kendi arasındaki ilişkinin ne olduğu, kavram-anlam ilişkisinin nasıllığıyla uğraşan mantığın ilk kısmıdır. Tasdikât; önermeler ve dolayısıyla kıyas yoluyla nesneler hakkında hüküm verme ve yargıda bulunma, başka bir ifadeyle çıkarımlarda bulunmayla ilgilenen mantığın ikinci kısmıdır. Fârâbî’ye göre mantıkta esas olan Burhân (Kanıtlama, İspat)’dır. Mantık bir bütün olarak Burhân’a hizmet eder veya mantığın en tepesinde Burhân yer alır. Burhân Aristo’nun İkinci Analitikler dediği mantık kitabına karşılıktır. Ancak Fârâbî’de Burhân çok daha geliştirilmiş bir durumdadır. Fârâbî’den sonraki gerek İslâm mantıkçıları ve gerekse batılı mantıkçılar Aristo yanında Fârâbî’nin mantık çalışmalarından çok etkilenmişlerdir. Bugün “Klasik Mantık” denen Aristo-Fârâbî mantığı modern mantıkçılar tarafından eleştirilse de modern mantık da esasen, mantıksal ifadelerin sembolleştirilmesi dışında bu klasik mantığa dayanır. Osman Bilen’in İslâm Felsefesinin Ara Sorunları adlı eserini okuyunuz. Bilgi Kuramı Meşşâîliğin bilgi kuramı, duyumcu (sensualist) ve aklî (rasyonel) bir bilgi kuramıdır. Mantığa ve klasik psikolojiye dayanır. İnsan bilgiyi, dış dünyadaki nesneleri duyu organları vasıtasıyla algılar; algılar insan zihninde tümel kavramlara dönüşür; akıl bu tümel kavramlardan çıkarımlar yaparak nesnelerin bilgisine ulaşır. Aklî çıkarım yapma üç ilkeye dayanır. Birincisi, insanlığın sahip olduğu deney öncesi bilgiler ve kavramlardır; yani a priori olan şeylerdir. İkincisi, özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü şıkkın imkânsızlığı gibi akıl yürütme ilkeleridir. Üçüncüsü, tümden gelimdir. Bilgi dolayısıyla aklı çıkarımdan ibarettir. Doğal olarak Meşşâîlerin bilgiden kasıtları, felsefî bilgidir. Çıkarım yoluyla elde edilen bilginin doğrulanması ve yanlışlanması konusunda bu filozoar arasında farklı görüşler varsa da ortak görüş olarak şu iki yöntem söylenebilir. Birincisi tekabüliyet, yani bilginin-bilinene uygunluğunun ortaya konması yöntemidir. İkincisi de bilginin, bilinenine ait nedensellik ilkesiyle uyuşup uyuşmadığını ortaya koymaktır. Çünkü Aristo gibi Meşşâî filozoar da, bir şeyi bilmek demek o şeyin nedenini veya o şeyi nedeniyle bilmek demektir. Varlık Kuramı Metafiziğin veya daha dar anlamıyla ontolojinin konusu olan varlık kuramı, en temel varlık sorunlarıyla ilgilenir. Varlığı en geniş anlamıyla konu alan metafizik konusunda Meşşâîler arasında iki farklı temel yaklaşım vardır. 1 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 209 Birincisi, Kindî’nin temsil ettiği metafiziktir. Buna göre metafizik, fiziğe ve geometriye dayanır. İkincisi, Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’ün temsil ettiği metafiziktir. Buna göre metafizik mantığa ve aritmetiğe dayanır. Metafizik hangi temel ilkelere dayanırsa dayansın, bütün Meşşâîlerde metafiziğin kendi iç ilkeleri konusunda görüş birliği vardır. Bu metafizik ilkelerden birincisi, nedensellik ilkesidir. Aristo’da da bu ilke önemlidir. Ancak bu genel nedensellik ilkesine Fârâbî bir de “Yeter Sebep” ilkesini ilave ederek nedenselliği geliştirmiş ve genişletmiştir. Bu yeter sebep ilkesinden Batı’da ilk bahseden Leibniz (1646-1716)’dır. Meşşâîlerin nedensellik ilkesine göre varlığın ilk ve gerçek nedeni Allah’tır. Bunun için onlar Allah’a “İlk Neden” veya “Yüce Neden” demişlerdir. Metafizik nedenselliğe “ilahî nedensellik” denir. Metafiziğin bu nedensellik ilkesi, Meşşâîlere göre fizik dünyanın da ilkesidir. Fiziksel varlıklar ve olaylar da nedensellikle açıklanabilir. Doğadaki bu nedenselliğe “Doğal nedensellik” denir. Meşşâî metafiziğin ikinci ilkesi, yaratılmışlık ilkesidir. Evren, Allah veya İlk Neden’in bilgisinden yarattığı mümkün varlıktır. Dolayısıyla Evren’in en temel niteliği yaratılmış olması, yani zamansal oluşudur. Meşşâîlere göre varlık en genel kavram olduğu için başka bir şeyle tanımlanamaz; ancak kendisiyle tanımlanabilir. Başka bir ifadeyle, varlık yüklemlenemez; yani yüklemin konusu olamaz. Fârâbî mantıksal açıdan varlığı üç sınıfa ayırır: 1. Zorunlu Varlık, 2. Mümkün Varlık ve 3. Mümteni (İmkânsız Varlık). İmkânsız varlık gerçekte var olması düşünülemeyen varlıktır. Bu varlık gerçekte soyut veya somut şekilde olmadığı için sadece mantıksal bir isimlendirmedir. Zorunlu veya Mutlak Varlık, Allah’tır. Nedensiz, zamansız ve mekansız olduğu için Allah “Zorunlu” varlık olarak nitelenmiştir. Bunun için Allah’ta varlık ve öz, öz ve sıfat ayırımı yapılamaz; Allah için varlık, öz ve sıfat aynıdır. Mümkün varlığa gelince; bu var olması veya olmaması düşünülebilen varlıktır. Mümkün varlık Allah’ın dışındaki bütün soyut ve somut varlıklardır. Bu varlık tümüne mümkün denmesi, nedenli, zamanlı ve mekânlı olmasındandır. Mümkün varlıkta varlık-öz; cevher (töz)-araz (ilinek), madde-şekil (form) ayrımı vardır. Meşşâîlere göre öz, varlıktan önce gelir. Öz veya mahiyet, varlığın “neliği”dir; bütün insanlarda ortak olan “insanlık” gibi. Varlık ise şekilli maddesel unsurdur; örneğin insan söz konusu olunca, beden veya vücut dediğimiz şey varlıktır. Öz esas olup, varlık öze veya töze araz (ilinek) kabul edildiği için Meşşâî metafiziğe “Özcü Metafizik” de denir. Varlık konusuyla ilgili burada belirlenmesi gereken bir husus vardır. Bu da, Meşşâîlerin Fârâbî ve İbn Sînâ’nın varlığın Allah tarafından yaratılışını, Yeni Eatuncu bir model olan Sudûr (Taşma) kuramına göre açıklamalarıdır. Birden bir çıkar ilkesinin hâkim olduğu bu kurama göre varlık, Allah’ın doğrudan yönettiği Küllî (Tümel) Akıl’dan derece derece ve mertebe mertebe çıkarak insanda son bulmuştur. Ay gezegenine kadar on bir akıl oluşmuştur. Burada akıldan kasıt o zaman bilinen on bir gezegendir. Onlara “akıl” demelerinin nedeni, o zamanki anlayışa göre gök cisimlerinin katı maddeden değil, esîrden rûhânî maddeden oluştuğunun düşünülmesindendir. Ay’ın etkisiyle yeryüzü ve ondaki varlıklar su, toprak, ateş ve havanın farklı karışımlarıyla oluşmuşlardır. Başta Gazâlî ve İbn Rüşd olmak üzere bazı Müslüman filozoar sudûr kuramını eleştirmişlerdir. Felsefenin İslâm dünyasına geçmesiyle bazı kelâmcılar ve ulemadan felsefeye karşı bir tepki ve eleştiri gelmiştir. Özellikle İslâm ve felsefenin uzlaşmaz olduğu dile getiriliyordu. Kindî’den İbn Rüşd’e Meşşâî filozoar, ister istemez bu konuya Varlığın Allah’ın küllî aklından çeşitli aşamalarla çıkarak insanda son bulduğunu ifade eden teori. 210 İslam Tarihi ve Medeniyeti II da eğilmişlerdir. Temelde filozoar din (İslâm) ile felsefenin çatışmaz olduğunu savunmuşlardır. Ancak uzlaşmazlık ortaya çıktığında filozoar üç farklı tutum sergilemişlerdir. Bunlardan birisi, Kindî’nin tutumudur. Kindî’ye göre böyle bir durum çıkarsa, dinin söylediği tercih edilmelidir. Zira Allah’ın vahyi, insan bilgisinin üstündedir. İkincisi Fârâbî’nin tutumudur. Fârâbî’ye göre böyle bir durumda, aklın bilgisi tercih edilmelidir; zira vahyin anlaşılması da akla bağlıdır. Ancak Fârâbî, asla vahyin itibarını ve önemsizliğini kastetmez. Aklın anladığı, dinin kastettiği anlamdır demek istemiştir. Üçüncüsü, İbn Rüşd’ün tutumudur. İbn Rüşd, aklın ve dinin uzlaşmaz görüldüğü bir meselede, tekrar tekrar düşünülürse sonunda akıl ve din uzlaşır demektedir. Meşşâî filozoarın özellikle metafizik düşüncelerine eleştiriler yapılmıştır. Eleştiri yapanların en meşhurlarından birisi Gazâlî (1055-1111)’dir. Gazâlî, özellikle Aristo, Fârâbî ve İbn Sînâ’nın metafiziğini ağır bir şekilde eleştirmiştir. Bu eleştirinin esasını, onların metafiziğinin nedenselliğe dayanmasından dolayı, insanın doğrudan Allah ile ilişkisini ve Allah’ın tabiatla olması gereken ilişkisini ortadan kaldırdığına inanmasıdır. Gazâlî, “Tehâfütü’l-Felâsife” (Filozoarın Tutarsızlığı) adlı eserinde Fârâbî ve İbn Sînâ metafiziğini yirmi üç noktada eleştirmiştir. Bunlardan üçünün küfür gerektirdiğine inanarak onlara “kâfir” demiştir. Bu üç husus: “Evrenin Kıdemi”; “Allah’ın tümelleri bilip tikelleri bilmemesi” ve “Dirilişin sadece ruhsal olacağı” görüşleridir. Gazâlî’nin filozoarı eleştirisi İslâm dünyasında felsefenin gerilemesine bir neden teşkil etmiş midir? Filozoarı savunmak amacıyla da İbn Rüşd “Tehâfütü’t-Tehâfüt” (Tutarsızlığın Tutarsızlığı) adlı bir eser yazmış ve Gazâlî’yi eleştirmiştir. Sadece Allah’ın bilgisinin insanın bilgisine ait olan tümellik ve tikellik ile nitelendirilemeyeceği konusunda Gazâlî’yi haklı bularak İbn Sînâ’yı o da eleştirmiştir. Fâtih’in girişimi ve öncülüğüyle Gazâlî-İbn Rüşd tartışması Osmanlı bilginleri arasında yeniden gündeme gelmiştir. Konuyla ilgili bazı önemli eserler yazılmıştır. Konuyla ilgili olarak Mubahat Türker’in Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti adlı eseri okunabilir. İşrâkî Mektep İslâm felsefesinin ikinci önemli mektebi, İşrâkîyye’dir. Kavram “doğuş”, “aydınlık” anlamına Arapça işrâk kökünden gelir. Dolayısıyla işrâkîyye bir çeşit “aydınlanma” veya “doğuş” felsefesidir. İşrâkî felsefenin kurucusu, Azerbaycan Türklerinden olan Şehâbeddin Yahya es-Suhreverdî (1166-1208)’dir. Başlangıçta Meşşâî felsefeyi, özellikle de İbn Sînâ felsefesini takip eden Suhreverdî otuzlu yaşlarına gelince bu felsefeyi tenkit ederek kendisinin “İşrâkîyye” dediği felsefe mektebini kurmuştur. Suhreverdî’ye göre, bütün peygamberlerin bahsettiği, bütün filozoarın bulmak isteyerek araştırdıkları ezeli bir hikmet vardır; fakat bütün filozoarın ezeli hikmete ulaştıkları söylenemez der. Ona göre, örneğin Yunan filozoarından Sokrat ve Eatun bu hikmete yaklaşmış filozoardandır. İşrâkîlik Suhreverdî’ye göre bu ezeli hikmeti temel alan bir felsefedir. 3 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 211 Suhreverdî’nin Meşşâîliği bırakıp İşrâkîliği oluşturmasında genç yaşta mürşidi olduğu ünlü sufî Necmeddin-i Kübra’nın tasavvuf anlayışının bir etkisi olduğu söylenebilir. Ayrıca Gazâlî (1055-1111) ve Ebu’l-Berakât el-Bağdâdî (öl. 1164) gibi filozoarın Aristo felsefesini ve Meşşâîliği eleştirilerinin de etkisi olduğuna işaret etmek gerekir. İşrâkî felsefenin yöntemi sezgidir. Bilgi ancak insan nefsinin tezkiyesi ve tasfiyesine dayanan sezgi ile elde edilir. Suhreverdî’ye göre mantıksal yollarla, yani aklî çıkarımlarla bilgi elde etmede yetersiz. “Pertevnâme” adlı eserinde Aristo ve Meşşâîlerin mantık anlayışlarını eleştirir; onların kategori (makûlât) dedikleri on en temel genel kavramı, cevher ve hey’e şeklinde ikiye indirger. Daha sonra Kant’ın söylediği gibi kategorilerin, Meşşâîlerin ve Aristo’nun dediği gibi varlığa değil, zihne ait olduğunu söyler. Suhreverdî cevheri aşağı yukarı Meşşâîlerin dediği gibi bir varlığın “neliği” veya “mahiyeti” olarak tanımlar; ancak onlardan farklı olarak bunu zihinsel olarak görür. Hey’e ise bir varlığın yapısal bütünlüğü ve bünyesidir. Hey’enin gerçekliği vardır. Bütün varlık Suhreverdî’nin Nûr (Işık) dediği Allah’ın ışığını derece derece tecelli ettirmesi, yani yansımasından ibarettir. Varlığın kaynağı Allah’ın Nûr’udur. Varlıklar bu Nûr’un heykelleridir. Söz gelimi, insanda yansıyan Nûr insanın özü ve ruhudur. Nûr’un insanda oluşturduğu gölge insanın heykeli, yani onun hey’esi, yani bedenidir. İnsan kendisinde Nûr’un bu iki türlü yansımasını fark eder ve O’ndan bir pay alırsa gerçekten kendisini ve Rabbini bilebilir. Dolayısıyla Suhreverdî’nin metafiziğine “Nûr (Işık) Metafiziği” denebilir. Suhreverdî Konya, Erzincan, Diyarbakır gibi Anadolu şehirlerinde ikamet ettiği için Anadolu Selçukluları devrinde İşrâkîlik önde gelen bir felsefe akımıydı. Suhreverdî’nin Halep’te 1206 yılında idam edilmesinden dolayı, felsefesinin etkisi uzun bir süre azalmıştır. Ancak XVI. yüzyılda İşrâkîlik hem Osmanlı’da, hem de İran’da canlılık göstermeye başlamıştır. Osmanlı bilginlerinden Kâtip Çelebi (1609-1657), İbrahim Kasabbaşızâde (18. yy.), İsmail Ankaravî (öl. 1725), İsmail Hakkı Bursevî (öl. 1725) ve Yirmisekiz Mehmet Çelebi (öl. 1732) İşrâkîliği benimseyen kimselerdir. İran’da (İşrâkîlik) Mir Damad (öl. 1632) ve Molla Sadra (1571-1636) gibi filozoarla canlandırılmıştır. İran’da İşrâkîlik, İbnü’l-Arabî’nin Vahdet-i Vücûd tasavvuf anlayışıyla sentezlenerek bugüne kadar devam eden ve İrfânî Felsefe olarak da adlandırılan bir felsefe geleneği olmuştur. Ahmet K. Cihan’ın Sühreverdî’nin Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri adlı eserini okuyunuz. Felsefî Ansiklopedicilik Kendilerine “İhvânu’s-Safâ” (Temiz Kardeşler) diyen bir grubun oluşturduğu gizli bir felsefe cemiyet ortaya çıkmıştır. Basra ve Kûfe’de şubeleri olduğu söylenir. Bu gizli felsefe cemiyetinin tam olarak ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu kesinlik kazanmamıştır. İhvânu’s-Safâ mensupları elli iki kitapçıktan oluşan “Resâil” adlı bir eser yazmışlardır. Her birisi bir felsefî disiplin veya konuya ayrılan bu risalelerde, kendilerinden önceki filozoarın görüşlerinden seçmeler oluşturarak eklektik bir felsefî anlayışı sergilerler. Bu açıdan Resâil, bir felsefe ansiklopedisi niteliği taşımaktadır. Bu ansiklopedicilik anlayışı yaygınlık kazanmadığından sürekli olamamıştır ve bilinen başka bir örneği de yoktur. 212 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Batı’da özellikle de Fransa’da 17. ve 18. yüzyıllarda etkin olan felsefî sayılabilecek bir Ansiklopedizm harekâtı vardır. İhvânu’s-Safâ’yı bu hareketle karıştırmamak gerekir. Dehrilik Dehrilik kısaca, zamana tapıcılık demektir; yaşatan, öldüren ve kaderi belirleyen şeyin dehr (sonsuz zaman) olduğunu ileri süren bir düşünce akımıdır. İslâm’dan önce cahiliye dönemi Arapları arasında da olan bu düşüncenin kaynağı, Mecûsiliğin (Zerdüştlik) bir mezhebi olan Zarvanizm (Zurvanizm)’dir; Zarvan başı ve sonu olmayan sonsuz zaman demektir. Dolayısıyla bir çeşit materyalizm ve ateizm olan bu düşünce, İslâm dünyasında VIII. ve X. yüzyıllar arasında, özellikle de Zerdüştlikten geçerek Müslüman olan İran asıllı kimselerde görülmüştür. Mülhitler (Tanrı Tanımazlar) ve Zındıklar (Zenâdıka), dehrilerle aynı gruptan sayılmışlardır. Bilgiyi sadece duyulara indirgeyen bu akımın X. yüzyıldan sonra temsilcisi olmamıştır. Dolayısıyla sürekliliği olan bir felsefe mektebi değildir. Tabiat Felsefesi Felsefeyi doğa bilimleri üzerinden kurmaya ve yapmaya çalışan Müslüman bilginlerin felsefe anlayışlarına tabiat felsefesi akımı denebilir. İbn Türk (8. yy.) ve Câbir İbn Hayyan (721-805)’dan, Bîrûnî (973-1051) ve İbnu’l-Heysem (965-1051)’e kadarki birçok Müslüman bilim adamının anlayışıdır. Bunlar Yunan gelenekli felsefeye, özellikle Eatun ve Aristo’nun metafizik düşüncelerine soyut spekülasyonlar olarak bakarlar; hatta bu tür felsefeyi bir çeşit mitik ve mistik düşünce olarak değerlendirirler. Felsefeyi düşünsel ve zihnî soyut ilkeler üzerinden değil; somut bilim verileri üzerinden kurmaya çalışırlar. Felsefenin doğa bilimlerinden bağımsız olamayacağını savunurlar. Hatta Yunan türü salt metafiziğe Müslümanların ihtiyacının olmadığını bile söylerler. Zira İslâm dünyasındaki kelâm ilminin bu boşluğu doldurduğuna inanırlar. Dolayısıyla bu grup Müslüman bilginler gerçek anlamıyla bir bilim felsefesi kuran ve yapan düşünürlerdir. Müslüman bilginlerin tabiatı bilimsel açıdan araştırılması anlamına gelen tabiat felsefesini, tabiatçılık anlamına gelen modern felsefedeki natüralizm ve natürizm gibi akımlarla karıştırmamak gerekir. Revâkiyye İslâm felsefesi tarihinde çoğu zaman bir gelenek olarak bir de Revâkiyye veya Rivâkiyye adıyla bir mektepten bahsedilir. Revâkiyye kavram olarak Stoacılık veya Stoacı felsefe demektir. Ancak gerçekte, Yunan Stoa felsefe geleneğinin temel alıp felsefe yapan hiçbir Müslüman filozof yoktur. Dolayısıyla İslâm dünyasında böyle bir felsefe mektebi yoktur. Yunanlı Stoa filozoarından hiçbirisinin hiçbir eseri bile Arapçaya çevrilmemiştir. Ancak Müslümanlar eserleri Arapçaya çevrilen diğer Yunanlı filozoar vasıtasıyla az da olsa Stoa felsefesi hakkında bilgiye sahiptirler. Münferit bazı Müslüman bilginlerin bazı konulardaki görüşleriyle Stoa felsefesi arasında bir benzerlik vardır. Örneğin İbn Teymiye gibi bazı kelâmcıların ruh ve maddeyi aynı saymaları; daha doğrusu ruhu maddesel görmeleri ile Stoa felsefesinin ruhsal olan maddeseldir, maddesel olan ruhsaldır sözüyle bir benzerlik arz eder. Ancak bunun bir Stoa etkisi olup olmadığı kesinlik kazanmış değildir. 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 213 BİLİM Felsefî düşünceyi böylece kısa bir şekilde özetledikten sonra bilim konusuna geçebiliriz. Müslüman bilginlerin bilime katkılarını özetlemek yerine onların çeşitli bilim dallarına ait bilim anlayışlarını bilim felsefesi açısından özetlemeyi uygun buluyoruz. http://www.msxlabs.org Matematik İlk ve Orta Çağlarda Aritmetikte felsefe açısından önemli konulardan birisi sayı kuramıdır. İslâm’dan önce bilinen iki önemli sayı kuramı vardı: Fisagorcu (Pisagorcu) ve Eatuncu (Platoncu) kuramlar. Her iki kurum da pozitif doğal sayılarla ilgilidir. Fisagorcu sayı kuramının sadece aritmetik bir anlamı yoktur; ayrıca sayıların metafizik ve sembol anlamları da vardır. Fisagor’a göre sayı varlığın esasıdır, aritmetiksel olan ve olmayan iki tane bir vardır. Birincisi, Mutlak Bir’dir; bu bölünmez ve parçalanamazdır. Varlığın esası olan bir bu aritmetiksel olmayan birdir. İkincisi, bir aritmetiksel birdir; bu sadece nesnelerin sayımında kullanılır. Eatun’un sayı kuramı metafiziksel ve sembolik anlamlar içermeyen sadece aritmetiksel doğal sayı kuramıdır. Her iki sayı kuramı, Fisagor ve Eatun’dan önce de vardı; Mezopotamya, Hind ve eski Mısır medeniyetlerinde bu sayı kuramlarına rastlanmaktadır. Müslüman matematikçiler ve bilginler de bu iki sayı kuramını kullanmışlardır. Genelde Müslüman matematikçiler geliştirerek Eatuncu sayı kuramını benimsemişlerdir. Ancak meslek itibariyle matematikçi olmayan İhvânu’s-Safâ gibi bazı felsefeciler ile Ebcet ve Hurufilik gibi gizemli işlerle meşgul olan bazı kimseler Fisagorun sayı kuramına önem vermişlerdir. Özellikle matematik tarihinde Harizmî’nin ilk defa sıfırı (0) sayı olarak kullanması ve daha sonra Uluğ Bey’in Gözlemevi’ndeki, Gıyasüddin Cemşit el-Kâşî, Ali Kuşcu gibi matematikçilerin ondalık ve kesir sayı sistemini kullanmasıyla sayı kuramlarında yenilikler ortaya çıkmıştır. Cebiri, matematik bilimleri içerisinde müstakil bir uğraşı alanı olarak tesbit eden Müslüman matematikçiler cebirde iki farklı akım geliştirmişlerdir. Bunlardan birincisi, Geometrik Cebir’dir. Bu cebir sistemi, çözümlenen cebir problemlerinin çözümünün geometrik yolla ispatı anlamına gelir. Bu sistemi ilk Müslüman matematikçilerden olan İbn Türk ve Harizmî geliştirmiştir. Daha sonra Ömer Hayyam (öl. 1233) gibi birçok matematikçi onları izlemiştir. İkincisi, Aritmetiksel Cebir sistemidir. Bunun ilk öncüsü el-Kerecî (1019- 1130) ve Ebu’l-Vefâ el-Buzcanî (940-998)’dir. Bu sistem cebrin kendi kendisine yeterli olduğunu savunarak, cebirsel çözümlerin ispatının yine cebir ve aritmetikle yapılabileceği görüşüne sahip olmuşlardır. Daha sonra bazı matematikçiler de bu sistemi izlemiştir. Geometri alanında da büyük gelişmeler olmuştur. Geometri de temel iki sistem vardır. Birincisi, Öklidçi Düzlem Geometrisidir. Öklid bu geometrik sistemi oluştururken yeryüzünün düz olduğunu varsayan astronomi bilgilerine dayanmıştır. İkincisi, bugünkü adıyla “Anti-Öklidçi” geometridir. Bunu ilk defa ünlü gökbilimci ve matematikçi Nasiruddin Tûsî (öl. 1274) temellendirmeye çalışmıştır. O, Öklid’in beşinci postalasının yanlışlığını göstererek, uzun mesafeler için Öklid geometrisinin doğru sonuçlar vermeyeceğini söylemiştir. Yeryüzü ve gökciDünyanın düz olduğu varsayımına dayanan geometri sistemi. 214 İslam Tarihi ve Medeniyeti II simleri dairesel olduklarından paralel uzatılan iki doğru sonsuza kadar paralel gitmeyip birbirleriyle kesişeceklerdir. Böylece Tûsî, Anti-Öklidçi geometrinin ortaya çıkmasında Lobatchewski ve Riemann gibi modern matematikçilere öncülük etmiştir. Nasiruddin Tûsî’nin Öklid’in beşinci postulasının yanlışlığını göstermesine neler neden olmuştur? Gökbilim Başlangıçta Müslüman gökbilimciler gökbilim (astronomi) konusunda özellikle İskenderiyeli Batlamyus’un (Ptolemy) gökbilim modelinden etkilendikleri için Fergânî (9. yy.) ve birçok Müslüman bilgin onun yer merkezli (Jeosantrik) evren anlayışını benimsemiştir. Dolayısıyla Batlamyus gökbilim sistemi, Müslüman bilginlerin benimsediği ilk gökbilim sistemidir. İkinci önemli sistemi, Güneş merkezli (Heleosantrik) sistemdir. Buna ilk şeklini Batlamyus evren modelinin yanlışlığına inanan Bîrûnî (973-1051) ve Siczî (10. yy.) gibi gökbilimciler ortaya koymuşlardır. Ancak Batlamyuscu modelin baskın etkinliği sebebiyle İslâm dünyasında taraar bulamamıştır. Bîrûnî’den sonra Endülüslü İbn Rüşd (öl. 1198) ve Bîtrûcî (13. yy.) gibi bilginler de Batlamyuscu gökbilim modelini çok tenkit etmişlerdir. Ancak bu Müslüman gökbilimcilerin görüşleri Kopernik’in Güneş merkezli evren ve gökbilim anlayışına yol açmıştır. Zira Kopernik kendi eserinde isimlerini anarak bu Müslüman gökbilimcilerin görüşlerinden haberdar olduğunu belirtir. Fizik İslâm dünyasındaki ilk fizik çalışmaları o günlerde büyük ölçüde Aristo’nun ve diğer Yunanlı bilginlerin kuramsal fizik anlayışının etkisiyle gelişmiştir. Bu açıdan Farâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd gibi filozoarın fizik anlayışı da onun felsefî veya kuramsal fizik anlayışına dayanıyordu; bazı gelişmeler sağlamışlar ise de, temelde kuramsal kalmıştır. Bu birinci anlayışa karşı, başta Bîrûnî ve İbnü’l-Heysem (965-1051) gibi Müslüman fizikçilerle fizik, gerçek anlamda tecrübî ve deneysel bir fizik anlayışı ortaya çıkmıştır. Özellikle fizikte onun bir özel dalı olan optik alanında büyük gelişmeler olmuştur. Işık kırılma ve yansımaları kanunu keşfedilmiştir. İbnü’l-Heysem görme olayını tam bir bilimsellikle açıklamıştır. Kimya Kimya bilimi de, gökbilim ve matematik gibi insanlığın en eski bilimlerinden birisidir. Ancak İslâm’dan önce kimya simyadan ayrı bir bilim değildir. ilk Müslüman kimyacı olan Câbir İbn Hayyan (721-805) ile kimya, simyadan ayrılarak kimya tecrübî ve kantitatif bir bilim halin gelmiştir. Câbir’den sonra Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî (865-925) ve Bîrûnî ile kimyada büyük gelişmeler kat edilmiştir. Bugünkü temel asitler, Câbir İbn Hayyân’ın laboratuvar çalışmalarıyla ve kurduğu kimyasal fırınlarla ilk defa elde edilmiştir. Bîrûnî özellikle mad4 Resim 10.1 Ortaçağ Avrupası’nda çizilmiş Cabir ibn Hayyan Portresi Kaynak: E.J. Holmyard, Makers of Chemistry, Oxford 1931, s.49. 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 215 delerin özgül ağırlığı tesbit edilmiştir. Bu benzeri yeni keşiflerinden dolayı bu bilginler modern kimyanın kurucusu olarak kabul edilirler. Tıp Son olarak kısaca tıp biliminden de bahsedelim. Bilim tarihi ve felsefesi açısından gelişmenin en çok olduğu alanlardan birisi de tıptır. Kindî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd gibi bilginler, tıp alanında büyük katkılar sağlamış olmakla birlikte, büyük ölçüde Hipokrat’tan Galen’e (Calinus) kadarki Yunan-Hellenistik tıp anlayışını benimseyip geliştirmişlerdir. Yani tıp felsefî ilimler kadrosunda görülmüştür. Buna karşı ikinci bir anlayış olarak, Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî, Ali ibn İsa (11. yy.), Ali ibn Rıdvan (öl. 1067), İbnu’n-Nefs (1210-1288), Zahravî (936-1013) gibi tabipler empirik bir tıp sistemini geliştirip uygulamışlardır. Tıp biliminin kimya ve fizik gibi bilimlerle ilişkilerini kurmuşlardır; tıp biliminin bu bilimlerden yararlanmasını sağlamışlardır. Resim 10.2 Zahrâvî’nin Yaptığı Ameliyat Aletleri Kaynak: en.wikipedia,org/ wki/abu-al-qasımal-zahrawi 216 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Özet İslâm düşüncesinin özgünlüğünü açıklamak İslâm dünyasında düşünce ve bilimin doğuşunda doğrudan Kur’an ve Sünnet etkili olmuştur. Özellikle tercüme faaliyetiyle aktarılan Yunan düşüncesi ve diğer geçmiş medeniyetlere ait düşünsel miraslar İslâm düşüncesinin ve biliminin gelişmesine önemli bir etki yapmıştır. Bu etkileşime rağmen İslâm düşüncesinin ve biliminin kendine has özgünlüğü vardır. Müslüman bilginler düşünce ve bilime sayısız çok önemli katkıda bulunmuşlardır. İslâm bilim ve felsefe ekollerini tanımlamak İslâm dünyasında felsefe ve bilim açısından çok önemli mektepler ortaya çıkmıştır: Meşşâîlik, İşrâkilik ve Doğa Felsefesi. Bunlardan ilk ikisi, özellikle metafizik, ahlak, siyaset gibi konularla daha çok ilgilenmişler ve bunlara önem vermişlerdir. Üçüncüsü ise, daha çok doğa bilimlerine ve teknolojik konulara önem vermiştir. İslâm düşüncesinin gelişme ve duraklama dönemlerini tanımlamak İslâm düşüncesi ve bilimi, başlangıçtan XIV. yüzyıla kadar çok hızlı bir gelişme dönemi geçmiştir. Ancak bu yüzyıldan sonra duraklama ve gerileme dönemine girmiştir. Bunun bazı nedenleri var ise de, asıl neden bilim kavramı konusundaki anlayış kırılması ve bozulmasıdır. Batılılar X. yüzyıldan itibaren İslâm düşüncesini ve bilimini, Müslüman bilginlerin eserlerini Arapçadan Latinceye çevirmiş ve Batı’da Rönesans ve reformun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Batı bilim ve düşüncesi, gelişimini İslâm düşüncesine borçludur. 1 2 3 10. Ünite - Düşünce ve Bilim 217 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Meşşâî değildir? a. Kindî b. Sühreverdî c. İbn Sînâ d. Fârâbî e. İbn Rüşd 2. Nur metafiziği islâm felsefesinin hangi mektebi ile ilgilidir? a. Revâkiye b. Dehrilik c. Meşşâîye d. Zenâdıka e. İşrâkiye 3. Tutarsızlığın Tutarsızlığı kitabının yazarı aşağıdakilerden hangisidir? a. İbn Rüşd b. İbn Sînâ c. Fârâbî d. Gazâlî e. İbn Bâcce 4. Aritmetiksel Cebir’in ilk öncüsü aşağıdakilerden hagnisidir? a. Ömer Hayyâm b. Kereci c. İbn Türk d. Harizmî e. İbn Sînâ 5. Görme olayını bilimsel olarak açıklayan fizikçi aşağıdakilerden hangisidir? a. İbn Sînâ b. Bîrûnî c. İbnü’l-Heysem d. İhvânu’s-Safâ e. Harizmî 6. İlk Müslüman filozof aşağıdakilerden hangisidir? a. İbn Sina b. İbn Rüşd c. İbn Teymiye d. Kindî e. Bîrûnî 7. İslâm Dünyasında Aristo’dan sonra “İkinci Öğretmen” olarak bilinen filozof aşağıdakilerden hangisidir? a. Fârâbî b. İbn Rüşd c. İbn Heysem d. Harizmî e. Kindî 8. İbn Sîna hangi felsefe mektebinin temsilcisidir? a. İşrâkiye b. Dehrilik c. Revâkiye d. Zenâdıka e. Meşşâîye 9. Osmanlı bilginlerinden Kâtip Çelebi hangi felsefe mektebini benimsemiştir? a. Dehrilik b. İşrâkiye c. Zenâdıka d. Revâkiye e. Meşşâîye 10. Sıfır (0) sayısını ilk olarak kullanan matematikçi aşağıdakilerden hangisidir? a. el-Kâşî b. Ali Kuşçu c. Ömer Hayyam d. Nasıreddin Tusi e. Harizmî 218 İslam Tarihi ve Medeniyeti II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız doğru değilse, düşünce bölümünün felsefe mektepleri kısmını tekrar okuyunuz. 2. e Yanıtınız doğru değilse, düşünce bölümünün İşrâkiye kısmını tekrar okuyunuz. 3. a Yanıtınız doğru değilse, düşünce bölümünün Meşşâîlik kısmını tekrar okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse, bilim bölümünü tekrar okuyunuz. 5. c Yanıtınız doğru değilse, bilim bölümünü tekrar okuyunuz. 6. d Yanıtınız doğru değilse, Önemli Müslüman Filozoar bölümünü tekrar okuyunuz. 7. a Yanıtınız doğru değilse, Önemli Müslüman Filozoar bölümünü tekrar okuyunuz. 8. e Yanıtınız doğru değilse, Felsefe Mektepleri bölümünü tekrar okuyunuz. 9. b Yanıtınız doğru değilse, Felsefe Mektepleri bölümününün İşrâkî mektep kısmını tekrar okuyunuz. 10.e Yanıtınız doğru değilse, Bilim bölümününün Matematik kısmını tekrar okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 İnsanlık tarihinde birbirinden etkilenmemiş olan hiçbir düşünce ve bilim yoktur. Bir önceki medeniyetler bir sonrakini etkilemiştir. Etkileşim olmayan kapalı toplumlarda bilim ve düşünce gelişmemiştir. Sıra Sizde 2 Mantık, matematik gibi zihin bilimlerindendir. Yani zihnin kendisini konu alan bir disiplindir. Bu bilimlerin öğrenilmesi, biz farkında olmasak da zihnimizin gelişmesine katkı yaparlar. Sıra Sizde 3 Gazâlî’nin filozoarı eleştirmesi, İslâm dünyasında felsefî düşüncenin gerilemesine doğrudan bir etki yapmamıştır. Ancak felsefeye zaten karşı olanların görüşlerini güçlendirmiştir ve Gazâlî onlar tarafından bu amaçla kullanılmıştır. Gazâlî felsefeye değil sadece Aristo çizgisindeki Fârâbî ve İbn Sînâ metafiziğine karşı olmuştur. Gazâlî’den sonra başta İbn Rüşd olmak üzere birçok filozof yetişmiştir.

. aile sosyolojisi

Önsöz Sevgili öğrenciler, Aile Sosyolojisi kitabı başta açık öğretim sosyoloji öğrencileri olmak üzere hukuk, adalet, siyaset bilimi, iktisat, sosyal hizmet ve kamu yönetimi vb. sosyal bilimler alanında öğrenim görenler için yazıldı. Küreselleşme ve toplumsal değişim dinamiklerinin hızlandığı günümüzde, her toplumsal kurum gibi aile kurumu da bu değişim dinamiklerinden belli ölçülerde etkilemektedir. Aile kurumu diğer kurumlarla kıyaslandığında kültürel ve sosyal değerlerin taşıyıcısı olarak her ne kadar zamana karşı daha dayanıklı bir niteliği sahipse de aile yapısı ve ilişkileri, kentleşme, küreselleşme ve teknolojik gelişmelerden belli bir oranda etkilenerek biçim değiştirebilmektedir. Dahası, ailedeki sosyalizasyon (toplumsallaşma) süreci de dijitalleşme süreciyle birlikte karmaşıklaşmakta ve çok boyutlu bir hale gelmektedir. İlk ünitede, ailenin tanımı, türleri, işlevleri ile aile sosyolojisinde farklı kuramsal yaklaşımlar ele alınmıştır. Bu kapsamda, toplumsal değişme sürecinde aile; kentleşme, göç gibi süreçler çerçevesinde ele alınarak aile ve çocuk ilişkileri, ailede mutluluk faktörleri, boşanma ve yaşlılık konuları ile birlikte Türkiye’de evliliğe ilişkin yapılan araştırmalar analiz edilmiştir. İkinci ünitede, toplumsal değişme sürecinin ailenin yapısı ve işlevi üzerinde ortaya çıkardığı değişim ve bu değişimin yeni aile türlerini çıkarması üzerinde durularak yeni aile türleri ele alınmıştır. Ayrıca, ailede değişimi tetikleyen unsurlar olan siyasal, ekonomik, kültürel ve ekolojik faktörlerin tartışılmasının yanı sıra, aileyi anlamada önemli olan kuşak kavramına ve kuşakların birbirleriyle ilişkilerine de değinilmiştir. Üçüncü ünitede, aile olgusuna ilişkin kapsamlı bir anlayış geliştirebilmek amacıyla aile hakkındaki kuramsal yaklaşımlar ele alınmıştır. Bu doğrultuda aileye ilişkin kuramsal çabanın daha iyi kavranabilmesi için öncelikle ailenin kuramsal olarak açıklanmasının ne anlama geldiği üzerinde durulmuş ve çeşitli aile kuramları detaylı bir biçimde irdelenmiştir. Dördüncü ünitede, değişen aile yapısından hareketle ebeveyn-çocuk ilişkisi ve çocukluk toplumsallaşması detaylı olarak değerlendirilmiştir. Beşinci ünitede ise, eğitim ve sağlık temaları hem kendine özgü dinamikler olarak hem de aile ile ilişkisi bağlamında detaylı bir şekilde incelenmiştir. Altıncı ünite yaşlılık temasına odaklanarak yaşlılıkla ilgili temel kavramları ele almış ve Türkiye’de yaşlı nüfusun özelliklerini incelemiştir. Yaşlılık ve aile ilişkisinin de analiz edildiği söz konusu ünite, yaşlıların ekonomik, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargı, ihmal ve istismar sorunlarını açıklamaya çalışmıştır. Yedinci ünitede, 21. yüzyılda hızla gelişen dijitalleşmenin genel olarak aile ilişkilerini özel olarak da ebeveyn ve çocuklar arasındaki ilişkileri nasıl etkilediği üzerinde durulmuştur. Bu bölümde, aile bireylerinin ve çocukların dijital iletişim platformlarında karşılaşabilecekleri risklerin ve bu risklerle baş etme yollarının neler olduğu, çocukların mahremiyet algılarının geliştirilmesinin önemi, ebeveynlerin internet kullanımı konusunda çocuklar üzerinde aşırı kontrolcü veya aşırı ilgisiz tutumlarının sonuçları ele alınmıştır. Ayrıca, dijital çağda gözetim ve özerklik açısından dijital araçların kullanımında çocuklara yönelik olarak farklı ebeveyn tutumları ve sonuçları incelenerek, çocukların güvenli bir internet kullanımı için sağlıklı ebeveyn tutumlarının neler olduğu detaylı olarak analiz edilmiştir. Sekizinci ünitede ise, 1990’lı yıllardan itibaren iyice görünür hale gelen Türkiye’de orta sınıfın büyümesi, göç, sağlıksız kentleşme, yoksulluk, küreselleşmenin kültürel etkileri gibi büyük çaplı sosyal gelişmelerin Türk aile yapıları üzerindeki etkileri detaylı olarak incelenmiştir. Özellikle de ataerkil geniş aile yapısında gözlenen çözülme karşısında çekirdek ailelerin, tek ebeveynli ailelerin ve tek kişi yaşayanların yaygınlığındaki artış ele alınmıştır. Buna karşın, Türkiye’nin hâlen aile odaklı bir toplum olarak aileye özgü kültürel pratiklerin toplumsal yaşantıda bir değer olarak önemini devam ettirdiği tespit edilmiştir. Kitaptaki ünitelerde emeği geçen tüm yazarlara içtenlikle teşekkür ediyorum. Bu süreçte kitabın basılı bir ürün haline gelmesinde teknik işlerle yakından ilgilenen görünmeyen kahramanlara da emekleri için teşekkürü bir borç bilirim. Ünite sonundaki soruların çözülmesi ise eksiklerinizi görmeniz ve bilgilerinizi tamamlamanız açısından önemlidir. Konuyla ilgili, ANADOLUM eKampüs sistemindeki tüm materyallerden ve diğer öğrenme ortamlarından yararlanmanız, kitabınızdaki konuları pekiştirmenizi sağlayacaktır. Aile Sosyolojisi kitabı, ebeveyn çocuk ilişkileri; aile ve toplumsal değişim; eğitim ve sağlık; dijitalleşme süreçleri ve sosyal ilişkilerin dönüşümü, yaşlılık gibi çeşitli temaları bağlantılı bir biçimde ele almasından dolayı geniş bir öğrenci ve okuyucu kitlesine hitap etmektedir. Kitabın siz öğrenciler için faydalı olmasını ümit ediyor ve başarılı olmanızda katkı sunmasını diliyorum. Editör Prof.Dr. Levent ERASLAN 2 Bölüm 1 Aile Kavramı ve Sosyolojisi Anahtar Sözcükler: • Aile • Aile Türleri • Ailenin İşlevleri • Aile ve Göç • Aile ve Kentleşme • Boşanma • Aile Sosyolojisinde Yaklaşımlar • Türkiye’de Aile Araştırmaları öğrenme çıktıları 1 Ailenin Tarihsel Evrimi 1 Aileyi tarihsel evrimi çerçevesinde tanımlayabilme 2 Ailenin Tanımı, Türleri ve İşlevleri 2 Aile kavramını, aile türlerini ve işlevlerini açıklayabilme 4 Toplumsal Değişme Sürecinde Aile 4 Göç, kentleşme ve boşanma olgularını ile aileyi ilişkilendirebilme Aile ve Evlilik Üzerine Sosyolojik Perspektifler 3 Sembolik etkileşimci, işlevselci/ fonksiyonalist, çatışmacı, feminist ve postmodernizm yaklaşımlarını 3 açıklayabilme Türkiye’de Aile Araştırmaları 5 Türkiye’de aile ile ilgili yapılan araştırmaları 5 özetleyebilme 3 Aile Sosyolojisi 1 GİRİŞ “Aileler insan kişilikleri üreten fabrikalardır.” Parsons Kitabımızın bu bölümünde; ailenin tanımı, türleri, işlevleri ile aile sosyolojisinde farklı kuramsal yaklaşımlar incelenmektedir. Toplumsal değişme sürecinde aile; kentleşme, göç gibi süreçler çerçevesinde ele alınarak aile ve çocuk ilişkileri, ailede mutluluk faktörleri, boşanma ve yaşlılık konuları ile birlikte izleyen başlıklarda Türkiye’de evliliğe ilişkin yapılan araştırmalar yer almaktadır. Aile, ilk insan topluluklarından itibaren var olan en temel ve en kadim kurumdur. Gözümüzü dünyaya açtığımız andan itibaren karşılaştığımız, içinde büyüdüğümüz, devamlı temasta olduğumuz ve yaşamımızın önemli bir bölümünü geçirdiğimiz ortamdır. Aile, bütün toplumlarda ortak kurumların başında gelmekle birlikte toplumdan topluma değişik özellikler gösteren bir niteliğe sahiptir. Toplumların tarihi gelişme seyirleri içinde aile kurumunun da değiştiği gözlemlenmektedir. İnsanlık tarihi kadar eski bir kurum olan aile, tarihteki gelişmelere paralel olarak değişerek, bu değişmelere göre farklı şekillerde tarif edilmektedir (Canatan ve Yıldırım, 2011: 21). Dilimize Arapçadan geçen aile sözcüğü, Türk Dil Kurumu’na göre, evlilik ve kan bağına dayanan, karı, koca ve çocuklar arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birliktir. Aile, aynı soydan gelen veya aralarında akrabalık ilişkileri bulunan kimselerin tümü; birlikte oturan hısım ve yakınların tümü olarak da tanımlanmaktadır. Eski Türklerde evlenme ve yuva kurma devletin temeli, aile ise çekirdeği olarak kabul edilmiştir. Aile denilince anne, baba ve çocuklar akla gelir; evliliğin sembolü ise ev olarak kabul edilir. Evlilikte duygular olduğundan dolayı eski Uygur şiirlerinde evlenmek “kavuşmak” olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda, Anadolu’da evlenme “ocak kurma” olarak tanımlanmıştır (Ögel, 1988: 253). Atasözlerimizde, aile ile ilgili ifadeler yerine genellikle “ev” ile başlayan, evi kapsayan ifadeler yer almaktadır. Atasözleri incelendiğinde, eve önem verildiği, ev ile birlikte kadınlara, çocuklara, komşulara ve misafirlere de büyük bir anlam yüklendiği görülmektedir. “Evinde rahat olmayan dünya cehennemindedir” ifadesinde de belirtildiği üzere, ev; dolayısıyla aile, dünyevi mutluluğun ocağıdır. Türklerde aile, ev ile özdeşleştirilmiş; ev aynı zamanda aile yerine geçen sözcük olarak da kullanılmıştır. Ev ve aile kavramları arasındaki ayrışmanın, Türklerin Müslüman olması ve Arapçadan “aile” kelimesinin alınmasıyla gerçekleştiği görülmektedir (Canatan ve Yıldırım, 2011: 55). Aile, bir toplum olarak mikrokosmos (küçük toplum) şeklinde nitelendirilmektedir. Böylece aile, geniş toplumun en küçük yaşam birimi olarak tanımlanabilir. Sosyolojinin alt uzmanlık alanlarından biri olan, aileye ilişkin konuları, problemleri sosyolojik perspektiften inceleyen aile sosyolojisi, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlamıştır. Ailenin anlamı, yapısı, işlevleri, çeşitleri, tarihsel gelişimi ve varlığını sürdürme biçimleri, aile sosyolojisinin temel konuları arasında yer alır (Canatan ve Yıldırım, 2011: 53). Ailenin sosyolojik anlamı; ailenin, tabaka, sınıf, bölge, etnisite, sosyal grup gibi çeşitli sosyolojik kolektiviteler içinde toplumsal bağlamında araştırılarak yorumlanmasıdır. Ailenin yapısal boyutlarının, toplumsal ilişki yapıları çerçevesinde değerlendirilmesidir. Örneğin, aile olgusu sınıf bağlamı içinde araştırılıyorsa sınıf bağlamıyla birlikte ele alınmaktadır. Aile sosyolojisinin ortaya çıkmasından önce ortaya atılan düşünceler, aile yapısını tasvir etmek, açıklamak yerine “olması gereken” duruma ilişkindir. Ancak aile sosyolojisi normatif değildir ve amacı, gerçeği olduğu şekliyle incelemektir (Canatan ve Yıldırım, 2011:23). AİLENİN TARİHSEL EVRİMİ Günlük yaşamda, bazı kavramlar bize çok tanıdık gelir ancak onu tanımlamaya kalktığımızda bunun kolay olmadığını anlarız. Aile kavramı da bu kavramlar arasında yer alır. Günümüzde aile, genellikle anne, baba ve çocuklardan oluşan birim olarak tanımlanır. Ancak bu çok kullanılan tanım, evrensel anlamda “aile”yi değil, ailenin yalnızca belirli bir biçimi olan “çekirdek aile”yi tanımlamaktadır. Bu kavram ilk defa 1949 yılında antropolog Robert Murdock tarafından kullanılmıştır. Murdock, dünya genelinde 250 toplumdan derlediği verilerden hareketle, ailenin evrensel bir kurum olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bununla birlikte, tüm toplumlarda ailenin birbiriyle ilişkili dört işlevi yerine getirdiğini belirtmiştir. Bunlar; cinsel, ekonomik, üreme ve yetiştirme işlevleridir (Mayer, 1981: 32-33). Murdock’un aile tanımının, tarihsel 4 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 ve toplumsal olarak modern toplumun bir ürünü olduğu söylenebilir. Bu tanım, Batılı toplumların ve modernleşen toplumların aile yapısını açıklamaktadır. Çekirdek aile, baskın bir aile türüdür. Aile evrensel bir kurum olsa da bu durum, ailenin evrensel bir tanımının yapılacağı anlamına gelmemektedir. Evrensel bir aile tanımı yapmanın önündeki ilk büyük engel, bu kurumun dünya çapında sergilediği çeşitliliktir. İçinde bulunulan toplumdaki ailenin model alınmasıyla, buna göre bir aile tanımı yapılmaktadır. Ancak dünya, yalnızca tek bir toplumdan ve kültürden ibaret değildir (Adak, 2012: 40). Evrensel bir aile tanımını zorlaştıran ikinci önemli faktör, tarihsel süreçte aile kurumunun sürekli değişmeye maruz kalmasıdır. Ailenin yapısı, ilişkiler, ailenin işlevleriyle birlikte aile hakkındaki düşüncelerde de değişiklikler olmaktadır. Bu değişimlerle birlikte ailenin de tanımı genişlemekte ve aileye alternatif olarak birlikte yaşama, eşcinsel evlilikler gibi yaşam biçimleri de aile başlığı altında toplanmaktadır. Dünya toplumlarında bazı insanlar, en köklü kurumlardan biri olan aileyi modası geçmiş bir kurum olarak görmektedir. Dünya Değerler Araştırması’na göre, “Aile, modası geçmiş bir kurumdur.” düşüncesine katılanların oranı Fransa’da %36, İngiltere ve Hollanda’da %25, Arjantin ve Hindistan’da %19, Amerika ve Japonya’da %10, Türkiye’de ise %6-8 civarındadır (Canatan ve Yıldırım, 2011: 62). Sosyal bilimler literatürüyle birlikte, farklı ülkelerin aile tanımları incelendiğinde aile tanımlarının üç gruba ayrıldığı söylenebilir. Bir kısım sosyal bilimci veya ülke, ailenin ayırt edici özelliğini ön plana çıkararak buna sahip olan sosyal birimleri aile olarak tanımlar. Örneğin Hollanda’nın aile tanımı, çocuklara vurgu yaparak bunu, ailenin ayırt edici özelliği olarak görmektedir. Bu çocuk merkezli yaklaşımdan dolayı, ailenin kimler tarafından nasıl kurulduğu önemini kaybetmektedir. Literatürde normatif aile tanımlarına da rastlanmaktadır. Bu tanımlar “aile”nin ne olduğundan ziyade nasıl olması gerektiğiyle ilgilidir. Ancak, bu tanımlar bilimsellikten uzaktır. Peki, bilimsel ve evrensel bir aile tanımından vazgeçmek mi gerekir? Bu sorunun cevabı ise, bilimsellikten ne anlaşıldığına göre değişir. Bilim, somut olgularla uğraşarak olgular dünyasına bağımlı kalmaktadır. Bu bağımlılık da bilimin imkânlarını sınırlamaktadır. Eğer bilimsellik; tek tek olgulardan hareketle, tümevarım yöntemiyle genelleme yapmak anlamında kullanılırsa bilimsel ve kuramsal nitelikli evrensel bir aile tanımı yapılabilir. Örneğin, aile, belirli bir tarihsel ve toplumsal formasyona bağlı bir olgu olarak ele alındığında “kuruluş” kavramına odaklanılır. Kuruluşlar, somut olmaları nedeniyle daha kolay tanımlanabilmektedir. Genel insanlık olgusu olarak ele alındığında aile evrensel bir kurumdur. Böylece, gerekli soyutlamalar yapıldığında evrensel tanımlar yapılabilmektedir (Canatan ve Yıldırım, 2011: 64). Günümüzde aile; genellikle anne, baba ve çocuklardan oluşan birim olarak tanımlanır. Ancak bu çok kullanılan tanım, evrensel anlamda “aile”yi değil, ailenin yalnızca belirli bir biçimi olan “çekirdek aile”yi tanımlamaktadır. dikkat Geçmişten Günümüze Aile İnsanlık tarihi, her bir dönemin kendinden öncekine göre daha ileriye taşındığı dört farklı üretim biçiminin hâkim olduğu süreçten geçmiştir. Bu üretim biçimleri, dört farklı toplum türünü ortaya çıkarmıştır. Üretim araçlarının ortak mülkiyetine dayalı avcı ve toplayıcı topluluklar, yerini tarım devrimi sonucunda üretim aracının toprak olduğu tarım toplumlarına ve sonrasında sanayi toplumları sonucunda üretim aracının fabrika olduğu sanayi toplumlarına bırakmıştır. 1980’li yıllarda teknolojik gelişmeler, enformasyon devrimini de beraberinde getirerek, bilginin en büyük sermaye olduğu günümüz sanayi sonrası toplumlar oluşmuştur. Üretim ilişkileri ve üretim güçleri tarafından belirlenen dört farklı üretim biçimi, dört farklı toplumun politik, hukuksal, ideolojik ve kültürel yapısının şekillenmesinde etkin bir rol oynamıştır. Buna bağlı olarak toplumun bir üst yapısı olan ailenin, alt yapıdaki değişimlere bağlı olarak değiştiğini ve dönüştüğünü söylemek mümkündür. Tarihsel süreç içinde, aile kavramının yapısı, türleri ve işlevleri üretim ilişkilerindeki değişime bağlı olarak dönüşüme uğramıştır (Adak, 2012: 15-16). 5 Aile Sosyolojisi 1 Avcı ve Toplayıcı Toplumda Aile Etnograflar, avcı ve toplayıcı toplum olarak adlandırılan insan topluluklarının anaerkil yapıya sahip olduğunu belirtmektedir. Anaerkillik kavramı, annenin hâkimiyeti anlamına gelmektedir. Anne, aile reisidir ve soy anneye göre belirlenmektedir (Sayın, 1990: 76). Günümüzden 10.000 yıl öncesine kadar, topluluklar otuz veya kırk kişiden oluşan sürüler hâlinde göçebe olarak yaşamaktaydı. Bu topluluklar geçimlerini hayvan avlayarak, bitki, meyve vb. toplayarak sağlamışlardır (Giddens, 2000:48). Avcı ve toplayıcı toplumlarda yaşamı sürdürme koşullarını sağlayan geçim kaynakları; kadınların yiyecek topladığı, erkeklerin avlandığı ortak bir iş bölümünü yaratmıştır. Cinsiyete dayalı olarak ortaya çıkan iş bölümü, kadın ve erkek arasındaki anatomik farklılıklardan kaynaklanarak şekillenmiştir. Bu iş bölümünü yaratan en önemli nedenlerden biri, kadının doğurganlığı olmuştur. Kadının, hamile veya bebeğini emzirmek zorunda olması, topluluğun geçim kaynaklarından biri olan yiyecek toplayıcılığı ile uğraşmasına yol açmıştır (Kottak, 2001: 445). Doğanın zorlu koşulları, avcı ve toplayıcı topluluklarının mücadele içerisinde birlikte çalışmasını ve birlikte yaşamasını zorunlu kılmıştır. Ortak yaşamın doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan ilişki yapısı, avcı ve toplayıcı topluluğun cinsellik üzerinde de biçimlendirici etkilerde bulunmuştur (TİB, 2006: 19). İlkel toplumlarda, tarım tekniklerinin gelişmesi, hayvanların evcilleştirilmesi ve madenlerin bulunması o zamana kadar görülmemiş bir zenginlik kaynağı yaratmış, toplumlar insanlık tarihinde tükettiklerinden fazlasını üretmeye başlamıştır. Düzenli ve sürekli olarak ürünlerin elde edilmesi, eşit bölüşüm temellerini yok ederek topluluğun her üyesinin üretime katılma zorunluluğunu ortadan kaldırmıştır. Üretimi gerçekleştirenler, topluluğun ihtiyaçlarını karşılayacak besin kaynaklarını temin etmişlerdir. Erkekler, üretim araçlarının gelişime katkıda bulunacak aletlerin yapımı ile uğraşırken, kadınlar üretimde değeri olmayan ev eşyalarının yapımıyla uğraşmışlardır. Bunun sonucunda kadınlar ve yaşlılar toplumun güçsüz kesimi kabul edilerek üretim sürecinden dışlanmışlardır. Özel mülkiyetin ortaya çıkmasıyla birlikte alet yapan erkekler, yaptıkları aletlerin sahibi de olmuşlardır. Bu gelişmelerin sonucu olarak kadın, toplum içindeki yerini ve saygınlığını zamanla yitirmiştir (TİB, 2006: 21; Tayanç ve Tayanç, 1981: 26). Kadınlar, anaerkillik döneminde sahip oldukları güçlerini yitirmeye başlamışlar, böylece erkeklerin, kadınların üretici gücünü kontrol etmeye başladıkları ataerkillik sistemi yükselmeye başlamıştır (Marshall, 1999: 22). Anaerkillik tarihe karışarak yerini tarım toplumuna ve ataerkil ailelere bırakmıştır (Adak, 2012: 24). Anaerkillik kavramı, annenin hâkimiyeti anlamına gelmektedir. Anne, aile reisidir ve soy anneye göre belirlenmektedir. Tarım Toplumunda Aile Üretim araçlarının gelişmesiyle birlikte, başlıca emek gücü erkekler tarafından sağlanmıştır. Emek gücüne duyulan ihtiyacın artması, ilkel toplumun kalıntıları üzerine, köleci ve ataerkil toplum yapısının kurulmasına neden olmuştur. Üretim araçlarına, servete ve siyasi güce sahip olan egemen sınıfın erkekleri, serveti korumak ve soyun devamını sağlayabilmek için yasalar ile aile ve evliliği düzenlemeye başlamıştır. Bu durum da, ataerkil sistemin pekiştirilmesine yol açan tek eşli evliliği ortaya çıkarmıştır. Tek eşli evlilikler, ev işleri ve çocuk bakımından sorumlu tutulan kadınlara dayatılan zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Bu durum, erkeğin başka kadınlarla birlikte olmasına sınırlandırmalar getirmemiştir. Erkek, ev hizmetleriyle uğraşan cariyeler ve köle kadınlarla birlikte çok eşli bir yaşam sürmüştür (TİB, 2006: 27). Evlilik biçimlerinde, sınıflar arasında; anne, baba ve çocuklar arasında kurulan ilişkilerde benzerlikler görülmektedir. Aileler, çocuklarını gelenek ve göreneklere uygun bir şekilde yetiştirmeye çalışmışlardır. Soylu ailelerde, “çocuk bakımının aristokrat bir kadının asaletine yakışmadığı” düşüncesinden hareketle, çocuklar, doğdukları andan itibaren dadıların ve hizmetçilerin elinde büyümüştür. Böylece çocuklar, ilk duygusal bağlılıklarını aile dışındaki bireylerle kurmuşlardır (Poster, 1989: 210). Feodal toplumun gelişme aşamasında, yün sanayisindeki gelişmelere bağlı olarak burjuva ve köylü ailesine ek olarak esnaf ve zanaatkâr aileleri de ortaya çıkmıştır. Köylü ailesi gibi yarı köylü ve yarı zanaatkâr olan bu aileler, ekonomik bir birim 6 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 olma özelliğini taşımışlardır. Ailenin geçimini sağlamaya yönelik çabalar, ailenin içinde yer aldığı toplumsal ve ekonomik dinamiklerin etkileşimiyle birlikte yeni yapılanmalara doğru evrilmiştir (Adak, 2012: 24). Sanayi Toplumunda Aile Coğrafi keşifler ile keşfedilen ülkelerdeki yer altı zenginliklerinin Avrupa ülkelerine aktarılması, sermaye birikiminin tarımdan ticarete kaymasına neden olmuştur (TİB, 2006: 38). Böylece, feodal üretim biçiminin çözülme süreci başlamış, 19. yüzyıldaki sanayi devrimiyle birlikte yerini kapitalist üretim biçimine bırakmıştır. Kapitalist toplum yapısında fabrika en önemli üretim aracıdır. Bu durum, yeni üretim araçlarına sahip olan kapitalist sınıf ile geçimini onlara emek güçlerini satarak sağlayan işçi sınıfının ortaya çıkmasına neden olmuştur (Burns, 2009: 30). Üretim biçimlerinde yaşanan bu değişmeler, aile yapısını da etkilemiştir. Feodal dönemde ekonomik üretimi gerçekleştiren en küçük birim olarak kabul edilen aile, yerini sanayi toplumlarında çekirdek aileye bırakmıştır. Çekirdek ailenin 1750 yıllarında burjuvazi arasında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Burjuva ailesinde koca, ailenin geçimini sağlayacak sermayeye sahip olduğu için ailedeki egemen otoritedir. Kadın ise kocasının toplumsal statüsüne uygun olacak şekilde evde hizmetkarlarının da yardımıyla evin düzeni ve temizliğiyle ilgilenmektedir. Burjuva ailenin mutlu bir evlilik sürmesinin koşulu, kadının çocuklarıyla ilgilenmesine bağlıdır. Burjuva kadınının temel rolü anneliktir; çocuklarının toplumda saygın bir konuma gelecek şekilde eğitilmesi onlar için oldukça önemlidir (Adak, 2012: 29). Kapitalizmin rekabetçi ruhunun aksine aile; sıcak, samimi ve duygusal ilişkilerin mekanı olarak tanımlanmıştır. Feodal toplum yapısındaki geleneksel geniş aile tipinin çözülmesiyle birlikte topluluktaki diğer aile büyüklerinin otoritelerinin aile ilişkilerine müdahale etme güçleri de kaybolmuştur. Aile ilişkilerini belirleyen normlar, bu dönemde topluluğun gelenekleri çerçevesinde belirlenmemektedir. Bu durum, ailenin kendi çocukları üzerindeki gücünün önemli ölçüde artmasını sağlamıştır. Burjuva sınıfından farklı olarak, topraklarından koparılarak sanayi kentlerinde kendilerine yeni bir yaşam kurmaya çalışan işçi sınıfı ise aile yapısını, ekonomik ve toplumsal zorluklar altında geliştirmiştir. Fabrikalardaki ücretlerin düşük olması, aile üyelerinin çalışmasını zorunlu kılmıştır. İşçi ailesi, ağır çalışma şartları altında sıcak aile yuvasına sahip olamamıştır. İşçi aileleri, ev kiralarını ödemekte zorlandıkları için birkaç aile bir araya gelerek tek bir odada yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Kadın ve çocuklara, erkeklere göre daha düşük ücret ödendiği için fabrikalarda ağırlıklı olarak kadın ve çocuklar çalıştırılmıştır. Fabrikadaki ağır çalışma koşulları, kadınlarda fiziksel ve psikolojik sorunlara neden olmuştur. Kadının çalışma yaşamında yer almasıyla birlikte aile geçimini sağlayacak ücreti elde etmiştir. Böylece, erkekler ve kadınlar arasındaki aile içi ataerkil ilişkisi de zamanla değişmeye başlamıştır (Poster, 1989’dan aktaran Adak, 2012: 26-30). Sanayi Sonrası Toplumda Aile 1980’li yıllardan itibaren dünya, hızlı değişimlere tanık olmuştur. Tarım ve sanayi devrimlerinden sonra üçüncü bir devrim niteliğinde olan enformasyon devrimi gerçekleşmiştir. Enformasyon teknolojisinin gelişimiyle birlikte hizmet sektörü de gelişmiştir. Bu dönemde, kadınların çalışma yaşamı içinde daha fazla yer almaya başlaması, aile içindeki güç ilişkilerini değiştirmiştir. Aile ve toplum yapısında ataerkil değerlerin varlığına rağmen, aile içindeki güç ve otorite dengesi eşitlikçi bir yapıya kavuşmuştur. Ekonomik bağımsızlığını kazanan kadın, aile içi kararların alınmasında daha fazla söz hakkı elde etmiştir. Erkekler, ev idaresi ve çocuk bakımı gibi kadının görevleri arasında olduğu kabul edilen işlerin gerçekleştirilmesinde aktif bir rol oynamaya başlamıştır (Adak, 2011: 47- 48). Son yıllarda ailenin, geleneksel tanımının ötesine geçerek, daha geniş bir anlam taşıdığına yönelik düşünceler hâkim olmaya başlamıştır. Çekirdek ailenin, toplum için önemli bir yapı taşı olarak varlığını sürdüreceği kabul edilmekle birlikte, gelecek yıllarda özellikle Batı toplumlarının aile hayatını daha az yansıtacağına ilişkin tartışmalar devam etmektedir. Geçmiş dönemlerde, evli çiftler evlilik sürecinde birbirlerinden çok fazla bir şey beklememişlerdir. Ancak günümüzde evliliklere ilişkin beklentilerde değişimler meydana gelmiştir. Geçmişle kıyaslandığında, günümüzde evli çiftler birbirlerinden yoğun bir duygusal bağ, cinsel uyum, arkadaşlık vb. beklemektedir. Bu yüksek beklenti de birlikte uzun bir yaşam sürmeye odaklı evliliklerin gerçekleşmesini zorlaştıracağı yönündeki düşünceleri oluşturmuştur. 7 Aile Sosyolojisi 1 Günümüz toplumlarında boşanma oranlarının artması da bireylerin, evlilik ve aileyi algılayış biçimlerindeki değişimi beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede, ailenin nasıl bir değişim ve dönüşüm sürecine evrileceğine ilişkin çeşitli tartışmalar, farklı öngörülerin geliştirilmesine temel oluşturmuştur. Yeni aile türlerinin ortaya çıkması, gelecekte ailenin nasıl olacağı veya varlığını sürdürüp sürdüremeyeceği sorusunu beraberinde getirmiştir. Bu konu hakkında Landis (1992), iki yüz yıldır yavaş bir değişim gösteren ailenin, günümüzde hızlı bir değişim sürecine girmesinden dolayı gelecekteki aile yapısına ilişkin tahminde bulunmanın güç olacağını savunur (Akt. Turan, 2011: 249). Günümüz toplumlarında boşanma oranlarının artması bireylerin, evlilik ve aileyi algılayış biçimlerindeki değişimi beraberinde getirmiştir. dikkat Ailenin geleceğine yönelik, alternatif yaşam biçimleri karşısında varlığını sürdürüp sürdüremeyeceğine ilişkin, “Aile, alternatif yaşam biçimlerine göre daha kalıcıdır.” cevabının verildiği görülmektedir. Bu bakış açısına göre politikacılar, ahlak önderleri, aileyi, soyun sürdürülmesinde önemli bir değer olarak tanımladıkça aile, alternatifleri karşısında varlığını korumaya devam edecektir. Ailenin, alternatif yaşam biçimleri karşısında varlığını sürdüremeyeceğine ilişkin görüşler de bulunmaktadır. Bireysel mutluluğun, hayattaki önemli amaçlardan biri hâline gelmesi, bireylerin duygu durumunu tatmin edecek alternatif yaşam biçimlerinin çeşitlenmesine yol açacaktır. Bireylerin çeşitlenen tercihleri sonucunda modern çekirdek aileye ek olarak alternatif yaşam biçimleri de meşrulaşmaya başlayacaktır. Bu bakış açısına göre, modern toplumlarda aile, yerine getirdiği işlevlerini yitirerek yavaş ancak kesin bir şekilde ortadan kalkacaktır. Örneğin Pollak, “parçalanmış aile” ve “tamamlanmamış aile” türlerinden bahsederek ailenin zamanla yok olacağını iddia etmektedir. Parçalanmış aile, çekirdek aile üyelerinin boşanması veya hayatını kaybetmesi sonucunda, dul eş ve çocuklarından meydana gelirken, tamamlanmamış aile, evlilik dışı ilişkiden meydana gelen çocuklar ve annelerinden oluşmaktadır (Akt. Sayın, 1990: 20-21). Ortaya çıkan bu yeni aile türleri ise ailenin zamanla ortadan kalkacağının bir kanıtı olarak gösterilmektedir. Zaman içerisinde, bireylerin sahip oldukları değerlerin, teknolojik ve bilimsel ilerlemelere ayak uyduracak şekilde değişim ve dönüşüm geçireceği ve artan yaşam süresi ile üreme teknolojisindeki ilerlemelerin, biyolojik ebeveynliğin aşılmaz olduğu sanılan sınırlarının gelecekte daha da sarsılacağını öngörmek mümkündür (Adak, 2012: 36). Parçalanmış aile, çekirdek aile üyelerinin boşanması veya hayatını kaybetmesi sonucu oluşan dul eş ve çocuklarından meydana gelirken tamamlanmamış aile, evlilik dışı ilişkiden meydana gelen çocuklar ve annelerinden oluşmaktadır. Ailenin, atasözlerimizde nasıl işlendiğini araştırınız. “Sosyal Kurumlar: Eğitim, Aile ve Din (Sosyoloji/ Toplum ve Kültür)” videosunu izleyerek aile konuları ile ilişkilendiriniz. https://www.youtube.com/ watch?v=Le7K7uDZ8ps Tarım toplumundaki aile kurumunun özelliklerini, dönemimizdeki aile kurumunun özellikleri ile karşılaştırarak yorumlayınız. 1 Aileyi tarihsel evrimi çerçevesinde tanımlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 8 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 AİLENİN TANIMI, TÜRLERİ VE İŞLEVLERİ Günlük yaşamda kullanılan bazı kavramlar çok tanıdık gelse de tanımlamaya kalktığımızda bunun kolay olmadığını anlarız. Aile de bu kavramlardan biridir. Aile genellikle, anne, baba ve çocuklardan oluşan bir birim olarak tanımlansa da bu tanım “aile”yi değil, ailenin bir türü olan çekirdek aileyi tanımlamaktadır. Ailenin Tanımı Aile; en genel tanımıyla, biyolojik ilişkiler sonucu insan neslinin devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, o güne kadar toplumda oluşturulmuş maddi ve manevi değerleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal vb. yönleri bulunan toplumsal bir birimdir (Sayın, 1990:2). Başka bir tanıma göre aile, genelde iki cins arasındaki ilişkileri ve neslin devamlılığını düzenleyen, standartlaştıran bir sistemdir (Aydın, 2000: 35). Aile kurumunun farklı zamanlarda, farklı yerlerde farklı görünümlere sahip olmasının nedeni, onun içinde bulunduğu kültürlerin farklılığıdır. Toplumsal yapıda egemen olan ilkelerin değişmesiyle birlikte ekonomik, siyasi, dinîve ahlaki alanlarda görülebilecek değişimler, aile kurumunun yeniden şekillenmesinde etkilidir (Kurt, 2006: 517). Toplumun en küçük birimi olan aile; bireylerin psikososyal yaşamını şekillendiren ilk sosyal çevredir. Her bireyin aile ortamı içerisinde doğup büyüdüğü göz önüne alındığında, kültürel değerlerin korunması ve aktarılmasında, bireylerin sosyalleşmesinde en etkili kurumun aile olduğu söylenebilir. Aile kurumu; ekonomi, siyaset, eğitim, sağlık, din, hukuk ve boş zamanları değerlendirme kurumlarıyla birlikte temel toplumsal kurumlar arasında yer almaktadır. Bu kurumların her birinin kendine özgü yapıları ve işlevleri bulunmakta ve herhangi birinde meydana gelen değişme, diğer kurumları da etkisi altına almaktadır. Aile, çeşitli özellikleriyle diğer sosyal yapılardan farklı olarak, kendine ait bazı özellikleri olan sosyal bir kurumdur. Toplumsal yapıdan etkilenen bu kurumda çeşitli değişiklikler meydana gelmekle beraber, ailenin kendine has özelliklerinde bir devamlılık bulunur. Ailenin bu karakteristik özellikleri şu şekilde sıralanabilmektedir (Gökçe, 1990: 207-209): • Aile evrenseldir. • Aile duygusal bir temele dayanır. • Aile, şekillendirme özelliğine sahiptir. • Ailenin kapsamı sınırlıdır. • Aile, sosyal yapıda çekirdek özelliği taşır. • Aile, sosyal kurallarla çevrilidir. • Aile üyelerinin sorumlulukları vardır. • Ailenin devamlı ve aynı zamanda geçici bir doğası vardır. Aile kavramı parçalara ayrıldığında birbirinden farklı fikirlerle karşılaşılmaktadır. Beraber yaşama, evlilik, yetişkinler ve çocuklar arasındaki ilişkiler, cinsellik, doğum, annelik, babalık, akrabalık, toplumsal cinsiyet, ekonomik ilişkiler gibi olguların hepsi aile tanımında açık veya gizli biçimde önemli bir yer tutmaktadır (Gittins, 2011: 190). Toplumun en temel birimi olan aile kurumu, tarihsel süreç içinde değişime uğramakla birlikte önemini ve varlığını korumaya devam etmektedir. Ailenin tanımına ve yapısına ilişkin genel bir çerçeve çizerken evlilik kavramına değinmek konunun bütünlüğü açısından fayda sağlayacaktır (Adak, 2012: 41). En genel tanımıyla aile, biyolojik ilişkiler sonucu insan neslinin devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, o güne kadar toplumda oluşturulmuş maddi ve manevi değerleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal vb. yönleri bulunan toplumsal bir birimdir. Evliliğin Tanımı Aile denilince akla gelen ilk kavramlardan biri evliliktir. Burgess ve Locke’un “Hayvanlar eşleşir, insanlar evlenir.” şeklindeki ifadesi, evlilik olgusunun insanlara ait bir faaliyet olduğunu vurgulamaktadır (Gökçe, 1978: 7-21). Evlilik, iki yetişkin insan arasında toplum tarafından tanınan ve onaylanan cinsel birliktir (Giddens, 2000: 148). Evlenen çiftlerin çocuk yapması beklenir, böylece evlilik, ailenin çoğalmasını sağlayan bir birlikteliktir (Giddens, 2000: 617). Soyun devamının sağlanmasında etkili bir kurum olan evlilik, toplum içinde aile ve akrabalık kurumlarının oluşmasını sağlar. Evlilik, kadın ve erkek birlikteliğinden olu- 9 Aile Sosyolojisi 1 şan her türlü yetki ve sorumluluğun paylaşılması ve meşrulaştırılmasının toplumsal kurallar çerçevesinde kabul görmesidir (Bağlı ve Sever, 2005: 11). Evliliği, aileyi oluşturan toplumsal ilişkileri belirli kalıplar içine yerleştiren bir sözleşme olarak tanımlayanlar da bulunmaktadır. Bu sözleşmede, cinselliğin meşru temsili ve çocuğun meşru doğumu önemli nitelikler olarak belirtilir. Bununla birlikte evlilik, kadın ve erkek arasında olan bir sözleşme ile birlikte bir dizi süreçten meydana gelen sosyal bir olgudur. Meşru cinsellik, meşru çocuk doğurma, neslin devamını koruma, toplumsal sürekliliği sağlama gibi çeşitli işlevleri bulunmaktadır. Aile yapısının sağlıklı bir şekilde oluşması için öncelikle sağlıklı değerlerle tanımlanmış ve yapılanmış olması gerekir. İki insan evlendiği zaman birbirlerine akraba olurlar ve böylece geniş bir akrabalık bağı içine yerleşirler. Aileler, kardeşler ve diğer akrabalar evliliğin bir parçası hâline gelirler. Bu nedenle evlilik sadece kadın ve erkek arasında oluşan sözleşme olmakla kalmayıp geniş bir sosyal grup içine dâhil olmayı da gerektirmektedir. Evliliğin başlangıcında ve gerçekleşmesinde eşlerin tanışması, söz, nişan, nikah ve düğün gibi çeşitli sosyal faaliyetler gerçekleşir. Bu süreçler, her toplumda farklı törenlerle desteklenmektedir. Eğlenceler, örfler, dualar, yemekler ve kutlamalar evliliği vurgulayan önemli göstergelerdendir. Her önemli başlangıcın, anlamlı birtakım davranış ve kutlamalarla gerçekleştiği gibi evliliğe başlangıç da bu şekilde gerçekleşir. Özellikle geleneksel kültürün evlilik başlangıcında bu kutlamalar oldukça yoğun bir biçimde yaşanmaktadır. Modernleşme sürecinde, evlilik törenlerinde gelinin beyaz gelinlik giymesi, damadın takım elbise giymesi kutlamalı bir atmosfer meydana getirmektedir (Canatan ve Yıldırım, 2011: 66). Evlilik evrensel bir kurumdur. Her toplum veya kültür, kimin kiminle evlenebileceğini, nasıl evleneceğini, kadın ve erkeğin karşılıklı hak, ödev, yetkilerini vb. belirler. Evlilik olarak adlandırılan bu meşru beraberliğin ürünü olan çocuklar ise ailenin tamamlayıcılarıdır. Görüldüğü üzere, toplumun temelinde aile, ailenin temelinde ise evlilik yer almaktadır. Saygı, sevgi ve uyuma dayalı sağlıklı bir evlilik, sağlıklı aileleri; sağlıklı aileler de sağlıklı toplumları yaratacağından bu temeli oluşturan evlilik kurumu büyük bir öneme sahiptir. • İngiliz antropolog Leach’a göre evlilik; • Bir kadının çocuklarının yasal babasını tayin eder. • Eşlerden birine veya ikisine diğerinin cinselliğine sahip olma hakkını verir. • Eşlerden birine veya ikisine, diğerinin emeği, malı ve mülkü üzerinde haklar verir. • Çocukların yararı için mal ve mülk fonu yani bir ortaklık oluşturur. • Eşler ve akrabaları arasında anlamlı bir akrabalık ilişkisi kurulur (Akt. Kottak, 2002: 396-397). Evlilik üzerine incelemeler yapan Müler Lyer, insanların üç önemli dürtüden dolayı evlendiklerini belirtir. Bunlar; ekonomik ihtiyaçlar, sevgi ve çocuk arzusudur. Lyer, bu dürtülerin insan topluluklarında her zaman olduğunu ancak belirli dönemlerde önemlerinin değiştiğini ifade eder. Örneğin, ilkel toplumlarda ekonomik ihtiyaçların, eski medeniyetlerde çocuk yapma arzusunun, modern uygarlıklarda ise sevginin ağır bastığını dile getirmektedir. Yalom’a göre, geçmişte yapılan çoğu evlilik, sevgiden ziyade cüzdandan geçmektedir. Erkekler, kadınlarla çeyizleri için, kadınlar ise erkeklerle kendilerine bakabilecekleri için evlenmekteydi. Günümüzde ise, erkeğin karısına tek başına bakmak zorunda olduğuna ilişkin inanç geçerliliğini yitirmektedir (Akt. Adak, 2012: 42). Aileyle ilgili önemli kavramlardan biri akrabalıktır. Akrabalık; evlilik veya soy bağı aracılığıyla oluşan ilişkilerin sonucunda belirli yükümlülükleri, değerleri içeren toplumsal bir sistemdir. Akrabalığın temelleri biyolojik bağlardan kaynaklanmaktadır. Anne ve çocuk ile kardeşler arasındaki bağlar, bilinen ilk biyolojik bağlardır. Evlilikle birlikte kadın ve erkek arasında ortaya çıkan ilişki toplumsal içeriklidir. Her toplumda ortaya çıkan bu bağlar, toplum üyeleri arasında belirli ilişkilerin ve duyguların oluşmasını sağlamaktadır. Özet olarak akrabalığın oluşmasında iki etken belirleyicidir. Bunlar; kan bağı ve toplumsal anlaşma bağıdır (Sayın, 1990: 95-96). Evlilik, kadın ve erkek birlikteliğinden oluşan her türlü yetki ve sorumluluğun paylaşılması ve meşrulaştırılmasının toplumsal kurallar çerçevesinde kabul görmesidir. 10 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Evlilik Türleri Evlilik ve aile türleri; oturulan yere, eş sayısına, eşin seçildiği gruba, otorite ilişkilerine, soy ve secereye göre yapılmaktadır (Lundberg, 1970’ten aktaran Bağlı ve Sezen, 2005: 12; Özkalp, 2011: 135-136). Oturulan yere göre evlilik, matrilokal, patrilokal ve neolokal olmak üzere kendi içinde üçe ayrılmaktadır. Erkeğin kadının evinde oturması; halk dilinde iç güveyliği olarak ifade edilen tür matrilokal olarak adlandırılır. Patrilokal evlilik, kadının, erkeğin evinde oturması, neolokal evlilik, kadın ve erkeğin ailelerinin yanlarında kalmayıp onlardan ayrı bir evde yaşamalarıdır. Eş sayısına göre evlilik, monogami ve poligami olmak üzere ikiye ayrılır. Monogami tek eşle evlenmek, poligami ise çok eşle evlenmektir. Poligami ikiye ayrılır; kadının aynı anda birden fazla erkekle evlenmesine poliandri, erkeğin birden fazla kadınla evlenmesi polijini olarak adlandırılmaktadır. Eşin seçildiği gruba göre yapılan evlilikler, endogami ve egzogami olmak üzere ikiye ayrılır. Akrabalarla yapılan evliliğe endogami, kadın veya erkeğin evleneceği kişiyi, üyesi olduğu grubun dışından seçmesi egzogamidir. Otorite ilişkilerine göre, toplumların çoğunda erkeğin kadından üstün olduğu kabul edilir. Evliliklerde erkeğin üstünlüğüne ataerkil, kadınların üstünlüğüne matriyarki adı verilir. Evliliklerde genellikle erkeğin üstünlüğü ve otoritesi yaygındır (Özkalp, 2011: 135-136). Soy ve secere ilişkilerine göre evliliklerde, mirasın nasıl bölüşüleceğinde soy ilişkileri önemli bir rol oynar. Patriliniyal sistemde, mirasın paylaşımı baba soyunun üstünlüğüne göre yapılmaktadır. Matriliniyal sistemde ise anne soyunun üstünlüğü önem taşımaktadır. Bilateral sistemde ise, iki tarafın mirastan eşit hak alması kabul edilir (Güneş, 2018: 30). İşte Şimdi Evlenebilirsin Bir zamanlar, bir genç herkes gibi evlenmek istiyordu. Bu niyetini ailesine açtığında, babası ona şöyle dedi: “Elbette oğlum, elbette evlenebilirsin. Bana kendi alın teriyle kazandığın bir altını getirdiğinde, seni hemen evlendireceğim.”. Delikanlı babasının bu sözlerine gülümsedi. Ne kadar da kolay bir sınavdı bu böyle. Ertesi gün, istenilen altını götürüp, gururla babasının avucuna koydu. Babası hiçbir şey söylemeden, altını evlerinin yanından akan nehre fırlattı. Çocuk, altının düştüğü nehre şaşkınlık bir iki saniye baktıktan sonra, babasına döndü ve sordu: “Şimdi evlenebilirim, değil mi babacığım?” Babası başını iki yana salladı: “Hayır oğlum. Sana kendi emeğinle kazandığın bir altını getirmeni söylemiştim. Bu altını sen kazanmamışsın ki!”. Delikanlı, babasının gerçeği nasıl keşfettiğini anlayamamıştı. Sahiden de, parayı bir arkadaşından ödünç almıştı. Ertesi gün, bu defa annesinden bir altın borç aldı ve parayı babasına götürdü. Babası altını aldı ve yine nehre fırlattı. Delikanlı bir kez daha şaşırmıştı: “Bunu niye yapıyorsun baba, anlamadım. Ama sana bir altın getirmiş oldum, artık evlenebilir miyim?”. Babası bu defa da izin vermedi ve oğluna: “Bu altını da sen kazanmamışsın!” dedi. Genç, babasının yanından ayrıldıktan sonra uzun uzun düşündü. Başkasından borç alıp getirdiğinde babası, parayı yine nehre atacaktı ve bu gidişle evlenemeyecekti. O yüzden, bir iş bulup çalışmaya ve altını kendi emeğiyle kazanmaya karar verdi. Günler geçti ve kazandığı bir altını babasına götürdü. Babası her zamanki gibi parayı nehre atmaya hazırlanıyordu ki, oğlu can havliyle babasının kolunu tuttu ve bağırdı: “Hayır baba! O altını nehre atamazsın! Onu kazanmak için günlerce çalıştığımı ve sırtımın ağrılar içinde kaldığını biliyor musun sen?”. Babası, yüzünde ışıltılı bir gülümseme ile, elini oğlunun omzuna koydu ve: “İşte şimdi evlenebilirsin, oğlum” dedi. “Çünkü, emeğinin karşılığı olan bu altının değerini artık biliyorsun ve eminim ki onu akıllıca harcayacaksın.” Kaynak: Anonim Yaşamla İlişkilendir 11 Aile Sosyolojisi 1 Aile Türleri Ailenin sınıflanmasına ilişkin çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. Aile türleri, tarih içinde çeşitli toplumlarda farklı biçimlerde var olmuştur. Ailenin evrensel bir tanımını yapmak kadar aileyi sınıflandırmak da oldukça zordur. Sosyolog Gittins “aile” yerine “ailelerden” söz etmenin uygun olduğunu öne sürerek aile türlerinin çeşitliliğini vurgular (Gittins, 2011: 15). Bu nedenle, aile türlerine ilişkin farklı sınıflandırmalar karşımıza çıkmaktadır. Tarım toplumu olarak da adlandırılan sanayi öncesi toplumlarda egemen aile tipi geleneksel geniş aile iken sanayi devrimiyle birlikte sanayi toplumuna geçilmiştir. Bu süreçle birlikte egemen olan aile yapısı da dönüşüme uğramış, aile kurumu küçülerek çekirdek aile yapısı ortaya çıkmıştır. Geleneksel geniş ailenin işlevlerinden bazıları çekirdek aileye geçişle birlikte başka kurumlara devredilmiş, böylece aile yapısında bir çözülme yaşanmıştır. Günümüzde sanayi ötesi toplumlardan söz edilmekte ve bazı sosyologlar, sanayi ötesi toplum yapısına uyum sağlayan yeni aile türlerinin varlığını ortaya koymaktadırlar. Bu aile türleri arasında; Ogburn’un “çözülen aile”, Pollak’ın “parçalanmış aile” ve “tamamlanmamış aile” türleri önemli bir yer tutar. Ogburn, çözülen aile kavramıyla sanayileşen modern toplumlarda ailenin yok olacağı görüşünü savunur. Bu yeni aile türünün tek bir işlevi ise karı-koca ilişkilerinin zayıf bir şekilde düzenlenmesidir. Parçalanmış aile, çekirdek aile üyelerinden birisinin sonradan yok olmasıyla ortaya çıkan dul eş ve çocuklarından oluşan aile tipidir. Tamamlanmamış aile, genellikle gayrimeşru çocuklar ile annelerinden oluşan çekirdek ailenin hiçbir zaman kurulmamış hâlidir (Adak, 2012: 45-46). Geniş Aile Geniş aile; genellikle kırsalda yaşayan, geçimini tarımla sağlayan, akrabalık ilişkileri kuvvetli, erkeklerin karar almada etkili olduğu, yaşlı erkeğin aile sorumluluğunu üstlendiği, geleneklere bağlı aile tipidir. Geniş aileler ebeveynler, çocuklar ve diğer akrabaların meydana getirdiği birliktir. Birlikte yaşayan geniş aileler işlerini, ekonomik kaynaklarını ve yaşamlarını paylaşırlar. Geleneksel geniş ailenin üreme yoluyla neslin devamının sağlanması, çocuğun eğitimi ve toplumsallaşması, aile üyelerinin psikolojik tatmini, ekonomik bir birim olması, dinî bilgi ve pratiklerin aktarılması, koruyuculuk ve boş zamanların değerlendirilmesi gibi işlevleri bulunmaktadır. Geniş aile, yardımlaşma ve toplumsal güvenlik kurumu olarak tanımlanır. Aile, özellikle dışarıdan gelebilecek maddi ve manevi tehlikelere karşı üyelerini koruyarak güvenliği sağlayıcı bir rol sergiler. Geleneksel geniş aile yapısı içerisinde, yaşa ve cinsiyete bağlı olarak dağılım gösteren bir iş bölümüne rastlanır. Aile içerisindeki bütün üyelerin rolleri bellidir (Adak, 2012: 50). Çekirdek Aile Anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşan çekirdek aile, sanayi devrimi sonrası kent toplumlarının aile yapısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Çekirdek aileyi geniş aileden ayıran önemli özelliklerden biri üye sayısı ve işlevlerinin geleneksel aileye kıyasla daha az olmasıdır. Geleneksel ailede yer alan yakın akrabalar çekirdek ailede yer almamaktadır. Çekirdek aile yapısında, eş seçimi, aile planlaması gibi konularda bireyler genellikle kendileri karar vermektedir. Çekirdek ailenin iki temel işlevi bulunur; insan türünün devamını sağlamayı amaçlayan üreme işleviyle çocuğun toplumsallaştırılması ve aile üyelerinin psikolojik doyumunun sağlanmasıdır. Çekirdek aile birincil ilişkilerin samimi bir şekilde yaşandığı aile ortamıdır. Sanayi toplumunun yarattığı stres, mutsuzluk gibi olumsuz durumlar çekirdek ailede hafifletilebilmektedir. Aileyle ilgili konularda tüm aile üyelerinin birlikte karar aldığı çekirdek aile, geleneksel geniş aileye oranla daha eşitlikçi bir yapıdır. Çekirdek aile geniş aileye göre daha kırılgan bir yapıya sahiptir. Toplumsal değişme sürecinde, özellikle günümüzde boşanma oranlarının arttığı görülmektedir. Geleneksel toplumlarda ikinci, üçüncü evlilikler, eşlerden birinin ölümüyle gerçekleşirken sanayi toplumlarında bu durum genellikle boşanmaların artışından kaynaklanmaktadır. Çekirdek aile yapısını etkileyecek en önemli unsur, kendisini meydana getiren üyelerden birinin çeşitli nedenlerle aileden kopmasıdır. Bu durumda aile, temel işlevlerini gerçekleştiremez. Anne veya babadan herhangi birinin yokluğu, ailenin biyolojik işlevini ortadan kaldıracağı gibi aile birliğinin temelini oluşturan sevgi ve dayanışmadan bahset- 12 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 meyi de imkansızlaştırır. Bu durumda, çocuk anne veya baba modelinin birinden uzak yetişecek ve aile, görevlerini tamamlamamış olacaktır (Adak, 2012: 51). Çekirdek aileyi geniş aileden ayıran önemli özelliklerden biri, üye sayısı ve işlevlerinin geleneksel aileye kıyasla daha az olmasıdır. Geleneksel ailede yer alan yakın akrabalar çekirdek ailede yer almamaktadır. dikkat Aile-Çocuk İlişkileri ve Aile Tipleri Ailenin tutumu, çocuk yetiştirmede önemli faktörlerden biridir. Ailelerin çocuk yetiştirme tutumlarına ilişkin kuramsal temel oluşturacak çalışmalar Baumrind tarafından gerçekleştirilmiştir. Baumrind anne, baba ve çocuk arasındaki etkileşimi incelemiş, çocuk yetiştirmede anne baba stili ile ilgili dört temel boyut belirlemiştir. Bu boyutlar; kontrol, iletişimde açıklık, olgunluk beklentisi, bakım ve/veya destektir. Baumrind, bu boyutlara bağlı olarak anne ve babanın çocuk yetiştirmeye yönelik tutumlarını üç kategoride sınıflamıştır. Bu tutumlar; otoriter anne baba tutumu, demokratik anne baba tutumu ve izin verici anne baba tutumudur. Otoriter aile tutumu, kontrol ve olgunluk boyutlarında yüksek, açık iletişim ve bakım boyutlarında düşük olan ebeveynlerin tutumlarıdır. Geleneksel aile yapısında sıklıkla bu tutuma rastlanmaktadır. Bu tutumda aile, çocuğa katı bir disiplin uygular. Çocuk ailenin kurallarına her zaman uymak zorundadır. Ailenin baskısı altında büyüyen çocuk uslu olmasına karşın çekingen, kolay etki altında kalabilen, hassas bir yapıya sahip olabilir. Bu tutumda çocuğun istekleri önemsenmemekte bu durum da çocuğun özgüvenini kaybetmesine neden olabilmektedir. Çocuklar, asi ve isyankâr davranışlarda bulunabilmektedir. Demokratik aile tutumunda, tüm boyutlarda anılan özelliklere yüksek derecede sahip aileler demokratik olarak tanımlanmaktadır. Demokratik tutumda çocuk tüm yönleriyle kabul edilir. Çocuklara yol gösterilse de alacakları kararlarda serbest bırakılır. Kurallar aile üyeleriyle birlikte belirlenir, kararlar beraber alınır. Her konuda çocuğun fikirleri dinlenir. Demokratik bir ortamda yetişen çocuk kendisine ve çevresine saygılı, sorumluluk sahibi, katılımcı, mutlu ve hoşgörülü olur. İzin verici aile tutumu, kontrol ve olgunluk boyutlarında düşük, açık iletişim ve bakım boyutlarında yüksek aileler izin verici olarak adlandırılır. Bu tutuma sahip aileler, çocuklarına fazla özgürlük verirler. Çocuklarını kontrol etmezler ve bu durum bazen ihmale de varabilir. Çocuklarına karşı sıcak ve sevecen olan aileler, çocukların, tüm kararları kendilerinin vermesini beklerler. Bu tür ailelerin çocukları, istedikleri zaman uyurlar, yemek yerler ve oynarlar (Çabuk-Kaya, 2018: 123). DİKKAT: Demokratik aile tutumunda, kurallar aile üyeleriyle birlikte belirlenir, kararlar beraber alınır. Demokratik bir ortamda yetişen çocuk kendisine ve çevresine saygılı, sorumluluk sahibi, katılımcı, mutlu ve hoşgörülü olur. Çocuk Yetiştirmede Aile Özelliklerinin Etkisi Canlılar içinde, doğduğu andan itibaren hassas ve yoğun bir bakıma gereksinim duyan ve en uzun zamanda olgunlaşan varlık insandır. Bu nedenle çocukların uzun bir süre korunması, desteklenmesi ve yönlendirilmesi gereklidir. Çocuk, aile sevgisi ile ihtiyaçları karşılandığında sağlıklı büyüyebilmektedir. Sevgiden yoksun bir şekilde büyüyen çocukların duygusal gelişimleri sağlıklı olmamaktadır. Aile ortamı, çocuğun duygusal, bedensel ve toplumsal gelişimiyle birlikte zihinsel ve dil gelişimini de belirler. Türkiye’de çocuk yetiştirme konusu, genel hatlarıyla geleneksellik ve modernlik boyutlarıyla, yapısal yönden ise üç tür aile yapısı çerçevesinde ele alınmaktadır. Kırsal aileler, geleneksel ailelerdir. Genellikle çekirdek aile ve az da olsa evlenen çocukların aileden ayrılmaması nedeniyle birden fazla ailenin bulunduğu geniş ailelerden oluşmaktadır. Kırsal ailelerde çocuklar, küçük yaşlardan itibaren aileye ekonomik katkıda bulunurlar. Ekonomik yarar sağlamak ve ailenin geleceğini garanti altına almak amacıyla ailelerdeki çocuk sayıları fazladır. Bu ailelerde eğitim olanaklarından yararlanma oldukça sınırlı olup bu konuda kız çocukları erkeklere göre daha dezavantajlı konumundadır. Gecekondu aileler, genellikle köyden kente göç edenlerin barındığı mekânsal alanların aileleridir. Bu aileler kentsel bütünleşme sorunları yaşar ve genellikle yalnızlığa itilmiş olurlar. Bu ailelerdeki 13 Aile Sosyolojisi 1 çocuk sayıları kırsal aileye göre az, kentsel aileye göre çoktur. Çocuklar, aile ve yakın çevresi dışında daha başıboş davranarak kötü alışkanlıklara ve çocuk suçlarına daha elverişlidir. Çocuklar, aileye ekonomik yönden katkıda bulunduğu için eğitim ikinci planda kalmaktadır. Kentsel aileler, çekirdek aile türünün egemen olduğu modern ailelerdir. Çocuk sayıları ortalama iki veya üçtür. Çocuklar, kentlerde toplumsal baskıdan arınmış bir şekilde yaşam sürmektedir. Çocukların aileye ekonomik yönden katkıda bulunma zorunluluğu neredeyse yok gibidir ve eğitime devam etmek, çocukların temel görevleri arasında yer alır. Yaşamlarını genellikle apartmanda sürdüren çocuklar, okul dışında kalan zamanlarını toplumsallaşmalarını sağlayan arkadaşlarından yoksun olarak geçirmektedirler (Çabuk-Kaya, 2018: 121). Ailenin İşlevleri Ailenin değerini ve toplumdaki yerini, üstlendiği sorumluluklar ve yerine getirdiği işlevler belirlemektedir. Defleur, aile kurumunun tarih boyunca değişmeyen iki özelliği olduğunu belirtmiştir. Bu amaçlar; toplumun kültürel ve biyolojik sürekliliğini sağlamaktır. Aile, bu amaçları gerçekleştirmek üzere evrensel nitelikte görevler üstlenir. Sanayileşme ve kentleşmeyle birlikte, toplumlarda aile kurumunun sahip olduğu kabul edilen işlevler önemli bir değişime uğramıştır. Aile, işlevlerinin bir kısmını diğer toplumsal kurumlara aktarmıştır. Dönmezer (2001: 18) ailenin işlevlerine, devamlı değişen ve gelişen bir dünyada yeni kavuştuğunu belirterek bu işlevleri şöyle sıralamaktadır: • Toplumsal kuralları ve değerleri bireylere aktarma, • Bireyleri diğer toplumsal kurumlara bağlama, • Üyelerini denetleyerek toplumsal amaçların gerçekleşmesine katkıda bulunma, • Başka kurumlara ve kişilere devredilemeyecek, cinsellik, sosyalleşme, sevgi gibi yükümlülükleri yerine getirme, • Dinamik yapısıyla toplumsal değişmede etkin bir araç rolü oynamaktır. Türk toplumunun temel yapı taşlarından biri olan aile, korunmayı en fazla hak eden sosyolojik birimlerden biridir. İlkçağlardan günümüze, insan daima bir aileye sahip olmak istemiştir. İnsanların, biyolojik, psikolojik, kültürel, ekonomik ve sosyal ihtiyaçları bulunmaktadır. Bu ihtiyaçların en iyi şekilde karşılanabileceği yapı ise ailedir. Yurttaş, ailenin işlevlerini beş gruba ayırarak incelemektedir. Bu sınıflama ise aşağıdaki gibidir: • Biyolojik işlev: Aile bu işlev aracılığıyla neslin devamını sağlamaktadır. • Ekonomik işlev: Aile bir yandan temel ihtiyaçlarını karşılamakta, diğer yandan toplum ekonomisine katkı sağlamaktadır. • Sosyal işlev: Aile, tek tek bireylerinin, bütün olarak da kendisinin sağlık, eğitim, sosyal güvenlik, eğlence gibi ihtiyaçlarını gidermektedir. • Kültürel işlev: Aile, kültürün bir sonraki kuşağa aktarılma görevini yerine getirmektedir. Kültürün kuşaktan kuşağa aktarılması ile aileye ait değerlerin kaybolmadan sürdürülmesi sağlanmaktadır. • Psikolojik işlev: Aile bireyleri arasında olması gereken sevgi ve güven ihtiyacının karşılanması sağlanmaktadır. Yukarıda belirtilen işlevlerin bir arada ve uyumlu bir şekilde karşılanması, mutlu bireylerin ve mutlu toplumların oluşturulmasında oldukça önemlidir. Bireyleri mutlu olan toplumun sosyal ve ekonomik hayattaki başarısı, aynı zamanda güçlü bir devletin oluşmasını da sağlayacağı hatırlanmalıdır. İnsanların, biyolojik, psikolojik, kültürel, ekonomik ve sosyal ihtiyaçları bulunmaktadır. Bu ihtiyaçların en iyi şekilde karşılanabileceği yapı ise ailedir. dikkat 14 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Aile ve Eğitim Aile, toplumun çekirdeği ve temelidir. Her toplum kendini oluşturan ailelere dayanır. Sağlam ve güçlü bir toplum ancak güçlü ve düzenli ailelerden oluşur. Aileye sağlam bir düzen vermek aynı zamanda toplumu düzenlemek demektir. Bu yüzdendir ki Anayasamızın, Ailenin Korunması başlığını taşıyan 41. maddesinde “Aile Türk toplumunun temelidir. Devlet ailenin huzur ve refahı ile özellikle annenin ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimiyle uygulamasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır ve teşkilâtı kurar” hükmü yer almıştır. Geniş anlamda aile; evlenme, kan ya da evlât edinme bağlarıyla birbirine bağlanmış, aynı evde yaşayan, aynı geliri paylaşan, birbirleri ile devamlı ilişki ve etkileşim altında olan, karı-koca, ana-baba, kız-oğul, kız kardeş-erkek kardeş gibi sosyal ilişkileri olan insanların oluşturduğu bir birliktir. Bir ailenin bireyleri aynı evde ve aynı çatı altında yaşarlar ki bunlara ev halkı denir. Bazı nedenlerle kısa süreli ve geçici olarak ayrı yaşasalar da aynı ailenin bireyleri kendilerini ev halkından sayarlar. Her aile genel olarak o ülkenin kültürünü taşırsa da görgü yönünden aileler birbirlerinden belirli ayrılıklar gösterirler. Aile görgüsü denilen şey, devamlı ilişki sonucu aile bireylerinin kendi kişisel davranışlarını ailede diğer kişilerin davranışları ile birleştirmelerinden ileri gelir. Evlenen erkek ve kızın kendi evlerinden getirdikleri görgüleri ya da evlendikten sonra eş ve çocukların aileye getirdikleri bazı davranış özellikleri bir araya gelerek o ailenin görgüsünü oluşturur. Modern, demokratik ailede bireyler; Sevgi, arkadaşlık kurallarına uyarak eşlerini serbestçe seçebilmekte, evlendikten sonra ayrı eve çıkarak ailelerine bağlı olmadan hayatlarını düzenleyebilmekte, aile sorunlarının çözümünde karı-koca ve belirli yaşa gelmiş çocuklar toplanıp görüşerek bir karara varabilmekte, Eşler, aile sorunlarını eşit olarak yüklenebilmekte ve eşitliği kabullenmektedirler. Evlenme, insan topluluklarında her zaman ve her yerde yaygın, sosyal ve kişisel davranış modeli olmuştur. Mutlu ailelerde yetişen çocuklar, gelecekte dengeli aileler kurmakta güçlük çekmezler. Böylece, tüm aile içi ve dışı etkileşimlerinde başarılı ilişkiler kurabilirler. Mutlu ailelerin, geleceğin sağlıklı ve güçlü toplumlarını oluşturacağını asla unutulmamalıdır. Kaynak: Ağdemir, S. (1991). “Aile ve Eğitim”, Aile ve Toplum, Cilt: 1, Sayı: 1 (Kısaltılarak alınmıştır). Araştırmalarla İlişkilendir Baskıcı aile tutumları, çocuk üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir? “Anne doğru yolda mı? Başarılı ve mutlu çocuk yetiştirme üzerine” adlı videoyu izleyerek aile ve çocuk ilişkileri konusu çerçevesinde değerlendiriniz. https://www.youtube.com/ watch?v=hp3DNuXRcmc Otoriter aile tutumuyla yetişen bir çocuk ile izin verici aile tutumuyla yetişen çocuğun davranışları arasında ne tür farklılıklar olabilir? Yorumlayınız. 2 Aile kavramını, aile türlerini ve işlevlerini açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 15 Aile Sosyolojisi 1 AİLE VE EVLİLİK ÜZERİNE SOSYOLOJİK PERSPEKTİFLER Evlilik kurumunun kavramsallaştırılması, çeşitli teoriler tarafından desteklendiğinde sosyolojik analiz zemini oluşabilmektedir. Sosyolojik teoriler, toplumsal durum, olgu veya olayların analizinde beslendiği kaynaklardan kavramsallaştırma ve çözümleme uğraşı verirler. Bu çerçevede, aile ve evlilik üzerine sosyolojik perspektiflere aşağıda değinilmiştir. Sembolik Etkileşimci Yaklaşım Aile konusunda kullanılan kavramsal çerçevelerden biri etkileşimci çerçevedir. Sembolik etkileşimciler, bireylerin başkalarıyla kurdukları iletişim üzerinde yoğunlaşırlar. Sembolik etkileşimcilik; Georg Simmel, William James, Charles Horton Cooley, George Herbert Mead gibi sosyolog ve düşünürlerden etkilenmiştir. Sembolik etkileşimciliğe göre, insan davranışı insana özgü güdülerle yönetilmektedir. Yaratıcı düşünme ve semboller kullanma kapasitesine sahip olan insan çevresindeki fenomenlere anlam vererek bu anlamları başkalarıyla paylaşabilmektedir. Etkileşim yoluyla öğrenilen bu anlamlar aile birimi için oldukça önemlidir. Bu yaklaşımda, aile davranışını anlamak için aile üyeleri arasındaki etkileşimin anlaşılması gerekir. Bu yaklaşıma göre bir çocuğun zihni boş bir levhadır ve sosyal etkileşim ile birlikte sosyal bir varlık olur. Bu sosyalleşmenin temel kaynağı ise değer, norm, anlam ve sembollerin öğrenildiği kurum olan ailedir. Sembolik etkileşimde insanlar, davranışları ona verdikleri anlam temelinde yorumlayarak değerlendirirler. Sembolik etkileşim, kişilerin davranış veya sözlerinin anlamının yorumlanmasını gerektirir. Sembolik etkileşimciliğe göre, aile davranışları toplumsal normlar tarafından oluşur ve aile, içinde bulunan faktörler tarafından etkilenir. Sembolik etkileşimciler, az sayıda aileyle geniş kapsamlı çalışmalar yaparlar. Ailelerde gözlem yaparak aile üyeleriyle görüşme gerçekleştirirler. Bu görüşmeler aracılığıyla aileyi niteleyen etkileşim kalıplarının anlaşılmasını sağlarlar (Kasapoğlu, 2018: 4). İşlevselci / Fonksiyonalist Yaklaşım İşlevselci/fonksiyonalist perspektifinin odak noktasında, bütün–parça veya grup–üye ilişkisi vardır. Toplum, birbiriyle ilişkiler içinde olan alt sistemler olarak tanımlanır, alt sistemlerin her biri diğerleri için işlevseldir. İşlevselliklerini korudukça toplum, istikrarlı ve dengeli bir şekilde işleyişine devam eder. Bu yaklaşıma göre aile, toplumsal yapının bir parçası olarak toplumun devamlılığını sağlamak üzere işlev gösteren bir kurumdur. İşlevselci/fonksiyonalist yaklaşıma göre ailevi sistem işlevler arası koordinasyona bağlı olarak işler. Aile üyelerinden birinin işlevini yerine getirmemesi sistemin işleyişini engeller. Bu nedenle, aile üyelerinin rollerini yerine getirmesi ailevi istikrar için önem taşımaktadır. İşlevlerin yerine getirilmesiyle ailevi bağlar güçlenir ve sağlıklı bir yapı ortaya çıkar (Kasapoğlu, 2018: 9). Çatışma Perspektifi Çatışma perspektifi, gruplar arası çatışmalı ilişkilere odaklanmıştır. Bu ilişkiler, iki ilkeye dayalı olarak açıklanmaktadır. Kıt kaynaklar, toplumsal kümeleri rekabet etmeye zorlar. İkincisi; bu mücadele nedeniyle toplumda ilişkiler denge üzerine değil, çatışma üzerine oturur. Bu perspektif aileyi, toplumsal eşitsizliğin doğurduğu sorunları deneyimleyen küme olarak tanımlar. Çatışmacı kuram ailedeki çatışma ve rekabet ilişkilerine yoğunlaşır. Toplumda olduğu gibi toplumun temel hücresi olan ailede de çatışma ve rekabet ilişkilerinin temelinde kaynakların paylaşımı ve paylaşımda eşitsiz güç ilişkileri önemli bir rol oynar (Kasapoğlu, 2018: 13). Feminist Yaklaşım Klasik sosyolojik yaklaşımlarından ayrı olarak aile incelemelerinde artan bir şekilde feminist yaklaşım da kullanılmaya başlanmıştır. Feminizm, işlevselcilerin olumlu görüşleriyle çatışmacıların görüşlerine eleştirel bakar. Bu eleştirinin en önemli nedeni erkek egemenliği anlamına gelen ataerkilliktir. Feministlere göre aile, sadece kapitalizmin ihtiyacı olan emeği üreten ve destekleyen birim olmanın ötesinde ataerkilliği de yeniden üreten birimdir. Feminizm, genel anlamda sosyolojiye de eleştirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaşam hakkında yanlı görüşlere sahip olduğunu savunur. Klasik sosyolojinin erkek egemen görüşlere sahip olduğunu iddia eder. Burada sorgulanmak istenen ise sosyolojinin değerlerden arınmış bir bilim olup olmadığıdır. Sosyolojide incelenen ve inceleyen arasındaki ilişki doğal bilimlerde olduğu gibi 16 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 özne–nesne arasında değil, özne–özne arasındadır. İnceleyen ve incelenen, aynı toplumun üyesi olduğu için nesnellik aramak problemlidir. Ancak bu durum, sosyolojinin kadınlar konusunda yetkin araştırmalar yapmasına engel teşkil etmemektedir (Kasapoğlu, 2018: 16). Postmodernizm Sosyolojide son yıllarda önem kazanan postmodernizmin, aile sosyolojisi literatüründe geniş yer tuttuğundan söz edilemez. Modernizmin ideallerinin toplumsal sorunları çözememiş olması, ekonomik gelişmelere rağmen toplumsal refahın yaygınlaşmamış olması, çocukların sefalet içinde doğup büyümesi eleştirilerin temel kaynağıdır. Postmodern ailelerin iki önemli özelliğinden biri, çocukların aileleri dışındaki kişiler tarafından büyütülmesi ve çocukların sosyalizasyonunda medyanın önemli bir rol oynamasıdır. Cheal (1991), günde yedi saatten fazla televizyon izleyen çocukların tüm sosyokültürel mitleri buradan öğrendiklerini savunur. Bu durumun modernizmin yansıması olduğunu savunanlar da vardır. Çünkü çalışan kadın çocuğuna ya bakıcı tutmakta ya da kreşe vermektedir. Medyanın ise modernizmin en güçlü aygıtı olduğundan şüphe yoktur (Kasapoğlu, 2018: 20). Sosyolojik teoriler çerçevesinde aile ve evlilik kurumunun analiziyle birlikte literatürde “evliliğin yaşam akışı mı yoksa yaşam döngüsü mü” olduğuna ilişkin tartışmalar da incelenmelidir. Yaşam döngüsü kuramı, ailenin doğum, büyüme ve çöküş gibi aşamalardan geçtiği inancına dayanır. Bu kurama göre, evlilik aileyi başlatır, çocuklar aileyi geliştirir ve genişletir, evden ayrılışları ile aile küçülür ve eşlerden birinin ölümü ile sona erer. Yaşam akışı kuramı ise yaşam döngüsünün varsayımlarını reddeder. Ertelenmiş evlilikler, kadınların çalışma hayatına adım atmaları, tek ebeveynlik; aile yaşamının farklı bir şekilde kavramsallaştırılması gerektiğini gözler önüne serer. Böylece, deneyimleme temelli yaşam akışı kuramı, aileden ziyade bireyi sahiplendiğimizi ortaya koymaktadır. Bu sahiplenmenin odağı bireydir ve her bireyin başkalarından nasıl etkilendiği önemlidir (Bilton vd. 2008). Evliliğin yaşamsal döngü içindeki rolü ile yaşamın öngörülemeyen akışı üzerinde belirgin bir uzlaşının olmadığı anlaşılmaktadır. Ortaya çıkan farklılık; evliliğin toplumlara bakışı ve bireylerin yükledikleri anlamlar çerçevesinde oluşmaktadır (Eraslan, 2015). Yaşam akışı kuramını araştırarak evliliğe ilişkin örneklerle betimleyiniz. “Sembolik etkileşimcilik (Sosyoloji/Toplum ve Kültür)” videoyu izleyerek, aile hakkındaki sosyolojik perspektifler çerçevesinde değerlendiriniz. https://www.youtube.com/ watch?v=Sb7830Afi4g Aile hakkında ele alınan kuramsal çerçevelerin aileye bakışını karşılaştırarak yorumlayınız. 3 Sembolik etkileşimci, işlevselci/fonksiyonalist, çatışmacı, feminist ve postmodernizm yaklaşımlarını açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 17 Aile Sosyolojisi 1 TOPLUMSAL DEĞİŞME SÜRECİNDE AİLE Aile, tarih içinde çeşitli boyutlarıyla köklü değişimler yaşamıştır. Bu değişmeler kapsamında ailenin değerleri, yapısı, üye sayısı, topluma katılımı, üretim ile ilişkileri bulunmaktadır. Söz konusu değişimlerin kökeninde toplum vardır. Toplumların inanış ve gelenekleri, üretim biçimleri, göç ve savaş durumları, kır ve kent yerleşim yapıları aileyi de etkilemektedir. Toplum dinamiği içinde biçimlenen aile, toplumsal dinamikler farklılaşmasından etkilenmektedir. Toplumsal değişme, toplumların değerleri, kurumları, tabakalaşmaları ve üretim tarzındaki farklılaşmalardır. Toplumsal değişme, kalkınma, ilerleme, olgunlaşma gibi birçok süreci kapsamakta, olumlu ve olumsuz farklılaşmayı anlatmaktadır. Ailenin toplumla birlikte yaşadığı değişmeler için de aynı durum söz konusudur. Aile de toplumsal değişme ile birlikte bir biçimden başka bir biçime geçmektedir. İnsan toplumlarını kaba hatlarıyla iki toplumsal aşama içinde araştırılması gibi aile de bu iki köklü değişim içinde düşünülebilmektedir. Başlangıçta aile, gelenekselden modern biçime bürünmekte, modernleşmeden de küreselleşme yönelimine girmektedir. Bu geçiş süreçlerinde ise çeşitli farklılıklara, yeniliklere ve dönüşümlere uğramaktadır (Canatan ve Yıldırım, 2011: 121-122). Ailenin Modernleşmesi Tarih içinde yaşanan en köklü toplumsal değişmelerden biri modernleşmedir. Giddens’a göre modernleşme, 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar üç yüz yıllık tarihsel gelişmeleri içeren bir süreçtir. Modernleşme, geleneksel toplum tarzının kurumlar, değerler, inanışlar ve üretim ilişkilerinden yenilerine geçme çabasıdır. Sanayi devrimiyle birlikte üretim, kentleşme, göç başta olmak üzere birçok sosyal olgu meydana gelmiştir. Aydınlanma hareketi yeni bir entelektüel dünya oluşturmuş, ilerleme, sekülerizm, bireycilik, hümanizm, rasyonalizm, pozitivizm gibi düşünce ve değerler yaygınlaşmıştır (Akt. Canatan ve Yıldırım, 2011: 122). Modernleşme ile birlikte aile, modern zamanların etkisi altında biçimlenmektedir. Aile, modernleşme sürecinde tarım üretiminin maddi örgütlenme yapısından uzaklaşmaya başlayarak sanayi üretim tarzına göre şekillenmiştir. Tarım toplumunda üretim, insan gücüne dayandığı için maddi ihtiyaçları karşılamada insan gücüne duyulan ihtiyaç yüksektir. Bu nedenle, ailenin geçimini sağlamak için çok sayıda bireye gereksinim duyulmuştur. Ailenin kalabalığı, savaş gibi durumlarda da önem kazanmıştır. Büyüklerin otoritesi, büyüklere sadakat, bakma yükümlülüğü ve aile hiyerarşisine bağlılık temel ilkeler arasında yer almaktadır. En temel mahremiyet alanı olarak görülen aile, mahremiyet kültürünün en güçlü biçimde sergilendiği yerdir. Ailenin sırları, sorunları, değerleri vb. kamusal alana taşınmamaktadır (Canatan ve Yıldırım, 2011: 123). Modernleşme, ailenin mahremiyet kimliğini dönüştürmektedir. Aile bireyleri küçük yaşlardan itibaren zamanlarını aile dışında geçirmektedir. Aile bir anlamda kamusallaşmıştır. Aile içindeki boşanma, şiddet, aşk ilişkileri gibi konular kamuoyu önünde tartışılarak somut kişiler üzerinde ifade edilmektedir. Ailenin modernlik bağlamına yerleşerek yaşadığı değişmeler oldukça geniş bir alan oluşturmaktadır. Kadın olgusu da bu değişmeler arasında yer almaktadır. Modernliğin eşitlik ilkesi cinsel kimliklerin toplumsal rollerdeki paylaşımına da yansımaktadır. Modernleşen toplumda kadın eğitim, çalışma, toplumsal ve siyasal katılım konularında erkeklerle eşitlenmektedir. Kadınların eşitlik taleplerine göre aile kurumunda rol dağılımları değişmektedir. Kadınların aile içindeki rolü erkeklerle eşit haklara sahip olma doğrultusunda yeniden yapılanmaktadır. Modern kültürün, kadını toplum, siyaset ve kamusal alanda etkin kılma isteği bunu pekiştirmektedir. Kadın, ailede erkek ile eşitlenerek aynı roller içinde konumlanmaya başlar. Kadın, anne olmanın yanı sıra çalışan, karar veren, bireysel çabalarıyla para kazanabilen, meslek sahibi olan bir konumdadır. Alınan kararlarda eşit hak ve sorumluluklara sahiptir. Modernlik, bu eşitlenmeyi erkeklerin de kadınlar gibi doğum yapmaları gibi biyolojik eşitlemeye kadar vardırmaktadır. Ailenin genel olarak yaşadığı köklü yapısal değişmelerden biri büyüklerin ve çocukların bakımını aile dışındaki kurumlara bırakmalarıdır. Çocuklar anaokulu, kreş gibi kurumlara bırakılırken büyükler de huzurevlerine terk edilmektedir. Bu kurumlar ailelerin yüzyıllardır üstlendikleri sorumlulukları üstlenmeye çalışmakta, aile sorumluluklarını aile dışına taşıyarak karşılamak istemektedirler (Canatan ve Yıldırım, 2011: 123). 18 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Göç ve Aile Ailenin toplumsal değişme ile ilişkisi makro bağlamda modernleşme ile açıklanabilir. Modernleşmenin etkisi altında dönüşüme uğrayan aile, göç ve kentleşme süreçlerinden de etkilenmektedir. Özellikle Türk toplumunda göç ve kentleşme, yoğun yaşanan sosyolojik olgulardan biridir ve Türk ailesi de bundan önemli bir şekilde etkilenmektedir. Göç; ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bulundukları yerleşim yerini bırakarak başka bir yerleşim yerine veya ülkeye gitme eylemidir. Göç; toplumu, toplumsal hareketlilik biçimlerini, gelişmeyi, çatışmayı, kalkınma ve değişimi yakından ilgilendiren bir süreçtir. Modern zamanlarda özellikle göç, çok yaygın yaşanan sosyal olgulardan biridir. Bütün toplumların en temel özellikleri arasında yer alır. Göç ve kentleşme süreçleriyle birlikte aile yeni özelliklerle var olmaktadır. İnsanların, grupların demografik, coğrafik, ekonomik ve sosyo-politik nedenlerle zaman ve mekanda yer değiştirmesi ile eyleme dönüşen, eylemin bitiminden sonra da etkileri devam eden süreçler bütünüdür. Doğal ve toplumsal çevre, göçün itici nedenleri arasında yer alan önemli etmenlerdendir. Kırsal alandan kentsel alana göç eden ailelerini eğitim düzeyinin düşük olması ve kentin talep ettiği istihdam için yeterli mesleki donanımlara sahip olamamaları işsizlik konusunda ciddi sorunlara yol açmaktadır. Bundan dolayı bireyler, geliri az, zor ve kısa süreli işlerde çalışmak zorunda kalmaktadırlar. Göç ailesi olarak da tanımlanabilecek ailelerde temel sorunların başında iş ve meslek gelmektedir. Göç ailesinin başka bir önemli sorunu kentlileşmedir. Kentlileşme, göçle gelen ailelerin kentin yapılarına, değerlerine, beklenti ve normlarına uyumlu hâle gelmeleridir. Kentin talep ettiği norm, tutum ve kimlikler zaman zaman göç ailesinin norm ve değerleriyle çatışabilecektir. Göç eden aileler işsizlik, eğitim, sağlık, kimlik gibi sorunları aşmak üzere çeşitli dayanışma ağları oluşturmaktadır. Bu ağlar aracılığıyla bireyler, kentin bireyci, çatışmacı, istihdam rekabeti gibi zorluklarla başa çıkmaya çalışmaktadır (Canatan ve Yıldırım, 2011: 128-130). Göç; toplumsal, ekonomik, siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bulundukları yerleşim yerini bırakarak başka bir yerleşim yerine veya ülkeye gitme eylemidir. Göç ve Gecekondu İlişkisi Göç, hangi nedenlerle, hangi türde yapılırsa yapılsın, ülkemiz açısından ortaya çıkardığı en önemli sonucu sağlıksız kentleşme ve gecekondulaşmadır. Gecekondu ve gecekondulaşma, önemli bir kentleşme sorunudur. Göç olayı ülkemizde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra önem kazanmıştır. Ancak olaya yakından bakıldığında göçün daha eskilere dayandığı görülmektedir. Türkiye’de göç ve kentleşme hareketleri 16. ve 17. yüzyılda da çeşitli iç huzursuzluklar ve Anadolu’da uygulanan toprak kullanımı ve vergi sistemi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Türkiye’de göç hareketlerinin başlaması Osmanlı dönemine kadar geri gitmektedir. Ancak kentlere kitleler hâlinde göçün başlaması, Türkiye’nin büyük kentlerinde nüfus yoğunluğunu barındıran gecekonduların oluşması ve ortaya çıkan toplumsal sorunlar, 1950’lerin sonrasına rastlamaktadır. Ülkemizde nüfus artışı 1945’ten sonra çok hızlanmıştır. Anadolu’daki topraklar özellikle miras hukukundan doğan nedenlerden dolayı kırsal alanda yaşayan nüfusu barındırıp besleyecek yeterlilikten uzaklaşmıştır. Çünkü kırsal kesimdeki tarım arazileri miras nedeniyle varisler arasında paylaştırılmaktadır. Böylece her paylaşmada tarımsal arazi daha da küçülmekte ve artık bir aileyi geçindirmeye yetemeyecek kadar küçülmektedir. Dolayısıyla kırsal kesimde kendisini geçindirmeye yetecek büyüklükte araziye sahip olmayan aileler, yaşadıkları kırsal alanda yaşamlarını devam ettirmeyi sağlayacak başka iş alanı da olmadığı için zorunlu olarak iş bulabileceği kentlere göç etme yolunu seçmektedir. Bu zorunluluk, göç ve kentleşme hareketlerini de hızlandırmıştır. Kırsaldan kente doğru yaşanan bu göç hareketi, kentlerde ve ülkede önemli sorunların yaşanmasına neden olmuştur. Bunlar arasında en önemlisi ve kentleşme sorunlarının da tetikleyicisi konumunda olan gecekondu sorunu yer alır. Gecekondu sorununun temelinde göç ve yerleşme sorunu yer almaktadır. Gecekondu tipi konutlar 19 Aile Sosyolojisi 1 göç-kentleşme sürecinin ve ülkemiz toplumsal yapısının ayrılmaz bir parçası hâline gelmişlerdir. Gecekondulardan oluşan mahalle ve bölgeler toplumsal hukuk açısından kamuya ait toprakların, ormanlık alanların, vakıf arazilerinin yasal olmayan yollar ile hak sahibi olmayan kişiler tarafından kendilerine mal edilmesi sonucu oluşmuştur. 1950’lerde İstanbul, İzmir, Ankara gibi büyük kentlerde bulunan ve bu kentlerin sorunu olan gecekondu yerleşimleri giderek ülkeye yayılarak tüm kentlerin önemli bir sorunu hâline gelmiştir (Erdoğan, 2014: 131). Kentleşme ve Aile Kentleşme dar anlamıyla, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artması olarak tanımlanmaktadır. Kentsel nüfus kırsal kesimden olan göçlerle artar. Gelişmekte olan ülkelerde kentleşme, toplu nüfus hareketleriyle gerçekleşir. Kentleşme, o toplumun ekonomik ve toplumsal yapısıyla da ilişkilidir. Bu nedenle kentleşme, nüfus hareketini ortaya çıkaran ekonomik ve toplumsal değişmelerle birlikte tanımlanmalıdır. Kentleşme, sanayileşmeyle birlikte yaşanan sosyolojik bir olgudur. Bu olgu ailenin yapılarını, değerlerini, norm ve inançlarını önemli ölçüde değişime uğratmaktadır. Kentleşen aile, tarım toplumu özelliklerinden farklılaşarak yeni bir konsept içine yerleşir. Kent ailesi, kentin çeşitli sosyal ilişkileri, kültürel değerleri, üretim biçimleri içinde oluşur. Sanayileşmeyle birlikte oluşan modern kent yaşamı, ailenin geleneksel fonksiyonlarını, rollerini, değerlerini köklü bir biçimde değiştirmiştir. Kent ailesi, küçük aile, beraber yaşama, tek ebeveynli aile gibi tarzlarla belirlendiği için boşanma başta olmak üzere çeşitli sorunlarıyla da öne çıkmaktadır. Kentleşmenin getirdiği toplumsal sorunlar kent içinde yeniden yapılanan ailenin de önemli sorunları olmaya başlamaktadır. Eğitim, sağlık, sınıf, modernlik ve gelenek ilişkileri, değerler çatışması, işsizlik gibi sorunlar, ailelerin boğuştuğu sorunlardandır (Yıldırım, 2011). Türkiye’de Aile Türkiye’de evlilik kurumu, kültürel, toplumsal ve dinî referanslar ile desteklenerek yaşamın önemli bir bölümü olarak görülmektedir. Evlilik kurumu; örf, âdet ve geleneklerle korunmakta, çocuklar, küçük yaşlardan itibaren düzenli bir aile yaşantısına motive edilmektedir. Ailenin önemi, bireylere eğitim ve yaşam süreçlerinde kültür aracılığıyla verilerek, davranış kalıbı olarak öğretilmektedir. Ancak kentleşme sürecini yaşayan çeşitli toplumlarda olduğu gibi evliliğe ilişkin kavramlar da Türkiye’de değişime uğrayabilmektedir (Eraslan, 2015: 196). Bu değişim istatistiklerde belirgin olarak görülebilmektedir. Eraslan tarafından 2015 yılında yapılan “Üniversite Öğrencilerinin Hayalleri” adlı çalışmanın verileri incelendiğinde, üniversite öğrencilerinin çoğunun hayalleri arasında, mutlu bir evlilik yapma, huzurlu bir aile yaşantısı ve çocuk sahibi olmak bulunmaktadır. dikkat Kent ailesi, beraber yaşama, tek ebeveynli aile gibi tarzlarla belirlendiği için boşanma başta olmak üzere çeşitli sorunlarıyla öne çıkmaktadır. dikkat 20 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Tablo 1.1 Yıllara Göre Evlenme sayısı, kaba evlenme hızı, boşanma sayısı ve kaba boşanma hızı (2001-2019) Yıl Evlenme sayısı Kaba evlenme hızı (‰) Boşanma sayısı Kaba boşanma hızı (‰) 2001 544 322 8,35 91 994 1,41 2002 510 155 7,73 95 323 1,44 2003 565 468 8,47 92 637 1,39 2004 615 357 9,10 91 022 1,35 2005 641 241 9,37 95 895 1,40 2006 636 121 9,18 93 489 1,35 2007 638 311 9,10 94 219 1,34 2008 641 973 9,04 99 663 1,40 2009 591 742 8,21 114 162 1,58 2010 582 715 7,97 118 568 1,62 2011 592 775 7,99 120 117 1,62 2012 603 751 8,03 123 325 1,64 2013 600 138 7,88 125 305 1,65 2014 599 704 7,77 130 913 1,70 2015 602 982 7,71 131 830 1,69 2016 594 493 7,50 126 164 1,59 2017 569 459 7,09 128 411 1,60 2018 554 389 6,81 143 573 1,76 2019 541 424 6,56 155 047 1,88 Kaynak: Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü, TÜİK, 2020 Türkiye’de ikamet eden nüfus, 31 Aralık 2019 tarihi itibarıyla bir önceki yıla göre 1 milyon 151 bin 115 kişi artarak 83 milyon 154 bin 997 kişiye ulaşmıştır. Erkek nüfus 41 milyon 721 bin 136 kişi olurken, kadın nüfus 41 milyon 433 bin 861 kişi olmuştur. Diğer bir ifadeyle toplam nüfusun %50,2’sini erkekler, %49,8’ini ise kadınlar oluşturmaktadır (TUİK, 2020). 19 yıllık evlenme ve boşanma tablosu incelendiğinde, en çok evliliğin 641.973 sayısı ile 2008 yılında yapıldığı görülmektedir. 2008 yılını, 641.241 sayısı ile 2005 yılı takip etmektedir. 2019 yılında gerçekleşen 155.047 boşanma sayısı, 2001 ve 2019 yılları arasındaki boşanma sayılarının zirvesidir. Her geçen yıl sona eren evliliklerin, artan boşanma sayılarına karşılık, evlilik sayılarında yıllara göre azalma görülmektedir. Evlilik kurumunun akademik ve günlük yaşamdaki etkisine ilişkin tartışmalarla birlikte evliliğin zedelenmesi ve parçalanması, bireysel ve toplumsal açıdan olumsuz sonuçları barındırmaktadır. Boşanma olarak adlandırılan bu durum; evliliğin çeşitli nedenlerle, tarafların isteği veya yalnızca birinin isteğiyle sona erdirilmesi olarak tanımlanır. 2019 yılında gerçekleşen 155.047 boşanma sayısı, 2001 ve 2019 yılları arasındaki boşanma sayılarının zirvesidir. dikkat Boşanma İnsanların evlenmesi gibi boşanması da sosyolojik bir olaydır. Boşanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm ve âdetlere göre evlilik birliğini sona erdirmesidir (Özkalp, 2011: 141). Marshall (1999) boşanmayı, hukuksal bir şekilde kurulan evliliğin resmi yasalar nezdinde ortadan kalkması olarak tanımlamaktadır. Modern toplumlarda boşanma, gittikçe yaygınlaşan bir olguya dönüşmektedir. Boşanmaya neden olan koşullar, kültürlere ve zamana göre değişkenlik göstermektedir. Boşanmaların artması, evlilik kurumunu sarsan nedenlerin incelenmesini de beraberinde getirmektedir. 21 Aile Sosyolojisi 1 Abbott ve arkadaşları, boşanma eğiliminin artmasını aşağıdaki nedenler çerçevesinde açıklamaktadır: • Boşanmanın geçmişe göre yasal olarak kolaylaşması, • Bireysel ideolojinin yaygınlaşması. Bireylerin kendi yaşamları üzerinde söz sahibi olmak ve yaşamlarını kontrol etmek istemeleri, • Evlilikle birlikte cinsel ve sevgiye dayalı tutkunun bitmesi, • Stres ve çatışma, • Boşanmanın toplumsal olarak daha kabul edilebilir hâle gelmesi, • Kadınların maddi açıdan bağımsızlaşması boşanmaları kolaylaştırmaktadır (Abbott vd., 2005: 154-155). Özkalp (2011) ise boşanmanın nedenlerini bireysel ve yapısal olmak üzere ikiye ayırır. Erken yaşta yapılan evlilikler, evlilik zamanı ve kararının alınmasında yapılan hatalar boşanmanın bireysel nedenleri arasında, kadınların ekonomik bağımsızlığını kazanması, ekonomik koşullar, evlilik ve boşanma konusunda değişen değer ve tutumlar boşanmanın yapısal nedenleri arasında yer almaktadır. Boşanmaların ekonomik refah dönemlerinde artış gösterdiği, savaş gibi dönemlerde azaldığı belirtilmektedir. Kadınların ekonomik açıdan güçlenmesiyle aile içi geçimsizliğe daha kolay karşı gelerek boşanmayı tercih etmektedir. Boşanmanın da evlilik gibi doğal bir olay olarak kabul edilip benimsenmesi, boşanan insanlara karşı toplumsal yargı ve etiketlerin azalması, boşanmaya yönelik tutum ve değer yargılarındaki değişimler de boşanmayı kolaylaştırmaktadır. Boşanma, her aile için kriz durumudur. Yalnızca birbirine evlilik bağı ile bağlı kadın ve erkek için değil; bu eşlerin çocukları, aileleri, arkadaş çevreleri için de kriz durumudur. Boşanma kararının alınmasına kadar ve boşanma sonrası dönem özellikle çocukları olumsuz etkilemektedir. Bu süreçte çocuklar, kendi seçenekleri olmayan bir kriz durumunun mağduru olmaktadır. Ailede huzursuzluğun yaşandığı bu dönemde çocuklar genellikle ihmal edilmektedir. Bu dönemde çocuklarda, uyku sorunları, altını ıslatma, huzursuzluk, vurdumduymaz olma, okul başarısında azalma gibi olumsuz durumlar yaşanabilmektedir. Yoğun çatışmalı bir dönemin ardından boşanan çiftlerin çocuklarında, yetişkinlik dönemine yansıyabilecek; duygusal bağ kurmada güçlük, özsaygıda azalma gibi problemler ortaya çıkabilmektedir. Günümüzde boşanma oranlarının giderek artmasının sebeplerinden biri de boşanmış anne babaya sahip çocuk sayısının giderek artmasıdır. Bu nedenle, boşanmanın çocuklar üzerindeki etkilerinin bilinmesi daha fazla önem kazanmıştır. Bazı araştırmacılar, boşanmanın çocuklar üzerindeki etkisinin geçici olduğunu, kalıcı olanın eşler arasında yaşanan çatışmaların etkisi olduğunu belirtmektedir. Boşanan çiftlerin çocukları, boşanmayan ancak devamlı anlaşmazlık yaşanan ailenin çocuklarına göre daha az problem yaşamaktadır. Bir anlamda boşanma, çocuk için acı verici çatışmaları sonlandırmaktadır. Çatışma yaşanan evliliklerde çocuklar üzerindeki bu çatışmanın etkisiyle ilgilenilmeyerek anne ile baba ilişkisinden kaynaklanan doyum sağlanamamakta ve çocuklar üzerinde baskı kurulabilmektedir. Her iki durum da çocuğun gelişimi açısından olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Bir başka problem ise ailenin çatışma yaşadıkları durumlarda çocuklardan taraf tutmalarını istemeleridir. Böyle bir durumda çocuk, içinde bulunmayı istemeyeceği bir duruma sürüklenmektedir. Çatışma sürecinde sözel veya fiziksel saldırganlık gösteren ailenin çocukları anlaşmazlık durumlarında bu tür saldırganca yöntemlerin kullanılabileceğine dair mesajlar almaktadır. Bu durum, çocuğun ilerleyen dönemlerde benzer yöntemler kullanma olasılığının artmasına neden olabilmektedir. Araştırmalara göre boşanma önemli bir stres kaynağıdır. Evlilik süresinin uzun olmasıyla birlikte bu evlilikten çocuk sahibi olunması boşanma ile ortaya çıkan stresin şiddetini arttırmaktadır. Ayrıca uzun süren evliliklerde biriktirilen maddi ve manevi değerlerin bölüştürülme süreci de stresli geçebilmektedir. Boşanma, evliliğin bitme nedenlerinden biridir. Karşılıklı anlaşma ile yapılan evliliğin eş veya eşlerin başvurusu ve hâkimin kararı ile bitirilmesidir. Boşanma nedenleri arasında zina, onur kırıcı davranışlar, hayata kast, suç işleme, terk, akıl hastalığı ve evlilik birliğinin sarsılması bulunmaktadır. Medeni kanun açısından bir eşin, eşi dışında başka biriyle isteyerek cinsel ilişkiye girmesi zina olarak tanımlanmaktadır. TMK 161. maddesine göre, eşlerden birinin zina etmesi durumunda diğer eşin boşanma davası açabileceği, dava açmaya hak kazanan eşin zinayı öğrenmesinin üzerinden 6 ay veya 5 yıl geçmiş veya affetmiş ise zinayı sebep olarak gösterip boşanma davası açma hakkını kaybedeceği belirtilmiştir. 22 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Eşlerden birinin diğerinin canına kast etmesi, ölümüne neden olabilecek eylemlerde bulunması, eylemin mağduru olan eş tarafından boşanma nedeni sayılmaktadır. Eşini intihara yöneltmesi veya ölümüne neden olabilecek durumlarda terk etmesi de hayata kast kapsamına girmektedir. Pek çok kötü ve onur kırıcı davranış, fiziksel şiddet, eşin sağlığını ihmal etmek, işkence etmek, özgürlüğünü kısıtlamak gibi davranışlar da boşanma sebepleri arasında yer almaktadır. Eşin suç işlemesi durumunda, işlenen suçtan ceza alıp almadığına bakılmaksızın diğer eş boşanma talebinde bulunabilir. Bu durumda, işlenen suçun eş açısından küçük düşürücü olup olmadığı, evlilik üzerinde ne kadar baskı oluşturduğu önem taşımaktadır. Eşin cinayet işlemesi, cinsel içerikli suçlara karışması, dolandırıcılık, hırsızlık gibi suçlar, eşlerden diğerini küçük düşürücü suçlar kapsamında sayılmaktadır. Toplum içinde kabul görmeyen haysiyetsiz bir yaşam sürmenin de eş tarafından devamlı sergilenmesi boşanma davası açma sebebi olabilir. Haysiyetsiz bir yaşam sürmek ve suç işlemek doğrudan eşe yapılmış davranışlar olmasa da toplumla çelişen davranışlar olduğundan diğer eş için evliliği çekilmez hâle getirebileceğinden dolayı boşanma sebebi olabilir. Eşlerden birinin kendi isteğiyle evden ayrılması terk olarak adlandırılır. Ancak diğer eş tarafından kovulmuş veya evden ayrılmaya zorlanmış ise bu durumda terk eden eş, evden ayrılmaya zorlayan eş olur. Eşlerden biri akıl hastası olup bu nedenle ortak hayat çekilmez bir hâle gelmiş ise hastalığın geçmesinin mümkün olmadığı, resmî sağlık kurulu raporuyla tespit edilmesi koşuluyla eş boşanma davası açabilir. Sağlık kuruluna başvurması istenen kişide iddia edilen akıl hastalığının olup olmadığı, var ise süreğen olup olmadığı ve ortak yaşamı çekilmez hâle getirip getirmediği sorularına yanıt aranır. Bu nedenler, boşanmanın özel sebepleri iken evlilik birliğinin temelden sarsılması genel bir sebeptir. TMK’ya göre, evlilik birliği ortak hayatı sürdürmeleri kendilerinden beklenemeyecek derecede temelinden sarsılmışsa eşlerden biri boşanma davası açabilir. Evlilik birliğinin sarsılmasına genel olarak eşlerin evlenme ile ortaya çıkan sorumlulukları yerine getirmemeleri neden olmaktadır. Eşin güvenini sarsacak davranışlarda bulunmak, fiziksel, duygusal veya cinsel şiddet uygulamak, sadık kalmamak, yaptığı harcamalarla aileyi zor duruma düşürmek evlilik birliğinin sarsılmasına neden olabilecek örneklerden bazılarıdır. Evlilik en az bir yıl sürmüşse eşlerin birlikte başvurması veya eşlerden birinin, diğerinin davasını kabul etmesi durumunda evlilik birliği temelinden sarsılmış sayılır. Böyle bir durumda boşanma kararının verilebilmesi için hâkimin tarafları bizzat dinleyerek iradelerinin serbestçe açıklandığına kanaat getirmesi ve boşanmanın mali sonuçları ile çocukların durumu konusunda taraflarca kabul edilecek düzenlemeyi uygun bulması gereklidir. Hâkim, çocukların ve tarafların menfaatlerini göz önünde bulundurarak anlaşmada gerekli gördüğü değişiklikleri yapabilir. Bu değişikliklerin taraflarca kabulü hâlinde boşanma anlaşmalı bir şekilde gerçekleşmiş olur. Boşanma sebeplerinden herhangi biriyle açılan davanın reddine karar verilmesi ve bu kararın kesinleştiği tarihten itibaren üç yıl geçmesi hâlinde ortak hayat yeniden kurulmamışsa evlilik birliği temelden sarsılmış sayılır ve eşlerden birinin isteği üzerine boşanmaya karar verilir. Boşanma davalarında veya başvuru durumlarında hakim, boşanma olmaksızın bir yıl ile üç yıl arasında ayrılık kararı verebilir. Ayrılık süresince ortak hayat yeniden kurulamamışsa eşlerden biri boşanma davası açabilir. Ayrılık kararlarının eşlerin istemediği durumlarda verilebilmesi ve ayrılık kararının uygulanabilirliği hukuk otoriteleri tarafından tartışmalı olarak değerlendirilmektedir. Boşanma davası sonucunda maddi ve manevi zarara uğrayan eş, diğer eşten tazminat isteyebilir. Maddi ve manevi tazminat davaları boşanmanın kesinleşmesinden bir yıl içerisinde açılabilir. Hâkim çocuğun velayetinin kime verileceği konusunda çocuğun özellikle sağlık, eğitim ve ahlak bakımından yararlarını gözeterek karar verir. Hâkim, velayette olduğu gibi çocuğun sağlık, eğitim ve ahlak bakımından yararlarını gözeterek çocuğun hangi sıklıkla, nerede, ne kadar süreyle velayetin verilmediği eşle görüşeceğine, görüşmenin refakatle yapılıp yapılmayacağına karar verir. Velayetin verilmediği eş, çocuğun bakım ve eğitim giderlerine gücü oranında katılmak zorundadır. Hakim, bu katılımın miktarını belirler ve bu katılıma iştirak nafakası adı verilir (Yenilmez, 2017: 127-130). Eşin güvenini sarsacak davranışlarda bulunmak, fiziksel, duygusal veya cinsel şiddet uygulamak, sadık kalmamak, yaptığı harcamalarla aileyi zor duruma düşürmek evlilik birliğinin sarsılmasına neden olabilecek örnekler arasında yer almaktadır. dikkat 23 Aile Sosyolojisi 1 Ailede Mutluluk Faktörleri “Bütün mutlu aileler birbirlerine benzerler, her mutsuz ailenin ise kendine özgü bir mutsuzluğu vardır.” Tolstoy İnsan toplumsal bir varlıktır. Bu toplumsal varlık içinde aile, yaşamda kalma mücadelesinin desteklendiği, ihtiyaçların karşılandığı ve bireylerin, geleceğin yetişkinler dünyasına kazandırıldığı en önemli kurumdur. Bireyin, fiziksel, ruhsal, bilişsel, toplumsal ve ahlaki açıdan gelişimlerini etkileyen ve yönlendiren bir kurumdur. Yaşamın pek çok alanında bireylerin gelişiminde büyük etkisi olan aile, bireyin mutluluklarını veya mutsuzluklarını da etkilemektedir. Psikolojide mutluluk, dünya sağlık örgütünün sağlık tanımına dayanarak iyi olma temelinde açıklanmaktadır. Aile; üyeleri arasında duygusal, biyolojik, yasal ve tarihsel bağları olan sosyal bir kurumdur. Günümüzde bu sosyal kurum boşanmış aileler, tek ebeveynli aileler, yeniden evlenen aileler gibi çok boyutlu bir yapı sergilemektedir. Aile üyelerinin anne ve babalık, karı ve kocalık, evlat olma gibi çeşitli rolleri bulunmaktadır. Aile, bu rollerin yerine getirildiği, üyelerinin kendi yaşamlarını bireysel olarak da yönettiği bir kurumdur. Aile kurumu, evlilik öncesi ilişkilerle başlayıp yaşlılık ve ölümle sona erer. Bu sürecin her aşaması da ailenin mutluluğunu etkilemektedir. İnsanların çoğunun evlenme nedenlerinden biri, mutlu olmaktır. Bazı bilim insanları evliliği tanımlamada mutluluğu önemli bir ölçüt olarak kullanmaktadır. Örneğin Glenn’e (1991) göre evlilik, bireylerin benliklerini bütünleştirdikleri, kişiliklerini geliştirdikleri ve mutlu oldukları önemli bir kurumdur. Psikoloji literatüründe evlilik ilişkilerinde ele alınan önemli kavramlar vardır. Bu kavramlardan ilişki doyumu, kişinin yakın ilişkisinden doyum alması, mutlu olması anlamına gelir. İlişki kalitesi ise bireylerin ilişkilerinde birbirlerine destek olmaları ve çatışmalarının az olması anlamına gelir. Evlilikte mutluluğun gerçekleşmesi için önemli şartlardan biri, eşler arasında uyumun olmasıdır. Birbiriyle etkileşen aileyi ve evliliği ilgilendiren konularda fikir birliğinde olabilen ve sorunlarını çözebilen çiftlerin evlilikleri uyumlu bir evlilik olarak tanımlanmaktadır. Eşlerin, birbirine sevgi dolu davranışlar sergilemeleri; problemleri üzerinde konuşmaları ve çözmeye çalışmaları; işbirlikçi çatışma çözme yöntemlerini kullanmaları, duygu ve düşüncelerini ifade edebilmeleri durumunda evlilikten aldıkları doyumları da yükselmektedir (King, 1993; Evlilik ve Fedakarlık Birbirlerini severek evlenmişlerdi. Evliliklerinin zamanları tam anlamıyla cicim aylarıydı. Ama ya daha sonraki günler? Hayal âleminden gerçek dünyaya indiler. Evliliğin hiç de düşündükleri kadar olmadığını anladılar… Evet, birbirlerini seviyorlardı, ama belli ki sevgi yetmiyordu. Evlenmeden önceki kadar olmasa da,da birbirlerine sevgilerini ifade ediyorlardı etmesine, ancak küçük bir söz, ufak bir hadise aralarında orta çaplı bir kavganın çıkmasına yetiyordu. Bir akşam oturup ilişkilerini gözden geçirmeye karar verdiler. Her ikisi de,de boşanmayı istemiyordu, ama evliliklerinin de bu şekilde yürümeyeceğinin farkındaydılar. Erkek: “Aklıma bir fikir geldi” dedi. “Bahçeye bir ağaç dikelim. Bu ağaç bizim evliliğimizin simgesi olsun. Eğer bu ağaç üç ay içinde kurursa boşanalım. Kurumaz da büyürse bunu bir daha aklımızdan geçirmeyelim. Bu ilginç fikir hanımının da hoşuna gitti. Ertesi gün gidip bir meyve fidanı aldılar ve birlikte bahçeye diktiler. Aradan bir ay geçti. Bir gece bahçede karşılaştılar. Her ikisinin de elinde içi su dolu birer bidon vardı... Kaynak: Anonim Yaşamla İlişkilendir 24 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Sanford, 2003). Evlilikte eşler arası uyumu artırıcı faktörlerin yanında evliliğe uyum, kadının çalışma hayatında yer alması ve cinsellik gibi boyutlar da çiftlerin mutluluklarını etkilemektedir. Evlilik, birey için önemli yaşam olaylarından biridir. Yapılan araştırmalar, evli bireylerin, bekar, boşanmış ve dul olanlara göre daha mutlu olduklarını göstermiştir (DePaulo ve Morris, 2005). Evli bireylerin mutluluklarının evliliğin ilerleyen yıllarında nasıl bir seyir gösterdiği de önemli bir problemdir. Yapılan araştırmalara göre evliliğin ilk yıllarında bireylerin evlilikten aldıkları doyumun yüksek olduğu fakat insanın uyum sağlama özelliğinden dolayı bu etkinin zamanla azaldığı sonucuna varılmıştır (Lucas ve ark., 2003). Bu durumun nedeni, evliliğin zaman içerisinde sıradanlaşması olarak yorumlanabilmektedir. Bir aileye yeni bir üye olarak çocuğun katılması aile yapısını etkilemektedir. Çocuk sahibi olmak yeni sorumlulukları getirmektedir. Bazı aileler bu sorumluluk ve rolleri kaldırabilecek güçte iken bazıları bu süreçte zorluk yaşamaktadır. Yaşanan bu zorluklar da bireylerin evlilikten aldıkları doyumları etkilemektedir. Ailelerin genetik olarak ve toplumsallaşma süreci açısından çocukların yaşamındaki etkileri son derece önemlidir. Aile ve çocuk arasındaki ilişkinin kalitesi çocukların mutluluklarını etkileyen önemli faktörlerden biridir. Aile ile çocuklar arasında kurulan ilişkilerin çocukların ruh sağlığı üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Örneğin, aile ile çocuklar arasında sevgi ve şefkatin yüksek düzeyde, çatışmanın düşük düzeyde olması durumunda çocukların özsaygı düzeyleri yükselmektedir. Böylece çocuklar daha az stres belirtisi göstermekte, ailenin işlevselliğine olumlu katkılar sunmaktadır (Amato ve Afifi, 2006). Aile ile çocuk arasındaki ilişkide sıcaklık az, çatışma yüksek düzeyde ise çocuklar yetişkin olduklarında daha mutsuz bireyler olmaktadır ve yaşamlarından doyum almamaktadır (Nickerson ve Nagle, 2004). Yaşlı Ailelerde Mutluluk İnsan, zamana ilişkin gerçekliği kabul etmekte zorlansa da hayat hızla akıp geçmektedir. Hüzün dönemi olarak adlandırılan yaşlılık kaçınılmazdır. Yaşlılık döneminde aile, pek çok alanda kayıplar vermeye başlar. Ortaya çıkan hastalıklar ve buna bağlı olarak yaşanan çöküşler, toplumsal çevrenin daralması, bireylerin bu koşullar altında denge kurmakta zorlanması yaşlılığın önemli belirtilerindendir. Yaşlılıkta mutluluğun nasıl sağlanacağına ilişkin çeşitli fikirler öne sürülmektedir. Bu çerçevede yaşlılar; gündelik etkinliklerinden haz aldıklarında, yaşamı anlamlı bulduklarında, geçmiş yaşamlarının sorumluluklarını kabul ettiklerinde, istediklerini elde ettiklerine inandıklarında, özsaygı düzeyleri yüksek olduğunda, kendilerini oldukları gibi kabul ettiklerinde ve iyimserlik eğilimleri yüksek olduğunda daha mutlu olmaktadırlar. Yaşlılık döneminde aileler, yaklaşan ölüm gerçeğine uyum sağlamak durumundadır. Yaşlılık döneminde eşlerden biri önce ölebilir. Bu durumda diğer eş, bu kayba alışmak ve yas sürecini yaşamak durumunda kalır. Bu dönemdeki yaşlılar; şok, inkâr, benzetim, üzüntü, öfke, kaygı, suçluluk ve kabul süreçlerini yaşayarak eşin veya sevilen aile üyesinin kaybına tepki vermektedir. Türkiye’de aile yapısı çekirdek özelliğe sahip olsa da aile ilişkileri geleneksel formlarını korumaktadır. Geleneksel formlar, aile bireyleri arasındaki bağın sıkı olmasını gerektirmekte ve yaşlıların yaşadıkları mekânları belirleme tercihlerinde etkili olmaktadır. Yapılan araştırmalar, yaşlıların çocuklarıyla birlikte oturma veya çocuklarına yakın olma amacıyla aynı binada, sokak ve mahallede oturma eğiliminde olduklarını göstermektedir (Kalaycıoğlu vd. 2003: 76-77). Günümüzde bilimin ilerlemesiyle birlikte insan ömrü uzamış; yaşlı nüfusun oranı artış göstermiştir. Sanayileşme ve kentleşme süreçleri toplumsal değişme açısından geniş aileden çekirdek aileye dönüşümü, kırsal alandan kentlere göçün artmasını ve kadının üretime aktif katılımını getirmiştir. Bu yöndeki toplumsal değişme sosyal ilişkilerin ve yaşam tarzının değişmesini de beraberinde getirmiştir. Üretim biçimindeki bu değişmeler bazı kurumların devreye girmesini zorunlu kılmıştır. Tarımsal üretimin yaygın olduğu dönemlerde yaşlıların bakımı evde sağlanırken sanayi ve kentleşmeyle birlikte yaşlıların kurumda bakımına ihtiyaç duyulmuştur. 25 Aile Sosyolojisi 1 TÜRKİYE’DE AİLE ARAŞTIRMALARI Türkiye’de Cumhuriyet öncesi dönemde aileyi inceleyen bilimsel araştırmalara pek rastlanmamaktadır. Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin’in çalışmaları, aile sosyolojisine ilişkin ilginin ipuçları olarak kabul edilmektedir. Durkheim ve Le Play’in sosyolojik anlayışlarından hareketle Türk ailesi hakkında ilk yorumları yapmışlardır. Ancak bu yorumlar, bilimsellikten ziyade spekülatif niteliktedir. Türkiye’nin hızlı bir değişim sürecine girdiği ellili yıllarda bu değişimlerden etkilenen bir kurum olan aile de araştırmalara konu olmaya başlamıştır. İlk ampirik nitelikli ve geniş ölçekli araştırmalara altmışlı yıllarda rastlanmaktadır. 1981–1991 yılları arasında ise aileyi temel alan çalışmalarda büyük bir artış kaydedilmiştir. Aile politikası uygulamalarına ilişkin atılan ilk somut adım Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985- 1989) çerçevesinde 1987 yılı programında atılmıştır. Toplumun refahını artırmak amacıyla aile bütünlüğünün korunması, maddi ve manevi varlığının geliştirilmesi, toplum içinde fonksiyonunu sürdürebilmesi için istihdam ve sosyal hizmetlere katılmada, kalkınmanın nimetlerinden faydalanmada aile biriminin temel alınacağı ifade edilmiştir. Hazırlanan rapor hem Beş Yıllık Kalkınma Planı’na hem de devletin aileye yönelik politikalarına etki etmiştir. Gençlik ve Evlilik Kurumu Aile konusundaki araştırmalarda, evlilik konusu mevcut durumu tasvir eden yaklaşımlarla ele alınmaktadır. Kişilerin evlilik karşısındaki tutumları ve kanaatleri gündeme gelmemektedir. Eraslan, 2015 yılında yapmış olduğu evlilik temalı araştırmasında, gençlerin evlilik öncesine, evliliğin başlatılmasına, evliliğin devam ettirilmesine ve evliliğin sonlandırılmasına ilişkin görüşlerini belirlemek amacıyla 2014-2015 eğitim öğretim yılı güz döneminde, Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesinde pedagojik formasyon eğitimi alan 18 öğrenci ile görüşme gerçekleştirmiştir. Araştırmaya göre, katılımcılar evlilik kurumunun gerekli olduğunu, evlenilecek kişinin daha çok arkadaş, okul, iş çevresinden seçildiğini/seçilebileceğini, sadık ve aşık olma özelliklerinin belirleyici olduğunu ve evlilik öncesi yaşantılarının gerekli olduğunu belirtmişlerdir. Evlilik kurumunun başlatılması bölümünde; evlilik kararının vazgeçilmez olmadığını, aile desteğinin önemli olduğunu, evlilik öncesi kaygılarının daha çok anlaşamama korkusu ve geçim sıkıntısı olduğunu belirtmişlerdir. Evliliğin devam ettirilmesine ilişkin; çocuk sahibi olmanın evliliğin temeli olduğunu, evliliğin sağlıklı sürdürülebilmesi için eşlerin saygı, sevgi ve hoşgörüye sahip olmaları gerektiğini ifade eden katılımcılar, evliliğin sonlandırılması bölümünde ise boşanma kararını açıklamada, en fazla anne ve babadan çekindiklerini/çekinebileceklerini, aldatma, şiddet, terk etme/edilme nedenlerinin evliliğin sonlandırılmasında etkili olduğunu/olabileceğini vurgulamıştır. Araştırmada, evliliğin kurtarılmasına ilişkin üçüncü kişilerin olumlu etkilerinin olabileceği gibi olumlu bir etkinin olmayacağı da ortaya konmuştur. Mutluluk nedir? Ailede mutluluğu etkileyen faktörler neler olabilir? Kentleşme (Sosyoloji/Toplum ve Kültür) videosunu izleyerek “Kentleşme” ve “Göç” konularıyla ilişkilendiriniz. https://www.youtube.com/ watch?v=H5WmK8Jv_IA Tolstoy’un “Bütün mutlu aileler birbirlerine benzerler, her mutsuz ailenin ise kendine özgü bir mutsuzluğu vardır.” ifadesini yorumlayınız. 4 Göç, kentleşme ve boşanma olgularını ile aileyi ilişkilendirebilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 26 Aile Kavramı ve Sosyolojisi 1 Gençlerin Evlilik ve Aile Yaşamına İlişkin Tutumları Bener ve Günay’ın 2011 yılında yaptığı, “Gençlerin Evlilik ve Aile Yaşamına İlişkin Tutumları” başlıklı araştırmada, gençlerin evlilik ve aile yaşamına ilişkin tutumları incelenmiştir. 931 kişilik örneklemli araştırmada üniversite öğrencilerinin, evlilik ve aile yaşamına olumlu baktıkları, kız öğrencilerin erkek öğrencilere göre ve birinci sınıftakilerin diğer sınıftaki öğrencilere göre daha geleneksel bir bakış açısına sahip oldukları bulunmuştur. Kız ve erkek öğrencilerin aile ve evliliğe ilişkin tutumları farklılık göstermektedir. Kız öğrencilerin, erkek öğrencilere göre daha gelenekselci bakış açısına sahip olması, evlilik ve aile yaşamına ilişkin tutumların üzerinde toplumsal cinsiyet bakış açısının etkili olmasıyla değerlendirilebilir. Üniversite öğrencilerinin çoğunun (%87.9) evlenmeyi düşünmesi evlilik kurumu ve aile yaşamının devamlılığı açısından umut verici bir sonuçtur. Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğe Dair Görüşleri Pınar’ın 2007 yılında “Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğe Bakış Açısı” adlı araştırmaya, son sınıfta öğrenim gören ve sevgilisi olan 70 öğrenci katılmıştır. Araştırmaya göre, öğrencilerin çoğu evliliği “sorumluluk alma” (%94.2) ve “hayatı paylaşma” (%98.5) şeklinde tanımlamışlardır. Öğrenciler, en uygun evlilik yaşının 25-29 olduğunu, yarısından fazlasının (%57.1) şu anki sevgilisiyle evliliği düşündüğünü belirtmiştir. Evlenecekleri kişinin en fazla “iyi huylu olması” (%94.2), eğitimli olması (%97.1) şeklinde görüşleri ile birlikte katılımcılar, %82.9’u eş seçiminde kendi kararını verdikten sonra ailesinin onayını alacağını ve %84.3’ü sanal ortamda tanışarak yapılan evliliklere sıcak bakmadıklarını belirtmiştir. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, gençlerin evliliğe, genel olarak özenli, duyarlı bir yaklaşım sergiledikleri, evliliğe umutla baktıkları söylenebilmektedir. Türkaslan ve Yurtkuran tarafından 2007 yılında yapılan “Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğin Kuruluşuna İlişkin Görüş ve Düşünceleri” adlı araştırmada, öğrencilerin aile ve evlilik kurumuna yönelik düşünceleri belirlenmiştir. 1682 kişilik örneklem ile yapılan araştırmaya göre, gençlere göre, ideal evlilik yaşı kadınlar için 20-24, erkekler için 25-29’dur. Eş seçiminde gençlerin çoğu, evlilik kararlarını önce kendilerinin verdiklerini, ailenin onayını daha sonradan aldıklarını belirtmiştir. Araştırmaya katılan öğrenciler, evliliğin önemine katılmakla birlikte, eş tercihinde aynı dine mensup olma birinci, aynı mezhepten olma ve aynı kökenden gelme önemli kabul edilmektedir. Gençler arasında, evlilik öncesi birlikte yaşamayı onaylamayanlar çoğunluğu oluşturmaktadır. Aile politikası uygulamalarına ilişkin atılan somut adımları araştırınız. “Aile içi uyumlu etkileşim” başlıklı videoyu izleyerek aile içi stres ve başa çıkma yollarını tartışınız. https://www.youtube.com/ watch?v=ven1nHRnuz4& list=PLfFz63YLe29oE7Zq DTM34gdk1Kchl1c9T&i ndex=4 Günümüzde, gençlerin evlilikten beklentilerini, “Türkiye’de Yapılan Aile Araştırmaları” bölümü bağlamında yorumlayınız. 5 Türkiye’de aile ile ilgili yapılan araştırmaları özetleyebilme Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Aile Sosyolojisi 27 1öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Ailenin Tarihsel Evrimi Avcı ve toplayıcı toplum, anaerkil yapıya sahiptir. Anaerkillik, annenin hâkimiyeti anlamına gelmektedir. Zamanla erkekler, üretim araçları için aletlerin yapımı ile uğraşırken, kadınlar üretimde değeri olmayan ev eşyalarının yapımıyla uğraşmışlardır. Bunun sonucunda kadınlar, toplumun güçsüz kesimi kabul edilerek üretim sürecinden dışlanmışlardır. Özel mülkiyetin ortaya çıkmasıyla birlikte erkekler, yaptıkları aletlerin sahibi de olmuşlardır. Böylece kadın, toplum içindeki saygınlığını zamanla yitirmiştir. Tarım toplumunda üretim araçlarının gelişmesiyle birlikte, başlıca emek gücü erkekler tarafından sağlanmış ve ataerkil toplum yapısının kurulmasına neden olmuştur. Sanayi toplumunda, kapitalizmin rekabetçi ruhunun aksine aile; samimi ve duygusal ilişkilerin ortamı olarak tanımlanmıştır. 1980’li yıllardan itibaren dünya, hızlı değişimlere tanık olmuştur. Tarım ve sanayi devrimlerinden sonra enformasyon devrimi gerçekleşmiştir. Son yıllarda ailenin, geleneksel tanımının ötesine geçerek daha geniş bir anlam taşıdığına yönelik düşünceler hakim olmaya başlamıştır. Çekirdek ailenin, toplum için önemli bir yapıtaşı olarak varlığını sürdüreceği kabul edilmekle birlikte, gelecek yıllarda özellikle Batı toplumlarının aile hayatını daha az yansıtacağına ilişkin tartışmalar devam etmektedir. Aileyi tarihsel evrimi çerçevesinde 1 tanımlayabilme Ailenin Tanımı, Türleri ve İşlevleri En genel tanımıyla aile; biyolojik ilişkiler sonucu insan neslinin devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, maddi ve manevi değerleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal vb. yönleri bulunan toplumsal bir birimdir. Parçalanmış aile, çekirdek aile üyelerinden birinin olmaması durumunda ortaya çıkan dul eş ve çocuklarından oluşan aile tipidir. Tamamlanmamış aile, genellikle gayrimeşru çocuklar ile annelerinden oluşan, çekirdek ailenin hiçbir zaman kurulmamış hâlidir. Geniş aile, genellikle kırsalda yaşayan, geçimini tarımla sağlayan, akrabalık ilişkileri kuvvetli, erkeklerin karar almada etkili olduğu, yaşlı erkeğin aile sorumluluğunu üstlendiği, geleneklere bağlı aile tipidir. Anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşan çekirdek aile, sanayi devrimi sonrası kent toplumlarının aile yapısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Sanayileşme ve kentleşmeyle birlikte toplumlarda aile kurumunun sahip olduğu kabul edilen işlevler önemli bir değişime uğramıştır. İnsanların, biyolojik, psikolojik, kültürel, ekonomik ve sosyal ihtiyaçları bulunmaktadır. Bu ihtiyaçların en iyi şekilde karşılanabileceği yapı ise ailedir. Aile kavramını, aile türlerini ve 2 işlevlerini açıklayabilme Aile Kavramı ve Sosyolojisi 28 1 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Aile ve Evlilik Üzerine Sosyolojik Perspektifler Aile kurumu, çeşitli teoriler ile desteklendiğinde sosyolojik analiz zemini oluşabilmektedir. Aile ile ilgili sosyolojik perspektifler; sembolik etkileşimci, işlevselci, çatışmacı, feminist ve postmodern yaklaşımlardır. Sembolik etkileşimci yaklaşıma göre, aile davranışını anlamak için aile üyeleri arasındaki etkileşimin anlaşılması gerekir. İşlevselci yaklaşımının odak noktasında grup-üye ilişkisi vardır. Bu yaklaşıma göre aile, toplumsal yapının bir parçası olarak toplumun devamlılığını sağlama işlevi olan bir kurumdur. Çatışmacı kuram, ailedeki çatışma ve rekabet ilişkilerine yoğunlaşır. Toplumda olduğu gibi toplumun temel hücresi olan ailede de çatışma ve rekabet ilişkilerinin temelinde, kaynakların paylaşımında eşitsiz güç ilişkileri önemli bir rol oynar. Feminizm, işlevselcilerin ve çatışmacıların görüşlerine eleştirel bakar. Bu eleştirinin en önemli nedeni erkek egemenliği anlamına gelen ataerkilliktir. Feministlere göre aile, sadece kapitalizmin ihtiyacı olan emeği üreten ve destekleyen birim olmanın ötesinde ataerkilliği de yeniden üreten birimdir. Postmodernizme göre, ailelerin iki önemli özelliğinden biri, çocukların aileleri dışındaki kişiler tarafından büyütülmesi ve çocukların sosyalizasyonunda medyanın önemli bir rol oynamasıdır. Sembolik etkileşimci, işlevselci/fonksiyonalist, çatışmacı, feminist ve postmodernizm yaklaşımlarını açıklayabilme 3 Toplumsal Değişme Sürecinde Aile Aile, tarih içinde çeşitli boyutlarıyla köklü değişimler yaşamıştır. Toplumların inanış ve gelenekleri, üretim biçimleri, göç ve savaşlar, kır ve kent yerleşim yapıları aileyi de etkilemektedir. Tarih içinde yaşanan en köklü toplumsal değişimlerden biri modernleşmedir. Modernleşmenin etkisi altında dönüşüme uğrayan aile, göç ve kentleşme süreçlerinden etkilenmiştir. Göç, ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bulundukları yerleşim yerini bırakarak başka bir yerleşim yerine veya ülkeye gitme eylemidir. Göç; toplumu, gelişmeyi, çatışmayı, kalkınma ve değişimi yakından ilgilendiren bir süreçtir. Kentleşme, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artması olarak tanımlanmaktadır. Kentsel nüfus, kırsal kesimden olan göçlerle artar. Sanayileşmeyle birlikte oluşan modern kent yaşamı ailenin geleneksel fonksiyonlarını, rollerini, değerlerini köklü bir biçimde değiştirmiştir. Kent ailesi, küçük aile, beraber yaşama, tek ebeveynli aile gibi tarzlarla belirlendiği için boşanma başta olmak üzere çeşitli sorunlarla öne çıkmaktadır. Boşanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm ve âdetlere göre evlilik birliğini sona erdirmesidir. Erken yaşta yapılan evlilikler, evlilik kararının alınmasında yapılan hatalar, boşanmanın bireysel nedenleri arasında, kadınların ekonomik bağımsızlığını kazanması, ekonomik koşullar, evlilik ve boşanma konusunda değişen değer ve tutumlar, boşanmanın yapısal nedenleri arasında yer almaktadır. Göç, kentleşme ve boşanma olgularını ile aileyi ilişkilendirebilme 4 Aile Sosyolojisi 29 1öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Türkiye’de Aile Araştırmaları Türkiye’de evlilik kurumu, toplumsal, kültürel ve dini referanslar ile desteklenerek, yaşamın önemli bir bölümü olarak görülmektedir. Evlilik kurumu; örf, âdet ve geleneklerle korunmaktadır. Türkiye’de Cumhuriyet öncesi dönemde aileyi inceleyen bilimsel araştırmalara pek rastlanmamaktadır. Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin’in çalışmaları, aile sosyolojisine ilişkin ilginin ipuçları olarak kabul edilmektedir. Durkheim ve Le Play’in sosyolojik anlayışlarından hareketle Türk ailesi hakkında ilk yorumları yapmışlardır. Ancak bu yorumlar, bilimsellikten ziyade spekülatif niteliktedir. İlk ampirik nitelikli ve geniş ölçekli araştırmalara altmışlı yıllarda rastlanmaktadır. 1981 – 1991 yılları arasında ise aileyi temel alan çalışmalarda büyük bir artış kaydedilmiştir. Günümüzde ise, evliliğe ilişkin, genellikle üniversite öğrencileriyle araştırmalar yapıldığı görülmektedir. Eraslan, 2015 yılında yapmış olduğu evlilik temalı araştırmasında, gençlerin evlilik öncesine, evliliğin başlatılmasına, evliliğin devam ettirilmesine ve evliliğin sonlandırılmasına ilişkin görüşlerini belirlemek amacıyla, pedagojik formasyon eğitimi alan 18 üniversite öğrencisi ile görüşme gerçekleştirmiştir. Araştırmaya göre, katılımcılar evlilik kurumunun gerekli olduğunu, evlenilecek kişinin genellikle arkadaş, okul, iş çevresinden seçildiğini/seçilebileceğini, âşık ve sadık olma özelliklerinin belirleyici olduğunu, evlilik öncesi yaşantılarının gerekli olduğunu belirtmişlerdir. Evlilik kararının vazgeçilmez olmadığını, aile desteğinin önemli olduğunu, evlilik öncesi kaygılarının; anlaşamama korkusu ve geçim sıkıntısı olduğunu belirtmişlerdir. Çocuk sahibi olmanın evliliğin temeli olduğunu, evliliğin sağlıklı sürdürülebilmesi için eşlerin saygı, sevgi ve hoşgörüye sahip olmaları gerektiğini ifade eden katılımcılar, boşanma kararını açıklamada ise en fazla anne ve babadan çekindiklerini/çekinebileceklerini, aldatma, şiddet, terk etme/edilme nedenlerinin evliliğin sonlandırılmasında etkili olabileceğini vurgulamıştır. Bener ve Günay’ın 2011 yılında yaptığı araştırmada, gençlerin evlilik ve aile yaşamına ilişkin tutumları incelenmiştir. Üniversite öğrencilerinin, evlilik ve aile yaşamına olumlu baktıkları, kız öğrencilerin erkek öğrencilere göre ve birinci sınıftakilerin diğer sınıftaki öğrencilere göre daha geleneksel bir bakış açısına sahip oldukları bulunmuştur. Üniversite öğrencilerinin çoğunun (%87.9) evlenmeyi düşünmesi evlilik kurumu ve aile yaşamının devamlılığı açısından umut verici bir sonuç olarak değerlendirilmiştir. Pınar’ın, “Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğe Bakış Açısı” adlı araştırmasında, öğrencilerin çoğu evliliği “sorumluluk alma” (%94.2) ve “hayatı paylaşma” (%98.5) şeklinde tanımlamıştır. Araştırma sonuçlarına göre, gençler evliliğe, genellikle özenli bir yaklaşım sergilemekte, evliliğe umutla bakmaktadırlar. Türkaslan ve Yurtkuran’ın “Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğin Kuruluşuna İlişkin Görüş ve Düşünceleri” adlı araştırmasında öğrenciler, evliliğin önemine katılmakla birlikte, eş tercihinde aynı dine mensup olmayı, aynı mezhepten olmayı ve aynı kökenden gelmeyi önemli kabul etmektedir. Gençler arasında, evlilik öncesi birlikte yaşamayı onaylamayanlar çoğunluğu oluşturmaktadır. Türkiye’de aile ile ilgili yapılan 5 araştırmaları özetleyebilme Aile Kavramı ve Sosyolojisi 30 1 neler öğrendik? 1 Aşağıdakilerden hangisi ailenin karakteristik özelliklerinden biri değildir? A. Küresel olması B. Duygusal bir temele dayanması C. Şekillendirme özelliğine sahip olması D. Üyelerinin sorumluluklara sahip olması E. Sosyal kurallarla çevrili olması 2 Halk dilinde iç güveyliği olarak da bilinen; erkeğin, kadının evinde oturduğu evlilik türü aşağıdakilerden hangisidir? A. Patrilokal B. Neolokal C. Matrilokal D. Anaerkil E. Ataerkil 3 Aşağıdakilerden hangisi ailenin işlevlerinden biri değildir? A. Ekonomik B. Psikolojik C. Kültürel D. Biyolojik E. Sosyolojik 4 “------- yaklaşımın odak noktasında bütünparça veya grup-üyeilişkisi vardır. Toplum, birbiriyle ilişkiler içinde olan alt sistemler olarak tanımlanır.” ifadesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A. Çatışmacı B. İşlevselci C. Feminist D. Postmodern E. Sembolik etkileşimci 5 Georg Simmel, William James, Charles Horton Cooley, George Herbert Mead gibi sosyolog ve düşünürlerden etkilenen ve bireylerin başkalarıyla kurdukları iletişim üzerinde yoğunlaşan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? A. İşlevselci yaklaşım B. Çatışmacı yaklaşım C. Sembolik etkileşimci yaklaşım D. Postmodern yaklaşım E. Feminist yaklaşım 6 • Çekirdek aile türünün egemen olduğu modern ailelerdir. • Çocukların aileye ekonomik yönden katkıda bulunma zorunluluğu neredeyse kalkmış gibidir. • Eğitime devam etmek çocukların temel görevleri arasında yer alır. Yukarıda verilen özellikler hangi aile türü ile ilgilidir? A. Kırsal aile B. Gecekondu ailesi C. Demokratik aile D. Kentsel aile E. İzin verici aile 7 “-------aile tutumunda çocuk tüm yönleriyle kabul edilir. Çocuklara yol gösterilse de alacakları kararlarda serbest bırakılır. Kurallar aile üyeleriyle birlikte belirlenir, kararlar beraber alınır. Her konuda çocuğun fikirleri dinlenir.” ifadesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A. Kentsel B. Otoriter C. İzin verici D. Modern E. Demokratik 8 Çekirdek aile üyelerinden birinin sonradan yok olmasıyla ortaya çıkan dul eş ve çocuklarından oluşan aile türü aşağıdakilerden hangisidir? A. Tamamlanmamış aile B. Parçalanmış aile C. Geniş aile D. Modern aile E. Demokratik aile 9 Sanayi Devrimi sonrası kent toplumlarının aile yapısı olarak karşımıza çıkan; anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşan aile türü aşağıdakilerden hangisidir? A. Matriyarki B. Parçalanmış aile C. Geniş aile D. Modern aile E. Çekirdek aile 10 Eşlerden biri, aşağıdaki durumlardan hangisinde boşanma davası açma hakkına sahip değildir? A. İntihara yönelten davranışlarda bulunması B. Onur kırıcı davranışlar sergilemesi C. Zinanın üzerinden 5 yıl geçmiş veya affetmiş olması D. Eşinin sağlığını ihmal etmesi E. Evlilik birliğinin sarsılması Aile Sosyolojisi 31 1neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Ailenin Tanımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. A Yanıtınız yanlış ise “Çocuk Yetiştirmede Aile Özelliklerinin Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. D Yanıtınız yanlış ise “Ailenin İşlevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. E Yanıtınız yanlış ise “Aile Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. B Yanıtınız yanlış ise “Evlilik Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Aile-Çocuk İlişkileri ve Aile Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. E Yanıtınız yanlış ise “Aile ve Evlilik Üzerine Sosyolojik Perspektifler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. B Yanıtınız yanlış ise “Aile ve Evlilik Üzerine Sosyolojik Perspektifler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “Aile Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. E Yanıtınız yanlış ise “Boşanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. C Araştır Yanıt Anahtarı 1 Araştır 1 Atasözlerimizde, aile ile ilgili ifadeler yerine genellikle “ev” ile başlayan, evi kapsayan ifadeler yer almaktadır. Atasözlerinde, ev ile birlikte kadınlara, çocuklara, komşulara ve misafirlere de büyük bir anlam yüklendiği görülmektedir: “Evinde rahat olmayan dünya cehennemindedir.”, “Ev yapanla evlenene Tanrı yardımcıdır.”Ev; dolayısıyla aile, dünyevi mutluluğun ocağıdır. Türklerde aile, ev ile özdeşleştirilmiş; ev aynı zamanda aile yerine geçen sözcük olarak da kullanılmıştır. Araştır 2 Baskıcı tutumun hâkim olduğu aile ortamı gergindir. İlişkilerde korku ve kızgınlık duyguları egemendir. Kendisine sürekli kızılan ve yanlış yaptığı duygusu verilmiş çocuk suçluluk hissederek büyür. Ailenin baskısı altında büyüyen çocuk uslu olmasına karşın çekingen, kolay etki altında kalabilen, hassas bir yapıya sahip olabilir. Bu tutumda çocuğun istekleri önemsenmemekte bu durum da çocuğun özgüvenini kaybetmesine neden olabilmektedir. Çocuklar, asi ve isyankâr davranışlarda bulunabilmektedir. Aile Kavramı ve Sosyolojisi 32 1 Araştır Yanıt Anahtarı 1 Araştır 4 Yaşamın pek çok alanında bireylerin gelişiminde büyük etkisi olan aile, bireyin mutluluklarını veya mutsuzluklarını da etkilemektedir. Psikolojide mutluluk, dünya sağlık örgütünün sağlık tanımına dayanarak iyi olma temelinde açıklanmaktadır. Evlilikte mutluluğun gerçekleşmesi için önemli şartlardan biri, eşler arasında uyumun olmasıdır. Birbiriyle etkileşen aileyi ve evliliği ilgilendiren konularda fikir birliğinde olabilen ve sorunlarını çözebilen çiftlerin evlilikleri uyumlu bir evlilik olarak tanımlanmaktadır. Eşlerin, birbirine sevgi dolu davranışlar sergilemeleri; problemleri üzerinde konuşmaları ve çözmeye çalışmaları; işbirlikçi çatışma çözme yöntemlerini kullanmaları, duygu ve düşüncelerini ifade edebilmeleri durumunda evlilikten aldıkları doyumları da yükselmektedir. Evlilikte eşler arası uyumu artırıcı faktörlerin yanında evliliğe uyum, kadının çalışma hayatında yer alması ve cinsellik gibi boyutlar da çiftlerin mutluluklarını etkilemektedir. Araştır 5 Aile politikası uygulamalarına ilişkin atılan ilk somut adım Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989) çerçevesinde 1987 yılı programında atılmıştır. Toplumun refahını artırmak amacıyla aile bütünlüğünün korunması, maddi ve manevi varlığının geliştirilmesi, toplum içinde fonksiyonunu sürdürebilmesi için istihdam ve sosyal hizmetlere katılmada, kalkınmanın nimetlerinden faydalanmada aile biriminin temel alınacağı ifade edilmiştir. Hazırlanan rapor hem Beş Yıllık Kalkınma Planı’na hem de devletin aileye yönelik politikalarına etki etmiştir. Araştır 3 Yaşam akışı, yalnızca bir döneme odaklanmak yerine yaşamı ilerleyişi içinde ayrıntılarıyla incelemeyi içerir. Yaşam akışı; ilişkileri, aileyi, diğer toplumsal sistemlere katılımı, iyi ve kötü zamanları, yaşamda anlamı olan her şeyi, yaşamın bütün yönlerini içermektedir. Levinson’a göre, yaşam akışı yoluyla insan bilimlerinde farklı disiplinlerin bir arada ele alınması, böylelikle çocukluk ve yaşlılık gibi alanların birbiriyle etkileşimlerinin göz önünde bulundurulması önemlidir. Ertelenmiş evlilikler, kadınların çalışma hayatına adım atmaları, tek ebeveynlik; aile yaşamının farklı bir şekilde kavramsallaştırılması gerektiğini gözler önüne serer. Böylece, deneyimleme temelli yaşam akışı kuramı, aileden ziyade bireyi sahiplendiğimizi ortaya koymaktadır. Bu sahiplenmenin odağı bireydir ve her bireyin başkalarından nasıl etkilendiği önemlidir. Aile Sosyolojisi 33 1 Adak, N. (2011). “Toplumun Temel Yapı Taşı: Aile”. Kurumlara Sosyolojik Bakış, Sevinç Güçlü (Ed), Birey Yayıncılık, İstanbul. Amato, P. R. ve Afifi, T. D. (2006). “Feeling Caught Between Parents: Adult Children’s Relations With Parents and Subjective Well-Being.” Journal of Marriage and Family, 68(1), 222–235 Aydın, M. (2000). Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yayınları, Ankara. Bağlı, M. ve A, Sever. (2005). “Tabulaştırılan / tabulaşan kurumun (ailenin) kurbanlıklar edinme pratiği”, Aile ve Toplum Eğitim, Kültür ve Araştırma Dergisi, Cilt 2, Sayı 8, s.9-21. Burns, E. (2009). Marksizm Nedir?, Mehmet Dikmen (Çev), Yordam Kitap, İstanbul. Canatan, K. (2011). “Aile Kavramının Tanımı”, Aile Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul. DePaulo, B. ve Morris, W. (2005) Singles in society and science, Psychological Inquiry, 16(2). Eraslan, L. (2016). “Gençlik ve Evlilik Kurumu”, İnterdisipliner Yaklaşımla Gençliğin Umudu Toplumun Beklentileri, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara. Erdoğan, S. (2014). “Toplumsal Yaşamda Gecekondu Aile”, Toplumsal Yaşamda Aile. Yahşi Yazıcıoğlu (Ed), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Gökçe, B. (1990). “Aile ve Aile Tipleri Üzerine Bir İnceleme”, Aile Yazıları I- Temel Kavramlar, Yapı ve Tarihi Süreç, Beylü Dikeçligil ve Ahmet Çiğdem (Der), T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara. Giddens, A. (2000). Sosyoloji. Hasan Özel ve Cemal Güzel (Çev), Ayraç Yayınevi, Ankara. Gittins, D. (1991). Aile Sorgulanıyor, Tuna Erdem (Çev), Pencere Yayınları, İstanbul. Günay, G. ve Bener, Ö. (2011). “Kadınların Toplumsal Cinsiyet Rolleri Çerçevesinde Aile İçi Yaşamı Algılama Biçimleri”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 153, Sayı 153, s. 157-171. Güneş, F. (2018). Aile Sosyolojisi, Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir. Kasapoğlu, A. (2018). Aile Sosyolojisi, Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir. Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. Sibel Özbudun vd. (Çev), Ütopya Yayınları, Ankara. Kurt, A. (2006). “Dünden Bugüne Türk Ailesi”, Dünden Bugüne Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Mehmet Zincirkıran (Ed), Nova Basın Yayın, Ankara. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, Osman Akınbay ve Derya Kömürcü (Çev). Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara. Newman, D.M. (2009). Families: A Sociological Perspective, McGraw-Hill Pub., New York. Nickerson, A. ve Nagle, R. (2004). “The Influence of Parent and Peer Attachments on Life Satisfaction in Middle Childhood and Early Adolescence”, Social Indicators Research, 66(1):35-60 Ögel, B. (1988). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul. Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Giriş, Ekin Yayınları, Bursa. Pınar, G. (2008). “Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğe Bakış Açısı”, Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 14, s. 49-60. Poster, M. (1989). Eleştirel Aile Kuramı. Hüseyin Tapınç (Çev), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Sayın, Ö. (1990). Aile Sosyolojisi, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Schaefer, R.T. (2013). Sosyoloji, Palme Yayınları, Ankara. Tayanç F. ve Tayanç, T. (1981). Dünyada ve Türkiye’de Tarih Boyunca Kadın, Tan Kitap, İstanbul. TÜİK (2020). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2019 www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=33705 TÜİK (2020). Evlenme sayısı, kaba evlenme hızı, boşanma sayısı ve kaba boşanma hızı, 2019 http:// www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist Turan, F. (2011). “Aile ve Değişme”, Aile Sosyolojisi, Aytül Kasapoğlu ve Nadide Karkıner (Ed). Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir. Tüm İktisatçılar Birliği Araştırması (1975). Türkiye’de Kadının Sosyo-ekonomik Durumu, Tüm İktisatçılar Birliği Yayınları, Ankara. Türkaslan, N. ve Yurtkuran, D.S. (2007). Üniversite Son Sınıf Öğrencilerinin Evliliğin Kuruluşuna İlişkin Görüş ve Düşünceleri, T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. Yıldırım, E. (2011). “Toplumsal Değişme Sürecinde Aile”, Aile Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul. Kaynakça 34 Bölüm 2 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Anahtar Sözcükler: • Değişme • Ailede Değişim • Geleneksel Toplum • Modern Toplum • Yeni Aile Türleri 1 Toplumsal Değişme Süreci ve Aile 1 Toplumsal değişmenin aile kurumu üzerine etkilerini açıklayabilme 2 Kuşak kavramını tanımlayabilme 2 Ailede Değişimi Sağlayan Faktörler 3 Ailede değişimi ortaya çıkaran faktörleri açıklayabilme Evliliğe Alternatif Yaşam Biçimleri ve Yeni Aile Türleri 4 Evliliğe alternatif yaşam biçimlerini ve yeni 3 aile türlerini açıklayabilme öğrenme çıktıları 35 Aile Sosyolojisi GİRİŞ Değişimi en iyi ifade eden açıklama, değişimin önceki durumdan farklılaşma olduğudur. Bu ifade farklılaşmanın yönüne bir gönderme yapmaz. Bu farklılaşma olumlu yönde olabildiği gibi olumsuz yönde de olabilir. Günümüzde özellikle teknolojik alanda görülen hızlı değişim tüm toplumsal kurumları etkilemekte, sosyoekonomik ve sosyokültürel alanlarda etkisini sürdürmektedir. Değişim sürecinde toplumsal kurumların yapılarında ve/ veya işlevlerinde önemli değişimler meydana gelmektedir. Toplumsal yapının devamını sağlayan ve toplumun yeniden üretimi sürecinde belirleyici olan aile kurumu da bu değişimden etkilenmektedir. Değişim ailenin yapısında ve işlevlerinde önemli farklılaşmalar meydana getirmektedir. Geleneksel geniş aile yapısı zayıflamakta, akrabalık ilişkileri önemini kaybetmekte, yeni aile türleri ortaya çıkmaktadır. Kitabın bu bölümünde, toplumsal değişme sürecinin ailenin yapısı ve işlevi üzerinde ortaya çıkardığı değişim incelenecektir. Bu değişimin yeni aile türlerini çıkarması üzerinde durularak yeni aile türleri ele alınacaktır. Bu bölümde ele alınan bir başka konu, ailede değişimi tetikleyen ve bu değişimi devam ettiren unsurlardır. Bu unsurlar siyasal, ekonomik, kültürel ve ekolojik faktörler olarak başlıklandırılmış ve tartışılmıştır. Ailede değişimin anlaşılması için incelenen bir başka konu, ailenin işlevlerinde yaşanan değişimdir. Değişimin işlevler üzerinden takip edilebilmesi için ailenin temel işlevleri belirlenmiş ve bu işlevlerde zamanla yaşanan değişimler belirlenmiştir. Ayrıca aileyi anlamada önemli olan kuşak kavramına ve kuşakların birbirleriyle ilişkilerine de değinilmiştir. TOPLUMSAL DEĞİŞME SÜRECİ VE AİLE Toplumsal değişme; toplumsal yapıyı oluşturan kurumların yapı ve işlevlerinde görülen farklılaşmaların toplamıdır. Bu kapsamda toplumsal değişme, toplumu oluşturan bireylerin ortak inşa ettikleri simgelerin ve simgesel anlam ağlarının değişmesidir. Bu tanım, toplumu oluşturan toplumsal kurumları değişmenin dinamiği olarak gören bir bakış açısı ortaya koyar. Bu tanıma göre toplumsal kurumların yapı ve işlevlerinde görülen tüm farklılaşmalar, toplumsal değişmenin boyutlarıdır. Toplumsal değişmeye ilişkin olarak toplum bilimciler tikel değişim süreçlerini inceleyerek, önceki durumdan farklılaşmaları sağlayan belirleyici mekanizmaları ortaya koyarak tikel tanımlar geliştirmişlerdir. Bu tanımlar, incelenen toplumlardaki sosyal değişme dinamiklerine göre şekillenmiştir. Değişimi sağlayan dinamiklere ilişkin farklı teorik açıklamalar ortaya konulmuştur. Örneğin Marks’ta toplumsal değişimde üretim araçlarının mülkiyeti temel belirleyici olurken, Weber’de toplumsal eylem, Durkheim’da ise toplumsal dayanışma biçimi toplumsal değişimi yönlendirir (Beşirli, 2017: 14). Comte’dan itibaren sosyal değişme, sosyal biçimlerin dönüştüğü süreçler ve devamlılık, istikrarlı bir sosyal sistemi sürdüren ve yeniden üreten süreçler, ikiz bir kaygı olarak sosyolojik analizin önemli bir özelliği olagelmiştir. Comte, bu çifte süreçleri, sosyal dinamikleri ve sosyal statikleri idare etme anlamında yasalar olarak algılamıştır (Marshall, 2005: 136). Aile kurumu aynı tarihsel süreç içinde, tek bir biçimde ortaya çıkmayıp çok farklı tarzlarla, aynı tarihsel ve toplumsal dönemde var olabilmiştir. Dolayısıyla ailenin yaşadığı değişmeler çoğul bir perspektif içinde değerlendirmeli ve tekil açıklama biçimlerinden uzak durulmalıdır. Bu tutum sosyal bilimlerin çoğul, göreli, kesinlik dışı ve tartışmalara açık niteliklerinin bir gereğidir (Yıldırım, 2013: 122). Günümüzde “evlilik” diyorsak gayri ihtiyarı olarak Batılı toplumda evlenmiş olan insanları düşünüyoruz: Bu evlilik biçimi monogam ve heteroseksüel bir evliliktir. Buna rağmen insanların başka biçimlerde de evlenebileceklerini tasavvur etmek zor değildir. Batılı olmayan toplumda, toplumsal ve yasal olarak onaylanmış, iki veya daha fazla eşle birlikte yaşamaya yani poligamiye rastlamak mümkündür. Bir kadının birden fazla kocayla yaşaması anlamında poliandri (çok kocalılık) çok nadir olmasına karşın, bir erkeğin iki veya daha fazla kadınla evliliği demek olan polijini (çok karılık) çok yaygındır. Kısacası, farklı biçimlerde de olsa bir kadın ve erkek arasında sürekli ve resmî ilişkiye tüm dünya çapında rastlanılmaktadır. Bu kültürden kültüre değişmekte ve ilişkinin fiili olarak nasıl Toplumsal değişme; toplumsal yapıyı oluşturan toplumsal kuramların yapı ve işlevlerindeki farklılaşmaların toplamıdır. 36 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme kurulacağı konusunda düşünceler çatallaşmaktadır (Zijderveld, 2013: 55). Bu durum kurumsallaşmanın farklılaşmasını ortaya koyar. Toplumlarda birçok ihtiyacın karşılanmasını sağlayan, başlangıçta gayri resmî olan bir süreç, o toplumda zaman içinde resmi, hatta zorlayıcı tek bir yönteme dönüşmüştür. Ancak yapılan davranışın meşruiyetini sağlayan bu kurumsallaşma sürecidir. Kuşak Kuşak, toplumsal değişimi anlamayı kolaylaştırır. Ancak kuşak kavramı birden fazla anlamda kullanılmaktadır: Bunlardan birincisi aynı tarihsel zamanda doğmuş, benzer yaş grubundan olanları tanımlamak için kullanımıdır. Bu anlamıyla aynı kuşaktakiler benzer yetişme tarzlarına sahip ve içerisinde bulundukları ortamın özelliklerini taşıyan birbirine benzeyen bireyler topluluğudur. Burada kuşağı oluşturan bireyler aşağı yukarı aynı yaştan olan, yaşama ve düşünme biçimlerinde benzerlikler gösteren insanlardır (Adıgüzel, Batur ve Ekşili, 2014: 166). Dolayısıyla, her kuşağa özgü oluşan koşullar toplumsal değişimi anlamaya olanak tanır. Glenn H. Elder “Children of The Great Depression” (1974) adlı çalışmasında, tutumluluğun egemen olduğu bir çağda yetişen kuşakların, ekonomik refah dönemlerinde büyüyen çocuklara kıyasla çok farklı dünya görüşleri olduğunu gözler önüne sermiştir (Marshal, 1999: 439; Adıgüzel, Batur ve Ekşili, 2014: 167-177). Ortalama yirmi, beş-otuz yılı kapsayan yaş gruplarını oluşturan bireyler kümesi kuşak olarak tanımlanmakta ve farklı toplumsallaşmalar her kuşağın kendine özgü karakteristik özelliklerini, değer yargıları ve tutumları, güçlü ve zayıf yönleri belirlemektedir. Kuşağın diğer anlamı ise aynı aile içerisindeki kişilerin ilişkilerini anlamlandırmak için kullanılır. Burada her bir yeni üyenin aile içinde bir fonksiyonu vardır. Önceki üyelerin belirli özelliklerini devam ettiren ancak bazı özelliklerle onlardan ayrışan yeni üyeler görülür. Örneğin, W. Bush, Bush başkanlarının ikinci kuşağındandır (Adıgüzel, Batur ve Ekşili, 2014: 167-177). Genel olarak kuşakların tanımlanması her toplumsal yapının kendine özgü özellikleri esasında olabilmekte ve o toplumu etkileyen dönemsel koşullar, kuşakları ortaya çıkarmaktadır. Kuşak tanımlamalarında küresel belirleyicilerin etkisi görülmektedir. Bunun sonucunda, gelenekselciler, sessiz kuşak, baby-boomer (bebek patlaması) kuşağı, X kuşağı ve Y kuşağı ve içinde bulunduğumuz dönemi ifade eden Z kuşağı belirlemeleri oluşmuştur. Birbirinden farklı özelliklere sahip olan bu kuşakların birlikte yaşıyor olmaları, sahip oldukları kültürel birikim ve değerleri ile birlikte, başta iletişim sorunu olmak üzere pek çok sorunları ve çatışmaları beraberinde getirmektedir. Onur (1980) anne-baba ve çocuğu ifade eden iki kuşağın arasındaki kültür farklılığının, ana-babalarda engellenme ve aşılma duygusu yarattığını, bunun da özdeşleşme sürecini olumsuz yönde etkilediği belirtir. Onur’a göre, eskiden kuşakların ilişkilerini kolaylaştıran eğitim yöntemi bugün mevcut değildir, iyi yetişmiş ana-babalar bile yeni eğitim ve öğretim yöntemlerinin çokluğu karşısında çocuklarına yardım etme konusunda güçlük ve tereddüt yaşamaktadırlar. Bunun sonucu olarak da çatışma gelmektedir. Onur (1980) çalışmasında bu çatışmanın iki kaynağını belirtir: Birincisi, büyümeyle birlikte yeni olanaklarla donanan ergenin kendini yetişkin olarak kabul ettirme çabasından kaynaklanan çatışmalardır. Burada ergen, kişiliğini kabul ettirme sürecinde yetişkinlere ve özellikle en yakın otorite olan ana-babalara karşı karşıtlık tepkileri ortaya koyar. Çatışmanın ikinci kaynağı ise ergenliğin, değişik topluluklarla sayısız ilişkiler kurmanın etkisiyle, ana-babaların mensup olduğundan farklı bir toplumsal kuşağa mensup olma duygusunun uyandığı bir gelişim dönemi olmasıdır. Böylece kuşaklar arasındaki mesafe, yaş farkı sorunu olmanın ötesinde, özellikle kanılar, yargılar, yaşama ve hissetme biçimi farklılığı sorunu olarak ortaya çıkar. Böylece, ergenin hem kendi kişiliğini kazanması hem de kendi çağdaşlarının toplumsal yaşamına katılması ile gençler ve yaşlılar arasında bir uçurum oluşur (Onur, 1980: 16-18). Toplumsal değişme birçok faktörün birleşmesiyle ortaya çıkar. Bu faktörler içinde kültür önemli bir belirleyicidir. Kültürün yaratıcılığı veya değişime karşı olan katı tutumu önemli bir belirleyici olmaktadır. Bunun yanı sıra göç, demografik faktörler, bilimsel ilerleme, büyük fikirler ve düşünceler, toplumsal değişim sürecinde önemli rol oynar. Bunun yanı sıra yasal düzenlemeler ve doğa olayları da değişmeyi sağlayan diğer faktörlerdir. dikkat 37 Aile Sosyolojisi Türkiye’de de yaşlı nüfus gün geçtikçe artmaktadır. Kuşakların yatay yapısının dikeyleşmesi; geniş aile yapılarından, az sayıda aile üyesinin bulunduğu küçük aile yapılarına geçiş, aile ve kuşaklararası ilişkiler üzerindeki baskıyı artırmıştır. Diğer yandan endüstrileşme, modern toplum ve kentleşme süreci yaşlıların sosyal yaşamlarına ve diğer yaşam koşullarına ilişkin değişimi de beraberinde getirmektedir. Gerçekte yaşlılığın en önemli işlevi kuşaklararası ilişkilerin özelliğinde görülür. Yaşlıların kendileri (1. nesil) ile çocukları (2. nesil) ve torunları (3. nesil) arasında bulunan bağlantının önemi küçük çocukların gelişiminde kendini gösterir ve sosyalleştirme işlevi görür. Özellikle 1-5 ve 6-12 yaşları arasındaki çocuklar için büyüklerle birlikte olmak en önemli eğitim/sosyalizasyon ortamıdır. Bu ortamda 2. neslin yani ana-babaların durumunu göz önüne alacak olursak daha çok üretme ve üreme, kazanma ve getirme, yetme ve yetiştirme işleri ile dolu/meşgul oldukları görülür. Tempoları hızlı, talep ettikleri, istek ve arzuları çok, yaşanmamış deneyimleri fazladır. Çocuk sayısı fazla ise çocuk daha az kıymetli ama daha çok özgür, çocuk sayısı az ise çocuk daha kıymetli ama daha az özgürdür, ailenin beklentilerini gerçekleştirme görevleri daha fazladır (Özmete, 2017: 1-2). Ailenin Yapısında Değişim Ailenin kökenine ilişkin farklı bakış açıları söz konusudur. Ailenin türlerine ayrılmasında da bu farklılığı görmek mümkündür. Aile değişik açılardan sınıflandırılmış ve belirleyici kabul edilen farklı ölçütler esasında aile kategorileri oluşturulmuştur. Pek çok aile biçimini içinde barındıran bu kategoriler bir evrimleşme çizgisine işaret etmektedir. Bu kapsamda aileyi tanımlarken aileyi oluşturan bireyler arasındaki otorite ilişkisi, ailenin oluştuğu mekân, eşler arasındaki akrabalık ilişkisi, eş sayısı gibi ölçüler kullanılabilir. Ailenin ortaya çıkışı ve aile türlerine ilişkin farklı yaklaşımların sunulması bu kısmının konusu değildir. Bu bölümde ailedeki değişim sosyoekonomik ölçüye göre ailenin türlerine ayrılması sürecinde ortaya konulmuştur. Ailenin sosyoekonomik aşamalara göre üç döneme ayrıldığı görülmektedir. Bu üç dönemi şu şekilde sıralamak mümkündür (Aydın, 2013:62): 1. Sanayi öncesi toplumda aile, 2. Sanayi toplumunda aile, 3. Sanayi sonrası toplumda aile. Sosyoekonomik aşamalara göre gerçekleştirilen bu ayrım, geleneksel ve çekirdek aile ayrımına ilişkin farklılaşmayı da bünyesinde barındırmaktadır. Geleneksel aile özellikle sanayi öncesi toplumlarda ve kırsal toplumsal yapılarda yaygın olan aile türüdür. Üyelerinin anne baba ve çocuklar dışındaki akrabalıkları da içerdiği bu aile tipinde ailenin işlev alanı oldukça geniştir. Aile, toplumun ekonomik, siyasi, dinî, eğitimsel işlevlerin çoğunu üstlenen bir yapıdadır. Çekirdek aile ise artık üye sayısının azaldığı, sanayi devriminden sonra kentsel toplumsal yapı içinde ortaya çıkan bir yapıdır. Çekirdek aile, akrabalık ilişkilerinin sınırlandığı küçük aile tipidir (Aydın, 2013: 63). Gary Becker (1993) ise aile kurumundaki değişimi geleneksel toplumlar ve modern toplumlar ayrımı üzerinden yapar. Becker’ın geleneksel toplumdan kastı ilkel ve köylü toplumlardır. Becker, bu toplumların tarım yapmak için kullandıkları teknolojilerin gelişkin olmadığını ve yaşamlarında belirsizliğin ve bilgisizliğin hâkim olduğunu ifade eder. Becker’e göre yaşamda deneyimlenen bu belirsizlik, geleneksel toplumlarda ailenin ve daha geniş anlamda akrabalığın önemli olmasının belirleyici nedenidir. Becker belirsizlik içerisindeki geleneksel toplumda ailenin, üyelerini koruma fonksiyonuna dikkat çeker ve ailenin bir çeşit “sigorta” olduğunu söyler. Birbirlerinin hayatlarından haberdar olan bir grup akraba, birbirlerinin davranışlarını kontrol eder. Akrabalar bazı üyeleri belli davranışlara zorlarken onların mahremiyetlerini ihlal edebilir. Diğer yandan akrabalar belirsizliklere karşı birbirlerini korur ve topluluğun daha genç üyelerini hayata hazırlarlar (Becker, 1993:343-347). Becker, geçmişte geleneksel toplumlarda özellikle güçlü ve prestiji yüksek ailelerin üyelerinin birbirleri üzerindeki kontrollerinin daha fazla olduğunu iddia eder. Ona göre, geleneksel toplumlarda zengin ve saygın ailelere üye olan akrabaların, ailenin isminin lekelenmemesi ve saygınlığının azalması için diğer aile üyelerinin davranışlarını daha fazla kontrol etmişler ve kişileri ailenin beklentilerine göre davranmaları için daha fazla zorlamışlardır (Becker, 1993: 347). Tarihsel gelişim sürecinde aynı dönemde ve aynı toplumda farklı aile biçimleri görmek mümkündür. dikkat 38 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Bu anlatılanlar ışığında aileyi sosyoekonomik özelliklerine göre şöyle açıklayabiliriz: 1. Sanayi Öncesi Toplumda Aile: Bu aile tipi temel ekonomik faaliyetin tarımsal faaliyet olduğu ve aile ekonomisinin hâkim olduğu dönemde görülen aile tipidir. Bu dönem, insan gücünün üretim sürecinde belirleyici olduğu dönemdir. Tarımsal üretimin insan gücü ile gerçekleşmesi, ailenin üye sayısını zorunlu olarak fazla tutmasını beraberinde getirmiştir. Bu aile tipinde her yeni üye tarımsal üretimde yeni bir emektir ve aynı zamanda aileyi diğer aileler arasında güçlü kılan bir aracıdır. Bu da erkek çocuğu daha değerli kılan ataerkil yapıyı ortaya koyar. Tarımsal üretime dayalı endüstri öncesi dönem, ev yaşantısında, geçim sağlamak için yapılan işlerde ve tüm sosyal ilişkilerde feodal değerlerin hüküm sürdüğü bir dönemdir (Bernardes, 1997:7-9). Bunun yanı sıra Avrupa’da orta çağ tarımı oldukça verimsizdir. Toprak kötü işlenmekte ve verimi artırmak için gübreden başka bir şey kullanılmamaktadır. Yeni toprak bulunamadığı için ailelerin kullandığı toprak zamanla küçülmektedir. 1300’lerde bir köy hanesi otuz döneminden fazla toprak işleyebiliyorsa zengin sayılmaktadır. (Roberts, 2015:201). Toplumlarda görülen kıtlıkların etkisi de eşitsizlikler esasında görülecek genel olarak nüfusu azaltan ve aileleri ortadan kaldıran kıtlıklar kıtlıklar zengin aileleri daha da güçlendirecektir. Kıtlık besine sahip olamamadır. Zenginler daha çok besine sahip olacaklar ve kıtlık sonrası zenginler yoksullara göre daha büyük ailelere sahip olacaklardır. Bunun en önemli sebebi zenginlerin çocuklarını besleyebilmeleridir. Kapitalizm öncesi toplumlarda aile, bireylerin fizyolojik, toplumsal ve psikolojik tüm gereksinimlerini karşılayan, toplum açısından üretim, üreme, ailenin ve toplumun yeniden üretilmesini sağlayan tek ve bağımsız bir kurumdur. Bu niteliği ile aile, birey ile toplum arasındaki ilişkileri düzenleyen, sürdüren ve denetleyen bir kurum olarak işlev görür ve bu rolünden dolayı toplumun temeli ve vazgeçilmez bir unsurudur (Özbay, 2015: 32-33). 2. Sanayi Toplumunda Aile: Sanayi devrimiyle beraber ortaya çıkan yeni aile tipinde aile sanayileşmenin talepleri esasında bir biçim kazanmıştır. Ailenin değişimi konusunda önemli bir adım ailenin küçülmesidir. Modernite öncesi dönemde hanede akraba olmayan kişilerin de yaşaması görülebilmekteydi. Örnek olarak Amerikan toplumunda bu kişiler çıraklar, hizmetçiler, uşaklar, evlatlıklar ve müşkül durumda olan ve bakım sağlanması için eve alınan başka insanlar olabilmekteydi (Hareven, 1976: 194). Ancak modernite ile aile daha küçük ve hareketli bir birime dönüşmüştür. Bu hareketliliğin yani ailenin iş gücü ihtiyacının olduğu yere kolaylıkla göçebilmesi için gerekli olduğu varsayılır. Toprağa bağımlı ve hareket etmesi daha güç kişileri (yaşlıları ve çok fazla küçük çocuğu) barındıran geleneksel geniş aile, sanayi üretimi için sorun çıkarmaktadır. Bu nedenle, çekirdek aile tipinin sanayi toplumunun ihtiyaçlarına cevap verdiği iddia edilir. Genel olarak çekirdek aile tipi sanayi toplumuyla en çok ilişkilendirilen aile tipidir. Parsons çekirdek aile sisteminin endüstri toplumunun ihtiyaçlarına benzersiz uyum sağladığını belirtir. Bunu iki özellikle açıklar. Bunlardan birincisi endüstri toplumunu karakterize eden ekonomik farklılaşmaların geniş aile ile bağdaşmaz olduğu ancak çekirdek aile ile ideal bir şekilde karşılandığıdır. Parsons’un savının ikinci bölümü sanayi toplumlarında ekonomik ve halkla ilgili faaliyetleri destekleyen değerler ve aile ilişkilerini tanımlayanlar çatışmayı çözme ihtiyacı ile ilgilidir. Bunun yanı sıra Parsons çekirdek ailenin üyeleri için çocukların sosyalleşmesi ve yetişkinlerin kişilik dengelerini sağlaması şeklinde iki ana işlev üstlendiğini belirtir (Bilton, Bonnett, Jones, vd., 2009: 230-231). Bernardes (1997) ise çekirdek aile olarak tanımlanan formun endüstrileşmeye en uyumlu aile tipi olduğu fikrine eleştirel yaklaşır. Yaygın görüşe göre, geniş aileden çekirdek aileye geçiş, tarımsal üretimde çalışmadan, çoğunlukla fabrikalarda olmak üzere dışarıda çalışma yönünde değişmeye karşılık gelir. Sanayi, talep ettiği işçilerin 39 Aile Sosyolojisi ve onların yakın aile üyelerinin yeni oluşan kentlere göç etmesini ve belirli bir ücret karşılığı çalışmasını istemektedir. Fakat Bernardes bu analizde bir sorun olduğunu ileri sürer: Bu açıklama biçimi Avrupa dışındaki aile biçimlerini ve Avrupa’daki azınlık kültürlerinin aile formlarını ihmal etmektedir. Bunun yanında, Bernardes geleneksel aile biçiminde ailenin geniş olduğu ve çekirdek ailenin geleneksel toplumda çok az görüldüğü fikrine karşı çıkar. Ona göre, geçmişte geniş ailelerin yanında çekirdek aileler de sanıldığından daha yaygındır ve ailelerdeki kişi sayısı iddia edilenden daha azdır (Bernardes, 1997: 7-9). 3. Sanayi Sonrası Toplumda Aile: Günümüzdeki aile tipi kapitalist mantık esasında işleyen ve aile içindeki bireylerin tüketici olarak kurgulandığı bir aile tipidir. Bu aileler toplumsal tabakalaşma içindeki konumlarını sahip oldukları tüketim nesneleri ile özdeşleştiren bir aile tipine dönüşmüştür (Gökçen, 2013: 103). Alvin Toffler toplumlardaki büyük değişimi “üç dalga” ile açıklar. Bunlardan birinci dalga tarım toplumunu, ikinci dalga endüstri toplumunu, üçüncü dalga toplumu ise şimdiki toplumu ifade eder. Üçüncü dalga hem endüstri karşıtı hem de daha teknolojiktir (Toffler, 2008:41). Bu dönem Daniel Bell’de ise “endüstri sonrası toplum” kavramlaştırması ile karşımıza çıkar. Ortaya konulan bu yeni toplum tipleri toplumsal kurumlarda köklü değişimlerin yaşandığı, değişimin ailenin yapısı ve işlevleri üzerinde de belirleyici olduğu toplum tipleridir. Yeni dönemde, üretim ilişkilerindeki farklılaşma ile aile büyük bir değişim yaşamıştır. Sanayi sonrası toplum endüstriyel üretimin yerini hizmet sektörünün aldığı bir toplumdur. Bu toplum tipinde hizmet sektöründe kadın istihdamının daha yüksek olacağı ve kadın işgücüne olan ihtiyacın artacağı düşünülmektedir. Kadın işgücünün üretimde niceliksel artışı, nitelikli insan gücüne duyulan ihtiyaç ile birleştiğinde kadınların nitelik düzeyi de yükselecektir. Bununla beraber kadının işgücü piyasasında genişleyen yeri ve artan rolü aile içinde ilişkilere de yansıyacak, ailedeki rol dağılımı tarım toplumu ve sanayi toplumundan daha farklı olacaktır. Ekonomik anlamda bağımsız olan kadın, hukuksal anlamda haklarını arayan ve çocuk yetiştirmede bilinç düzeyi yüksek kadın figürünü oluşturmaktadır. Bunun sonucu olarak ailelerde rol dağılımında değişmeyle iş bölümü yeni bir biçim almıştır. Bu tüm toplumlarda ataerkil aile ilişkilerinin sorgulanması ve toplumsal gelişmişlik düzeyine göre cinsiyet ilişkilerinin değişmesi olarak düşünülmelidir. Aile bu anlamda ekonomik ve cinsellik işlevinin azaldığı, güven ve sevgi esaslı ilişki odağında tesis edilen bir kuruma dönüşmektedir. Özellikle toplumsal baskının bireyler üzerinde azalan etkisi, kadın ve erkek ilişkilerine yeni boyut kazandırmıştır. Bu yeni boyut, ailenin varlığını sorgulama değil sadece değişen yeni formunu anlama olarak görülmelidir. Bu değişimler tüm toplumlarda aynı şekilde gerçekleşmez. Değişimin hızı, toplumdan topluma farklılaşabilmektir. Günümüzde dünyanın her yanındaki farklı toplumlarda aile biçimlerinde bir çeşitlenme vardır. Asya’nın, Afrika’nın ve Pasifik kıyılarının uzak bölgeleri gibi kimi yerlerde, geleneksel aile tiplerine az rastlanır. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerin çoğunda hızlı değişimler gerçekleşmektedir. Bu değişimlerin kökenleri karmaşıktır, Giddens’a göre özellikle önemli olan birkaç etken ortaya konulabilir: Bunlardan birincisi, Batı kültürünün yaygınlaşmasıdır. Örneğin, Batı’nın romantik aşka ilişkin fikirleri, önceleri bilinmedikleri toplumlara yayılmışlardır. Başka bir etken ise önceleri daha küçük toplumlardan oluşmuş olan alanlarda merkezî devlet yönetiminin gelişimidir. Devletler, geleneksel davranış biçimlerini değiştirmek için etkin girişimlerde bulunurlar. Örneğin Çin’de hızla büyüyen nüfus sorunundan ötürü, devletler daha küçük aileleri, doğum denetiminin kontrolünü vb. savunmuşlardır. Başka bir etki ise kırsaldan kentlere olan büyük göç dalgalarıdır. Erkekler sıklıkla aile üyelerini memleketleri olan köylerde bırakarak çalışmak için kasabalara ya da kentlere giderler. Her iki durumda da geleneksel aile biçimleri ve akrabalık ilişkileri zayıflayabilir. Değişimin farklı görünümlerini ortaya çıkaran son ve belki de en önemli etken, madenler ve endüstri firmaları gibi örgütlerdeki iş fırsatlarının, önceleri toprağa bağlı üretime dayanan aile biçimlerini bozması ve dönüştürmesidir (Giddens, 2008:252). 40 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Ailenin İşlevlerinde Değişim Aile, kurum olarak toplumda birçok işlev yerine getirmektedir. Ailedeki değişimi izlemenin en temel yolu, işlevlerindeki değişimi ve bu değişimin diğer toplumsal kurumlarla olan ilişkisini ortaya koymaktadır. Ailenin temel işlevlerini aşağıdaki şekilde belirtmek mümkündür: • Biyolojik işlevi, • Psikolojik işlevi, • Kültürel işlevi, • Ekonomik işlevi, • Eğitim ve toplumsallaştırma işlevi, • Boş zamanları değerlendirme işlevi. Ailenin Biyolojik İşlevi Ailenin biyolojik işlevini iki esasta ortaya koyabiliriz. Bunlardan birincisi aileyi oluşturan yetişkin bireylerin cinsel ilişkilerinin düzenlenmesi işlevi iken diğeri buna bağlı olarak ortaya çıkan üreme işlevidir. Evlilik iki yetişkin birey arasındaki toplumsal olarak kabul edilen ve onaylanan cinsel birleşimdir. Batı toplumlarının çoğunda evlilik tek eşlilik ile ilişkilendirilir. Bir erkeğin ya da kadının birden fazla eşinin olması yasadışıdır (Giddens, 2008: 246). Evlilik, eşlerin cinsel ilişkilerini düzenler. Aile, cinsel dürtünün tatmin edildiği güvenli bir ortam sağlar. Aile bu özelliği ile çiftlerin cinsel birlikteliğini meşrulaştırır. Ailenin biyolojik işlevi demografik açıdan önemlidir. Aile, toplumda nüfusun kaynağını oluşturması, kuşakların sürekliliğini ve neslin devamını sağlaması açısından temel sosyal bir kurumdur. Bu işlev, eşlerin cinsel ihtiyaçlarını karşıladığı gibi, kuşakların sürekliliğini de sağlamaktadır (Kır, 2011: 385). Üreme işlevi toplumsal yapının devamını sağlar ve neslin devamının sağlanması işlevini yerine getirir. Geleneksel aile üreme işlevini önemseyen ve ailenin üye sayısının çokluğunu bir avantaj olarak değerlendiren ailedir. Ailenin kalabalık olması hem üretim sürecinde gerekli olan emeğin karşılanması hem de toplumsal ilişkilerde güçlü olunması anlamına gelmektedir. Bu aile tipi kadına doğurganlığı esasında değer veren bir aile tipidir. Ancak modern aile üremeyi ikincil bir yere konumlandırabilir. Çocuk sayısının azalması söz konusudur. Modern toplumlarda ebeveynler daha az çocuk sahibi olurlar, sahip oldukları çocuklara daha fazla enerji ve zaman harcarlar ve maddi yatırım yaparlar. Becker (1993), geleneksel toplumlarda eş seçiminde ailenin ve akrabaların etkisinin fazla olmasına karşın, modern toplumlarda evlilik kararında kişilerin birbirlerine karşı duyguları önemli olduğu için modern dünyada eşlerin birbirlerine daha yakın olduğunu iddia etmektedir. Çocuklara ise zaman, enerji Resim 2.1 Geniş aile 41 Aile Sosyolojisi ve maddi imkânlar bakımından çok fazla yatırım yapılmasının yanı sıra az sayıda çocuk sahibi olunmasından dolayı ebeveynler için çocuğun duygusal önemi artmaktadır (Becker, 1993: 349). Ailenin Psikolojik İşlevi Ailenin psikolojik işlevi ailenin günümüzde en çok önem kazanan işlevidir. Aileyi oluşturacak bireylerin, oluşturacakları birliktelikten öncelikli beklentileri duygusal doyumdur. Bu açıdan aile, eşler için güven ortamının sağlandığı, yalnızlık duygusunun giderildiği bir birlikteliktir. Geleneksel geniş aile içerisinde aile üyelerinin kendi aralarındaki duygusal bağ güçlüdür; eşler, çocuklar ve aile içerisindeki diğer fertlerin arasında sevgi–saygı ve güven hissiyatı önemlidir. Bu nedenle geleneksel ailenin psikolojik işlevi, ailenin temel fonksiyonlarından biridir. Geleneksel ailede ailenin varlığını koruyabilmek adına, soyu devam ettirebilmek düşüncesi ailenin en temel fonksiyonlarından biri olmakla beraber ailenin psikolojik fonksiyonu da azımsanmayacak bir öneme sahiptir. Gerek psikolojik gerekse de biyolojik fonksiyonlar, geleneksel geniş aile kurgusunun yaşandığı toplumlarda aile kavramının en gelenekselleşmiş fonksiyonları olarak bilinmektedir (Tekin Epik, Çiçek ve Altay, 2017: 4-6). Modern çekirdek aile, geleneksel pek çok özelliğini kaybetmekle birlikte, üyelerine manevi destek olma anlamında psikolojik fonksiyonlarını korumaktadır. Modern toplumun giderek yalnızlaşan bireyi, ihtiyaç duyduğu samimi ve sıcak ortamı yine aile kurumunun içerisinde bulmakta ve böylece çekirdek aile, üyelerinin duygusal doyuma ulaşmasını sağlama ve onlar için psikolojik bir sığınak olma fonksiyonunu devam ettirmektedir. Günümüzde psikoloji biliminin gelişmesiyle de orantılı olarak ailenin bu fonksiyonunda da azalmalar olabileceği ifade edilmekle birlikte, mevcut düşünceler ailenin bu fonksiyonunun başka kurumlara yüklenemeyeceğini ve ailenin hâlen toplum içerisinde önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmesinde bu fonksiyonun önemli bir etkisinin olduğunu göstermektedir. Günümüzde çoğu insan iyi bir ilişkinin temelinde duygusal iletişimin veya mahrem bir ilişkinin olduğuna inanmaktadır. Evlilikte mahrem bir ilişki ve duygusal iletişim, hiçbir zaman günümüzdeki kadar belirleyici olmamıştır. İletişim iyi bir ilişki kurmanın aracıdır. Bu ilişki, tarafların her birinin eşit hakları ve yükümlülüklerinin olduğu eşitler ilişkisidir (Giddens, 2008: 245). Aile üyelerinin yeterli bir psikolojik tatmine ulaşmaları, anne, baba ve çocuklar arasındaki duygusal ilişkiye ve bu ilişkinin yoğunluğuna bağlıdır. Ailenin kendi üyelerine sağladığı psikolojik tatmin, aile üyelerinin yalnızlık hissinden kurtulmalarını ve moral yönden güçlenmelerini sağlar. Bu yüzden günümüz toplumlarında aile, eşit ilişki ile kurulan duygusal tatminin amaçlandığı bir birliktelik esasında oluşturulmaktadır (Çağan, 2013: 86-87). Ailenin Kültürel İşlevi Kültür, toplumu oluşturan üyelerin ortaya koyduğu maddi ve manevi tüm unsurların toplamını ifade eder. Kültürel özellikleri toplumları birbirinden ayırır. Kültürü oluşturan temel unsurlar ise dil, semboller, değerler, inançlar ve normlardır. Aile ortamı kültürü oluşturan ana ögeleri koruma altına alırken aynı zamanda bu toplumsal değerlerin aktarımı görevini de yerine getirir. Bu kapsamda aile, farklı toplumsal kesimler arasında kültürel etkileşimi sağlama görevini üstlenir (Akyüz, 2008:125). Bireyler, içinde yaşadıkları kültüre ait değerleri aile aracılığıyla edinir. Aile, yeni üyelerine kültürel değerleri aktararak kültürün korunmasını sağlar. Birey aile içinde kültürel değerlerini öğrenir ve bunları içselleştirir. Geleneksel toplumda kültürel aktarım önemli ölçüde aile tarafından gerçekleşmektedir. Geniş aile yapıları içinde yaşlı bireyler, genç bireylere kültürü oluşturan unsurları kazandırmaktadır. Bu aktarım toplumsallaşma sürecinde gerçekleşmektedir. Sanayi toplumunda ve sanayi sonrası toplumda ailenin kültür aktarım işlevinde değişim yaşanmıştır. Ailenin yaşlı bireylerinin üstlendiği bu fonksiyon modern toplumda ailenin küçülmesi ile daha çok eğitim kurumuna devredilmiştir. Sanayi toplumunun zorunlu kıldığı küçük ve sosyal hareketliliği yüksek çekirdek ailede kadının da emek piyasasında olması da ailenin kültürel aktarım görevinin bir kısmını modern eğitim kurumlarına devredilmesini gerektirmiştir. İçinde yaşadığımız dönemde internet ve sosyal medyanın yaygınlığı, özellikle toplumsal değerlerin aktarımında ailenin rolünü daha da önemli kılmıştır. Fakat bunların yanında, bireylerin kültürel değerleri öğrenebilmesinin yeni yolları da açılmıştır. İnternette kaynakların yaygınlaşması, erişilebilir olması ve müzecilik gibi faaliyetlerin artmasıyla bireylere kültürel değerlerini öğrenmeleri için yeni araçlar sunabilmektedir. 42 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Ailenin Ekonomik İşlevi Toplumun en küçük birimini oluşturan aile önemli bir ekonomik birimdir. Aileyi oluşturan bireyler mal ve hizmet üreten ve diğer yandan tüketen toplum üyeleridir. Aile üyeleri belirli bir iş bölümü içinde ekonomik süreçlere katılırlar. Aile kurumunun yaşadığı değişim iktisadi faktörlerle yakından bağlantılıdır. Üretim süreci toplumsal iş bölümünün yapısını etkilerken aile ekonomisinin yapısı da sürekli değişir. Üretimde uzmanlaşmanın az olduğu dönemlerde aile temelli üretim geniş bir alanı kapsar iken yüksek derecede uzmanlaşma ile aile ekonomisi çok sınırlı bir alana çekilmiştir. Tarım toplumunda aile temel üretim ve tüketim birimidir. Ancak sanayi toplumuna geçişle birlikte ailenin tüketici rolü ön plana çıkmaya başlamış, ailenin üretim fonksiyonu azalmış ve üretim aile dışına kaymıştır. Günümüzde de aile geçmişte olduğu gibi önemli bir ekonomik birimdir. Ancak geçmişte olduğu gibi aile, ekonomik üretim ve tüketim birimi olmayıp tam aksine toplumun ekonomik yapısını yüksek yaptırım gücü ile yönlendirici ve planlayıcı bir fonksiyona sahiptir (Aytekin ve Kalaycı, 2017: 91). Geleneksel aile her üyenin emek olarak değerlendirildiği bir aile tipidir. Bu toplumsal yapıda ailede gelir tek elde toplanır ve masraflar da tek elden yapılır. Ekonomik bir işletme olarak değerlendirilebilecek geleneksel geniş aile içerisinde bireysel mülkiyet değil, akrabaların ortak mülkiyeti söz konusudur. Ücretli emeğin yaygınlaşmasıyla birlikte, üretim sürecine dâhil olamayan aile bireyleri, ekonomik sahanın dışında kalmıştır (Tekin Epik, Çiçek ve Altay, 2017: 4-6). Modern aile bir tüketim ailesidir. Aile, üyelerinin sayısını sınırlandırmaya ve doğum sürecini kontrollü bir hâle getirmeye başlamıştır. Bir diğer ifadeyle geleneksel geniş ailede görülen çocuğun ekonomik değerinin (özellikle tarımda) modern çekirdek aile içerisinde giderek azalması, doğurganlığın geleneksel öneminin azalmasına da yol açmıştır. Diğer taraftan; kâr odaklı piyasa ekonomisi, geleneksel geniş aile içerisinde bireye sağlanan hizmetlerin büyük bir kısmını da piyasaya aktarmıştır (Eyce, 2000: 231). Aile içindeki ekonomik değişimlerden biri de kadının emek piyasasına girişidir. Kadının emek piyasasına girmesi onun aile içindeki rollerini farklılaştırmış ailenin eşitlikçi bir özellik kazanmasını hızlandırmıştır. Ailenin Eğitim ve Toplumsallaştırma İşlevi Toplumsallaşma bireyin içinde yaşadığı toplumun değerlerini içselleşmesini ifade eder ve hayat boyunca devam eden bir süreçtir. Bireyin toplumsallaşmaya ilişkin ilk öğrenmeleri ailesinde başlar, akraba ve akran gruplarında devam eder. Bu süreç aynı zamanda değer aktarma sürecidir. Çocuk, toplumsal değerlerini aileden öğrenmeye başlar. Bu aktarım, genç bireyi belli amaçlar esasında hareketlendirir. Bu hareketlenme, bireyin kişiliğinin oluşması sürecinde belirleyicidir. Toplumun yeni üyesi, sorumluluk ve görevlerini sosyalleşme sürecinde öğrenmekte, statü ve rol ilişkisini kazanmaktadır. Çocuk aile içinde toplumsal kontrol mekanizmalarını ve normları içselleştirir. Ailenin eğitim işlevi geçmişte yalnızca toplumsal normların öğretilmesiyle sınırlı değildi. Temel mesleki becerilerin edinilmesi de aile içerisinde başlayan bir süreçti. Bu nedenle, geleneksel aile yapısında, aile üyelerin hem mesleki hem de dinî alandaki eğitimleri aile içerisinde verilir. Genel olarak ailenin en yaşlı bireylerinin üstlendiği bu fonksiyon sayesinde gelecek nesiller, ailenin kanıksanmış normlarına göre yetiştirilmektedir. Modern toplumda okul sadece toplumun ihtiyaç duyduğu yeterlilikte insan yetiştiren bir organizasyon özelliği taşımaz. Aynı zaman da toplumsal değerlerin aktarıldığı bir birimdir. Piyasa için üretim yapılan modern toplum içerisinde genel demografik özelliklerin yerine bireylerin bilgi ve becerilerini geliştirmesinin önemli görülmesi, geleneksel geniş ailenin sahip olduğu eğitimsel bilginin yetersiz kalmasına ve yeni oluşturulan toplumsal değerlerin genç kuşaklara aktarılmasında daha farklı yöntemlere başvurulmasına yol açmıştır. Bu bağlamda, değerlerin yeniden üretiminin sağlanmasında okul adı verilen ve kamusal otorite tarafından dizayn edilen başka kurumlara fonksiyon aktarımı gerçekleşmiştir (Tekin Epik, Çiçek ve Altay, 2017: 4-6). Bu kapsamda aile ve eğitim politikaları karşılıklı olarak birbirini destekler. Ailenin Boş Zamanları Değerlendirme İşlevi Boş zaman kişinin hem kendisi hem de başkaları için bütün zorunluluklardan ya da bağlantılardan kurtulduğu ve kendi isteği ile seçeceği etkinliklerle uğraşacağı zamandır (Tezcan, 1982: 10). Bu zaman dilimi, kişinin özgür iradesiyle, kendi istenciyle kullanacağı, tasarrufta bulunacağı bir zaman dilimidir (Aytaç, 2002: 232). Çalışma hayatı kuralcı, resmî, 43 Aile Sosyolojisi tektipleştirici bir yapıya sahiptir. Çalışma yaşamında ve iş yerinde zamanın kullanımı kurallara bağlıdır. İnsanlar üzerinde çalışma saatlerini düzenleyen bir baskı vardır. Serbest zamanlar ise insanların doğaçlama yaşadığı, davranışlarında rahat oldukları, bireysel tercihlerinin ön plana çıktığı, görece daha özgür bir ortamı ifade eder (Çelik, 2018: 2). İnsanın dinlenme ve eğlenmesini gerçekleştirdiği en önemli yer onun ailesidir. Bu durum ailenin önemli bir boş zaman eğitim unsuru olduğunu ortaya koyar. Boş zamanın değerli olarak kullanımı ailede başlar fakat aile boş zamanı değerlendirme eğitimini sistematik olarak vermez. Aile, kişinin boş zamanlarını değerlendirmesini rastlantısal ve dağınık olarak ona öğretir. Boş zaman değerlendirme etkinlikleri ailenin sosyoekonomik ve sosyokültürel durumuna göre değişir (Tezcan, 1982: 74). Geleneksel toplumlarda bu işlev aile üyelerinin birlikte katıldıkları oyunlar, eğlenceler veya kutlamalar şeklinde gerçekleşmektedir. Modern toplumda anne, baba ve çocukların oynadığı kutulu oyunlar, geleneksel oyunlar vs. aile içinde iletişimin açık olmasını ve aile ilişkilerinin gelişmesini sağlar. Aile gerek dinî gerekse millî bayramların birlikte kutlanıldığı bir kurumdur. Ancak geleneksel aileden farklı olarak modern çekirdek ailede bireylerin eğlenme ve boş zaman geçirme ihtiyaçlarının bir kısmını aile dışına taşımıştır. Modern toplumlarda eğlence sektörü insanlara ailelerinin dışında oluşturulan ve erişebilecekleri birçok seçenek sunmaktadır. Modern toplumda bireysellikler artmış, aileyle gerçekleştirilen grup etkinlikleri azalmıştır. Oluşturulan aile dışı ağlar ve sanal ağlar, aile üyelerinin boş zamanları değerlendirmelerinde belirgin olmaya başlamış, hobi kulüpleri, sanal topluluklar gibi alanların etkisi artmıştır. Avrupa’daki 3. Kuşak Türkleri araştırınız. Yönetmenliğini Ergin Orbey’in yaptığı, Münir Özkul, Adile Naşit gibi birçok önemli oyuncununoynadığı “Bizim Aile” adlı film ile ailedeki değişimi ilişkilendiriniz. Babanız/anneniz veya dedeniz/nineniz ile yaşadığınız kuşak çatışmasına ilişkin deneyimlerinizi paylaşınız. 1 Toplumsal değişmenin aile kurumu üzerine etkilerini açıklayabilme 2 Kuşak kavramını tanımlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Türkiye’de aile yapısının hızla geleneksel aile yapısından uzaklaştığını söylesek de bazı alanlarda hala geleneklerin varlığını sürdürdüğünü görebiliriz. Örnek olarak Türkiye İstatistik Kurumunun Aile Yapısı, 2016 çalışması evliliklerin gerçekleştirilmesinde hala geleneksel yöntemlerin yaygın olduğuna işaret etmektedir (TÜİK, 2017). Kişilerin eşlerini nasıl seçtiklerine bakıldığında aile ve evlilik konusunda yaşanan değişimlere rağmen ilk evliliklerini görücü usulü ve kendi rızaları ile gerçekleştirenlerin oranı %47,8’i, ilk evliliklerini kendi görüşleri sorulmadan görücü usulü ile gerçekleştirenlerin oranı ise %12,1’i bulmuştur. Bu durumda, ilk evliliklerini görücü usulü ile gerçekleştirenlerin oranı toplamda %59,9 gibi yüksek bir orana ulaşmaktadır. Kaynak: TÜİK (2017). Aile Yapısı 2016 Yılı Araştırması. Araştırmalarla İlişkilendir 44 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme AİLEDE DEĞİŞİMİ SAĞLAYAN FAKTÖRLER Ailenin gerek yapısında gerekse işlevinde ortaya çıkan değişim, birçok etkenin etkisiyle gerçekleşmektedir. Bu değişimi sadece bir etkene dayalı olarak açıklamak imkânsızdır. Ancak farklı toplumlarda veya gruplarda birçok etken arasında bir etkenin belirleyiciliği diğerinden daha yüksek olabilir. Çalışmanın bu kısmında ailenin yapısında ve işlevindeki değişimi yönlendiren etmenler ortaya konulmuştur. Siyasal Faktörler Devlet, aile ile ilgili kuralları düzenleyen ve bu kuralların uygulanmasını sağlayan bir kurum olarak devreye girer. Evlilik ve aileye ilişkin kuralların nasıl meşruiyet kazanacağı bu kapsamda şekillenir (Adak, 2005: 72). Siyaset kurumunun evlilik ve aileye ilişkin aldığı kararlar, devletin yaptırım gücünün etkisiyle ailenin yapısını ve işlevlerini hızla değiştirebilir. Bu kapsamda hukuk kurallarındaki değişme, özellikle çocuk hakları ve kadın hakları konusu önem kazanmaktadır. Politik sistemlerin aile ve kadın hakkında ortaya koyduğu tavır, aile kurumu üzerinde belirleyicidir. Örnek olarak Sovyetler birliği döneminde kadının emekçi sınıfın bir üyesi olarak tanımlanması, kadına yönelik sağlık ve danışma merkezlerinin kurulmasını, hamile kadının doğum öncesi ve sonrası bakımının sağlanmasını ve çocuğun eğitiminin devletçe üstlenilmesini sağlamıştır. Kolektif mutfaklar ve çamaşırhaneler kurulmuş ve bu unsurlarla ev içi işler düzenlenmiştir. Böylelikle kadının sosyal, politik ve ekonomik hayata girmesinin yolları açılmıştır. Politik sistemin güçlendirdiği kadın kimliği kapitalist ekonomik sistemden farklı olarak, cinsiyetler arası rekabeti azaltmıştır. Aile, sosyalist emekçi bir aile, kadın ise her vasfının üstünde bir emekçi olarak düşünülmüştür. Ailenin ve evliliğin önemli bir boyutunu oluşturan hukuk kurallarında meydana gelen değişmeler, aile kurumunu derinden etkiler. Aile oluşturma veya evlenme, eşlerin belirli bir anlaşma ile birliktelik oluşturmalarını ifade eder. Hukuksal bakımdan evlilik, kendine özgü nitelik ve koşulları olan bir sözleşmedir. Bu sözleşmeyle oluşturan birliktelik ile eşler yeni haklar kazanırlar ve sorumluluklar üstlenirler. Bu hak ve sorumlulukların toplumsal ve hukuksal boyutu vardır. Çeşitli kültürlerde evlilikle ilgili özgün öğe ve motifler bulunmasına rağmen evlilik ve aile hukukuna ilişkin ulusal ve uluslararası ölçütler geliştirilmiştir (Akyüz, 2008: 103-104). Hukuk kurallarında ortaya çıkan değişimler aile ve evlilik kurumunun yapısını derinden etkiler. Hukuk kuralları her toplumun sosyokültürel koşullarına göre oluşmakta toplumlar değiştikçe aile hukukuna dair kurallar da değişmektedir. Örneğin Türk toplumunda miras paylaşımında Cumhuriyet döneminde önemli değişiklikler söz konusu olmuştur. 17 Şubat 1926 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilen Türk Medeni Kanunu ile birlikte evliliğin işleyişi ve sona ermesi, mülkiyet ilişkileri, aile üyeleri arasındaki miras ilişkileri gibi konularda kadın, erkek ve çocuk haklarını gözeten düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Yeni düzenlemeler ile aile hayatında kadın ve erkek arasındaki hukuksal eşitlik sağlanmış, kadına da boşanma hakkı tanınmıştır. Resmi nikâh zorunlu hale getirilmiş ve erkeğin birden çok kadınla evlilik yapabilmesinin önüne geçilmiştir. Günümüzde ailenin tanımını derinden etkileyen yasal düzenlemeler hala gerçekleşmektedir. Bu değişimin örnekleri, evlilik sözleşmesi olmaksızın doğan çocukların velayetlerini düzenleyen yasal kuralların oluşması ve bazı ülkelerde eşcinsel evliliklerin yasallaşmasıdır. Aileye dair değişimlerin kapsamının genişliği, yeni üreme tekniklerine ilişkin hukuksal düzenlemeler incelendiğinde daha iyi anlaşılacaktır. Özellikle yardımcı üreme tekniklerinin gelişmesi yeni hukuksal düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. Örnek olarak erkekte sperm üretiminin olmaması, kalıtsal hastalık ve kadının bu yöntem ile çocuk sahibi olma tercihi ile başvurulan sperm bağışıyla çocuk sahibi olma yöntemi, ulusal ve uluslararası düzeyde yasal düzenlemeler yapılmasını gerektirmiştir. AİHM (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi), ülkeler arası yasadışı yöntemlerle gerçekleştirilen sperm bağışı sonucu oluşan ceninin, hukuki anlamda bir kişi olmamasına rağmen yaşam hakkının bulunduğunu öne sürmüş, bu konunun ulusal yargı çerçevelerinde incelenmesi gerektiğini belirtmiştir. Türkiye’de ise, Sağlık Bakanlığı tarafından yasaklanan bu yönteme başvuranların cezalandırılacağı belirtilmiştir. Buna benzer durum “taşıyıcı annelik” için de söz konusudur. Uluslararası hukukta taşıyıcı annelik yöntemine dair kesin hükümler bulunmazken, yine Türkiye dâhil olmak üzere pek çok ülkede bu uygulama yasaklanmıştır. 45 Aile Sosyolojisi Fransa, Almanya, İsviçre ve İspanya gibi bazı devletler, insan vücudunun metalaşması ve çocuğun bir ürün olarak kabul edilmesini gerekçe göstererek taşıyıcı annelik yöntemine karşı çıkmaktadır. Türk hukukunda taşıyıcı anneliğin yasaklanmasına ilişkin net bir yasa ya da tüzük bulunmamasına rağmen, Medeni Kanun’un 282. Maddesinde geçen “çocuk ile anne arasında soy bağı doğum ile kurulur” ve “soy bağı” ayrıca evlat edinme yoluyla kurulur ifadeleri, başka bir yöntemle kurulan anneçocuk ilişkisini yok hükmünde saymaktadır (Özbek ve Köşk, 2018: 265-275). Yardımcı üreme teknolojilerinin kullanımın artması, bu teknolojilerin kullanımı ile geleneksel olmayan (eşcinsel çiftler veya bekâr bireylerin bu yolla çocuk sahibi olmaları vb.) aile birimlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Adak, 2018: 163). Bu yöntemlerin kullanılmasıyla ebeveynlerle çocuklar arasında genetik bağın olmadığı durumlar da dâhil olmak üzere farklı aile yapıları oluşmaktadır. Aile üyeleri arasında genetik bağlantı varsayımının bozulması, baskın aile türlerinin egemenliğini dönüştürme potansiyeli yaratabilir ve üreme teknolojilerindeki yeniliklerin başta aile olmak üzere toplumda önemli etkiler yapacağı öngörülebilir (Adak, 2018: 163). Ailede değişimi etkileyen hukuksal unsurlardan bir diğerini aileye yönelik sosyal politikalar oluşturur. Sosyal devlet, modern hayatın toplum üzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak için çeşitli önlemler alır ve politik bir duruş ortaya koyar. Bu kapsamda sosyal politika, devlet ile toplum arasında bir araç ve sosyal devletin pratiğe olan yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal politikanın öncelikli olarak ilgilendiği konuların başında aile gelir. Evlilik yaşının yükselmesi, evlilik oranlarının azalması, boşanma oranlarının artması, ailedeki çocuk sayısının azalması ve doğurganlık oranlarını düşmesi, sosyal politikanın bir alt birimi olarak aile politikalarının gerekliliğini ortaya koymuştur. Aile politikası, doğrudan aileleri hedefleyen, ailenin durumu ve işlevleri üzerinde etkide bulunma amacı taşıyan politikalar olarak tanımlanabilir. Genel olarak aile politikaları, aileyi ilgilendiren ve onu koruma ve geliştirmeye yönelik tasarlanan her türlü yasayı, yürütülen hizmeti ve programları içerir (Aslan, 2012: 265). Turgut (2016)’un ifadesine göre uygulanan aile politikaları siyasi tercihler, dinî tutumlar ve ekonomik kaygılar esasında şekillense de bu politikaların nihai amacı aile kurumuna yönelik tedbirlerdir. Aile politikalarının hedefleri, ailenin kurumsal varlığını muhafaza etmek, üyelerinin mutluluk ve refah düzeyini artırmak, sağlıklı aile ortamları oluşturmaktır (Turgut, 2016: 416). Günümüzde devletlerin benimsedikleri refah rejimleri ailenin toplumdaki fonksiyonunu, bireylerin aileden bağımsızlaşma derecelerini ve özellikle kadının ailedeki ve toplumdaki rolünü etkiler. Ailedeki cinsiyet ilişkilerinin sosyal politikalar ile düzenlenmesi konusunu analiz ederken karşımıza “aile-dışılaştırma” kavramı çıkar. Aile-dışılaştırma (de-familization) kavramı sosyal devletin aileyi ne kadar desteklediğini ifade etmez (Bambra, 2004: 203). Bu kavram, kişilerin ve özellikle kadınların ekonomik olarak ne kadar bağımsız olduğuna dair bir ölçüyü ifade eder. Bu anlamda aile-dışılaştırma “bağımsız bir hane kurma ve o haneyi devam ettirme kapasitesi” olarak anlaşılabilir (Orloff, 1993: 319). Aile-dışılaştırma ayrıca “bireylerin potansiyel olarak baskıcı ilişkilere girme zorunluluğundan özgürleşmesi” (Orloff, 1993: 320) anlamına gelir. Aile-dışılaştırma refah sistemlerini birbirinden ayırt eden unsurlardan biri olarak bireylerin aile ilişkilerinden bağımsız şekilde bir yaşam kurabilmeleridir (Lister, 1997: 173). Özellikle kadınların ailelerinden ve kocalarından bağımsız olarak çocukları ve kendileri için bir yaşam kurabilmeleri yani geleneksel aile formlarında olan bağımlılık ilişkilerinden çıkabilmeleri, devletin onlara bağımsız çalışanlar ve vatandaşlar olarak davranmasıyla mümkündür (Taylor-Gooby, 1996: 215). Bu bağımlılığın azalması, toplumda aileye yüklenen anlamı farklılaştırır. Her ne kadar aile-dışılaştırma özellikle kadınlar için vurgulanıyor olsa da gençler ve yaşlılar için de aileden bağımsız bir şekilde yaşam kurabilecek fırsatlara sahip olmak aile-dışılaştırmanın parçasıdır. Kadınların, gençlerin ve yaşlıların yani aile ilişkileri içerisinde yaş, maddi imkân ya da toplumsal cinsiyet nedeniyle dezavantajlı olan kişilerin ailelerine bağımlı olmadan ücretli bir işte çalışarak ya da sağlanan sosyal haklar veya sosyal yardımlarla bağımsız bir yaşama sahip olmaları, ailenin toplumsal işlevlerinin yeniden düşünülmesini sağlar. 46 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Ekonomik Faktörler Aile ve ekonomi kurumu arasında organik bir bağ bulunmaktadır. Ekonomi ve aile, karşılıklı olarak birbirini etkileyen iki temel kurumdur. Ekonomik hayattaki değişimler aile yapısına da yansımakta hatta aileye yön verebilmektedir (Ulutaş, 2013: 336). Bunun yanı sıra ailenin sahip olduğu değerler sistemi de ekonomi üzerinde belirleyicidir. Weber’in “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı çalışması sahip olunan değerler sistemi ile ekonomi arasındaki ilişkiyi açıkça ortaya koyar. Ailenin toplumdaki rolünün sarsılmasında etken olan en önemli olay, sanayileşme ile üretimin ailenin tekelinden çıkarak daha büyük, kâr amaçlı işletme birimlerinde yapılmaya başlanmasıdır. Böylece toplumda, aile işletmeleri ile büyük çapta kapitalist işletmelerle rekabet edememiştir. Aile, varlığını sürdürebilmek ve üyelerinin gereksinimlerini karşılayabilmek için düzeninde ve işlevlerinde değişime giderek toplumsal koşullara uyum sağlamaya çalışmıştır. Kapitalizm öncesi toplumlarda aile, üretim işlevlerini yerine getirirken üyeleri arasında iş bölümünü düzenleyen hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Ataerkil düzen diye anılan bu hiyerarşi sisteminde bireyler demografik özelliklerine göre belli roller oynar, aile içinde farklı konumlarda bulunurlar. Bireylerin farklılaşmasında rol oynayan demografik özellikler, cinsiyet, yaş, evlilik durumu, doğurganlık ve sağlık olarak sıralanabilir. Buna göre, erkek kadından, yaşlı gençten, evli bekardan, çocuğu olan kısırdan, sağlıklı olan hasta olandan daha üstün durumdadır. Evlilik ve doğurganlık yoluyla kurulan akrabalık sistemi ve bu sistem içinde üyelerin birbirine yakınlık dereceleri de bireylerin hiyerarşideki konumlarının belirlenmesinde önemli bir rol oynar. Yine bu görüşe göre sanayileşme ile ailenin yapı ve düzeninde de bir değişim gerçekleşmiş, ataerkil geniş aileden, ebeveyn ve evlenmemiş çocukların bir arada bulundukları çekirdek aileye doğru geçiş yaşanmıştır. Çekirdek ailenin özellikleri arasında evdeki kadın ve erkek arasındaki iş bölümü de vardır. Erkek evin temel gelir getiricisi iken kadın ise ailenin bakım sağlayıcısıdır, bunun yanında kadının bazen gelir elde ettiği veya yarı zamanlı çalıştığı da görülebilir (Bernardes, 1997: 2-3). Bu aile tipinde akrabalarla ilişki büyük ölçüde zayıflamış olan çekirdek ailede üyeler arası daha eşitlikçi ilişkiler söz konusu olmuştur. Kısaca bu görüşe göre sanayileşme ile aile işlevlerinin önemli bir bölümünü yitirmekle birlikte, kendi bünyesinde bazı değişiklikler geçirerek kapitalist toplumla olumlu ilişkiler kurabildiği yeni bir dengeye kavuşmuştur (Özbay, 2015: 32-35). Bu değişim uzun süren bir sürecin ürünüdür ve toplumdan topluma değişiklik gösterir. Örneğin 19. yüzyıl başlarında kadın istihdamına bakıldığında Fransa’da kadınlar tarım alanında, İngiltere’de ise ev hizmetlerinde çaResim 2.2 Kadınlar birçok farklı sektörde çalışabilirler 47 Aile Sosyolojisi lışmaktaydılar. Bu fark, ekonomideki farklılığın bir yansımasıdır. Fransa’da köylü tarımı çok daha yaygındır ve kadınların tarım alanındaki istihdamının yaygınlığı bu nedenle devam etmektedir (Goody, 2004: 138). Günümüzde endüstrileşme ve gelişen hizmet sektörü, nüfusun tarımsal alandaki istihdamının yaygın olduğu zamanlarda hâkim olan geleneksel aile ve kuşak ilişkilerini değiştirmiştir. Tarımsal alanların bir kısmı hızlı bir şekilde endüstri bölgelerine veya turizm gibi hizmet alanlarına dönüşmüştür. Toprak dışında istihdamın sağlanması, kırdan endüstri alanlarına doğru göçü beraberinde getirmiştir. Göç ile çekirdek ailelerin sayısı artmıştır. Modern toplumlarda pazar ekonomisi ticareti, üretimi ve teknolojik gelişmeyi hızlandırmıştır. Yaşanan hızlı değişimler nedeniyle, yaşlı kuşakların bilgi birikimleri gençler için işe yarar olmaktan çıkmıştır. Çünkü artık yaşlıların bilgisini edindikleri dünya değişmiştir. Daha da önemlisi ailenin ekonomik güvence olma fonksiyonu erozyona uğramıştır. Modern toplumlarda, yangın, ölüm, yaşlılık ve hastalık gibi zor zamanlarda devreye giren pazar ekonomisine dayalı sigorta sistemleri gelişmiştir. Bu nedenlerle, akrabalık ve aile modern toplumlarda önemini yitirmektedir (Becker, 1993: 347-348). Kültürel Faktörler Kültür toplumu oluşturan ve biricik kılan temel unsurdur. Bu özelliği kültürü toplumsal yapının devamının sağlanmasında önemli bir yere koyar. Kültürlerin diğer kültürlerle temas ederler. Küreselleşen dünyada bu temaslar daha da kolaylaşmıştır. Aile de kültürün bir unsuru olarak kültürler arası etkileşimden nasibini alacaktır. Din, kültürü şekillendiren önemli bir kurumdur. Bireyler kabul ettikleri inanç sistemine göre yaşam tarzını düzenlemekte ve bu da toplumsal yaşantıda önemli değişimler meydana getirmektedir. Örneğin Türklerin Müslümanlığı kabulü, aile yapısı üzerinde derin etkiler ortaya çıkarmış ve kadın erkek ilişkilerinin yeniden düzenlenmesini beraberinde getirmiştir. Bunun gibi Fransa’da 1789’da gerçekleşen değişimle, evlilik kilisede bir ayin gerektirmeyecek şekilde laikleştirilmiştir. Bu kapsamda kilise ayini yasaklanmamış ancak bu değişim sadece ritüellerdeki bir değişim olarak ortaya çıkmamış, devlet tarafından onaylanan evliliklerin artık bozulabileceği, miras sisteminin değişmesiyle de toprak sahibi elitin aile üzerindeki belirleyiciliğinin azaldığı görülmüştür (Goody, 2004: 140). Hem geleneksel hem de modern toplumlarda kadınların emeği en çok aile içerisinde kullanılır. Ayrıca aile, kadınların toplumda temel kimliği olarak görülen anneliğin kurulduğu yerdir (HareMustin, 1988: 36). Aile içerisindeki roller büyük ölçüde iki unsur üzerinden belirlenir; bunlar yaş ve toplumsal cinsiyettir. Kadınların aile içerisindeki ve genel olarak toplumdaki konumlarının değişmesi, aile içerisinde birçok dengenin yeniden oluşturulmasını gerektirir. Kadınların ailedeki rollerinin ve konumlarının değişmesi, kültürel kodların ve geleneklerin sorgulanmasının sonucu ortaya çıkar. Geniş aileden çekirdek aileye geçiş ile birlikte kültürel değişimler de yaşanmıştır. Çekirdek aileler aynı zamanda aile üyelerinin işgücü piyasasına katılımının yüksek olduğu ailelerdir. Kadının işgücü piyasasına katılımı, aile içindeki rol dağılımını ve güç ilişkilerini derinden etkilenmiştir. Aile içindeki roller yeniden düzenlenmiş, geleneksel toplumda kadının yapması gerekli görülen birçok ev işi yeniden planlanmıştır. Geleneksel geniş ailede ve çekirdek ailede, kadının ev içerisinde belli bir rolü vardır. Bu roller kültürel değerlerle şekillenir ve nesilden nesile aktarılmıştır. Kadınlar, ev işlerinden, çocukların, yaşlıların, hastaların ve engellilerin bakımından sorumlu olarak görülmektedir. Bu rollerin tamamına “bakım sağlayıcı roller” denir. Zaman içerisinde bu rollere bir karşı çıkış gelişmiştir. Çünkü kadınlara yüklenen bu işler, kadınların bağımsız bir iş yaşamlarının ve gelirlerinin olmasını sağlayan ve gelişimini engelleyen unsurlar olarak görülmüştür. Kadınların aile içerisindeki geleneksel rollere ve ilişkilere karşı çıkışlarının ikinci nedeni ise aile geleneklerinin ve ilişkilerinin ataerkil olmasıdır. Ataerkillik, daha yaşlı olanların daha genç olanlar ve erkeklerin kadınları üzerinde olan otoritesi ve gücü anlamına gelir. (Kağıtçıbaşı, 1982; Kandiyoti, 1988; Sunar ve Fişek, 2005). Türkiye’deki aile yapısının hâlâ “geleneksel, otorite ve ataerkil” (Sunar ve Fişek, 2005: 4) olarak tanımlanabilmesine rağmen aile ilişkileri ve yapısınKırdan kente göçün artması ile çekirdek aile sayısı da artmıştır. dikkat 48 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme da zaman içerisinde büyük değişimler yaşanmıştır. Bu değişimin başlıca nedenleri Türkiye’nin yaşadığı hızlı kentleşme, kırsal toplum yapısından kentsel yapıya doğru yaşanan değişimlerdir (Kağıtçıbaşı, 1982; Ataca ve Sunar, 1999; Sunar ve Fişek, 2005; Ataca, 2009). Bu geçiş ekonomik ve sosyal yapıda büyük değişimlere neden olmuştur. Kırdan kente göç, kadınların tarım dışı işlerde ve ev dışında çalışmasını mümkün kılmıştır. Fakat ailedeki toplumsal cinsiyet ilişkilerine dair kültürel değerlerin değişme hızı, ekonomik değişimler kadar hızlı değildir (Sunar ve Fişek, 2005: 4). Türkiye’de ev dışında çalışan ve bağımsız gelir elde eden kadınların da ev içi sorumluluklarının devam ettiği görülür. Bu durumda kadınlar, ev işleri yapmaya ve bakım sorumluluklarını yerine getirmeye büyük ölçüde devam ederken ücretli bir işte de çalışırlar. Bu durum kadınların “çifte yük”e maruz kalmalarına yol açar. Yani kadınların ücretli bir işte çalışırken diğer yandan ev işlerinin yükünü de taşıdıkları görülmektedir. Bunun yanı sıra endüstri toplumu ve endüstri sonrası topluma geçiş sürecinde özellikle kadınların işgücüne katılımıyla günümüz ailelerinde önemli bir konu haline gelen iş ve aile arasındaki denge sorunu ortaya çıkmıştır. İş yaşamının gerekliliklerinin ve aile içindeki sorumlulukların yerine getirilmesi özellikle kadınları zorlamaktadır. İnsan yaşamında işin önemi giderek merkezileşirken çalışma saatleri de uzamaktadır. Bu dengenin sağlanması gerek aile içi ilişkilerin sağlığı gerekse iş organizasyonun başarısı üzerinde etkili olmaktadır (Özen, 2018: 172). Türkiye’de ailede kadınları ve erkeklerin, kız ve erkek çocukların rollerine dair geleneksel varsayımların bir dereceye kadar devam ettiği görülürken ailedeki ataerkil ilişkilerde çözülmeler de yaşanmaktadır. Fakat bu çözülmelerin hızı temel olarak sosyal sınıflar arasında ve kırda ya da kentte ikamet etmeye göre değişir. Ailedeki değişimin bir yönü de kültürel olarak ideal kabul edilen çocuk sayısına ve çocuk yetiştirilmesine nasıl yaklaşıldığı ile ilgilidir. Günümüzde çocuksuz aileler yaygınlaşmakta ve çocuklu olan aileler ise çocuk merkezli bir hâl almaktadır. Ailelerde çocuk sayısı azalırken çocuk için sağlanacak eğitim sağlık gibi imkânlara erişim önem kazanmakta ve gelecek kaygısı belirleyici olmaktadır (Dündar, 2012: 52). Ailelerde çocuk yetiştirilmesi ve çocuk sahibi olma motivasyonlarında farklılıklar söz konusudur. Geleneksel olarak nitelendirilebilecek düşük sosyoekonomik statüde ve kırsal ile ilişkilendirilen ailelerde çocukların ebeveynlerden bağımsız olması arzu edilmez. Bunun temel nedeni, ebeveynlerin yaşlılıklarında bakımlarının ve materyal ihtiyaçlarının çocukları tarafından karşılanmasını beklemeleridir. Özellikle Batı toplumlarında kentleşme ve sosyoekonomik gelişme ile birlikte çocuğun ekonomik katkısı, çocuğun yetiştirilmesinin maliyetinin gerisinde kalmış, ayrıca kentleşme ve sosyo-ekonomik gelişme sayesinde yaşlılıkta bakım konusunda alternatifler gelişmiştir. Bunların yanında, kent yaşamında çocukların okulda ve daha sonra iş yaşamında başarılı olmalarında özerk hareket edebilme yeteneği kazanmaları önemsenmektedir (Kağıtçıbaşı ve Ataca, 2005: 320. Toplumlar arasında çocuktan beklentiler ve çocuğun yetiştirilme tarzı farklılaşır. Türkiye’de, Batı’da görülen, “otonom-ayrı” birey eksenli aile formundan farklı bir durum söz konusudur. Her ne kadar çocuğun özerk hareket edebilme yetisinin gelişmesi önemli görülse de çocuğun aileyle bağına hala değer verilmektedir. Yani özerk hareket edebilen fakat yine de ebeveynle ilişkili bir çocuk istenmektedir. Bu haliyle Türkiye’de kentlerde de ebeveynlerin çocuk yetiştirme tarzları tam bağımsız değil, ailesiyle bir şekilde ilintili bir çocuk yetiştirme ekseninde şekillenmektedir (Kağıtçıbaşı, 1996a, 1996b, 2004, aktaran, Kağıtçıbaşı ve Ataca, 2005: 320). Ekolojik Faktörler Ailede değişimi sağlayan faktörlerden biri ekolojik faktörlerdir. Ekolojik faktörler oldukça geniş bir alanda ifadesini bulan, toprak, iklim ve insan olmak üzere birçok unsurun etkileşimini esas alan bir faktörler grubunu ifade eder. Burada toprağın niteliği, içinde ve dışında yaşayan bitki ve hayvan varlığı, iklimsel özellikler yer alır. Tüm bu unsurlar bölgede yaşam koşullarını belirleyen unsurlardır. Savaşlar veya doğal felaketle gibi unsurların ekoloji üzerindeki derin etkisi insan yaşantısını belirleyecektir. Örneğin 19. yüzyıl başlarında doğu Avrupa, Farklı toplumlarda farklı çocuk yetiştirme tarzları ve çocuktan farklı beklentiler bulunur. dikkat 49 Aile Sosyolojisi batıya rağmen daha düşük nüfus yoğunluğuna sahiptir. 18. yüzyılda Hollanda, Belçika ve İtalya için nüfus yoğunluğu kilometrekareye 46 kişi iken bu durum İngiltere İspanya ve orta Avrupa için 15-46 kişi arasında değişmektedir. Aynı dönem bütün Osmanlı için bu sayı 10.5 kişidir. Düşük nüfus yoğunluğu pastoral ve tarımsal hayatı desteklemekte ve geniş aile yapısını ortaya çıkarmaktadır (Goody, 2004: 131). Başka bir ülkeye göç edildiğinde, aile içi rollerde ve aileye dair varsayımlarda birtakım değişmeler görülebilir. Farklı bir kültür ile karşılaşma ve yeni bir ekonomik sisteme entegre olma, ailede bazı değişimleri tetikler. Bununla birlikte aileye dair bazı kültürel unsurların da korunması söz konusudur. Değişimin hangi alanda ve hangi boyutta olacağını ise göç edilen ülke, varılan ülke ve sosyo-ekonomik statü gibi etmenler belirler. “Federal Almanya’da yaşayan Türklerin Aile Yapısı ve Sorunları” araştırması bu konu hakkında bulgular içermektedir. Bu araştırma kapsamında görüşülen Türk ailelerdeki aile içi görev dağılımına bakıldığında şu tablo ortaya çıkmaktadır; market alışverişini birlikte yapan eşlerin oranı %46’dır, faturaları ödemelerini yalnızca erkeğin yapması %50 oranı ile en yaygın olan davranıştır. Bunların yanında ev içi onarım işlerini sadece erkeklerin yaptığını belirtenlerin oranının %45,2 olduğu görülmektedir. Kadınların %54,2 oranı ile çocuk bakımını, %58.7 oranı ile kahvaltı hazırlamayı, %73,4 gibi yüksek bir oranla yemek pişirmeyi, % 73,5 oranı ile bulaşık/çamaşır yıkamayı ve %61,2 oranı ile ev toplama işlerini gerçekleştirdikleri görülmüştür. Bu tablo, Türk aile yapısında kadına yüklenen görevlerle benzerlik göstermektedir. Kaynak: Nuruan, Güneş, Beder Şen, Güneş, Kalaycı ve Kaplan, 2005: 37. Araştırmalarla İlişkilendir Toplumsal değişmeyi ortaya çıkaran faktörler nelerdir? Araştırınız. Atatürk’ün Türk medeni kanununda ortaya koyduğu yenilikleri aile kurumundaki değişikliklerle ilişkilendiriniz. Türkiye İstatistik Kurumu verilerinden yıllara göre evlenme ve boşanma oranlarını yorumlayınız. 3 Ailede değişimi ortaya çıkaran faktörleri açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı EVLİLİĞE ALTERNATİF YAŞAM BİÇİMLERİ VE YENİ AİLE TÜRLERİ Aile kurumunun bir parçası olan evliliğin, insanlığın kültür tarihinin başlangıcından beri var olduğu varsayılabilir. Fakat evliliğin nasıl ve kimler tarafından icat edildiği tam olarak saptanamaz. Evlilik, yüzyılların geçmesiyle şekillenmiş ve bu kurumu oluşturan motifler başlangıcında günümüze farklılaşmıştır. Evlilik kurumu, insan belleğinin hatırladığından bu yana pek çok değer ve normun şekillendirdiği resmi bir patikadır. Bu yolun kurallarından biri de şudur: “Bu yolun dışında hareket etmek yasaktır.” Evlilik kurumu bu özelliği ile bireyler üzerinde zorlayıcı bir güç uygular, hatta aşk ve cinsellik gibi şiddetli coşku ve güdüleri kanalize eder ve uygarlaştırır. Tüm toplumlarda bir birliktelik, evlilik ile resmi bir nitelik taşımaya başlar. Kendi toplumumuzda da yasa önünde evlilik yapılmakta ve bu sözleşme çoğu durumda dinen onaylanmaktadır (Zijderveld, 2013: 52). 50 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Toplumsal değişimin hızı ve toplumlardaki farklılıklar ailenin tanımını zorlaştırmakta ve yeni birliktelikler, yeni aile tipleri olarak tanımlanabilecek oluşumlar ortaya çıkmaktadır. Geleneksel toplumlarda daha belirgin bir işlev olarak karşımıza çıkan cinsellik ve ekonomik işlevlerin aile içinde sağlanmasının azalan önemi, boşanmanın hukuksal zorluğu gibi durumlar yeni birliktelikleri ortaya çıkarmıştır. Tek Ebeveynli Aileler İçinde yaşadığımız dönemde hızla yaygınlaşan bir aile tipi, tek ebeveynli ailedir. Bu aile yalnızca bir ebeveynden oluşan aile birimidir. Tek ebeveynli aileler arasında özellikle yaygınlık kazanan bir tür babasız ailelerdir. Nedenlerine göre dört tip tek ebeveynli aileden söz edilebilir (Öztop, Bıçakçı, Soylu, vd., 2019: 21): 1. Boşanma sonucu oluşan tek ebeveynli aile, 2. Eşi ölen ebeveyn ile çocuklarının oluşturduğu tek ebeveynli aile, 3. Eşlerin ayrı yaşaması sonucu oluşan tek ebeveynli aile, 4. Evlilik dışı birliktelikten çocuk sahibi olan tek ebeveynli aile. Kadınların hak mücadelelerinin sonucunda ve kadınların eğitime daha fazla erişebilmeleriyle birlikte kadının emek piyasasına katılım oranı yükselmiştir. Bununla paralel olarak tek başlarına bir hayat kurabilen kadınların sayısı artmıştır. Ekonomik anlamda bağımsız olan ve boşanan kadınların genellikle çocuklarıyla birlikte yaşamaları da tek ebeveynli ailelerin artmasına neden olmaktadır. Günümüzde de boşanmalardaki hızlı artış babasızlık kavramını farklı boyuta taşımıştır. Boşanmalar ile kavram anlamını babalar ve çocukları arasında ilişkilerin sürdürülememesi boyutuna taşımıştır (Canatan, 2013: 79). Boşanma sürecinde özellikle küçük çocukların velayetlerinin anneye verilmesi anne ve çocuktan oluşan ailelerin yaygınlaşmasının nedenlerinden biridir. Anne ve çocuk arasındaki bağ önemsenmekte, çocuk bakımı ve çocuğun ruh sağlığının korunması için boşanmalarda çocuğun annede kalması tercih edilmektedir. Bunun yanı sıra tek anne olmayı seçen kadınların artışı da yadsınamayacak düzeydedir (Özbek ve Köşk, 2018: 271) Geleneksel toplumlarda tek ebeveynliğin toplumsal kabulü çok sınırlıdır, özellikle çocuğun babanın soyuna ait olarak gören anlayış kırsalda hala yaygındır. TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre; Türkiye’de 2014’de toplam hane halkının %7.6’sı tek ebeveyn ve çocuklardan oluşurken bu oran 2018’de %8.9’a yükselmiştir. Veriler daha ayrıntılı incelendiğinde bu aileler içinde baba ile çocuklardan oluşan aile oranı ise 2014 de %1,5 iken bu oran 2018 de %1.9’a yükseldiği görülür. Anne ve çocuklardan oluşan tek ebeveynli aile oranının ise 2014’de %6.1 iken bu oranın 2018’de %7 olduğu görülmektedir (TÜİK, 2019). ABD verilerine göre ise babasız hanelerde yaşayan Amerikalı çocukların oranı, 1960 da %8 iken, 1990’da %22 ye yükselmiştir. Babasız hanelerde yaşayan çocukların oranı ise 1960’da %1, 1990’da ise %3 olarak belirlenmiştir (Dündar, 2012: 54). Baba olmadan aynı hanede kadın ve çocukların yaşamasının bir diğer nedeni, babanın savaş ya da göç etme gibi nedenlerle hanede ailesiyle birlikte yaşayamamasıdır. Örnek olarak 1930’lar ile 1970’li yıllar Batı’da babasız yıllar olarak adlandırılmaktadır. İkinci Dünya Savaşı yılları çocukların babalarıyla görüşemediği yıllar olmuştur (Canatan, 2013: 79). Göç ise babaların yıllarca ailelerinden uzakta kalmasına ve bazı durumlarda babanın geride bıraktığı kadın ve çocuklarıyla duygusal ve ekonomik bağının kopmasına neden olmaktadır. Her ne kadar ailesinin maddi ihtiyaçlarını karşılayabilmek için göç eden ve ailesine para gönderen birçok göçmen erkek bulunsa da bazı babaların aileleriyle bağlarını kopardıkları ve göç ettikleri yeni yerde kendilerine yeni aileler kurmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bunun bir örneği, Türkiye’den Batı Avrupa’ya işçi olarak göçen ve ailelerini yanlarına aldırmayan bazı erkeklerin, aileleriyle bir süre sonra iletişimlerini kesmeleri ve Batı Avrupa’da yeni evlilikler yapmalarıdır. Bu durumlarda geride bırakılan aile babasız kalmakta ve birçok maddi ve manevi sorunla karşılaşmaktadır. Yalnızca tek ebeveynden oluşan çoğunlukla annelerin çocuklarıyla olduğu aile birimine tek ebeveynli aile denir. 51 Aile Sosyolojisi Yeniden Kurulmuş Aile Çiftlerden en az birinin daha önce evlilik yaşadığı ve/veya evlilik sonucu bir veya daha fazla üveyliği içine alan aile tipidir. Bu aile tipi boşanmalar sonrası gerçekleşen yeni evlenmelerle oluşmaktadır. Yeni evlenen çiftlerden biri veya ikisi evlilik öncesi çocukları ile birlikte ve/veya evlilik sonrası çocuklarını da kapsayarak yeniden bir aile oluşturmaktadırlar: Giddens bunu “üvey aile” terimi ile ifade eder. Yeniden kurulmuş ailelerle ve bunun sonucunda geniş ailelerin oluşmasıyla mutlu olan aileler elbette vardır. Ama bu ailelerde belli birtakım güçlüklerin baş gösterme eğilimi de vardır: Her şeyden önce, çoğu kez, başka bir yerde yaşayan ve çocuğun ya da çocukların üzerindeki etkisinin güçlü kalması olası olan bir biyolojik ana/baba vardır. İkinci olarak boşanmış bireylerin arasındaki iş birliği ilişkileri, biri ya da her ikisi yeniden evlendiğinde sıklıkla gerilir. Üçüncü olarak yeniden kurulmuş aileler, farklı art alanları olan ve ailenin içerisinde uygun davranışlarla ilgili farklı olabilen çocukları içerir (Giddens, 2008: 273). Bu dinamiklerin tümü, bu ailelerde gerilime neden olabilir. Birlikte Yaşama Birlikte yaşama bir çiftin evli olmaksızın cinsel bir ilişki içinde beraber yaşamasını ifade eder. Önceleri iki insanın arasındaki bir birleşmenin temeli evlilik iken, birlikte yaşayan çiftler evliliği bir zorunluluk olarak kabul etmeyebilirler. Bunun yanında bazı çiftler için birlikte yaşama aşaması, evlilik öncesinde deneyimlenmesi gereken bir süreç olarak da görülebilmektedir. Giddens (2008) Britanya’da birlikte yaşayan çiftlerin evlilikten önce birlikte yaşama sürelerinin gitgide artığını ifade etmektedir. Çoktandır cinsel bir ilişkileri olan genç çiftler, birlikte gitgide daha fazla zaman geçirerek, sonunda kendi evlerinden birinden vazgeçmekte ve bir evde yaşamaya başlamaktadır. Böyle çiftlerin yalnızca çok azı paralarını ortaklaşa kullanmaktadır. Bir arada yaşayan genç insanlar neredeyse her zaman, bir gün evlenmeyi ummaktadır ama bunun o anda yaşadıkları kişi ile olması zorunlu değildir (Giddens, 2008: 274). Çiftlerin evlenmek yerine neden birlikte yaşamayı seçtiğini anlamak önemlidir. Birlikte yaşamak kişilere evliliğin getirdiği hukuksal bağlardan ve sorumluluklardan uzak durmayı sağlamaktadır. Bu şekilde çiftler, evliliğin beraberinde getirdiği hukuki yükümlülükler ve ekonomik sorumlulukları ortadan kaldırmakta ve ilişkide duygusal bağ daha ön plana çıkmaktadır. Birlikte yaşamayı tercih eden çiftlere dair bir başka yorum, bu kişilerin aile sorumluluğundan kaçınan bir yapıda olduklarıdır. Bu nedenle birlikte yaşama, genel itibariyle aile sorumluluğunu üstlenmek istemeyen, iş ve kariyerini merkeze alan ve aile kurmayı zihin yapısına uyuşturamayan bireylerin tercih ettiği bir oluşum (Gökçen, 2013: 112) olarak da yorumlanabilir. Babanın olmadığı anne ve çocuklardan oluşan aile tipine babasız aile denir. Yeni evlenen çiftlerden biri veya ikisi evlilik öncesi çocukları ile birlikte kurduğu yani eşlerden en az birinin daha önceki bir evlilikten ya da ilişkiden çocuklarının olduğu bir aileye yeniden kurulmuş aile denir. 52 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme Tek ebeveynli ailede ebeveyn olmanın yükü, iki ebeveynin olduğu ailelere oranla daha fazladır. 2011 yılında T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen “Tek Ebeveynli Aileler” çalışması tek ebeveynli ailelerdeki ebeveynin artan yüküne dikkat çekmiştir. Evin ve çocuğun sorumluluğunu tek başına taşımaya çalışan annelerin ya da babaların bu yükü taşımakta zorlandıkları ve bu nedenle iş hayatında çeşitli olumsuzluklar yaşadıkları bu araştırmada vurgulanmaktadır. Söz konusu araştırmada tek ebeveyn olan anneler ve babalar arasında bazı farklılıklar da gözlemlenmiştir. Annelerin işlerine daha fazla vakit ayırarak evdeki sıkıntılarından uzaklaşmaya çalıştıkları, babaların ise tek ebeveyn olmaya alışana kadar iş hayatından uzaklaştıkları, işe odaklanmada sorunlar yaşadıkları ve işlerini aksattıkları belirtilmiştir. Babalar genellikle bir süre sonra bu olumsuzlukları atlatsalar da bu sebepler nedeniyle bazı babaların işlerini kaybettiklerine de rastlanılabilinir. Kaynak: T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, 2011: 132-134. Araştırmalarla İlişkilendir Babasız aileler ne tür maddi sıkıntılar yaşayabilir? Bulunduğunuz toplumsal çevrede evliliğe alternatif yaşam biçimlerine ve yeni aile biçimlerine oluşabilecek tepkileri belirleyerek, bu bölümde öğrendiklerinizle ilişkilendiriniz. Tek ebeveynli ailede ya da yeniden kurulmuş ailede yaşamanın ne tür zorlukları olabilir, anlatınız. 4 Evliliğe alternatif yaşam biçimlerini ve yeni aile türlerini açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Aile Sosyolojisi 53 Toplumsal Değişme Süreci ve Aile Kuşak kavramını 2 tanımlayabilme Toplumsal değişmenin aile kurumu üzerine etkilerini açıklayabilme 1 1 Değişme, önceki durumdan farklılaşmayı ifade eder. Toplumsal değişme sürecinde toplumsal kurumların yapılarında veya işlevlerinde önemli değişimler meydana gelir. Bu özelliği ile değişim süreci tüm toplumsal kurumlarda görülür. Ancak değişimin hızı ve yönü toplumlara göre farklılaşmaktadır. Toplumsal yapının devamını sağlayan ve toplumun yeniden üretimi sürecinde belirleyici olan aile kurumu da bu değişimden etkilenmektedir. Değişim, ailenin yapısında, işlevlerinde ve türlerinde önemli farklılaşmalar meydan getirmektedir. Günümüzde geleneksel geniş aile yapısı zayıflamış, ailenin işlevlerinde farklılaşmalar görülmüş, akrabalık ilişkileri eski önemini kaybetmiştir. Aile kurumunun bir parçası olan evlilikler gibi aileye ilişkin kurumsal özellikler de değişim sürecinden etkilenmekte yeni evlilik şekilleri ve aile biçimleri oluşmaktadır. Değişim, ailenin işlevleri üzerinde de farklılaşmalar ortaya çıkarmıştır. Bu kapsamda üye sayısı, cinsiyet ilişkileri gibi ailenin yapısal özelliklerinde değişme olduğu gibi ailenin biyolojik işlevi, psikolojik işlevi, kültürel işlevi, ekonomik işlevi, eğitim ve toplumsallaştırma işlevi, boş zamanları değerlendirme işlevinde de değişimi görmek mümkündür. 2 Ailede değişimi görmenin en kolay yönlerinden biri değişimin kuşaklar boyunca izlenmesidir. Kuşak iki anlamıyla ön plana çıkar: Kuşak, benzer yetişme tarzları ile büyümüş ve içerisinde bulundukları ortamın özelliklerini taşıyan benzer bireyler topluluğunu ifade eder. Burada kuşağı oluşturan bireyler aşağı yukarı aynı yaştan olan, yaşama ve düşünme biçimlerinde benzerlikler gösteren insanlardır. Kuşağın kullanıldığı diğer anlam ise aile çerçevesini ifade eden kuşak kavramıdır. Her bir yeni üyenin aile içinde bir fonksiyonu vardır. Kuşak ortalama yirmi beş-otuz yıllık dönemi kapsayan gruplarını oluşturan bireyler kümesi olarak tanımlanmaktadır. Her kuşağın kendine özgü belirleyici özellikleri, değer yargıları, olaylara karşı belli tutumları, güçlü ve zayıf yönleri bulunmaktadır. Kuşaklar arasında görülen bu farklı sosyalleşmeler, kuşaklar arasında çatışma yaşanmasına neden olabilmektedir. öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme 54 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Ailede Değişimi Sağlayan Faktörler Ailede değişimi ortaya çıkaran faktörleri açıklayabilme 3 3 Toplumsal olaylar birçok faktörün bir araya gelmesi ile şekillenir. Ancak bu durum toplumsal değişim üzerinde tüm faktörlerin eşit etkisi olduğunu ifade etmez. Ailede değişimi ortaya çıkaran dinamikler toplumsal yapıya göre farklılaşacaktır. Yine de ailede değişimi anlamamızı sağlayan birkaç temel unsur belirlenebilir: Aile üzerinde siyasal, ekonomik, kültürel ve ekolojik belirleyicilerin etkisini görmek mümkündür. Siyasal faktörler içerisinde hukuki düzenlemeler ve sosyal politikalar bulunur. Hukuki düzenlemeler aile yaşamını derinden etkiler ve şekillendirir. Aile oluşturma veya evlenme, eşlerin belirli bir anlaşma ile birliktelik oluşturmalarını ifade eder. Bu oluşturan birliktelik ile eşler yeni haklar kazanır ve sorumlulukların altına girerler. Hukuksal açıdan evlenme ya da evlilik, resmî bir nitelik taşır. Hukuksal bakımdan evlilik, kendine özgü nitelik ve koşulları olan hukuksal bir sözleşmedir. Siyasal tercihler ve ilkelerin tarihsel ve toplumsal koşullarına göre gelişim gösteren refah rejimleri ve sosyal politikalar ailenin yapısı ve geleceği açısından çok belirleyicidir. Özellikle ailedeki üyelerin karşılaştıkları boşanma, işsizlik, hastalık, sakatlık ve yaşlılık gibi risklerde devlete ve sosyal yardım sağlayan kurumlara ne kadar güvenebilecekleri, bireylerin ailelerine olan bağımlılıklarını etkileyen çok önemli bir unsurdur. Aile toplumsal yapı içinde belirleyici birim olma özelliğini ekonomi kurumu içinde söz konusudur. Ekonomi ve aile karşılıklı olarak birbirini etkileyen iki temel kurumdur. Ekonomik hayattaki değişimler aile yapısına da yansımakta hatta yön verebilmektedir. Bunun yanı sıra ailenin sahip olduğu değerler sistemi de ekonomi üzerinde belirleyici olmaktadır. Bu kapsamda ekonomik sistemler ailenin yapı ve işlevi üzerinde belirleyici olabilmekte, ailenin ekonomik hayata katılımını belirleyebilmektedir. Bunun yanı sıra dönemsel ekonomik değişmeler evlenme, boşanma oranlarını etkilemekte ve evlilik yaşı ortalamasını değiştirebilmektedir. Geleneksel aile yapısında hüküm süren ataerkil kültürel değerler de zamanla ortadan kalkmaktadır. Kadınların eğitime daha çok erişebilmesi ve emek piyasasına katılarak kendi ekonomik bağımsızlıklarını kazanmaya başlamaları ailede hüküm süren kültürel değerler üzerinde etki yapmaktadır. Ayrıca çevresel ve ekolojik faktörler de ailede değişimi tetikler. Bu faktörler çoğunlukla kontrol edilemeyen ve toplumda şok etkisi yapan doğa olaylarıdır. Aile Sosyolojisi 55 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Evliliğe Alternatif Yaşam Biçimleri ve Yeni Aile Türleri Evliliğe alternatif yaşam biçimlerini ve yeni aile türlerini açıklayabilme 4 4 Tek ebeveynli aileler, yeniden kurulmuş aileler günümüzde gitgide daha sıklıkla karşılaşılan aile türleridir. Yasal bir evlilik bağı kurmadan birlikte yaşama ise evliliğe alternatif bir yaşam biçimidir. Tek ebeveynli ailelerin alt tiplerine baktığımızda boşanma sonucu oluşan tek ebeveynli aileler, eşlerden birinin ölümü nedeniyle oluşmuş tek ebeveynli aile, eşlerin ayrı yaşaması sonucunda oluşan tek ebeveynli aile ve evlilik dışı birlikteliklerden doğan çocuğun/çocukların bir ebeveynin yanında yaşamasıyla oluşan tek ebeveynli aileler karşımıza çıkar. Bu ailelerin her birinin kendine özgü ihtiyaçları ve özellikleri olduğu görülür. Bu ailelerde tek başına kalan ebeveynin kadın mı erkek mi olduğu ailenin ihtiyaçlarını ve sorunlarını farklılaştırır. Yeniden kurulmuş aileler ise boşanmaların ve yeniden evliliklerin artması ile yaygınlaşan bir aile biçimidir. Bu ailelerde yeni evlenen çiftlerden biri veya her ikisi çocukları ile birlikte ve/veya evlilik sonrası çocuklarını da kapsayarak yeniden bir aile oluşturur. Bu aileler üveylik dinamikleri nedeniyle sorunlar yaşayabilmektedir. Evliliğe alternatif bir yaşam biçimi olarak yasal bir evlilik bağı kurmadan yaşayan çiftlerin sayısı çoğalmaktadır. Ağırlıklı olarak genç çiftlerin resmi evlilik bağının ekonomik ve sosyal yüklerinden kaçınmak için bu yolu seçtikleri görülmektedir. Bazı çiftler ise evlenmeden önce bir süre birlikte yaşamayı, evliliğe bir geçiş aşaması olarak görmektedir. Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme 56 neler öğrendik? 1 Toplumsal yapıyı oluşturan kuramların yapı ve işlevlerindeki farklılaşmaların toplamını ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? A. Toplumsal değişme B. Toplumsal gelişme C. İlerleme D. Sanayileşme E. Küreselleşme 2 Kadının emek piyasasına girmesi ile birlikte ailede yaşanan değişime karşılık gelen faktör aşağıdakilerden hangisidir? A. Toplumsal cinsiyet B. Duygusal C. Psikolojik D. Hukuksal E. Siyasal 3 Aşağıdakilerin hangisi ailenin değişen işlevlerinden biri değildir? A. Biyolojik, cinsel B. Ekonomik C. Eğitim D. Boş zamanları değerlendirme E. Teknolojik 4 Aşağı yukarı aynı yaştan olan, yaşama ve düşünme biçimlerinde benzerlikler gösteren insanların oluşturduğu kategoriyi ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? A. Aile B. Akrabalık C. Kuşak D. Zamandaş E. Hısımlık 5 Aşağıdakilerden hangisi ailede değişimi sağlayan etmenlerden biri değildir? A. Ekonomik B. Hukuksal C. Biyolojik D. Cinsiyet E. Sosyal-politikalar 6 Bireylerin fizyolojik, toplumsal ve psikolojik tüm gereksinimlerini karşılayan, toplumdaki üretim fonksiyonunu yerine getiren, üreme fonksiyonu ile toplumun yeniden üretilmesini sağlayan tek ve bağımsız bir kurum olarak ailenin baskın olduğu sosyoekonomik dönem aşağıdakilerden hangisidir? A. Endüstri öncesi dönem B. Endüstri dönemi C. Endüstri sonrası dönem D. Modern dönem E. Post-modern dönem 7 Aşağıdakilerden hangisi geleneksel ailenin özelliklerinden biri değildir? A. İş bölümün az olması B. Ailede üye sayının fazla olması C. Tarımsal üretimin esas olması D. Ataerkil özellikler taşıması E. Kadının güçlü olması 8 Yeni evlenen çiftlerden bir veya ikisinin evlilik öncesi çocukları ile birlikte kurduğu, yani eşlerden en az birinin daha önceki bir evlilikten ya da ilişkiden çocuklarının olduğu aile türü aşağıdakilerden hangisidir? A. Babasız aile B. Geniş aile C. Modern aile D. Yeniden kurulmuş aile E. Çok ebeveynli aile 9 17 Şubat 1926 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilen, Türk Medeni Kanunu ile birlikte aile kurumunun işleyişi ve sona ermesi, aile üyeleri arasındaki miras ilişkileri gibi konularda kadın, erkek ve çocuk haklarını gözeten düzenlemeler gerçekleştirilmesi, ailede değişimi sağlayan hangi etmene bir örnektir? A. Ekonomik B. Hukuksal C. Toplumsal değişme D. Uygarlaşma E. Sosyal-politikalar 10 Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi eğitim kurumlarının yaygınlaşması ile ilişkilendirilemez? A. Ailede üye sayısının azalması B. Ailenin eğitim işlevinin değişmesi C. Ailenin toplumsallaşma işlevini eğitim kurumuna devretmesi D. Geniş aile yapısının korunması E. Sosyal-politikaların zayıflaması Aile Sosyolojisi 57 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. A Yanıtınız yanlış ise “Ailenin Yapısında Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. A Yanıtınız yanlış ise “Ailenin İşlevlerinde Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. E Yanıtınız yanlış ise “Aile ve Evliliğe Alternatif Yaklaşımlar ve Yeni Aile Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. D Yanıtınız yanlış ise “Ailede Değişimi Sağlayan Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. A Yanıtınız yanlış ise “Ailenin Yapısında Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. E Yanıtınız yanlış ise “Kuşak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. C Yanıtınız yanlış ise “Ailede Değişimi Sağlayan Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “Ailede Değişimi Sağlayan Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. B Yanıtınız yanlış ise “Ailenin Yapısında Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. D Araştır Yanıt Anahtarı 2 İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da önemli bir işgücü eksikliği sorunu ortaya çıkarmıştır. Batı Avrupa ülkeleri işgücü ihtiyaçlarını öncelikli olarak genç ve erkek nüfus oranı yüksek Avrupa ülkelerinden karşılamaya çalışılmış ancak bu yeterli gelmemiştir. Bunun üzerinde aralarında Türkiye’nin de olduğu ülkelerden işçi talebinde bulunulmuştur. Türkiye işsizlik problemine çözüm üretmek amacı ile Batı Almanya, Belçika, Avusturya, Fransa, Hollanda gibi Batı Avrupa ülkeleri ile 1961 ve 1974 yılları arasında işgücü anlaşmaları imzalamıştır. Bu anlaşmalar çerçevesinde Türkiye’den işçi alımı yapan ülkeler başlangıçta bu göçü geçici işçi temini olarak görmüş ve Türk işçileri “misafir işçi” olarak tanımlamışlardır. Ancak bir türlü kapanmayan işgücü eksikliği, misafir işçilik statüsünü vatandaşlık statüsüne kadar taşımıştır. Başlangıçta işçi ailelerinin birleşimiyle başlayan bu süreç günümüzde Avrupa’da doğan üçüncü nesil ile sürmektedir. Uzun süre uyum problemleri yaşayan Avrupa’daki Türkler, zaman zaman dışlanma ve ırkçı saldırılara maruz kalmışlardır. Türk işçi ailelerinden birinci kuşak yani ilk göçmenler ev sahibi toplumla oldukça sınırlı ilişkiye girmiş ve içinde yaşadıkları toplumla aralarındaki mesafeyi korumuşlardır. İkinci kuşak ise 1980’lerin başında aile birleşmeleri sonucu göç eden veya yaşanılan ülkelerde doğmuş göçmüş ailelere mensup gençleri ifade eder. Üçüncü kuşak kavramı ise daha çok Avrupa’ya gidenlerin Türkiye’den götürdükleri veya orada doğan çocuklarının çocukları için kullanılmaktadır. Üçüncü kuşağın karşılaştığı sorunlar arasında yabancı düşmanlığı, ayrımcılık, asimilasyon, dışlama, güvensizlik, kültürler arası iletişim eksikliği sayılabilir. Araştır 1 Aile, Kuşaklar ve Toplumsal Değişme 58 Araştır Yanıt Anahtarı 2 Araştır 2 18. yüzyılın sonlarında mal üretim sürecinde devrimsel değişimler gerçekleşmiştir. Buhar gücüyle çalışan makineler, kitlesel üretimi sağlamış ve artan sermaye ile birlikte yeni bir dönem başlamıştır. Sanayi Devrimi, ilk olarak İngiltere’de ortaya çıkmış, ardından Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’ya yayılmıştır. Sanayileşme beraberinde artan işgücü talebini de getirmiştir. Bu dönemin tipik özelliklerinden biri sanayi alanlarının etrafında oluşan işçi mahalleleridir. Bu gelişmeler aile kurumunun yapısında ve işlevlerinde önemli değişiklikler meydana getirmiştir; ailede üye sayısı azalmış, kadın ücretli emek piyasasına girmiş, aile içi roller farklılaşmış ve ailenin eğitim ve toplumsallaştırma gibi işlevleri başka kurumlara devredilmiştir. Araştır 3 Boşanma, babanın ölümü ya da babanın aileyi terk etmesi gibi nedenlerle oluşan babasız ailelerin birçok ekonomik sorunlarla boğuştuğu görülmektedir. Kadınların iş piyasasına katılımlarının düşük olması ve kadınlara erkeklere kıyasla daha düşük ücretler ödenmesi nedeniyle kadınlar, tek başlarına aile geçindirdiklerinde maddi sıkıntılar yaşar. Bunların yanında kadınların küçük çocuklarını bırakacakları kreş ve bakımevi eksikliği nedeniyle çalışamadıklarına da rastlanır. Bu durum, ailedeki çocukların ve kadının yoksulluk yaşamasına kadar varabilir. Babasız ailelerde yaşayan kadınların ve çocukların yoksulluk yaşamaması için devletin sosyal politikalarla bu aileleri koruması gerekir. Küçük çocuklar için kreş ve bakımevlerinin devlet tarafından sağlaması da bu ailelerin maddi sıkıntılarını azaltır. Adak, N. (2005). “Toplumun Temel Yapı Taşı Aile”, Kurumlara Sosyolojik Bakış, Sevinç Güçlü (Ed.), Birey Yayınları, İstanbul. Adak, N. (2018). “Ailenin Sağlığa İlişkin Bazı Görünümleri”, Aileyi Anlamak Disiplinler Arası Yaklaşım, Nurgul Oktik ve Halime Ünal Reşitoğlu (Ed.), Nobel Yayınları. Ankara. Adıgüzel, O., Batur Z., ve Ekşili, N. (2014). “Kuşakların Değişen Yüzü ve Y Kuşağı ile Ortaya Çıkan Yeni Çalışma Tarzı: Mobil Yakalılar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 19, s.165-182. Akyüz, H. (2008). Kurumlar Sosyolojisi, Siyasal Kitabevi, Ankara. Aslan, S. (2012). “Değişen Dünyada Aile Politikaları”, Değişen Toplumda Değişen Aile, Nurşen Adak (Ed.), Siyasal Yayınları, Ankara. Ataca, B. (2009). “Turkish family structure and functioning”, Perspectives on Human Development, Family, and Culture, Sevda Bekman and Ayhan Aksu-Koç (Eds.), Cambridge University Press, Cambridge. Ataca, B., ve Sunar, D. (1999). “Continuity and Change in Turkish Urban Family Life”, Psychology and Developing Societies, Cilt 11 Sayı 1, p. 77-90. Aydın, M. (2013). Kurumlar Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul. Aytaç Ö. (2002). “Serbest Zaman Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 12 Sayı 1, s. 231-260. Aytekin, B., ve Kalaycı, İ. (2017). “Kapalı Aile Ekonomisinin Dönüşümü: İktisat Sosyolojisi Açısından Bir Değerlendirme”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt 4 Sayı 10, s. 90-99. Bambra, C. (2004). “The Worlds of Welfare: Illusory and Gender Blind?”, Social Policy and Society, Volume 3 Issue 3, p. 201-211. Becker, G. (1993). A Treatise on the on the Family, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England. Bernardes, J. (1997). Family Studies: An Introduction, Routledge, New York. Beşirli, H. (2017). “Toplumsal Değişme ve Temel Kavramlar”, Değişim Sosyolojisi, Zahir Kızmaz ve Hayati Beşirli (Ed.), Lisans Yayıncılık, İstanbul. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M., ve Webster, A. (2009). Sosyoloji, Kemal İnal (Çev.), Siyasal Kitabevi, Ankara. Can, İ. (2013). “Ailenin Tarihsel Gelişimi, Dünü, Bugünü ve Yarını”, Sistematik Aile Sosyolojisi, Mustafa Aydın (Ed.), Çizgi Kitabevi, Konya. Canatan, K. (2013). “Aile Kavramının Tanımı”, Aile Sosyolojisi, Kadir Canatan ve Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap, İstanbul. Kaynakça Aile Sosyolojisi 59 Çağan, K. (2013). “Ailenin İşlevleri”, Aile Sosyolojisi, Kadir Canatan ve Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap, İstanbul. Çelik, E. (2018). “Modern Toplumda Serbest Zamanın İşlevi ve Planlanması”, Akademik Hassasiyetler, Cilt 5 Sayı 9, s.77-92. Dündar, Ö. Z. (2012). “Değişen ve Değiş(e)meyen Yönleriyle Aile: Yapısı, Türleri, İşlevi”, Değişen Toplumda Değişen Aile, Nurşen Adak (Ed.), Siyasal Yayınları, Ankara. Eyce, B. (2000). “Tarihten Günümüze Türk Aile Yapısı”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler MYO Dergisi, Sayı 4, s. 223-244. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, Kırmızı Yayınları, İstanbul. Goody, J. (2004). Avrupa’da Aile, Serpil Arısoy (Çev.), Literatür Yayınları, İstanbul. Gökçen, A. (2013). “Aile Türleri ve Başlıca Aile Sınıflandırmaları”, Sistematik Aile Sosyolojisi, Mustafa Aydın (Ed.), Çizgi Kitabevi, Konya. Hare-Mustin, R. T. (1988). “Family Change and Gender Differences: Implications for Theory and Practice”. Family Relations, Volume 37 Issue 1, p. 36-41. Hareven, T. K. (1976). “Modernization and family history: Perspectives on social change”. Signs: Journal of Women in Culture and Society, Volume 2 Issue 1, p. 190-206. Kağıtçıbaşı, Ç. (1982). The Changing Value of Children in Turkey. Papers of the East-West population Institute. Number 60-E. Kağıtçıbaşı, Ç., ve Ataca, B. (2005). “Value of children and family change: A Three‐Decade Portrait from Turkey”. Applied Psychology, Volume 54 Issue 3, p. 317-337. Kandiyoti, D. (1988). “Bargaining with Patriarchy”. Gender & Society, Volume 2 Issue 3, p. 274-290. Kır, İ. (2011). “Toplumsal Bir Kurum Olarak Ailenin İşlevleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10 Sayı 36, s. 381-404. Lister, R. (2017). Citizenship: Feminist Perspectives, Palgrave Macmillan, New York. Marshall, G. (2005). Sosyoloji Sözlüğü, Osman Akınhay- Derya Kömürcü (Çev.), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara. Nuruan, M., Güneş, T., Beder Şen, R., Güneş, S., Kalaycı, A. R., & Kaplan, M. (2005). Federal Almanya’da yaşayan Türklerin aile yapısı ve sorunları araştırması. Ankara: Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü. Onur, B. (1980). “Kuşak Kavramı ve Kuşaklar Arası Diyalog”, Eğitim ve Bilim, Cilt 4 Sayı 23, s.15-20. Orloff, A. S. (1993). “Gender and the Social Rights of Citizenship: The Comparative Analysis of Gender Relations and Welfare States”. American Sociological Review, Volume 58 Issue 3, s. 303-328. Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus, İletişim Yayınları, İstanbul. Özbek, Ç., ve Köşk, U.C. (2018). “Geleneksel-Çağdaş İkiliğinde Alternatif Aile Modelleri: Toplumsal Bir Zorunluluk mu, Özgürlükler ve Mahremin Alanı mı?”, Aileyi Anlamak Disiplinler Arası Yaklaşım, Nurgül Oktik ve Halime Ünal Reşitoğlu (Ed.), Nobel Yayınları, Ankara. Özen, S. (2018). “İş ve Aile Yaşamı Etkileşimi”, Aileyi Anlamak Disiplinler Arası Yaklaşım, Nurgül Oktik ve Halime Ünal Reşitoğlu (Ed.), Nobel Yayınları, Ankara. Özmete, E. (2017). Türkiye’de Kuşaklararası Dayanışmanın Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. Öztop H., Bıçakçı, M., Soylu, N., ve diğerleri (2019). Tek Ebeveynli Aileler, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Erişim adresi: https://www.aep.gov.tr/wp- content/uploads/2019/04/01_07_Tek-EbeveynliKitab%C4%B1.pdf Roberts, J.M. (2005) Avrupa Tarihi, Ahmet Bozkurt (Çev.), İnkılap Yayınları, İstanbul. Sunar, D., ve Fişek, O. G. (2005). “Contemporary Turkish Families”, Families in Global Perspective, Jaipaul Roopnarine & Uwe Gielen (Eds.), Pearson, Allyn & Bacon. Taylor-Gooby, P. (1996). ‘The Response of government: Fragile Convergence’, European Welfare Policy, V. George and P. Taylor Gooby (Eds.), London, Macmillan. Tekin Epik, M., Çiçek, Ö., ve Altay, S. (2017). “Bir Sosyal Politika Aracı olarak Tarihsel Süreçte Ailenin Değişen/Değişmeyen Yönleri”, Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, Cilt 12 Sayı 38, s. 35-58. Tezcan, M. (1982). Sosyolojik Açıdan Boş Zamanların Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara. Toffler, A. (2008). Üçüncü Dalga, Selim Yeniçeri (Çev.), Koridor Yayıncılık, İstanbul. Turgut, F. (2016). “Türk Siyasetinde Son Dönem Aile Politikaları”, SEFAD, Sayı 35, s. 411-426. T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü. (2011). Tek Ebeveynli Aileler. Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara. TÜİK (2019), İstatistiklerle Aile, Erişim Adresi http:// www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=30726 erişim tarihi 20.03.2020. TÜİK (2017). Aile Yapısı Araştırması, 2016, Erişim Adresi http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do;jsessionid=4l2FZ1kVpNL8JhhkfQtRLqmnJtJ6 xk6sGXGwbChqTR9N0LY1K1bp!1813643467? id=21869 erişim tarihi 18.06.2020. Ulutaş, E. (2013). “Ekonomik Ünite Olarak Aile”, Sistematik Aile Sosyolojisi, Mustafa Aydın (Ed.), Çizgi Kitabevi, Konya. Yıldırım, E. (2013). “Toplumsal Değişme Sürecinde Aile”, Aile Sosyolojisi, Kadir Canatan ve Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap, İstanbul. Zijderveld, A. C. (2013). Kültür Sosyolojisi, Kadir Canatan (Çev.), Açılım Kitap, İstanbul. 60 Bölüm 3 Aile Kuramları Anahtar Sözcükler: • Aile • Aile Kuramları • İşlevselcilik • Sembolik Etkileşimcilik • Çatışma • Feminizm • Sistem Kuramı öğrenme çıktıları 1 Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak 1 Aileyi açıklayan kuramları sıralayabilme ve sınıflandırabilme 2 Klasik Sosyolojik Yaklaşımlar ve Aile 2 İşlevselci kuramın aileye ilişkin açıklamalarının ana hatlarını ifade edebilme 3 Çatışma kuramının aileye ilişkin analizinin ana hatlarını açıklayabilme 4 Sembolik etkileşimci yaklaşımın aileye ilişkin analizinin temel özelliklerini açıklayabilme 4 Doğrudan Aileye İlişkin Kuramlar 6 Aile gelişim kuramının aile yaklaşımının ayırt edici özelliklerini açıklayabilme 7 Aile sistemleri ve ekolojisi kuramı bağlamında sistem yaklaşımı açısından aileyi ele alan kuramları değerlendirebilme Feminist Yaklaşımda Aile 5 Feminist yaklaşımın aile kuramının özgün 3 boyutlarını ifade edebilme Diğer Kuramlar 8 Toplumsal değiş tokuş kuramı ve rasyonel tercih açısından ailenin nasıl tanımlandığını ifade edebilme 9 Psikanaliz açısından ailenin hangi 5 bağlamda açıklandığını anlatabilme 61 Aile Sosyolojisi 3 GİRİŞ Toplumsal bir kurum olarak aile, tarih boyunca insanların ve toplumların serüveninin hayati bir unsuru olagelmiştir. İnsanların dolayısıyla toplumların medeniyet inşa süreçlerinin erken devirlerinden itibaren aile hep vardır. Ortaya çıkışı, biçimi ya da toplumdaki görevleri farklılaşsa da ailenin varlığı tarih boyunca bütün toplumların ortak noktalarından biri olmuştur. Macionis’in (2012) belirttiği üzere aileler, birbirlerine bakabilmelerinin temini için insanları bir araya getiren toplumsal bir kurumdur. Bu niteliğiyle aile bütün toplumların ortak unsurlarındandır. Bütün toplumlarda var olmasına rağmen ailenin ne anlama geldiği ve aileden ne anlaşıldığı da tarih boyunca değişime maruz kalmış ve kültürden kültüre farklılık göstermiştir. Söz konusu değişim tekil bir aile örneğinde bile oldukça belirgindir; bir kişi büyüyerek içine doğduğu aileden ayrıldığı zaman bile aile değişir (Macionis, 2012). Birçok sosyolog aileyi toplumun köşe taşı, toplumsal örgütlenmenin en temel tezahürü olarak görür ve aile olmadan toplumun düşünülemeyeceği görüşündedirler (Haralambos ve Holborn, 1995). Aile esasen dayanışmaya dayalı, hayatın devamlılığı için gerekli pratiklerin yeniden üretildiği bir yerdir. Böylece toplumun devamlılığını sağlayan kültürel kodlar ve davranış kalıpları yeni nesillere aktarılmaktadır bu yönüyle aile, toplumun aynası niteliğindedir (Sadıkoğlu, 2019). Ailenin yakından tanınması ve anlaşılması ailenin içinden bulunduğu toplumun da daha yakından anlaşılmasını sağlar (Dikeçligil, 2012). İçinde yaşadığımız toplumu, toplumsal yaşamımızın geçirdiği dönüşümleri ve toplumsal yaşamın gelecekteki durumuna ilişkin olası senaryoları sosyolojik bir bakışla kavrayabilmek için farklı kuramsal çerçevelerin yardımıyla aileyi daha yakından tanımalıyız. Ailenin evrensel özelliklerini ve değişim sürecini daha iyi anlayabilmek için çok boyutlu bir aile fikrine gereksinim vardır. Ailenin ne anlama geldiği, hangi değişimleri geçirdiği, farklı zaman ve toplumlarda büründüğü farklı biçimlerin neler olduğu gibi konuların etraflıca incelenmesi bu açıdan önemlidir. Bu bağlamda elinizdeki kitabın bu bölümünde aile olgusuna ilişkin kapsamlı bir anlayış geliştirebilmek amacıyla aile hakkındaki kuramsal yaklaşımlar ele alınmıştır. Bu doğrultuda aileye ilişkin kuramsal çabanın daha iyi kavranabilmesi için öncelikle ailenin kuramsal olarak açıklanmasının ne anlama geldiği üzerinde durulmuş, farklı kuramsal yaklaşımların nasıl sınıflandırıldığına ilişkin bilgiler verilmiştir. Daha sonra bu zemine dayalı olarak belirli kategoriler kapsamında çeşitli aile kuramları irdelenmiştir. AİLEYİ KURAMSAL OLARAK AÇIKLAMAK Kuramlar ve yaklaşımlar aileyi farklı kültürel bağlamlarda, farklı boyut ve işlevlerine odaklanarak açıklamaya çalışmıştır. Dolayısıyla derinlikli bir aile anlayışı geliştirebilmek için bu kuram ve yaklaşımları karşılaştırmalı olarak incelemek oldukça yararlı olacaktır. Bu doğrultuda önce aileye ilişkin yaklaşım ve kuramların geliştiği bağlamlar üzerinde durmak, ardından ortak noktaları ve temel motivasyonlarını açıklamak gereklidir. İnsanların ve toplumların serüvenin en önemli unsurlarından biri olarak ailenin sosyolojik analizi için farklı kuramsal modellere gereksinim duyulmuştur. Çünkü aile olgusunun tarihsel, kültürel, politik, psikolojik vb. boyutlarının hepsini kapsayan bir kuram geliştirilmesi elbette mümkün değildir. Aynı zamanda ailenin açıklanışını etkileyen en önemli faktör ise toplumsal değişmedir. Olabildiğince uzun bir zamandan bu yana insanlık ailelere sahiptir ve aileler diğer toplumsal kurumlara nazaran daha hızlı değişim göstermektedir (Macionis, 2012). Tarih boyunca yaşanan köklü dönüşümlerle birlikte yapısal ve biçimsel değişimler geçiren aile kurumu, 21.yüzyılda da önemini korumuş, biyolojik, sosyolojik, ekonomik ve politik pek çok tartışmanın odağında yer almıştır (Hallaç ve Öz, 2014). Bu bağlamda ailenin tanımlanması, yaşadığı dönüşümlerin açıklanması, değişik kültürlerdeki farklı aile biçimlerinin karşılaştırmalı bir biçimde incelenebilmesi ve ailenin gelecekte kazanacağı anlam ve işlevlerin öngörülebilmesi için farklı kuramsal yaklaşımlara gereksinim duyulmuştur. Bu çerçevede sosyolojide aile kuruAile, kültürü yeni nesillere aktararak toplumun sürekliliğine katkı sağlar bu yönüyle aile toplumun aynası gibidir. Aileyi daha iyi anlamak toplumu da daha iyi anlamayı sağlayacaktır. dikkat 62 Aile Kuramları 3 munu daha iyi anlayabilmek için çeşitli kuramsal yaklaşımlar geliştirilmiştir. Ailenin açıklanmasına yönelik kuramsal çabalar, ailenin tanımlanması, ailenin farklı biçimleri toplumsal değişmenin aileler üzerindeki etkisi ve ailenin toplumsal görev ve işlevleri gibi konulara odaklanmıştır. Aile çalışmalarındaki bu çeşitli yaklaşımlar, “kavramsal çerçeveler” olarak görülebilir. Her bir yaklaşım, ailenin çeşitli boyutlarını incelemek üzere kavram, sayıltı ve tanımlamalar sunmaktadır (Leslie ve Korman, 1989 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Aile Kuramlarının Genel Özellikleri Kuramsal perspektiflerin bir kısmı genel olarak toplumsal olgu ve olayları açıklamayı hedeflemekle birlikte, bir kısmı da özel olarak doğrudan aile kurumunu anlamak üzere geliştirilmiştir. Bu kuramların ailenin daha iyi anlaşılması ve araştırılması bağlamında çeşitli işlevleri söz konusudur. Bu yaklaşımlar araştırmacıya yol gösterirler, aile hakkında varsayımlar üretilmesine yardım ederler, aileye ilişkin gerçekliği farklı boyutlarıyla daha iyi görmemizi ve anlamamızı sağlarlar. Aynı zamanda kuramsal yaklaşımlar aile konusunda yapılan araştırmaların bulgularının derli toplu bir biçimde değerlendirilmesinde katkı sağlarlar (Canatan, 2011). Aileyi açıklamaya dönük kuramsal çabanın en önemli hareket noktalarından biri ailenin tanımlanması ya da aile denilince ne anlaşıldığının ifade edilmesidir. Aile kavramıyla ilgili pek çok farklı tanımlamalar olmasına rağmen, çoğu aile kuramcıları ailenin bazı özelliklerinde hemfikridirler. Bu özellikler bağlamında aile şöyle tanımlanabilir: yakın olan iki veya daha fazla bireyin birlikte yaşadığı ya da bir mekânı paylaştığı, bazı duygusal bağların kurulduğu, birbirleriyle ilgili sosyal durumlar, roller ve görevlerin üstlenildiği, sevgi, ait olma duygularının paylaşıldığı (Hallaç ve Öz, 2014) toplumsal bir birim. Aile hakkındaki açıklamalarda sıklıkla vurgulanan bir nokta da ailenin evrenselliğidir. Örneğin Murdock, farklı toplumlarda yaptığı araştırma ve gözlemlerinden yola çıkarak ailenin evrensel bir olgu ve kurum olduğunu öne sürmüştür (Haralambos ve Holborn, 1995). Farklı kuramcıların saptamış olduğu bir takım evrensel özellikler aile kuramları açısından ailenin açıklanmasına yönelik bir çerçeve çizmektedir. Bu evrensel özellikler her bir ailenin biricikliğini anlamak için önemlidir. Bu özellikler şöyle ifade edilebilir (Hallaç ve Öz, 2014): Her aile küçük bir toplumsal sistemdir; Her ailenin kendine özgü kültürel değerleri, ilkeleri bulunur; Her ailenin bir yapısı vardır; Her ailenin bazı temel fonksiyonları vardır; Her aile yaşam döngüsündeki evreler boyunca hareket etmektedir. Aile, Batılı olmayan toplumların kuramcılarının, ahlakçılarının ve filozoflarının da ele almak zorunda kaldıkları temel bir konuydu. Örneğin Konfüçyüs, aile üyelerinin evlatlık yükümlülüklerini yerine getireceğini düşündüklerinde mutluluk ve refahın hâkim olacağını belirtmiştir. Benzer şekilde, Eski Ahit ve Orta Doğu kökenli kutsal metinlerin çoğu aile kuralları ve anlayışlarına yer vermiştir (Adams ve Steinmetz, 2009). Platon ve Aristoteles gibi filozoflar tarafından geliştirilen aile hakkındaki görüşler siyasi mücadeleler ve klasik Yunanistan’da rasyonalizm eğilimini yansıtmıştır. Augustine ve Thomas Aquinas gibi teolojik yönelimli bilim adamları tarafından geliştirilen aile hakkındaki fikirler ise aile yaşamını ölümden sonra insan yaşamıyla bağlantılı bir şekilde kutsal bir nitelikte görme arzusunu yansıtmıştır. Kant gibi filozofların, rasyonel ve ampirik fikir geliştirme ve test etme yöntemlerini genişletme girişimleri aileye yaklaşımı da biçimlendirmiştir. Genel olarak söylenecek olursa Avrupa’daki bilimsel devrimden önce aile üzerine geliştirilen fikirler sivil meseleler ve siyasal düşünce ile yakından ilişkili olmuştur (Burr, 2009). Bilimsel anlamda aileyi açıklamaya dönük kuramsal girişimler ise oldukça yenidir. Aile kuramları sosyoloji, kültürel antropoloji, psikoloji, psikiyatri ve kültürlerarası psikoloji disiplinleri kapsamında geliştirilmiştir. Aileye ilişkin kuramsal nitelikte görüşler ilk olarak 19. yüzyılda geliştirilmiştir (Georgas, 2004). 17. yüzyılda rasyonalizmin ve bilimsel yöntemin gelişimi ve başarısı, aileyi açıklamaya dönük kuramsal çabayı şekillendirmiştir (Burr, 2009). 19. yüzyıldan itibaren görülen ve özellikle modern aileyi anlamak üzere ortaya konan erken dönem çalışmalarında aile, modernleşmeyle birlikte köklü bir biçimde değişen ve temelde sıAile kan, cinsel ilişki ya da yasal bağlarla birbirlerine bağlı olan insanlardan oluşmuş, mahrem ilişkilerle örülü bir gruptur (Marshall, 1999). 63 Aile Sosyolojisi 3 kıntılı bir süreç deneyimleyen bu yüzden korunması gerektiği düşünülen bir kurum olarak betimlenmiştir (Sadıkoğlu, 2019). Gerçekte 1950’den önce aile hakkında sistemli bir kuram geliştirme çabası olduğu söylenemez. 20. yüzyılın ilk yarısında, sadece kavramlar ve genel yönelimler ortaya çıkmıştır (Klein ve White, 1996 aktaran Canatan, 2011). Esasen ailenin kuramsal olarak açıklanışı ve geliştirilen kuramlar genel anlamda sosyolojik analizin aileyi konu edinmesi sürecinin gelişimiyle yakından ilişkilidir (İçli, 1997). Sosyolojinin bilim olarak geliştiği ilk dönemlerdeki klasik yaklaşımlar, ailenin tarihsel kökeni ve ilk toplumlardan günümüz modern toplumlarına kadar geçirdiği evrimsel aşamalara odaklanmıştır (Canatan, 2011). Klasik dönemdeki sosyolojik yaklaşımlarda evlilik, ebeveynler ve çocuklar, aile, akrabalık ve toplum, kürtaj, ensest, eş seçimi ve boşanma gibi temel kavramlar üzerinde durulmuştur (Adams ve Steinmetz, 2009). Adams’ın (1986) aile sosyolojisinin gelişimine ilişkin belirlemiş olduğu aşamaların (aktaran İçli, 1997) ailenin kuramsal olarak açıklanmasına ilişkin düşünsel zemini oluşturduğu söylenebilir. Buna göre 1860-1890 döneminde toplumsal Darwincilik, 1890 -1920 döneminde sosyal reform, 1920 -1950 döneminde bilimsel çalışma ve 1950 sonrasında da aile kuramına yönelim aşamaları söz konusu olmuş, aile kuramları bu aşamalar çerçevesinde gelişim göstermiştir. Sadece Avrupa’da değil, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki aile çalışmalarında da 20. yüzyılın ortalarına kadar evrimci düşüncenin etkisi söz konusu olmuştur (Canatan, 2011). Böylece ilk aile kuramlarında toplumsal Darwincilik etkili olurken ailenin yapısı, işlevi ve toplumsal bir organizma olarak çevreye adapte oluşu üzerinde durulmuştur. Buna karşın Marksist yaklaşım, ekonomik kaynakların toplumsal gücü nasıl belirlediğini açıklayan ekonomik determinizm ve sınıf mücadelesi bağlamında aileyi ele almıştır (Georgas, 2004). Aile sosyolojisi açısından 1950 sonrası dönemde ise kuramların oluşumunda üç ayrı dönem ayırt etmek mümkündür; 1) Kavramsal çerçeve çalışmaları (1950-1966); 2) Formel teori inşası (1967-1979) ve 3) Çoğulculuk (1980 ve sonrası) (Klein & White, 1996 aktaran Canatan, 2011). Aileyi ve işlevlerini olumlayan yaklaşımların yanında eleştirel yaklaşımlar da söz konusudur. Çatışma Kuramı ve Feminizm bağlamında bu örneklere değineceğiz. Ancak bu noktada Leach ve Laing’in görüşlerine kısaca bakabiliriz. Edmund Leach, endüstri toplumunda aile hakkında oldukça kötümser bir bakışa sahiptir. Geleneksel toplumlardaki geniş aile, akrabalık, soy bağları aile ve bireyler için pratik ve psikolojik destek sağlarken modern endüstri toplumlarında çekirdek aile, akrabalık ve soy bağlarından ve topluluktan soyutlanmış durumdadır ve bu nedenle aşırı yüklenmiş elektrik devresi gibidir aile. İzole olmuş ailede herkes birbirinden çok daha fazla şey talep etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995). R. D. Laing de işlevselci perspektife radikal bir alternatif sunar. Laing, ailedeki problemlerin toplumda problemlere yol açacağını düşünür. Örneğin çocuklar erken yaşlarda ailede itaat etmeyi öğrenirler ve bu hayatlarının sonraki dönemlerindeki yanlış otorite ve itaat anlayışının da temelini oluşturur (Haralambos ve Holborn, 1995). Bununla birlikte Laing, her şeye rağmen ailenin toplumsal anlamda gerekli ve iyi bir yapı olduğunu ancak çok sayıda çocuğun olumsuz koşullarda şiddete maruz kaldığını bu tür koşullara dikkat çekmek istediğini ifade etmiştir (Haralambos ve Holborn, 1995). Birbirinden oldukça farklı ve çok sayıda kuramın varlığına rağmen ailenin kuramsal olarak açıklanması söz konusu olduğunda iki genel yaklaşımın olduğu söylenebilir. Birinci yaklaşım, ailenin yapısı, ailenin üyeleri arasındaki etkileşimler, çocuk gelişimi ve diğer konulara odaklanmıştır. İkinci yaklaşım ise ailenin kendi kültürel bağlamında incelenmesine odaklanmıştır. Bu ikinci yaklaşım, ailenin bir kültürü oluşturan diğer sosyal sistemlerin içinde yer alan bir sistem olduğunu ve aileyi açıklayabilmek için diğer toplumsal kurumlarla ve kültürün diğer yönleriyle ilişkilerini incelemek gerektiğini varsaymaktadır (Georgas, 2004). GeCharles Robert Darwin (1809-1882), İngiliz biyolog ve doğa tarihçisi. Evrim kuramı Darwin’in görüşlerine dayalı olarak geliştirilmiştir. Biyolojik çeşitliliği açıklayan kuram toplumsal bağlama da uyarlanmıştır. dikkat 64 Aile Kuramları 3 nel anlamda söylenecek olursa 20.yüzyıl boyunca giderek pozitivist yaklaşımların yerini yorumlayıcı ve eleştirel perspektifler almaya başlamıştır. Günümüzde birçok genel kuramın yanında, özel olarak aile hakkında geliştirilmiş olan “Aile Gelişim Perspektifi” ve “Sistem Kuramları” önem kazanmıştır (Canatan, 2011). 1990’lardan itibaren ailenin kuramsal olarak analizi bağlamında öne çıkan yönelimler ise oldukça geniş bir yelpazeyi temsil etmektedir. Bu yönelim ve etkiler şöyle sıralanabilir (Boss vd., 2009): • Feminist ve etnik azınlık teorilerinin ve perspektiflerinin etkisi. • Aile formlarının dramatik bir şekilde değiştiğinin farkına varılması. • Daha fazla profesyonel kapsayıcılık eğilimi. • Daha teorik ve metodolojik çeşitlilik eğilimi. • Dil ve anlamla ilgili daha fazla ilgi eğilimi. • Daha yapılandırmacı ve bağlamsal yaklaşımlara doğru hareket • Etik, değerler ve din ile ilgili artan bir endişe. • Aile hayatının özel ve kamusal alanları ile aile sosyal bilimleri ve aile müdahaleleri arasındaki ikilemin bozulması. • Aile akademisyenleri tarafından aile teorisi ve araştırma bilgisinin bağlamsal sınırları hakkında daha fazla tanınma. Resim 3.1 Aileyi açıklamak için çok sayıda kuram geliştirilmiştir Aile Kuramları Aile kuramlarının neler olduğunu belirlemeden önce, kuramların nitelikleri, ana temaları, odaklandıkları boyutlar ve analiz düzeyleri vb. ölçütler uyarınca hangi türlerde aile kuramları olduğundan bahsetmek yararlı olacaktır. Böylece aile kuramlarını kendilerine özgü çerçeveleri bağlamında anlamak mümkün olabilecektir. Turner’ın (1986) kuramlara ilişkin sınıflamasından hareketle, nitelikleri bakımından aile kuramları şöyle sınıflandırılabilir (aktaran Boss vd., 2009); • Ampirik Genellemeler: Bu kuramlar farklı araştırma bulguları ve araştırma konusu hakkında daha genel fikirler ile bağlantılı bulguların özetleri niteliğindedir. Ancak bulgular kapsayıcı bir teorik plan açısından tartışılmazlar. Örneğin, boşanma araştırmalarının çoğunda, evli çiftler için boşanma olasılığını artırdığı tespit edilen çeşitli faktörleri belgelenmektedir ancak daha genel ve kuramsal nitelikteki teorik evlilik kararsızlığı gibi modeller kullanılmamaktadır. • Nedensel Modeller: Bunlar, genellikle bir dizi değişken arasındaki ilişkilerin diyagramatik sunumlarında ifade edilen karmaşık ampirik genellemelerdir. Sadece araştırma bulgularının özeti olarak değil, bir çalışmada test edilecek modeller olarak sunulurlar. Boşanma literatüründe evlilikte uyumsuzluğun çocuklar üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkilerine ilişkin araştırmalar bu bağlamda değerlendirilebilir. • Orta Ölçekli Kuramlar: Nedensel modellerden daha soyut olmakla birlikte bunlar ampirik genellemelerdir. Ancak yine de belirli bir içerik alanı ile sınırlıdırlar. Nedensel bir model genellikle belirli bir ampirik çalışmada sunulur ve test edilirken, orta menzilli bir teori genellikle belirli bir alan hakkında daha ayrıntılı kuramsal açıklamaları içerir. • Formal Önerme Kuramları: Bunlar belirli bir fenomeni açıklamak için tasarlanmış soyut ifadeler dizisi niteliğindedir. Öneriler hiyerarşik olarak daha genelden daha spesifik olana doğru düzenlenmiştir. • Analitik Tipolojiler: Bunlar sosyal dünyanın jenerik özelliklerinin diyagramatik temsilleridir. Analitik tipolojiler orta düzey kuramlardan daha soyuttur, çünkü çok çeşitli içerik alanlarına uygulanabilirler. Sosyolojide ünlü bir tipolojik teori, Parsons’ın her türlü ilişkinin oluşumunu ve çözülmesini analiz etmek için geniş bir model olarak kullanılabilen sosyal sistemlerin dört faktörlü modelidir. 65 Aile Sosyolojisi 3 • Kavramsal Çerçeveler: Kavramsal bir çerçeve, sosyal dünyanın temel özellikleri hakkında bir dizi varsayım ve fikirdir. Odak alanlarını ve sorgulama modlarını seçmek için bir rehber görevi görür. Kavramsal çerçeveler, daha önce tanımlanan kuram türlerinden daha az hassasiyetle daha geniş bir fenomen yelpazesini kapsamaktadır. • Meta Teoriler: Bu modeller bilim felsefesi ve sosyal bilimin temel faaliyetleri ile ilgilidir. Meta teori, alandaki belirli bir konunun incelenmesinden ziyade kişinin kendi bilgi alanının incelenmesini içerir. Boşanmaya uygulanan meta teori, araştırmacıların boşanma anlayışlarına getirdikleri temel felsefi ve kültürel varsayımların analizi ve bu varsayımların zaman içinde nasıl değiştiği şeklinde olabilir. Bu aşamada somut olarak aile kuramlarının neler olduğunu ifade edebilir ve ardından bu kuramları sırasıyla daha detaylı ele alabiliriz. Alanyazında genel bir bakış açısıyla aile çalışmalarında; Yapısal-fonksiyonel, sembolik etkileşimsel ve gelişimsel olmak üzere üç temel yaklaşımın kullanıldığı ifade edilmektedir (Hallaç ve Öz, 2014). Aynı zamanda kuramsal yaklaşımlar açısından, yapısal işlevsel yaklaşım, sosyal çatışma ve feminist yaklaşımlar biçiminde bir boyutlandırma da yapılabilir. Bunlar sırasıyla makro, makro ve mikro düzeyde aileyi analiz ederler (Macionis, 2012). Ekolojik, yapısal işlevselci, çatışmacı, feminist, simgesel etkileşimci ve toplumsal alışveriş perspektifleri) genel nitelikli kuramlar olup sosyal bilimlerde pek çok alana uygulanabilir bir özelliğe sahiptirler. Son iki kuram (aile gelişim ve aile sistemleri perspektifleri) ise belirtildiği üzere özellikle aile konusunda oluşturulmuş spesifik kuramlardır (Canatan, 2011). Daha detaylı bir biçimde söylenecek olursa aileyi açıklamaya yönelen ve bu bölümde daha yakından ele aldığımız kuramları şöyle sıralayabiliriz (Allen ve Henderson, 2017; Macionis, 2012; Georgas, 2004); 1. İşlevselci kuram 2. Çatışma kuramı 3. Sembolik etkileşimcilik kuramı 4. Feminist kuram 5. Aile gelişim kuramı 6. Aile sistemleri ve ekolojisi kuramı 7. Toplumsal değiş tokuş kuramı 8. Psikanalitik yaklaşım Aileye ilişkin kuramları analiz düzeyleri bakımından nasıl sınıflandırabiliriz? Belirtilen makaleyi okuyunuz ve bu bölümde anlatılan kuramları, sosyal bilimlerde kuramın işlevleri bağlamında değerlendiriniz: Yener, S. (2018). Sosyal Bilimlerde Kuramın Rolü. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 7 (3) , 102-113 Aile kuramlarına ilişkin sınıflandırmalardan yola çıkarak farklı sınıflamalar yapmaya çalışınız. 1 Aileyi açıklayan kuramları sıralayabilme ve sınıflandırabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı KLASİK SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR VE AİLE Bu kısımda klasik sosyolojik yaklaşımlar olarak ele alınabilecek olan ve makro düzeyde toplumsal analiz yapan kuramsal yaklaşımlar niteliğindeki işlevselci kuram, çatışma kuramı ve sembolik etkileşimci kuram açısından ailenin açıklanışına değineceğiz. Ailenin kuramsal olarak açıklanması bağlamında oldukça etkili 66 Aile Kuramları 3 gelenek ve eğilimleri şekillendiren bu yaklaşımları daha yakından tanımak ailenin kuramsal olarak açıklanması olgusunu daha iyi kavrayabilmek için önemlidir. İşlevselci Kurama Göre Aile İşlevselci yaklaşım, yapısal-işlevselcilik olarak da adlandırılır ve toplumsal kurumların toplumda istikrar ve düzeni korumak için yapılandırılmış olduklarını öne sürer (Newman, 2013). Bütün bir sosyologlar kuşağına ilham kaynağı olan yapısal-işlevselcilik Emile Durkheim’ın görüşleri ile şekillenmiş, Merton, Smelser ve Parsons gibi sosyologlar tarafından tarafından geliştirilmiştir. Yaklaşımın en önemli isminin Talcott Parsons olduğu söylenebilir (Slattery, 2014; Karadağ Aksoy, 2019; Newman, 2013). Toplumu değişime direnmeye ve kendini bir denge durumunda tutmaya çalışan bir organizma olarak gören yaklaşım 20. yüzyılın ikinci yarısında ailenin en etkili teorilerinden biri hâline gelmiştir (Georgas, 2004). Yapısal işlevselci yaklaşımın 20. yüzyılda etkinlik kazanmasında Britanya antropolojisi de etkili olmuştur. Özellikle Malinowski (1929) ve Radcliffe-Brown (1952) 20. yüzyıl işlevselciliğinin en önemli savunucuları arasında yer almıştır (Sadıkoğlu, 2019). Yaklaşımın en önemli temsilcisi Parsons’ın görüşleri bağlamında Freud’un etkisinin yanı sıra, Aristoteles ve Platon ve on sekizinci yüzyıl İskoç Ahlak Filozofları ile Comte, Spencer ve özellikle Darwin’in etkisinden söz edilebilir (Kingsbury ve Scanzoni, 2009; Slattery, 2014). İşlevselciliğin düşünsel temelleri bağlamında erken dönemlerdeki etkisiyle özellikle Toplumsal Darwincilik öne çıkmaktadır. Toplumsal Darwincilik yaklaşımına, Charles Darwin’in evrimci düşüncelerini sosyal bilimlere uyarlamaya çalışan Herbert Spencer’ın görüşleri kaynaklık etmiştir. Herbert Spencer, tıpkı doğa gibi toplumların da doğal ayıklanma, hayatta kalma ve adaptasyon süreciyle ilişkili belirli temel yasalara göre geliştiklerini öne sürmüştü. Spencer’a göre, biyolojik organizmalar gibi toplumlar da basit yapılardan karmaşık yapılara doğru gelişir, bir içsel farklılaşma ve bütünleşme süreciyle çevrelerine uyum sağlar ve homojenlikten heterojenliğe doğru ilerlerler (Slattery, 2014). Yapısal işlevselci yaklaşımın temelinde de Darwin’in görüşlerinden kaynaklanan organizmacı bakış açısı yer alır. Darwin, toplumsal olgular üzerinde değil biyolojik olgular üzerinde çalışmış olsa da toplum bilimciler toplumsalı anlamak ve toplumsal değişmeyi açıklamak amacıyla onun düşüncelerinden çokça faydalanmışlardır. Bu süreçte toplum ve insan bedeni ya da canlı organizmalar arasındaki benzeşimden hareket eden organizmacı görüş ortaya çıkmıştır (Sadıkoğlu, 2019). İşlevselci yaklaşımda toplumun işleyiş biçimi, sürekli değişen bir çevrede varlığını sürdürebilmek için adapte olmaya, evrimleşmeye, dengesini korumaya ve kendi bedeninin her parçasının düzgün şekilde işlerliğini sağlamaya çalışan bir organizma benzetmesi ile açıklanmıştır. Böylece toplumun kendi üyelerinin ötesinde kendine özgü bir hayata ve yapıya sahip canlı bir varlık olduğu düşüncesi kuramsal ve bilimsel bir önerme hâline getirilmiştir (Slattery, 2014). İşlevselci yaklaşım genel anlamda toplumsal olguları yol açmış oldukları sonuçlarına dayalı bir biçimde, özellikle istikrarlı bir toplumsal bütünün korunmasına sağladıkları katkılar temelinde açıklamaya çalışır (Marshall, 1999). Bu bağlamda işlevselci yaklaşım aileyi de toplumsal yaşamda yerine getirdiği görevler bakımından inceleyerek bu görevlerin toplumsal istikrarın ve dengenin korunmasına nasıl katkı sağladığının anlaşılması ile aileyi açıklamaya yönelir. Dolayısıyla işlevselci yaklaşım açısından aile, toplumun sürekliliğini sağlayan ve toplumsal yapının bir parçası olarak işlev gösteren sosyal bir kurumdur (Karadağ Aksoy, 2019). İşlevselciliğin, ailenin rolünü, diğer toplumsal kurumlarla dengenin kurulduğu daha büyük bir bütünün parçası olarak analiz eden bir sistem teorisi niteliği taşıdığı da söylenebilir (Georgas, 2004; Pittman, 2009). İşlevselciler, aileyi etkileyen iç ve dış güçleri içine alan aile süreçlerini anlamaya çalışırlar ve üretim, çocukların sosyalizasyonu, fiziksel gereksinimlerin karşılanması ve ekonomik fonksiyon gibi ailenin gösterdiği temel fonksiyonları tanımlamayı hedeflerler (Hallaç ve Öz, 2014). Klasik organizOrganizmacı görüş, insan bedeni, canlı organizmalar ve toplum arasındaki benzerlikten yola çıkarak toplumu açıklamaya çalışır. 67 Aile Sosyolojisi 3 macı yaklaşımın sosyolojideki en önemli temsilcilerinden biri olan Auguste Comte’un da belirttiği üzere toplumun organları da kurumlardır. Aile ise toplumu oluşturan, kendine yetebilme potansiyeli olan en küçük ve en temel toplumsal birimdir. Aile aynı zamanda düzenli ve disiplinli cinsel tatminden ortaya çıkan bir denetim kurumudur (Kasapoğlu, 2013 aktaran Sadıkoğlu, 2019). Klasik organizmacılar arasında önemli bir yere sahip olan Emile Durkheim da toplumu organik bir bütün olarak görmüştür. Bu bütünün parçaları ise toplumsal kurumlardır ve bu kurumların ahlaki nitelikteki işlevleri de toplumsal dayanışma, istikrar ve dengeyi sağlamaktır (Sadıkoğlu, 2019). Durkheim’ın yaklaşımı, ailenin toplumun korunmasındaki işlevsel rolü açısından aile yapısı ve işlevindeki varlığı ve değişiklikleri açıklamaya çalışır (Georgas, 2004). Durkheim’den güçlü bir biçimde etkilenen Parsons ise temel değerler sistemini “istikrarlı ve etkili bir sosyal sistemin kalbi ve damarlarındaki kan” olarak görmüştür: bu temel değerler sistemi, uygun şekilde kurulduğunda, sadece tüm farklı alt sistemlerin mükemmel eşzamanlılığını sağlamakla kalmayıp, bireyin entegrasyonunu temin eden değerler kodu ve normlar setinden oluşur: temel değerler sistemi sayesinde, herkes ve her şey mükemmel uyum içindedir ve sistem düzgün olarak işler (Slattery, 2014). Parsons, organizmaların dış güçlere adapte olması ve böylece hayatta kalmak için değişmesinde söz konusu olduğu gibi, toplumsal sistemlerin de benzer bir evrim süreciyle şekillendiğini öne sürmüştür. Örneğin, sanayi öncesinin geleneksel ailesi, sanayileşme güçleri tarafından farklı bir şeye, yani araçsal ve anlamlı rol uzmanlığına dayanan çekirdek aileye dönüşmüştür. Bir toplumsal sistem olarak aile içinde yaşadığı dünyadaki değişimlere adapte olarak hayatta kalmak üzere evrilmiştir (Kingsbury ve Scanzoni, 2009). Buna göre sanayi devrimi ile birlikte tarım toplumuna özgü işlevsel özellikleri bulunan geniş aile modelinden anne-baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile modeline geçiş söz konusu olmuştur. Aile kurumu değişmiş, geniş aile önemli ölçüde dönüşüme uğramıştır (Güneş, 2018). Bununla birlikte çekirdek ailenin endüstri devriminin ürünü olduğu ve endüstrinin ihtiyaçlarına karşılık şekillendiği fikri artık yeni bulgular ışığında pek kabul görmemektedir (Marshall, 1999). Parsons, topluma ilişkin genel analizi doğrultusunda aileyi bir alt sistem olarak bütünün dengesine sağladığı katkı açısından aileyi ele almıştır. Bu bağlamda yaklaşımının temel kaygısı akıl dışılığın ve toplumsal yerinden edilmişliğin egemen olduğu bir dönemde toplumun bir arada tutulması ve yeni nesillerin sadık vatandaşlar olarak toplumsallaşmasında ailenin nasıl işlevler yükleneceğine ilişkin arayış olmuştur (Boss vd., 1993: 10; Sadıkoğlu, 2019). Bu noktada işlevselci yaklaşım açısından aile analizinin odak noktası niteliğindeki ailenin işlevlerine yakından bakmak yararlı olacaktır. Resim 3.2 Ailenin temel işlevlerinden biri çocuğun sosyalleşmesidir Ailenin İşlevleri İşlevselci yaklaşımda ailenin anlaşılması sürecinde ailenin yapısı ve işlevleri odak noktası niteliğindedir. Yapı ailenin üyelerini (ebeveynler, çocuk ve akraba) ifade ederken işlevler ise ailelerin hayatta kalma ve bakım için fiziksel ve psikolojik ihtiyaçları karşılama biçimlerini anlatır (Georgas, 2004). Bu işlevler toplumsal bütünlüğü sağlamakta önemli bir yere sahiptir bu nedenle aile toplumun omurgası olarak görülür (Macionis, 2012). Söz konusu işlevler ailenin, toplumsal bütünü oluşturan alt sistemlerden biri olarak toplum için yerine getirdiği belirli görevler olarak tanımlanabilir. Bu Verilen linkten yapısal işlevselcilik hakkında daha geniş bilgi edinebilirsiniz https:// tr.wikipedia.org/wiki/Yap%C4%B1sal_i%C5 %9Flevselcilik internet 68 Aile Kuramları 3 görevler ailenin içinde bulunduğu toplum tipine uygun olarak şekillenmektedir (Kandiyoti, 1984; Morgan, 1975 aktaran İçli, 1997). Ailenin işlevlerinin neler olduğu ve nasıl sınıflandırılacağına ilişkin farklı görüşler vardır. Analizlerinde Amerikan ailesine odaklanmış olsa da Parsons bütün toplumlardaki aileler açısından geçerli görülebilecek iki temel ve indirgenemez işlev tanımlamıştır: çocukların birincil sosyalleşmesi ve yetişkin kişiliklerin stabilizasyonu (Haralambos ve Holborn, 1995). George Peter Murdock ise iki yüz elli toplum üzerinde yaptığı araştırmalarında ailenin bütün toplumlarda dört temel işlevi yerine getirdiği sonucuna ulaşmıştır: cinsel, yeniden üretimsel, ekonomik ve eğitimsel işlev. Cinsel ve yeniden üretimsel işlev olmazsa toplumun üyeleri olamayacağından toplum devam edemezdi, ekonomik işlev olmazsa yaşam devam edemezdi, eğitim işlevi olmazsa kültür olmayacaktır (Haralambos ve Holborn, 1995). Aile bir alt sistem olarak diğer alt sistemler gibi toplumun varlığını sürdürebilmesi için yerine getirmesi gereken dört temel zaruretin veya temel ihtiyacın karşılanmasına katkıda bulunur. Bunlar; Adaptasyon, Amaca Ulaşma, Bütünleşme ve Varlığını Sürdürme’dir (Slattery, 2014). İşlevler aile özelinde ise dört boyutta ifade edilebilir (Yener, 2018; Sadıkoğlu, 2019; Haralambos ve Holborn, 1995; Macionis, 2012); 1. Toplumsallaştırma: Ailenin ilk ve en önemli görevi çocukların yetiştirilmesidir. Çocukların toplumun diğer üyelerinin arasına katılmalarına aileler yardım eder. Toplum içinde kabul gören değer ve normların toplumun bireylerine kazandırılması yoluyla aile toplumsallaştırma görevini yerine getirir. Bu bağlamda aileler toplumun üyesi insan üreten fabrikalar gibidirler. 2. Cinsel etkinliğin düzenlenmesi: Her toplumda cinsel etkinlikler mülkiyet ve akrabalık bağlarının devamlılığı için belirli kurallara bağlanmıştır. Böylece insanların “ensest tabu” düzenlemeleri gibi kurallar nedeniyle akrabalarının dışında insanlarla evlenmesi ve daha geniş toplumsal bağların kurulması sağlanır. 3. Sosyal yerleştirme: Aileler toplumsal örgütlenmenin devamlılığını sağlarlar. Aileler, çocuklara ırk, etnisite din sosyal sınıf gibi kendi toplumsal kimliklerini aktarırlar. Cinsiyet rolleri toplumsallaşma süreciyle aktarılır. 4. Maddi ve duygusal güvenlik: Aile ilgi, güvenlik ve karşılıklı destek sağlar. Bireylerin evlilik vb. akitlerle maruz kalabileceği tehlikelerden uzaklaştırır. Ailesiyle yaşayanlar yalnızlara kıyasla daha sağlıklı ve mutludurlar. Buna göre aile kalpsiz bir dünyada fiziksel koruma sağlar, duygusal destek ve mali koruma sunar. Endüstri devrimi ile birlikte ailenin yapısı ve işlevleri de dönüşüme uğramıştır. Endüstrileşme ile birlikte ortaya çıkan doğurganlık oranının düşmesi, çocuk bakım ve yetiştirme süresinin kısalması, aileye ait bazı işlevlerin başka kurumlara devredilmesi, eğitime verilen önemin artması gibi gelişmeler modern aile yapısını dönüşüme uğratmıştır (Sadıkoğlu, 2019). Parsons’a göre, aile biriminin sanayi devrimine adaptasyonu, toplumsal işlevleri yerine getirebilecek ve aile üyelerinin fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir çekirdek aile yapısı gerektiriyordu. Bununla birlikte, kentsel ortamında çekirdek aile, akrabalık ağından parçalanmış ve psikolojik izolasyona yol açarken geniş aileden uzaklaşmak, üretken, politik ve dinî işlevlerin de yitirilmesine neden olmuştur (Georgas, 2004). Modern toplumun çekirdek ailesi yalıtılmış bir yapıya sahiptir (Parsons, 1955 aktaran Sadıkoğlu, 2019). Aile giderek ekonomik bir üretim birimi, politik güç sistemi içinde önemli bir birim veya daha geniş toplumla bütünleşmeyi sağlayan bir aracı olma özelliğini kaybetmiştir. Çekirdek aile uzmanlaşmış ailedir, birey sayısı azalmış, işlevleri sınırlandırılmıştır. Artık kişiler, aile içindeki rollerinden bağımsız birer birey olarak da tüm bu işlevlere katılabilmektedirler. Bununla birlikte aile hâlâ iki temel işleve sahiptir: çocukların içine doğdukları toplumun bir parçası hâline gelmeleri yani toplumsallaşmaları ve yetişkinlerin kişiliklerinin dengelenmesi. Bununla birlikte aile yapısı içinde herkesin kendine ait rolü yerine getirmesi gereklidir; çünkü aile üyelerinin kendi rollerini üstAile bir alt sistem olarak toplumun varlığını sürdürebilmesi için, Adaptasyon, Amaca Ulaşma, Bütünleşme ve Varlığını Sürdürme işlevlerini yerine getirmektedir (Slattery, 2014). dikkat 69 Aile Sosyolojisi 3 lenerek sorumluluk alması, aile içi dayanışmaya ve istikrara katkıda bulunmaktadır (Sadıkoğlu, 2019; Demiray, 1993; Karadağ Aksoy, 2019). Esasen işlevselci yaklaşımın aile kuramları bağlamında ana yönelim olduğunu görüşünü benimsemeyen kuramcılar (Pittman, 2009) olsa da ailenin kuramsal olarak açıklanması bağlamında uzun süre oldukça etkili bir yere sahip olan işlevselci yaklaşım bu etkisine karşın pek çok eleştiri de almıştır. İşlevselciliğin muhafazakâr yaklaşımı, uzlaşmaya ve statükoya dayalı analizi eleştiri konusu olmuştur. İşlevselci analiz farklı toplumlardaki ailelere ilişkin çeşitliliği ve ailenin bazı işlevlerini karşılayan hükümet gibi kurumların ya da sosyal kurumların varlığını da göz ardı etmiştir (Macionis, 2012; Pittman, 2009) Parsons örneğinde olduğu gibi, ailenin işlevini, sadece sosyalizasyona indirgeyen bakış açısı (Ecevit, 1994) işlevselcilik açısından sınırlandırıcı bir çerçeve olarak kabul edilmiştir. Aile içindeki rollerin sabit olduğunun varsayılması yine ailenin statik bir doğaya sahip olduğunun kabul edilmesi, aile içinde erkeğe atfedilen aşırı güç, aileyi ele alırken kullanılan yaklaşımın muhafazakâr ve adaptasyon odaklı olması söz konusu eleştirilerin bazılarıdır (Sadıkoğlu, 2019; Pittman, 2009). Pek çok sosyolog, antropolog ve psikolog da Parsons’ın çekirdek aile tasvirine katılmamaktadır (Georgas, 2004). Aynı zamanda ailenin evrenselliğine ilişkin görüşler de eleştirilmiştir. Aile kuramının geleneksel yorumlarında, ailenin toplumun temel birimi olduğu; aile olmadan toplumun işlevsizleşeceği; aile tiplerinin değişebileceği fakat bunun ailenin evrenselliğini ortadan kaldırmayacağı; ailenin var olmasının kişiler ve toplum için yararlı olduğu türünden fikirler ağırlıktadır. Bu çerçevede geleneksel aile yorumları içinde en güçlü olan iki özellik ailenin evrenselliği ve işlevselliği olmuştur. Ailenin evrenselliği, genel olarak, biyolojik yeniden-üretim, ekonomik dayanışma, ortak yerleşim alanı, yetişkin erkekle kadın arasında toplumca onaylanmış cinsel ilişki ve bunun sonucunda çocuk sahibi olma veya evlat edinme gibi boyutları içerir. İdeolojik bir inşa olarak görülmesi gereken aile kavramlaştırmasında, aile kuramının istisnalarının veya alternatiflerinin az olması, genellikle, ailenin evrenselliğini kuvvetlendiren özellikler olarak da ele alınıp korunmuştur (Ecevit, 1994). Esasen ailenin evrenselliği konusu ailenin nasıl tanımlandığı ile yakından ilişkilidir. Örneğin endüstri toplumlarında geleneksel aile formlarından oldukça farklı yapılar görülebilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995). İşlevci yaklaşım Murdock ve Parsons örneğinde olduğu gibi aileyi idealize ettikleri için de eleştirilmiştir. Birbirini gözeten eşler ve dengeli, iyi yetişmiş, uyumlu çocuklar (Haralambos ve Holborn, 1995) bu idealize edişin unsurlarıdır. İşlevselci perspektife radikal bir alternatif sunar R. D. Laing normal ve anormal olarak tanımlanan aileler arasındaki farkların oldukça az olduğunu göstermiştir (Haralambos ve Holborn, 1995). Bir günah keçisi olarak çocuk kavramsallaştırmasında olduğu gibi örneğin çocuğun ailede, ebeveynler arasındaki belirli çatışma türlerinin görünür biçimde bir düzenlemesi niteliğinde gören yaklaşımlar da söz konusudur. Bu model, ortak bir fenomenin özel bir durumudur, belirli bir üyenin günahkârlığı yoluyla grup birliğinin elde edilmesi. Bir grubun düşmanlıkların dışarıya yansıtılmasıyla birliği başarabileceği belki de daha yaygın olarak bilinmektedir, ancak belirli bir grubun üyelerinin o grubun belirli bir üyesini günahkâr ilan ederek birlik sağlayabildiği çok sayıda vaka da vardır (Vogel ve Bell, 1960). Aynı zamanda çatışma kuramı ve feminist yaklaşımların göstermeye çalıştığı üzere kimi durumlarda ailenin karanlıkta kalmış ya da olumsuz olarak nitelendirilebilecek işlevleri de söz konusudur. Ailenin idealize edilmesi bağlamında Brigitte Berger ve Peter Berger’in Burjuva ailesini savundukları ve olumlu işlevlere fazlaca odaklandığı için eleştirilen görüşlerine değinmek yararlı olacaktır. Berger’ler aileyi, 19.yy Almanya’sı ve Victoria Dönemi İngiltere’sinde şekillenen Burjuva ailesi bağlamında ele almışlardır. Burjuva ailesi, mükemmel olmamakla birlikte, modern toplumda bireysel ve toplumsal gereksinimleri daha iyi karşılayabilen alternatifleri yoktur. Bu aile modeli, çocuğun refahını merkeze alan, katı ahlaki değerlere sahip, oldukça dindar bir ailedir (Haralambos ve Holborn, 1995). Victoria dönemi, İngiliz tarihinde, Kraliçe Victoria’nın saltanatı dönemine (1837-1901) karşılık gelen zaman dilimidir. Sınıf temelli, katı ahlaki standartların söz konusu olduğu bir toplumu ifade etmektedir (https://www.britannica.com/event/Victorian-era) dikkat 70 Aile Kuramları 3 Çatışma Kuramına Göre Aile Çatışma kuramının özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında yapısal işlevselciliğe karşı çıkışın bir temsilcisi olarak geliştiği söylenebilir. Durkheim toplumsal düzene odaklanırken, Karl Marx ve Engels toplumsal çatışmaya yoğunlaşmıştır. Çatışma yaklaşımı genel anlamda Max Weber ve Karl Marx’ın görüşlerinden etkilenmiştir. Toplumsal düzenin ya da istikrarın, işlevselcilerin savunduğu üzere bir uzlaşmanın değil aksine bir baskının ürünü olduğu fikri çatışma kuramının temel savıdır (Slattery, 2014; Marshall, 1999). Dahrendorf ise çatışma kavramsallaştırmasını daha ileri bir noktaya götürür. Marx ve Weber gibi, o da sınıf çatışmasını sanayi toplumlarında sosyal değişmenin temel dinamiği olarak tanımlar. Ancak, Marx’tan farklı olarak, analizini üretim araçlarının mülkiyetine sahip olma ve olmama üzerine değil, güce ve özelde otorite konumlarına katılma ve bu konumlardan dışlanma üzerine kurar (Slattery, 2014). Böylece aile, çatışma kuramında toplumsal çatışma alanlarından biri olarak ve aile içindeki çatışma çerçevesinde ele alınır. Genel anlamda değerlendirilecek olursak işlevselci yaklaşımda olduğu gibi aileyi analizlerin merkezine koyar ancak farklı olarak ailenin toplumdaki çatışma ve eşitsizlikleri sürdüren özelliklerine odaklanırlar (Macionis, 2012). Çatışmanın ve eşitsizliklerin temeli esasen kapitalizmdir. Marxist yaklaşıma göre kapitalist üstyapı, altyapıya sağlıklı ve disiplinli işçiler üreten aile ve eğitim sistemi aracılığıyla hizmet eder ve böylece onu meşrulaştırırken devlet, hukuk sistemi ve medya da kitlelerin hem fiziksel hem de ideolojik açıdan kontrolünü sağlar (Slattery, 2014). Çatışma kuramcılarına göre aile güç, hâkimiyet ve çatışmanın hedefi olan bir toplumsal kurumdur. Aile, toplumsal eşitsizliğin doğurduğu sorunları yoğun bir şekilde deneyimlemektedir ve aileler toplumda güçlü gruplar tarafından kontrol edilen kıt kaynaklar için yarışmak durumundadırlar. Bu çerçevede aile, içsel çıkarlar açısından çatışmalarla doludur dolayısıyla kurumsal düzenlemelerle ailede kaynakların eşitliğini sağlayıcı tedbirler alınmalıdır (İçli, 1997; Canatan, 2016 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Çatışmacılara göre, aile yapısında otoritenin kime ait olduğu önemlidir. Evlilikte ve ailede kadınlara kıyasla çoğunlukla erkekler otoriteye sahip olagelmiştir (Karadağ Aksoy, 2019). Görüşleriyle çatışma kuramcılarının kaynaklarından biri olan Engels’in evrimci aile analizi bağlamında söylenecek olursa tek eşli çekirdek aile, özel mülkiyetin gelişmesi ve devletin oluşması sonucu gerçekleşmiştir. Kanunlarla özel mülkiyet ve aile korunarak özel mülkiyet miras yoluyla devamlılık kazanır aynı zamanda özel mülkiyeti kontrol eden erkek de ailede bundan mahrum olan kadını da kontrol altında tutar (Ecevit, 1994). Engels’in 1884 yılında yayımladığı Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni adlı kitabı Marxist bakışın aile görüşlerini içermektedir. Çoğu 19.yüzyıl düşünürü gibi Engels de evrimci bir yaklaşımla ailenin tarih boyunca geçirdiği evrimin izini sürmeye çalışmıştır. Yaptığı analize göre üretim tarzı değiştikçe aile de toplumla birlikte değişmiştir. Ailenin, grup evliliklerinden tek eşli çekirdek aileye doğru evrimi özel mülkiyetin gelişmesine koşut olarak ortaya çıkmıştır. Tek eşlilik ve çekirdek ailenin çok eski dönemlerde avcı toplayıcı topluluklarda da görülmüş olması bu yaklaşımın doğruluğunu sorgulamaktadır. Yine de tek eşli çekirdek aile örneklerinin olduğu durumlarda bile geniş akrabalık ağlarının oluşması bu bağlamda kayda değerdir (Haralambos ve Holborn, 1995). Yine Engels’in vurguladığı üzere erkeklerin mülkiyet ve mirasa ilişkin tutumları kadınlar bakımından ailede eşitsizlik ortaya çıkarmakta ve bu eşitsizliğin devamlılığını sağlamaktadır. Mirasçıların belirlenmesi için kadın cinselliği kontrol altında tutulmakta böylece aileler kadını, erkeğin ekonomik ve cinsel mülkiyeti haline getirmektedir. Bugün hala kadınlar çocuk yetiştirme ve ev işleri sorumluluğunun çoğunu taşımaktadır. Bununla birlikte ailede farklı bağlamlardaki bazı eşitsizlik ve ayrımcılıkların da sürdürülmesi söz konusudur. Örneğin ırk ve etnisiteye ilişkin eşitsizlikler de ailelerde bu kimliklerin öğrenilmesi ile yaşatılmaktadır (Macionis, 2012). Öte yandan çatışmacı kuramının yaklaşımına göre hâkim ideolojiyi yansıtan iktidar aileyi sadece potansiyel bir tüketici konumuna sokmakta böylece pazara arz sağlayan azınlık üst sınıfın sözcüsü olarak işlev görmektedir (Apple, 1995 aktaran Yener, 2018). Dahrendorf analizini üretim araçları bağlamında değil, güce ve özelde otorite konumlarına katılma ve bu konumlardan dışlanma üzerine inşa ederek (Slattery, 2014) toplumsal yaşamdaki çatışmalara dikkat çekmiştir. 71 Aile Sosyolojisi 3 Çatışma yaklaşımı açısından söylenecek olursa her örgütte gücü elinde tutan, kararlar alan, ücret ve istihdamı belirleyen ve kaynakların dağılımını yapan insanlar vardır. Bu güç kişisel olmayıp onu elinde tutan kişinin konumuna bağlıdır. Bu görevliler bir otoriteye, Weber’in deyimiyle meşru güce sahiptir. Bu güç mücadelesi evdeki rekabet ve çatışmalara kadar, toplumun her düzeyinde gerçekleşir (Slattery, 2014). Bu doğrultuda çatışma yaklaşımı aile içinde de üyeler arasındaki çatışmanın varlığını vurgular. Bununla birlikte söz konusu çatışma ailenin devamlılığını olumsuz etkilememektedir. Araştırma bulgularına göre çatışmanın varlığı, ailede eşlerin çatışmaya yol açan duyguları ifade etmekte isteksiz olmadıklarını ancak aynı zamanda bu durumun ilişkinin sağlamlığına zarar verebileceğinden korkmadıklarına işaret etmektedir (Coser, 1964 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Geniş akrabalık ilişkilerinin çözülmesiyle psikolojik desteğin zayıflaması ile birlikte artan duygusal baskılar nedeniyle eşler birbirlerinden daha çok şey talep etmeye başlamışlar ve çatışma kaçınılmaz olmuştur. Aynı zamanda aile içi ilişkiler, genelde bireylerin gelişimini engelleyici niteliktedir. Çünkü bu ilişkiler ile toplumsallaşma süreci otoriteyi sorgulamakta ve kendi yargı ve kararlarını vermekte yetersiz bireylere yol açabilmektedir (Morgan, 1975 aktaran Ecevit, 1994). Çatışma kuramı, feminist yaklaşımlarda olduğu gibi deyim yerindeyse ailenin öteki yüzünü göstermekte başarılı olmakla birlikte ailenin sadece kapitalizmle ilişkilendirilen açıklamalarla anlaşılmaya çalışılması farklı toplumlardaki aile olgusunu ve problemlerini açıklamakta yetersiz kalabilmektedir (Macionis, 2012). Aynı zamanda çatışmanın ve eşitsizliklerin kaynağı olarak görülen kapitalizmin ortadan kaldırıldığı durumlarda ataerkillik, çatışma ya da eşitsizlikler konusunda öngörülen dönüşümlerin mutlaka gerçekleşmediği gözlemlenmektedir. Üretim araçlarının mülkiyetinin ortak olduğu ve hatta geleneksel aile ve evlilik biçimlerinin ortadan kalktığı sosyalist toplumlarda ataerkilliğin otomatik olarak yıkılmadığı görülmüştür. Komünist ülkelerde ve İsrail kibbutzlarında kadınlar daha özgür ya da daha eşit olmalarına ve muhtemelen daha üst mevkilerde ve önemli pozisyonlarda daha fazla yer almalarına rağmen, önemli kararlar daha çok erkekler tarafından alınmaktadır. Örneğin SSCB’nin ana karar organı olan Politbüroda hiçbir kadın yer almaz ve yine kibbutzlarda yemek pişirme ve çocuk bakıcılığını büyük ölçüde kadınlar üstlenir (Slattery, 2014). Sembolik Etkileşimci Kuramda Aile Sembolik etkileşimcilik, 1920 ve 1930’lu yıllarda aile konusundaki çalışmalarda benimsenen temel kuramsal yaklaşım olmuştur ve günümüzde de çokça başvurulan bir yaklaşım olarak aile çalışmalarındaki etkisini sürdürmektedir (Sadıkoğlu, 2019). Yaklaşımın adının da vaat ettiği üzere, “sembolik etkileşimcilik”, toplumsal olanı açıklarken semboller (yani paylaşılan anlamlar) ile etkileşimler (sözel ve sözel olmayan eylemler ve iletişim) arasındaki bağlantıya odaklanır, insanların kendi benlik-imgelerini nasıl yarattıkları veya müzakere ettiklerini incelemeye çalışır (LaRossa ve Reitzes, 2009; Slattery, 2014). Resim 3.3 Aile içi etkileşim George Herbert Mead sembolik etkileşimciliğin temellerini atmıştır. Bununla birlikte sembolik etkileşimciliğin, 18.yy İskoç ahlakçıları ve 19.yy Alman idealistleri gibi etkili entelektüel öncülleri olduğu söylenebilir ve en güçlü etkinin Amerikan pragmatistlerinden geldiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Cooley ve Mead gibi sembolik etkileşimciliğin ilk liderleri bu zemin üzerinde orFriedrich Engels’in Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni başlıklı kitabında çatışma kuramının aile hakkındaki görüşlerine temel oluşturan fikirlere ilişkin daha detaylı bilgiler bulabilirsiniz. (Engels, F., 2018, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni. İş Bankası Kültür Yayınları) dikkat 72 Aile Kuramları 3 taya çıkmıştır (Slattery, 2014; LaRossa ve Reitzes, 2009). Toplumu, yapısına ve bu yapının toplumsal davranışı belirleme biçimine göre açıklamaya ve analiz etmeye çalışan geleneksel sosyolojinin aksine sembolik etkileşimcilik toplumun mikro boyutlarına, gündelik yaşantılarımıza, içinde yaşadığımız gündelik dünyaya ve insanların sembolik iletişim aracılığıyla gündelik yaşantılarında nasıl etkileştiklerine, düzen ve anlamı nasıl yarattıklarına odaklanır (Slattery, 2014). Sembolik etkileşimcilik anlamların etkileşim yoluyla şekillenmesine odaklanır. Böylece etkileşim sürecinin ve anlamların analizi yoluyla insani etkileşimlerin temel biçimlerine ilişkin bir anlayış geliştirilmesi amaçlanır (Marshall, 1999). Esasen sembolik etkileşim yaklaşımının temel varsayımı, fiziksel bir çevre gibi insanların da sembollerin içinde yaşıyor olmasıdır bu nedenledir ki insan davranışları, kendi eylemlerine ve başkalarına yükledikleri anlamları yansıtır (Hallaç ve Öz, 2014). Sembolik etkileşimcilik aynı zamanda aileyi, kapalı ve otonom sistemler olarak değil, kendisini çevreleyen toplumla duygusal bir bağlılık içinde resmetmiştir. Ailenin toplumsal örgütlenmeyi etkileyen yapısal ve kültürel değişimlerden bağımsız ele alınamayacağı üzerinde durmuştur (Sadıkoğlu, 2019). Ailelerin sosyal gruplar ve etkileşimli benlikler ve kimlikler kümesi olarak kavramsallaştırılması, aile uzmanlarının, sembolik gerçeklik-paylaşılan hedefler, değerler, inançlar ve normlar gibi paylaşılan bir dünya duygusuna ilişkin konularla ilgilenmesine yol açmıştır (LaRossa ve Reitzes, 2009). İnsanın gelişim sürecinin, yüz yüze etkileşime dayalı aile gibi birincil gruplarda ortaya çıktığını düşünen Cooley, komşular, akranlar, yaşlılar gibi grupları da bu kapsamda değerlendirmiştir. Böylece toplumsallaşmanın aile ile birlikte gerçekleştiği diğer gruplara dikkat çekmiştir. Cooley, aynı zamanda aileyi, kapalı ve otonom sistemler olarak değil, kendisini çevreleyen toplumla duygusal bir bağlılık içinde bir birim olarak düşündüğünden ailenin toplumsal örgütlenmeyi etkileyen yapısal ve kültürel değişimlerden bağımsız ele alınamayacağını vurgulamıştır (Sadıkoğlu, 2019). Sembolik etkileşimci bir yaklaşımla aileyi doğrudan bir biçimde ilk ele alan ismin Ernest W. Burgess olduğu söylenebilir. Böylece, en azından resmi olarak aile hayatına ilişkin sembolik etkileşimci yaklaşım da başlamıştır. Burgess, aileyi “yaşayan, değişen, büyüyen bir şey” olarak incelemeye başlamış, “aile hayatının gerçek birliğinin üyelerinin etkileşiminde var olduğunu vurgulamıştır. Böylece temel olarak hukuki ya da başkaca bir resmi çerçeve dışında aile birliğinin üyelerinin etkileşimi sonucunda varlık kazandığını öne sürmüştür. Burgess’a göre aile içi roller dinamik bir karaktere sahiptir dolayısıyla aile üyeleri ile olan etkileşim sonucunda bireylerin aile içi roller bağlamındaki kalıplaşmış davranış ya da tepkiler değişebilecektir. Aileyi etkileşen kişilerin birliği olarak tanımlamasının ardından, Burgess’in aile içi ilişkiler, eş seçimi ve etkileşim konularında Chicago Üniversitesinde yürüttüğü çalışmalarıyla aileye ilişkin sembolik etkileşimci yaklaşım gelişim göstermiştir (Sadıkoğlu, 2019; İçli, 1997; LaRossa ve Reitzes, 2009). Burgess, aile yaşamının, karı koca, ebeveynler ve çocuklar arasındaki ilişkiyi sürdürmeyi sağlayan etkileşimlerle inşa edildiğini belirtmekte ve aile üyelerinin her birinin kendi kimliğini günlük aile yaşamındaki iletişimden türetebileceğini savunmaktadır (İçli, 1997). Etkileşen kişiliklerin birliği olarak aile anlayışının iki temel varsayıma dayandığı söylenebilir. İlk varsayıma göre ailelerin sosyal birer grup olarak biçim ve yapıları kurumlardan ve toplumsal etkenlerden etkilenmekte; tarih boyunca toplumsal gelenek ve adetler aile içindeki etkileşim kalıplarını biçimlendirmektedir. İkinci varsayıma göre ise toplumsal imajlar, benlik gibi kavramsallaştırmalar eylemler için gerekli güdüyü ve bireylerin diğerlerini daha iyi yorumlamasını temin etmektedir (Boss vd., 1993 aktaran Sadıkoğlu, 2019). I. ve II. Dünya Savaşı arasındaki dönemde sembolik etkileşimci yaklaşım bağlamında aile üzerine yapılan çalışmalarda bir diğer önemli isim ise evlilik ve boşanma üzerinde çalışan Willard Waller’dir. Waller, evliliğin kamusal niteliğinin ve onun devamlılığının veya çözülmesinin kendi dışındaki grupların etkisinden bağımsız olmayışı üzerinde durmuştur. Eşler arasında evliliğin bütünlüğüne dair tanımın bir kez kırıldıktan sonra yabancılaşmanın gerçekleştiğini ve eşlerin birbirine uzaklaştığını iddia etmiştir (Eslinger, Clarke & Dynes, 1972 aktaran Sadıkoğlu, 2019). Sembolik etkileşim yaklaşımı aile gibi sosyal kurumları birincil sosyal yapılanmalar olarak dikkate alır ve sadece dış gözlemle bu yapılardaki toplumsal etkileşimin anlaşılmasının mümkün olmadığını öne sürer (Güçlü, 2016 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Yapısal işlevselci yaklaşım, sosyal çatışma ya da feminizm aileyi yapısal bir sistem olarak ince- 73 Aile Sosyolojisi 3 lerken sembolik etkileşimcilik bireyler arasındaki etkileşime odaklandığı için daha mikro düzeyde bir analiz çerçevesini ifade eder. Böylece sembolik etkileşimciliğin mikro düzeydeki analizi aile yaşamındaki deneyimleri ve bireysel kalıpların oluşma sürecini araştırmaya yönelir (Macionis, 2012). Sembolik etkileşimciler toplumsallaşmayı, sürekli bir şekilde gerçekleşen benliğin gelişimi, devamlılığı ve değişimini sağlayan bir etkileşim dizisi olarak ele almıştır. Aile de bu sürecin kaçınılmaz bir parçası olarak kabul edilmiştir (Sadıkoğlu, 2019). Aile üyelerinin benliklerinin aile çatısı altında bütünleştiği kabul edilir (Yener, 2018). Üyelerin davranışlarını analiz ederek, aile dinamiklerini açıklanmaya çalışılır. Bu analiz aile içi dinamikleri, roller, iletişim örüntüleri, karar verme ve sosyalleşmeyi içerir (Hallaç ve Öz, 2014). Sembolik etkileşim yaklaşıma göre aile üyeleri samimiyet, korkunun paylaşımı için fırsat sunar, aile üyeleri zaman içinde duygusal bağlar oluşturan aktiviteleri paylaşırlar (Macionis, 2012). Ancak toplumsal düzen sadece doğrudan etkileşimle, birbirleriyle konuşmakta olan insanlar aracılığıyla değil, aynı zamanda ortak beklentilerin oluşmasıyla da ortaya çıkar. Biz nasıl davranmamız gerektiğini sosyalleşerek ve rol oyunlarıyla öğreniriz (Slattery, 2014) Sembolik etkileşimciliğin aile çalışmalarına kendine özgü katkısı, ailelerin sosyal gruplar olduğu önermesine yapılan vurgu ve bireylerin sosyal etkileşim yoluyla hem benlik hem de kimliklerini geliştirmelerine odaklanılmasıdır (LaRossa ve Reitzes, 2009). Önemli katkısına rağmen sembolik etkileşimcilik, bireysel davranışların ve küçük grupların davranışlarının analizinin ötesine geçemediği, genel bir toplum resmi ortaya koyamadığı, büyük ölçekli toplumsal değişmeleri ya da güç ve zenginliğin dağılımını açıklayamadığı için eleştirilmiştir (Slattery, 2014). İşlevselci yaklaşım, çatışma kuramı ve sembolik etkileşimci yaklaşımın aile konusundaki ortak özellikleri nelerdir? Makaleyi okuyunuz ve söz konusu üç yaklaşımı Türk aile yapısının romanlardaki yansıması bağlamında değerlendiriniz (Torlak, Ö. (2019). Modernleşme Kurgusu Olarak Ailenin Türk Romanına Yansıması. Muhafazakâr Düşünce, 31:137-154) Ailenin işlevlerini kendi aileniz bağlamında düşünerek örneklendiriniz. 2 İşlevselci kuramın aileye ilişkin açıklamalarının ana hatlarını ifade edebilme 3 Çatışma kuramının aileye ilişkin analizinin ana hatlarını açıklayabilme 4 Sembolik etkileşimci yaklaşımın aileye ilişkin analizinin temel özelliklerini açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı FEMİNİST YAKLAŞIMDA AİLE Feminist yaklaşım; sosyolojik, psikolojik ya da aile bilimi perspektiflerinden oldukça farklı bir perspektif niteliğindedir (Burr, 2009). Linda Gordon’ın (1979) belirttiği üzere feminist yaklaşımlar, “kadınların tabi kılınması durumunun değiştirilmesine yönelik bir analiz”dir. Bu tanım feminist yaklaşımın kendine özgü üç temel temasını ifade etmektedir: kadınlara ve deneyimlerine vurgu; mevcut sosyal düzenlemeler uyarınca kadınların tabi olduğu veya ezildiği ve bu haksız itaatin sona erdirilmesi taahhüdü (Osmond ve Thorne, 2009). 74 Aile Kuramları 3 Feminist Yaklaşımlar Feminist yaklaşımlar, kadın lehine bir dönüşüme ihtiyaç duyulduğu noktasında hemfikirdirler böylece feminist düşünce, aile kurumu üzerinde yıkıcı değil yapıcı bir etkiyi hedeflemektedir (Güneş, 2018). Özellikle cinsiyet ilişkilerinin belirli sosyokültürel ve tarihsel bağlamlarda analiz edilmesinin önemini vurgulayan feminist yaklaşım, cinsiyeti temel bir örgütlenme konsepti olarak görür; kadınların deneyimlerinin merkeziyetini, normalliğini ve değerini varsayarak işe koyulur (Osmond ve Thorne, 2009). Feminist yaklaşımda analizlere temel olan önemli bir kavramsallaştırma da ataerkilliktir. Ataerkilliğin tam karşılığı “babanın (veya aile reisinin) yönetimi” olsa da, feministler tarafından erkeklerin kadınlar üzerindeki her tür fiziksel, politik ve ideolojik hâkimiyetini anlatmak için kullanılmıştır. Bu kavram özelde erkek egemen toplumlarda kadınları baskı altında tutan ve güçsüz kılan sosyal ve politik yapılar, kültürel kurumlar ve güçleri ifade etmektedir (Slattery, 2014). Resim 3.4 Feminist yaklaşımlar kadın ve erkek arasındaki eşitliği esas alırlar Geleneksel feminizm, aileyi erkek egemenliğinin ve kadınların bastırılmasının temel kaynağı görmektedir (Slattery, 2014). Feminist yaklaşımda kadınların deneyimleri ve toplumsal cinsiyet yapıları esas alındığı için aile ile ilgili bütüncül kavramsallaştırmalara eleştirel bir şekilde bakılmıştır. Aile gibi sınırlı bir kavramsal sadece yetersiz değil; aynı zamanda sınıfsal, kültürel ve heteroseksüel önyargıları içeren ve kadınların baskı altında olmasını destekleyen bir ideolojidir (Osmond ve Thorne, 2009). Özellikle Marxist temele dayanan feminizm yaklaşımlarına göre aile kurumu, tıpkı hukuk gibi, yabancılaşmış bir kurumdur ve üretim ilişkilerini işçi sınıfı lehine dönüştürecek devrimle birlikte tasfiye olmaya mahkûm görünmektedir (Güneş, 2018). Farklı feminizm türleri olmakla birlikte feminist yaklaşımların hepsi de çatışmacılar ve işlevselciler gibi ancak daha eleştirel bir nitelikte aileyi analizlerinin merkeze koyarlar ve çatışmacılar gibi ailenin toplumdaki eşitsizliği sürdüren özelliklerine odaklanırlar (Macionis, 2012). Dolayısıyla yaklaşık olarak iki yüz yıllık bir geçmişe sahip olan feminist düşüncenin temel hareket noktası; aileyi meydana getiren üyeler arasındaki eşitsizlik durumudur (Güneş, 2018). Feminist düşünce; kadının, sadece aile içinde değil, insanlık tarihi içindeki rolünü de eleştirel bir bakışla anlama gereği üzerinde durur ve bu çerçevede aile içi ilişkileri, çatışma, sömürü, patriyarki, toplumsal cinsiyet gibi kavramları çerçevesinde inceler (İçli, 1997). Feminist yaklaşım çatışmacı yaklaşıma ek olarak ailenin ataerkilliği devam ettirdiğini savunarak erkeğin hegemonyasının arttırıldığı alan olarak aileyi tanımlamaktadır (Yener, 2018). Feminist Yaklaşımlara İlişkin Değerlendirme Belirtildiği üzere feministlere göre aile kadınların ezildiği eşitsiz bir kurumdur ve dahası ailedeki toplumsallaştırma süreçleri yoluyla çocukların ataerkilliği içselleştirmesini sağlayarak eşitsizliklerin yaşatılmasını sağlar. Marxist feministler daha geniş, daha teorik bir bakışa sahiplerdir. Onlar ataerkilliği basitçe kapitalist üretim tarzının ortaya çıkardığı sömürü ve baskının daha ileri bir evresi ve şekli olarak görürler. Kadının ailede ezilmesi kapitalizmin çıkarlarına hizmet etmektedir. Örneğin Engels’e göre erkek egemenliği ekonomik egemenliğe dayanır; onun ortadan kaldırılmasıyla ataerkillik de Farklı feminist yaklaşımların aile hakkındaki görüşlerini daha detaylı bir şekilde verilen linkte yer alan makalede bulabilirsiniz; Güneş, H. N. (2018). Feminist Akımlarda Aile. Social Sciences Research Journal, Volume 7, Issue 3, 142-153, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/531169 internet 75 Aile Sosyolojisi 3 ortadan kalkacaktır. Radikal feministler de ataerkil düzen içerisindeki kadının ücretsiz emeğinin erkeklerin çıkarlarına hizmet edişi üzerinde durmuşlardır (Abbott v.d. 2005; Slattery, 2014). Liberal feminizm ise aileye daha farklı yaklaşmaktadır. Erkeğin “akıl” kadının ise ‘duygu’ ile eşleştirilmesi durumunda olduğu gibi bir tanım ve kavrayış sorunu vardır böylece kadın kısıtlı ve dar bir alana hapsedilmektedir. Sonuçta potansiyelini değerlendirmekten uzaklaşan ve zayıf ya da güçsüz bir konuma yerleştirilen kadın daha güçlü olan erkeğe bağımlı hâle getirilmektedir. Bu bağlamda liberal feminizme göre aile, çatışma temelli bir güç ilişkisinden değil, kategorik bir hata sonucu doğal olduğu varsayılan algılanan bir eşitsizlik temelinde kurulmuş olmaktadır (Güneş, 2018). Aile kurumu, eşitlikçi bir kapasite, adil işbölümü, kadının kimliğine saygı ve fırsat eşitliğinin gerçek anlamda sağlanması ile nitelikli hâle gelebilir (Güneş, 2018). Kültürel feminizm yaklaşımında ise ataerkil düzenin varoluşsal çerçevesi; gelenekler, kurumsal düzenlemeler ve dinsel metinlerin etkisi irdelenir (Güneş, 2018). Çatışma kuramında olduğu gibi feminist yaklaşım, işlevselciler tarafından oldukça olumlayıcı taraflarıyla ele alınan ailenin öteki yüzünü göstermekte başarılıdır yine de farklı toplumlardaki aile çeşitliliğini ve farklı problemleri açıklamakta sınırlı olduğu söylenebilir (Macionis, 2012). Feminist yaklaşımların ailenin toplumsal işlevlerine ilişkin görüşleri nelerdir? Belirtilen linkte yer alan haberi okuyunuz ve feminist yaklaşımların görüşleri bağlamında eşitlik kavramını değerlendiriniz. (https:// www.hurriyet.com.tr/dunya/erkeksiz-feminist-festivali-ayrimcilik-tartismasibaslatti-41055631 ) Çevrenizdeki ailelerde feminist yaklaşımların tartıştığı türden eşitsizlikler ve çatışmalar olup olmadığını düşünüp değerlendirerek dersinizle ilgili açıköğretim çevrimiçi platformlarında paylaşınız. 5 Feminist yaklaşımın aile kuramının özgün boyutlarını ifade edebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı DOĞRUDAN AİLEYE İLİŞKİN KURAMLAR Aile gelişim kuramı, aile sistemleri ve aile ekolojisi kuramları doğrudan aileye özel olarak geliştirilmiş yaklaşımlardır. Yapısal işlevselcilik, sembolik etkileşimcilik ya da çatışma kuramı gibi toplumsal yapıyı analiz etmekten çok doğrudan aileye yönelen bu kuramları biraz daha yakından ele alalım. Aile Gelişim Kuramı Doğrudan aileyi analiz etmek üzere geliştirilen kuramlardan olan aile gelişim kuramı temel olarak ailelerin zaman içinde nasıl değiştiklerine ilişkindir. Diğer kuramlarla karşılaştırıldığında aile değişimine odaklanması bu kuramın güçlü yanını ifade etmektedir (Rodgers ve White, 2009). Aile gelişim kuramı geleneksel olarak aile evrelerine ve her aile evresinde neler olup bittiğini açıklamaya odaklanmıştır. Aile gelişiminin daha dinamik varyasyonları bile süreç de dikkate alınmasına rağmen hâlâ aşamalara ve yapıya odaklanmaktadır (Allen ve Henderson, 2017). İnsani gelişim, sosyolojik bakış ve çocuk psikolojisinin etkilerini taşıyan gelişimsel model, yaşam döngüsünün ilerleyen her bir evresinde üyelerin değişen rolleri ve görevlerini irdeler. Buna göre aileler de bireyler 76 Aile Kuramları 3 gibi yaşam sürecinin farklı aşamalarında meydana gelen değişimlere adapte olarak büyür, gelişir ve değişirler (Hallaç ve Öz, 2014). Aile gelişim kuramının, ele aldığımız diğer kuramsal yaklaşımlarla pek çok ortak noktası vardır (Rodgers ve White, 2009). Aile gelişim kuramı, yapısal-işlevselci yaklaşımın geniş toplumsal sistem adaptasyonu anlayışı ile sembolik etkileşim yaklaşımının daha küçük olan aile sosyal sistemi anlayışının bir birleşimi olarak görülebilir (Hallaç ve Öz, 2014). Sembolik etkileşimci yaklaşımda olduğu gibi aile, karşılıklı etkileşim içinde bulunan üyelerden meydana gelmiş bir birim olarak tanımlanır. Ailede roller vurgulanır, herkesin rolü ve aile üyeleri arasındaki karşılıklılığın nasıl sürdürüleceği, yaşla birlikte rollerde nasıl bir değişim olacağı normlarla belirlenmiştir. Süreç evlilikle başlamakta ve eşlerden birinin ölümüne dek sürmektedir. Aile karı-kocadan meydana gelen çiftle kurulmakta, çocukların doğmasıyla karmaşıklaşmakta, sonra çocukların meslek sahibi olması veya evlenmesiyle başlangıçtaki karı-koca çiftindeki duruma dönmektedir. Ailenin bir basamaktan diğerine geçişi ailenin yapısında değişiklik yaratmaktadır. Bu yapısal değişiklikler her basamakta aileye farklı görevler yüklemektedir (İçli, 1997). Rodgers ve White’ın aile gelişim kuramına katkılarıyla kuramın, kültürel olarak çeşitlilik gösteren bir toplumda aile yaşamına ilişkin deneyimlerinin de kapsanmasını sağlamıştır. Aynı zamanda, aile gelişimi konusunda daha az belirlenimci bir anlayışa işaret etmektedirler. Aile gelişim süreci ve değişimler stokastik süreçler kavramıyla açıklanır. Buna göre stokastik süreç, «rastgele bir bileşeni seçici bir süreçle birleştiren olaylar dizisi olarak tanımlanabilir, böylece sadece rastgele belirli sonuçların sürmesine izin verilmektedir (Russel, 2009). Rodgers ve White, aile gelişimi kuramında analiz düzeyinin bireyler değil, ilişkiler olduğunu vurgulamıştır. Kuram, sistem yaklaşımı ile birlikte işe koşulduğunda ailedeki gelişimsel değişime dâhil olan ilişki süreci hakkında daha fazla bilgi edinmemize yardımcı olabilme niteliği taşımaktadır (Russel, 2009). Resim 3.5 Aileler toplumsal sistemi oluşturan alt sistemlerdir Aile Sistemleri ve Ekolojisi Kuramı Aile sistemleri kuramı temel olarak genel sistemler kuramının aileye uyarlanmış biçimi olarak görülebilir (Marshall, 1999). Bu doğrultuda sistem yaklaşımında aile; uyum, denge ve değişme özellikleri sergileyen açık bir sistem olarak betimlenir (İçli, 1997). Genel sistemler kuramından hareketle sistem yaklaşımı bütüncül, amaca yönelmiş, kendi kendini sürdürme ve kendini inşa etmeyi vurgulayan bir aile bakışı sağlar. Ailenin organize olmuş bütünsel türlerinden yola çıkarak karmaşık davranışlar açıklanmaya çalışılır. Bu çerçevede her bir aile üyesini biricik ve ayrı bir alt sistem olarak düşünülmesini de vurgular (Hallaç ve Öz, 2014; Karadağ Aksoy, 2019). Aile, üyelerinin kendi aralarında ve toplumla etkileşimlerine dayalı olarak günlük işlevlerini yerine getirmek ve devamlılığını sağlamak zorunda olan bir sistemdir (Canatan, 2016 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Aynı zamanda aile, bireysel karakter özelliklerinin ve bunu izleyen davranış kalıplarının öğrenildiği ve güçlendirildiği birincil ilişki bağlamıdır (Johnson ve Ray, 2016). Sistem yaklaşımı, organizmaları, yapıları, örgütleri, mekanizmaları ya da doğal oluşumları bir bütün oluşturacak biçimde birbirleriyle ve çevreleriyle ilişkili veya bağıntılı unsurlar dizisi olarak inceler. Sistem kuramı hakkında daha geniş bilgiye bu linkten ulaşabilirsiniz: https://tr.wikipedia.org/wiki/Sistem_teorisi 77 Aile Sosyolojisi 3 Aile, denge arayışında olan ve geniş toplumsal sistemin bir parçası olarak çeşitli görevleri yerine getiren bir birimdir ve bir açık sistem olarak ailelerin bazı sistematik karakteristikleri bulunur. Bu özellikler şöyle sıralanabilir; iç bağımlılık, ailenin sınırları, enerji değişimi, uyumlu davranış, amaca yönelmiş davranış. Aile üyelerinin karşılıklı içsel bağlılığı olan değişik konumlara sahip olmaları, ailenin göreli olarak kapalı bir birim olması, (İçli, 1997; Hallaç ve Öz, 2014). Wright ve Leahey ise ailenin bu analizinde aşağıdaki sistem ilkelerinin göz önünde bulundurulması gerektiğini ifade etmiştir (aktaran Hallaç ve Öz, 2014); • Aile sistemi, daha geniş bir üst sistemin parçasıdır ve birçok alt sistemden oluşur. • Aile bir bütün olarak parçalarından daha büyüktür. • Aile üyelerindeki değişim tüm aile üyelerini etkiler. • Aile, değişim ve durgunluk arasında denge kurabilir. • Aile üyelerinin davranışı doğrusaldan çok döngüsel olarak ele alındığında daha yararlıdır. Geniş toplumsal sistemin bir alt sistemi olan aile aynı zamanda kendi alt sistemleri olan bir sistemdir. Aile, bireylerin oluşturduğu alt sistemlerle işlev görmektedir. Her alt sistemin ayrı işlevleri ve bireylere yüklediği farklı sorumlulukları vardır. Ailede üç temel alt sistem olduğu söylenebilir; karı kocanın oluşturduğu eşler alt sistemi; anne babanın oluşturduğu ebeveyn alt sistemi ve çocukların oluşturduğu kardeşler alt sistemi (Hallaç ve Öz, 2014). Sistem yaklaşımı, sistemi oluşturan bütün unsurların etkileşiminin önemini vurgulamaktadır. Dolayısıyla döngüsel nedensellik ilkesi bağlamında düşünüldüğünde aile bireylerinin birbirleriyle olan ilişkilerini, ailenin herhangi bir üyesini diğerlerinden ayırarak anlamak oldukça güçtür. Ailenin herhangi bir üyesinin neden olduğu bir hareket, bu hareketi başlatmaktan sorumlu olan üyeyi de kapsamak üzere aile sisteminin işlevlerini etkileyerek tüm aile üyelerinin davranışlarını etkilemektedir (Marshall, 1999; Güçlü, 2016 aktaran Karadağ Aksoy, 2019). Aile sistemleri teorisi, ailenin üyeleri arasındaki belirli bir etkileşim anında gerçekleşen davranış alışverişlerine odaklanarak aile üyeleri arasındaki yeniden yapılandırıcı davranış alışverişlerini belirlemeyi ve ortaya çıkarmayı amaçlar (Johnson ve Ray, 2016). Sistem yaklaşımı bağlamında ailenin analizine bir diğer örnek ise aile ekolojisidir. Temel olarak bir aile sistemleri modeli olarak görülebilecek olan ekolojik kuram, Brofenbrenner tarafından 1970’lerin sonlarında ortaya atılmıştır. Ekolojik perspektif, aileyi çevresel değişimlere uyum sağlayan ve böylece kendini yeniden örgütleyen bir küme olarak tanımlamaktadır. Ekolojik aile yaklaşımı çevre, toplumsal kurumlar, aile ve psikolojik değişkenler arasındaki ilişkileri temel alarak aileyi analiz etmektedir (Canatan, 2016 aktaran Karadağ Aksoy, 2019; Johnson ve Ray, 2016). Ekolojik yaklaşım, diğer kuramlardan farklı bir şekilde çocuğun en yakın çevresinden başlamak üzere toplumsal düzene kadar tüm toplumsal etkileşimleri dikkate almakta ve bireysel gelişimine de katkı sağlamaktadır. Aynı zamanda ailenin çevresini nasıl etkilediği ve kendisini çevreleyen kültürel kodlardan nasıl etkilendiği, ekolojik bakış açısının temel konusunu oluşturmaktadır (Karadağ Aksoy, 2019). Aile gelişim kuramı, aile sistemleri kuramı ve ekolojisi kuramlarının temel ortak noktaları nelerdir? Belirtilen linkte yer alan haberi okuyunuz ve aile gelişim ve ekoloji yaklaşımları bağlamında değerlendiriniz (https://bengisemercienstitusu.com/ailenin-gelisimi/# ) Kendi aileniz bağlamında ailenin sistem özelliklerini açıklayınız. 6 Aile gelişim kuramının aile yaklaşımının ayırt edici özelliklerini açıklayabilme 7 Aile sistemleri ve ekolojisi kuramı bağlamında sistem yaklaşımı açısından aileyi ele alan kuramları değerlendirebilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 78 Aile Kuramları 3 DİĞER KURAMLAR Bu kısımda toplumsal değiş-tokuş ve psikanaliz çerçevesinde aileyi açıklamaya çalışan iki yaklaşıma kısaca değinilecektir. Toplumsal Değiş Tokuş Kuramı ve Rasyonel Tercih Aile ve aile üyelerinin davranışlarının “rasyonel” davranış olarak anlaşılabileceği fikrinin oldukça sorunlu olduğu düşünülebilir. Aslında, aileler aşırı duygu, bağlılık ve hatta şiddet bölgesidir. Aileler, görünüşte “mantıksız” yaşam kararlarının çoğunun alındığı yerlerdir (Allen ve Henderson, 2017). Ancak ailedeki bireylere yönelik, davranışsal psikoloji ve mikroekonomi kökenli bir kuram olan toplumsal değiş tokuş ya da mübadele kuramı rasyonel tercih yaklaşımına dayalı bir biçimde aileyi inceler. Buna göre kişiler ancak kendilerine bir çıkar sağlayacak etkileşimlere girmektedirler. Sosyal değiş tokuş, flört ve evliliği bir tür anlaşma biçimi olarak tanımlar aileyi mikro düzeyde inceler. Evliliği bir tür mübadele olarak ele alan Scanzoni de bu bağlamda mübadele kurallarının kabul edilmemesi durumunun ise ailede çatışmaya yol açtığını öne sürmüştür. Mübadele kuramı aile yaşamında çoğunlukla karı-koca arasındaki ilişkilerle ilgilenmiştir. Bu çerçevede eş seçimi, evlilik sistemi, yeniden evlilik, ebeveyn-çocuk ilişkileri temel araştırma konuları arasındadır (Macionis, 2012; İçli, 1997). Psikanalitik Aile Kuramı Psikanalitik teori; genel olarak aileyi, insanın psikolojik boyutlarının biçimlendiği, cinsiyet kimliklerinin kazanıldığı ve özellikle babanın içselleştirilmesi yoluyla toplumsala ilişkin yasanın benimsendiği bir evren olarak belirlemektedir. Freud’un Oedipus nosyonunda görüldüğü üzere, aileye ilişkin psikanalitik analiz büyük ölçüde çekirdek aileye ilişkindir. Aile, bir yandan bireysel dünyanın üretimini gerçekleştirirken bir yandan da uygarlığın değerler bağlamında yeniden üretimin sürecine katkı sağlamaktadır (Oktan, 2012). Freud’un görüşleri çerçevesinde şekillenen psikanalitik yaklaşım içerisinde farklı yönelimler ortaya çıkmıştır. Psikanalizi yapısalcılığa özgü kavramsallara dayalı olarak tartışan Lacan bir bakıma Freud’un çok ötesinde bir yaklaşım ortaya koymuştur. Lacan, Freud’un oral, anal, genital biçiminde incelediği insani gelişim evrelerini “gerçek”, “imgesel” ve “simgesel” kavramlarıyla soyut bir düzeyde kavramlaştırmıştır. “Gerçek”, gerçek ilişkilerin ve nesnelerin dünyasına ilişkindir. “İmgesel”, öznenin kendiliğine ilişkin sahte bir özbilinci ifade ederken “simgesel” ise özneyi çevreleyen ve yapılandıran dil, kültür ve söylem dünyasıdır (Lacan, 1999 aktaran Oktan, 2012). Lacan (2007), Oedipus kompleksinin oluşum sürecinde ve özellikle süper egonun gelişiminde babayı öne çıkaran Freud’un aksine, bireyin toplumsal bir özne olarak yapılanmasında ve süper egonun gelişiminde bütünsel bir aileyi zorunlu görmektedir (Oktan, 2012). Freud’un aileye ilişkin görüşlerine ve dolayısıyla ailenin psikanalitik açıklanışına yöneltilebilecek önemli bir eleştiri, Freud’un kuramının temelini oluşturan Oedipus mitinin de evrenini oluşturan burjuva çekirdek ailesinin norm olarak alınması ve bu aile tipinin genelleştirilmesi eğilimine yöneliktir (Oktan, 2012). ‘Evde Kal’an Aileler Neler Yapıyor? Eşler Ve Çocuklarla İlişkiler Nasıl Değişiyor? Koronavirüs salgını ile eve kapanan Türkiye’nin sadece ruh hali ve tüketim alışkanlıkları değil, aile ilişkileri de değişti. Tüketici davranışları analiz kuruluşu Twentify, Türkiye’de de etkisi artan koronavirüs salgını kapsamında yaptığı yeni “Korona Günlükleri” araştırmasında ailelerin değişen hane içi ilişkilerine ışık tuttu. Araştırmada, karantinayla birlikte eşlerle ve çocuklarla olan ilişkilerin nasıl değiştiği ve evlerde vakit geçirmek için hangi aktivitelerin yapıldığı da incelendi. 1-2 Nisan 2020 tarihlerinde Türkiye’yi temsil edecek şekilde örneklendirilen, 1000 evli bireyin katıldığı mobil araştırma metodolojisi ile gerçekleştirilen araştırmada, aile içinde eğlenmek için yapılanlar ile karantinada hem eşler arası ilişYaşamla İlişkilendir 79 Aile Sosyolojisi 3 Toplumsal değiş tokuş kuramı hangi modele dayanmaktadır? Belirtilen linkte yer alan rasyonel tercih modeli hakkındaki açıklamaları okuyunuz ve aileye ilişkin açıklamalarla ilişkilendiriniz. (https://tr.qwe.wiki/wiki/ Rational_choice_theory ) Gerçek-imgesel ve simgesel biçimindeki insani gelişim evrelerini kendi yaşam deneyimlerinizle karşılaştırınız. 8 Toplumsal değiş tokuş kuramı ve rasyonel tercih açısından ailenin nasıl tanımlandığını ifade edebilme 9 Psikanaliz açısından ailenin hangi bağlamda açıklandığını anlatabilme Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı kilerin, hem de ebeveynlerin çocukları ile ilişkilerinin ne durumda olduğu soruldu. Araştırmada elde edilen sonuçlara göre koronavirüs salgını kapsamında eve kapanan Türkiye’de ailelerin evde eğlenmek için başvurdukları ilk şey (yüzde 72’lik oranla) “Film/dizi/ belgesel vs. izlemek” oldu. Habertürk’ten Necdet Çalışkan’ın haberine göre film, dizi ve belgesel izlemeyi yüzde 46’lık oranla “Sohbet Etme”, yüzde 40 ile “Ev işleri yapmak”, ve yüzde 30 ile de “Yemek yapmak” takip etti. Bu etkinliklerin hemen ardından ise yüzde 13 ile “İskambil, tabu vs oynuyoruz”, yüzde 9 ile “Egzersiz yapıyoruz”, yüzde 5 ile “Puzzle oynuyoruz” ve yine yüzde 5 ile “Online oyun oynuyoruz” geldi. Araştırmaya göre beklendiği üzere, karantina sürecinde eşlerin ikisi de evdeyse, aralarındaki ilişkinin daha fazla olumsuz etkilendiği gözlendi. Aynı zamanda aile büyüklüğü arttıkça, eşler arasındaki ilişkinin de kötüye gittiği görüldü. Buna karşın karantinayla birlikte çocuklarla olan ilişkinin ise olumlu etkilendiği görüldü. Kaynak:Habertürk,https://www.haberturk. com/koronavirus-turkiye-de-aile-iliskilerininasil-etkiledi-haberler-2638583-teknoloji Aile Kuramları 80 3 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Aileyi açıklayan kuramları sıralayabilme ve sınıflandırabilme Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak Ailenin kuramsal olarak açıklanması içinde bulunduğu toplumun da daha iyi kavranabilmesini sağlayacağı için önemlidir. Bu bağlamda ailenin sosyolojik bir bakışla analiz edilebilmesi için farklı kuramsal çabalar ortaya çıkmıştır. Kuramlar aile hakkında daha bütüncül bir anlayış geliştirmemize katkı sağlarken aynı zamanda aile araştırmalarının sonuçlarını sistemli bir şekilde değerlendirme zemini sağlarlar. Aile hakkındaki kuramları genel olarak doğrudan aileyi irdeleyenler ya da dolaylı olarak ele alanlar biçiminde sınıflandırabiliriz. İşlevselcilik, çatışma kuramı ve sembolik etkileşimcilik gibi temel sosyolojik kuramlar toplumsal analiz yapan kuramlar olarak aileyi de analiz etmişlerdir. Bunun yanında Aile gelişim ve aile sistemleri gibi kuramlar özel olarak aile için geliştirilmiştir. Aile hakkındaki sistemli kuramsal açıklama çabaları özellikle 19. yüzyıl sonlarında yoğunluk kazanmıştır. Bu süreç aynı zamanda sosyolojinin bir bilim olarak gelişme süreciyle birlikte gelişmiştir. İşlevselcilik uzun süre aile çalışmalarında güçlü etkilere sahip olmuş ilk kuram niteliğindedir. İşlevselcilikle birlikte erken dönemlerde aileye ilişkin açıklamalarda evrim kuramından esinlenen toplumsal Darwincilik etkili olmuştur. Aile canlı bir organizma ve toplumsal yapının belirli işlevlere sahip üyesi olarak kavranmıştır. İlerleyen süreçte çatışma kuramı, sembolik etkileşimcilik etkili olmaya başlamıştır. 20.yüzyıl ikinci yarısında ise sistem kuramlarının etkisi ile aileye ilişkin sistem analizleri öne çıkmaya başlamıştır. Aile sosyolojisi açısından 1950 sonrası dönemde ise kuramların oluşumunda kavramsal çerçeve çalışmaları; formel kuram inşası ve çoğulculuk biçiminde üç ayrı dönem olduğu söylenebilir. Aile Sosyolojisi 81 3öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Klasik Sosyolojik Yaklaşımlar ve Aile İşlevselci kuram, çatışma kuramı ve sembolik etkileşimcilik, temel sosyolojik yaklaşımlar olarak aile hakkındaki anlayışları da güçlü bir biçimde etkilemişlerdir. İşlevselci kuram özellikle Durkheim ve Parsons’ın görüşleri bağlamında şekillenmiştir. Aile hakkında analizleri işlevselciliğin makro düzeyde topluma ilişkin analizleri ile koşut bir biçimde şekillenmiştir. İşlevselci yaklaşım toplumu canlı bir organizma gibi düşünmekte, bütün canlı sistemlerde olduğu gibi denge ve istikrar halinin esas olduğu varsayılmıştır. Toplum da canlı bir organizma gibi farklı unsurlardan oluşur ve her bir unsurun toplumun genel denge hâlinin sürmesine katkı sağlayan görevleri işlevleri vardır. Bu unsurlar söz konusu görevleri yerine getirdikleri ölçüde topluma katkı sağlarlar ve varlıklarını sürdürürler. Bu doğrultuda aile de toplumun denge ve istikrarına katkı sağlayacak belirli görevlere ve işlevlere sahiptir. İşlevselci yaklaşım bu işlevler temelinde aileyi analiz etmeye yönelir. Bu işlevler; toplumsallaştırma, cinsel etkinliğin düzenlenmesi, sosyal yerleştirme ve maddi ve duygusal güvenlik olarak sıralanabilir. Aile bu işlevleri sayesinde toplumun varlığını ve istikrarını sürdürmesine önemli katkılar sağlamaktadır bu nedenle işlevselciler için aile toplumun temeli ve omurgası niteliğindedir. İşlevselciliğin toplumsal istikrar temelindeki yaklaşımına karşın çatışma kuramı toplumsal yapıda bir denge ya da istikrar hâlinden çok çatışmaya dayalı ve baskı ile oluşturulmuş bir süreklilik görürler. Çatışma kuramı toplumsal eşitsizlikleri odak noktasına alarak toplumu çözümlemeye çalışır. Bu bağlamda aile de söz konusu baskının aracılarından biridir ve toplumsal eşitsizlikleri ve çatışmayı yaşatır. Aynı zamanda aile içinde de aile üyeleri arasında çatışma yaşanır. Eşitsizliklerin ve çatışmanın kaynağı ise kapitalizmdir. Bu iki yaklaşımın makro düzeydeki toplumsal analizinden farklı olarak sembolik etkileşimcilik mikro düzeyde toplumu anlamaya çalışır. Genel anlamda toplumsal yapı ve örüntülerden çok bireyler ve gruplar arası etkileşimi çözümleyerek toplumu açıklamaya çalışır. Bu doğrultuda sembolik etkileşimcilik aileyi de etkileşim temelinde anlamaya çalışır. Aile, üyesi olan bireyler arasındaki etkileşimlerden ortaya çıkan bir birim olarak görülür. Çatışma kuramının aileye ilişkin analizinin ana hatlarını açıklayabilme 3 Sembolik etkileşimci yaklaşımın aileye ilişkin analizinin temel özelliklerini açıklayabilme 4 İşlevselci kuramın aileye ilişkin açıklamalarının ana hatlarını ifade edebilme 2 Aile Kuramları 82 3 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 5 Feminist yaklaşımın aile kuramının özgün boyutlarını ifade edebilme Feminist Yaklaşımda Aile Feminist yaklaşım, çatışma kuramında olduğu gibi toplumsal eşitsizliklere odaklanmaktadır. Ailenin farklı boyutlarını göstermesi anlamında çatışma kuramı gibi özgün niteliklere sahiptir. Feminist kuram toplumsal cinsiyet anlayışları temelinde kadınların deneyimlemekte olduğu eşitsizlik ve baskıyı konu edinerek bu sorunların aşılması hedefine yönelir. Aile, erkek egemen anlayışla erkekler tarafından kadının baskı altına alındığı toplumsal bir birimdir. Aile kadınların ezildiği eşitsiz bir kurumdur ve toplumsallaştırma süreçleri yoluyla çocukların ataerkilliği içselleştirmesini sağlayarak eşitsizliklerin devamlılığını sağlar. Feminist yaklaşımlar ailenin farklı ve öteki boyutlarını vurgulama noktasında önemli katkılar sağlamakla birlikte toplumlardaki ve ailelerdeki çeşitliliği ve farklı problemleri yeterince kapsayamadığı söylenebilir. Doğrudan Aileye İlişkin Kuramlar Özellikle sosyolojide geliştirilmiş olan toplumu analiz etmeye ve anlamaya yönelen kuramlardan farklı olarak bu kuramlar doğrudan aileyi ele almaktadır. Aile gelişim kuramı ailelerin geçirmiş oldukları evreleri ve her evrede olanları açıklamayı hedefler. Bu çerçevede yaşam döngüsünün her bir evresinde aile üyelerinin değişen rolleri ve görevlerini incelenir. Aileler, yaşam sürecinin farklı aşamalarında meydana gelen değişimlere adapte olarak sürekli büyür, gelişir ve değişirler. Aile sistemleri kuramı ise genel sistemler kuramının aileye uyarlanması ile ortaya çıkmıştır. Sistem yaklaşımında aile; uyum, denge ve değişme özellikleri gösteren açık bir sistem biçiminde tanımlanır. Genel sistemler kuramından hareketle aile sistemleri yaklaşımı bütüncül olmayı, amaca dönük oluşu, varlığını sürdürme ve kendini inşa etmeyi vurgulayan bir aile anlayışı geliştirir. Sistem yaklaşımı ile ailenin analiz edilmesinin diğer bir örneği ise aile ekolojisidir. Temel olarak bir aile sistemleri modeli olarak tanımlanabilen ekolojik kuram, aileyi çevresel değişimlere uyum sağlayan ve böylece kendini yeniden örgütleyen bir küme olarak betimler. Ekolojik aile yaklaşımı çevre, toplumsal kurumlar, aile ve psikolojik değişkenler arasındaki ilişkilere dayalı bir biçimde aileyi anlamaya çalışır. Aile sistemleri ve ekolojisi kuramı bağlamında sistem yaklaşımı açısından aileyi ele alan kuramları değerlendirebilme 7 Aile gelişim kuramının aile yaklaşımının 6 ayırt edici özelliklerini açıklayabilme Aile Sosyolojisi 83 3öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Diğer Kuramlar Ailenin duygusal niteliklerine karşın toplumsal değiş tokuş kuramı rasyonel tercih yaklaşımı temelinde aileyi açıklamaya çalışır. Bu yaklaşımın esaslarına göre kişiler ancak kendilerine bir çıkar sağlayacak etkileşimlere girmektedirler. Bu doğrultuda flört ve evlilik de bir tür anlaşma biçimi olarak görülmektedir. Psikanalitik kuramda ise aile, insanın psikolojik niteliklerinin biçimlendiği, toplumsal cinsiyet kimliklerinin kazanıldığı ve özellikle babanın içselleştirilmesi ile toplumsala ilişkin yasanın kabul edildiği bir ortam olarak açıklanır. Psikanaliz açısından ailenin hangi 9 bağlamda açıklandığını anlatabilme Toplumsal değiş tokuş kuramı ve rasyonel tercih açısından ailenin nasıl tanımlandığını ifade edebilme 8 Aile Kuramları 84 3 neler öğrendik? 1 Aşağıdakilerden hangisi her ailenin sahip olduğu evrensel özelliklerden biri değildir? A. Küçük bir toplumsal sistem olması B. Kendisine özgü kültürel değerlerinin bulunması C. Kendisine özgü kültürel ilkelerinin olması D. Bir yapısının olması E. Anne, baba ve çocuklardan oluşması 2 Aşağıdakilerden hangisi Avrupa’daki bilimsel devrimden önce aile üzerine geliştirilen fikirlerin temsilcilerinden biridir? A. Thomas Aquinas B. Karl Marx C. Cooley D. Max Weber E. Freud 3 Bilimsel anlamda aileyi açıklamaya dönük kuramsal girişimler ilk olarak kaçıncı yüzyılda görülmüştür? A. 15. B. 16. C. 19. D. 20. E. 21. 4 Aşağıdakilerden hangisi aile kuramları bağlamında 1990’lardan itibaren öne çıkan yönelimlerden biri değildir? A. Feminist ve etnik azınlık teorilerinin ve perspektiflerinin etkisi B. Dini ve öteki dünyadaki yaşam bağlamında açıklamalar C. Aile formlarının dramatik bir şekilde değiştiğinin farkına varılması D. Daha fazla profesyonel kapsayıcılık eğilimi E. Daha teorik ve metodolojik çeşitlilik eğilimi 5 Aşağıdakilerden hangisi özel olarak aileyi ele alan kuramlardan biridir? A. Aile sistemleri B. İşlevselcilik C. Feminizm D. Çatışma E. Toplumsal değiş tokuş 6 Ataerkillik kavramına ilişkin analizlerin temelini oluşturan kuram aşağıdakilerden hangisidir? A. Feminizm B. İşlevselcilik C. Sembolik etkileşim D. Aile gelişim E. Psikanalitik 7 Kapitalizmin eşitsizliklerin ve çatışmaların kaynağında yer aldığını savunan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? A. İşlevselcilik B. Sembolik etkileşim C. Feminizm D. Çatışma E. Aile sistemleri 8 Aşağıdaki yaklaşımlardan hangisi “Oedipus kompleksi”ni aile analizinde önemli bir yere koyar? A. Çatışma B. Feminizm C. Psikanalitik D. Aile gelişim E. İşlevselci 9 Aileyi çevresel değişimlere uyum sağlayan ve böylece kendini yeniden örgütleyen bir küme olarak tanımlayan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? A. Ekolojik B. Etkileşimci C. Feminizm D. Psikanalitik E. Rasyonel tercih 10 Erken dönemlerde aile kuramlarını etkileyen “toplumsal Darwincilik” aşağıdaki sosyologlardan hangisinin öncülüğünde şekillenmiştir? A. Spencer B. Marx C. Weber D. Durkheim E. Lacan Aile Sosyolojisi 85 3neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. E Yanıtınız yanlış ise “Feminist Yaklaşımda Aile” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. A Yanıtınız yanlış ise “Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. C Yanıtınız yanlış ise “Diğer Kuramsal Yaklaşımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. C Yanıtınız yanlış ise “Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. A Yanıtınız yanlış ise “Klasik Sosyolojik Yaklaşımlar ve Aile” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. D Yanıtınız yanlış ise “Aileyi Kuramsal Olarak Açıklamak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. B Yanıtınız yanlış ise “Doğrudan Aileye İlişkin Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. A Yanıtınız yanlış ise “Doğrudan Aileye İlişkin Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. A Yanıtınız yanlış ise “Klasik Sosyolojik Yaklaşımlar ve Aile” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. A Araştır Yanıt Anahtarı 3 Araştır 1 Kuramlar analiz düzeyleri bakımından makro ve mikro olarak sınıflandırılabilir. Makro analize yönelen kuramlar genel anlamda toplumu çözümlemeye çalışırken mikro yaklaşımlar aileye ya da bireyler arası etkileşime odaklanırlar. Yapısal işlevselci yaklaşım ve çatışma kuramı topluma ilişkin makro analizler yaparlar ve bu çerçevede aileyi açıklamaya çalışırlar. Sembolik etkileşimcilik ise mikro düzeyde aile içindeki etkileşimleri inceleyerek aileyi açıklamaya çalışır. Araştır 2 Üç yaklaşım da temel sosyolojik yaklaşımlar olarak topluma ilişkin analizleri doğrultusunda aileyi açıklamaya çalışırlar. Üçü de sosyolojik perspektifle aileyi anlamaya çalışır. Doğrudan aileyi açıklamak üzere geliştirilmemişlerdir. Üç yaklaşımda da ailenin toplumda olumlu ya da olumsuz belirli işlevleri yerine getirdiği vurgulanır. Araştır 3 Feminist yaklaşım aileyi toplumsal cinsiyet bağlamındaki eşitsizlikler açısından analiz ettiği için ailenin işlevlerini olumsuz bir bakışla değerlendirir. Aile, kadının baskı altına alınması ve ataerkil düzene ait cinsiyet rollerinin çocuklara da benimsetilmesini sağlayan böylece eşitsizlikleri sürdüren bir toplumsal kurumdur. Araştır 4 Bu yaklaşımlar genel sistem kuramında etkilenmiştir. Sistem anlayışının aile bağlamına uyarlanması sonucunda ortaya çıkmış kuramlardır. Aileyi toplumsal bir kabul ederler ve sistemin özellikleri açısından aileyi tanımlarlar. Araştır 5 Toplumsal değiş tokuş modeli rasyonel tercih modeline dayanmaktadır. Buna göre bireyler ancak kendilerine çıkar sağlayacak etkileşimlere girmektedirler. Aile ilişkileri de bu çerçevede değerlendirilir. Aile Kuramları 86 3 Abbott, P., Wallace, C., Tyler, M. (2005). An Introduction to Sociology, Feminist Perspectives. New York: Routledge. Adams, B. N & Steinmetz, S. K. (2009). Family Theory and Methods in the Classics. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp: 71- Allen, K. R.; Henderson, A. C. (2017). FamilyTheories: Foundations and Applications. West Sussex: Wiley Blackwell. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K. (2009). Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. NY: Springer. Burr, W. R. (2009). Expanding the History of Family Theory and Methods Another Point of View. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp: 95-98. Canatan, K. (2011). Aile Hakkında Kuramsal Perspektifler. İçinde: Aile sosyolojisi. (Ed. Canatan, K. ve Yıldırım, E.). İstanbul: Açılım Kitap. Demiray, E. (1993). Türk Sinemasında 1960-1990 Yılları Arasında Çekilmiş Filmlerde Kentsel Aile. Doktora Tezi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Dikeçligil, (2012). Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu. Muhafazakar Düşünce, 8(31): 21-52. Ecevit, M. (1994). Çağdaş Kurum: Aile ve Kadına İlişkin Bazı Kavramsal ilişkiler. TED Toplantısı Aile ve Eğitim, 20-21 Ekim 1994, s.11-25. Georgas, J. (2004). Family and Culture. Encyclopedia of Applied Psychology. Volume 2, pp. 11-22. Academic press. Güneş, H. N. (2018). Feminist Akımlarda Aile. Social Sciences Research Journal, 7(3): 142-153. Haralambos, M.; Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and perspectives. 4h Edition. London: Collins Educational. Hallaç, S. ve Öz, F. (2014). Aile Kavramına Kuramsal Bir Bakış. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 6(2):142-153. İçli, G. (1997). Aile Araştırmalarında Yöntem ve Yaklaşım. PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(3), 59- 68. Johnson, B. E. & Ray, W. A. (2016). Family Systems Theory. In: The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies. (S. Smith, Ed.), New York, NY: Wiley-Blackwell Publishing, Vol. 2, pp. 782-787. Karadağ Aksoy, S. (2019). Alman Sosyoloji Ekolünde Aile ve Evlilik. Yüksek Lisans Tezi: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli Kingsbury, N. and Scanzoni, J. (2009). Structuralfunctionalism. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp: 195-217. LaRossa, R. & Reitzes, D. C. (2009). Symbolic Interactionism and Family Studies. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp: 135-163. Macionis, J. J. (2012). Sosyoloji. (Çev. Ed. V. Akan) Ankara: Nobel. Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat. Newman, D. M. (2013). Sosyoloji. Ankara: Nobel Akademik. Oktan, A. (2012). Türk Sineması’nda 1980’den Günümüze Değişen Aile İmgesi. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Osmond, M. W. & Thorne, B. (2009). Feminist Theories The Social Construction of Gender in Families and Society. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp: 591- 623. Pittman, J. F. (2009). Functionalism May Be Down, But It Surely Is Not Out Another Point of View for Family Therapists and Policy Analysts. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp:218-221. Kaynakça Aile Sosyolojisi 87 3 Porter, E. (2018). Book Reviews: Family Matters: An Introduction to Family Sociology in Canada (3rd ed.). Barbara A. Mitchell. Toronto, ON: Canadian Scholars, 2017. Journal of Family Theory & Review, 10 (December 2018): 821–836. Rodgers, R. H. & White, J. M. (2009). Family Development Theory. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp:225- 254. Russell, C. S. (2009). Family Development Theory as Revised by Rodgers and White Implications for Practice. In: Sourcebook of Family Theories and Methods A Contextual Approach. (Eds. Boss, P.; Doherty, W. J.; LaRossa, R.; Schumm, W. R.; Steinmetz, S. K.). NY: Springer, pp:225-254. Sadıkoğlu, Z. Z. (2019). 1920–1960 Yılları Arasında ABD’de Aile Sosyolojisi. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 22 (1): 215-253. Slattery, M. (2014). Sosyolojide temel fikirler. İstanbul: Sentez. Vogel, E.F. Bell, N.W. (1960). The Emotionally Disturbed Child as a Family Scapegoat. Psychoanal. Rev., 47B(2):21-42. Yener, S. (2018). Sosyolojik Kuramlar Çerçevesinde Aile ve Girişimcilik İlişkisi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(6), 869-878. 88 Bölüm 4 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri Anahtar Sözcükler: • Aile • Evlilik • Toplumsal Değişme • Aile İçi İlişki • Çocuk • Çocukluk • Çocuklukta Toplumsallaşma öğrenme çıktıları 1 Ailenin Tanımı ve Kapsamı 1 Ailenin tanımını, türlerini ve işlevlerini açıklayabilme 2 Toplumsal Değişme ve Aile 2 Toplumsal değişmenin aile üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğunu açıklayabilme 4 Ailede Çocukluk Toplumsallaşması 4 Çocuklukta geleneksel ve modern toplumsallaşma süreçlerini karşılaştırabilme Aile İçi İlişkiler 3 Ailede ebeveyn-çocuk ilişkisini 3 değerlendirebilme 89 Aile Sosyolojisi 4 GİRİŞ Toplumun en temel müessesesi ailedir. Aile; birbirlerine kan bağıyla bağlı üyelerden oluşan ve insan neslinin devamlılığını sağlama, kültürü nesilden nesile aktarma, çocuğun toplumsallaşmasını sağlama gibi işlevleri yerine getirir. Aile müessesesinin temelinde evlilik vardır. Evlilik, çiftler arasındaki ilişkinin meşruluğunu sağlayan bir uygulamadır. Evlilik ile kurulan aile müessesesi, sürekli bir değişim ve dönüşüm içindedir. Geçmişten günümüze, endüstrileşme, kentleşme, teknolojik gelişmeler gibi toplumsal değişmeler, ailenin yapısında değişmelere neden olmuştur. Daha çok geleneksel toplumların aile yapısı olan geniş aileden modern toplumların aile yapısı olan çekirdek aileye geçilmiştir. Kentleşme ile kırsal alanda üretici konumunda olan aileler, kentsel alanda tüketici konumuna geçmişlerdir. Tüketen ailenin giderlerini karşılamak için kadın da çalışma yaşamına katılmıştır. Dolayısıyla göç, kentleşme, yoksulluk, kadının iş yaşamına katılması gibi bütün bu etkenler aile yapısını değişime ve dönüşüme uğratmıştır. Ancak tüm değişmelere rağmen ailenin geleneksel özelliklerini tamamen yitirmediği çekirdek aile yapısı içinde geleneksel aile değerlerine yer verildiği görülmektedir. Toplumun teminatı olan çocukların sağlıklı bireyler olmaları, sağlıklı bir aile ortamında yetişmelerine bağlıdır. Dolayısıyla bu noktada ebeveyn ve çocuk ilişkisi oldukça önem arz eder. Ebeveynlerin çocuklarına bolca zaman ayırmaları, onlara sevgi ve şefkat göstermeleri onların sağlıklı toplumsallaşmasını sağlar ve çocukta güven duygusu oluşturur. Ailenin çocuğun biyolojik, psikolojik, eğitim gibi ihtiyaçlarını zamanında karşılaması, çocuğun topluma hazırlanmasını kolaylaştırmış olur. Teknolojik gelişmeler ve içinde bulunduğumuz enformasyon çağı, ailelerin çocuklarıyla nasıl iletişim kuracaklarını ve onları nasıl eğiteceklerini zorlaştırmıştır. Görüldüğü gibi toplumsal değişmeler aileyi ve ebeveyn-çocuk ilişkisini etkilemiştir. Ebeveynçocuk ilişkisine olan bu etki, çocuk ve çocukluk kavramlarına bakış açısını da değiştirmiştir. Çocuk ve çocukluk kavramları gelenekselden moderne, kırsal alandan kentsel alana farklılık gösterdiği için çocuğun toplumsallaşma süreci de buna bağlı olarak değişim gösterir. Geleneksel dönemde ve kırsal alanlarda çocuğa bir yetişkin gözüyle bakılması, çocuğun kısa sürede olgunlaşmasını gerekli kılmıştır. Dolayısıyla bu dönemde çocuklar için özel bir çocukluk dönemi söz konusu değildir. Aydınlanma dönemiyle birlikte modernleşen toplumlar, çocuğa ve çocukluk dönemine ayrı bir önem atfeder. Teknolojik gelişmeler de çocuğun toplumsallaşma sürecine farklı bir boyut kazandırır. Artık çocuğu sokakta değil, bilgisayar başında oyun oynarken, sanal arkadaşlıklar edinirken görmeye başlarız. Bu durum çocukların sosyal çevresini oldukça dar bir mekâna indirger ve toplumsallaşma süreçlerini olumsuz etkiler. Kitabımızın bu bölümünde, değişen aile yapısından hareketle ebeveyn-çocuk ilişkisi ve çocukluk toplumsallaşması incelenmektedir. Bu noktada ilk olarak ailenin tanımı ve kapsamı ele alınmıştır. Sonrasında ise sırasıyla toplumsal değişme ve aile, aile içi ilişkiler ve ailede çocukluk toplumsallaşması konuları ele alınmıştır. AİLENİN TANIMI VE KAPSAMI Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde aile, “evlilik ve kan bağına dayanan, karı, koca, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birlik” olarak tanımlanır (https://sozluk. gov.tr/). Marshall’a göre aile, “cinsel ilişki ya da yasal bağlarla birbirine bağlı insanlardan oluşmuş, mahrem ilişkilerle örülü bir grup”tur (Marshall, 1999: 7). Toplumun temel taşı olan aile; bireyin ilk toplumsal çevresini oluşturan, neslin devamlılığını sağlayan, milli kültürü nesilden nesile aktaran, biyolojik, psikolojik ve iktisadi doyum işlevlerini yerine getiren bir müessesedir (Aydın, 2013: 120). Aile, biyolojik etmenler ve etkileşimler ile insan neslinin devamlılığının sağlandığı, karşılıklı sosyal münasebetlerin belirli kurallara bağlandığı, ilk toplumsal bütünleşmenin gerçekleştiği, toplumun kültürel varlığının nesilden nesile aktarıldığı, sosyo-kültürel, biyolojik, psikolojik, hukuksal vb. tarafları da bulunan topluma ilişkin bir öğedir. Aynı zamanda aile, izdivaç ile temeli atılan ve aynı soydan gelenlerin birlikteliğinden oluşan, ebeveyn ve çocuk ilişkisinin var olduğu, topluma hazırlanma sürecinin ilk ve en etkili olarak yaşandığı, toplumdaki en küçük birim olarak da ifade edilir (Atabek, 2002: 122). Aluş’a göre ise aile; ahlaksal ve hukuksal açıdan birbirlerine sevgi ve saygı duyan, birbirlerine menfaatsiz ve karşılıksız bir şekilde bağlanan, kişilik değerlerine saygı gösteren, birbirlerini koruyan ve kollayan üyelerden oluşan, içtenliğe ve özveriliğe dayalı bir toplumsal müessesedir (Aluş, 2015: 21). 90 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 Aile müessesesinin, toplumdan topluma, kültürden kültüre farklılık göstermesinden dolayı ailenin evrensel bir izahını yapmak güçtür. Dünya genelinde her toplumun kendine has bir aile yapısı vardır. Ancak aile, temel işlevleri bakımından tüm toplumlarda ortak olan özelliklere de sahiptir. Örnek vermek gerekirse ailenin insan türünün devamlılığını sağlama işlevi tüm toplumlarda ortaktır. Aynı zamanda kültürün nesilden nesile aktarılması, toplumsallaşmanın gerçekleşmesi, dilin öğrenilmesi gibi işlevler de dünya genelinde benzerlik gösterir (Duman, 2012: 34-35). Toplumun temel kurumlarından biri olan aile; özel alana, mahreme karşılık gelir. Aile içinde kurulan ilişkiler ile ailenin kendisine özgü sosyal bir çevre meydana getirilir. Ailenin her toplumdaki işlevi neslin devamlılığıdır. Çocuğun yetiştirilmesi, toplumsal yaşama hazırlanması aile içinde tecrübe edilir. Dolayısıyla aile, çocuğu eğiten, ona değerleri ve inançları aktaran bir müessese olarak karşımıza çıkar. Toplumsallaşmanın değerleri ve inançları aktarıyor olması çocuğun toplumsal düzeni benimsemesini kolaylaştırmaktadır. Ailenin bir işlevi de aile üyelerini muhafaza etmesi ve onlardaki yanlış ve kötü davranışları değiştirmesidir. Aile üyeleri değerleri, tutumları ve inançları bu şekilde kazanırlar. Böylece iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırt edebilecek bir duruma gelirler (Akın, 2012: 5-6). Aile, yüz yüze ilişkilerin ve en içten duyguların yaşandığı birincil gruplardandır. Aile, çocuklar için en etkili müessesedir. Çocuğun değerleri ve duyguları deneyimleyerek öğrendiği aile, çocuğun duygusal gelişimi açısından önemlidir (Tezcan, 2005: 22). Çocuğun biyolojik, psikolojik, eğitim ihtiyaçlarını karşılayan aile, çocuğun toplumsallaşması açısından da oldukça önemli bir müessesedir. Aile, birey ve toplum arasındaki ilişkinin kurulmasında önemli bir araçtır. Aynı zamanda aile, sağlıklı toplumsal ilişkilerin kurulmasında, değerlerin ve normların içselleştirilmesinde, kolektif eylem yeteneğinin ortaya çıkmasında ve toplumsallaşma sürecinde de önemlidir. Bireyi birey yapan değer, anlam ve ahlakın, ilk önce ailede tecrübe edilmesi açısından da aile önem arz eder. Bireyin toplumsal bir varlık olduğunu en iyi ifade eden müessese ailedir. Birey toplumu ilk olarak ailede keşfeder, tanır ve benimsemeye başlar. Topluma atfedilen anlamın aile aracılığıyla bireylere aktarılması, üyeleri tarafından paylaşılması ve ailenin yeni etkileşimlere olanak sağlaması, ailenin toplum açısından önemini ortaya koyar. Bu noktada aile, dinamik bir süreci ifade eder. Aynı zamanda aile güven verici bir özelliğe de sahiptir. Ailenin bu özelliği sosyal sermaye açısından da önem arz eder. Ailenin güven oluşturma özelliği, ailenin temel değerlerinde yer alan bir özelliktir. Aile bireylerinin birbirlerine güçlü bir şekilde bağlı olması, birbirlerine güven duymalarını da beraberinde getirir (Aydemir ve Tecim, 2012: 48). Ailenin devamlılığı için aile içindeki iletişimin sağlıklı olması ve güven duygusunun var olması oldukça önemlidir. Ailenin sevgi, saygı, güven temelinde kurulması; ailenin dış etkenlere karşı korunması ve tüm değişim dönüşümlere rağmen ailenin temel değerlerini yitirmemesi açısından önemlilik arz eder. Aile, cinsel ilişki ya da yasal bağlarla birbirine bağlı insanlardan oluşmuş, mahrem ilişkilerle örülü bir gruptur. Bireyin toplumsal bir varlık olduğunu en iyi ifade eden müessese ailedir. Birey; toplumu ilk olarak ailede keşfeder, tanır ve benimsemeye başlar. dikkat Aile Türleri Aile, ilk toplumlardan günümüze değişik şekiller alarak gelmiştir. Topçu’ya göre aile, geçmişten günümüze şu şekilleri almıştır: Klan ailesi, ana ailesi, baba ailesi, babaerkil aile, babalık ocak ve modern ailedir. Daha geniş bir aile alanından daha dar aile alanına doğru bir geçiş olmuştur. Aile; anne, baba ve çocuklardan oluşmaya başlamıştır. Bu durum ailenin görevlerinde azalmaları beraberinde getirmiştir. Toplumsal yapıdaki değişimler ailenin otoritesini de sarsmıştır (Topçu, 2018: 200-201). Geniş aile ve çekirdek aile kategorileri de ailenin değişen yapısını yansıtmaktadır. Aile, genel olarak geniş aile yapısı ve çekirdek aile yapısı olmak üzere iki kategoride ele alınabilir

.Geleneksel Geniş Aile Resim 4.1 Geleneksel Geniş Aile Marshall’a göre geleneksel toplum, “genellikle endüstriyel, kentleşmiş ve kapitalist “modern” topluma karşı kullanılır” (Marshall, 1999: 259). Geleneksel toplumların aile yapısını yansıtan geniş aile, anne, baba, büyükanne, büyükbaba, evlenmiş çocuklar ve torunlardan meydana gelen bir aile yapısıdır (Topçu, 2018a: 77). Geniş ailede birlik, beraberlik ve yardımlaşma oldukça önemlidir. Dinî faaliyetlerden üretim ve tüketim faaliyetine kadar her türlü faaliyet birlikte gerçekleştirilir. Ben duygusundan ziyade biz duygusunun gelişmiş olduğu geleneksel geniş ailelerde çok eşli, egzogamik ve endogamik evliliklere rastlanılır. Oldukça geniş ve çeşitli işlevlere sahip olan geleneksel geniş aile, küresel toplumun tüm işlevlerini de yerine getirir. Evrensel anlamda ailenin taşıdığı bütün özellikleri geleneksel geniş aile yapısı da taşımış ve fonksiyonlarını yerine getirmiştir. Geleneksel geniş aile yapısında aile nüfusu oldukça fazla olabilmektedir. Bu durumda ailenin geçimi ve idaresi, ailenin en yaşlı kişisinin sorumluluğunda olmuştur. Ortak mülkiyet anlayışı olan geleneksel geniş ailede miras, toprak bütünlüğünü korumak için genellikle en büyük çocuğa intikal eder (Çağan, 2011: 90-91). Aile, en geniş ifadesiyle aynı soydan gelen ve anne, baba ve çocuğun meydana getirdiği bir birlikte olma durumudur. Bu birlikte olma durumunun zaman içinde yapısı ve niteliği değişmeye başlamıştır. Ailenin ilk tipi olan geniş aile yapısında, üretim ve tüketim ortak, akrabalar bir arada ve çocuk sayısı fazladır. Bu geniş aile tipinin geleneksel toplumlara ait olduğu ifade edilir. Gelenek ve göreneklere değer veren geleneksel toplumlar, geniş aile tipinin hâkim olduğu toplumlardır. Bu toplumlarda, toplumsal normlar ve dini inançlar hâkim; kişiler, özgürce karar verme hakkına sahip değillerdir. Dolayısıyla bireysel özgürlük söz konusu değildir. Kişiler, toplumsal habitusların ve cemaatin baskısı altında oldukları için kişisellik oluşturma imkânına sahip değillerdir. Mekanik dayanışmanın hâkim olduğu bu tür toplumlarda toplumsal ve iktisadi faaliyetler birlikte yürütülür, duygusal ve yüz yüze ilişkiler içerisine girilir. Örgütsel bir uzmanlaşmanın olmadığı bu toplumlar, ailevi değerlerin bulunduğu ve birincil ilişkilerin mevcut olduğu bir hiyerarşik yapı arz ederler. Geleneksel toplumun aksine endüstrileşmenin, uzmanlaşmanın, işbölümünün olduğu modern toplumlarda bireycilik, sosyal hareketlilik ve ikincil ilişkiler mevcuttur (Duman, 2012: 21-22). Geniş aile, anne, baba, büyükanne, büyükbaba, evlenmiş çocuklar ve torunlardan meydana gelen bir aile yapısıdır. Modern Çekirdek Aile Resim 4.2 Modern Çekirdek Aile Modern toplumların aile yapısını yansıtan çekirdek aile, anne, baba ve onların evli olmayan çocuklarından meydana gelen bir aile yapısıdır (Topçu, 2018a: 77). Çekirdek ailenin temeli bu şekilde olsa da çocuksuz çiftlerin de bu kategoride ele 92 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 alınabileceği kabul edilir. Tek ebeveynli aileler de çekirdek aile kategorisinde ele alınmakla birlikte bu tür ailelerin bazı yerlerde dağılmış aile olarak ifade edildiği görülür (Özbay, 2014: 56-57). Geleneksel geniş ailenin yerini alan modern küçük ailelerde ebeveynlerin statüsünde değişmeler olmuş, çocukların aileye olan bağlılıkları zayıflamış, çocuğu eğiten ve yetiştiren aile büyüklerinin yerini bakıcılar, kreşler, okullar ve benzerleri almıştır Üretimde bir güç olarak görülen çocuklar zamanla bu niteliklerini yitirmiştir. Aileler akrabalarından ayrılmış olsa da ilişkilerini ve bağlarını koparmamışlardır. Eş seçimine aile büyüklerinden ziyade evlenecek kişiler karar vermeye başlamıştır. İlişkiler geleneksel olmaktan uzaklaşmış, aile içi katı kurallar daha elastik hâle gelmiş, ailede eşitlik ön plana çıkmıştır. Samimiyet ve güven kısmen azalmış, bireyselcilik artmıştır. Teknolojik gelişmeler, çekirdek aile içindeki ilişkilerin kopmasında etkili olmuştur (Aluş, 2015: 17). Çekirdek aile, anne, baba ve onların evli olmayan çocuklarından meydana gelen bir aile yapısıdır. Geçmişten günümüze her toplumda farklı derecelerde meydana gelen değişmeler, toplumsal gerçeklik olarak karşımıza çıkar. Endüstrileşme, kentleşme ve teknolojik gelişmeler birçok müesseseyi etkilediği gibi aile müessesesini de etkilemiştir. Ailenin yapısında ve işlevlerinde değişiklikler olduğu gibi ebeveynlerin rollerinde de değişiklikler olmuştur. Endüstrileşme ile çekirdek aile yapısı ortaya çıkmış, aile bireylerinin birbirleriyle olan ilişkileri değişmiş, birlik ve beraberliğin, yardımlaşmanın önemli olduğu bir aile yapısından bireyciliğin ve menfaatçiliğin ön plana çıktığı aile yapısına geçilmeye başlanmıştır. Aile üyelerinin birbirleriyle olan ilişkileri giderek zayıflamış, aile üretim birimi olma vasfını yitirmiş ve tüketim birimi haline gelmiştir. Toplumsal dayanışma ve yardımlaşma giderek azalmış, aile, kendine ait görevlerini başka müesseseler ile paylaşır olmuştur (Ünal, 2013: 591). Geniş aileden çekirdek aileye geçilmesi, ailenin fonksiyonlarında, aile üye sayısında değişmelere neden olmuştur. Bunun yanında modernleşme, endüstrileşme gibi gelişmeler de aile yapısında değişmelere neden olmuştur. Kadın ve erkeklerin geleneksel statülerinde değişmeler yaşanmış; erkek, ev işlerine ve çocuk bakımına yardımcı olmaya, kadın da ailenin gelir getiren bir üyesi olmaya başlamıştır. Aile üyeleri arasında bir eşitlik söz konusu olmuştur. Aile reisi kavramı ortadan kalkmış, kadın mirastan pay almaya başlamıştır. Kadının çalışma yaşamına girmesi, onun aile içinde ve sosyal yaşamda aktif hale gelmesine neden olmuştur (Bayer, 2013: 104). Bayer’e göre Türkiye, ne geleneksel aile yapısını yansıtır ne de modern çekirdek aile yapısını yansıtır. Ona göre Türkiye, geleneksel aile yapısından modern aile yapısına geçmeye çalışan geçiş ailesi modelini yansıtmaktadır. Hem kırsal hem de kentsel kesimde çekirdek aile yapısı mevcuttur ancak aile içi ilişkilerde geleneksel değer sistemi egemendir. Dolayısıyla Türk ailesinin çekirdek aile zemininde geleneksel aile görünümü yansıttığı ifade edilebilir (2013: 114). Aluş’a göre Türk ailesi, modern aile yapısına geçmiş gibi görünse de ülkemizin birçok yerinde geniş ailelerin ve geleneksel uygulamaların devam ettirildiği görülür. Aslında Türkiye’de büyük çekirdek aile yapısı mevcuttur. Çünkü çalışan kadınlar çocuklarını ya anneannelerine ya da babaannelerine bırakırlar. Hatta bazen onlarda kalır ya da akşam yemeklerini bir arada yerler. Ayrıca özel gün ve gecelerde, önemli olaylarda da yine bir araya gelirler. Dolayısıyla iki ayrı evde bir yaşam sürdürürler (2015: 17). Değişen aile yapısından hareketle denilebilir ki çok esnek bir yapıda olan aile, tüm değişimlere rağmen ayakta kalmış toplumsal bir birimdir (Marshall, 1999: 7). Türkiye, geleneksel aile yapısından modern aile yapısına geçmeye çalışan geçiş ailesi modelini yansıtmaktadır. Yapılan çalışmalarla Türk aile yapısının hem geleneksel aile özelliklerini hem de çekirdek aile özelliklerini taşıdığı ortaya konulmuştur. dikkat Aile ve Evlilik Süreci Aile, toplumun temelini oluşturan en mühim müessesedir. Aile müessesesinin temelinde evlilik vardır. Temelinde sağlıklı bir evlilik olan aile, sağlıklı bireyleri ve sağlıklı toplumları meydana getirir (Aktaş, 2015: 40). Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde evlenmek, “erkekle kadın, aile kurmak için yasaya uygun olarak birleşmek, izdivaç etmek” olarak tanımlanır. (https://sozluk.gov.tr/). 93 Aile Sosyolojisi 4 Aile müessesesinin meydana gelmesi evlilik ile olur. Evlilik, “cinsler arasında meşru bir ilişkinin başlaması”dır. Evlilik dışı birlikte yaşamalar birçok toplumda gayri meşru kabul edilir. Toplum tarafından onaylanan veya toplumsal değerlere uygun olan davranışlar meşru olarak kabul edilirken toplum tarafından onaylanmayan veya toplumsal değerlere uygun olmayan davranışlar gayri meşru olarak kabul edilir. Meşruluk ve gayri meşruluk, yasallığı veya yasal olmayanı ifade etmez. Yasal olan veya yasal olmayan hukuka uygun olup olmamayı ifade eder. Birbirleriyle yakınlık gösteren bu iki durum her zaman aynı ölçüde devam etmez. Örneğin bir zamanlar evli olmadan birlikte yaşama, hem hukuksal hem de kültürel olarak uygun olmayan davranış olarak kabul edilirken, bugün hukuk bunu suç olmaktan çıkarmıştır. Ancak toplumumuzun değer yargılarına aykırı bir durum olarak kabul edilmeye devam etmektedir (Canatan, 2011: 57). Evlilik, cinsler arasında meşru bir ilişkinin başlamasıdır. Evlilik, çok eski dönemlerden günümüze kadar intikal etmiş bir uygulamadır. Her toplumda evlilik önemli bir süreç olmuştur. Evlilik sürecinin uygulanması, toplumdan topluma, kültürden kültüre farklılık gösterir. Günümüzde evliliğin gerçekleşmesinde “tanışma, konuşma, kız isteme, söz kesme, nişan, kına, düğün ve nikâh” gibi törenler uygulanmaktadır. Her biri ayrı ayrı öneme sahip olan bu tür törenler, her toplumda farklılık göstermektedir (Yavuzer, 2019). Aile yapısının farklı olması, evlilik türlerinin farklı olmasında etkilidir. Örneğin bazı toplumlarda akraba evliliği yaygınken bazı toplumlarda akraba evliliği uygun görülmemektedir. Türk ve Müslüman toplumlarda akraba evlilikleri gerçekleşmektedir. Evlilik, bireyin içinde bulunduğu grubun içinden evlenmesi ya da grubun dışından evlenmesi durumuna göre farklılık gösterir. Endogami, grup içi yapılan evlilikleri ifade ederken egzogami, grup dışı evlilikleri ifade eder. Grup içi evlilik, aynı millet, ırk, aşiret, din ve benzerlerine sahip kişilerin birbirleriyle yapmış oldukları evliliktir. Bu tür evlilikler, geleneksel toplumların aile yapısında yaygındır. Çünkü geleneksel ailelerde toplumsal hareketlilik düşük, akrabalık bağları kuvvetlidir. Akrabalık ilişkilerinin kuvvetli olarak kalması ve grubun dağılmaması için grup içi evlilik tercih edilir. Grup dışı evlilik ise aynı din, ırk, millet, aşiret içinde olmayan kişilerin birbirleriyle yapmış oldukları evliliktir. Toplumsal hareketliliğin yüksek olduğu modern toplumlarda gruplar arası etkileşimlerin artmasından dolayı grup dışı evlilikler de artmıştır (Yıldırım, 2011: 67-68). Endogami, grup içi yapılan evlilikleri ifade ederken egzogami, grup dışı evlilikleri ifade eder. dikkat Ailenin İşlevleri Emre Kongar (1970)’a göre geleneksel geniş aile, dini, ekonomik, saygınlık kazanma, eğitim, koruyuculuk, eğlenme ve dinlenme, çocuk dünyaya getirme gibi işlevlere sahiptir. Ailenin ekonomik işlevi, gelirin bir elde toplanmasını ve bir elden harcanmasını ifade eder. Aile üyeleri, toplumsal statülerini aile içinde kazanırlar. Aile, üyelerinin her türlü eğitiminden sorumludur. Aile, üyelerini maddi-manevi her türlü korur. Bu yönüyle aile, bir toplumsal statü işlevi görür. Aile, üyelerine dini eğitimi vermenin yanında onların ibadetlerini de kontrol eder. Aile bütün bu işlevleri yerine getirirken üyelerinin boş zamanlarını değerlendirme işlevini de yerine getirir. Aynı zamanda aile, geçmişten günümüze hiç değişmeyen çocuk dünyaya getirme işlevini de yerine getirmektedir (Aktaran Çağan, 2011: 90). Geleneksel geniş aile; dinî, ekonomik, saygınlık kazanma, eğitim, koruyuculuk, eğlenme ve dinlenme, çocuk dünyaya getirme gibi işlevlere sahiptir. dikkat Çocuk dünyaya getirme ve onu sağlıklı bir şekilde topluma hazırlama ailenin önemli bir işlevidir. Bir çocuğun yaşamını devam ettirebilmesi için aile müessesesi ne kadar önemliyse çocuğun toplumsallaşması açısından da o kadar önemlidir. Çocuğun aile içinde davranışları karşısında almış olduğu ödüller ve cezalar onun kişilik yapısını geliştirir ve toplum içinde nasıl davranması gerektiğini öğretir. Aile, aynı zamanda çocuğun duygusal gelişimini açısından da önem arz eder. Çünkü aile içinde bireyler yüz yüze etkileşime girer ve çocuk ilk defa 94 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 iletişim kurmayı, sosyal yaşamı aile içinde öğrenir. Çocuk, aile ile olan deneyimleri sonucunda değerleri, normları, duyguları, statü beklentilerini öğrenir. Dolayısıyla bu gibi işlevler ile ailenin, çocuğun toplumsallaşması noktasında temel bir kurum haline geldiği ifade edilebilir (Tezcan, 2005: 22). Sosyolojide birincil gruplar olarak ifade edilen gruplar, bireylerin sosyalleşmesinde temel rol oynarlar. Aile kurumu bu grupların en başında gelmektedir. Çünkü insan, aile içerisinde dünyaya gelir, yaşamını devam ettirir ve ölür. Toplumsallaşmanın en önemli safhası olarak ifade edilen çocukluk dönemi, aile kurumunun sınırları içerisinde geçer. Bu dönemde çocuğun pek çok şeyi öğrenip topluma uyum göstermesi; toplumun bir üyesi olması beklenir. Toplumun kültürünün önemli bir kısmı çocuklara ve gençlere bu kurum içinde aktarılır. Çocuk, ilk dini bilgileri, ibadet şekillerini de aile içinde öğrenir. Aile kurumu, yüz yüze ilişkilerin en güçlü olduğu bir kurumdur. Çocuk aile içerisinde, aile üyeleriyle iletişime geçme, onları taklit etme, sorular sorma, kendi duygu ve düşüncelerini, davranışlarını yargılama gibi yollarla toplumsallaşır (Günay, 1992: 71). Ailenin çocuk üzerindeki eğitim işlevi oldukça önemlidir. Ancak günümüzde ailenin eğitim konusundaki işlevinde değişimler meydana gelmiştir. Bu değişimlere rağmen eğitimin temeli yine de ailede atılmaya devam eder. Okulda ve toplumsal çevrede öğrenilenler bu temel üzerine oturtulur. Çocuk, toplumsal norm ve değerler de dâhil olmak üzere her şeyi ilk olarak ailede öğrenir. Ebeveynlerin yetişme biçimi ve bilinçli olmaları bu eğitimin kalitesini de belirler. Dolayısıyla çocuğun eğitilmesinde ebeveynlerin toplumsal, kültürel ve iktisadi durumları önemlidir. Aynı zamanda çocuğun eğitiminin sağlıklı olması için bireyler birbirlerinin kıymetini bilmeli, aile içi ilişkiler karşılıklı sevgi, saygı, anlayış ve empatiye dayalı olmalıdır (Kır, 2011: 395). Empati duygusu, benlik algısı, toplumsal normlar, değerler ve benzeri öğeler, sağlıklı bir etkileşim, doğru ve tutarlı bir disiplinle gelişirler. Çocuğun bu kavramları kendinde geliştirebilmesi için ebeveynlerin bunları gerektiği biçimde çocuğa aktarması gerekir. Bu durum çocuğun sağlıklı bir çocukluk geçirmesini sağlar. Ancak çocukla her iletişim yöntemi başarılı olmayabilir. Çocuk en uygun biçimde hangi yöntemlerle yetiştirilir? sorusu bu noktada tartışmalı bir sorudur. Çünkü aile tutumları kültürden kültüre farklılık gösterir. Her kültürde ve toplumda aile yapısı, ebeveyn-çocuk ilişkisi, ailede çocuğun konumu, ebeveyne ve çocuğa yüklenen sorumluluklar farklıdır. Dolayısıyla en doğru biçimde çocuğun nasıl yetiştirileceğine dair yöntemler konusu tartışmalıdır. Her kültürün çocuğa karşı tutumları farklı olabildiği gibi tutumların çocuğun ruh sağlığına etkisi de farklıdır (Tahiroğlu ve ark., 2009: 80). Çocuğun eğitimi konusunda her aile aynı tutuma sahip değildir. Ebeveynler yanlış tutum sergilediklerinde ilerleyen zamanlarda çocukta aile tarafından kabul görmeyecek davranışlar görülebilir. Çocuğun bu davranışını düzeltmek için ebeveynler geç kalmış olabilirler. Bu nedenle ebeveynler, kendilerini geliştirmeli, uzman kişilerden gerekli yardımları almalı ve çocuklarıyla bilinçli bir biçimde iletişim kurmalıdırlar (Özel ve Zelyurt, 2016: 15-16). Toplumsal değişmeler ile farklı kişilik özellikleri ortaya çıkar. Teknolojinin gelişmesi, bilgiye kolay yoldan ulaşılması, teknoloji kullanımının daha erken yaşlardan başlaması gibi durumlar, kültürel değişmelere neden olmuş ve çocukların yetiştirilmesi noktasında ebeveynlere farklı sorumluluklar yüklenmiştir. Ebeveynlerin çocuklarını zamanın şartlarına göre yetiştirebilmek ve onların gelişimini destekleyebilmek için çocuklarına karşı tutumlarını gözden geçirmeli ve gerekirse tutum ve davranışlarında değişikliğe gitmelidirler. Zengin uyarıcılar ve uygun ortamlar çocuğun kendini daha iyi geliştirmesini sağlar. Bu nedenle ebeveynler, çocuklarını iyi geliştirmek için ilk önce kendilerini geliştirmeli, yeni bilgilerin ve yöntemlerin gerekliliğini kavramalıdırlar (Özel ve Zelyurt, 2016: 17-18). Teknolojik değişim ve dönüşümlerin toplum yaşamına hızlı bir şekilde girmesi, aile müessesesini etkiler ve ailenin işlevlerinde değişimlere neden olur. Endüstrileşmenin sağladığı imkânlarla çocuğun eğitimi konusunda başka müesseseler devreye girer. Dolayısıyla temel eğitimi veren aile, endüstrileşme ile birlikte bu görevini eğitim müesseselerine devreder. İçinde bulunduğumuz çağın enformasyon çağı olması dolayısıyla hem toplumsal hem de ekonomik faaliyetler bilgili ve donanımlı olmayı gerekli kılmıştır. (Aslan, 2002: 28, Kır, 2011: 398). Tüm bu değişim ve dönüşümlere rağmen aile, kendi içinde barındırdığı değer yargılarını tamamen yitirmez ve çocuğun biyolojik, psikolojik, eğitim gibi ihtiyaçlarını bu değer yargılarından hareketle karşılar. Ebeveynlerin çocuklarıyla kurmuş oldukları sağlıklı ilişkiler, çocuğun ahlâksal ve toplumsal açıdan eğitimini kolaylaştırır. Sağlıklı bir şekilde eğitilen ve toplumsallaşan çocuklar, toplumun geleceğinin teminatını da teşkil ederler. 95 Aile Sosyolojisi 4 TOPLUMSAL DEĞİŞME VE AİLE Toplumsal değişim kültürel değişimleri de beraberinde getirir. Toplumda geçerli olan değer yargıları da zamanla değişime uğrar ve içinde bulunulan çağın ihtiyaçlarına cevap verecek hale gelirler (Süleymanov, 2010: 213). Ailenin de sürekli bir değişim ve dönüşüm içinde olması; aile müessesesine olan yaklaşımı ve aileye isnat edilen değeri etkilemiştir. Bazı ülkelerde aile, toplumun esası olarak görülmeye devam ederken bazılarında ise aile toplumun esası olmaktan çıkmış, önemini yitirmiş olarak görülür. Dolayısıyla bu noktada bir hakîkat vardır ki o da geleneksellikten modernliğe geçişte tüm müesseselerde olduğu gibi aile müessesesinde de değişimlerin meydana geldiğidir. Ailenin ne boyutta değişime uğradığı farklılık gösterse de ortak olan şey, ailenin doğal bir şekilde değişime uğramasıdır (Duman, 2012: 35). Toplumsal Değişme Değişim, birey ve toplum bünyesinde ortaya çıkan farklılıklardır (Tezcan, 1984: 2). Toplumda “bir durumdan başka bir duruma” geçişi ifade eden toplumsal değişme ise toplumsal değerlerden üretim biçimlerine kadar meydana gelen her türlü farklılaşmayı da ifade eder. Toplumun gelişip ilerlemesinden yozlaşmasına kadar her türlü olumlu veya olumsuz farklılaşma, toplumsal değişmeyi yansıtır. Geniş aile yapısından çekirdek aile yapısına geçiş, toplumsal değişmeyi anlatır. Toplum değiştikçe ailenin yapısı ve biçimi de değişir (Yıldırım, 2011: 121-122). Toplumsal değişmenin kaynağı toplumdan topluma farklılık gösterir. Marshall değişimin kaynağı konusunda şunları ifade eder: Değişimin kaynağı, koydukları yasalar ya da yürüttükleri politikalar aracılığıyla (örneğin, eşit ücret yasası çıkararak ya da bir ülkeye savaş ilan ederek) hükümetler olabileceği gibi; toplumsal hareketler (örneğin, sendikalar, feminizm) şeklinde örgütlenmiş yurttaşlar, bir kültürden başka bir kültüre yayılma (askeri fetih, göç ve sömürgecilikle gerçekleşen yayılma gibi) veya teknolojinin maksatlı ya da maksatsız sonuçları da olabilir. Modern çağdaki en dramatik toplumsal değişikliklerin bir kısmı, otomobil, antibiyotik, televizyon ve bilgisayar gibi icatlar sayesinde gerçekleşmiştir. Değişim ayrıca, kuraklık, açlık ve uluslararası düzeyde iktisadi ya da siyasal üstünlüklerde meydana gelen değişiklikler gibi çevresel faktörlerin etkisinden kaynaklanabilir (Marshall, 1999: 136). Nesnel ve bilimsel bir kavram olan toplumsal değişme, iyi-kötü, doğru-yanlış gibi herhangi bir değer yargısı içermez. Bunun aksine toplumsal gelişme ya da toplumsal ilerleme gibi terimler, bir değer yargısı taşırlar ya da belli bir amaç doğrultusunda değişmeyi ifade ederler. Dolayısıyla değişme, gelişme ve ilerleme terimlerinin farklılık arz ettikleri görülür (Avcı, 2007: 73). Dinamik bir özellikte olan toplumlar, iç ve dış etkenler karşısında değişim gösterirler. Dünyada meydana gelen değişmeler sonucunda toplumların yapısı, Yapısal işlevselci kurama göre ailenin işlevleri nelerdir? İçinde bulunduğunuz aile yapısını dikkate alarak geniş aile ve çekirdek aile yapısıyla ilişkilendiriniz. Ailenin değişen yapısını göz önünde bulundurarak ailenin işlevlerini inceleyiniz ve edindiğiniz bilgileri çevrenizle paylaşınız. 1 Ailenin tanımını, türlerini ve işlevlerini açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 96 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 yaşam biçimi, müesseseleri, normları ve benzerleri de değişir ve bütün toplumlar birbirinden farklı özellikler gösterirler (İşçi, 2013: 72). İnsan, toplumsal değişmenin önemli bir unsurudur ve toplumsal değişmenin merkezinde yer alır. Bunun yanında toplumsal değişmenin belli bir mekânda meydana gelmesi ve zamana yayılarak gerçekleşmesi; zamanı ve mekânı toplumsal değişmenin temel unsurları haline getirmiştir. Dolayısıyla insan, zaman ve mekân toplumsal değişmenin temel unsurlarıdır (Doğan, 2012: 367). Geleneksel toplumlardan modern toplumlara toplumsal değişme farklı bir özellik gösterir. Modern toplumlarda toplumsal değişme bir norm hâline gelmişken geleneksel toplumlarda böyle bir durum söz konusu değildir. Toplumsal değişme, bazı toplumlarda olumlu sonuçlar doğururken bazı toplumlarda olumsuz sonuçlar doğurur. Toplumsal değişme, ilerleme ya da gerileme biçiminde meydana gelebilir. Dolayısıyla toplumsal değişmenin etkisi toplumdan topluma farklılık gösterir. İyi-kötü biçimde değerlendirilemeyen toplumsal değişme, küresel bir özellik gösterir (Apalı, 2016: 396-397). Toplumsal değişme her toplumda farklı özelliklerde ortaya çıkar. Auguste Comte’un, üç hal yasası (teolojik, metafizik ve pozitif aşama), Emile Durkheim’ın toplumsal iş bölümü (mekanik ve organik dayanışma), Ferdinand Tönnies’in cemaat ve cemiyet ayrımı, Vilfredo Pareto’nun seçkinler dolaşımı gibi teoriler, toplumların çeşitli biçimlerde değişime uğradıklarını gösterir. Dolayısıyla ilkel toplumlardan endüstriyel toplumlara kadar her toplum, toplumsal değişmeye uğramıştır. Ancak toplumsal değişme her toplumda farklı biçimlerde gerçekleşir. Aynı ülke içinde farklı illerde veya ilçelerde aile yapısının, yaşam biçiminin ve benzerlerinin farklı olması, toplumsal değişmenin toplumsal yaşama farklı biçimlerde yansıdığını gösterir. Bazı toplumların ilerlerken bazı toplumların geride kalması da toplumsal değişmenin hızının farklı olduğunu göstermektedir (Apalı, 2016: 399). Kültür, toplumsal değişmeyi yönlendiren önemli bir unsurdur. Bir insan topluluğunda toplumsal değişmenin meydana gelmesi; insanın toplumsal çevreyi etkilemesi ve teknolojiyi kullanabilmesi, o insan topluluğunun sahip olduğu kültürün yaratma yeteneğine bağlıdır (Erkal, 1984: 86). Toplumsal değişme, toplumsal değerlerden üretim biçimlerine kadar meydana gelen her türlü farklılaşmadır. Auguste Comte’un, üç hal yasası (teolojik, metafizik ve pozitif aşama), Emile Durkheim’ın toplumsal iş bölümü (mekanik ve organik dayanışma), Ferdinand Tönnies’in cemaat ve cemiyet ayrımı, Vilfredo Pareto’nun seçkinler dolaşımı gibi teoriler, toplumların çeşitli biçimlerde değişime uğradıklarını gösterir. dikkat Toplumsal Değişmenin Aileye Yansımaları Aile, birey ve toplum arasında diyalektik bir ilişki vardır. Aile, toplumu ve bireyi etkilediği gibi toplum ve birey tarafından da etkilenir. Toplumsal yaşamda meydana gelen her türlü değişim ve dönüşümler aile müessesesi üzerinde olumlu/olumsuz etkilere neden olur. Bütün toplumlarda olduğu gibi Türk toplumunda da aile, etkileyen ve etkilenen konumuyla değişim ve dönüşüme uğrar. Yaşar Ekici, yapmış olduğu çalışmada Türk ailesini değişim ve dönüşüme uğratan unsurlardan bahseder. Ona göre bu unsurlar; toplumsal değerler, yoksulluk, göç, teknoloji ve kadınların çalışma yaşamına girmesi şeklinde ifade edilebilir (Yaşar Ekici, 2014: 220). Toplumsal yapı ve toplumsal düzenin sürdürülebilirliği açısından toplumsal değerler önemlilik arz ederler. Toplumsal değerler, aile, ekonomi, hukuk, din ve eğitim gibi toplumsal müesseseleri şekillendirici bir etkiye sahiptirler. Bu gibi toplumsal gruplar ve müesseseler ile toplumsal değerler nesilden nesile aktarılır (Yaşar, Ekici, 2014: 217). Ancak kentleşme, işsizlik, yoksulluk, hızlı nüfus artışı ve göç gibi unsurların yarattığı problemlerin yanı sıra bu toplumsal değerlerin de giderek önemsizleşmesi ve yerine yenilerinin konulmaması yabancılaşma problemini ortaya çıkarmaktadır (Avcı, 2007: 124). Dolayısıyla değerler, hem toplumu etkileyen hem de toplumsal değişmelerden etkilenen bir yapıya sahiptir denilebilir. 97 Aile Sosyolojisi 4 Toplumsal değerler, Türk aile yapısını biçimlendiren en mühim unsurlardandır. Toplumsal değerler, bireylerin toplum içindeki rol ve sorumluluklarını belirlediği gibi ailenin de rol ve sorumluluklarını belirler. Dolayısıyla aile toplumsal değerlere göre şekillenir denilebilir. Göç unsuru ise Türklerin yaşamında uzun zamandan beri yer alan bir unsurdur. Endüstrileşme, işsizlik, geçim sıkıntısı gibi nedenler ile kırsaldan kente ya da başka ülkelere göç edildiği görülür. Göçlerle birlikte geniş aile yapısı çekirdek aile yapısına dönüşmüştür. Kırsaldan kente göç, aile ekonomisinde değişimlere neden olmuştur. Ailelerin yoksulluk yaşamaları bu ekonomik değişimlerden biridir. Yoksulluk, ailede çalışanların sayısının artmasını mecburi kılmıştır. Bu durum toplumsal yaşamın aile dışına çıkmasına neden olmuştur. Dünyada meydana gelen her türlü değişim ve dönüşüm ailenin değer yargılarında değişimlere neden olur. Televizyon ve internet gibi teknolojik gelişmeler de aileyi etkiler ve aileyi toplumsallıktan bireyselliğe sürükler. Dolayısıyla teknolojik gelişmeler aileyi olumsuz bir şekilde etkileyen unsurlardan biridir. Kadının çalışma yaşamına girmesi de aileyi etkilemiştir. Kadının çalışma yaşamına girmesi, kadının, eş ve anne olma rollerini değiştirmiş; kadın, ev ve iş arasında sıkışıp kalmıştır. Kadın, çalışma yaşamına girmeden önce çocuklara ve yaşlılara bakma görevini yerine getiren bakıcı konumundayken, kadının çalışmasıyla bu rolü kreş, bakımevi gibi müesseseler üstlenmiştir. Kadının çalışma yaşamına girmesiyle ailenin çocuk sayısında da azalma olmuştur. Bütün bunlara rağmen geçmişten günümüze sürdürülen toplumsal değerler, Türk aile telakkisinin ve Türk ailesinin temel öğelerinin sağlam bir biçimde kalmasını sağlamıştır. Evliliğin meşru bir sistem olarak çalışması, kadının annelik rolü, yardımlaşma ve dayanışma gibi özellikler Türk ailesinin temelde muhafaza ettiği geleneksel özelliklerindendir (Yaşar Ekici, 2014: 220-221). Endüstrileşme, aile yapısını ve fonksiyonlarını etkilemiştir. Endüstrileşme ile birlikte kırsal alanlardan kentsel alanlara göçler başlamıştır. Kırsal alanlarda kendi ekmeğini kazanmak için ekip biçen aileler, endüstrileşme ile birlikte ücretli emeğe, pazar yönelimli ekonomiye, işbölümü ve uzmanlaşmaya dayalı endüstri ekonomisine geçmişlerdir. Aynı zamanda akrabalığın, dini inançların meşruiyetinin önemli olduğu, toplumsal hareketliliğin olmadığı bir aile anlayışından, organik bağlara dayalı, toplumsal hareketliliğin olduğu ve meşruiyetini hukuktan alan bir aile anlayışına geçilmiştir. (Duman, 2012: 39-40). Endüstrileşme ve kentleşme gibi unsurlar ailenin yaşam standardını değiştirmiştir. Aile üretim müessesesinden tüketim müessesesine geçmiştir. Aile, çağdaş yaşamın gerekliliklerini yerine getirme ve faturaları ödeme gayreti içine girmiştir. Bu durumda ailenin gelirgider dengesini kurması önemlidir. Dolayısıyla geleneksel toplumlarda çalışma yaşamına giremeyen kadın, endüstri ve enformasyon toplumunda mecburi olarak çalışma yaşamına girmek durumunda kalır (Kır, 2011: 398). Modern ailede eğitim seviyesi yükselen kadının, aile içindeki rolü ve işlevleri de değişir. Kadının çalışma yaşamına girmesi evliliği ekonomi temelli düşünceden kurtarmış ancak bu durum boşanmaların artmasında etkili olmuştur (Ünal, 2013: 592). Türk ailesini değişim ve dönüşüme uğratan unsurlar; toplumsal değerler, yoksulluk, göç, teknoloji ve kadınların çalışma yaşamına girmesi şeklinde ifade edilebilir. dikkat Kırsal alanlarda kendi ekmeğini kazanmak için ekip biçen aileler, endüstrileşme ile birlikte ücretli emeğe, pazar yönelimli ekonomiye, işbölümü ve uzmanlaşmaya dayalı endüstri ekonomisine geçmişlerdir. dikkat Kadının çalışma yaşamına katılması ve eğitim seviyesinin yükselmesi gibi değişimler, kadının aile içindeki konumunu ve çocuk bakımı konusundaki etkisini de değiştirmiştir. Annenin eğitim seviyesinin yükselmesi, çocuğu ile etkili vakit geçirmesinde etkili olmuş, ödül ve cezanın vasfı da olumlu olarak artmıştır. Çalışma yaşamına katılan kadın üretken olmaya başlar ancak ev içindeki roller değişmediği sürece çalışma yaşamı, kadına artı bir yük olarak kalır (Aktaş, Teksöz ve Ocakçı, 2012: 76). Şanlı ve Öztürk’ün yapmış oldukları çalışmanın sonuçlarına göre, eğitim seviyesi yükselen ve iş yaşamına katılan kadının çocukları üzerindeki aşırı koru- 98 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 yucu ve sıkı disiplin tutumları azalmıştır. Düşük gelire sahip olan ailelerde kadınların geçimsizlik tutumları ve ev kadınlığı rollerini kabul etmemeleri artmıştır. Çekirdek aile yapısına sahip olan kadınların geçimsizlik tutumları, diğer aile yapılarına sahip olan kadınlara göre azalmıştır. Ayrıca çocuk yetiştirme konusunda kendini yeterli gören kadınların demokratik tutumları artmış, geçimsizlik tutumları ve ev kadınlığı rollerini kabul etmemeleri azalmıştır (Şanlı ve Öztürk, 2012: 43-44). Kadının çalışma yaşamına katılması, aile açısından kültürel değişmeleri beraberinde getirmiş olsa da aile içinde olumlu sonuçları doğurmuştur denilebilir. Kadının çalışma yaşamına katılması ve eğitim seviyesinin yükselmesi gibi değişimler, kadının aile içindeki konumunu ve çocuk bakımı konusundaki etkisini de değiştirmiştir. dikkat Ailede meydana gelen değişimler, toplumsal değişimin genel özellikleri hakkında da malûmat verir. Aile, bireylerin toplumda bir yer edinebilmesi noktasında hem bireyler hem de toplum yaşamı için temel bir müessesedir. İçinde bulunduğumuz çağda yaşanılan süratli değişim sürecinde iletişim araçları ve medya, toplumsallaşma sürecinin yeni etkileyicileri olmuşlardır. Ancak aile ve okul, yüz yüze etkileşimlerin gerçekleştiği yerler olması bakımından daha çok önemli hale gelmiştir. Aile, birey ve toplum arasındaki bağı kurması ve toplumsal yaşamın devamlılığını sağlaması bakımından da önemlidir. Aile üyelerinin birbirleriyle ilişkileri yaşam boyu devam eder. Dolayısıyla bir toplumun tanınmasında aile ilişkilerinin bilinmesi önemlidir. Birey ve toplum için önemli olan aile, toplumsal değişimlerin anlaşılması açısından da önemlidir (Dikeçligil, 2012: 24). Modernleşme ile ailenin yapısında meydana gelen değişmenin yanında ailenin eğlence kültürü de değişmiş, aile ziyaretleri, sohbetler yerlerini televizyon, internet, telefon gibi kitle iletişim araçlarına bırakmıştır. Kitle iletişim araçlarından televizyon, sadece çocukları olumsuz yönde etkilemez aksine aile üyelerinin tamamını ve aile yapısının kendisini de etkiler. Televizyonda gösterilen nikâhsız yaşama, zina ve aldatma gibi toplum değerlerini altüst eden filmler ve diziler aile değerlerini zedelemiş ve toplum ahlâkını bozmuştur (Ünal, 2013: 592-595). Toplumsal ahlâkı aile içinde öğrenen bireyler, teknolojik gelişmelerle bu değerlerinde kırılmalar yaşamışlardır. Ailenin ahlâki anlayışı ile televizyon gibi teknolojik cihazlarla yansıtılanların farklılığı, yeni nesil ve yaşlı kuşak arasında anlaşmazlıkları da ortaya çıkarmıştır. Aileye verilen önemin derecesi nesiller arasında farklılık gösterir. Genç ve yaşlı kuşağın aileye verdiği önem farklıdır. Yaşlı kuşak aileye büyük bir önem verirken genç kuşaklar daha esnek davranırlar. Gençlerin bireyselciliği önemsemesi, nikâhsız ilişkilere ilgi duyması; yaşlı kuşak tarafından anlamlandırılamayan bir yaşam biçimi olarak ifade edilir. Türk toplumları için yakın bir zamana kadar çok büyük öneme sahip olan aile, günümüzde önemini yitirmiştir (Süleymanov, 2010: 209). Modernleşme ile ailenin yapısında meydana gelen değişmenin yanında ailenin eğlence kültürü de değişmiş, aile ziyaretleri, sohbetler yerlerini televizyon, internet, telefon gibi kitle iletişim araçlarına bırakmıştır. dikkat Nock (2000)’e göre yirminci yüzyılla birlikte aileye olan bakış açısı değişmeye başlamıştır. Bu değişen bakış açısı ile ebeveynliğin evlilikten bağımsız olduğu düşüncesi ortaya çıkmıştır. Evliliğe ve çocuğa olan bakış açılarının değişmesinde teknolojik gelişmelerin de etkisi vardır. Kelly (2012) ve Nock (2000)’ e göre, geleneksel ailelerden farklılaşan modern ailelerde ebeveynler, maddi-manevi tüm dikkat ve enerjilerini, çocuk yetiştirme üzerine kurgulamışlardır. Kadının çocuk sahibi olması, evliliğin zoraki bir rolü olmaktan çıkmış, kişisel karar ve sorumluluk gerektiren bir hal almıştır. Evlilik dışı hamilelikler ve teknolojik gelişmelerle sperm bankaları vasıtasıyla çocuk sahibi olma gibi durumlar evliliğe ve ebeveynliğe dair bakış açısında değişikliklere neden olmuştur. Artık, çocuk sahibi olma, kadının kişisel kararı olmuş, evliliğin gereği olmaktan çıkmıştır. Böylece ebeveynliğin geleneksel evlilikle olan ilişkisi ortadan kalkmış ve çocuğun duygusal değeri artmıştır (Aktaran Öngider, 2013a: 141-142). Bu gibi durumlar toplumdan topluma farklılık gösterse de hem çocuğun tek ebeveynli olarak yaşamını sürdürüp ruhsal sağlığını etkileyecek hem de ailenin değer yargılarına bir ket vuracaktır. 99 Aile Sosyolojisi 4 AİLE İÇİ İLİŞKİLER Aile içi ilişkiler; aile içi otoriteyi, ailede karar alma biçimini, görev ve sorumluluk paylaşımını, kadının ve erkeğin aile içindeki konum ve statülerini, eşler arasındaki ilişkileri, ebeveynlerin çocukları ile olan ilişkilerini ve benzerlerini kapsamaktadır (Taylan, 2009: 127). Aile içi ilişkilerin boyutu hem bireyi hem de bütünsel olarak aileyi etkiler. Aile içinde, demokratik, açık, empatik ve güçlü bir ilişkinin olması; kendine güvenen, yaratıcı bireylerin yetişmesini sağlar. Aile üyeleri arasındaki ilişkinin zayıflaması ise aile bağlarını olumsuz etkiler. Aile içinde etkili bir iletişimin olması aile bağlarını kuvvetlendirir ve sağlıklı bir aile ortamı yaratır. Dolayısıyla insanın toplumsal bir varlık olması, onu hem etkileyen hem de etkilenen bir konuma getirir (Uluocak, 2015: 191-193). Eşler Arası İlişkiler Eşler arasındaki ilişkiler, eşlerin birbirlerine verdikleri değere, birbirlerini anlamalarına ve birbirlerini nasıl görüp tanımladıklarına göre değerlendirilebilir. Eşler arasındaki değer verme konusu, aile türlerine, eğitim seviyesine, sosyokültürel ve ekonomik özelliklere, dini değerlere göre farklılık gösterir. Bu tür farklılıklar aile içi ilişkilerde belirleyici bir rol oynarlar. Erkek egemen yapının giderek azalması, eşlerin birbirlerine değer vermelerini artırmıştır. Geniş aileden çekirdek aileye geçiş ile aile üye sayısı azalmış ve eşler, ev içi görev ve sorumluluklarında ve çocukları konusunda ortak karar almaya başlamışlardır (Taylan, 2009: 131). Eşler arasında karşılıklılık ilişkisi önemlidir. Sevgi, saygı, cinsel doyum, maddi unsurlar gibi kaynakların karşılıklılık esasına göre olması, eşler arasında uyumu kolaylaştırır. Eşler arasında ödülün, takdir etmenin ve benzerlerinin olması eşlerin iletişimini artırır. Ancak eşler arasında ödül yoksa ya da tek taraflı bir ödül varsa eşler arasındaki iletişim bozulmaya, onaylanmayan davranışlar ortaya çıkmaya başlar. Dolayısıyla ödül, eşler arasında iletişimi artırdığı gibi onaylanan davranışların artmasını da sağlar. Eşler arasında evliliğin gerektirdiği kaynakların (sevgi, saygı, cinsel doyum vb. ) eşitsiz olması, çatışmayı ortaya çıkarır (Klein ve White 1996’dan akt. Görgün Baran, 2004: 33). Eşler arasındaki ilişkiler, eşlerin birbirlerine verdikleri değere, birbirlerini anlamalarına ve birbirlerini nasıl görüp tanımladıklarına göre değerlendirilebilir. Eşler arasındaki değer verme konusu, aile türlerine, eğitim seviyesine, sosyokültürel ve ekonomik özelliklere, dini değerlere göre farklılık gösterir. dikkat İletişim, aile içinde hem uyumun sağlanması hem de çatışma durumunda çözüme varılması için zorunludur. Ailenin birincil grup olması, iletişimi ve etkileşimi zorunlu hale getirir. Aile üyeleri, birbirleriyle etkileşime geçerek ve birbirlerine bağlı hale gelerek yaşamlarını devam ettirir. Aile içi ilişkiEmile Durkheim’in mekanik ve organik dayanışma kavramlarını toplumsal değişme açısından açıklayınız. Çalışma hayatına katılan kadınlar ile katılmayan kadınların aile içindeki rollerini değişen aile yapısı ile ilişkilendiriniz. Teknolojik gelişmelerin aile üzerindeki etkilerini insanzaman-mekân unsurları çerçevesinde inceleyiniz ve edindiğiniz bilgileri dersinizle ilgili çevrimiçi platformlarda paylaşınız. 2 Toplumsal değişmenin aile üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğunu açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 100 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 ler, iletişim odaklıdır. Aile içi iletişim, eşler arasındaki, anne-baba ve çocuklar arasındaki, kardeşler arasındaki, yetişkinler ve yaşlılar arasındaki iletişimi ifade eder. Ailede bireylerin birbirlerini anlam kodları çerçevesinde anlamaları, karşılıklılık esasına dayalı olarak rasyonel ve duygusal olarak birbirlerine bağlanmaları, aile içindeki rollerin işlevsel olarak bölünmesi ve benzerleri aile içi ilişkilerde özellikle de eşler arasındaki iletişimde önem arz eder. Ortak anlam kodlarının olduğu ailede eşlerin anlaşması kolaylaşırken etnik, dini, toplumsal sınıf farklılığı gibi nedenlerden dolayı farklılaşan anlam kodları eşler arasında anlaşmayı da zorlaştırmaktadır. Anlam kodlarının farklılığı durumunda eşlerin farklılığı normal kabul etmesi ve rasyonel davranması önemlidir. Karşılıklılık esası, eşler arasındaki ilişkiyi olumlu etkiler. Takdir etmek ve beğenmek gibi övücü sözler söylemek eşler için önemlilik arz eder ve ikisi için de doyum sağlar. Evlilikte bireysel alanların serbest bırakılması, eşler arasındaki iletişimin devamlılığı için gereklidir. Eşlerin her zaman ortak şeylerden hoşlanması mümkün değildir. Bu nedenle evliliğin gerektirdikleri çerçevesinde bireysel alanlar serbest bırakılmalıdır. Eşlerin birbirlerinin bireysel alanlarına müdahale etmeleri, yargıçlık rolünü benimsemelerine neden olur ki bu da bireylerin özgürlüğünü kısıtlamış olur. Eşlerin birbirlerine, hoşlanmadıkları şeyleri yapmaları konusunda ısrarcı davranış sergilemeleri, aile içi sorunları ortaya çıkarır ve ilişkinin bozulmasına neden olur (Görgün Baran, 2004: 31-35). 2006 ve 2011 yıllarında eşler arasında en çok yaşanan sorunların başında ev ve çocuklar ile ilgili sorumluluklar gelir. Bunun yanında harcamalar konusu ve gelirin yetersizliği konusu da eşler arasında çatışmalara neden olmaktadır. Aile içi ilişkiler, eşlerin eğitim seviyelerine göre farklılık gösterir. İlkokul mezunu eşler arasında ekonomiden kaynaklı sorunlar daha fazla iken lisans ve lisansüstü mezunu olan eşlerde bu sorunlar daha az olmaktadır (Beşpınar, 2014: 147-148). Aile içerisinde eşlerin birbirleriyle açık bir iletişim içinde olmaları, paylaşımcı olmaları önemlidir. Eşler, çocuklara örnek teşkil etmelerinden dolayı tutum ve davranışlarına dikkat etmelidir. Eşlerin birbirlerine ve çocuklarına sözel olarak ödül vermeleri, eşlerin bireysel alanlarında serbest olması, birbirlerinin hak, görev ve sorumluluklarının farkında olmaları aile içi iletişimi olumlu etkiler. Ayrıca eşlerin birbirlerine sevgi ve saygı duyması ve çocuklarına sevgilerini yansıtmaları, çocuklarını sevgi ve ilginin olduğu mekânlarda yetiştirmeleri, eşlerin eşitlikçi, uzlaşmacı, paylaşımcı bir ilişki içinde olması ve çocuklarına bu değerleri aktarmaları ve empati kurarak birbirlerini anlamaya çalışmaları aile içi iletişim için oldukça önemlidir (Görgün Baran, 2004: 40). Aile içerisinde görev ve sorumlulukların yerine getirilmesi, büyüklere sevgi ve saygının gösterilmesi ve aile üyelerinin birbirlerine bağlı olması; hem eşler arasında hem de ebeveyn ve çocuklar arasında iletişimin sağlıklı olmasını sağlar (Yavuzer, 2019). Eşler arasında ödülün, takdir etmenin ve benzerlerinin olması eşlerin iletişimini artırır. Ancak eşler arasında ödül yoksa ya da tek taraflı bir ödül varsa eşler arasındaki iletişim bozulmaya, onaylanmayan davranışlar ortaya çıkmaya başlar. dikkat Ebeveyn-Çocuk İlişkisi Aile, çocuğun topluma hazırlanmasında önemli bir müessesedir. Aile içinde öğrenilen her şey çocuğun ileriki yaşantısını da etkiler. Ebeveyn-çocuk ilişkisinin boyutu, çocukların dünyayı ya güvenli ya da korkulacak bir yer olarak algılamalarını sağlar (Gültekin, 2010: 133). Çocukların ebeveynleri ile kurdukları ilişkinin etkisi, bir yaşam boyu devam eder. Çocuğun toplumsal, fiziksel, ruhsal ve benzeri yönlerden sağlıklı olması, çocuk-ebeveyn ilişkisinin sağlıklı olmasına bağlıdır. Anne-babaya duyulan güven, çocuğun güven duygusunun gelişmesini sağlar ve bu güven duygusu çocuğun benliğini oluşturur. Kendisi ile barışık, zorluklar karşısında vazgeçmeyen, başarılı çocukların aile içinde güven duygusunun gelişmiş olduğu görülür. Çocuklar aile içindeki ilişkiye bağlı olarak olumlu veya olumsuz bir benlik oluştururlar (Türktan ve Savran, 2010: 243-244). Ebeveyn-çocuk ilişkisinin sağlıklı olması, çocuğun ruhsal gelişimi açısından oldukça önemlidir. İhmalkâr bir ebeveyn ilişkisi çocuğun sağlıksız bir kişilik geliştirmesine neden olur. Ebeveyn-çocuk ilişkisinde karşılıklı sevgi ve saygının olması, çocuğun ileride kuracağı toplumsal ilişkileri olumlu etkiler (Gültekin, 2010: 139). 101 Aile Sosyolojisi 4 Ebeveynlerin çocuklarıyla ilişkileri ve tutumları nasıl olmalıdır? Çiftçi’ye göre bu sorunun cevabı, ebeveynlerin çocuklarına bol zaman ayırmalarıdır. Ona göre çocuğuna bol zaman ayıran, ona bol ilgi gösteren, her şeye rağmen onu içtenlikle sevdiklerini, onunla olmaktan hoşlandıklarının farkında olan ebeveynler ideal ebeveynlerdir. Bu durum kolay olmamakla birlikte konunun temelini teşkil eder. Daha ilk baştan çocuğa sevgi ve güzel duygular yansıtılırsa bu temel atılmış olur. Ancak çocuk kaç yaşında olursa olsun hoşuna gidecek sözler söylemek, sırtını sıvazlamak gibi davranışlar, ebeveyn ve çocuk arasındaki bağı kuvvetlendirir (Çiftçi, 1991: 1-2). Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin biçimini ele alan pedagojik yaklaşımlar, ailenin bu konuda tutarlı olmasını ve aşırı tutum ve davranışlardan kaçınılması gerektiğini vurgularlar. Çocuklar üzerinde gereğinden fazla kısıtlayıcı bir tutum sergilemek, çocukların ahlaksal gelişimlerini olumsuz etkiler. Ayrıca gereğinden fazla özgür ya da himayeci bir tutum sergilemek ve gereğinden fazla sevgi ve önem vermek de benzer sonuçlara neden olabilmektedir (Turan, 2013: 85-86). Ebeveynlerin çocuklarına karşı tutarlı davranışlar sergilemeleri önemlidir. Gereğinden fazla hoşgörü ya da kısıtlayıcı davranıştan ziyade tutarlı bir şekilde davranmak, çocuğun ileride neyi yapıp neyi yapamayacağını öğrenmesine yardımcı olur (Özel ve Zelyurt, 2016: 17). Aile, çocuğun ahlaki gelişimi açısından da oldukça önemlidir. Çocuklar, ailedeki temiz duygulara, sevgilere, şefkatlere sığınarak temiz ve insancıl duygularını korur. Diğer türlü çocuk yaşamın, birbirlerine saldıran, çıkarcı insanlardan ibaret olduğunu düşünebilir. Dolayısıyla çocuk yaşamın zehirli etkilerinden ailesinin şefkatine sığınarak korunur (Topçu, 2018: 202). Çocuğun ruh sağlığı açısından aile ile olan ilişkisi oldukça önemlidir. Aile çocuğun sevgi ihtiyacını zamanında karşılamalı ve çocuğa güven duygusu vermelidir. Çocukların ebeveynleri ile kurdukları ilişkinin etkisi, bir yaşam boyu devam eder. Çocuğun toplumsal, fiziksel, ruhsal ve benzeri yönlerden sağlıklı olması, çocuk-ebeveyn ilişkisinin sağlıklı olmasına bağlıdır. dikkat 0-6 yaş aralığında ebeveynlerin rolü çocuk açısından çok önemlidir. Bu dönemde çocuk ile kurulan sağlıklı ilişkiler çocuğun ileriki yaşamı için bir temel teşkil eder. Hem ebeveynlerin kendileriyle hem de çocuklarıyla kurmuş oldukları ilişkilerin sağlıklı olması önemlidir. Özellikle küçük yaştaki çocukların ebeveynlerine duygusal açıdan ihtiyaç duymaları; ebeveynlerin çocuklarıyla kurdukları ilişkilere özen göstermelerini gerektirmektedir. Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkilerin önemsenmesi çocuğun psikolojik gelişimi açısından önemlidir (Öngider, 2013b: 437). Aile, çocuğun biyolojik ihtiyaçlarını karşıladığı gibi psikolojik ihtiyaçlarını da karşılar. Aile üyeleri birbirlerine duygusal bağlarla bağlıdırlar. Dolayısıyla çocuğun sevgi, saygı, sığınma gibi psikolojik ihtiyacı da aile tarafından karşılanır. Aynı zamanda sevinme, ağlama, öfkelenme, oynama, nazlanma gibi psikolojik ihtiyaçları da yine aile tarafından karşılanır. Aile, çocuğun bu ihtiyaçları için sağlıklı bir aile ortamı oluşturur ve onun tüm toplum için faydalı bir kişi olmasına yardımcı olur. Çocuğun her türlü psikolojik işlevlerini karşılamak ailenin temel işlevleri arasında yer almaktadır (Kır, 2011: 386). Çocuk için önemli bir ihtiyaç olan sevgi ve anlayış, ebeveynler tarafından çocuğa gösterilirse çocuk ailesini sever ve onlarla arasındaki bağ kuvvetlenir. Ona gösterilen bu sevgi hayatın zor şartlarında ona güç ve dayanıklılık verir. Aksine çocuğa tüm konfor sunulup sert davranılıyorsa çocuk kendini güvende hissetmez. Eğer çocuğa sevgi ve sempati gösterilirse hayat şartları ne olursa olsun çocuk ailesine bağlılık gösterir. Dolayısıyla her şeyden önce çocuk kendini aile içinde güvende hissetmelidir. Ailede ebeveynler çocuğun ruhsal sağlığına gereken önemi vermelidir (Çiftçi, 1991: 2). Ebeveynlerin çocuklarıyla sağlıklı ilişkiler kurabilmeleri ve onları anlayabilmeleri için, çocuklarının ilgilerini, içinde bulunduğu gelişim aşamasını ve toplumsal çevresiyle etkileşiminin nasıl olduğunu bilmeli ve buna göre hareket etmelidirler. Dolayısıyla çocuklarını iyi tanımayan ebeveynlerin çocuklarıyla sağlıklı ilişkiler kurmaları pek de mümkün değildir (Özel ve Zelyurt, 2016: 16). Aile, çocuğun biyolojik ihtiyaçlarını karşıladığı gibi psikolojik ihtiyaçlarını da karşılar. dikkat 102 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 Ebeveynler, çocuklarını oldukları gibi kabul etmeli ve onların yeteneklerini geliştirmeleri için yardımcı olmalıdırlar. Ebeveynler çocukların kendi yeteneklerine göre bir şeylerle uğraşmalarını sağlamalı, kendi istedikleri şeylerle uğraşmaları için çocuğa baskı yapmamalıdır. Böyle bir baskı durumunda çocuğun gelişimi önlenebilir. Geçmişte ebeveynlerin” ağaç yaşken eğilir” mantığıyla hareket etmiş olmaları, çocukların doğal güzellikleriyle gelişmelerini engellemiştir. Çünkü ağaç eğildiği zaman aynı zamanda bükülmüş olur ve doğal gelişme seyrini kaybetmiş olur (Çiftçi, 1991: 2). Her çocuk için kendisinin arkasında duran bir aileye sahip olmak önemlidir. Ebeveynler çocuklarını eğitirken kendi beklentileri ve çocuklarının yetenekleri arasında bir denge kurabilmelidir. Eğer bu denge kurulmazsa çocuğun kişilik gelişiminde birtakım problemler ortaya çıkabilir (Özel ve Zelyurt, 2016: 15). Aile işlevsel olarak bir bütünü ifade eder ve ailedeki her bir üye, bu bütünün ayrılmaz bir parçasıdır. Bu bütünün devamlılığı, aile üyeleri arasındaki ilişkilerin iyi olmasına, değerlerin korunmasına, aile üyelerinin birbirlerine örnek olacak şekilde tutum ve davranış sergilemelerine, örnek olmayacak tutum ve davranışların ise aile ortamından çıkarılmasına bağlıdır (Aluş, 2015: 22). Aile üyelerinin karakterleri aile içi etkileşimi etkiler. Temelinde sevgi, saygı, hoşgörü bulunan bir ailedeki toplumsal etkileşimler ile çatışmanın var olduğu, sevgi ve saygının olmadığı bir ailedeki toplumsal etkileşimler birbirinden farklılık gösterir. Toplumsal etkileşimdeki bu farklılıklar aile içi etkileşimleri de farklılaştırır ve farklı ailelerde yetişen çocuklar ve gençler farklı toplumsal benlik ve toplumsal varoluş gerçekleştirirler. Aile içi ilişkilerin kuvvetli, çatışmanın az olduğu huzurlu ailelerdeki çocukların toplumsal etkileşimleri, olumlu sosyopsikolojik sonuçları doğurur. Ayrıca bu olumlu psikoloji, sadece aile içinde kalmaz aynı zamanda çocuğun okul ve diğer toplumsal çevresine de olumlu bir şekilde yansır (Ketsetzis, Ryan, Adams, (1998) ve Davey, Polucci, (1980)’den akt. Akın, 2019: 7). Aynı şekilde aile içinde çatışmalar varsa bu da çocuğun psikolojisine ve toplumsal çevresine olumsuz bir şekilde yansır. Günümüzde ebeveyn ve çocuk arasındaki tartışmalar ve çatışmalar ebeveynleri, aile içi ilişkilerin düzenlenmesi konusunda zorlamaktadır. Aile içi ilişkilerin düzenlenmesinde geçmişteki ebeveyn-çocuk ilişkilerinden farklı olan yaklaşımlar benimsenmiş olsa da bu konuda çok da başarılı olunmamıştır. Örneğin arkadaş ebeveynlik yaklaşımı ülkemizde pedagoglar tarafından benimsenmiş bir yaklaşımdır. Ancak böyle bir yaklaşımın kültürümüze uygun olup olmadığı tartışma konusudur. Bu yaklaşım Batı’da da tartışma konusu olmuş ve geleneksel ebeveyn rol modeline geri dönülmesi gerekliliği dile getirilmiştir. Bu nedenle kendi kültürümüz açısından ebeveyn-çocuk ilişkisine bakmak problemin çözülmesi açısından önemlidir (Turan, 2013: 78-79). Ergenlik döneminde çocuğun sergilemiş olduğu birtakım olumsuz davranışların, çocuğun kişiliğinde var olan bir unsur olarak düşünülmesi birtakım sorunları ortaya çıkarır. Bu birtakım sorunların ortaya çıkmasında ailenin tutum ve davranışları etkilidir. Şöyle ki, çocukluk yıllarında çocuğun kendi ayakları üzerinde durması için gösterilen davranışları (övme, özgüven, bireyselleştirme, özgürlükçü olma vb.) çocuk yapmak istediğinde aile direnci ile karşılaşır ve bir iletişim sorunu ortaya çıkar. Çocuğun yetiştirilme biçimi onun kişiliğinin oluşmasında etkilidir. Dolayısıyla çocuğun tutum ve davranışları kişilik özelliklerini açık bir şekilde ortaya çıkarır (Turan, 2013: 76). Çocuk, erken çocukluk döneminde ebeveynler tarafından nasıl yetiştirilirse çocuğun kişilik özellikleri de buna göre şekillenir. Çocuğun ailenin kabul görmeyeceği davranışlar sergilemesinde yine ailenin çocuğa vermiş olduğu temel eğitimin izlerinin bulunduğu ifade edilebilir. Gubbels (1971)’e göre değişen toplumlarda ailenin yaşadığı sorunlardan biri, ergin yaşa gelen çocuklarına nasıl tavır sergileyecekleri sorunudur. Her şeyin değiştiği ve dönüştüğü çağımızda ebeveynlerin rolü de hassaslaşmış ve zorlaşmıştır. Geleneksel toplumlarda çocuk, yetişkini kendisine örnek alırken günümüzde, yetişkin “çocuğun gözünde zaman aşımına uğramış bir kişilik ve davranış sergilediği anlayışı” hâkim olmuştur. Artık çocuk için yetişkin bir geçmişi ifade eder ve onun için bir gelecek ifade etmez (akt. Aslan, 2002: 31). Çocuğun bakış açısı bu şekilde olduğunda ebeveynlerin çocuğa nasıl tutum sergileyecekleri de zorlaşır. Toplumsal değişmelerin çok hızlı olması, aileleri, kendi yaşanmışlıklarından yola çıkarak çocuklarına rehberlik etmelerinden uzaklaştırmıştır. Kadının çalışma yaşamına girmesi, komşuluk ilişkilerinin zayıflaması, teknolojik gelişmelerin etkisi, çocukların bakımının aile dışından birilerine ve uzman 103 Aile Sosyolojisi 4 müesseselere bırakılması gibi durumlar, ebeveyn ve çocuk arasında bir kopukluğa neden olmuştur. Dolayısıyla ebeveyn ve çocuk arasındaki bu uzaklaşma ve değerler farklılığı, kuşaklar arası çatışmayı beraberinde getirmiş ve tüm toplumlar, aile bağlarını güçlendirmek ve sağlıklı bir aile yapısı oluşturmak için çabalamaya başlamıştır. Sağlıklı bir aile yapısı, sağlıklı bir toplum için de gereklidir (Aslan, 2002: 31-32). Toplumun geleceğinin teminatı, aile üyelerinin sağlıklı bir ortamda yetişmesine bağlıdır. Sağlıklı bir ortam da ailenin sağlam temeller üzerinde kurulmasıyla mümkündür. Evliliğin sevgi, saygı ve yardımlaşma üzerine kurulması ailenin sağlığı, mutluluğu ve devamlılığı açısından önem arz eder. Ayrıca akıl ve dinin gerektirdiklerine öncelik vermek de sağlıklı ve huzurlu bir ailenin kurulması için önemlidir (Ünal, 2013: 600). Sağlıklı ve huzurlu bir ailede çocuklar, sağlıklı bir kişilik oluştururken, ebeveynlerin çocuklarını eğitmelerini de kolaylaştırır. AİLEDE ÇOCUKLUK TOPLUMSALLAŞMASI Yüzyıllardan beri bütün disiplinlerin ilgi odağı olan çocuk ve çocukluk kavramlarının zaman içinde değişime uğradığı görülmektedir. Geleneksel çocukluktan modern çocukluğa doğru bir geçişin gözlendiği yeni bir çocukluk anlayışı ortaya çıkmakta ve çocuğun toplumsallaşma süreci de değişime uğramaktadır. Çocuk, ilk sosyal çevresi olan aileden sonra komşular ve arkadaşlarıyla vakit geçirmeye başlamaktadır. Bu durum çocuğun toplumsallaşma sürecine olumlu katkılar sağlamaktadır. Sokakta arkadaşlarıyla oyun oynayarak vakit geçiren çocuk, diğer insanlarla da temasa geçerek kültürünü, toplumsal değerlerini de öğrenme şansı elde etmektedir. Kırsaldan kente, kültürden kültüre ve toplumdan topluma çocuğun toplumsallaşma süreci değişiklik göstermektedir. Kırsal alanda daha özgür hareket eden çocuk, kentsel alanda daha çok kısıtlanmaktadır. Bu durum çocuğun toplumsallaşma sürecini, kendini yaşama hazırlamasını zorlaştırmaktadır. Bir an önce evden dışarı çıkıp sokakta oyun oynamanın heyecanını yaşayan çocuğu, modernleşmeyle birlikte bilgisayar başında oyun oynarken, sanal arkadaşlıklar edinirken görmekteyiz. Sokakların çocuklar için güvenilir yerler olmaktan çıkması, komşuluk ilişkilerinin zayıflaması ve birbirlerine duyulan güvenin azalması çocuğun toplumsallaşma sürecini olumsuz etkilemektedir. Komşulara emanet edilen çocukların yerini artık evde tek başına bırakılan çocuklar almaktadır. Bu durumda hem çocuğun sağlığı hem de toplumsallaşma süreci sekteye uğramaktadır. Dolayısıyla aile içinde çocukların geçmişten günümüze, kırsaldan kente, gelenekselden moderne toplumsallaşma süreçleri farklılık göstermektedir. Toplumsal değişmelerin çok hızlı olması, aileleri, kendi yaşanmışlıklarından yola çıkarak çocuklarına rehberlik etmelerinden uzaklaştırmıştır. Kadının çalışma yaşamına girmesi, komşuluk ilişkilerinin zayıflaması, teknolojik gelişmelerin etkisi, çocukların bakımının aile dışından birilerine ve uzman müesseselere bırakılması gibi durumlar, ebeveyn ve çocuk arasında bir kopukluğa neden olmuştur. dikkat Ekolojik aile kuramının temel prensipleri nelerdir? Doğan Cüceloğlu’nun Geliştiren Anne Baba eserini okuyarak ebeveyn-çocuk ilişkisi ile ilişkilendiriniz. Erken çocuklukta ebeveynlerin tutum ve davranışlarının önemini inceleyiniz. 3 Ailede ebeveyn-çocuk ilişkisini değerlendirebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 104 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 Çocuk ve Çocukluk Algısı Türk Dil Kurumunda çocuk, “küçük yaştaki erkek veya kız; bebeklik ile erginlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız” olarak tanımlanır (https://sozluk.gov.tr/). Çocuk kavramının birçok anlamının yanında Marshall’a göre iki yaygın anlamı vardır. İlk olarak çocuk, birinin oğlu veya kızı anlamına gelir. İkinci olarak da on sekiz yaşını doldurmamış (ekonomik ve yasal yönden yetişkin olmayan) kişileri ifade eder (Marshall, 1999: 120). Resmî anlamda 18 yaşından küçükler çocuk olarak ifade edilirken kültürel anlamda çocukluk, ergenlik dönemiyle son bulan bir süreç olarak ifade edilir (Güven, 2015: 31). İki-üç yüzyıldır ortaya çıkmış olan çocukluk kavramı, bebeklik dönemi ile ergenlik dönemi arasında kalan bir dönemi ifade eder. Bu dönemin uzunluğu kültürden kültüre farklılık gösterir (Tezcan, 2005:

. İnsanoğlunun yüzyıllardan beri ilgi odağı olan çocuk, bütün disiplinlerin önemli bir nesnesi hâline gelmiştir (Erdiller-Yatmaz, Erdemir ve Erbil, 2018: 286). Çocuk kavramı, birçok kavram gibi değişime uğramış ve değişmeye de devam etmektedir. Küçük insan, yetişmemiş insan, insan yavrusu olarak ifade edilebilen çocuk anlayışının yerini günümüzde kendine özgü özellikleri olan farklı bir dünya anlayışı almıştır. Çocuk ve çocukluk çağı, farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Ancak herkesin kabul ettiği bir gerçek vardır ki, o da; belirli bir yaşa kadar bireysel farklılıkların yani her insanın kendine özgü davranışının, algısının, iletişim biçiminin ve benzerlerinin olduğudur. Bu belirli yaşlar, insanoğlu için önemli bir dönem olan çocukluk dönemini ifade etmektedir. (Ayaydın, 2011: 304). Marshall’a göre çocuğun iki yaygın anlamı vardır. İlk olarak çocuk, birinin oğlu veya kızı anlamına gelir. İkinci olarak da on sekiz yaşını doldurmamış (ekonomik ve yasal yönden yetişkin olmayan) kişileri ifade eder. dikkat Çocuğun ve çocukluğun tarihi, insanlığın tarihidir. Çocuk, tarihte heterojen bir olguyu ifade eder. Dolayısıyla çocuk, evrensel bir kültüre indirgenemez. Toplumdan topluma, kültürden kültüre, Doğu’dan Batı’ya değişen bir çocuk anlayışı ile karşılaşılır. Çocuk kültürü ve çocuğun statüsü, içinde bulunulan kültür ve değerlere göre farklılık gösterir (Doğan, 2012: 481-482). Aries’in 1962 yılında yayımlamış olduğu “Çocukluğun Yüzyılları” adlı eseri çocuk ve çocukluğun tarihsel gelişimi ile ilgili ilk çalışmalardandır. Aries (1973), çocukluk kavramının 1600’lü yıllardan itibaren ortaya çıktığını belirtir. 1600’lü yıllardan önce çocuklar bebeklikten sonra yetişkin dünyasına ait olarak görülmüştür. Aries’e göre orta çağ, çocuklar için karanlık yılları ifade etmektedir. Aynı zamanda Aries’i eleştiren ve Orta çağın çocuklar için karanlık bir çağ olmadığını ileri sürenler de mevcuttur (akt. Onur, 2005: 101). Çocuk ve çocukluk kavramları hakkında görüş birliği olmaması, çocuk ve çocukluğun zamana ve mekâna göre değiştiğini göstermektedir. Aries’in 1962 yılında yayımlamış olduğu “Çocukluğun Yüzyılları” adlı eseri çocuk ve çocukluğun tarihsel gelişimi ile ilgili ilk çalışmalardandır. Aries (1973), çocukluk kavramının 1600’lü yıllardan itibaren ortaya çıktığını belirtir. dikkat Postman “Çocukluğun Yokoluşu” adlı eserinde çocukluk kavramı ve toplumsal olaylar arasındaki ilişki üzerinde durmuş ve çocukluğun matbaanın gelişimi ile ortaya çıktığını belirtmiştir. Matbaa icat edilmeden önce çocuk ve yetişkin arasında bir ayrım yapılmadığı ve bugün kabul edilen çocuk tanımının da olmadığını ifade etmiştir. Matbaa ile birlikte okuryazarlık ortaya çıkmış, çocuk ve yetişkin arasında bilgi ve yetenek farklılığının olduğu fark edilmiş ve dolayısıyla çocuk ve yetişkinin birbirlerinden farklılığı kabul edilmiştir (Postman, 1995). Geçmiş dönemlerden itibaren değişik şekillerde algılanan çocuk ve çocukluk kavramlarının sürekli var olduğu ve kalıcı değişiklikler gösterdiği görülmektedir. Antik dönemde çocuğun doğası yeterince anlaşılmamış, çocukların sosyoduygusal gereksinimlerine gereken önem verilmemiştir. Zaman içinde çocuk ve çocukluk dönemi kabul edilmiş ancak çocuk önemsiz ve çocukluk dönemi ise olumlu bir sonuç elde edilmeyen bir dönem olarak algılanmıştır. Orta çağda ise çocuklar küçük yetişkinler olarak kabul edilmiş ancak yine ailelerin çocuk konusundaki bilinçsizlikleri nedeniyle çocuklara gereken önem verilmemiştir. Aydınlanma dönemiyle birlikte Batı toplumu aydınlık bir dünyaya çıkmış ve 105 Aile Sosyolojisi 4 çocuğa olan bakış açısı değişmiştir. Çocuğa olan bu bakış açısının değişmesi ile çocuk önemli, çocukluk dönemi ise değerli ve ciddi bir dönem olarak algılanmaya başlanmıştır. Bu dönemde Türk-İslam toplumlarında da çocuk ve çocukluk kavramlarının düşünürler tarafından ele alındığı ve incelendiği görülmektedir (Sağlam ve Aral, 2016: 53). Çocukluk döneminin insan hayatının önemli ve özel bir dönemi olarak kabul edilmesi, yirminci yüzyılın modern çocukluk paradigması ile mümkün olmuştur (Doğan, 2012: 485). Rönesans dönemiyle birlikte Batı dünyasında değişim rüzgârları esmeye başlamış ve bu durum çocukluk bilincine de aksetmiştir. Orta çağın en çok münakaşa edilen “insan doğuştan günahkârdır” anlayışı Rönesans dönemiyle son bulmuştur. Bu şekilde insanın değeri ortaya çıkarılmıştır. Bunun gibi pek çok gelişme ile yeni bir çocukluk anlayışı yaratılmıştır. Bilimsel gelişmelere, sanayileşmeye, sanayileşme ile ortaya çıkan kentleşmeye ve kapitalistleşmeye, dinsel özgürlüklere ve benzerlerine bağlı olarak siyasal, dinsel, sosyal, kültürel, ekonomik şartların yeni biçimleri, çocuğun doğasıyla ilgili yeni algılar ortaya çıkartmıştır. İşgücü olarak kullanılan çocuklar artık okul hayatına yönlendirilmiştir. Bu durum çocuk ve aile arasındaki ilişkilerin kuvvetlenmesine neden olmuştur. Bu noktada burjuvazinin etkisi önemlidir. Burjuvazi yeni görgü kuralları ile çocukların yanında yapılmaması gerekenleri kurallaştırmış ve böylece yeni bir çocukluk anlayışı biçimlendirilmiştir. Çocukların farklı odalarda kalmasından çocuk oyunlarına kadar birçok yenilik ortaya çıkmıştır (Karakuş Öztürk, 2017: 273-274). Çocukluk döneminin insan hayatının önemli ve özel bir dönemi olarak kabul edilmesi, yirminci yüzyılın modern çocukluk paradigması ile mümkün olmuştur. dikkat Aile, çocuk ve çocuklukla ilgili fikirlerin temelinde yer alır. Tarihi süreçte ortaya çıkan aile türleri ve değişen aile yapısı, çocuğa ve çocukluk dönemine akseder ve onları yeniden biçimlendirir (Uğur, 2018: 228). Türk aile yapısı, zaman içinde en az değişime uğrayan kurumlardan biridir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren aile kurumunun temel unsurları düğün, anne-baba, doğum ve çocuktur. Türk-İslam görüşüne göre ailenin temel işlevi insan neslinin devamlılığıdır. Çocuk dünyaya getirmek ve onu yetiştirmek aile kurumunun temel işlevidir. Türk toplum yapısında aile kurumuna, çocuğa ve akrabalara değer verilir. Toplumsal ilişkilerin önemli olduğu Türk toplumunda çocuk, ilk eğitimini ailede alır ve daha sonra okula başlayarak eğitimine devam eder (Aksoy, 2011: 12-15). Çocuğun kişiliğini kazanmasında anne-babanın ve diğer aile bireylerinin rolü büyüktür. Çocuğun aile bireyleriyle kuracağı sağlıklı ilişkiler, onun ilerideki yaşamının da teminatıdır. Aile içinde sağlıklı ilişkilerin kurulması toplumsal çevrede de sağlıklı ilişkilerin kurulmasına zemin hazırlamaktadır. Çocukların bireysel farklılıklara sahip olmalarından dolayı her anne baba çocuğunu iyi tanımalı ve onun en iyi şekilde toplumsallaşmasına yardımcı olmalıdır. Her çocuk özeldir ve farklı kişilik özelliklerine sahiptir. Dolayısıyla çocukların toplumsallaşma süreçleri de farklılık göstermektedir. Çocuklukta Geleneksel Toplumsallaşma Türk Dil Kurumunda gelenek, “bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane, tradisyon” şeklinde tanımlanır. Geleneksel ise “geleneğe dayanan, gelenekle ilgili olan, kökleşik, ananevi, tradisyonel” olarak ifade edilmektedir (https://sozluk.gov.tr/). Resim 4.3 Geleneksel Toplumsallaşma Ortamı Marshall’a göre geleneksel toplum, “genellikle endüstriyel, kentleşmiş ve kapitalist “modern” topluma karşı kullanılır” (Marshall, 1999, 259). Gelenek- 106 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 sel toplumlar, hiçbir müdahalede bulunulmaksızın, insanda bulunması gereken ilkeleri yansıtan belirgin bir model üzerine kuruludurlar. Ayrıca bu geleneksel toplumun kökleri, belirgin olan doğal ilişkilerde, özellikle aile ilişkilerinde yatar (Eaton, 1995: 43). Geleneksel toplumların aile yapısı ve aile üyeleri arasındaki ilişkiler modern toplumlardan farklılık gösterir. Bu toplumlar arasında kültürel farklılıklar mevcut olduğu gibi çocuk ve çocukluk olgusuna bakış açısı bakımından da farklılıklar mevcuttur. Dolayısıyla geleneksel ve modern toplumlarda çocukların toplumsallaşma süreçleri de farklılık göstermektedir. Geleneksel doğunun ve geleneksel batının çocuk ve çocukluk olgusuna baktığımız zaman benzerliklerin olduğu görülür. Geleneksel doğu, İslâmiyet öncesindeki doğu toplumlarına işaret eder. Geleneksel doğu kültürünün çocuk konusundaki kendine özgü nitelikleri şu şekilde ifade edilebilir: Doğuda çocuk, çok hızlı bir şekilde erginleşmek ve olgunlaşmak zorundadır. Dolayısıyla çocuğa bir yetişkin gözüyle bakılır. Çocuğun hızlı bir şekilde erginleşmesinin istenmesi, doğuda çocukluk döneminin ortaya çıkmasını geciktirmiştir. Anne, baba ve çocuk arasında duygusal bir bağ vardır. Çocuğun anne babasına saygılı ve itaatkâr olması beklenir. Asi çocuk kabul görmez ve çeşitli cezalara maruz kalır. Erkek çocuğa işlevsel olarak bakılır ve çetin doğa şartlarında erkeğin kız çocuğundan daha güçlü olacağı düşünülür. Bununla birlikte erkek ve kız çocuğu ayrımının da ortaya çıktığı söylenebilir. Erkek çocukların da kendi aralarında yiğitliklerine göre bir ayrımcılığa maruz kaldıkları görülür. Çocuk terbiyesinde manevi değerler baz alınır. Büyüklere saygı, itaat, edep, cesaret vb. ile yaşlılar ve yetişkinler, kendi geleceklerini teminat altına almaya çalışır ve pragmatist bir bakış açısı sergiler. İçinde bulunulan coğrafi şartlar çocuk kültüründe ve çocuğun toplumsallaşmasında farklılıklara neden olmuştur (Doğan, 2012: 482-483). Doğan’a göre geleneksel batı, büyük oranda Yunan ve Roma kültürlerini ifade eder. Geleneksel batı kültürünün çocuk konusundaki kendine özgü nitelikleri ise şu şekilde ifade edilebilir: Geleneksel batının çocuk kültüründe Eski Yunan ve Roma kültürünün etkisi hâkimdir. Geleneksel batıda aile ve toplum çocuktan saygı ve itaat bekler. Kız ve erkek çocuk ayrımı vardır. Zekâ ve algılayış bakımından erkek çocuklarının kız çocuklarından daha üstün oldukları kabul edilir. Erkeklerin lehine olan bu durum kız çocuklarının ileride aile ve koca vesayetine mahkûm edilmesine neden olmuştur. Erkek çocuklarının güçlü ve sağlam fiziksel özelliklere sahip olması istenir. Engelli çocukların hayatı tehdit altındadır; sosyal ve yaşamsal güvenceleri yoktur. Zamanla çocukların zengin aileler tarafından himaye edilmesi cinsel istismarı da beraberinde getirmiştir. Görüldüğü gibi geleneksel doğu ve geleneksel batı kültür dünyasında benzerlikler vardır. Bu benzerlikler şu şekilde özetlenebilir: Her ikisinde de özel bir çocukluk dönemi yoktur. Kız çocuk ve erkek çocuk ayrımı vardır. Gürbüz, güçlü ve sağlam çocukların toplumsal yaşama katılma ve toplumsal yaşamdan pay alma şansları daha yüksektir. Çocukların itaatkâr ve saygılı olması önemlidir (Doğan, 2012: 483-485). Geleneksel çocukluk, sosyokültürel bir süreç içinde meydana gelir. Yüzyıllar öncesinden çocuklukla ilgili en temel kavram değişen çocukluk kavramıdır. Çocukluk hakkında farklı söylemler de yine bu kavram temelinde ortaya çıkar. İlk zamanlar çocukluk, biyolojik büyüme olarak ifade edilirken içinde bulunduğumuz dönemde çocukluk, sosyo-kültürel bir söyleme dönüşmüştür (Şirin, 2017: 8-9). Toplumsal değişmeler, aile yapısını, çocuğa ve çocukluğa bakış açısını değiştirmiştir. Örneğin, Türklerin yerleşik yaşama geçmeleri ve İslâm dinini kabul etmeleri ile aile yaşamında değişmeler meydana gelmiştir. Ailede meydana gelen değişmeler çocuğa olan bakış açısını da değiştirmiştir. Çocukluk döneminde eğitime önem verilmeye başlanmıştır. Çocukların akranlarıyla vakit geçirmelerine olanak sağlanmıştır. Bunun yanında katı bir disiplin anlayışı da gelişmiş, çocukların oyun oynamalarına sınırlamalar getirilmiştir. Türk toplumunda egemen olan geleneksel çocukluk anlayışı toplum merkezlidir. Bu toplum merkezli çocukluk anlayışında çocukların vazifeleri ve mesuliyetleri ön plana çıkar ve bu anlayışta çocukların toplumsal ve ahlâki değerleri kazanması temel alınır. Ancak on dokuzuncu yüzyılda Türk toplumunun çocukluk anlayışında değişimlerin meydana geldiği görülür. Çocuklukta oyun ve eğitim konusunda önemli değişimler meydana gelmiştir (Şimşek, 2013: 218- 219). Türk toplumunun aile yapısı, kırsal ve kentsel olarak da bir değişime uğramıştır. Buna bağlı olarak kırsal ve kentsel alanlarda çocuk ve çocukluk dönemine bakış açıları da değişmiştir. Çocuk eğitimi konusunda kır kültürü ve kent kültürü farklılık gösterir. Kır kültüründe çocuğun temel gereksinimleri dışında geriye kalan zamanı abla, ağabey, komşular ile geçmektedir. Eğer kimse 107 Aile Sosyolojisi 4 de bulunmazsa annesi çocuğu beraberinde tarlaya, bağa, bahçeye, ahıra her yere götürür. Çocuk yürümeye başlayınca ailenin yükü hafifler. Çünkü çocuk artık annesinin sırtında değil, sabahtan akşama kadar dışarıda oynamaya başlar. Çocukluğun ileri yaşlarında ise çocuk aile bireyleriyle birlikte iş yapmaya ve bir şeyler öğrenmeye başlar. Ancak kent kültüründe çocuk daha katı kurallara bağlı olarak yetiştirilir. Toprakla oynamama, güneşte ve soğukta kalmama, kaba konuşmama, yemek saati, uyku saati vb. kurallar bunlardan birkaçıdır (Tezcan, 2005: 45-46). Çocuğa sağlanan olanaklar bakımından da kentsel ve kırsal mekânlar farklılık gösterir. Kırsal alanlarda çocuğun çevresi açısından çok fazla tehlike göze çarpmazken kentsel alanlarda çocuk okuldan kalan vakitlerinde sokağa çıktığında zararlı eylemlere kolayca maruz kalır. Kötü alışkanlıklar edinme ihtimali artar (Tezcan, 2005: 68). Kentsel mekânlarda apartmanların giderek artması yeni bir konut kültürünü de beraberinde getirir. Bu konut kültüründe geleneksel sokak oyunları ortadan kalkmaya başlar. Apartmanlarda yaşayan insanlar arasında fiziksel mesafeler azaldıkça sosyal mesafe artar; komşu çocuklarıyla oynama ve toplumsallaşma da giderek ortadan kalkmaya başlar. Teknolojinin her şeyi kolay yoldan ulaşılabilir hale getirmiş olması da bu uzaklaşmanın nedenlerinden biridir. Dolayısıyla insanlar birbirlerine değil teknoloji ve uygulamalarına ihtiyaç duyarlar (Aygül ve Apak, 2019: 160). Endüstrileşme, çocuk kültürünü etkileyen faktörlerin başında gelir. Tarımsal yaşamdan endüstriyel yaşama geçiş, kentlileşmeyi ve geleneksel aile değerlerinden uzaklaşmayı beraberinde getirmiştir. Geleneksel ya da modern toplumlarda aile yapısında meydana gelen bu değişimler, çocukların davranışlarını ve akranları ile olan etkileşimlerini etkiler. Geleneksel köy yaşantısının sürdürüldüğü yerlerde, çocuklara ait oyunlar varlığını devam ettirirken, kentleşme ile birlikte ön plana çıkan apartman dairelerinde ise yalıtılmış bir çocukluk ile karşılaşılır. Çocukların oyunlarında popüler kültürün ve televizyonun etkisi gözlenir (Şener, 2007: 19). Çocukluğun kayboluşundan bahseden Postman’a göre çocuklara özgü oyun, şarkı, giyim, yeme-içme gibi unsurlar ortadan kalkmış ve çocuklar daha fazla suç istatistiklerinde yer almaya başlamışlardır. Çocuklar ve yetişkinler arasındaki farklar ortadan kalkmış ve aynılaşmaya doğru gidilmiştir. Bu aynılaşmada televizyonun etkisinin olduğunu ifade eden Postman, günümüz çocukluğunun kayboluşunun delillerini şu şekilde ifade eder: Çocukların ve yetişkinlerin gündelik yaşamda anlatma biçimlerinin aynılaşması, alkol ve uyuşturucu bağımlılığı, cinsellik ve suç ile ilgili unsurların çocukların yaşamına girmesi, medyada çocukluğun yıkılması vb. Postman, çocukluğun kaybolan bir unsurunun da oyunlar olduğunu ifade eder. Mahalle aralarında, sokaklarda oynanan çocuklara özgü oyunlar giderek ortadan kalkmıştır. Bu tür değişimler Postman’a göre Orta Çağ’daki çocukluk anlayışını zihinlere getirmektedir (Postman, 1995). Çocuklukla ilgili tüm değişimler, çocukluğun hem bağımlılaştırılan hem de bağımsızlaştırılan bir kategori olduğunu ortaya çıkarır. Yeni çocuk anlayışıyla birlikte çocuklar sokakta, doğada bulunmak yerine bilgisayar başında, aile bireyleriyle aynı oyunları oynarken bulunmaktadır. Çocukların geleneksel çocuk oyun ve oyuncakları terk ettikleri ve yetişkinlerle aynı ortamları paylaştıkları görülmektedir (Sormaz ve Yüksel, 2012: 997). On dokuzuncu yüzyılda yazın dünyasında geleneksel çocukluk ile ilgili yazılar devam ederken yeni bir çocukluk anlayışı ile ilgili yazılar da yer almaya başlamıştır. Bu yeni çocukluk anlayışında çocukluk, bilimsel olarak değerlendirilir, çocukluğun biyolojik ve psikolojik özellikleri göz önünde bulundurulur. Bu anlayışla çocukluk yetişkinlikten ayrı bir dönem olarak ele alınır. Dolayısıyla geleneksel çocukluk anlayışından farklı bir anlayışın ortaya çıktığı aşikârdır. Geleneksel çocukluk anlayışında yer alan vazife, mesuliyet, disiplin, itaat etme gibi değerlerin yerini yeni anlayışla birlikte çocuk kültürü, çocuk hakları, çocuk eğitimi, çocuk sevgisi ve eğlencesi almıştır (Şimşek, 2013: 226). Görüldüğü gibi geleneksel çocukluk anlayışından modern çocukluk anlayışına doğru bir geçiş gözlenmekte ve yeni bir çocukluk anlayışı ortaya çıkmaktadır. Geleneksel doğu ve geleneksel batı kültür dünyasında benzerlikler vardır. Bu benzerlikler şu şekilde özetlenebilir: Her ikisinde de özel bir çocukluk dönemi yoktur. Kız çocuk ve erkek çocuk ayrımı vardır. Gürbüz, güçlü ve sağlam çocukların toplumsal yaşama katılma ve toplumsal yaşamdan pay alma şansları daha yüksektir. Çocukların itaatkâr ve saygılı olması önemlidir. dikkat 108 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 Çocuklukta Modern Toplumsallaşma Kültürel ilerlemeyi, yeni bir dünya görüşünü, yeni bir hayat biçimini ifade eden modernizm, Orta çağın düşünüş biçimine ve yaşam kalıplarına bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Modernizm; pozitivistlik, rasyonellik, insanın özerkliği ve bilginin evrenselliği ilkelerini benimseyen bir akımdır (Yıldırım, 2009: 381). Modernleşme, bireyselleşmeyi, sekülerleşmeyi, sanayileşmeyi, kültürel farklılığı vb. süreçleri ifade eden bir kelimedir (Avcı, 2007: 75). Modernleşme ile birlikte geleneksel olan, eski olan şeyler geri planda kalır ve yeni şeyler ortaya çıkar. Dolayısıyla Orta çağda çocuk ve çocukluk anlayışının olmadığı fikrine karşılık modern dönemde çocuk ve çocukluk anlayışı ortaya çıkmıştır. Modernleşme ile ortaya çıkan sanayileşme, kentleşme ve kapitalizm gibi süreçler çocukların geleneksel toplumsallaşma süreçlerini de değiştirmiştir. Resim 4.4 Modern Toplumsallaşma Ortamı Modern manada çocukluğun ortaya çıkışı, Rönesans ve Aydınlanmayı da içinde bulunduran farklı yüzyılların görüşlerini ve çıkarımlarını yansıtır. Yüzyıllar boyunca değişen toplumsal ve kültürel yapılar çocukluk olgusunun da değişmesine hız kazandırmıştır (Karakuş Öztürk, 2017: 272). Sosyokültürel bir temele dayanan çocuk ve çocukluk dönemi, geleneksel ve modernleşme dönemlerinde farklılık gösterir. Ekonomik bir değer atfedilen çocuk anlayışı modernleşme ile birlikte çocuğun özneleştiği ve hak sahibi olduğu birey-özne biçimine dönüşmüştür (Şirin, 2017: 10). Modernleşme ile geleneksel çocuk kültürünün yerini popüler kültür almıştır. Popüler kültürle birlikte soyut çocuk kültürü değişmeye ve dönüşmeye başlar. Modern kültürde ve popüler kültürde çocuk tüketim nesnesi haline getirilir. Çocuğun araçsallaştırılması, çocuğun kendi kültürünü inşa etmesini kısıtlar. Geç modern dönemde ise kitle kültürü, medya vasıtasıyla kendi görünürlüğünü devam ettirir (Şirin, 2017: 9). Kitle kültürü çocuklar ve çocukların toplumsallaşması üzerinde önemli değişimlere neden olmuştur. Modernleşmeyle birlikte çocuklar için hayat, tüketim, başarı, ileri görüş, amaç, risk, küresel ağlar gibi neoliberal ilişki biçiminde şekillenir. Dolayısıyla bu değişimlerin sonucunda maddi değere önem veren, daha çok tüketen, hırslı, bencil, fiziksel aktivitelerini kaybeden bir çocukluk ile karşı karşıya kalmaktayız (Sormaz ve Yüksel, 2012: 997). Çocuklukta meydana gelen bu değişimlerde teknolojik gelişmelerin etkisi de söz konusudur. Çocukluk toplumsallaşması üzerinde teknolojik gelişmelerin olumlu/olumsuz etkileri mevcuttur. Bir kurum olarak ifade edilen teknoloji ve medya, geleneksel çocuk kültürü ile çocuklar arasına mesafe koyar. Çocukluğun, geleneksel, modern ve postmodern olarak ifade edilmesinde de bu yapıların etkisi vardır. Çocuğun sosyobilişsel gelişiminde kültür önemli bir belirleyici iken modernleşme ile birlikte kültür yerini teknoloji ve medyaya bırakır. Bu durum modernleşmenin çocukluk üzerinde önemli bir etkisinin olduğunu gösterir (Şirin, 2017: 12). Günümüzde toplumsallaşmanın, zamanı ve mekânı aşarak bir siber uzamlar dünyasına doğru ilerlediği ifade edilebilir. Günümüzde sosyal medyada online takip etme ile kurulan etkileşimler, yeni bir sosyal çevrenin oluşmasına imkan vererek toplumsallaşma olanağı sunarlar (Yılmaz ve Atay, 2019: 280-281). Dolayısıyla toplumsallaşma, çocuğun sosyal çevresiyle olan yüz yüze etkileşimlerin boyutunu aşarak sanal bir ortama yayılır. Çocukların toplumsallaşmasında önemli bir rolü olan kitle iletişim araçları, çocukların hayatında önemli bir yer tutar ve kitle iletişim araçları, kitle kültürünün oluşmasını sağlar. Bu araçlar sadece bilgi aktarmaz aynı zamanda belli davranış modelleri de sunarlar. Ancak toplumsallaşma noktasında kitle iletişim araçlarının etkisi karmaşıktır. Çünkü bu araçlarla sunulan davranış modelleri, her zaman için çocuğun yaş ve gelişim seviyesine uygun değildir. Bu durumda kitle iletişim araçlarının toplumsallaşma üzerinde olumlu etkilerinin yanında olumsuz etkileri de olmaktadır (Günay, 1992: 72). 109 Aile Sosyolojisi 4 Çocuklar için çeşitli olanaklar sunan dijital teknolojiler, birçok riski de beraberinde getirirler. İnternet uygulamalı teknolojiler, sürekli bağlantıda kalmayı gerekli kıldığından teknoloji bağımlılığının artmasına neden olur. Çocuk, her ne kadar sanal âlemde gerçekleştirmiş olduğu etkileşimlerle toplumsallaşmış olsa da bu toplumsallaşma, yüz yüze etkileşimin sunmuş olduğu toplumsallaşma kadar işlevsel değildir. Birtakım olanaklar sunan dijital teknolojilerin, çocuklar için tehlikeler yarattığı görülür. Bu durumda ebeveynler çocuklarını tehlikelerden korumak için onların kullandığı internet uygulamalarını kullanarak onları takip edebilirler. Çocukları bu teknolojilerden uzaklaştırmak mümkün olmadığına göre en azından onların tehlikeli sularda yüzüp yüzmediklerini görmek adına, ebeveynler, dijital dünyaya en az onlar kadar uyum sağlamalıdırlar (Aygül ve Apak, 2019: 172). Dijital öğrenme olanakları ve dijital risklerin bir arada bulunduğu bir gerçeklikle karşı karşıyayız. Bu durumda çocuklar için dijital ebeveynlik önemli bir adımı ifade etmektedir. Dijital ebeveynlik ile çocukların dijital öğrenme olanaklarından en iyi şekilde faydalanması sağlanır ve aynı zamanda dijital risklerden de çocuklar korunmaya çalışılır. Ebeveynlerin çocukları ile kurdukları güvene dayalı ilişkiler, dijital risklerden korunma adına büyük bir önem teşkil etmektedir (Kocatürk ve İnan Kaya, 2019: 53). Kitle iletişim araçları da çocukların toplumsallaşmasına yardımcı olurlar ancak bu araçlar ile çocuklar, kendileri için uygun olmayan; olumsuz davranışlara maruz kalabilirler. Bu nedenle bu araçların olumsuz yönleri de göz önünde bulundurularak gerekli önlemler alınmalıdır. Televizyon gibi kitle iletişim araçlarının çocuklar üzerinde olumsuz etkilerinin olduğu görülür. Sürekli televizyon izleyen ya da internetten video izleyen çocuk derslerini ihmal eder, okulda başarısız olur, erken yaşta cinsel duygu ve davranışlara ilgi gösterir. Ayrıca çocuğun motor gelişimi yavaşlar, bireyciliği artar; arkadaş ve oyun çevresinden de uzaklaşır. Televizyonda şiddet içerikli görüntülere maruz kalan çocukların saldırganlık duyguları da artar. Bu durumda kavga ve şiddetle bir şeyleri elde etmeye çalışan çocuklar ortaya çıkar. Bu tür davranışların azaltılması noktasında alınacak önlemler anne-babalara düşmektedir (Tezcan, 2005: 55). Çocuk, her ne kadar sanal âlemde gerçekleştirmiş olduğu etkileşimlerle toplumsallaşmış olsa da bu toplumsallaşma, yüz yüze etkileşimin sunmuş olduğu toplumsallaşma kadar işlevsel değildir. dikkat Gelişen teknoloji ile çocuğun ve çocukluğun giderek yeni anlamlar kazanması, çocuk yetiştirme uygulamalarını da değiştirmiştir. Geleneksel çocuk yetiştirme uygulamalarından farklı disiplin uygulamalarına geçilmiştir. Endüstrinin gelişmesinden sonra çocuk, özel bakım isteyen bir varlık olarak algılanmıştır. Yirminci yüzyılda yaşanan sosyoekonomik, teknolojik gelişmeler çocuğa ve çocuk yetiştirme pratiklerine bakış açısını da değiştirmiştir. (Uğur, 2018: 232). Teknolojinin gelişmesiyle beraber çocukların oyuncakları ve oyun alanları da değişir. Çocukları eğlendirirken eğiten oyuncaklar çocukların daha çok evde vakit geçirmesine neden olur. Çocuğa açık havada oyun olanakları da sağlanmalıdır. Bu nedenle “çocuk oyun alanları” ve “çocuk bahçeleri” bu konuda önem arz ederler. Bu alanlar çocukların bedensel gelişimine katkı sağlar, yaratıcılığını artırır, arkadaşlık ve beraberlik duygusunu geliştirir (Tezcan, 2005: 69). Ancak düzensiz, plansız ve hızlı bir kentleşmeden dolayı sokakta çocuklar için yeteri kadar oyun alanı bulunmadığı ve bu durumun çocukların sokaktan kopmasına, onların bireyciliğe doğru hızla ilerlemesine neden olduğu görülür. Dolayısıyla çocuğun aile dışındaki kişilerle toplumsallaşma hakkının elinden alındığı ifade edilebilir. Çocukların sokaktan kopmasında teknolojik gelişmelerin de etkisi söz konusudur. Sokağın uyuşturucu, gasp, çocuk kaçırma gibi tehlikelerinden çocuğu korumak için kitle iletişim araçlarından yararlanılır. İnternet aracılığıyla kitle iletişim araçlarıyla oyun oynanılıyor olması; bu araçların çocuklar tarafından çok yoğun bir biçimde kullanılmasına ve bu araçların çocuklar tarafından talep edilen konuma gelmesine neden olur (Aygül ve Apak, 2019: 159). 110 Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 4 Çocukluğun yok olduğu ifade edilse de çocukluk yok olmanın aksine sermaye hâline gelmiştir. Çocukluğun sermaye hâline gelmesinde etkili olan unsur, endüstrinin kendisidir. Çocukluk, modern dönemde olduğu gibi eğitsel olmasa da endüstriyel bir kaygı ile varlığını devam ettirir. Çocukluğu sermaye hâline getiren endüstri karşısında çocuklar ve yetişkinler, pasif tüketici durumundadırlar (Atay, 2007: 97). Çocuğa modern dönemde de ekonomik bir anlam yüklenir ve Orta çağın çocukluk anlayışına tekrar bir dönüşün olduğu ifade edilebilir. Akbaş ve Atasü Topçuoğlu’na göre bugünün çocukluğunu biçimlendiren modern çocukluk paradigması, yirminci yüzyıl çocuk hakları hareketinin de temelidir. Ancak modern çocukluk paradigması ve Çocuk Hakları Sözleşmesi ile ortaya çıkan süreç, zannedildiği kadar çocuğun merkezde olduğu ve çocuğun katılımını amaçlayan bir süreç olmaktan uzaktır. Hatta çocukları tektipleştirici bir özelliğe de sahiptir. İçinde bulunduğumuz çağda her ne kadar yeni bir çocukluk anlayışı ortaya çıkmış olduğu ifade edilse de popüler kültür, çocukları yetişkinlerin dünyasına yaklaştırmaktan geri kalmamaktadır. Popüler kültürün hem alıcısı hem de nesnesi olan çocukluğun, yetişkinlikten ayrı bir şekilde varlığını sürdürdüğü söylenemez. Giderek daha çok şey bilen çocuklar, konuşmalarıyla, giyim kuşamlarıyla yetişkinlerin dünyasına girerler. Dolayısıyla çocukların, daha erken yaşlarda yetişkinliğe adım attıkları ifade edilebilir (Akbaş ve Atasü Topçuoğlu, 2009: 101-102). Yirminci yüzyıl, yeni bir çocuk ve çocukluk anlayışı hedeflemiş olsa da uygulama noktasında geçmiş dönemlerden çok da farklı olamamıştır. Dolayısıyla çocukluk toplumsallaşmasında, farklı boyutlarda da olsa, geriye doğru bir dönüş söz konusudur. Aile ve Benliğin Sosyalleşmesi Sosyallik, zamanla kazanılan bir özelliktir. İnsan, doğduğu anda sosyal bir varlık değildir. Ancak insan, sosyallik potansiyeliyle bu dünyaya gelen, biyolojik ve psikolojik gelişimiyle sosyalliğe doğru evrim yaşayan bir varlıktır. Dünyaya gelen insanoğlu, başkalarıyla kurduğu ilişkiler dâhilinde yaşayabilmek için sosyal benliğini kazanmaya muhtaçtır. Çünkü ileride kendisini bekleyen hayat, tamamen sosyal ilişkiler üzerine kurulmuştur. Aile, toplumun potansiyel yeni üyelerine sosyal benliğin kazandırılması konusunda en önemli işlevi gören kurumdur. Bu yüzden pek çok düşünür ve sosyal bilimci aileyi, toplum hayatındaki en temel kurum olarak kabul etmişlerdir. Sosyalleşmenin ilk ve temel aktörü olması dolayısıyla aile, çocuğu kuşatan ilk sosyal çevredir. Çocuğu kuşatan bu çevre, değerler, normlar, inançlar ve bu unsurların pratik uygulamalarından oluşmaktadır. Bu yüzden ailenin sosyalleşen çocuğu kuşatması, duygusal, ahlakî, kültürel, dinî, siyasî vb. bir kuşatma olarak da kabul edilebilir. Çünkü sosyal benliğin gelişim süreci olarak sosyalleşme, duygusal, ahlakî, kültürel, dinî, siyasî vb. unsurlar dolayısıyla gerçekleşen bir süreçtir. Bu unsurların benimsenmesi ve hayata geçirilmesi konusunda ilk adımların atıldığı yer olan aile, aynı zamanda bu konularda ilk ve en büyük etkiye sahip kurum olarak dikkat çekmektedir. Dolayısıyla ailenin ilk kuşatması, insan hayatının ileriki dönemlerinde aşılamayacak bir kuşatma olmasa da çok önemli etkiler ve izler bırakan bir kuşatmadır. Sosyal benlik konusunda ilk ve en önemli katkılardan birisini yapan ve sosyal psikoloji alanın kurucu babası sayılan George Herbert Mead (1913: 374-375), benliğin iki yönüne dikkat çekmiştir. Ona göre benlik, aynı anda özne ve nesne olma özelliklerine sahiptir. Bu yüzden de onu sadece “benlik” Araştırmalarla İlişkilendir Günümüzde toplumsallaşmanın, zamanı ve mekânı aşarak bir siber uzamlar dünyasına doğru ilerlediği ifade edilebilir. Günümüzde sosyal medyada online takip etme ile kurulan etkileşimler, yeni bir sosyal çevrenin oluşmasına imkân vererek toplumsallaşma olanağı sunarlar. dikkat 111 Aile Sosyolojisi 4 olarak tanımlamaktansa nesne yönünü de göz önünde bulundurarak “sosyal benlik” olarak tanımlamak daha doğrudur. “Sosyallik” özelliğine sahip olduğu için insan benliği sadece etrafını algılamamakta; aynı zamanda kendisini de algılayabilmektedir… Etkilenen ama aynı zamanda etkileyen bir varlık olarak insan, çevresiyle etkileşim kurmaktadır. Bu etkileşimin ilk izlerini insanı kuşatan ilk sosyal çevre olarak ailede bulmak mümkündür. Ailede, sosyal benliğin inşası etkileşimler sürecine dayanmaktadır. Aile üyeleri arasındaki etkileşim, çocukların sosyal benliğinin gelişmesini sağlamaktadır. Buradaki inşa süreci, sosyal benlik sahibi aile büyüklerinin potansiyel sosyal benlik sahibi olan çocuklar üzerinde istedikleri gibi kontrol ettikleri ya da yönettikleri bir süreç değildir. Çünkü sosyal benlik, kendisine gelen etkilere refleks şeklinde tepkiler vermez. Sosyal benlik gelişimi, pek çok özelliğinin yanında zihinsel bir gelişime karşılık gelmektedir. Aile, bu gelişim sürecine ilk etki eden kurum olması dolayısıyla sosyal benlik üzerinde bir güç ya da otorite olarak da kabul edilebilir. Ailenin sosyal benliği kuşatması bir iktidar meselesi olarak kabul edilse bile burada sosyal benliğe özgürlük alanı bırakmayan bir iktidar uygulamasının olduğunu söylemek mümkün değildir. Kendi sosyal benliğinin gelişimine çocuk aktif olarak katılmakta, kendisine gelen etkileri yorumladığı gibi yönlendirmekte ve hatta bu etkilerin değişmesine sebep olabilmektedir. Bu yüzden sosyal benliğin ailedeki gelişimi basit, tek yönlü iletişim sürecinin ötesinde bir etkileşim sürecidir. Üstelik bu süreç başından itibaren karşılıklı bir süreç olarak gelişmektedir. Kaynak: Akın, M. H. (2019). “Sosyal Etkileşim ve Sosyal Benlik Kaynağı Olarak Aile” Medeniyet ve Toplum Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1-14. ISSN: 2587-0092 e-ISSN: 2602-2419. (İlgili kısım kısaltılarak alınmıştır). P. L. Berger ve T. Luckmann’a göre bireyin toplumsallaşma aşamaları nelerdir? İçinde bulunduğunuz toplumsal çevrede çocukların toplumsallaşma süreçlerini geleneksel ve modern dönem toplumsallaşması ile ilişkilendiriniz. Çocuğun toplumsallaşma sürecinin toplumun teminatı için önemini değerlendirerek düşüncelerinizi çevrenizle paylaşınız. 4 Çocuklukta geleneksel ve modern toplumsallaşma süreçlerini karşılaştırabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 112 4 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Ailenin Tanımı ve Kapsamı Ailenin tanımını, türlerini ve 1 işlevlerini açıklayabilme Aile, evlilik ve kan bağına dayanan, karı, koca, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birliktir. Aile müessesesinin, toplumdan topluma, kültürden kültüre farklılık göstermesinden dolayı ailenin evrensel bir izahını yapmak güçleşmektedir. Aile, genel olarak geniş aile yapısı ve çekirdek aile yapısı olmak üzere iki kategoride ele alınabilir. Geleneksel toplumların aile yapısını yansıtan geniş aile, anne, baba, büyükanne, büyükbaba, evlenmiş çocuklar ve torunlardan meydana gelen bir aile yapısıdır. Bu aile türlerine rağmen Türk ailesinin çekirdek aile zemininde geleneksel aile görünümü yansıttığı ifade edilebilir. Aile müessesesinin temelinde evlilik vardır. Evlilik, cinsler arasında meşru bir ilişkinin başlamasıdır. Evlilik, bireyin, içinde bulunduğu grubun içinden evlenmesi ya da grubun dışından evlenmesi durumuna göre farklılık gösterir. Endogami, grup içi yapılan evlilikleri ifade ederken egzogami, grup dışı evlilikleri ifade eder. Grup içi evlilik, geleneksel toplumların aile yapısında yaygındır. Geleneksel geniş aile, dinî, ekonomik, saygınlık kazanma, eğitim, koruyuculuk, eğlenme ve dinlenme, çocuk dünyaya getirme gibi işlevlere sahiptir. Çekirdek aile yapısına geçilmesi ve meydana gelen toplumsal değişmeler aile müessesesinin işlevlerini değiştirmiştir. Teknolojik değişim ve dönüşümlerin toplum yaşamına hızlı bir şekilde girmesi, aile müessesesini etkilemiş ve ailenin işlevlerinde değişmelere neden olmuştur. Toplumsal Değişme ve Aile Toplumsal değişmenin aile üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğunu açıklayabilme 2 Toplumsal değişme, toplumsal değerlerden üretim biçimlerine kadar meydana gelen her türlü farklılaşmayı ifade eder. Toplumun gelişip ilerlemesinden yozlaşmasına kadar her türlü olumlu veya olumsuz farklılaşma, toplumsal değişmeyi yansıtır. Nesnel ve bilimsel bir kavram olan toplumsal değişme, iyi-kötü, doğru-yanlış gibi herhangi bir değer yargısı içermez. Küresel bir özellik gösteren toplumsal değişme, ilerleme ya da gerileme biçiminde meydana gelebilir. İnsan, toplumsal değişmenin önemli bir unsurudur. Bunun yanında toplumsal değişmenin belli bir mekânda meydana gelmesi ve zamana yayılarak gerçekleşmesi; zamanı ve mekânı toplumsal değişmenin temel unsurları haline getirmiştir. Aile, birey ve toplum arasında diyalektik bir ilişki vardır. Aile, toplumu ve bireyi etkilediği gibi toplum ve birey tarafından da etkilenir. Türk ailesini değişim ve dönüşüme uğratan unsurlar; toplumsal değerler, yoksulluk, göç, teknoloji ve kadınların çalışma yaşamına girmesi şeklinde ifade edilebilir. Endüstrileşme ve kentleşme gibi unsurlar ailenin yaşam standardını değiştirmiştir. Aile üretim müessesesinden tüketim müessesesine geçmiştir. Aile, çağdaş yaşamın gerekliliklerini yerine getirme ve faturaları ödeme gayreti içine girmiştir. Kadının çalışma yaşamına katılması ve eğitim seviyesinin yükselmesi gibi değişimler, kadının aile içindeki konumunu ve çocuk bakımı konusundaki etkisini de değiştirmiştir. Annenin eğitim seviyesinin yükselmesi, çocuğu ile etkili vakit geçirmesinde etkili olmuş, ödül ve cezanın vasfı da olumlu olarak artmıştır. Genç ve yaşlı kuşağın aileye verdiği önem farklıdır. Yaşlı kuşak aileye büyük bir önem verirken genç kuşaklar daha esnek davranırlar. Gençlerin bireyselciliği önemsemesi, nikâhsız ilişkilere ilgi duyması; yaşlı kuşak tarafından anlamlandırılamayan bir yaşam biçimi olarak ifade edilir. Aile Sosyolojisi 113 4öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Aile İçi İlişkiler Ailede ebeveyn-çocuk ilişkisini 3 değerlendirebilme Aile içi ilişkiler; aile içi otoriteyi, ailede karar alma biçimini, görev ve sorumluluk paylaşımını, kadının ve erkeğin aile içindeki konum ve statülerini, eşler arasındaki ilişkileri, ebeveynlerin çocukları ile olan ilişkilerini ve benzerlerini kapsamaktadır. Eşler arasındaki ilişkiler, eşlerin birbirlerine verdikleri değere, birbirlerini anlamalarına ve birbirlerini nasıl görüp tanımladıklarına göre değerlendirilebilir. Eşler arasında karşılıklılık ilişkisi önemlidir. Sevgi, saygı, cinsel doyum, maddi unsurlar gibi kaynakların karşılıklılık esasına göre olması, eşler arasında uyumu kolaylaştırır. Eşler arasında ödülün, takdir etmenin ve benzerlerinin olması eşlerin iletişimini artırır. Ancak eşler arasında ödül yoksa ya da tek taraflı bir ödül varsa eşler arasındaki iletişim bozulmaya, onaylanmayan davranışlar ortaya çıkmaya başlar. Aile içi ilişkiler, eşlerin eğitim seviyelerine göre farklılık gösterir. İlkokul mezunu eşler arasında ekonomiden kaynaklı sorunlar daha fazla iken lisans ve lisansüstü mezunu olan eşlerde bu sorunlar daha az olmaktadır. Aile içerisinde görev ve sorumlulukların yerine getirilmesi, büyüklere sevgi ve saygının gösterilmesi ve aile üyelerinin birbirlerine bağlı olması; hem eşler arasında hem de ebeveyn ve çocuklar arasında iletişimin sağlıklı olmasını sağlar. Aile, çocuğun topluma hazırlanmasında önemli bir müessesedir. Aile içinde öğrenilen her şey çocuğun ileriki yaşantısını da etkiler. Ebeveyn-çocuk ilişkisinin sağlıklı olması, çocuğun ruhsal gelişimi açısından oldukça önemlidir. Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin biçimini ele alan pedagojik yaklaşımlar, ailenin bu konuda tutarlı olmasını ve aşırı tutum ve davranışlardan kaçınılması gerektiğini vurgularlar. Gereğinden fazla hoşgörü ya da kısıtlayıcı davranıştan ziyade tutarlı bir şekilde davranmak, çocuğun ileride neyi yapıp neyi yapamayacağını öğrenmesine yardımcı olur. Aile, çocuğun biyolojik ihtiyaçlarını karşıladığı gibi psikolojik ihtiyaçlarını da karşılar. Aile üyeleri birbirlerine duygusal bağlarla bağlıdırlar. Ebeveynler, çocuklarını oldukları gibi kabul etmeli ve onların yeteneklerini geliştirmeleri için yardımcı olmalıdırlar. Aile üyelerinin karakterleri aile içi etkileşimi etkiler. Toplumun geleceğinin teminatı, aile üyelerinin sağlıklı bir ortamda yetişmesine bağlıdır. Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 114 4 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Ailede Çocukluk Toplumsallaşması Çocuklukta geleneksel ve modern toplumsallaşma süreçlerini karşılaştırabilme 4 Çocuk, küçük yaştaki erkek veya kız; bebeklik ile erginlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız olarak tanımlanır. Resmî anlamda 18 yaşından küçükler çocuk olarak ifade edilirken, kültürel anlamda çocukluk, ergenlik dönemiyle son bulan bir süreç olarak ifade edilir. İnsanoğlunun yüzyıllardan beri ilgi odağı olan çocuk, bütün disiplinlerin önemli bir nesnesi hâline gelmiştir. Toplumdan topluma, kültürden kültüre, Doğu’dan Batı’ya değişen bir çocuk anlayışı ile karşılaşılır. Aries, çocukluk kavramının 1600’lü yıllardan itibaren ortaya çıktığını belirtir. 1600’lü yıllardan önce çocuklar bebeklikten sonra yetişkin dünyasına ait olarak görülmüştür. Postman, çocukluğun matbaanın gelişimi ile ortaya çıktığını belirtmiştir. Aydınlanma dönemiyle birlikte Batı toplumu aydınlık bir dünyaya çıkmış ve çocuğa olan bakış açısı değişmiştir. Çocukluk döneminin insan hayatının önemli ve özel bir dönemi olarak kabul edilmesi, yirminci yüzyılın modern çocukluk paradigması ile mümkün olmuştur. Çocukların toplumsallaşma süreçleri geleneksel dönemden modern döneme farklılık gösterir. Geleneksel dönemde özel bir çocukluk dönemi yoktur. Kız çocuk ve erkek çocuk ayrımı vardır. Gürbüz, güçlü ve sağlam çocukların toplumsal yaşama katılma ve toplumsal yaşamdan pay alma şansları daha yüksektir. Çocukların itaatkâr ve saygılı olması önemlidir. Çocuk eğitimi konusunda kır kültürü ve kent kültürü farklılık gösterir. Kentsel mekânlarda apartmanların giderek artması yeni bir konut kültürünü de beraberinde getirir. Bu konut kültüründe geleneksel sokak oyunları ortadan kalkmaya başlar. Apartmanlarda yaşayan insanlar arasında fiziksel mesafeler azaldıkça sosyal mesafe artar; komşu çocuklarıyla oynama ve toplumsallaşma da giderek ortadan kalkmaya başlar. Modernleşme ile geleneksel çocuk kültürünün yerini popüler kültür almıştır. Modernleşmeyle birlikte çocuklar için hayat, tüketim, başarı, ileri görüş, amaç, risk, küresel ağlar gibi neoliberal ilişki biçiminde şekillenir. Dolayısıyla bu değişimlerin sonucunda maddi değere önem veren, daha çok tüketen, hırslı, bencil, fiziksel aktivitelerini kaybeden bir çocukluk ile karşı karşıya kalmaktayız. Günümüzde toplumsallaşmanın, zamanı ve mekânı aşarak bir siber uzamlar dünyasına doğru ilerlediği ifade edilebilir. Çocukluğun yok olduğu ifade edilse de çocukluk yok olmanın aksine sermaye haline gelmiştir. Çocukluğun sermaye haline gelmesinde etkili olan unsur endüstrinin kendisidir. Çocukluk, modern dönemde olduğu gibi eğitsel olmasa da endüstriyel bir kaygı ile varlığını devam ettirir. Aile Sosyolojisi 115 4neler öğrendik? 1 Cinsel ilişki ya da yasal bağlarla birbirine bağlı insanlardan oluşmuş, mahrem ilişkilerle örülü gruba ne ad verilir? A. Evlilik B. Geniş aile C. Çekirdek aile D. Aile E. Toplum 2 Anne, baba ve onların evli olmayan çocuklarından meydana gelen aile yapısı aşağıdakilerden hangisidir? A. Geniş aile B. Çekirdek aile C. Parçalanmış aile D. Tek ebeveynli aile E. Ataerkil aile 3 Cinsler arasında meşru bir ilişkinin başlamasına ne ad verilir? A. Evlilik B. Egzogami C. Endogami D. Aile E. Çekirdek aile 4 Aşağıdakilerden hangisi geniş ailenin işlevlerinden biri değildir? A. Dinî B. Ekonomik C. Eğitim D. Sağlık E. Çocuk dünyaya getirme 5 Toplumsal değerlerden üretim biçimlerine kadar meydana gelen her türlü farklılaşmaya ne ad verilir? A. Toplum B. Toplumsallaşma C. Toplumsal değişme D. Endogami E. Egzogami 6 Aşağıdakilerden hangisi Türk aile yapısını etkileyen unsurlardan biri değildir? A. Kentleşme B. Endüstrileşme C. Göç D. Kadının çalışma yaşamına katılması E. Kırsal alanda yaşama 7 Eşler arası ilişkiler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Eşler arasında sevgi ve saygının önemi yoktur. B. Eşler arasında karşılıklılık ilişkisi önemlidir. C. Eşlerin birbirleri ile iletişimi zorunludur. D. Eşlerin eğitim seviyesi aile içi ilişkilerde önemlidir. E. Eşlerin paylaşımcı olması önemlidir. 8 Ebeveyn-çocuk ilişkisi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Çocukların ebeveynleri ile kurdukları ilişkinin etkisi, yaşam boyu devam eder. B. Çocuğun her açıdan sağlıklı olması, çocuk-ebeveyn ilişkisinin sağlıklı olmasına bağlıdır. C. Aile, çocuğun biyolojik ihtiyaçlarını karşıladığı gibi psikolojik ihtiyaçlarını da karşılar. D. Ebeveynlerin, çocuklarını oldukları gibi kabul etmeleri gerekir. E. Aile üyelerinin karakterleri aile içi etkileşimi etkilemez. 9 Küçük yaştaki erkek veya kız; bebeklik ile erginlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız olarak tanımlanan kavram aşağıdakilerden hangisidir? A. Toplumsal değişme B. Çocuk C. Çocukluk D. Toplumsallaşma E. Aile 10 Aşağıdakilerden hangisi çocuk ve çocukluğa yönelik geleneksel bakış açılarından biri değildir? A. Özel bir çocukluk dönemi yoktur. B. Kız çocuk ve erkek çocuk ayrımı vardır. C. Çocuk sanal âlemde arkadaşlıklar edinerek toplumsallaşır. D. Güçlü ve sağlam çocukların toplumsal yaşamdan pay alma şansları daha yüksektir. E. Çocukların itaatkâr ve saygılı olması önemlidir. Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 116 4 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Ailenin Tanımı ve Kapsamı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Değişmenin Aileye Yansımaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Aile ve Evlilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. A Yanıtınız yanlış ise “Ebeveyn-Çocuk İlişkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. E Yanıtınız yanlış ise “Aile Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. B Yanıtınız yanlış ise “Eşler Arası İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Ailenin İşlevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. D Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Değişme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “Çocuk ve Çocukluk Algısı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. B Yanıtınız yanlış ise “Çocuklukta Geleneksel Toplumsallaşma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. C Araştır Yanıt Anahtarı 4 Araştır 1 Schaefer (1995)’e göre yapısal işlevsel kuram açısından ailenin işlevleri şunlardır: Aile neslin devamlılığını sağlar. Aile dünyaya gelen çocuğun bakım ve güvenliğini sağlar. Aile, toplumsal norm ve değerleri nesilden nesile aktarır ve bu şekilde çocuğun toplumsallaşmasını sağlar. Toplumdan topluma farklılık gösterse de aile cinsel davranışın düzenleyicisidir. Aile üyelerine sevgi gösterir ve aile üyeleri arasında güven oluşturur. Aile, üyelerine toplumsal statü kazandırır. Böylece hem aile üyeleri topluma uyum sağlar hem de toplumsal sistem düzenli bir şekilde işler (akt. Demir, 2015: 72-73). Araştır 2 Durkheim, mekanik ve organik dayanışmada ilkel toplumlardan modern toplumlara geçiş üzerinde durur. Bu iki dayanışma türünde anahtar kavram işbölümüdür. Mekanik dayanışmada hemen hemen herkes avlanmak, yiyecek toplamak gibi aynı işlerle uğraştıkları için bir arada dururlar. Mekanik dayanışmanın olduğu ilkel toplumlarda işbölümü çok azdır. Organik dayanışmada ise işbölümü ve uzmanlaşma gelişmiştir. Birileri ekmek yaparken birileri çocuk bakar ve böylece insanlar yaşamak için daha fazla insanın katkısına ihtiyaç duyarlar. Mekanik dayanışmada kolektif bilinç herkesi etkiler. İnsanların değer verdiği bu fikirler, katı ve din ile ilgili fikirlerdir. Organik dayanışmada ise toplumsal bilincin etkisi çok daha azdır ve toplumsal bilince çok değer verilmez. Mekanik dayanışmada cezalandırıcı hukuk hâkimken organik dayanışmada onarıcı hukuk hâkimdir. Dolayısıyla ilkel toplumlardan modern toplumlara geçişle işbölümü ve uzmanlaşma artmış, kolektif bilinç etkisini yitirmiş, organik dayanışmanın varlığı olan onarıcı hukuk ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla ilkel toplumlardan modern toplumlara doğru bir toplumsal değişme gerçekleşmiştir (Ritzer ve Stepnisky, 2013: 13-16). Aile Sosyolojisi 117 4 Araştır Yanıt Anahtarı 4 Araştır 3 Ekolojik kuramın temelinde insan-çevre ilişkisi yer alır. Bu kurama göre insan sosyal çevresiyle etkileşim içindedir ve insan ve çevre karşılıklı olarak birbirlerini etkilerler. Ekolojik perspektife göre aile, “çevresel değişimlere uyum sağlayan ve kendini yeniden örgütleyen bir kümedir.” Ekolojik kuram, çocuğun toplumun bir üyesi hâline gelmesi sürecine odaklanır. Dolayısıyla merkezinde çocuk vardır. Ekolojik yaklaşım, Bronfenbrenner tarafından mikrosistem, mezosistem, ekzosistem ve makrosistem olmak üzere dört alt sistemde ele alınmıştır. Mikrosistem, çocuğun günlük yaşamında etkileşim içinde olduğu insanlardan oluşur. Mikrosistemin en temelinde aile yer alır. Bir diğer sistem olan mezosistem, çocuğun etkileşimde bulunduğu iki veya daha fazla mikrosistem arasındaki etkileşimi içerir. Aile ve arkadaş, aile ve okul, aile ve öğretmen etkileşimleri mezosistem içerisinde yer alır. Bir diğer alt sistem olan ekzosistem, “çocuğun doğrudan içinde bulunmadığı, ama gelişimini dolaylı olarak etkileyen etkileşimler bütününü kapsar.” Ebeveynlerin içinde bulunduğu durumlar (yerel yönetimlerin, okul aile birliklerinin ve benzerlerinin aldıkları kararlar, ebeveynlerin iş yerindeki ilişkileri ve benzeri) çocuğu da etkiler. Son olarak makrosistem ise sosyoekonomik durumları, kültürel değerleri, yaşam biçimlerini içerisine alır. Bu alt sistemdekiler dolaylı olarak çocuğu etkiler ve onun toplumsal ve ekonomik çevresini belirler (Canatan, 2011: 36, https://tedmem.org/mem-notlari/gorus/bir-cocuguyetistirmek-tum-toplumun-gorevidir) Araştır 4 Berger ve Luckmann bireyin toplumsallaşmasını iki aşamada ele alırlar. Birincisi asli sosyalizasyon, ikincisi tali sosyalizasyondur. Asli sosyalizasyonda aile ve onun sınırlı çevresinin çocuğun toplumsal gelişimine katkısı incelenir. Tali sosyalizasyonda ise din, eğitim gibi daha geniş kurumsal alt dünyalar ile toplumsallaşma vetirelerini ele alır. Çocuk ilk olarak asli sosyalizasyon sürecini deneyimlemektedir. Asli sosyalizasyon aşaması, çocukluk dönemini kapsar ve etkisi tali sosyalizasyona göre daha kalıcı olur. Dolayısıyla çocukluk döneminde kazanılan her türlü bilgi, tutum ve davranış, gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerine de yansıtılabilir. Çocuk, asli sosyalizasyonda aile içinde kurmuş olduğu duygusal özdeşleşmelerle sosyal gerçekliği özümser. Ancak teknolojik gelişmelerle anlamlı ötekiler dediğimiz aile ve onun sınırlı çevresi genişlemeye başlar. Zaman ve mekân değişkenleri teknolojik gelişmeler ile sınırlılığını kaybeder. Dolayısıyla çocuğun rol model alacağı “öteki” grubunu genişletir (Berger ve Luckmann, 2018: 193-218). Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 118 4 Akbaş E. ve Atasü Topçuoğlu, R. (2009). “Modern Çocukluk Paradigmasının Oluşumu-Eleştirel Bir Değerlendirme”, Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, 95-103. Akın, M. H. (2012). “Muhafazakârlığın Direnme Odağı Olarak Aile”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 8, Sayı 31, 3-20. Akın, M. H. (2019). “Sosyal Etkileşim ve Sosyal Benlik Kaynağı Olarak Aile”, Medeniyet ve Toplum Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1-14. ISSN: 2587-0092 e-ISSN: 2602-2419. Aksoy, İ. (2011). “Türklerde Aile ve Çocuk Eğitimi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 16, 11-19. Aktaş, E., Teksöz, E. ve Ocakçı, A. F. (2012). “Ailede Kadınının Değişen Rolünün Çocuk Sağlığına Etkisi ve Aile Merkezli Bakımın Önemi”, Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 28, 73-80. Aktaş, G. (2015). “Aile ve Evlilik Süreci”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (24-51), Birsen Şahin KütükNevin Güngör Ergan (Ed.), Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Erzurum. Aluş, Y. (2015). “Kültürel ve Toplumsal Gerçekliğimiz Açısından Aile Anlayışlarının ve Türk Ailesinin Değerlendirmesi”, PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:1, Cilt 1, Sayı 1, 15-24. Apalı, Y. (2016). “Toplumsal Değişme Bağlamında Bilginin Değişimi ve Dönüşümü”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 8, Sayı 17, 395-406. Aslan, A. K. (2002). “Değişen Toplumda Aile ve Çocuk Eğitiminde Sorunlar”, Ege Eğitim Dergisi, 2, 25-33. Atabek, Ü. (2002). İletişim ve Teknoloji, Seçkin Yayıncılık, Ankara. Atay, T. (2007). “Popüler Kültürden Kitle Kültürüne Çocukluğun Dönüşümleri”, Popüler Kültür ve Çocuk içinde (87-101), Nihal Ahioğlu- Neslihan Güney (Yayına Hazırlayanlar), Dipnot Yayınları. Ankara. Avcı, N. (2007). Toplumsal Değerler ve Gençlik: Bir Değerler Sosyolojisi Denemesi, Siyasal Kitabevi, Ankara. Ayaydın, A. (2011). “Çocuk Gelişiminde Bir Oyun Olarak Sanat ve Resim”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Sayı 3, 303-316. Aydemir, M. A. ve Tecim, E. (2012). “Türk Toplumunda Aile ve Dinin Sosyal Sermaye”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dergisi, Sayı 28, 43-59. Aydın, M. (2013). “Toplumsal Yapı ve Kurumlar” Sosyolojiye Giriş içinde, İhsan Çapcıoğlu - Hayati Beşirli (Ed.), Grafiker Yayınları, Ankara. Aygül, H. H. ve Apak, F.(2019). “Değişen Sosyallikler ve Yeni Sosyalleşme Pratikleri Ekseninde Youtube ve Çocuk Youtuberlar”, Dijital Çocukluk ve Dijital Ebeveynler: Dijital Nesillerin Teknoloji Bağımlılığı içinde (143-176), Hasan Hüseyin Aygül-Erdal Eke (Ed.), Nobel Yayınları. Ankara. Bayer, A. (2013). “Değişen Toplumsal Yapıda Aile”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 4, Cilt 4, Sayı 8, 101-129. Berger, P. L. ve T. Luckmann (2018). Gerçekliğin Sosyal İnşası: Bir Bilgi Sosyolojisi İncelemesi, (V.S. Öğütle, Çev.), Paradigma Yayınları, İstanbul. Beşpınar, F. U. (2014). “Türkiye’de Evlilik”, Türkiye Aile Yapısı Araştırması Tespitler, Öneriler içinde (110-169), Mustafa Turğut-Semiha Feyzioğlu (Ed.), Aile ve Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü, İstanbul: Canatan, K. (2011). “Aile Kavramının Tanımı”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (53-64), Kadir Canatan-Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap Yayınları, İstanbul. Çağan, K. (2011). “Ailenin İşlevleri”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (83-93), Kadir Canatan-Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap Yayınları, İstanbul. Çiftçi, O. (1991). “Çocuğun Sosyalleşmesinde Ailenin Rolü”, Aile ve Toplum Dergisi, Yıl: 1, Cilt 1, Sayı 2. 1-4. ISSN: 1303-0256 Demir, N. (2015). “Aile Kuramları”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı). içinde (69-89), Birsen Şahin KütükNevin Güngör Ergan (Ed.), Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını Erzurum. Dikeçligil, F. B. (2012). “Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl: 8, Sayı 31, 21-52. Kaynakça Aile Sosyolojisi 119 4 Doğan, İ. (2012). Eğitim Sosyolojisi, (2. Baskı), Nobel Yayınları. Ankara. Duman, M. Z. (2012). “Aile Kurumu Üzerine Tarihsel Bir Okuma Girişimi ve Muhafazakâr İdeolojinin Aileye Bakışı”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 4, 19-51. Eaton, G. (1995). “Gelenek ve İnsan Toplumu” Kutsalın Peşinde Geleneğin Işığında Modern Dünya içinde, Seyyid Hüseyin Nasr (Ed.), (S. E. Gündüz, Çev.), İnsan Yay, İstanbul. Erdiller-Yatmaz, Z. B., Erdemir, E., ve Erbil, F. (2018). “Çocuk ve Çocukluk: Okul Öncesi Öğretmen Adayları Anlatıyor”, Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi, – Journal of Qualitative Research in Education, Cilt 3, Sayı 6, 284-312. DOI:10.14689/issn.2148-2624.1.6c3s14m. Görgün Baran, A. (2004). “Türkiye’de Aile İçi İletişim ve İlişkiler Üzerine Bir Model Denemesi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 1, 30-41. Gültekin, Z. (2010). “Bağlanma ve Aile İşlevleri Açısından Anne-Baba-Çocuk ilişkileri”, Bağlanma, Evlilik ve Aile Psikolojisi içinde (125-141), Tarık Solmuş (Ed.), Sistem Yayıncılık, İstanbul. Günay, Ü. (1992). Eğitim Sosyolojisi Dersleri, Erciyes Üniversitesi Matbaası Ofset Tesisleri, Kayseri. Güven, S. (2015). Medyada Çocuk ve Toplumsal Dönüşüm, Orient Yayınları, Ankara. Karakuş Öztürk, H. (2017). “Çocukluğun Tarihsel Gelişimi Üzerine Düşünceler”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 13, 253-276. Kır, İ. (2011). “Toplumsal Bir Kurum Olarak Ailenin İşlevleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Sayı 36, 381-404. ISSN:1304-0278. Kocatürk, M. ve İnan Kaya, G. (2019). “Siber Zorbalık ve Dijital Ebeveynlik”, Dijital Çocukluk ve Dijital Ebeveynler: Dijital Nesillerin Teknoloji Bağımlılığı içinde (27-60), Hasan Hüseyin Aygül-Erdal Eke (Ed.), Nobel Yayınları, Ankara. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, O. Akınhay - D. Kömürcü (Çev.), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara. Onur, B. (2005). “Çocukluğun Dünü ve Bugünü”, Kebikeç Dergisi, Sayı 19, 99-112. Öngider, N. (2013a). “Boşanmanın Çocuk Üzerindeki Etkileri”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, Cilt 2, Sayı 5, 140-161. doi:10.5455/cap.20130510. Öngider, N. (2013b). “Anne-Baba ile Okul Öncesi Çocuk Arasındaki İlişki”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, Cilt 4, Sayı 5, 420-440. doi:10.5455/ cap.20130527. Özbay, F. (2014). “Akrabalık ve Komşuluk İlişkileri”, Türkiye Aile Yapısı Araştırması Tespitler, Öneriler içinde (56-87), Mustafa Turğut-Semiha Feyzioğlu (Ed.), Aile ve Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü, İstanbul. Özel, E. ve Zelyurt, H. (2016). “Anne Baba Eğitiminin Aile Çocuk İlişkilerine Etkisi”, Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, Yıl: 16, Sayı 36, 9-34. Postman, N. (1995). Çocukluğun Yokoluşu, İnal, K. (Çev.), İmge Kitabevi, Ankara. Ritzer, George -Jeffrey Stepnisky (2013). Çağdaş Sosyoloji Kuramları ve Klasik Kökleri (2. Baskı), Irmak Tuna Howison (Çev.), De Ki Yayınları, Ankara. Sağlam, M. ve Aral, N. (2016). “Tarihsel Süreç İçerisinde Çocuk ve Çocukluk Kavramlar”, Çocuk ve Medeniyet Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 43-56. Sormaz, F. ve Yüksel, H. (2012). “Değişen Çocukluk, Oyun ve Oyuncağın Endüstrileşmesi ve Tüketim Kültürü”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 11, 985-1008. ISSN: 1303- 0094. Süleymanov, A. (2010). Çağdaş Türk Toplumlarında Aile ve Evlilik İlişkileri, Journal of Social Policy Conferences, Sayı 58, 197-216. Şanlı, D. ve Öztürk C. (2012). “Annelerin Çocuk Yetiştirme Tutumlarını Etkileyen Etmenlerin İncelenmesi”, Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, 31-48. Şener, T. (2007). Çocukların Kültürel Etkinlikleri, Sobil Yayınları, Ankara. Şimşek, H. (2013). “Eğitim ve Oyun Bağlamında 19. Yüzyılda Türk Çocukluk Anlayışında Değişmeler”, Değerler Eğitimi Dergisi, Cilt 11, Sayı 25, 215- 249. Şirin, M. R. (2017). “Çocuk ve Çocukluk: Kültürel ve Sosyolojik Boyut”, Çocuk ve Medeniyet Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 5-13. Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkileri 120 4 Tahiroğlu, A. Y., ve ark. (2009). “Ailedeki Disiplin Yöntemleri, Demografik Özellikler ve Çocuklardaki Davranış Sorunları Arasındaki İlişki”, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, Cilt 2, Sayı 16, 67-82. Taylan, H. H. (2009). “Türkiye’de Köy Ailesinde Aile İçi İlişkiler”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 22, 117-138. Tezcan, M. (2005). Çocuk Sosyolojisi, Kök Yayıncılık, Ankara. Topçu, D. (2018a). Ahıska Türklerinin Sosyo-Kültürel Özellikleri ile İlgili Sosyolojik Bir Araştırma (İnegöl Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. Topçu, N. (2018). Ahlâk (13. Baskı), Dergah Yayınları, İstanbul. Turan, İ. (2013). “Günümüz Aile Problemleri Çerçevesinde Kur’an’da Ebeveyn-Çocuk İlişkisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 35, 71-104. Türktan Ş. ve Savran C. (2010). “Çocuklarda ve Ergenlerde Ebeveyne Bağlanma, Özgüven ve Okul Başarısı İlişkisi”, Bağlanma, Evlilik ve Aile Psikolojisi içinde (243-258), Tarık Solmuş (Ed.). Sistem Yayıncılık, İstanbul. Uğur, S. B. (2018). “Geçmişten Günümüze Şekillenen Çocukluk Algısı ve Çocuk Yetiştirme Pratikleri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 45, 227-247. Uluocak, Ş. (2015). “Aile İçi İletişim” Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (180-208), Birsen Şahin KütükNevin Güngör Ergan (Ed.), Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Erzurum. Ünal, V. (2013). “Geleneksel Geniş Aileden Çekirdek Aileye Geçiş Sürecinde Boşanma Sorunu ve Din”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 26, 587-602. ISSN: 1307-9581. Yaşar Ekici, F. (2014). “Türk Aile Yapısının Değişim ve Dönüşümü ve Bu Değişim ve Dönüşüme Etki Eden Unsurların Değerlendirilmesi” International Journal of Social Science, Sayı 30, 209-224. Doi number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2594 Yavuzer, H. (2019). “Evlilik, Evlilik Türleri ve Evlilikte Uyumu Etkileyen Faktörler”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (99-130), Nazmi Avcı-Erdal Aksoy (Ed.), Lisans Yayıncılık, İstanbul. Yıldırım, E. (2011). “Aile ve Evlilik Türkleri” Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (65-81), Kadir Canatan-Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap Yayınları, İstanbul. Yıldırım, E. (2011). “Toplumsal Değişme Sürecinde Aile”, Aile Sosyolojisi (2. Baskı) içinde (121-138), Kadir Canatan-Ergün Yıldırım (Ed.), Açılım Kitap Yayınları, İstanbul. Yıldırım, M. (2009). “Modernizm, Postmodernizm ve Kamu Yönetimi”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, 703-719. Yılmaz, C. ve Atay, M. (2019). “ Siber Kimlik”, Dijital Çocukluk ve Dijital Ebeveynler: Dijital Nesillerin Teknoloji Bağımlılığı içinde (273-284), Hasan Hüseyin Aygül-Erdal Eke (Ed.), Nobel Yayınları, Ankara. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.04. 2020). https://tedmem.org/mem-notlari/gorus/bir-cocugu-yetistirmek-tum-toplumun-gorevidir (Erişim Tarihi: 25.05.2020). http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr (Erişim Tarihi: 23.06.2020). İnternet Kaynakları 122 Bölüm 5 Aile, Eğitim ve Sağlık Anahtar Sözcükler: • Aile • Evlilik • Eğitim • Eğitim Sosyolojisi • Kültür • Sağlık • Hastalık öğrenme çıktıları 1 Aile 1 Sosyolojik açıdan aile kurumunu açıklayabilme 2 Eğitim 2 Sosyolojik açıdan eğitim kurumunu açıklayabilme Sağlık 3 Sosyolojik açıdan sağlık ve hastalık 3 olgularını açıklayabilme 123 Aile Sosyolojisi 5 GİRİŞ Sosyolojik anlamda kurum; toplumun belirli bir işlevini yerine getirmek için örgütlenmiş, birbiriyle ilişkili âdet ve yasalardan oluşan bir sistem bütünü olarak tanımlanmaktadır. D. Dressler, sosyolojik anlamda kurumu; bir toplumdaki insanların, bir veya birden fazla, uzun süreli temel gereksinimlerini karşılamalarına imkân sağlayan, davranış ve uygulama biçimlerinin kalıcı olarak örgütlülüğü şeklinde ifade eder (Ergil, 1984: 193). Bir toplumda aile, ekonomi, din, eğitim, politika ve devlet gibi olguları sosyal kurumlara örnek olarak gösterebiliriz. Bu sosyolojik kurumlarından biri olan aile kurumu; diğer bütün sosyoloji kurumlarının içerisinde belki de en eski ve en temel kurumlarından birini oluşturmaktadır. Çünkü neredeyse bütün sosyolog ve antropologlar insanlığın, başlangıcından beri çekirdek aileye benzer bir aile sistemine sahip olduğu görüşünde birleşmektedir (Arslantürk ve Amman, 2000: 309). Bütün toplumlarda hemen hemen her birey bir aile grubunun içerisinde doğar, yetişir ve kendine yeni bir aile kurar. Aile kurulması neredeyse her toplumda evlilik denen bir sözleşme ile meydana getirilir. Aile, en eski kurumlardan biri olmasına rağmen aile kurumu veya evlilik biçimleri tarih boyunca farklılaşarak günümüze kadar gelmiştir. Hemen hemen her toplumda aile kurumu farklı biçimde karşımıza çıksa bile değişmez birtakım özellikleri ve fonksiyonları da bulunmaktadır (Özkalp, 2013: 122). AİLE Aile temelde evrensel bir kurum olmakla birlikte bilinen her toplumun kendine özgü bir aile biçimi vardır. Bundan dolayı da aileyi evrensel standart bir tanımla tanımlamak mümkün görünmemektedir. Ancak en basit tanımı ile aile birbirine kan bağı ile bağlı bireylerin oluşturdukları bir grup olarak tanımlanır. Bu tanıma uygun olarak aile üyelerinin diğer bir deyişle yetişkinlerin çocukların yetişmesi ve korunması konularında birtakım sorumlulukları bulunmaktadır. Bundan dolayı Giddens, aileyi “Yetişkin üyelerin çocuklara bakma sorumluluğunu üstlendiği ve akraba bağlantıları ile doğrudan doğruya bağlanan bir insanlar topluluğu” olarak tanımlamıştır (Giddens, 2008:246). Wincnh ise aileyi, “kuşak ilişkilerine göre ana, baba ve çocuklardan meydana gelen bir gruptur” olarak ifade etmiştir. Diğer bir deyişle ailenin meydana gelmesi için evlilik kurumuna ihtiyaç vardır. Ailenin meşru ilişkiler içerisinde kalabilmesi için evlilik sözleşmesinin toplum tarafından onaylanmış veya kabul edilmiş olması gerekir. Ancak bu koşullar altında doğan çocuklar toplum tarafından meşru görülürler. Öyleyse evlilik, iki yetişkinin cinsel ilişkilerinin toplum tarafından bir sözleşme ile kabul edilmesi ve onaylanması süreci olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle çiftlerin çocuk yapma ve yetiştirme için karşılıklı olarak yaptıkları ve toplumca da uygun görülen bir sözleşmedir. Evlenme olgusu bu sözleşmeye dayalı olarak evli çiftlerin çocukları, akrabaları ve genel olarak toplum karşısındaki haklarını, ödevlerini ve ayrıcalıklarını tanımlayan resmî kurallardan meydana gelir (Özkalp, 2013: 122). Aile Kavramı Aile; çocuklar da dâhil olmak üzere dayanışma ihtiyacı duyan grupların bulunduğu bütün toplumlarda var olan ve insanları birbirine bakmaları için bir araya getiren sosyal bir kurumdur. Akrabalık ise ortak soy, evlilik veya evlat edinmeye dayalı olarak sosyal bağ oluşturan aile bağlarına denir. Aile kurumu bilinen her toplumda karşımıza çıkmaktadır. Ancak aile kurumunun tanımlanması her toplumda tarih boyunca kültürden kültüre değişiklik göstermiştir. Bir ailede doğan birey, yetişkin olduktan sonra aileden ayrılmakta ve kendisine yeni bir aile kurmaktadır. Bu yönüyle aile, kendisini sürekli geliştiren, gelecek nesillere aktaran bir kurum olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel inançlara göre çocuk sahibi olabilmek için evlenmek gerekir. Aslında aileler evlilik kurumu etrafında biçimlenen ekonomik işbirliği, cinsel etkinlik ve doğurganlığı da içeren hukuki bir ilişki ağı geliştirmektedir. Ancak zaman içinde aile kurumu çok farklılık göstermiştir. Hangi davranışın aile sayılıp hangi ilişkinin aile sayılmayacağının önemli sonuçları olabilmektedir. Örneğin sağlık sigortasında işverenler veya sağlık kurumları sağlık hizmetinden yararlanmayı sadece aile bireyleri için meşru görmektedir. Bununla birlikte resmî olarak aile, kan, evlilik ya da evlat edinme yoluyla birbirine bağlanarak yaşayan insanlar olarak kabul edilir (Macionis, 2013: 462). Aile ile İlgili Temel Kavramlar Aile kavramının daha iyi anlaşılabilmesi için bazı temel kavramların bilinmesi gerekir. Çocuklar dâhil dayanışmaya bağlı grupların bulunduğu ve bütün toplumlarda var olan, insanları birbirine 124 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 bakmaları için bir araya getiren sosyal kuruma aile denir. Günümüzde sokağa terk edilip devletin bakımını üstlendiği bireyler hariç her birey bir aileye sahiptir. Evlilik, ortak soy veya evlat edinmeye dayalı sosyal bağa akrabalık denir. Bir veya iki ebeveynin ve onların çocuklarından oluşan aileye çekirdek aile veya evlilik ailesi denir. Ebeveyn ve çocuklarla birlikte diğer akrabaları da kapsayan ailelere geniş aile veya soydaş aile denir. Eski toplumların çoğunda tarımda iş gücüne duyulan talep nedeniyle geniş aile yaygın iken sanayileşmeyle birlikte şehirdeki yaşamın pahalı olması, nitelikli iş gücüne dayanan talebin fazla olması ve büyükanne ve büyük babaya duyulan ihtiyacın fazla olmaması nedeniyle geniş ailenin yerini çekirdek aile almıştır. Resim 5.1 Geniş Bir Aile Kaynak: http://www.phenomlifeimages.net/great-bigfamily-portrait/ Evlilik Türüne Göre Aile Tipleri Evlilik; “iki ya da daha fazla sayıda insanın, birbirlerine, çocuklarına ve birbirlerinin akrabalarına karşı haklarını ve yükümlülüklerini belirleyen, kültürel yaptırımı olan birlik”tir. (Haviland vd., 2008: 416). Diğer bir ifade ile ekonomik işbirliği, cinsel etkinlik ve çocuk doğurmayı da içeren hukuki ilişkiye evlilik denir. Toplumlara baktığımızda evlilik biçimlerinin oldukça farklı yapılar gösterdiğini görmekteyiz. Bu farklılaşmaların nedenleri, dinsel, iktisadi, coğrafi gibi birçok nedene bağlanmaktadır. Potansiyel eşlerini aynı yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıf ile sınırlayan aynı sosyal kategorideki insanların evlenmesine endogami (içeriden evlenme) denir. İkisi de doktor olan bireylerin evlenmesini örnek olarak gösterilebilir. Yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıfları farklı olan ve farklı sosyal kategorideki bireylerin evlenmesine egzogami (dışarıdan evlenme) denir. Modern zamanlara kadar bireyler daha çok endogami evlilikleri yaparken günümüzde egzogami evliliklerde artış görülmektedir. İki eşi birleştiren tek eşli evlilik monogami olarak tanımlanırken iki veya daha fazla eşten oluşan evlilik poligami olarak tanımlanmıştır. Gelişmiş ülkelerde monogami evliliklere izin verilirken Afrika ve Ortadoğu’da poligami daha fazla görülmektedir. Bir erkek ve iki veya daha fazla kadının evlenmesi polijini, bir kadın ile iki veya daha fazla erkeğin evlenmesi poliandri olarak tanımlanır. Ortadoğu ve Afrika’da Müslüman toplumlarında 4 eşe izin verilmesine rağmen çoğu aile tek eşlidir. Çünkü günümüz koşullarında birden fazla kadına ve çok çocuğa bakacak kadar ekonomik koşulları olan erkek sayısı azdır. Ayrıca kadınların eğitim imkânlarından yararlanması ile birlikte haklarını daha fazla savunmakta erkek egemen kültürel yapıya daha fazla baş kaldırmaktadır. Son derece nadir görülen poliandri evlilik Tibet’te tarımın çok zor yapıldığı dağlık arazilerin olduğu bölgedeki toplumlarda görülmektedir (Macionis, 2013: 462-463). Ülkemizde genellikle toplumsal ve kültürel değişimlere paralel olarak büyük kentlerde anlaşarak evlenme yaygınlaşırken geleneksel yaşamın devam ettiği yerlerde ise görücü usulü evlenmenin yaygın olduğu görülmektedir. Görücü usulü ve anlaşarak evlilik biçimleri arasındaki fark ise görücü usulü evlilikte çiftlerin evlilik maksadıyla bir başkası aracılığıyla bir araya gelmeleridir. Anlaşarak evlenmede ise genellikle çiftler iş ya da arkadaş çevrelerinde tanışırlar ve devamında ilişki evlilik kararına dönüşme eğilimindedir (Karadağ, 2015: 45). dikkat Bazı toplumlarda levirat ve sororat evlilikler de söz konusudur. Bir erkek öldüğünde geride eşi ve çocukları kalıyorsa kadının ölen erkeğin erkek kardeşiyle (kayınbirader) evlenmesine levirat evlilik denir. Bu evlilikte amaç dul kalan kadın ile çocuklarının yaşamını güvence altına almak, akrabalık bağlarının devamını sağlamak ve kadının cinselliğinin devamı ile gelecekte doğacak çocuklar üzerinde hak sahipliğini devam ettirme gayesi vardır. Erkeğin ölen eşinin kız kardeşiyle (baldızı) evlenmesine ise sororat evlilik 125 Aile Sosyolojisi 5 denir. Kız veren aile, ölen kişinin yerine bir kız daha vererek hem ilişkiyi devam ettirmiş olur hem de torunlarının bakımını garanti altına almış olur. Sororot ve leviratın evliliklerin uygulandığı toplumlarda iki aile arasında kurulmuş kayınlık ilişkileri eşlerden birinin ölümünden sonra bile devam ettirilir (Haviland vd., 2008: 439-440). Aile, çocuklar dâhil dayanışmaya bağlı grupların bulunduğu ve bütün toplumlarda var olan, insanların birbirine bakmaları için bir araya getiren sosyal kuruma denir. Yerleşim Yerine Göre Aile Tipleri Evlilik, toplumlarda eş seçimi yoluyla belirlenirken çiftlerin yaşayacağı yer de toplum tarafından belirlenmektedir. Sanayi öncesi toplumlarda yeni evliler belli bir süre ebeveynleri ile birlikte yaşıyorlardı. Çünkü yeni evlilerin korunma ve ekonomik yönden desteğe ihtiyaçları vardı. Evlenen kadının kocasının ailesiyle birlikte veya yakınında bir yerde yaşamasına patrilokal tipi aile olarak adlandırılmaktadır. Evlenen erkeğin kadının ailesiyle birlikte veya yakınında bir yerde yaşamasına ise matrilokal tipi aile olarak adlandırılır. Bazı Kuzey Amerika yerlileri bu tarz evlilik biçimini tercih etmektedir. Özellikle yerel savaşlarla sıklıkla karşılaşan toplumlarda patrilokal aile tipi daha yaygın olarak görülmektedir. Çünkü oğullar savaşa katılan babanın yerine annesine daha fazla destek sağlayabilir. Sanayi toplumlarında ise evlenen çift ekonomik faaliyete bağlı olarak genelde aileden uzakta yerleşmekte olup buna neolokal tipi aile denir. Soya ve Büyüklüğe Dayalı Aile Tipleri Sosyolojik literatürde aile sınıflandırılırken ya otorite (ataerkil, anaerkil) ya da büyüklük üzerinden sınıflandırma yapıldığını görmekteyiz. Gökçe (1976) aileyi; anaerkil, ataerkil, çekirdek aile ve geniş aile olmak üzere dört kategoride sınıflandırmaktadır. Anaerkil Aile İlkel toplumların birinci kademesi avcı ve toplayıcılığa dayanırken ikinci kademesinde tarıma dayalı bir ekonomi söz konusu idi. Avcı ve toplayıcı toplumlarda erkekler fiziki anlamda daha güçlü olduklarından genelde yaşanılan yerden uzakta avcılık yapmakta ve uzun süreler yaşanılan yerden uzak kalmaktaydılar. Kadınlar ise yaşanılan yerde kalmakta, çocukların bakımını üstlenmekte, yiyecek hazırlamakta, hastalık ve yaralılara bakmakta ve hayvanları evcilleştirmekteydi. Toplumların tarımı keşfetmeleriyle birlikte avcı toplayıcılıktan uzaklaşıp yerleşik hayata geçmeleriyle birlikte anaerkil aile türü ortaya çıkmıştır. Bu aile türünde baba otoritesi fazla yoktur. Çünkü ana, kardeşleri, çocukları ve ananın diğer akrabaları aynı yerde yaşamaktaydı. Çocuklar ana evinde yaşamakta ve akrabalık ilişkileri ana soyundan gelmektedir. Bu aile türünde evin reisi kadının erkek kardeşi olan çocukların dayısıdır. Baba ise anasının evinde kız kardeşlerinin çocuklarına reislik etmektedir. Ancak çocuklar analarının çocuğu olup babayla hukuki ve sosyal ilişkisi bulunmamaktadır. Ev, toprak ve her türlü eşya ortak olup kişilerde özel mülkiyet söz konusu değildir. Bu aile türünde kadın ve erkek aynı haklara sahip olmakla birlikte kadın daha fazla statüye sahiptir. Ancak anaerkil ailede ana akrabalığı hâkim olsa bile otorite anadan ziyade ananın erkek kardeşi olan dayıda toplandığı görülmektedir. Ataerkil Aile Pederi aile, bölünmez asaba ve ataerkil olmak üzere üç farklı modelde incelenen bu aile türünde baba otoritesi ağır basmaktadır. Pederi aile türünde çocuklar üzerinde ana ve babanın eşit hakları söz konusu olup ana ve baba beraber oturmaktadır. Akrabalık hem anadan hem de babadan gelmektedir. Bu aile tipine eski Alman ailelerini örnek gösterebiliriz. Toprağa yerleşmiş toplumlarda görülen bölünmez asaba tipi aile daha çok Balkanlar, Afrika ve Asya’da görünmektedir. Baba tarafı akraba olarak kabul edilmekle birlikte kan bağı geçerli olmakta ve aile bireyleri eşit kabul edilmektedir. Bu aile tipinde çocuğun anne ve babasının çocukları üzerinde hakları yoktur. Aile içerisinde özel mülkiyet söz konusu olmadığından çocuklar asabanın (soy) malı sayılır. Ailenin reisi en yaşlı baba olup en yaşlı çift ailenin yöneticisidir. Pederşahi aile, patriarkal aile veya Roma ailesi olarak da nitelendirilen ataerkil aile ilk olarak Romalılarda rastlanmış ve daha sonra Yunanistan, Hindistan, Çin ve Yahudi toplumlarında da görülmüştür. Bu aile tipinde baba sonsuz ve mutlak bir güce sahiptir. Baba otoritesini kutsal dinden almakta 126 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 ve görevi atalarının kurmuş olduğu aileyi devam ettirmekle görevlidir. Bu aile tipinde temel amaç, aileyi devam ettirmek ve ailenin devamı içinde erkek bir evlat sahibi olmaktır. Bu aile tipinde kadının otoritesi sarsılmış, kadın evlendiğinde erkeğin ailesinin yanına taşınmak durumunda kalmıştır. Baba çocukları ve karısı üzerinde her hakka sahip olduğu gibi ailenin bütün mallarına üzerinde de sınırsız yetkiye sahiptir. Baba atasından kalmış hem dini görevleri yerine getirmekte hem de ekonomik faaliyetleri yürütmektedir. Baba istediği zaman “boşandım” diyerek eşini boşayabilmekteydi. Çünkü dinî inançları, kadını erkeğe göre daha aşağı bir varlık ve günahların kaynağı olarak görmüştür. Geniş Aile Aile içinde en yaşlı üyenin reis olduğu ve geleneksel, eski, büyük, köy vb. adlarla isimlendirilen çok sayıda çekirdek ailenin aynı çatı altında oturmasıyla oluşan aile tipine geniş aile denir. Bu aile tipinde aile bireylerinin ihtiyaçları aile içinde karşılanmakta olup ailenin her bireyi ekonomik bir iş bölümüne göre ailenin gelirine katkıda bulunur. Ailenin tüm geliri ailenin reisinde toplanır. Aile reisi tüm aileyi maddi ve manevi zararlara karşı korumakla görevlidir. Bu aile türünde eğitim ve öğretim aile içinde yürütülür. Eğitim belli bir mesleğin öğretilmesi şeklinde yürütülür. Dinî bilgiler de aile büyükleri tarafından verilir. Çekirdek Aile Küçük aile, şehir ailesi, dar aile, modern aile, çağdaş aile, demokratik aile vb. adlarla isimlendirilen, ebeveynler ve evli olmayan çocuklardan meydana gelen en küçük toplumsal birime Çekirdek Aile denir. Bu tip ailede üye sayısı sınırlı ve az olduğundan bu aile sınırlı bir gelişime sahiptir. Bu aile tipinde başlangıçta sadece ebeveynler varken daha sonra çocuk sayısının artmasıyla birlikte nüfus bakımında bir gelişme söz konusu ise de çocukların iş güç sahibi olduktan veya evlendikten sonra ayrılmasıyla aile ilk kurulduğu döneme dönüş yapmaktadır. Modern toplumlarda çekirdek aile evrenseldir. Murdock’a (1939) göre çekirdek ailede insan hayatı için temel olan cinsel ilişkileri düzenleme, ekonomik dayanışma sağlama, neslin devamını sağlama ve toplumsallaşma işlevlerinin yerine getirildiğini görmekteyiz. Çekirdek aile, modern sanayi toplumlarına özgü bir aile tipidir. Sanayi devrimiyle birlikte mülkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesin kendi hayatını yaşamak istemesinin bir sonucu olarak bu toplumlarda çekirdek aile tipi egemen olmuştur. dikkat Aile Kurumunun Kuramsal Çerçevesi Aile kurumunun işlevi hakkında sosyologlar farklı yaklaşım sergilemişlerdir. Yapısal işlevselci yaklaşıma göre aile, ailenin yeni üyelerini sosyalleştirerek maddi ve duygusal destek sağlama görevini yerine getirir. Aynı zamanda ailenin cinsel ilişkisinin de düzenlenmesini sağlar. Sosyal çatışmacı yaklaşım aileyi, ailede biriken serveti nesilden nesile aktararak sosyal eşitsizliği devam ettirmenin bir mekanizması olarak tanımlamaktadır. Sembolik etkileşim yaklaşımına göre ise aile yaşamı aile bireylerinin etkileşimi ile yapılandırılmaktadır. Bu yaklaşıma göre aynı sosyal düzeyde olan bireyler birbirlerine kur yaparak bir araya gelip aile kurmaktadırlar. Yapısal İşlevselci Yaklaşım Aile, bireyin güvenlik, beslenme ve sağlık gibi temel biyolojik ihtiyaçlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmış olsa bile insanoğlu sadece biyolojik bir varlık değil, aynı zamanda sosyal bir canlıdır. Bundan dolayı aile toplum hayatında diğer kurumlar tarafından yapılamayan bazı işlevleri yerine getirir (Özkalp, 2013: 130). Bu yaklaşıma göre aile, pek çok hayati görevi yerine getirdiği için toplumun omurgasını oluşturur. Ailenin ilk ve en önemli görevi çocukların toplumun diğer üyelerine katılabilmeleri ve toplumun devamını sağlayabilmeleri için ebeveynleri tarafından yetiştirilmeli ve sosyalleştirilmelidir. Ailenin ikinci görevi ise cinsel etkinliği toplumsal kurallara bağlı olarak düzenlemesidir. Bu düzenleme ihtiyacı her kültürde var olup mülkiyet haklarının ve akrabalık organizasyonlarının sürdürülmesini amaçlamaktadır. Her toplumda belirli akrabaların cinsel ilişkiye girmesini veya evlenmesini yasaklayan normlar bulunmaktadır ki bu normlara ensest tabu denilmektedir. Ensest tabu her toplumda olmakla birlikte hangi akrabalara arasında evliliğin olacağı toplumdan toplumda değişmektedir. Örneğin Türk toplumunda 127 Aile Sosyolojisi 5 üst soy (anne, baba, büyükanne, büyükbaba), alt soy (çocuk, torun) ve yan soy (kardeş) ile evlenilmesi yasak iken Navajo kabilesinden kişinin annesinin herhangi bir akrabasıyla evlenmesi yasaktır. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde kuzenler arasında evlilik normal görülürken Batı bölgelerinde nadir görülmektedir. Ancak akraba evlilikleri çocukların engelli ve bazı sağlık sorunlarıyla doğmalarına neden olmaktadır. Akraba evliliklerinin bazı sağlık sorunlarına neden olduğuna dair tıbbi deliller ülkemizde akraba evliliklerini sayısını azalmıştır. Ensest tabu bu yönüyle toplumun sağlıklı bir şekilde devamını sağlamaktadır. Ensest tabu, birincisi cinsel ilişkiyi yakın akrabalar arasında kısıtlayarak aile bireyleri arasındaki rekabeti engeller. İkincisi akrabalar arasında hak ve sorumlulukları düzenleyerek aile düzenini tehdit edebilecek ilişkileri yasaklar. Üçüncüsü ise aile bireylerini akrabalar dışında evlenmeye teşvik ederek toplumun genişlemesini ve farklı ailelerle toplumsal bağların oluşmasını sağlar. Resim 5.2 Bir Navajo Ailesi Kaynak: https://www.salinabookshelf.com/ uncategorized/navajo-clans/ Bu yaklaşıma göre aile toplumsal örgütlenmenin korunmasına ve devamına yardımcı olduğu için sosyal yerleştirmeyi sağlar. Ebeveynler doğumla birlikte ailenin yeni üyelerine kültür, din, sınıf, etnisite (etnik köken) vb. sosyal ve sınıfsal kimlikleri aktararak onların toplumsallaşmasını sağlarlar. Ailenin aynı zamanda maddi ve duygusal güvenlik sağlama işlevi de bulunmaktadır. Ailesiyle yaşayan bireylerin varlıklı ve yalnız yaşayan bireylerden daha sağlıklı ve daha mutlu olmasının sebebi aile kurumudur. Her toplumda belirli akrabaların cinsel ilişkiye girmesini veya evlenmesini yasaklayan normlara ensest tabu denilmektedir. Sosyal Çatışmacı Yaklaşım Sosyal çatışmacı yaklaşım, aileyi toplumun merkezine koymakla birlikte aile kurumunun toplumda var olan eşitsizliği sürdüren bir işleve sahip olduğunu öne sürmektedir. Engels’e göre aile reisinin bütün mal varlığını oğullarına aktarmasının sebebi erkeklerin ihtiyacının karşılanmasını sağlamaya dönüktür. Böylece aile her yeni nesilde sosyal sınıflarını yeniden üreterek toplumun diğer bireylerine göre ekonomik yönden avantaj sağlar ve refahlarını devam ettirirler. Ataerkillik bu eşitsiz durumu devam ettirmek için kullanılır ve kadını erkeğin ekonomik ve cinsel mülkiyetine dönüştürür. Cumhuriyetin kurulmasından sonra medeni kanunun kabulüne kadar kadınların mirastan eşit bir şekilde yararlanması söz konusu değildi. Medeni kanunun kabulü ile yasal olarak kadın ve erkek eşitliği sağlanmış olsa bile doksanlı yıllara kadar kadınlar mirastan eşit bir şekilde yararlanamadı. Antalya ve çevresinde kız çocuklarına genelde sahillerde tarım için uygun olmayan kumlu araziler pay olarak verilirken erkeklere verimli bağlar miras olarak pay ediliyordu. Ancak sahil bölgelerinde turizm tesislerinin yaygınlaşmasıyla birlikte mirastan daha az pay verilen kız çocukları erkeklere göre ekonomik olarak çok daha fazla gelir elde ettiler. Bu yaklaşıma göre insanlar kendilerine benzeyen aynı ırk veya etnisiteden olan kişilerle evlenme eğilimindedir. Bundan dolayı grup için evlilikler toplumsal eşitsizliğin nesiller boyu devam etmesine neden olur. Ayrıca sosyal çatışma kuramına göre kadınlara uzun ve mutlu bir hayatın anahtarı olarak evlilik kurumu gösterilmiştir. Ancak kadınlar açısından evlilik, ücretsiz yapılan ev içi emek ile ömür boyu cezaya dönüşen bir sistem hâline gelmiştir. Sembolik Etkileşim Yaklaşımı Hem yapısal işlevselci yaklaşım hem de sosyal çatışmacı yaklaşım aileyi yapısal bir sistem olarak makro düzeyde analiz ederken sembolik etkileşim yaklaşımı yaşamdaki deneyimlerin ve bireysel kalıpların oluştuğu mikro düzeyde oluşan bir sistem olarak görmektedir. Bu yaklaşımı savunan sosyologlara göre aile içinde paylaşılan davranışları anlamak için aile üyeleri arasındaki ilişkilere ve bu ilişkileri nasıl anlamlandırdıklarına bakmak gerekir (Özkalp, 2013: 133). Bu yaklaşıma göre aile, samimiyet ve korkunun paylaşıldığı bir yaşam biçimidir. Çünkü aile üyeleri zamanla kendileri tarafından tanımlanan ve aralarında duygusal bağların 128 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 oluşmasını sağlayan birçok aktiviteyi paylaşırlar. Her ne kadar ebeveynler aile bireyleri olan çocuklar üzerinde belli bir otoriteye sahip olsalar da ebeveynlerin çocuklara yakınlık göstermesi ve onlara güven vermesi akrabalık bağları için önem arz etmektedir (Macionis, 2013: 467-468). Erken Evlilikler: Kırsal Hindistan’dan Bir Rapor Sumuitga Goji, kendi evlenme töreni başlamak üzereyken ağlıyor. Bu durum onların sevinç gözyaşları mı? Tam olarak değil. Çünkü 18 aylık “Gelin” annesinin kucağında kıpırdamadan annesini emmeye devam ediyor. Bu evlenme töreninde damat ise 7 yaşında bir erkek çocuğu. Hindistan’ın Batı eyaletlerinde Rajasthan’ın uzak bir köyünde, geleneksel bir düğün töreni yapmak için iki aile gece yarısı bir araya geliyor. İki mayıs Hindu geleneklerinde evlilik için iyi bir gün sayılıyor. Sumitra‘nın babası tören başlarken gülümsüyor, annesi ise bebek beşiğinin yanında çok uykusuz görünüyor. Damat, başında altından bir türban ve kırmızı renkli geleneksel kostümünü giymiş, ellerini nazikçe uzatarak bebeğin ellerini kavramış. Tören bittiği zaman genç adam, anne ve çocuğun düğün ateşinin etrafında dönmesine bir buçuk saat kılavuzluk ettikten sonra genç çift seyircilere doğru karı-koca olarak ilk adımlarını atarlar. Yakın gelecekte 18 aylık gelin Sumitra Goji anne-babası ile kalabilir. Ancak 8 ya da 10 yıl içinde yapılacak ikinci bir törenle kocasının ailesi ile birlikte yaşamak üzere gönderilecek ve evlilik hayatı başlayacaktır. Resim 5.3 Çocuk Damat ve Gelin, Hindistan. Kaynak: https://sputniknews.com/ asia/201911261077407286-india-set-to-tighten-anti-childmarriage-law/ Hindistan’da çocuk düğünleri yasal olmamasına rağmen geleneklerin kuvvetli olduğu kırsal bölgelerde evlilikleri yasaya uygun olarak yapmak zordur. Sonuç olarak her sene yüzlerce çocuk evlendirilir. Rajasthan kırsalında bir sosyal yardım çalışanı; “bütün kızların 14 yaşında evlendirildiğini, bunların yoksul ve okuma yazma bilmeyen ailelerin çocukları olduğunu ve onlar ilk adet dönemi geçmiş bir kızı evde tutmak istemedikleri için çocuk evliliklerine izin verdiklerini” belirtiyor. Gelecek yıllarda evlilik ile anılacak sorumlulukları bilmesine rağmen, aileler neden çocuklarını erken yaşta evlendirmek istemektedirler? Çünkü genç gelinin annesi damadın ailesine sunulacak çeyizin daha küçük olacağını bilmektedir. Ek olarak, kızlar küçük evlendiğinde bekaret ile ilgili bir sorun olmadığından bu durum onların evlilik piyasasındaki değerini arttırır. Düzenlenmiş (Görücü usulü) evliliklerde bir anlaşma vardır. Hiç kimse aşkı veya genç çocukların gelecekteki hallerini anlamaları hakkında düşünmüyor. Siz ne düşünüyorsunuz? 1. Geleneksel bölgelerde düzenlenmiş (Görücü usulü) evlilikler neden yaygındır? 2. Söz konusu ailelerin bakış açılarından düzenlenmiş (Görücü usulü) evliliklerin avantaj ve dezavantajlarını sıralayınız? 3. Türkiye’de toplum tarafından düzenlenmiş (Görücü usulü) eş seçiminin yolları nelerdir? Kaynak: John Ward Anderson, “Early to wed the child brides of india” Washington Post, 24.05.1995. A27-A30, Aktaran, Macionis, J, J. (2013: 469). Yaşamla İlişkilendir Hem yapısal işlevselci yaklaşım hem de sosyal çatışmacı yaklaşım aileyi yapısal bir sistem olarak makro düzeyde analiz ederken sembolik etkileşim yaklaşımı yaşamdaki deneyimlerin ve bireysel kalıpların oluştuğu mikro düzeyde oluşan bir sistem olarak görmektedir. dikkat 129 Aile Sosyolojisi 5 EĞİTİM Eğitim; insanın doğumundan ölümüne kadar olan ve yaşamının her alanını etkileyen bir süreç olup Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından “Çocukların ve gençlerin toplum yaşayışında yerlerini almaları için gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmelerine, kişiliklerini geliştirmelerine okul içinde veya dışında, doğrudan veya dolaylı yardım etme” olarak tanımlanmaktadır. Ertürk’e (1993) göre ise eğitim; “Bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci”dir. Fidan ise eğitimi; “İnsanların belli amaçlar doğrultusuna yetiştirilmesi süreci; bireyin yaşadığı toplum için yararlı hale getirilmesi; bireyin yaşadığı toplumda uygulama imkânı olan ilgi, yetenek ve diğer davranış örüntülerini kazandığı süreçler toplamı” olarak tanımlamıştır. Bununla birlikte eğitimin kesin bir tanımı bulunmamaktadır. Eğitim tanımlarında öne çıkarılan nokta, insan davranışlarında istenen yön ve doğrultuda değişimlerin meydana getirilmesidir. Eğitimin Türleri Eğitim formal ve informal olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Formal eğitim; belirli bir amaca ulaşmak için belirli bir mekânda ve alanında uzman kişilerin rehberliğinde planlı ve programlı bir şekilde düzenlenen etkinlikleri içermektedir. Formal eğitimin belirli bir yaş grubundaki ve aynı seviyedeki bireylere belirlenen amaçlara yönelik olarak hazırlanan programlarla okulda düzenli olarak verilmesine örgün eğitim denilir. Örneğin ilkokula giden bir öğrenci örgün eğitim görmektedir. Formal eğitimde örgün eğitime hiç girmemiş veya örgün eğitime devam eden ya da bitiren kişilere ilgi ve gereksinim duydukları konularda yapılan eğitim, öğretim ve rehberlik hizmetlerine ise yaygın eğitim denir. Bireylerin yaşadıkları toplum içinde istemsiz ve denetimsiz bir şekilde kültürlenmesine ise informal eğitim denir. Örneğin köyde yaşayan bir çoAile olgusu her toplumda olmasına rağmen her kültürde farklı aile türleri vardır. Aile ile ev halkı arasında ne gibi farklar vardır? TRT’nin “Aile Olmak” adlı Kültürel ve Antropolojik belgeseli izleyerek kültürel farklılık ve aile kurumunu ilişkilendiriniz. https://www.trtbelgesel. com.tr/kultur-antropoloji/ aile-olmak Dünyadaki aile türleri ile kendi aile yaşantınızı karşılaştırıp benzerlik ve farklılıkların neler olduğunu anlatınız. Öğrenme Çıktısı 1 Sosyolojik açıdan aile kurumunu açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Resim 5.4 Malabo, Ekvator Ginesi’nde Bir Okul Kaynak: https://pulitzercenter.org/reporting/equatorial-guinearich-country-poor-schools#slideshow-6 130 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 cuğun tarlayı nasıl süreceğini, nasıl ekip biçeceğini, hayvanların bakımını nasıl yapacağını büyüklerini gözleyerek ve onların davranışlarını taklit ederek öğrenmesi informal eğitime girer. İnformal eğitimde planlı ve kontrollü olmadığı için kişiler farkında olmadan olumlu davranışların yanında bazı olumsuz davranışları da öğrenebilir. Örneğin informal eğitimde bir çocuğun arkadaş çevresinde argo veya küfür gibi kelimeleri öğrenmesi durumuyla karşılaşılabilir. İnformal eğitim sanayi öncesi toplumlarda bireylerin toplumsallaşması için yeterli olurken günümüz sanayi ve bilgi toplumunda bireylerin hem sosyalleşmelerinde hem de modern toplumların gerektirdiği becerilere sahip olmak açısından yetersiz kalmaktadır (Apalı & Argun, 2018: 14-15). Eğitim; Bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir. Eğitim Sosyolojisi Eğitim sosyolojisi kavramında hem eğitim hem de sosyoloji vardır. Eğitimin tanımını yukarıda yapmıştık. Öyleyse sosyolojinin ne olduğunun bilinmesi gerekir. Tezcan’a (1995) göre sosyoloji; en geniş anlamıyla insan davranışlarını ve ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. Sosyolojinin temel amacı toplumu ve toplumsal ilişkileri bilimsel olarak incelemektir. Bireylerin davranışları yaşadığı toplum tarafından şekillendirilir. Sosyoloji; toplumsal çevrenin yapısal öğelerini ve toplumsal çevrenin ortaya çıkışını, işleyişini ve gelişimini belirli bir bütünsellik içinde açıklayan bir bilim dalıdır. Sallan Gül’e (2016) göre ise eğitim sosyolojisi; eğitimi toplumsal bir olgu, bir sistem, bir alt disiplin veya uzmanlık alanı şeklinde ele almakta olup eğitim kurumunun diğer toplumsal kurumlarla ilişkisini ve etkileşimini incelemektedir. Bu çerçevede eğitimin toplumsal yapının değişime uyumunu, dönüşümünü ve benzeri ilişkilere etkisini sorgulamaktadır. Toplum, sosyolojinin temel alanını oluştururken eğitim ise eğitim bilimlerini hareket noktası olarak ele almaktadır. Sosyologlara göre sanayi sonrası toplumlarda eğitim ile statüler arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Bunun temel nedeni sanayi sonrası toplumlarda kapalı toplumsal yapılarda olduğu gibi statülerin doğuştan kazanılması söz konusu değildir. Sanayi sonrası toplumlarda bireyin toplumdaki statüsünü belirli bir bilgi ve beceri konusunda kazanmış olduğu yeteneği belirler. Bu bilgi ve beceri yeteneği ise ancak eğitim ile elde edilebilir. Bundan dolayı eğitim toplumsal ve kültürel bütünleşmeyi sağlayan en önemli kurumdur. Toplumsal yapı içinde eğitim kendi işlevini yerine getirirken sosyal grup içinde veya sosyal grup arasında toplumsal ve kültürel bütünleşmenin artmasını sağlamaktadır (Aksoy, 2000: 83-84) Eğitim sosyolojisi temelde toplum ile eğitim arasındaki bağlantıyı incelemeyi esas almaktadır. Diğer bir deyişle eğitim sosyolojisi; topluma dair olgular ile eğitime dair olguların kesiştiği noktaları incelemektedir (Kumral, 2017: 115). Toplumsal olgular ile eğitimsel olguların kesiştiği noktalarda yer alan bazı temel sorunlar aşağıda sıralanmıştır: • Toplumsallaşma şekli olarak eğitimin işlevi, • Toplumsal tabakalaşma sürecinde eğitimin rolü ve işlevi, • Toplumsal grupların yapısal özellikleri ve eğitim olgusu, • Toplumsal örgütler ve eğitim olgusu, • Toplumsal hareketlilik ve değişme bağlamında eğitimin işlevi, • Toplumsal kontrol mekanizmaları ve eğitim, • Toplumsal kurumlar ile eğitim kurumu arasındaki ilişki. Eğitimin Toplumsal Temelleri Eğitimin toplumsal temellerini anlamak için öncelikle toplumun ne olduğunun bilinmesi gerekir. Toplum en geniş anlamıyla örgütlenmiş insanlar topluluğuna denir. Bundan dolayı toplumu insanlardan oluşan, geniş katılımlı ve karmaşık toplumsal ilişkiler ağı olarak tanımlamak mümkündür. Ancak bu ilişkilerin toplum için belirli koşulları yerine getirmesi gerekmektedir. Bu çerçeveden bakınca toplumun sosyal ilişki ve örgütlenmelerden meydana gelen, belirli bir yapıya ve devamlılığa sahip olduğunu görürüz. Toplumdaki bu devamlılık büyük ölçüde her bir toplumun belirli bir coğrafi alanda konuşlanması ve bu coğrafi alanda da ortak bir kültür üretme becerisine bağlıdır. Bu açıklamalardan hareketle toplum tanımını şu şekilde yapmak mümkündür. Toplum; belli bir coğrafya üzerinde temel toplumsal değerler ve hedefler çerçevesinde örgütlenen, insan ve insan topluluklarının ortak kültürü sonucu 131 Aile Sosyolojisi 5 üretilen kurumsallaşmış sosyal ilişkiler bütünüdür. Bu ilişkilerin niteliği toplumların geleneksel-kapalı toplum ya da modern-açık toplum olmalarını sağlar (Doğan, 2012: 109). Eğitimin toplumsal temelleri deyince akla toplumla birlikte toplumsallaşma olgusu da gelir. Öyleyse toplumsallaşma olgusu nedir? Doğan’a (2012) göre toplumsallaşma; bir süreç olup bireyin doğumundan itibaren yaşadığı toplumun üyeliğini kazanmasında, geçirdiği çocukluk, gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık sürecini içeren aşamalardır. Toplumsallaşmanın; birey ve toplum açısından iki boyuttaki etkisinden söz etmek mümkündür. Birey açısından toplumsallaşma; bireyin kişisel gelişimine, kendisini gerçekleştirmesine, biyolojik varlığının insanileştirilmesine, benliğinin oluşumuna ve kimliğinin kazanılmasına etki eder. Toplumsal açısından ise toplumun kültürünün bir kuşaktan diğerine aktarılmasına, topluma yeni katılan bireylerin toplumun ortak değerlerine uygun bir yaşama katılmasına ve sağlıklı bir biçimde entegre olmalarına katkıda bulunur. Birey toplumsallaşırken bireyselleşir, bireyselleşirken toplumsallaşır. dikkat Sosyal Bir Kurum Olarak Okul Okul da diğer kurumlar gibi sosyal bir kurum olup toplumun öğrenme ve öğretme ihtiyaçlarını karşılamak için kurulmuştur. Okulun amacı toplumun bilgi ve değerlerini yeni nesillere aktarmak, toplumun ihtiyaç duyduğu uzmanları yetiştirmek ve böylece toplumun maddi ve manevi yönden kalkınmasına katkıda bulunmaktır. Okulu diğer sosyal kurumlardan ayıran veya okulu farklı kılan özellikleri şöyle sıralayabiliriz (Çelikkaya, 2014: 83-84); • Okulun belirli bir kültürü vardır. Bu kültür akademik, sosyal, kültürel ve sanatsal bir nitelik taşır. Çünkü okullar formal eğitim verilen kurumlar olup belirli bir plan ve program tarafından bireyleri belirli kazanımlara ulaştırmak istemektedir. Halbuki halk kültüründe böyle bir nitelik bulunmamaktadır. • Okulun belirli bir nüfusu (kontenjanı) vardır. Bu durum kolay kolay değişmez. Çünkü okul mekânı belli bir sayıda bireye eğitim verecek kapasiteye sahiptir. • Okulun nüfusu homojendir. Okulun temelini oluşturan öğrenciler ve ebeveynler, kendi çocukları gibi değişik statüdeki aile çevrelerinden gelmiş olmakla birlikte okulda sanki bir ailenin çocuklarıymış gibi bütünlük gösterirler. Çünkü dışarıdaki farklılıklar okula yansımaz. • Okulda biz duygusu topluma farklı şekilde yansır. Üniforma, rozet veya mezuniyet günleri gibi durumlarda okulun farklılığı hissedilir. Örneğin dışarıda gördüğümüz bir öğrencinin ilkokula mı,ortaokula mı yoksaliseye mi gittiğini üzerindeki formadan anlayabiliriz. • Farklı kültürler yine okul içinde gelişir. İlk başta belirli meslek veya branş okulunda belirli kültür kazanılır zannedilir. Ancak öğrenci hangi eğitim kurumunda bulunursa bulunsun farklı kültürlere sahip olmaktadır. Bu durum genellikle üç kanalla gerçekleşir ya derslerin çeşitliliği ya öğretmenin farklılığı ya da öğrencilerin farklılıkları ile gerçekleşir. • Okulun yapısı bilgi alışverişine dayanır. Diğer bir deyişle okul denildiğinde bilgi alışverişinin yapıldığı, öğrenim ve eğitim olayının gerçekleştirildiği yer anlaşılır. Yani okulda bir öğrenen bir de öğreten vardır. • Okullarda bir otorite vardır ve bu otorite denetim yoluyla sürdürülür. Bu denetim ise kurumsal denetim, uygulamalı denetim veya öğrenciler kanalı ile yapılan denetim şeklinde yürütülür. • Okullarda öğrencilerin statüsünü genellikle sınavlarda aldığı notlar belirler. En yüksek notu alan öğrenciler okul birincisi olur, yüksek başarı ve imtiyazlara sahip olurlar. • Okul toplumun ihtiyaç duyduğu uzmanları ve bilim adamlarını yetiştiren kurumlardır. Yani eğitim sistemi insanlık ve uzmanlık fabrikasıdır. 132 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 Okulun amacı toplumun bilgi ve değerlerini yeni nesillere aktarmak, toplumun ihtiyaç duyduğu uzmanları yetiştirmek ve böylece toplumun maddi ve manevi yönden kalkınmasına katkıda bulunmaktır. dikkat Eğitim ve Toplumsal Değişme Toplumsal değişmeyi anlamak için öncelikle değişim ne olduğunu bilmek gerekir. TDK’ye göre değişim; “Bir zaman dilimi içindeki değişikliklerin bütünü, değişme” anlamına gelmektedir. Diğer bir ifade ile bir durumdan yeni bir duruma geçiş anlamına gelir ki mevcut durumun durağan olduğunu gösterir. Çünkü değişim, var olanın farklı bir duruma gelmesidir. Toplumsal anlamda değişme kaçınılmazdır. Çünkü değişmeyi bireysel ve toplumsal planda görür ve hissederiz. İbn-i Haldun’un deyimiyle nasıl ki insan doğar, büyür, yaşlanır ve ölürse toplumlar da aynı şekilde doğar, gelişir ve zamanla yerini yeni toplumlara bırakır. Resim 5.5 Oxnard Lisesi, ABD. Kaynak: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:STS_ Modern_Classroom.jpg Toplumsal değişme; başta eğitim kurumu olmak üzere toplumu meydana getiren tüm kurumlarda, toplumsal ilişkilerde ve toplumsal yapılar da mevcut durumlardan yeni durumlara geçişi ifade eder. Çünkü toplumsal değişme kolektif bir fenomen olup ortak yaşamın içinde gerçekleşir. Bundan dolayı toplumsal değişme kişisel olmayıp evrensel ve ortak bir mantıkla toplumsal hayatı değiştirir, dönüştürür. Toplumsal değişmede esas olan yapının değişmesidir. Bununla birlikte toplumsal değişmede devamlılık esas olup mutlaka belirli bir dönemle açıklanır. Bu ilkeler ışığında toplumsal değişimi şöyle tanımlamanız mümkündür: Toplumsal değişme; toplumsal hayatın işleyişini veya yapısını geçici ve yüzeysel olmayacak biçimde etkileyen, tarihin akışını değiştiren, dönemindeki gözlenebilen her dönüşümü içine alan bir süreçtir. Değişme kavramı değer yargısı iyi ya da kötüye doğru bir farklılaştırmayı içermez. Bundan dolayı da bilinçli bir çabayı işaret eden gelişme ve ilerlemeden ayrılmaktadır. Buna bağlı olarak toplumsal değişme ileriye doğru olabildiği gibi geriye doğru da olabilir. O nedenle özellikle ülkenin olumlu yönde değişimi, bu yöndeki planlı çabaları gerekli kılmaktadır. Her şey yolunda gitmiş olsa bile özellikle değişim sürecindeki ülkelerin kendiliğinden olumlu bir şekilde toplumsal değişime uğraması uzun bir zaman alır. Bu ülkelerin toplumsal değişmeyi kendi hedeflerine yönlendirmeleri gerekir. Böyle bir eylem toplumsal değişmeyi rastlantıya bırakmak yerine istenen hedefe çekerek istenmeyen sonuçları ortadan kaldırabilir. Bu yüzden ülkeler toplumsal planlama örgütleri kurmakta, toplumsal değişim plan ve hedeflerini bu üniteler tarafından tespit etmekte ve uygulamaya geçirmektedirler (Doğan, 2012: 366). Türkiye’de belirtilen işlevlere sahip olan ilk kurum Devlet Planlama Teşkilatı idi. DPT (1906-2011) 2011 yılında Kalkınma Bakanlığına dönüştü. Kalkınma Bakanlığı (2011-2015) da 2015 yılında Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığına dönüştürüldü. Başkanlık on yıllık kalkınma planları yapmakta ve toplumsal değişim ve dönüşümü ve planlara çerçevesinde yönlendirmektedir. Toplumsal değişmenin odağında insan yer almakta olup toplumsal değişmenin en önemli unsurudur. Çünkü insan, toplumsal değişimin gerçekleştiği her olayda hem etkileyen hem de etkilenen konumundadır. Kuşkusuz toplumsal değişme sadece insan ile sınırlı değildir. Süreç açısından baktığımızda değişimde zaman unsuru da önemli yer alır. Sosyolog Rocher toplumsal değişmeyi tanımlarken “kısa zaman aralıklarında gözlenebilir ve denetlenebilir dönüşümler” olarak ifade etmiştir ki tanımda zaman boyutuna vurgu yapmıştır. Elbette insan ve zamanla birlikte toplumsal değişmenin bazı koşulları bulunmaktadır. Toplumsal değişmenin koşulları ile zaman, mekân ve insan boyutunu da sürece dâhil ederek gerçek bir değişim ve dönüşüme ortam hazırlayacak hazır bulunuşluk düzeyi kastedil- 133 Aile Sosyolojisi 5 mektedir. Bu koşulların hazırlanmasında en önemli unsur insandır. Toplumsal değişimin olması için insanın mevcut şartları yetersiz bularak talep etmesi ve ihtiyaç duyması gerekir. İnsanın istek ve ihtiyaçlarından yola çıkarak harekete geçmesi şüphesiz yeni ihtiyaçlar, inançlar, değerler ve düşüncelerin ortaya çıkmasına neden olacaktır. Fransa’da 17’nci yüzyıldaki kötü ekonomik ve yaşam koşulları Fransız İhtilaline neden olmuş, Fransız İhtilali de İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin doğmasına neden olmuştur. İnsanoğlunun tarih boyunca değişim istek ve talebi, bilgi ve kültürün sürekli değişimine ve birikimine neden olmuştur. İnsanı merkeze alan bu değişim süreci her seferinde değişime hazır bir toplum yapısını da meydana getirmektedir. Ancak bazen bunun tersi durumlarda söz konusu olabilmekte değişime karşı çıkan ve toplumun değişim talebine aykırı bazı sosyal ve kültürel ortamlarda yaratılabilmektedir (Doğan, 2012: 367). Çin’de Mao Zedong’un iktidar olduğu 1966-1976 yılları arasında gerçekleştirdiği kültür devrimi milyonlarca insanın ölümüne, bir neslin eğitimsiz kalmasına, halk arasında gruplaşmaların oluşmasına, milyonlarca insanın işinden olmasına, ekonominin durma noktasına gelmesine ve Çin halkı için de büyük bir yıkımın meydana gelmesine sebep olmuştur. “Çin, Kültür Devrimiyle Hesaplaşamıyor” başlıklı haberi aşağıdaki linkten okuyunuz. https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/cinkultur-devrimiyle-hesaplasamiyor/573140 internet Sosyologların Eğitim ile İlgili Görüşleri Fikirleri ve kuramlarıyla felsefe ve sosyoloji alanında etkili olan birçok düşünür ve bilim insanı eğitim konusuna ilgi göstermiş ve eğitim üzerine farklı görüşler dile getirmişlerdir. Eğitimin sosyolojik temellerini, diğer bir deyişle eğitim sosyolojisini daha iyi anlamak için eğitim sosyolojisi alanında görüşlerini yazmış sosyologların görüşlerini bilmek gerekir. Çünkü bazı sosyologların düşünceleri eğitim sosyolojinin temelini oluşturmaktadır. Aşağıda eğitim sosyolojisine katkıları olan bazı sosyologların görüşlerine yer verilmiştir. İbn-i Haldun’un Eğitim ile İlgili Görüşleri İbn-i Haldun’a göre her insan doğuştan bazı bilgilerle doğduğu gibi sonradan aldığı eğitimle de bilgi sahibi olmaktadır. Eğitimin verimli ve akıcı olabilmesi için aşamalı bir öğretim sürecinin olması gerektiğini belirtir. Bunun içinde ders kitabının öneminden bahsetmiştir. Hangi bilim dalında olursa olsun eğitim alacaklara faydalı olması için kitabın konuları ve başlıca başlıkları mutlaka belirtilmelidir. Söz konusu alanda daha önceden yazılmış yazılar tetkik edilmelidir. Daha önceden bilim adamlarının yazdığı ancak yanlış olduğu sonradan tespit edilen hususlar mutlaka düzeltilmelidir. Kitaplarda herhangi bir konuda eksiklik varsa bunlar tamamlanmalıdır. Aynı zamanda yazılan kitaplardaki konularda herhangi bir düzensizlik varsa düzeltilmelidir. Uzun ve geniş yazılan ve sürekli tekrara düşülen konular ayrıştırılmalı ve sistemli bir hale getirilmelidir (Haldun, 1988: 1278-1279). İbn-i Haldun’un eğitim ile ilgili görüşlerinde çocuk eğitimi de yer almaktadır. Çocuk eğitimde dikkat edilmesi gerekenleri Tezcan (1981) şu şekilde sıralamıştır: • Öğrenciye sert davranılmamalı, • İki bilgi aynı anda öğretilmemeli, • Öğretimde sıra takip edilmeli, • İhtiyacı olan öğrencilere takviye dersler verilmeli, • Bilgi edinmek için geziler düzenlenmeli, • Ezbere dayalı bir eğitim verilmemeli, • Öğrenmede içerik somutlaştırılmalı, • Basitten karmaşığa doğru bir süreç işlenmeli, • Konular tekrar edilmeli, • Çocukların yeteneğine önem verilmeli, • Sadece gerekli bilgi verilmeli, • Konular tartışılarak öğretilmeli. Auguste Comte’un Eğitim ile İlgili Görüşleri Sosyolojinin kurucusu olarak görülen Comte, sosyoloji tarihinde pozitivizm kavramıyla ön plana çıkmıştır. Pozitivizm; ampirik (deneye ve gözleme dayalı olan) bilgiye dayalı olanın tek geçerli ve doğru bilgi olduğunu öne sürmektedir. Comte, pozitivizm fikrini sanayi devrimiyle birlikte özellikle Fransa’da yaşanan sosyal, ekonomik ve toplumsal kargaşaya çözüm üretmek ve toplumda düzen 134 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 ve ilerleme sağlamak için geliştirmeye çalışmıştır. Comte’un amacı sosyolojiyi bütün bilimlerin anası olarak bir toplum bilimi hâline getirmektir (Slattery, 2008: 71-72). Comte’un eğitime ilişkin görüşleri daha çok pozitif felsefe ve bilimlerin sınıflanmasını içermektedir. Bilimlerde yaşanan uzmanlaşma bilimler arası iş bölümüne neden olmuştur. Eskiden insan zihninin çalışmalarında bir bölünme söz konusu değilken bir kişi bütün bilimlerle aynı anda ilgilenebilirdi. Ancak bilimsel bilginin gelişmesiyle birlikte artık bu durum değişmiştir. Her bilim dalı büyüdükçe bölünme kaçınılmazdır. Comte, bilimlerde yaşanan gelişme ve uzmanlaşmanın sonucu olarak eğitim anlayışımızın da değişmesi gerektiğini öne sürmüştür (Comte, 1964: 225-226). Comte, insanlık tarihi ve bireyin gelişim tarihini üç durum yasası ile açıklamaktadır. Üç durum yasasına göre insanın düşünme yapısındaki değişikliklerle ortaya çıkan ve birbirini izleyen teolojik, metafizik ve pozitivist olmak üzere üç aşama bulunmaktadır. Ancak bu aşamalar birbirlerinden kesin hatlarla ayrılmamışlardır. Toplum bazı konularda bir aşamada iken bazı konularda bir diğer aşamada olabilir (Giddens, 2008: 45-46). 1. Teolojik Aşama: Bu dönem dünyanın başlangıcından 1300 yılına kadar geçen süreyi kapsamaktadır. Her şeyin doğaüstü güçlerle (tanrı, tanrıça vb.) açıkladığı aşamadır. Diğer bir deyişle doğadaki ve toplumdaki tüm olaylar doğaüstü güçler tarafından idare edilmektedir. Bu aşamada doğaya, insana, topluma dair var olan bilgiler ilahi özellik taşıdıkları için sorgulanmadan kabul edilmek zorundadır. 2. Metafizik Aşama: Rönesans’la birlikte teolojik aşamadan metafizik aşamasına geçilmiştir. Genel olarak 1300 ile 1800 yılları arasında yaşanmıştır. Her şeyin doğaüstü ve soyut kavramlar ile açıklandığı aşamadır. Comte’a göre bu aşamalardan her biri bir öncekinin sonucu bir sonrakinin ise hazırlayıcısı durumundadır. 3. Pozitif Aşama: 1800’lü yıllardan itibaren her şeyin bilimsel olgu ve olaylar ile açıklandığı son aşama olan pozitif aşamaya ulaşılmıştır. Bu aşamaya geçişi sağlayan olay Fransız Devrimi’dir. Pozitivist dönemde insanlar doğadaki ve toplumsal yaşamdaki olguları açıklayabilmek için somut ve gözlenebilir olguları incelemeye yönelmişlerdir. Bu inceleme esnasında olgular arasındaki nedensonuç ilişkileri gözlenip, bu ilişkilerdeki düzenlilikler ve süreklilikler yasalarla ile açıklanabilmektedir. Comte’a göre pozitif düşünme endüstriyel girişimcilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Comte’a göre Avrupa’da eğitim teolojik ve metafizik dönemlerinin izlerini taşımaya devam ediyor. Comte, modern çağın ihtiyaçlarına cevap verecek bir şekilde var olan eğitim sisteminin pozitif bir eğitim sistemi haline dönüştürülmesi gerektiğini savunmuştur. Son yüzyılda pozitif eğitimin yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi için birtakım çalışmalar yapıldığını ileri sürmüştür. Comte’a göre Avrupa devletlerinin bu girişimleri desteklemesi pozitif felsefenin zorunlu olduğu inancını gün yüzüne çıkarmasına rağmen genel eğitim sisteminin tamamen değiştirilmesi için herhangi bir girişim yapılmamıştır. Comte’a göre eğitim sisteminde gerekli değişimlerin olabilmesi için önünde bazı engeller bulunmaktadır. Bu engel bilimlerde yaşanan uzmanlaşma süreci olup bilimlerin tek tek ele alınması ve uzmanlaşmaya gidilmesi bilimlerin öğretim yöntem ve tekniklerini etkilemektedir. Pozitif felsefeye göre bir eğitim sisteminin uygulanabilmesi için pozitif bilimin tamamına vakıf olmak gerekir (Dikici, 2019: 47-49). Pozitivizm; ampirik (deneye ve gözleme dayalı olan) bilgiye dayalı olanın tek geçerli ve doğru bilgi olduğunu öne sürmektedir. Paulo Freire’nin Eğitim ile İlgili Görüşleri Eleştirel pedagojinin önemli isimlerinden olan Freire’ye göre tarafsız eğitim diye bir şey yoktur. Eğitim; ya bireyleri var olan sistemin mantığı ile bütünleşmesini kolaylaştırarak düzene uyumlu hâle getirmeye çalışan bir araç olarak işler ya da onların içinde buldukları gerçeklik durumuna eleştirel ve yaratıcı bir bakış açısıyla bakmalarını ve dünyalarını dönüştürmelerine nasıl katkı sunacaklarını keşfetmelerine yarayan bir araç ve bir özgürlük pratiği hâline gelir. Sadece cevaplardan oluşan bir eğitim 135 Aile Sosyolojisi 5 sistemi, bilgiye ulaşma ve kavrama sürecinin ayrılmaz bir parçası olan merak duygusuna hiçbir katkı sağlamadığı gibi bu tür bir eğitim içeriği mekanik bir şekilde ezber yapmaktan öteye gidemez. Sözel anlatıma dayalı bir eğitim sistemi, öğrencilerin anlatılan şeyi sadece mekanik olarak ezberlemesine yol açar. Bundan daha kötüsü ise öğrencilerin öğretmenler tarafından doldurulması gereken bidonlara (beyinlere) ve kaplara dönüşmesidir. Öğretmen kapları (beyinleri) ne kadar çok doldurursa o kadar iyi bir öğretmendir. Böylelikle eğitim, bir tasarruf yatırımı aracına dönüşür. Öğrenciler yatırım nesnesi, öğretmen ise yatırımcı konumdadır. Öğretmen iletişim kurmak için âdeta bir bankacı gibi tahvilleri çıkarır ve öğrencilerin sabırla aldığı, ezberlediği ve tekrarladığı yatırımlar yapar. Freire bu duruma bankacı eğitim modeli adını vermektedir. Diğer bir deyişle bankacı eğitim modelinde bilgi kendilerini bilen sayanların (öğretmenlerin) yine onlar tarafından hiçbir şey bilmeyenlere (öğrencilere) verdiği bir armağandır. Hâlbuki başkalarını mutlak ve bilgisiz cahil saymak, baskıya dayalı ideolojilerin karakteristik özelliğidir. Öğretmen de öğrencinin cehaletini mutlak sayarak kendi varlık sebebini gerekçelendirir. Köle gibi yabancılaşmış olan öğrenciler kendi cehaletlerini, öğretmenin varlığının gerekçesi olarak kabul ederler. Fakat kölelerin tersine öğrenciler, öğretmenlerin eğittiklerini hiçbir zaman keşfedemezler. Hatta bunu öğretmenlerde fark edemezler (Doğan, 2018: 106-107). Micheal W. Apple’ın Eğitim ile İlgili Görüşleri Yirminci yüzyılın en iyi elli eğitimcisinden biri olarak kabul edilen Micheal W. Apple, “Eğitim ve İktidar” adlı kitabında şu soruları sormaktadır: • Yoksunları eyleme geçmekten alıkoyan şey nedir? Sağduyunun bu durumda rolü nedir? • Okullar yeni bir toplum düzeni kurmaya kalkışacaklar mı? • Toplumsal kurumlar, okullar ve kültürel aygıtın diğer unsurları, yoksunların eyleme geçmesini engellemede ve karşı hegemonik hareketlerin yaratılmasında nasıl rol oynar? Apple için okullar egemen ideolojinin üretildiği yerler olduğundan toplumu dinamik tutabilmek için okulların öğrencilere eleştirel düşünmeyi ve olaylara eleştirel yaklaşmayı öğretmesi gerekir. Eğitimcilerin ve entelektüellerin birinci görevi insanların kazanılması ve mücadele edilen alanlarda birlik sağlanmasıdır. Apple’a göre okullar, kültürel sermayenin birikiminde temel rol oynar. Ancak Apple’ın fikri kültürel sermaye fikrini ortaya atan Bourdieu’dan farklıdır. Bourdieu’ya göre egemen grupların kültürel sermayesi olan grupların tarzı, dili ve kültürel eğilimleri nakde dönüştürülebilir. Bunlar kültürel sermayeye sahip oldukları için toplumda bir adım öne geçerler ve kültürel sermayeyi sınıfsal açıdan bir araç olarak kullanırlar. Oysa okullar kapitalist toplumun ihtiyaç duyduğu kültürel metaları ortaya koyarak bir üretim aracına dönüştürür. Okullar birçok sosyoloğun iddia ettiği gibi meritokrasiye (liyakat) dayalı yerler değildir. Eğer öyle olsaydı okullardaki test sonuçları ile yetişkin başarısı ölçütleri arasındaki ilişkinin zaman içinde artarak aile kökeni ve eğitimsel başarı arasındaki ilişkiyi düşürmesi gerekirdi. Ancak eldeki veriler aile kökeni ile okuldaki başarı arasındaki ilişkinin çok az miktarda zayıfladığını göstermektedir. Apple, klasik Marksist kuramın temel söylemini oluşturan işçi sınıfının önderliğinde gerçekleştirilecek bir devrim ile alt yapının dönüştürüleceği düşüncesinde değil daha çok kültürel mücadele ile kazanılan alanları gündeme getirmektedir (Apple, 2012: 51-54). Bourdieu dört çeşit sermayeden bahseder. Sermaye fikrini ekonomiden aldığı için ekonomik sermaye bireyin sahip olduğu ekonomik varlıklardır. Kültürel sermaye; bireylerin sahip oldukları meşru bilgi çeşitlerine denir. Sosyal sermaye; insanları arasındaki değerli ilişkileri içerirken sembolik sermaye onur ve prestijden ortaya çıkar (Ritzer ve Stepnisky, 2013: 156). dikkat 136 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 SAĞLIK Çocukluğumuzdan beri birçok hastalıkla mücadele etmek zorunda kalmamıza rağmen her insan sağlıklı bir şekilde yaşamak isteriz. Grip gibi basit bir hastalıkta dahi neşemiz kaçar, günlük rutinlerimiz altüst olur, gitmek istediğimiz yerlere gidemeyiz ve yapmayı planladığımız birçok işi ya ertelemek ya da iptal etmek zorunda kalırız. Hasta olduğumuz dönemlerde çoğu zaman ilaç almamız ya da bir hekime veya bir sağlık kuruluşuna gitmemiz gerekir. Hatta kendimiz gitmesek bile yakınlarımız muhakkak bir hekime gitmemiz konusunda bize baskı yapar. Hastalık, hasta için çoğu zaman can sıkıcıdır. Bundan dolayı hasta olduğumuzda yalnız kalmak istemeyiz ve çoğunlukla da yakınlarımızın yardımına başvururuz. Bizim için yemek yapacak, ilaçlarımızı hazırlayacak, bize sevgi ve şefkat gösterecek birilerinin yanımızda olmasını isteriz. Bunu açıkça ifade etmesek bile bunların olmasını gönülden isteriz. Bazen de hasta olduğumuzda kendimizi naza çeker ve çevremizdekilerin ilgilerinin sürekli bizim üzerimizde olmasını arzularız. Kimileri sırf bu ilgiyi canlı tutabilmek için ya hastalığını uzatır ya da nedensiz olarak hastalanabilir. Kimimiz de sadece doktorları ya da hastaneleri görmeye alıştığımız için buralara gidebiliriz. Hatta hiç rahatsızlığımız olmasa bile can sıkıntısından hastalanabiliriz. Kısaca hastalıklar şu veya bu şekilde hep bizimle birliktedir (Cirhinoğlu, 2012: 297). Öyleyse hayatımızı bu denli etkileyen hastalık nedir? Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sağlığı; “sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli” olarak tanımlamaktadır. Bu yönüyle sağlık yalnızca biyolojik bir husus veya bireysel bir seçim değil, toplumsal yaşam içinde kök salmış, hastalık ve iyilik durumudur. Macionis’e (2013) göre toplum, halk sağlığını dört ana yoldan biçimlendirir: 1. Kültürel örüntüler sağlığı tanımlar. Sağlık standartları kültürden kültüre değişimler gösterir. Örneğin tropikal bölgelerde ciltte bir enfeksiyon sonucu ortaya çıkan yaws hastalığı, Sahra Afrika’sında sık görülmekte ve normal karşılanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde obezite ciddi boyutlara ulaşmasına rağmen bu sorun normal karşılanabilmektedir. Toplumlarda insanların diğer bireylere yansıttıkları güç, moral ve motivasyon olarak düşündükleridir. Toplumda özellikle erkeklerin rekabetçi yaşam biçimi sağlıktır. Çünkü fiziki yönden kaslı ve güçlü olmak geleneklere uygundur. 2. Sağlığın kültürel standartları zamanla değişime uğrarlar. Yirminci yüzyılın başında bazı doktorlar, kadınların yüksek öğretimde beyinlerinin zorlanacağını düşünerek yüksek öğretime kadınların devam etmemesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Hatta bazı doktorlar sigaranın strese iyi geldiğini ve sağlık için sigara içilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Ancak günümüzde biliyoruz ki bu düşünceler doğru değildir. Temel hijyen kurallarının bile zaman içerisinde değiştiğini görmekteyiz. Bundan daha Ivan Illich’in “Okulsuz Toplum” adlı eserinde okula getirdiği belli başlı eleştiriler nelerdir? Nicolas Philibert’ın yönettiği “To Be And To Have” adlı 2002 yılı yapımı filmi izleyiniz. Türkiye ile Fransa’daki eğitim sistemlerini ilişkilendiriniz. Freire’nin “Tarafsız eğitim diye bir şey yoktur.” görüşü hakkında ne düşünüyorsunuz? Görüşlerinizi paylaşınız. 2 Sosyolojik açıdan eğitim kurumunu açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 137 Aile Sosyolojisi 5 önceleri insanlar haftada bir kere banyo yaparken günümüzde çoğu insan her gün duş almaktadır. 3. Bir toplumun teknolojisi halkın sağlığını etkiler. Enfeksiyon hastalıkları, yetersiz beslenme ve yetersiz sağlık hizmeti yoksul toplumlarda daha yaygın iken gelişmiş batı toplumlarında bu durum görünmemektedir. Yüzyıl önce insanlar en küçük bir hastalığa yakalandığında ölümle karşılaşırken günümüzde çoğu hastalığın tedavisi bulunmaktadır. Özellikle endüstri devrimiyle birlikte yaşam standartları yükselmiş, teknolojik ilerlemeye bağlı olarak tedavide önemli ilaç ve aletler geliştirilmiş, bunun sonucu olarak da insanlar daha sağlıklı hâle gelmişlerdir. Ancak endüstriyel teknoloji aynı zamanda sağlık için yeni tehditler yaratmıştır. Küresel ısınma ve çevre sorunları halk sağlığını tehdit eder düzeye gelmiştir. 4. Sosyal eşitsizlik halkın sağlığını etkiler. Kaynakları eşitsiz bir şekilde paylaştığı için tüm toplumlarda gelir adaletsizliği vardır. Bundan dolayı toplumlarda zenginler fakire göre daha iyi sağlık hizmeti almakta ve daha iyi beslendikleri için daha sağlıklı bir yaşam sürmektedirler. Dünya Sağlık Örgütüne (WHO) göre sağlık; sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hâlidir. Sosyolojik Açıdan Sağlık Sağlık sosyolojisi; sosyolojinin sağlığı konu alan alt bir koludur. Sağlık sosyolojisi, temelde hastalıkların toplumsal yapı ile olan ilişkisini inceler. Sigara veya madde bağımlılığı örneğinde olduğu gibi toplumsal olgular ile sağlık arasındaki etkileşim sağlık sosyolojisinin konusu oluşturur. Diğer bir deyişle sağlık ile siyasi çatışmalar, sanayileşme, kentleşme, göç, toplumsal, mesleksel ve coğrafi hareketler arasındaki ilişki sağlık sosyolojisinin araştırma alanına girer. Yapılan bazı araştırmalar sanayileşmeyle birlikte tansiyon gibi bazı hastalıkların arttığını, kentleşmeyle birlikte bireylerin yemek yeme alışkanlıklarının değiştiğini ve durumun hastalıkların artmasına neden olduğunu göstermiştir. Bir başka araştırmada ise bireylerin sürekli alışık oldukları yerler değiştirdiklerinde fiziksel ve ruhsal rahatsızlıklara daha fazla yakalandıkları görülmüştür. Örneğin kırsalda yaşayan birinin kente göç ettiğinde kalp hastalığına yakalanma oranı artmaktadır. İşsiz insanlar, çalışan insanlara nazaran toplumsal ilişkileri zayıfladığından daha fazla stres kaynaklı hastalıklara yakalanmaktadır. Evlilik durumu da insan sağlığı üzerinde etkilidir. Boşanmış çiftler üzerine yapılan bir araştırmada özellikle erkekler başta olmak üzere boşanmışların evlilerden daha az yaşadıklarını göstermiştir. Benzer şekilde toplumdan uzak olanların da toplum içinde yaşayanlara göre ölüm oranı iki-üç kat daha fazladır (Cirhinlioğlu, 2012: 303-304). Resim 5.6 Afrikalı Çocuklar Kaynak: https://www.michaelmoyo.org/441094584 Afrika’da her yıl 226,7 milyon insan açlık çekiyor. Afrika’daki aşırı yoksulluk ve açlıktan en çok etkilenen ülkeler, çoğunlukla Sahra’nın güneyinde yer alan ülkelerdir. Her dört kişiden biri orada açlık çekiyor. dikkat Kültürel ve sosyal aidiyete bağlı olarak hastalığın tasviri de değişmektedir. M. Zborowski (1952) ABD’de gerçekleştirdiği bir çalışmada İtalyan Katolik göçmenlerin, Doğu Avrupalı Yahudilerin veya İrlandalı Protestanların acıyı farklı biçimde tarif ettiklerini tespit etmiştir. Antropolojik araştırmalar da hastalığın kültürel boyutuyla ilgili olarak benzer sonuçlar vermektedir. Hekimler ve 138 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 etnologlar tarafından incelenen “susto” hastalığı bu duruma örnek olarak gösterilebilir (Borlandi vd., 2013: 625-626). Yukarıda izah edildiği gibi sağlık ve hastalık kavramları kültürel ve toplumsal olarak açıklanmaktadır. Çünkü kültürler, neyin sağlıklı neyin sağlıksız olduğu konusunda ön kabulleri bakımından farklılık gösterirler. Bütün kültürlerde sağlık ve hastalık kavramları uzun süredir bilinmesine rağmen modern anlamda tıp olarak adlandırdığımız etkinlerin büyük çoğunluğu son üç yüzyıldır batı toplumlarında yaşanan gelişmelerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Sanayi devriminden önce toplumlarda hastalık veya rahatsızlıklarla genelde aile ilgileniyordu. Bununla birlikte hastalıkları doğal veya büyü yoluyla iyileştirdiğini iddia eden ve bazı bitkisel karışımların yapımında uzman olan kişilerde bulunmaktaydı. Bu kişiler batılı olmayan toplumlarda hala varlığını devam ettirmek hatta batı toplumlarında da alternatif tıp olarak nitelendirilmektedir. Yaklaşık iki yüzyıldır tıbba, biyolojik medikal sağlık anlayışı egemen olmuştur. Bu anlayış modern toplumların gelişimiyle birlikte olgunlaşmış ve gelişmiştir. Bu durum modern toplumların bir özelliği olarak da görülmektedir. Çünkü biyomedikal sağlık modelinin ortaya çıkışı on dokuzuncu yüzyılda aklın ve bilimin, dünyaya geleneksel ve dinsel açıklamalarla bakan kilise anlayışına karşı kazandığı zafer ile ilişkilidir (Giddens, 2008: 301). Biyomedikal sağlık modeli temel sağlık alanlarına kuvvetli katkılar yapmış, teknik olarak güçlü bir bilime dayalı olduğundan ve işe yarar göründüğünden günümüzde tıp uygulamalarına egemen olmuştur. Biyomedikal sağlık modeli aşağıdaki varsayımlara dayanır (Bilton vd. 2008: 354). • Hastalık; organik bir durumdur: Patolojik belirtilerin biyolojik nedenleri araştırılırken, insanın zihinsel süreçleri ile ilgili organik olmayan faktörler ya önemsiz görülür ya da bütünüyle yok sayılır. • Hastalık; tıbbi müdahale ile iyileştirilebilen geçici organik bir durumdur. • Hastalık; daha sonra tedavinin nesnesi haline gelen hasta birey tarafından deneyimlenir. • Hastalık; belirtileri ortaya çıktıktan sonra tedavi edilir. Çünkü tedavinin uygulanması tepkisel bir iyileştirme sürecidir. • Hastalık; belirtilerinin ilk ortaya çıktığı yerden uzakta, muayene veya hastanede tedavi edilir. Biyomedikal sağlık modelinde sağlık ve hastalıklar, devlet ve uluslararası yetkililer tarafından kabul edilen resmî tanımın temelini oluşturur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gibi uluslararası kuruluşlar sağlığa ilişkin uzun vadedeki amaçlarının, hastalığın yok edilmesi olduğunu belirtiyorlar. Çiçek hastalığının bütün dünyada yok edilmesinde olduğu gibi bazen de başarılı oluyorlar. Tıp biliminde ki bu rasyonel uygulamalar modernitenin de işareti olarak görülmektedir. Sosyolojik açıdan sağlık hakkında daha detaylı bilgi almak için Ö. Aytaç ve M. Çağlar Kurtdaş’ın “Sağlık- Hastalığın Toplumsal Kökenleri ve Sağlık Sosyolojisi” adlı makalesini okuyunuz. https://dergipark.org.tr/en/ download/article-file/157413 dikkat Hastalık ve Hasta Rolü İşlevselci yaklaşımın önde gelen sosyologlarından olan Talcott Parsons (1952) hasta rolü kavramını, hastaların hastalığın yıkıcı etkilerini hafifletmek için benimsediklerini davranış kalıplarını ifade etmek için kullanır. İşlevselci yaklaşıma göre genelde toplum akıcı ve istem dışı hareket eder. Bundan dolayı hastalık, toplumsal süreçlerin normal işleyişini bozacak bir işlev bozukluğu anlamına gelir. Örneğin, hasta olan bir birey asli görevini yerine getiremeyeceği gibi olduğundan daha az güvenli ve verimli olur. Hastalar normal toplumsal görevlerini yerine getiremedikleri için yakınlarının yaşamları da sekteye uğrar, evindeki görevleri yerine getiremez ve iş hayatındaki arkadaşlarıyla da sorunlar yaşamaya başlar. Parson’a göre birey hasta rolünü toplumsallaşmayla öğrenir ve hasta olduğunda da diğer insanların yardımıyla bu rolü oynar. Hasta rolünün üç ayağı vardır (Giddens, 2008: 310-311): 1. Hasta, hastalandığında bireysel olarak sorumlu değildir. Çünkü hastalık bireyin denetimi dışında kalan fiziksel nedenlerden meydana gelir. Hastalığın ortaya çıkışı bireyin davranışları veya eylemleriyle ilgili değildir. 139 Aile Sosyolojisi 5 2. Hasta normal sorumluluklarından kurtulma dâhil belli haklara ve ayrıcalıklara sahiptir. Hasta, hasta olduğu zaman en ufak bir sorumluluğu olmadığı gibi hasta değilken de sorumlu olduğu her türlü rol, görev ve davranıştan da muaftır. Örneğin hasta, hastalığı süresince sorumlu olduğu ev işlerinden muaftır. Hatta olduğunda daha kaba tavır ve davranışlar göstermesi normal karşılanmaktadır. Yatakta daha uzun süre kalma ve işe gitmeme hakkına sahiptir. 3. Hasta, hasta olduğunu kabul etmek ve uzman bir doktora başvurmak zorundadır. Hastalık rolü geçici olup hastanın hastalıktan kurtulması için etkin çaba göstermesini şart koşar. Eğer hasta, hastalık iddiasını sürdürmek istiyorsa hastalığı bir tıp uzmanına onaylatması gerekir. Hastanın hastalığını bir uzmana onaylatması hastanın çevresindekilerin de bu hastalık iddiasını kabul etmelerini sağlar. Ayrıca hastadan, iyileşme sürecinde uzman hekimin tavsiyelerine uyması ve tedavi için gerekli ilaçları alması beklenir. Tedavinin gereklerini yerine getirmeyen ve uzman doktorun tavsiyesine uymayan hasta, hasta rolünü tehlikeye atar. Gelir Eşitsizliği ve Sağlık Bugün dünyada sağlık hizmetlerinden yararlanmadaki farklılıkların temel nedeni gelir eşitsizliğidir. Çünkü sağlığı etkileyen en önemli faktörler; gelir, meslek, eğitim, barınma ve yaşam tarzı olduğu için toplumsal sınıflar arasındaki hastalık ve ölüm oranlarındaki farklılıkta bu görüşü desteklemektedir. Düşük Gelirli Toplumlarda Sağlık Dünyanın pek çok yerinde zengin toplumların tipik özelliği olan yüksek yaşam beklentisi, yoksul toplumlar nedeni ile 10 yıl daha kısadır. Çünkü Afrika’nın pek çok bölgesinde insanlar ergenlik çağına gelmeden ölmekte nadiren ellili yaşlara ulaşmaktadır. Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) verilerine göre dünya bir milyar insan yoksulluk nedeniyle ciddi sağlık sorunu yaşamaktadır ki bu da dünya nüfusunun 1/6’sına denk gelmektedir. Bu insanların en büyük sağlık sorunu da beslenme bozukluğudur. Beslenme bozukluğu başta çocuklar olmak üzere her yaştan insanı etkileyen tek tip beslenme veya çok az gıda almaktan kaynaklanmaktadır. Düşük gelirli toplumlarda en büyük katil, yetersiz ilaç ve sağlık hizmetleridir. Dengeli ve sağlıklı bir beslenme için temiz içme suyudur. Ancak günümüzdeki yoksul toplumlar, temiz içme suyuna ulaşamadıklarından grip, zatürre, verem ve enfeksiyon gibi kirli su kaynakları hastalıklardan ölmektedirler. Hatta daha kötüsü olarak en fakir toplumların pek çoğu Orta Afrika toplumunda olduğu gibi ya tıbbi personel sayısı çok azdır veya bu merkeze mesafe çok uzaktır. Bundan dolayı birçok insan hiç doktor yüzü görmeden ölebilmektedir. Yoksul toplumlarda daha ilk yıllarda çocukların %10’u ölmekte, çocukların yarısı erişkinliğe erişememektedir. Böylesi toplumlar, hastalık ve yoksullukta kısır bir döngü yaşamakta, yoksulluk hastalığı, hastalıkta yoksulluğu doğurmaktadır (Macionis, 2013: 543). Resim 5.7 Şaman, otlar ve tütsü ile Rómulo Fuentes’in dizlerini tedavi ediyor Kaynak: https://www.nationalgeographic.com/ photography/proof/2017/06/venezuela-health-crisisspirits-photography/ Yüksek Gelirli Toplumlarda Sağlık Sanayi devriminin yaşandığı 1800’lu yıllarda kırsal bölgelerde yaşayan insanlar için kentlerdeki fabrikalarda işçi olarak yaşamak daha cazip geliyordu. Şehirlerin hızlı nüfus artışıyla birlikte ciddi sağlık hizmeti problemleri baş göstermeye başladı. Yirminci yüzyıla gelinceye kadar iş kazaları çok yaygındı ve çok az insan sağlıklı kabul edilirdi. 1850’li yıllardan sonra özellikle Kuzey Amerika ve Batı Avrupa’da endüstrinin gelişmesiyle birlikte pek çok insan daha sağlıklı gıdalara ulaşmaya, daha hijyenik evlerde yaşamaya başladı. Tıptaki ilerlemeler sayesinde enfeksiyon hastalıkları kontrol altına alındı. Örneğin John Snow adlı doktor koleranın mikroplu kuyulardan bulaştığını keşfetmiştir. Kısa sürede de bu mikrop için aşı geliştirildi ve kolera salgınları 140 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 bu şekilde engellenmiş oldu. Tıptaki bu gelişmelere rağmen yoksul ülkelerde bulaşıcı hastalıklar son derece yaygın ve ölümcül iken yüksek gelirli ülkelerde bulaşıcı hastalıklar nadiren salgına neden olmakta ve ölüm nedenleri aşırı yemeye bağlı obezite ve kalp hastalıkları kaynaklıdır (Macionis, 2013: 543- 354). Diğer bir deyişle düşük gelirli toplumlarda insanlar az yemekten, yüksek gelirli toplumlarda ise çok yemekten ölmektedirler. Resim 5.8 Parkland Memorial Hastanesi, Dallas, ABD. Kaynak: http://interactives.dallasnews.com/2015/ hospitals/ Toplumsal Sınıflar ve Sağlık Yapılan araştırmalar göre bireyin bulunduğu toplumsal sınıf ile ölüm ve hastalık oranları arasında ilişki bulunmaktadır. İngiltere’de yapılan bir araştırmada (DHSS 1980) topluma bir bütün olarak bakıldığında genel bir iyileşmeye görülmesine rağmen farklı toplumsal sınıflar arasında doğum kilosundan tutunda tansiyon, diyabet, kanser vb. hastalıklara yakalanma riskine kadar pek çok sağlık göstergesinde eşitsizlik olduğu belirlenmiştir. Browne ve Bottrill (1991), toplumsal sınıf farklılıklarına bağlı olarak sağlık alanında görülen eşitsizlikleri şöyle sıralamaktadırlar (Giddens, 2008: 315-316): 1. En alt meslek sınıfında yer alan vasıf işçilerin emekli olmadan önce ölme ihtimali, en üst meslek sınıfından gelen beyaz yakalı büro çalışanlarına göre iki kat daha fazladır. 2. Vasıfsız işçilerin ailelerinde düşük veya bebek ölümü ihtimali meslekten gelen ailelere göre üç kat daha yüksektir. 3. En üst meslek grubu bir ailede doğan bir çocuk, en alt meslek grubu ailede doğan bir çocuktan 7 yıl daha fazla yaşamaktadır. 4. Ana ölüm nedeni olan hastalıklar en tepede yer alan meslek gruplarına göre en altta yer alan meslek grubunda %90 daha fazla görülmektedir. 5. İşçi sınıfındaki insanlar serbest meslekle uğraşanlara nazaran doktorları daha sık ziyaret etmekte ve daha çeşitli şikayetlerde bulunmaktadır. Vasıfsız beden işçilerinde uzun süreli hastalıkların görülme oranı meslekten gelenlere göre %50 daha fazladır. 6. Sağlık alanında görülen sınıf temelli eşitsizlik olgusu, işsiz olanlar arasında daha da belirgindir. Çalışan insanlar işsiz insanlara göre daha uzun yaşamaktadır. Beden Sosyolojisi Beden sosyolojisi; insan bedeninin toplumsal etkenlerden nasıl etkilendiğini inceler. İnsan olarak bedenimizin olması, toplumun dışında kendi hâllerinde var olan fiziksel şeyler olduğu anlamına gelmez. Bedenlerimiz toplumsal deneyimlerimizden etkilendiği gibi ait olduğumuz toplumun norm ve değerlerinden de etkilenmektedir. Bedenlerimiz, anoreksia nervoza ve bulimia hastalığında olduğu gibi toplumsal norm ve değerlerden dolayı hastalanabilmektedir. İnsanlık tarihi boyunca bazı din adamları ve gizemciler hariç (dinsel nedenlerden ötürü) çok az insan bilerek ve isteyerek aç kalmayı seçmiştir. Öncelikle kadınları etkileyen ve beslenme bozukluklarından olan anoreksia nevroza’nın dinî inançlarla belirli bir bağlantısı yoktur. Anoreksia nevroza; “bedensel bir hastalık olup fiziksel belirtilerle kendini gösteren, modern toplumlara özgü olan ve özellikle kadınların çekicilikleri konusunda sürekli değişmekte olan görüşlerle bağlantılı bir diyet yapma düşüncesi” ile ilişkilidir. Halbuki modern öncesi dönemde toplumların çoğunda ideal kadın bedeni daha derli topluydu (Giddens, 2008: 294-296). Resim 5.9 Anoreksia Nevroza Hastası Bir Kadın Kaynak: https://www.sabah.com.tr/saglik/2017/10/27/ anoreksiya-sonu-olumle-bitebilen-bir-hastaliktir 141 Aile Sosyolojisi 5 Antik zamanlarda, kadınların geniş kalçalı, kalın belli ve büyük göğüslerinin olması şehvet ve doğurganlıkla ilişkili görülüyordu. Çünkü bu dönemlerde insanlar genellikle yetersiz besleniyordu ve yağ oranı yüksek kadınların doğum yapma ve bebeklerini besleme şansları daha yüksekti, erkekler de bu nedenle iri kadınları daha çekici buluyordu. Bu nedenle anoreksia nevroza’nın kaynağının modern toplumların yakın geçmişinde ve kadın bedeni imgesinde meydana gelen toplumsal bakış açısının değişiminde olduğunu söyleyebiliriz. Yeme bozuklukları, belirgin kültürel bileşenlerle anlaşılır. Çünkü, anoreksia nervoza ve bulimia hastalığına yakalananların %95’i kadınlar olup çoğunluğu beyaz ve zengin ailelere mensuptur. Özellikle Batı toplumlarında kadınlar için incelik, başarılı olma ve erkeklere çekici gelme ile eş anlama gelmektedir. Bunun zıddı olarak da kilolu kadın; tembel, kaba saba ve aptal olarak görülür (Macionis, 2013: 546-547). Beslenme bozukluğu ve kişinin kendi görünüşünden hoşnut olmaması gibi tamamen kişisel görünen şeylerin aslında toplumsal sorunlar olduğu görülmektedir. Beslenme bozukluğu, aynı zamanda diyet yapma saplantısı ve dış görünüşü aşırı önemseme; sadece insan yaşamını tehdit etmekle kalmıyor, insan yaşamının ayrılmaz bir parçası hâline geliyor. Resim 5.10 Ana Tanrıça, Çatalhöyük, Anadolu Medeniyetleri Müzesi Kaynak: https://onedio.com/haber/anadolumedeniyetleri-muzesini-neden-ziyaretetmeliyiz--409915 Yaşamla İlişkilendir Güney Pasifik okyanusunda küçük adalar grubu olan Fiji’ye televizyon ilk kez 1995 yılında geldi. Tek bir kablolu kanal ABD, İngiltere ve Avustralya’dan TV kanallarının yayınını yapıyordu. Beslenme konusunda uzman olan Harvard Üniversitesi’nden araştırmacı Anne Becker, haberi büyük bir ilgi ile okudu ve ABD’den televizyon aracılığıyla yayılan global kültürün oradaki genç kadınları nasıl etkileyeceğini merak ediyordu. İyi beslenmeyi, güçlü ve sağlıklı görünmeyi önemseyen Fiji kültürü geleneksel değerlere sahiptir. Geleneksel olarak Fiji kültürü, iyi beslenmeyi güçlü ve sağlıklı görünmeyi önemser. Fiji kültüründe çok zayıf görünmek için diyet yapma fikri neredeyse bilinmiyordu. Becker 1995 yılındaki yaptığı araştırmada Fijili genç kızların %3’ünün kilolarını kontrol altına almak için kustuğu bulgusuna ulaştı. Bu durum normal karşılanacak bir oranı işaret etmekteydi. Fakat Becker, 1998 yılında yaptığı araştırmada ise genç kızların %15’inin aynı yöntemi uyguladığı sonucuna ulaşması çarpıcı değişimi göstermekteydi. Beş katı bir artış normal bir değişim olamazdı. Becker, kızların %62’sinin bir önceki ay diyet yaptığını iddia ettiklerini ve %74’ünün “çok iri” veya “şişman” hissettiğini keşfetti. Becker’in, Fiji’deki beslenme bozukluklarındaki hızlı artışı, televizyonun gelişi ile ilişkilendirmesi sağlığı şekillendirmede kültürün ne derece güçlü olduğunu göstermektedir. Gelişmiş Batı ülkelerinde çok daha yaygın olan anoreksia nervoza ve bulimia’nın de dahil olduğu beslenme bozuklukları, tıbben 142 Aile, Eğitim ve Sağlık 5 konuşacak olursak çok fazla kilolu olmamasına rağmen bazı kadınlar, lise öğrencisi kızların ise neredeyse yarısı bu tür davranışları, birbirlerine geçirmektedirler. Fijili kadınlara Gelişmiş Batı toplumlarında kadınların inandığı şey öğretiliyor; “hiçbir zaman şişman hissetmeyecek kadar zayıf değilsin”. Siz Ne Düşünüyorsunuz? 1. Beslenme bozuklukları neden tıbbi bir sorun olduğu kadar aynı zamanda sosyal bir sorundur? 2. Sizce genç kızlar hangi yaşta “hiçbir zaman şişman hissetmeyecek kadar zayıf olmadıklarını” öğreniyorlar? Bunu nasıl öğreniyorlar? 3. Sizce kitle iletişim araçları, beslenme bozuklukları sorununda ne derece büyük bir rol oynar? Kaynak: Macionis, J, J. (2013) Sosyoloji, Vildan Akan (Çev.), 1. Baskı, Nobel Yayıncılık, Ankara. Hastalık durumu, bireyin toplumsal yaşamında ne gibi değişikliklere neden olur? Susto hastalığı bağlamında kültür, sağlığı nasıl etkilemektedir? Michael Moore’un yönettiği 2009 yapımı “Kapitalizm: Bir Aşk Hikayesi” adlı belgesel filmi izleyip, gelir adaletsizliği ve sağlık sorunlarıyla ilişkilendiriniz. Yaşadığınız kentte sağlık ile ilgili verilen hizmetler ne düzeydedir? Diğer ülkelerde verilen sağlık hizmetleri ile karşılaştırınız. 3 Sosyolojik açıdan sağlık ve hastalık olgularını açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Aile Sosyolojisi 143 5öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Aile Her toplumun kendine özgü bir aile biçimi olsa bile temelde aile, evrensel sosyolojik bir kurumdur. Aile; çocuklar dâhil dayanışma ihtiyacı duyan grupların bulunduğu büyük toplumlarda var olan ve insanları birbirine bakmak için bir araya getiren bir sosyal kurum iken akrabalık; ortak soy, evlilik veya evlat edinmeye dayalı sosyal bağ oluşturan aile bağlarına denir. Çekirdek aile ve geniş aile olmak üzere aile iki başlıkta ele alınır. Aile ile ilgili temel kavramlara baktığımızda, Ailede içerden evlenmeye endogami evlilik, dışarıdan evlenmeye egzogami evlilik denir. Tek eşli evliliğe monogami, çok eşli evliliğe poligami, bir erkeğin iki veya daha fazla kadınla evlenmesine polijini, bir kadının iki veya daha fazla erkekle evlenmesine ise poliandri denir. Yerleşim yerlerine göre aileler patrilokal, matrilokal ve neolokal olarak sınıflandırılırken soya ve büyüklüğe göre aile, anaerkil, ataerkil, geniş aile ve çekirdek aile olarak sınıflandırılmaktadır. Aile, yapısal işlevselci yaklaşıma göre yeni üyelerini sosyalleştirerek maddi ve duygusal destek sağlarken sosyal çatışmacı yaklaşıma göre ailede biriken serveti nesilden nesile aktararak sosyal eşitsizliği devam ettirir. Sembolik etkileşim yaklaşımına göre ise aile yaşamı; aile bireylerinin etkileşimi ile yapılandırılmaktadır. Sosyolojik açıdan aile kurumunu 1 açıklayabilme Eğitim Eğitim; bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla istendik davranış değişikliği olarak tanımlanmaktadır. Belirli bir yaş grubundaki bireylere belirlenen amaçlara göre hazırlanan programla, okullarda düzenli olarak eğitim verilmesine örgün eğitim, örgün eğitime devam edemeyen veya bitiren kişilere, ilgi ve gereksinimlerine uygun eğitim ve öğretim verilmesine ise yaygın eğitim denir. Belirli bir amaca ulaşmak için belirli bir mekânda, uzman kişilerce, planlı ve programlı olarak düzenlenen etkinliklere, formal eğitim, bireyin yaşadığı toplumda denetimsiz bir şekilde kültürlenmesine ise informal eğitim denir. Temelde toplum ile eğitim arasındaki bağlantıyı inceleyen bilime eğitim sosyolojisi denir. Diğer bir deyişle eğitim sosyolojisi; topluma ait olgular ile eğitime ait olguların kesiştiği noktaları inceler. Eğitimin bir parçası olan okulda, diğer kurumlar gibi sosyal bir kurum olup, toplumun öğrenme ve öğretme ihtiyaçlarını karşılar. Okullar, toplumsal değişime neden oldukları gibi toplumdaki değişimlerde okulu dönüştürmektedir. Birçok sosyoloğun eğitimle ilgili farklı görüşleri vardır. İbn-i Haldun’a göre her insan doğuştan bazı bilgilerle doğduğu gibi sonradan aldığı eğitimle de bilgi sahibi olmaktadır. Sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte, insanlık tarihi ve bireyin gelişim tarihini; teolojik, metafizik ve pozitivist olmak üzere üç aşamada el alır. Eleştirel pedagojinin önemli isimlerinden Paulo Freire ise tarafsız eğitimin olamayacağını, eğitimin ya bireyleri var olan sistemin mantığı ile bütünleştirmesini kolaylaştırarak düzene uyumlu hâle getireceğini ya da onların içinde bulundukları gerçek duruma eleştirel ve yaratıcı bir bakış açısıyla bakmalarına ve dünyalarını dönüştürmelerine katkı sunmaya yarayan bir araç ve bir özgürlük pratiği olacağına inanır. Sosyolojik açıdan eğitim kurumunu 2 açıklayabilme Aile, Eğitim ve Sağlık 144 5 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Sağlık Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, aynı zamanda ruhsal fiziksel ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli olarak tanımlanan sağlık, sadece biyolojik bir husus veya bireysel bir seçim değil, toplumsal yaşam içinde kök salmış hastalık ve iyilik durumudur. Sağlık sosyolojisi; sosyolojisinin bir alt kolu olup hastalıkların toplumsal yapı ile olan ilişkisini inceler. Sigara ve madde bağımlılığı gibi toplumsal olgular ile sağlık arasındaki etkileşim, sağlık sosyolojisinin konusunu oluşturur. Sosyal ve kültürel aidiyete bağlı olarak hastalığın tasviri de değişmektedir. Hekimler ve etnologlar tarafından incelenen “susto” hastalığı bu duruma örnek gösterilir. Hastaların, hastalığın yıkıcı etkilerini hafifletmek için benimsedikleri davranış kalıplarına hasta rolü denir. Hastalık ise toplumsal süreçlerin normal işleyişini bozduğu için toplumda işlev bozukluğuna neden olur. Parson’a göre birey hasta rolünü toplumsallaşmayla öğrenir. Dünyada sağlık hizmetlerinden yararlanmadaki farklılıkların temelinde gelir eşitsizliği yatmaktadır. Çünkü sağlığı etkileyen en önemli faktörler; gelir, meslek, eğitim, barınma ve yaşam tarzı olduğu için toplumsal sınıflar arasında hastalık ve ölüm oranları farklılık gösterir. Yoksul ülkelerde, yoksulluk hastalığı, hastalıkta yoksulluğu doğurmaktadır. Yoksul toplumlarda çocukların yarısı yetişkinliğe erişememektedir. Yoksul ülkelerde insanlar az yemekten, yüksek gelirli ülkelerde ise çok yemekten ölmektedir. Sosyolojik açıdan sağlık ve hastalık 3 olgularını açıklayabilme Aile Sosyolojisi 145 5neler öğrendik? 1 Evlilik, ortak soy veya evlat edinmeye dayalı sosyal bağa ne ad verilir? A. Egzogami B. Büyük aile C. Çekirdek aile D. Akrabalık E. Endogami 2 “Endogami”nin tanımı aşağıdakilerden hangisidir? A. Potansiyel eşlerini aynı yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıf ile sınırlayan aynı sosyal kategorideki insanların evlenmesidir. B. Yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıfları farklı olan ve farklı sosyal kategorideki bireylerin evlenmesidir. C. Bir erkek ve iki veya daha fazla kadının evlenmesidir. D. Bir kadın ile iki veya daha fazla erkeğin evlenmesidir. E. Erkeğin ölen eşinin kız kardeşiyle (baldızı) evlenmesidir.. 3 “Sororat evlilik”in tanımı aşağıdakilerden hangisidir? A. Bir erkek ve iki veya daha fazla kadının evlenmesidir. B. Bir kadın ile iki veya daha fazla erkeğin evlenmesidir. C. Erkeğin ölen eşinin kız kardeşiyle (baldızı) evlenmesidir. D. Yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıfları farklı olan ve farklı sosyal kategorideki bireylerin evlenmesidir. E. Potansiyel eşlerini aynı yaş, ırk, din, mezhep veya sosyal sınıf ile sınırlayan aynı sosyal kategorideki insanların evlenmesidir. 4 Sanayi toplumlarında evlenen çiftin ekonomik faaliyete bağlı olarak genelde aileden uzakta yerleşmesi aşağıdaki aile tiplerinden hangisi ile açıklanır? A. Patrilokal B. Neolokal C. Matrilokal D. Endolokal E. Egzolokal 5 Belirli bir amaca ulaşmak için belirli bir mekânda ve alanında uzman kişilerin rehberliğinde planlı ve programlı bir şekilde düzenlenen etkinliklere ne ad verilir? A. Formal eğitim B. İnformal eğitim C. Örgün eğitim D. Yaygın eğitim E. Genel eğitim 6 Aşağıdakilerden hangisi okulu diğer sosyal kurumlardan ayıran veya okulu farklı kılan özelliklerden biri değildir? A. Okulun belirli bir kültürü olması B. Okulun belirli bir nüfusu (kontenjanı) olması C. Okul nüfusunun homojen olması D. Okul içinde farklı kültürlerin o gelişmesi E. Okul yapısının sadece öğretmenin bilgi aktarmasına dayanması 7 Aşağıdakilerden hangisi İbn-i Haldun’un eğitim ile ilgili görüşlerinden biri değildir? A. Öğrenmede içerik soyutlaştırılmalıdır. B. İki bilgi aynı anda öğretilmemelidir. C. İhtiyacı olan öğrencilere takviye dersler verilmelidir. D. Bilgi edinmek için geziler düzenlenmelidir. E. Ezbere dayalı bir eğitim verilmemelidir. 8 Macionis’e göre toplumun, halk sağlığını biçimlendirme yolları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Kültürel örüntüler sağlığı tanımlar. B. Sağlığın kültürel standartları zamanla değişime uğrarlar. C. Sağlık kişiseldir. D. Bir toplumun teknolojisi halkın sağlığını etkiler. E. Sosyal eşitsizlik halkın sağlığını etkiler. Aile, Eğitim ve Sağlık 146 5 neler öğrendik? 9 “Parson’a göre birey hasta rolünü toplumsallaşmayla öğrenir ve hasta olduğunda da diğer insanların yardımıyla bu rolü oynar.” Buna göre, Parson’un hasta rolü ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Hasta, hastalandığında bireysel olarak sorumlu değildir. B. Hasta normal sorumluluklarından kurtulma dâhil belli haklara ve ayrıcalıklara sahiptir. C. Hasta, hasta olduğu kabul etmek zorundadır. D. Hasta uzman bir doktora başvurmak zorunda değildir. E. Hasta uzman bir doktora başvurmak zorundadır. 10 Gelir ile sağlık arasındaki ilişki ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Bugün dünyada sağlık hizmetlerinden yararlanmadaki farklılıkların temel nedeni gelir eşitsizliğidir. B. Düşük gelirli toplumlarda en büyük katil yetersiz ilaç ve sağlık hizmetleridir. C. Yoksul toplumlarda daha ilk yıllarda çocukların %10’u ölmekte, çocukları yarısı erişkinliğe erişememektedir. D. Düşük gelirli toplumlarda insanlar az yemekten, yüksek gelirli toplumlarda ise çok yemekten ölmektedirler. E. Yoksullar tembel oldukları için hastalanırlar. Aile Sosyolojisi 147 5neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Aile ile İlgili Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bir Kurum Olarak Okul” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Aile ile İlgili Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. C Yanıtınız yanlış ise “Sağlık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. C Yanıtınız yanlış ise “Aile ile İlgili Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. A Yanıtınız yanlış ise “İbn-i Haldun’un Eğitim ile İlgili Görüşleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Yerleşim Yerine Göre Aile Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. B Yanıtınız yanlış ise “Eğitimin Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. A Yanıtınız yanlış ise “Hastalık ve Hasta Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. D Yanıtınız yanlış ise “Gelir Eşitsizliği ve Hastalık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. E Araştır Yanıt Anahtarı 5 Araştır 1 Aile farklı kişiler tarafından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Genel anlamıyla aile; kan, evlilik bağı veya evlat edinme yoluyla bir araya gelmiş en az iki insanın oluşturduğu birime denir. Ailenin türü ile toplumsal, tarihî ve ekolojik koşullar arasında sıkı bir ilişki vardır. Bundan dolayı dünyada birçok aile türü vardır. Bir ya da daha fazla çocuklu tek ebeveyn, çocuklu ve evli bir çift, pek çok çocuğa sahip çok eşli ailelerin hepsi birer ailedir. Ev halkı ise görev temelli olup içinde üretim, tüketim, miras, çocuk yetiştirme ve barınma olgularının düzenlenip gerçekleştirildiği yerleşim birimleridir. Toplumların büyük bir çoğunluğunda ev halkı bir aileyi, ailenin bir kısmını ya da çekirdek üyelerini içerir. Bazen ev halkının bazı üyeleri ailenin akrabası bile olmayabiliyor. Bazı toplumlarda ise insanların içinde yaşadıkları ev halkı, aile kavramına göre insanların sandığından daha önemli de olabilir. Aileler ve ev halkı tüm insanların başa çıkması gereken sorunları çözümlemek için var olmasına karşın, oluşturdukları farklı biçimler tamamen kendilerine özgü sorunları da beraberinde getirir. Gelişmiş Batı toplumlarında olduğu gibi ailenin ve ev halkının küçük ve göreceli olarak bağımsız olduğu toplumlarda, bireyler akrabalarının yardım ve desteğinden uzakta, çoğu durumda kendi başlarının çaresine bakmak zorunda kalmaktadır. Birkaç yetişkinin yaşadığı geniş ev halkı ve aileler ise, üyeler arasında her an yaşanabilecek gerginlikleri denetim altına almanın yollarını bulmak zorundadırlar (Haviland vd., 2008: 462). Aile, Eğitim ve Sağlık 148 5 Araştır Yanıt Anahtarı 5 Araştır 2 Ivan Illich 1976 yılında yazdığı “Okulsuz Toplum” adlı eserinde okulu; sanayi toplumunun ürünü olarak kabul eder ve nihai işlevini de böyle bir toplumda tamamladığını ileri sürer. Günümüzde artık sanayi toplumundaki işlevleri ile sınırlı bir okula ihtiyaç bulunmamaktadır. Illich’in okula getirdiği belli başlı eleştiriler şunlardır (Doğan, 2018: 200-201): • Okul; öğrenimi öğretmekle, eğitimi ise sınıf geçme ile özdeşleştirmektedir. Oysa örgün olanın dışında hayatın her alanında bireyler, hayat boyu eğitime konu olurlar. • Değerler okulla kurumsallaşmış olur. Hizmet değer olarak sunulur. Bu nedenle de değerler kurumlara ayrılan kaynakların zenginliği oranında hayata geçer. Tersi durumda değerlerin yaşama geçmesi mümkün değildir. • Kurumsal bağımlılık yeni ve çağdaş bir yoksulluktur. Belirli bir eğitim düzeyinin altında kalan insanlar yoksul insanlardır. Bu çağdaş yoksulluğun en feci boyutu ise ruhsal yetersizlik yani kendi başının çaresine bakma yetersizliğidir. • Eğitsel sorunlar okul içindeki önlemlerle düzeltilemez. Örneğin yoksul aile çocukları, zengin aile çocukları ile aynı okullara gitseler de onların gerisinde kalırlar. Çünkü ailelerinde başlayan farkın, okul ortamında giderilmesi olanaksızdır. • Okullaşma, ülkelerde yeni bir kast sistemi oluşturmaktadır. Okula gidenler gitmeyenler; daha az ya da daha çok süreli gidenler gibi. Bu olgu psikolojik baskıyı da beraberinde getirir. İnsanlar kendilerinden daha uzun süre okula gidenlere karşı aşağılık duygusuna itilirler. • Öğretmen-öğrenci ilişkisi, öğrencinin şahsında bireysel özgürlüğü tehdit eder, tümüyle ortadan kaldırır. Çünkü öğretmen, öğrenci üzerinde öğretmenden daha fazla bir rol sahibidir. O hem bir muhafız, hem bir ahlakçı hem de bir terapisttir. Böylelikle öğrenci, öğretmen tarafından onun tüm manevra alanlarında kuşatılmıştır. • Okuldaki devam zorunluluğu, çocukları günlük ve gerçek yaşamdan soyutlar. Bu anlamda okul; tipik bir tutukevi ve ana rahmi işlevi görür. Kısaca Illich, okulun artık okumak isteyen insanlara yetmediğini, okumak isteyenlerin okullara sığmadığını, öğretecek insanların yeterli olmadığını, öğretim programlarının bilgi öğretiminin çılgın hızına yetişemediğini, çocukların okulu sevmediklerini, diplomaların işe yaramadığını ve çalışma hayatının okulların ürünlerinden şikayetçi olduğunu öne sürmüştür. Aile Sosyolojisi 149 5 Araştır Yanıt Anahtarı 5 Araştır 3 Hastalık durumu, bireyin toplumsal yaşamında önemli değişikliklere yol açmaktadır. Bu durumdaki bireyin sahip olduğu yeni rolü yani hasta rolü, onun sorumluluklarında ve ilişkilerinde farklılıklar yaratır. Çevresiyle ilişkisinde çevreye bağımlılığın daha ağır bastığı yeni bir etkileşim örüntüsü meydana gelir. Bu örüntünün biçim ve özü hastalık tiplerine veya toplumsal, etnik ve kültürel ögelere göre farklılıklar göstereceğini özellikle vurgulamak gerekir. Hangi toplumsal-kültürel temelde ve hastalık tipinde olursa olsun, bireyin hastalık durumunu bir yönlendirme aracı olarak kullanabileceği olasılığını göz önünde tutmak gerekir. Bu bağlamda hastalık durumu, birey açısından gizli işlevler içerebileceğini söyleyebiliriz. Hastalık, dayanılmaz baskılardan kurtuluş yolu olarak değerlendirilebilir. Bu işlevi susto (korku) hastalığında görmekteyiz. Bu durumu bir Foster ve Anderson bir örnekle açıklıyorlar (Oskay, 1993: 101-102). Kaliforniya’da yaşayan altı çocuklu bir Meksikalı Amerikan çifti oldukça güç bir mali sorunla karşı karşıya kalırlar. Sorun, iş bulana kadar kocanın erkek kardeşi, karısı ve beş çocuğunun söz konusu aileyle birlikte kalmaya gelmeleridir. Üç odalı evde şimdi on beş kişi barınmakta ve bütün masraflar da vasıfsız bir işçi olan evin erkeğinin kazancından karşılanmaya çalışılır. Bakkal ve manava borç gitgide artar ve manav en sonunda krediyi de keser. Meksika’daki toplumsal normlar, oldukça uzun dönemli ziyaretlere salık verir ve evin hanımına da kocanın akrabalarını beslemek ve barındırmak yükümlülüğünü getirir. Bu zor koşullarda çocuklarının açlık çekeceklerinden korkmaya başlayan evin hanımı nefes darlığı, terleme, nabız yüksekliğinden rahatsız olur. Kız kardeşi ve iki comadre (kanka, ahbap) ile durumunu tartışır ve sonuçta susto (korku) hastalığına yakalandığı sonucuna varılır. Susto yaygın bir Meksika halk hastalığıdır. Yöresel curandera (iyileştirici kadın) da teşhisi onaylar. Hastanın akrabaları ve comadre, kayınbirader ve ailesinden evi terk etmelerini isterler. Çünkü geleneksel olarak susto hastalığına yakalanan bir kadının fazladan kişilerin bakımını üstlenmesi mümkün değildir. Böylece yöresel, topluluk içinde hastanın durumu artık meşrulaştırılmıştır. Konukların evden çıkmasıyla birlikte, hasta kaygıdan kurtulur ve hastalığın semptomları kaybolur. Hastanın kısa zamanda iyileşmesi, curandera’nın tedavisinin etkililiğine atfedilir. Burada belirtilen geleneksel kural çerçevesinde curandera ve Meksikalı Amerikan topluluğunu oluşturan kişiler, dolaylı da olsa, hasta kişinin normal görevlerini yerine getiremeyecek durumda olduğunu kabul etmişlerdir. Görevleri yerine getirememe, hasta kişiye hak olarak verilmiştir. Nitekim Parsons, hasta rolünü tanımlarken bu meşruluğu hastanın hakları arasında saymıştır. Bunun sonucu olarak aşırı toplumsal baskı durumlarında, hastaya kaçış olarak etkili bir çözüm önerilir, hasta rolünün yarı yasal, geri-çekilme, sorumluluklardan kurtulma, gereksinimler için çevredekilere dayanma gibi gizli işlevlere sahip davranışları içerdiğini söyleyebiliriz. Aile, Eğitim ve Sağlık 150 5 Aksoy, M. (2000). Sosyal Bilimler ve Sosyoloji, Alfa Yayıncılık, İstanbul. Apalı, Y., ve Argun, C. (2018). Eğitim Sosyolojisi ve Önemi, Eğitim Sosyolojisi, (ed.) Avcı, N. Ve Erjem, Y., Lisans Yayıncılık, Ankara. Apple, W. M. (2012). Eğitim ve İktidar, Çev. Ergin Bulut, Kaldeon Yayınları, İstanbul. Arslantürk, Z., ve Amman, M. T. (2000). Sosyoloji Kavramlar-Kurumlar-Süreçler-Teoriler, Kaknüs Yayınları, İstanbul. Borlandi, M. vd. (2013). Sosyoloji Sözlüğü, İletişim Yayınları, İstanbul. Cirhinoğlu, Z. (2012). Toplum ve Sağlık, Sosyolojiye Giriş, (Ed.) İhsan Sezal, Beta Yayıncılık, İstanbul. Comte, A. (1964.) Pozitif Felsefe Dersleri, Çev. Ümit Meriç, Sosyoloji Dergisi, (2), s.19. Çelikkaya, H. (2014). Fonksiyonel Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayınları, Ankara. Dikici, E. (2019). Öncü, Kurucu ve Modern Sosyologların Eğitim Görüşleri, Eğitim Sosyolojisi, (Ed. Nazmi Avcı ve Yaşar Erjem), Lisans Yayıncılık, İstanbul. Doğan, İ. (2012). Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara. Doğan, İ. (2018). Eğitim Sosyolojisi, Kavramlar ve Sorunlar, Nobel Yayıncılık, Ankara. Ergil, D. (1984). Toplum ve İnsan, Turhan Kitabevi, Ankara. Ertürk, S. (1993). Eğitimde Program Geliştirme, Hacettepe Üniversitesi Yayınevi, Ankara. Fidan, N. (1985). Okulda Öğrenme ve Öğretme, Alkım Yayıncılık, Ankara. Foster G.M. vd. (1978). Medical Anthropology, Alfred A. Knopt, New York, USA. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, Kırmızı Yayınları, İstanbul. Gökçe, B. (1976). “Aile ve Aile Tipleri Üzerinde Bir İnceleme”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, (8), Cilt, S.1-2, Hacettepe Üniversitesi Yayınevi, Ankara. Haldun, İ. (1988). Mukaddime II, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul. Haviland A., vd. (2008). Kültürel Antropoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul. Karadağ, Ş. (2015). Evlilik Uyumu İçerisinde Aile İletişimin Rolü: Konya Örneği, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Kumral, O. (2017). Eğitimin Toplumsal Temelleri, Eğitim Bilimine Giriş, (Ed.) Fatma Susar Kırmızı ve Nil Duban, Anı Yayıncılık, Ankara. Macionis, J, J. (2013). Sosyoloji, Vildan Akan (Çev.), 1. Baskı, Nobel Yayıncılık, Ankara. Oskay, Ü. (1993). “Medikal Sosyolojide Bazı Kavramsal Açıklamalar”, Sosyoloji Dergisi, Ege Üniversitesi, (4), s.4, İzmir. Özkalp, E. (2013). Sosyolojiye Giriş, Ekin Yayınevi, Bursa. Sallan Gül, S. (2016). Eğitim Sosyolojisinin Konusu, Alanı ve Sınırlılıkları, Eğitim Sosyolojisi, (Ed.) Müjdat Avcı, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum. Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Terimler, Haz. Ümit Tatlıcan ve Gülhan Demiriz, Sentez Yayınları, İstanbul. Tezcan, M. (1981). İbni Haldun’un Eğitim ilişkin Görüşleri, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, (14), s.1, Ankara. Tezcan, M. (1995). Sosyolojiye Giriş, Feryal Matbaası, Ankara. Kaynakça 152 Bölüm 6 Aile, Yaşlılık ve Değişme Anahtar Sözcükler: • Yaşlılık • Yaşlanma • Yaşlı Nüfus • Sosyal İlişkiler • Kuşaklararası Çatışma • Kuşaklararası Dayanışma • Yaşçı Önyargı öğrenme çıktıları 1 Temel Yaşlılık Kavramları 1 Yaşlılıkla ilgili temel kavramları açıklayabilme 2 Türkiye’de Yaşlılık ve Yaşlılar 2 Türkiye’de yaşlı nüfusun özelliklerini açıklayabilme 4 Değişen Toplumda Yaşlılık ve Aile 4 Kentsel ve Kırsal ailede yaşlıların durumunu karşılaştırabilme 6 Yaşlılık Sorunları 6 Yaşlıların ekonomik, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargı, ihmal ve istismar sorunlarını açıklayabilme Dünyada Yaşlılık ve Yaşlı Nüfus 3 3 Dünyada yaşlılığın durumunu açıklayabilme Yaşlılıkta Sosyal İlişkiler 5 Yaşlıların aile, arkadaş ve komşularla 5 ilişkilerini açıklayabilme 153 Aile Sosyolojisi 6 GİRİŞ İçinde yaşadığımız dünya ve dolayısıyla toplum çeşitli gelişmelerle değişmektedir. Bu değişmeyi insanın, en az enerji ile en verimli üretimin nasıl ortaya konulabileceğine dair merakı başlatmıştır. İnsanlık tarihi boyunca iki önemli dönüşümden söz edilmekle birlikte, üçüncüsünün içinde yaşamaktayız. Bunlardan ilki “tarım devrimi” olup tohumun keşfedilmesiyle avcı toplayıcı göçebelikten yerleşik hayata geçişi başlatmıştır. İkincisi ise canlı enerjisinin yerine makineyi koyan, buhar makinesinin icadı ile “sanayi devrimi”dir. Sanayi devrimi içinde yaşadığımız modern toplumun ortaya çıkmasını sağlamış üretim hızı ve doğaya hükmetme ile 20.yüzyıla damgasını vurmuştur. 21. yüzyıl ise “bilgi çağı” olarak adlandırdığımız iletişimde olağanüstü hızla bilginin işlendiği, zaman ve mekân algılarının değişmeye başladığı bir çağdır. Böyle bir değişme içinde olan toplum bir çok unsuru ile değişime ayak uydurmuştur. Günümüzde artık “dijital çağ” yaşanmaktadır. Bu dönüşümler insan zihnini de dönüştürerek dünyaya ve olaylara farklı bakabilmenin yolunu açmıştır. Sanayi devrimi ile bilimsel bilginin topluma yansıması ve teknolojinin etkisi ile insanların ortalama yaşam süresi artmıştır. Böylece tıptaki gelişmelerin de etkisiyle doğumda anne ve bebek ölümlerinin azalması ve sosyal refahın yükselmesiyle beklenen yaşam süresi artmaya başlamıştır. 20. yüzyılın başında 50 yaşın üstündeki nüfusun sayısı oldukça sınırlı iken, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında doğanların yaşam beklentisi hızla yükselmekte ve toplumsal yaşamda kendini göstermektedir. 20. yüzyılın ilk yarısında genç nüfusa odaklı toplumlar bugün yaşlı bir nüfusla ve onların ihtiyaçları ve sorunları ile karşı karşıyadır. Geçmişte bütün yaş grupları aynı geniş aile içinde yaşarken ayrı bir toplum kategorisi olarak değerlendirilmeyip ortak bir yaşam sürdürmekteydi. Oysa bugün kapitalist ekonomik sistemin desteğiyle bireyselleşmenin artması ve her yaş grubundan aile bireyinin kendi varoluş sorularına cevap araması sürecinde diğerleri gibi yaşlılar da kendi bağımsız konumlarını korumaktadırlar. Tüm dünya nüfusu içinde oranı hızla artan yaşlılar hayatın son döneminde bulunduklarından toplumsal olarak diğer yaş gruplarına göre farklılıklar taşımaktadırlar. Farklı bilim alanlarından araştırmacılar yaşlılığın ne olduğunu yaşlıların çeşitli özelliklerini anlamak için giderek artan sayıda araştırmalar yapmaktadır. İlk çağlardan beri ölümsüzlüğün sırrının araştırılması yanında daha da uzun yaşamanın nasıl mümkün olabileceği üzerine çalışmalar yapılmaktadır. TEMEL YAŞLILIK KAVRAMLARI Dünyada canlılar doğar, büyür, gelişir, olgunlaşır, yaşlanır ve ölür. Yaşlanma; döllenme ile başlayıp yaşam boyu devam eden bir süreçtir. İnsanın yaşlanması, yaşamın ilk yıllarında büyüme ve gelişme olarak ifade edilirken; daha ileri dönemlerde önceden var olan belli özelliklerin ve becerilerin zamanla zayıflaması, kaybolması gerileme olarak değerlendirilir. Bir başka ifadeyle yeni doğan bir bebeğin büyüyüp gelişmesi olumlu bir anlam içerirken orta yaşı geçmiş yetişkin bir insanın gerilemesi olumsuz bir anlama sahiptir. Bu durumun en önemli göstergesi fiziksel görünümdür. Genç bir insanın gergin cildi ve hızlı hareketleri ile yaşlı bir insanın derin çizgilerle dolu buruşuk bir kâğıda benzeyen cildi ve oldukça yavaş hareketleri ilk akla gelen örneklerdir. Diğer taraftan yaşlı bir insanın birikmiş deneyimleri ile genç bir insanın deneyimsiz hâli ve ikisinin dünyaya bakış açıları da şaşırtacak derecede yaşlı lehine bir sonuç doğurabilmektedir. Yaşlanma bir süreç, yaşlılık ise bir dönemdir (Canatan, 2008: 13). Yaşlanma bilimsel olarak incelenirken gelişimsel ve basamaklı (dönemler hâlinde) bir süreç olarak ele alınır. Her bir basamak veya dönem bir sonraki dönemin alt yapısını hazırlamaktadır. Yaşlanma sürecinin her dönemi farklı özellikler taşımaktadır. Bebeklik 0-2 yaş Erken çocukluk 3-6 yaş Çocukluk 7-11 yaş Ergenlik 12-18 yaş Gençlik 18-24 yaş Genç Yetişkinlik 25-44 Orta yaş 45-64 yaş Yaşlılık 65+ Şekil 6.1 İnsan gelişim dönemleri 154 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 Şekil 6.1’deki dönemler gelişimsel olarak bebeklik, çocukluk, erinlik, ergenlik, gençlik, genç yetişkinlik, orta yaşlılık ve yaşlılıktır. Sekiz basamaklı bu yaklaşımın yanında yaşamı üç dönemde ele alan gençlik, yetişkinlik ve yaşlılıktan oluşan yaklaşım ise canlılar ve toplumlar için geçerli olan gelişme, duraklama ve gerileme dönemlerini daha genel bir biçimde sunmaktadır. Yaşlılık dönemi gençlikten ve yetişkinlikten yola çıkarak betimlenmektedir. Birçok alanda bireyin geçmiş dönemlerde genç ve yetişkin hâlde çok usta bir biçimde yapabildiklerini yaşlılık döneminde yapamaması veya yapamıyor olması yaşlılık döneminin gerileme ile özdeşleşmesine yol açmaktadır. Bireyler “yaşlandım” derken, yaşlılık döneminde olduklarını belirtirler. Gençlik döneminden yetişkinlik dönemine geçen bir kişinin yaşlandığından söz edilmez, olgunlaştığı ifade edilir. Ancak orta yaşta bulunan kişinin yaşlanması yaşlılık dönemi ile ilgilidir. Yaşlanma bir süreç, yaşlılık bir dönemdir. Doğumdan başlayarak katedilen dönemlerde bir öncekine göre daha yaşlı olunmasına rağmen yaşlılık 65 yaşında başlayan bir dönemdir. Yaşlılığın Alt Dönemleri Yaşlılık çalışmalarında 65 yaş ve üstü homojen bir grup olarak değerlendirilmez. 65 yaşındaki bir yaşlı ile 95 yaşındaki yaşlı arasında gözle görülür biçimde farklılıklar ortaya çıkar. Yeterlilikler ve kapasiteler açısından karşılaştırıldığında aralarında belirgin farklar olduğu dikkati çeker. Bu nedenle yaşlılık kendi içinde kategorilere ayrılmıştır. 1. Genç-yaşlılar/yaşlı (65-74 yaş arası): Bu yaş grubunda bulunanlar orta yaş özellikleri gösterebilirler. Çoğunlukla bakım ihtiyaçları yoktur. Emekli olsalar bile çalışmaya devam edebilirler, aktif yaşlanma programlarına devam edebilirler, torunlarının ve kendilerinden yaşlı olan eş, anne-baba ve büyük kardeşlerinin bakımını yürütebilirler. Aktif yaşlılar olarak hareketsiz yaşam ve kronik hastalıkları bir üst gruba göre daha azdır. Yaşlılara özgü bunama türü hastalıklara bu grupta daha az rastlanır. Genellikle bu yaş grubu yaşlı nüfus içinde en yüksek oranla yer almaktadır (bakınız Tablo 6.1). Kadın ve erkek oranları birbirlerine oldukça yakındır. 2. Orta-yaşlı/ileri yaşlı (75-84 yaş arası): Bu yaş grubundakilerin duyu organlarının kapasitesi, hareketleri genç yaşlılara göre kısmen azalmıştır. Bu evrede eşini kaybeden kadın oranı yüksektir. Özellikle kadınlarda yalnızlık sorunu bu evrede kendini göstermeye başlar. Bu yaş grubunda en az bir kronik hastalık ortaya çıkabilir. Hastalıklar kolay iyileşmez, Ev dışına yalnız çıkmak zorlaşabilir. Sosyal sorunlar gelişmeye başlar , bakım hizmetine ihtiyaç ortaya çıkmaya başlar. 3. En yaşlı/çok ileri yaşlı/kırılgan yaşlı (85 yaş ve üstü): Bu yaşlarda sıra dışı dinç kişilere rastlansa da sayıları çok azdır. Duyu organlarında bozulma, zihinsel işlevlerde yavaşlama ve bunama türü hastalıkların arttığı, öz bakımın zorlaştığı bir dönemdir. Düzenli bir bakım desteğine ihtiyaç artmıştır. Sosyal çevre ile ilişkileri sürdürmek zorlaşmıştır. Bu yaştaki yaşlıların yakınları bakım sorununu planlama, sağlama ve denetleme boyutlarıyla yaşamak zorunda kalabilirler. Yaşlanma Türleri Yaş, doğuştan itibaren her bir yıllık birim ile ölçülen zamandır. Her yıl bir yaş alınır. Bu geçen zamanda oluşan değişmeler “yaşlı olma”durumu ya da yaşlanma olarak adlandırılır. Kronolojik yaş, takvim yaşıdır. Kronolojik yaşlanma, bireyin doğduğu gün başlar ve her bir yıl bir yaş olarak hesaplanır. 50 yaşında olan kişi 40 yaşındakine göre daha yaşlıdır. Kronolojik yaş biyolojik, fiziksel ve sosyal yaştan etkilenmez. Örneğin 50 yaşında olan kişi 40 yaşındakine göre daha genç ve dinç görünse de 40 yaşındakinden yaşlıdır. Toplumsal yaşamda bazı başlangıç ve bitişler kronolojik yaşa göredir. Okula başlama yaşı, reşit olma yaşı, emeklilik yaşı için belli yaşlar yasalara göre belirlenmiştir (Canatan, 2018: 15). Nüfus yaşlanması, toplam nüfus içinde yaşlı nüfusun oranı ile belirlenir. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %5’ten düşükse genç nüfuslu, %6-%9 arasında ise yetişkin nüfuslu, %10 ve üzerinde ise yaşlı nüfuslu bir toplumdan söz edilir (Tablo 6.1). Günümüzde Batı toplumları %10 üzerindeki yaşlı oranıyla yaşlı nüfuslu toplum grubundadır. Yaşlanma bir süreç, yaşlılık bir dönemdir. dikkat 155 Aile Sosyolojisi 6 Sosyal yaşlanma, içinde yaşanılan toplumun üyelerinden beklentileri ile ilgilidir. Örneğin bir toplumda beklenen evlenme yaşı 20’li yaşların sonu ise 40 yaşını geçmiş hâlâ evlenmemiş ve ailesiyle birlikte yaşayan bir kişinin sosyal yaşı daha gençtir. Üniversite eğitimi gören bir kişinin 20’li yaşlarda mezun olması beklenir, 30’lu yaşlarda hâlâ mezun olmamışsa dolayısıyla bir işe yerleşmemişse sosyal yaşı toplumun beklentilerini karşılamaz. Örneğin Türkiye’de yakın geçmişte geleneksel toplum yapısında erkeklerin evlenmeden önce askerlik yapmış olması beklenirdi. Oysa günümüzde üniversite mezunu bir erkeğin askerlik yapmış olması beklentisinden daha çok para kazanacak bir işinin olup olmadığı sorgulanmaktadır. Sosyal yaş bir saat gibi işler, her beklentinin açılış ve kapanış zamanı vardır (Erber, 2013:10). 30 yaşında bir kadının yeni doğmuş bir bebeğinin olması beklenen bir durum iken; 45 yaşında bir kadının yeni doğmuş bebeği için geç kaldığı düşünülür (Canatan, 2008: 15). Psikolojik yaşlanma, bireylerin duyuları, algılama, zihinsel işlevler, uyum ve başetme becerileri ve ruhsal durumları ile ilgili değişikliklerin kronolojik yaşa göre farklılık gösterdiğinde söz konusudur. Örneğin bireyin çevreye karşı tutumunun zaman içinde değişmesi çevresine karşı ilgisiz davranması, içine kapanması ya da beklenenden daha dışa dönük olması, bir sağlık sorununu inkar etmesi ya da abartması psikolojik yaşla ilişkilendirilir. Bir başka ifadeyle psikolojik yaş kişilerin değişen koşullara ne kadar iyi uyum gösterdiği ile ilgilidir (Canatan, 2008: 15). Biyolojik yaşlanma, organizmanın ve organların zamanla işlevlerini yeterince yerine getirememesi fiziksel olarak yetersiz kalması bedensel olarak bozulması veya sağlıklı olması ile ifade edilir. Örneğin 18 yaşında bir gencin görme yetisi, kaslarının gücü, kemik hacmi, dış görünüşü ve cildinin gerginliği 80 yaşında bir yaşlıda bulunmaz. Yaş ilerledikçe damar yapısında, sindirimde ortaya çıkan sorunlar biyolojik olarak açıklanır. Kronolojik yaşı genç olan bir kişinin biyolojik sorunları nedeniyle kendinden daha yaşlı olan kişilere göre biyolojik yaşı daha ileride olabilir. Bedenin işlevlerini ne kadar yerine getirebildiği önemlidir. Örneğin kronolojik yaşı 65 olana göre daha sağlıklı olan 75 yaşındaki bir kişinin biyolojik yaşı daha gençtir. Gerontoloji Gerontoloji, yaşlanmanın ve yaşlılığın pek çok yönünün bilimsel yöntemlerle çalışıldığı çok disiplinli bir alandır. Bu alanın temel soruları yaşlanmanın ne olduğu ve yaşlılık döneminin ne zaman başladığı ile ilgilidir. Gerontolojinin Türkçe anlamı yaşlılık bilimidir. “Geron” Latince yaşlı, “loji” ise bilim demektir. Gerontoloji terimi ilk kez 1903 yılında Tıp Nobel Ödüllü Rus asıllı bilim adamı Ilja Metcnikoff (İlya Meçnikov) tarafından kullanılmıştır. Gerontoloji biyoloji, tıp, hemşirelik, dişçilik, fiziksel ve uğraş terapisi, psikoloji, psikiyatri, sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimi ve sosyal çalışma gibi birçok alandan araştırmacı ve uygulamacı tarafından çalışılan bir alandır. Gerontologlar hücresel süreçlerden, emeklilik konularına, bakımdan yaşam kalitesine kadar çeşitli konularda çalışmaktadır (Canatan, 2018: 17). Sosyal gerontoloji ise yaşlılığın sosyal konularını çalışan bir gerontoloji dalıdır. Geriatri Gerontoloji çoğu zaman geriatri ile karıştırılmaktadır. İkisi de yaşlanma ve yaşlılık dönemi üzerine çalışma yapan alanlardır. Ancak; geriatri yaşlıların hastalıklarında ve sağlık sorunlarında tıbbi bakımı ve tedavi uygulayan bir tıp dalı olup yaşlı tıbbıdır. Gerontoloji ise biyolojik, davranışsal ve sosyal yönlerden yaşlılık dönemini ele alan yaşlanma sürecini ve yaşlılık dönemini çalışan bilim dalıdır. Geriatri yaşlı hastaların tedavisi ve rehabilitasyon çalışmalarını ve yaşlılıkta ortaya çıkan hastalıkları çalışırken, gerontoloji yaşlılara bütüncül bir yaklaşımla yaşamın her alanına yönelik günlük yaşamın sürdürülmesi, sosyal ilişkiler, bakım ve bakım evinde yaşam koşulları aktif yaşlanma ve özellikleri gibi bir çok durumunu ele almaktadır (Canatan, 2018: 17). Nüfusun %10’undan fazlasını 65 ve üstü yaşındaki kişiler oluşturuyorsa o toplum yaşlı nüfuslu toplumdur. Gerontoloji yaşlılık bilimidir. Geriatri yaşlılık tıbbıdır. dikkat 156 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 TÜRKİYE’DE YAŞLILIK VE YAŞLILAR Yaşlılar var mı? Varsa kaç kişidir? Kaçı kadın, kaçı erkektir? gibi birçok soru aklımıza ilk gelenlerdendir. Bu sorulara cevap verebilmek için Türkiye’de nüfusu incelemek gerekmektedir. Yakın zamana kadar Türkiye, genç nüfusu ile anılan bir ülke olmuştur. Genç nüfus yapısına uygun olarak eğitim ve sağlık alanlarında yatırımlara ver verilmiştir. Genel nüfus sayımları ve adrese dayalı nüfus sayımları yıllara göre incelendiğinde 0-14 yaş grubunun nüfus içindeki oranı 1935 yılında %41,2 iken 1975 yılında %40,5, 2000 yılında %29,8, 2019 yılında ise %23,1’e gerilemiştir. Aynı yıllar arasında 65+ yaşlı nüfus ise1935’te % 3,9 iken 1975 yılında % 4,4’e 2000 yılında 6,7’ye 2019’da ise 9,1’e yükselmiştir (www.tuik. gov.tr). Doğum oranlarındaki azalma ile birlikte yaşlı nüfustaki artış Türkiye’nin nüfus yapısının değişmekte olduğunu ve nüfusun hızla yaşlandığını göstermektedir. Türkiye’de yaşlıların artan bir nüfus grubu olarak ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için ekonomik düzenlemelerin yapılması, yaşlılıkta bakım sigortasının hayata geçirilmesi ve yaşlılık farkındalığının artırılarak nüfusun yaşlılık dönemine donanımlı girmesinin sağlanması gerekmektedir. Türkiye’de yaşlıların hâlihazırda yaklaşık %25’inin ailesiyle birlikte yaşadığı ve aileleriyle birlikte olmaktan mutlu oldukları anlaşılmakla birlikte yaşlı nüfus hızlı bir değişme içindedir. Türkiye’nin Yaşlı Nüfusu Türkiye’de nüfus ile ilgili veriler Türkiye Ulusal İstatistik Enstitüsü (TÜİK) tarafından yapılan sayımlardan elde edilmektedir. İlki 1927’de yapılan nüfus sayımında Türkiye nüfusu 13 milyondur. 1935 yılından 2000 yılına kadar her beş yılda bir nüfus sayımı De facto olarak 14 kez yapılmıştır. Daha sonra 2006 yılında 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu ile Türkiye’de TÜİK tarafından Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) oluşturulmuştur. Bu sistem sürekli kayıt tutmaktadır. Böylece 2007 yılından itibaren her yıl nüfus bilgilerine ulaşılabilmektedir. Yaşlanma ve yaşlılık kavramları arasındaki fark nereden kaynaklanmaktadır? Psikolojik yaşlanma ve sosyal yaşlanma arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları karşılaştırınız. Kronolojik yaşlanma ile biyolojik yaşlanma arasındaki ilişkiyi tartışınız ve çevrenizdekilerle paylaşınız. Öğrenme Çıktısı 1 Yaşlılıkla ilgili temel kavramları açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş İki tür nüfus sayım yöntemi vardır. De facto sayım yöntemi tek gün içinde ülke sınırlarında bulunan herkesin bulundukları yerleşim yerlerinde sayılmasıyla gerçekleşir. De jure sayımda ise nüfusun daimi ikametgâhı esas alınarak sayım yapılır (www.tuik.gov.tr). dikkat 157 Aile Sosyolojisi 6 Tablo 6.1 Yıllara ve cinsiyete göre yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı Cinsiyete Göre Yaşlı Nüfusun Toplam Nüfus İçindeki Oranı TOPLAM NÜFUS YAŞLI NÜFUS 65+ YAŞLI NÜFUSUN TOPLAM NÜFUS İÇİNDEKİ ORANI yıllar Toplam nüfus erkek kadın toplam erkek kadın Toplam erkek kadın 1935 16158018 7936770 8221248 628041 278846 349195 3,9 3,5 4,2 1945 18790174 9446580 9343594 626543 256683 369860 3,3 2,7 4,0 1955 24064763 12233421 11831342 822408 320704 501704 3,4 2,6 4,2 1965 31391421 15996964 15394457 1242525 530004 712521 4,0 3,3 4,6 1975 40347719 20744730 19602989 1853251 850652 1002599 4,6 4,1 5,1 1985 50664458 25695362 24992483 2125908 955042 1170866 4,2 3,7 4,7 1990 56473035 28607047 27865988 2417363 1091142 1326221 4,3 3,8 4,8 2000 64729501 32398849 32330652 4350190 1887904 2462286 6,7 5,8 7,6 2010 73722988 37043182 36679806 5327736 2331029 2996707 7,2 6,3 8,2 2015 78741053 39511191 39229862 6495239 2843442 3651797 8,2 7,2 9,3 2019 83154997 41721136 41433861 7550727 3337260 4213467 9,1 8,0 10,2 Kaynak: www.tuik.gov.tr, 2020 (nüfus tablolarından üretilmiştir) Tablo 6.1 incelendiğinde 1935 ile 2019 yılları arasında seçilen bazı yıllarda toplam nüfus sayıları, 65+ nüfus sayıları ve yaşlı nüfusun oranları görülecektir. 1935 yılında yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı 3,9 iken, bu oran 2019 yılında 9,1 olmuştur. 84 yılda yaşlı nüfus oranının 2,33 kat artışı oldukça önemlidir. Ancak, 2010, 2015 ve 2019 yıllarındaki yaşlı nüfus oranlarına dikkat edilirse artışın oldukça hızlı seyrettiği görülmektedir. Bu durum Türkiye’de 65+ yaş grubunda hızlı nüfus artışı olduğunu göstermektedir. Bir başka ifade ile Türkiye’nin nüfusu hızlı yaşlanma sürecinde olup yaş yapısı değişmiştir. Türkiye’nin Nüfus Yapısında Değişim Türkiye’de nüfusun hızla yaşlanması nüfus yapısının değiştiğini göstermektedir. Nüfus yapısı içinde yaş gruplarının oranları, doğumların azalması, doğumda beklenen yaşam süresinin artmasıyla zaman içinde değişmektedir. Bu değişim nüfus piramitleri ile görünür hâle gelmektedir. 158 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 Şekil 6.2’de yer alan nüfus piramitlerine dikkat edilirse 1935 yılında en yoğun nüfusun 0-9 yaş aralığında bulunduğu ve piramidin üçgen biçiminde olduğu dikkati çekmektedir. Nüfusu genç olan bir toplum, gelişime açık olduğu kadar eğitim ve sağlık yatırımlarına da çok ihtiyaç duymaktadır. 1975 yılında piramit hâlâ tabanı geniş yani 0-14 yaş aralığındaki nüfusun kalabalık olduğu ve piramidin düzgün bir üçgen biçiminde olduğu dikkati çekmektedir. Bu piramit tipik genç nüfuslu toplumu işaret etmektedir. 2019 yılına ait piramit ise biçim olarak tamamen farklılaşmış ve beşgen şeklini almıştır. 0-40 yaş arasındaki yaş dilimlerinin oranları birbirine çok yakın olup nüfusun kendini yenileme kapasitesi düşmeye başlamıştır. Böyle bir nüfus yapısına sahip toplumun eğitim yatırımları durağanlaşmış, okul ihtiyacı azalmış istihdam ihtiyacı yükselmiştir. Demografik Dönüşüm 20. yüzyılın başında hem doğum oranlarının hem de ölüm oranlarının yüksek olduğu bir nüfus yapısından 20. yüzyılın sonunda doğum ve ölüm oranlarının düşük olduğu bir nüfus yapısına geçilmesi “demografik dönüşüm” olarak tanımlanabilir (Yüceşahin, 2011). Batı toplumları gelişmekte olan toplumlara göre daha erken bir demografik dönüşüm geçirmiştir. Şekil 6.2’de üç piramit incelendiğinde 1935 ve 1975 yılları arasında geçen 40 yıllık süreçte piramit biçimlerinde fazla değişme görülmezken, 1975 ve 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Yaş Grubu 1935 10 10 (%) 5 Erkek 50 Kadın 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Yaş Grubu 1975 10 10 (%) 5 Erkek 50 Kadın 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Yaş Grubu 2019 10 10 (%) 5 Erkek 50 Kadın Şekil 6.2 Türkiye Nüfus Piramitleri (1935, 1975, 2019 yıllarına ait) Kaynak: TÜİK, Genel Nüfus Sayımları, 1935, 1975; TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2019 Üçgen piramit genç nüfuslu toplumu gösterir. Nüfus yaşlandıkça piramitin tepesi genişler. dikkat 159 Aile Sosyolojisi 6 2019 yılları arasında geçen 44 yılda “ne oldu da piramit biçimleri bu kadar değişti?” sorusunun cevabı geçen 44 yıllık dönemde nüfus yapısının çok büyük bir değişime uğradığını göstermektedir. Doğum hızının düşmesi ve doğuşta beklenen yaşam süresinin yükselmesi ile demografik dönüşüm ortaya çıkmıştır. Demografik dönüşüm 1950’li 1960’lı yıllarda nüfus planlaması çalışmalarının sonucunda ve dünyada pek çok ülkede sağlık ve sosyal refah alanındaki iyileşmeyle başlamış ve küreselleşmenin etkisiyle dünyada nüfus yapısının değişmesine neden olmuştur. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranının %10’u geçmesi nüfusun yaşlanmasının bir göstergesidir. Türkiye’de yaşlı nüfus, diğer yaş gruplarındaki nüfusa göre daha yüksek bir hız ile artış göstermiştir. Küresel yaşlanma süreci olarak adlandırılan “demografik dönüşüm” sürecinde olan Türkiye’de, doğurganlık ve ölümlülük hızlarındaki azalma ile birlikte sağlık alanında kaydedilen gelişmeler, yaşam standardının, refah düzeyinin ve doğuşta beklenen yaşam süresinin artması ile nüfusun yaş yapısı şekil değiştirmiştir. Çocuk ve gençlerin nüfus içindeki oranı azalırken yaşlıların toplam nüfus içindeki oranı artış göstermiştir. Türkiye, oransal olarak yaşlı nüfus yapısına sahip ülkelere göre hala genç bir nüfus yapısına sahip olsa da, yaşlı nüfus sayısal olarak hızlı bir artış içindedir (İstatistiklerle Yaşlılar, 2019). Nüfusun yaşlanmakta olduğunu gösteren başka göstergelerde bulunmaktadır. Bunlar “ortanca yaş” ve “yaşlı bağımlılık oranı”dır. Ortanca yaş, bir ülke nüfusu yaşa göre küçükten büyüğe doğru sıralandığında tam ortadaki yaştır. Türkiye’de nüfusun ortanca yaşı yükselmektedir. 2014’te 30,7 iken 2019 yılında 32,4 olmuştur. Ortanca yaşın yükselmesi nüfus yaşlanmasının bir diğer göstergesidir. Yaşlı bağımlılık oranı, çalışma çağındaki (15-64 yaş arası) yüz kişiye düşen yaşlı sayısını ifade etmektedir. Bu oran 2015 de %12,2 iken 2019’da %13,4 olmuştur ve Türkiye nüfusunun yaşlı bağımlılık oranının yükseldiğini göstermektedir (www.tuik.gov.tr). Yaşlılığın Kadınlaşması 2019 yılı piramidinin tepesine dikkat edilirse genel olarak yaşlı nüfus içinde kadınların oranının yüksek olduğunu özellikle 75 yaş ve üstü nüfusun kadınlar tarafında erkeklere göre daha geniş olduğunu göstermektedir. Yaşlı nüfusun oranının yükselmesi demek, yaşlı nüfusun içinde çoğunlukla kadınlar bulunuyor demektir. Bu bağlamda yaşlılık dönemi çoğunlukla kadınlar ve onların sorunları üzerinden incelenebilir. Özellikle 74-85 yaş arası ve 85 yaş ve üstü yaş grupları incelendiğinde kadınların oranının erkeklerden daha yüksek olduğu görülecektir (Tablo 6.1). Bu durum “yaşlılığın kadınlaşması” olarak tanımlanmaktadır (Canatan, 2008: 31). Kadınların erkeklere göre daha uzun yaşamasının çeşitli nedenleri vardır. Kadınların genel olarak erkeklere göre daha fazla sağlıklı davranışlara sahip olmaları, örneğin erkekler kadınlara göre daha fazla tütün kullanmaları, erkeklerin çalışma şartlarının kadınlara göre daha ağır koşullar içermesi, genel stres durumu gibi faktörler nedeniyle erkekler kadınlara göre daha kısa yaşamaktadır. Bu nedenle kadınlar erkeklere göre daha yüksek oranda bakıma muhtaç olmaktadır. Koç, İ., Adalı ve Seçkiner (2010). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü, Ankara Hacettepe Üniversitesi Yayını. Türkiye’deki demografik dönüşüm ile ilgili daha detaylı bilgiler edinmek için bu kitabı inceleyebilirsiniz. kitap Yaşlı kadınların erkeklere göre yaşam sürelerinin uzun olmasının nedenleri hakkında detaylı bilgi almak için “Canatan A. (2008) “Yaşlılıkta kadın”, EKEV Akademi Dergisi (34), ss. 339-356” adlı çalışmayı okuyabilirsiniz. kitap 160 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 DÜNYADA YAŞLILIK VE YAŞLI NÜFUS Dünyada yaşlılık ve yaşlılığa yüklenen anlam zamandan zamana, toplumdan topluma değişme göstermiştir. Avcı-toplayıcı toplumsal yaşam biçiminden günümüze doğru ilerledikçe yaşlılığa yüklenen anlam olumsuzdan olumluya doğru değişme göstermiştir. Toplumların yaşlılık dönemine ait değerleri de birinden diğerine farklılık içermektedir. Dünya nüfusunu etkileyen dört büyük unsur bulunmaktadır. Bunlar nüfusun artması, nüfus yaşlanması, kentleşme ve uluslararası göçtür. Bunların her biri gelecekte sürdürülebilir kalkınma üzerinde önemli ve kalıcı etkiler bırakmaya devam edecektir. Nüfus yaşlanması insanın başarı hikayesidir. Halk sağlığı, tıp, ekonomik sosyal gelişme, hastalık kontrolü, kazalardan korunma, prematüre doğum ve düşüklerin azaltılmasının bir yansımasıdır. Birleşmiş Milletler’in yayımladığı 2019 yılının verilerini ve analizlerini içeren rapora göre halen 7 milyar 700 milyon olan dünya nüfusunun 2050 yılında 9 milyar 700 milyona ulaşmasının beklendiği açıklanmıştır. Raporda 2100 yılında ise dünya nüfusunun 11 milyarı bulacağının tahmin edildiği açıklandı. 1950 yılında 2,5 milyar olan dünya nüfusu 2019’a kadar 3 kattan daha fazla artarak 7 milyar 700 milyona ulaştı. Raporda dünya nüfusunun yaşlandığı, nüfus artış hızının düşmesine rağmen hayat beklentisinin yükseldiği belirtilmiştir. Dünya nüfusu içinde 65 yaş ve üstü 1990’da %6 iken 2019’da %9’a yükselmiştir. Yaşlı nüfusun ise 703 milyon 711 bin kişi civarında olduğu belirtilmiştir. 2050 yılında ise % 16’ya yükselmesi beklenmektedir. Hâlen dünyada her 11 kişiden biri 65 yaş üstündeyken, 2050 yılında bu oranın altıda bire düşeceği kaydedilmiştir. Yaşlı nüfusta artış görülürken genç nüfusta düşüş görülmektedir. Geçmişten Günümüze Toplumlarda Yaşlılık Hareketli bir yaşama sahip olan avcı-toplayıcı toplumlarda küçük gruplar hâlinde yaşandığı ve güçlü olan bireylerin yaşama olasılığının daha yüksek olduğu, liderlik yapanların genç ve güçlü erkeklerden oluştuğu, yaşlı erkeklerin liderlik şansı olmadığı ve hareket hâlindeki yaşama uyum gösteremeyen yaşlıların öldürüldüğü ve kötü muamele gördüğü, yaşam süresinin çok kısa olduğu arkeolojik çalışmalardan elde edilen verilere dayanmaktadır (Akın, 2006: 31-35) Yerleşik toplum düzenine geçilmiş olan bölgelerde besin bulmak kolaylaştığı için yaşam nispeten rahatlamış ve yaşlılar daha iyi yaşama ve saygı görme şansı elde etmiş olsalar da ortalama yaşam süresi 30’lu yaşları geçmez. Tarım devrimi ile ortalama yaşam süresinin neredeyse 19. yüzyıla kadar ancak 40’lı yaşlara yükselebildiği kazılar ve yazılı kaynaklardan anlaşılmaktadır (Akın, 2006: 38-40). Uygarlık tarihinde tarım devrimi ve sanayi devrimi toplumsal yaşamı hızlı dönüştüren nüfusun kısa bir sürede artmasını sağlayan iki önemli devrimdir (Canatan, 2008: 9). TÜİK’in her yıl mart ayında yayımladığı istatistiklerle yaşlılar haber bültenlerini “http://www.tuik.gov. tr”’den araştırınız. İstatistiklerle Yaşlılar bültenlerinden geçen yılın yaşlı nüfusuna ait verilerini genç nüfusa ait verilerle karşılaştırınız. Yaşlılığın kadınlaşması konusunu kanıtlayıcı örnekler bulunuz ve arkadaşlarınızla paylaşınız. Öğrenme Çıktısı 2 Türkiye’de yaşlı nüfusun özelliklerini açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 161 Aile Sosyolojisi 6 Antik çağda uzun yaşamın iyi davranışlar için tanrının bir hediyesi olarak kabul edilmiş ve yaşlılık yüceltilmiştir. Antik Yunan toplumunda Platon, Aristoteles, Cicero ve Galen gibi filozoflar ve hekimler yaşlılık üzerine düşüncelerini belirtmişler. İnsanın yaşamının dört dönemden oluştuğunu ve en güzel dönemin yaşlılık olduğunu ileri sürmüşlerdir. toplumun idaresinin yaşlılar elinde olması düşüncesi vardır. Platon “Devlet” adlı eserinde gerontokrasiyi tanıtmıştır. Cicero (M.Ö. 106-43) ise yaşlılığa özel bir yer vermiştir. “İhtiyarlık” adlı eserinde yaşlılığı ayrıntılı bir şekilde çalışmıştır. İlk çağda yaşlılık dönemine ulaşmak toplumun geneli için alışılmış bir durum olmamış, tanrının özel kişilere verdiği bir ayrıcalık olarak değerlendirilmiştir. Ortaçağda Avrupa’da veba salgını nedeniyle ortalama ömrün kısa olduğu, yaşlılıkla ilgili özel bilgilere rastlanmadığı, sanat eserlerinde yaşlıların tasvirinin olumsuz ve çirkin olduğu belirtilmektedir. Ortaçağda Türk İslam toplumlarında ise yaşlıların toplumsal konumunun daha iyi olduğu, yaşlıdan “bilge” ve “aksakal” olarak söz edildiği Dede Korkut destanında geçen hikâyelerden anlaşılmaktadır. Osmanlılarda ise düşkünlere ve yaşlılara yönelik vakıfların kurulduğu göz önüne alınırsa yaşlıların dikkatten kaçmadığı görülmektedir (Canatan, 2019: 288). Sanayileşmenin ürünü olan modern toplumlarda ise 20. yüzyılın başından itibaren toplumların hızlı bir nüfus artışı yaşadığı, nüfusun içinde hızlı bir şekilde yaşlıların artmaya başladığı görülmüştür. Dünya Yaşlı Nüfusunun Bölgelere Göre Dağılımı Dünyada yaşlı nüfusun dağılımına bakılacak olursa nüfusun kuzey yarım kürede daha erken yaşlandığı ve dolayısıyla yaşlı nüfusun oranının da yüksek olduğu anlaşılacaktır. Bölgelere göre bakılırsa Sahra-altı Afrika’da 65 yaş ve üstü kişilerin sayısı gelecek 30 yıl içinde üç katına çıksa da toplam nüfus içinde nispeten küçük kalmaya devam edecektir. sahra-altı Afrika nüfusunda yaşlıların payı 1990’dan beri sabit (%3 civarı), 2050’de ise %5 civarı olması beklenmektedir. Avustralya ve Yeni Zelanda, Doğu ve Güneydoğu Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika dâhil olmak üzere bazı bölgeler son 30 yılda toplam nüfus içindeki yaşlıların oranında hızlı artışlar olmuştur ve 2050’ye kadar artmaya devam edecektir. hızlı artışlar en çok Asya ve Güney Asya’da olacak, yaşlıların nüfus içindeki oranı en az iki katına çıkacaktır. 2019 verilerine göre dünya yaşlı nüfusunun % 37’si Asya ve Güney Asya’da yaşamaktadır. İkinci en kalabalık yaşlı nüfus Avrupa ve Kuzey Amerika’da (% 28,5) yaşamakta; fakat 2050’de % 19’a düşmesi beklenmektedir. 2019’da Merkez ve Güney Asya’da küresel yaşlı nüfusun %17’sine ev sahipliği yapmıştır. 2050’de ise %21’ine yapması beklenmektedir (www.un.org). Küresel düzeyde doğumda yaşam beklentisi ortalama 72,3 yıl iken, kadınların ortalama yaşam beklentisi erkeklerden beş yıl daha yüksektir. Kadınların yaşam beklentisi ortalaması 74,7 olurken erkeklerinki 69,9’dur. Cinsiyete göre erkek ve kadın arasındaki en yüksek fark Latin Amerika ve Karayipler’de olup 6,5 yıldır. En düşük fark ise Merkez ve Güney Asya’da olup 2,7 yıldır. Gerontokrasi toplum idaresinin yaşlıların elinde bulunması toplumu yaşlıların yönetmesi demektir. Cicero’nun “İhtiyarlık Üzerine” Alfa yayıncılık, (2018) kitabını okuyunuz. kitap 162 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 Tablo 6.2 Yaşlı nüfus oranının en yüksek ve en düşük olduğu 10 ülke, 2019* Yaşlı nüfus oranı en YÜKSEK Yaşlı nüfus oranı en DÜŞÜK Monako 34,1 Güney Sudan 2,5 Japonya 28,8 Kongo Demokratik Cumhuriyeti 2,5 Almanya 22,7 Çad 2,4 Yunanistan 22,2 Uganda 2,4 Finlandiya 21,9 Benin 2,4 İtalya 21,9 Angola 2,3 Porto Riko 21,0 Zambiya 2,3 Slovenya 20,7 Somali 2,2 Portekiz 20,6 Birleşik Arap Emirlikleri 1,7 Estonya 20,6 Katar 1,1 Kaynak: www.un.org * Türkiye’nin yaşlı nüfus oranı 9,1’dir. Türkiye, yaşlı nüfus oranına göre sıralamada 167 ülke arasında 66. sırada yer almaktadır. Yaşlı nüfusun dünya ortalaması 9,3’tür. Tablo 6.2’de yaşlı nüfus oranının en yüksek ve en düşük olduğu 10 ülkesine bakılacak olursa yaşlı nüfus oranı en yüksek olan ülkelerin dünyanın kuzey yarım küresinde ve Japonya hariç Avrupa kıtasında bulunduğu görülmektedir. Bunun karşısında yaşlı nüfus oranı düşük olan ülkelerin ise çoğunluğunun Afrika ve Orta Asya’da bulunduğu görülmektedir. Birleşmiş Milletler Nüfus Raporuna göre (http://www.un.org) • Nüfus yaşlandıkça çalışan nüfusun (25-64 yaş arası) ve yaşlı nüfusun (65+ yaş) payı yükselirken çocukların (0-14 yaş) ve gençlerin (15-24 yaş) payı düşmektedir. • Nüfus yaşlanması hızı Doğu ve Güneydoğu Asya’da en yüksek orandadır. • Tüm bölgelerde doğuşta yaşam beklentisi 1990 yılından itibaren yükseliyor, en büyük büyüme Sahra-altı Afrika’dadır. • Dünyanın birçok yerinde 65 yaşın üstünde 65 yaşın üstünde hayatta kalma gelişiyor. • Kadınların erkeklere göre uzun ömür avantajı ağırlıklı olarak kadın yaşlı nüfusa neden olmaktadır. Nüfus yaşlanmasının nedeni nedir? Türkiye’nin yaşlı nüfus durumuna en çok benzeyen ülke nüfusu hangisidir? Dünya nüfusunun genel durumunu inceleyerek, değerlendirmelerinizi dersinizle ilgili açıköğretim çevrimiçi platformlarında paylaşınız. Öğrenme Çıktısı 3 Dünyada yaşlılığın durumunu açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 163 Aile Sosyolojisi 6 DEĞİŞEN TOPLUMDA YAŞLILIK VE AİLE Toplumsal değişme toplumun bütün kurumlarını ve katmanlarını etkilediği gibi aileyi de etkilemektedir. Modernleşme ile toplumun bütün kurumlarında olduğu gibi aile de değişim sürecine girmiştir. Durkheim, Spencer, Tönnies gibi sosyolojinin kurucu teorisyenleri geçmişte var olan aile biçimini kendi zamanlarındaki güncel olanla karşılaştırarak ortaya çıkan farklılıklardan yola çıkarak ailede değişme ile sosyal değişmeyi açıklamışlardır. Geleneksel ile modern arasındaki en önemli farklardan biri, geleneksel geniş ailenin kentleşme ile çekirdek aileye dönüşmesine yol açan süreçtir. Kadının iş hayatına girmesi, çocuk sayısının azalması, uzmanlıkların artması, kentsel yaşamın öne çıkması vb. birçok özellik gündeme getirilirken dağılan geniş ailede yaşamlarını sürdüren yaşlıların ne olduğu ve nereye gittiğinden söz edilmemiştir. Oysa yaşlılar geniş ailede bir “aile konvoyu” içinde sessiz ve saygın biçimde bakılarak ya da bakıma destek vererek yaşamlarını sürdürmekteydiler. Aile konvoyu yaşamını tamamlayıp ayrılanlar ve aileye yeni katılanlarla zaman içinde devam eden bir tren gibidir. Kırsal Geniş Ailede Yaşlı Geçmişte kırsal ya da geleneksel olduğu vurgulanan geniş aile önemli bir üretim birimi olarak vazgeçilmezdi. Bu ailede temel üretim biçimi tarım ve hayvancılık, ona uygun yaşam biçimi de üretimi ve tüketimi gerçekleştiren aile üyelerinden oluşan geniş aile idi. Bilindiği gibi geniş aile her yaştan üyelerin bir arada yaşadığı evlenen gençlerin kendi evini açmadığı babanın evinde yaşamaya devam ettiği bir sistemdir. Bu sistemde evlilik yoluyla kadın kendi ailesinin evinden kocasının ailesine evine taşınır. Aslında burada evlilik oluşurken bir yandan da tarım üretiminin sürdürülmesini sağlayan işgücü transferi ortaya çıkmıştı. Bekar olan kız ve erkek bütün çocuklar, evli erkek çocuklar eşleri ve çocukları, bu aile üyelerinin anne ve babaları ve onların anne ve babalarının (büyükanne-büyükbaba) biraradalığından oluşan geniş aile kalabalık ve hiyerarşik yapısı ile yaşamaya devam ederdi. Bu ailede yaşlı bakımı, çocuk bakımı gibi her yaş grubunun ihtiyaçları yerine getirilir, her üye üstüne düşen görevleri ve rolleri gerçekleştirerek yaşam devam ederdi. Burada yaşlıların rolüne bakılacak olursa aslında artık üretime aktif olarak katılamadıkları, fiziksel olarak yıpranmış hâlleriyle köşede oturdukları ve ailenin bütün üyeleri tarafından saygı gördükleri, karar verme durumunda danışılan kişi oldukları görülür. Toplumda yaşlılar için “kapı kilidi” ve “söz kesen” olduklarından söz edilir. Ayrıca aile içinde en son karar verici, tecrübe sahibi, olarak değerlendirilir. Yaşlıların en önemli görevi aslında kuşaklar arası ilişkilerle toplumsal değerlerin daha genç kuşaklara aktarılmasında aracı olmalarıdır.Ancak hiyerarşik yapı içinde yaşlılar, tecrübelerine güvenilen, ailenin en saygın, hürmet edilen ve yaşadıkça otorite ve toprak sahibi olan üyeleridir (Canatan, 2008: 70-71). Kırsal geniş ailede sosyal statüler ve meslekler babadan oğula geçen bir özellik göstermektedir (Oktik, 2018: 58). Kırsal geniş aile biçiminin geleneksel tarım üretiminin yetersizliği ve kentin cazibesi nedenleriyle çözülmesi ile kırdan kente göç sonrasında bir çok çekirdek aile ortaya çıkmakla birlikte kırla bağlantılar tamamen çözülmemiştir. Kırdan kente göç eden aileler özellikle yaz aylarında tarla işlerine destek olmak için ailelerinin yanına giderler, kırda yaşamaya devam eden ebeveynler kentte yaşayanların kışlık erzaklarını hazırlayarak onlara destek olurlar. (Sarı, 2013 : 33). Günümüzde kırsal bölgelerde sağlık, ulaşım, konut, güvenlik gibi refah unsurlarının yeterli olmayışı nedeniyle kırsalda yaşamını sürdüren yaşlıların sayısı da oldukça azalmıştır. Son yıllarda Türkiye’de nüfusun çoğunluğunun (%90’ın üstünde) kentlerde yaşıyor olması az sayıdaki yaşlı ağırlıklı kırsal nüfusu da kentte yaşamaya yöneltmiştir. Burada yaşlıların modern kent yaşamına uyum göstermeleri çok kolay değildir. Ancak; yetişkin çocuklarına yakın olmak ve kentin barınma biçiminin yaşlının yaşamını kolaylaştıracak nitelikte olması onların da kente göç etmesinde önemli bir rol oynamıştır. Kentsel Ailede Yaşlı Modern toplumda kentsel aile, anne, baba ve onların çocuklarından oluşan çekirdek bir yapıya sahiptir. Bu ailede aile üyelerinin yerine getirmesi beklenen görevler ve roller kırsal aileden farklıdır. Erkek ve kadın gelir getirici tarım dışı bir işte çalışır, çocuklar ise eğitim sistemi içinde yer alır. Eğitim Aile Konvoyu: Birden çok kuşağın bir arada oluşundan ortaya çıkan ilişkiler sistemidir. 164 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 sisteminde uzun süre geçtiği için çok erken evlenme olmaz. Evlenme zamanında yeni evlenen kişiler kendilerine ayrı bir ev kurar. Kentsel ailenin ihtiyaçları kentin imkanları içinde karşılanır. Ailenin temel hedefi gündelik hayatın başarılı bir biçimde yürütülmesi, çocuğun yaşına göre ihtiyaçlarının sağlanması, tüketim ve gelecek planlaması yapmaktır. Böyle bir ailede yaşlının yeri yoktur. Çünkü kentte yaşlı da kendi çekirdek ailesi içinde yaşamaktadır ve bütün ihtiyaçlarını kentsel olarak karşılamaktadır. Yaşlı bireyler eşleri ölene kadar çok sıkıntı yaşamazlar, ancak eşleri öldükten sonra yalnızlık duygularının arttığı, güçsüzlükleri ve artan sağlık sorunlarıyla başbaşa kalabilmektedir. Böyle bir durumda ya evde ya da kurumda bakım önemli bir faktördür. Eşi ölen yaşlının yetişkin bir çocuğunun yanına taşınması seyrek olarak görülmekle birlikte genellikle yaşlı aileler yetişkin çocukları tarafından desteklenerek yaşamını kendi çekirdek ailesi içinde sürdürmek durumundadır. Bu noktada yetişkin çocuklarıyla aynı şehirde yaşamak gerekli desteklere ulaşmak için kolaylaştırıcı bir nedendir. Yaşlılara yönelik kamu ve özel sektör hizmetleri ve çeşitli destek oluşumlarına erişim kentte daha kolaydır. Yaşlılar için kentin olanaklarından yararlanmak yaşlının durumuna da bağlıdır. Okuryazar olmak, kentle aktif bir ilişki içinde olmak, hizmetlere erişim konusunda bilgi edinme merakına sahip olmak önemli etkenlerdir. Boş Yuva Modern toplumlarda toplumsal beklentilere göre belli gelişimlerini tamamlamış kişiler 20’li yaşlarında evlenerek kendi ailelerini oluştururlar. Bu aile çocuk sahibi olur, çocukların sayısı artar ve çocukları büyütme telaşını yaşar. Çocukları büyür, okullarını bitirip iş sahibi olur ve evlenme yaşına gelirler. Ailede en büyük çocuğun evlenmesi ile başlayan yeni bir dönem en küçük çocuğun da evlenip evden ayrılmasına kadar devam eder. En küçük çocuk da evlendikten sonra orta yaş dönemini tamamlamak üzere olan çift için artık evleri “boş yuva” hâlini almıştır. Yaşlı karı-koca için sosyal olarak ailenin görevi yerine getirilmiştir. Çocukların yuvadan ayrılması yaşlı çiftlere zor gelebilir. Bu durum gerontolojide “boş yuva sendromu” olarak tanımlanır (Cavanaugh, 2002). Boş yuva sendromu, çocukları evden ayrılmış olan çiftin çocukları tarafından terk edilmişlik, görevini tamamlamış olmak, çocuk bakım yüklerinin hafiflemesi, yıllar sonra eşlerin birbirlerini yeniden keşfetme heyecanı gibi değişik duygular hissetmesidir (Harkness, 2008). Boş yuva dönemi modern çekirdek ailede gelişen bir süreçtir. Geniş ailede ardarda gelen kuşaklar nedeniyle yuva hiç boş kalmaz konvoy şeklinde ilerler ve yaşlılar için bu durum bir zenginlik olarak değerlendirilir (Canatan, 2008: 69). Kırsal ailenin kentsel aileye dönüşümünü etkileyen faktörleri nelerdir? Yaşlıların eğitim durumu ile yaşam biçimi arasındaki ilişkiyi inceleyiniz. Çevrenizdeki aile konvoylarını gözlemleyiniz ve kaç kuşağın bir arada olduğunu tespit ediniz. Tespitlerinizi dersinizle ilgili açıköğretim platformlarında paylaşınız. Öğrenme Çıktısı 4 Kentsel ve kırsal ailede yaşlıların durumunu karşılaştırabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş 165 Aile Sosyolojisi 6 YAŞLILIKTA SOSYAL İLİŞKİLER İnsan toplum içinde var olan sosyal bir varlıktır. Toplumun üyeleri arasındaki sosyal ilişkilerin temeli insanlar arasında karşılıklı etkileşime dayanır. İnsan doğduğu günden itibaren sosyal bir çevrenin içinde yaşar, büyür ve gelişir. Geliştikçe çevrelerimiz de gelişir. Her yaş döneminde farklı çevrelerle ilişkiler yaşanır ve bu ilişkiler gelişimimiz için önemlidir. Bu bağlamda yaşlılık döneminde de sosyal ilişkiler bireyin gündelik yaşamında oldukça önemli bir yer tutar. Gençlik dönemine göre daha az hareketli bir yaşam biçimi olan yaşlılık dönemi sosyal ilişkileri kısıtlayan bir nitelik taşıyabilir. Yaşlılık döneminde sosyal ilişkiler genellikle geçmişten birikerek getirilmiştir. Bu ilişkiler yaş ilerledikçe çoğunlukla ve yoğunlukla aile üyeleri ve bakım verenlerle sürdürülür. Sosyal ilişkileri sürdürmede yaşlının sağlığı, hareketliliği, ekonomik durumu oldukça önemli olsa da içinde bulunduğu sosyokültürel faktörlerin etkisi de çok önemlidir. Erber’e göre (2013), insanlar yaşlandıkça sosyal ilişkilerinde daha seçici olmaya duygusal refahlarını artıracak kişilerle bağlarını sürdürmeye yönelirler. Sosyal ilişkilerinde geçmişe göre daha az dengesizlik bulunur ve olumlu sosyal deneyim edinebilecekleri kişileri seçmeye yönelirler (Erber, 2013: 273). Sosyal ilişkiler, gelişimsel kategorilere (bebek, çocuk, genç, yetişkin ve yaşlı) göre incelenirken yaşlılıkta sosyal ilişkiler üç temel başlık ve onlarında altında alt-başlıklar hâlinde ele alınabilir. Yaşlıların sosyal ilişkileri söz konusu olduğunda aşağıda verilen sıralama yapılırken yaşlının mekânsal yakınlık boyutundan daha çok duygusallık, anlamlılık, geçmiş yaşam anıları ve araçsal destek bulma (hizmetler) yönleri öne çıkmaktadır. Sosyal ilişkiler aşağıdaki gibi gruplandırılabilir: 1. Aile ilişkileri a. Eşler arasında ilişkiler b. Yetişkin çocuklarla ve torunlarla ilişkiler c. Kardeşlerle ilişkiler 2. Arkadaşlarla ilişkileri 3. Komşularla ilişkiler Aile İlişkileri Bir ailenin ilişkileri genç yetişkinlik döneminde evlilikle birlikte başlar, her ailenin kendine özgü bir ilişki sistemi vardır. Evlilik yapan iki kişinin ailelerinden getirdikleri ilişkiler kendi aileleri içinde yeni bir biçimle devam eder. Sosyal ilişkiler içinde en uzun süreli ve dayanıklı olan ilişki aile ilişkileridir. Yapılan araştırmalara göre aile bağları yaşlılar için önemlidir. TÜİK 2019 verilerine göre yaşlı bireylerin mutluluk kaynağı %71,4 ile aileleridir (http:// www.tuik.gov.tr). Aile ilişkilerinin temel belirleyicisi kan bağı olup; birincil akrabalık ilişkileridir. Baran’ın (2005), yaşlı ve aile ilişkileri araştırmasına göre Türkiye’de aile yapısının güçlü olması ve aile ilişkilerinin sık dokulu olması nedeniyle yaşlıların aile içinde yer alması ve her türlü ihtiyacının karşılanması kolaydır. Bu durum ailenin işlevselliğinin geleneksel bir anlayışla devam ettiğini göstermekte ve yaşlıların sosyal ilişkilerini aile çevresi içinde sürdürmelerini kolaylaştırmaktadır. Bu araştırmada sosyoekonomik düzey farklılıkları boyutunda karşılaştırmalar yapılmıştır (Baran, 2005: 280). Yaşlıların sosyal ilişkilerinde ailenin yeri tüm diğer ilişkilere göre farklıdır. Aile içine doğduğumuz en küçük çevre olmanın yanı sıra yaşamın son döneminde yakınlık ve destek ihtiyacı yönüyle önem taşımaktadır (Canatan, 2008: 68-69). Aile ilişkilerinde yaşlı kadınlar erkeklere göre daha aktif durumdadır. Aile ilişkileri zor zamanlarda en doğal duygusal desteği sağlamaktadır (Connidis, 2001). Eşler Arasında İlişkiler Yaşlılık döneminde eşler arasındaki ilişkiler gençlikte olduğundan biraz farklıdır. Çocukları büyümüş evlenmiş evden ayrılmış yaşlı çift başbaşa kalmıştır. Eşler arasındaki ilişkinin yönünü belirleyen şey evliliklerinin hangi duygularla devam ettiğine bağlıdır. Eğer iki taraf için evlilik doyum verici olmuşsa, aile olarak başarılması beklenen hedefler yerine getirilmişse yaşlılıkta ilişkiler oldukça sakin karşılıklı anlayışla yürütülebilir. Fakat tam tersi hayal kırıklıkları, kötü anılar, suçlamalar varsa, zoraki yürütülmüş ise eşler artık ilişkileri zorla yürütebilirler. Sağlık nedeniyle kimin bakıma ihtiyacı varsa diğeri ona destek olmaktadır. Ancak erkeğin yetiştirilme tarzı nedeniyle bakım vermek için hiçbir yatkınlığı ve çabasının olmaması nedeniyle yaşlı erkekler yaşlı karılarına bakıcı olarak ilk sırada yer almazlar (akt. Arber and Ginn, 2005: 535). Çoğunlukla erkek eş kadından daha yaşlı olduğu için kadın tarafından desteklenir ve bakımı sağlanır. Genellikle kadınlar eşleri öldükten sonra uzun bir süre yalnız yaşayabilirler. Üstlerinde erke- 166 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 ğin bakım yükü de kalmadığı için kendi kendilerine yaşamlarını kırılgan döneme (çok ileri yaşlılık 85+) kadar sürdürebilirler. Eşi öldükten sonra yaşlı erkekler -özellikle kendilerine bakım konusunda zayıf olduklarından- henüz çok ileri yaşta değillerse yeniden evlenmek isteyebilmektedir (De Jong Gierveld, 2003: 96). Yetişkin Çocuklarla ve Torunlarla İlişkiler Yaşam memnuniyeti araştırması sonuçlarına göre yaşlıların mutluluk kaynağı 2019 yılında %71,4 ile aileleri, %13,7 ile çocukları, %4,9 ile torunları ve %4,7 ile eşleri oldu (www.tuik.gov. tr) Yaşlıların çoğu yetişkin çocuklarıyla ilişkilerini yüksek oranda sürdürmektedir. Yaşlıların çocuklarıyla ilişkilerinde görüşme sıklığı aralarındaki mekânsal mesafeden etkilense de kız evlatların ebeveynleri ile erkek evlatlara göre daha fazla bağlantı içinde oldukları, kızların anneleriyle erkek evlatlara göre daha yakın ilişki içinde oldukları bulunmuştur. Bekar yetişkin evlatlar ve dul evlatların ise evli kardeşlerine göre ebeveynlerini daha sık ziyaret ettikleri, ve yaşlıların çoğunun çocuklarıyla yakın mahallelerde yaşadıkları bulunmuştur. Yaşlı annebaba ve yetişkin çocuk arasındaki ilişkide, anne-babanın yetişkin çocuğuna göre daha yüksek düzeyde yakınlık duygusuna sahip olduğu belirtilmiştir (Perlmutter ve Hall, 1992). Bakım gerektiğinde eğer kız çocuk yoksa erkek çocuklar ve onların eşleri devreye girmektedir (Seccombe, 1991). Ward ve arkadaşlarına göre (1992), yetişkin çocukların ebeveynlerle aynı evi ekonomik nedenlerle paylaşmasında hem anne hem de baba öncelikle erkek çocuklarının yanında kalmayı tercih etmiştir. Paylaşma eğilimine ve cinsiyet ilişkisine bakıldığında yaşlı annelerin babalara göre birlikte oturmaya daha yatkın oldukları anlaşılmaktadır. Bu ilişkide ayrıca birlikte oturmaya kimin ihtiyacı olduğuna bakıldığında iki tarafın da ekonomik nedenle birbirine sığındığı anlaşılmıştır. Ayrıca erkek çocuklarının olmadığı durumda kızlarını tercih ettikleri bulunmuştur (Canatan, 2016). Torunlarla ilişkiler yaşlı ebeveynin toruna bakım vermesiyle başlar ve çocuğun annesi çalışırken kendisine bakan anneanne/babaanne ile sıcak ve içten bir ilişki kurulur. Bu ilişki genellikle normal koşullarda yaşlının yaşamı sona erene kadar devam eder. Yaşlılar genellikle gelirlerini harcarken torunlarına da harçlık vermeyi ihmal etmezler. Ancak ekonomik durumun bozuk olduğu ailelerde geliri olan yaşlı, torunların ekonomik istismarına açıktır. En çok istismara maruz kalanlar ise yaşlı kadınlardır. Yaşlı erkekler, otorite figürü olarak görülmeye devam ettikleri için istismara uğrama ihtimalleri kadınlara göre daha düşüktür (Canatan, 2016: 148). Resim 6.1 Dede ve Torun 167 Aile Sosyolojisi 6 Kardeşlerle İlişkiler Kardeşler anne-baba evinde yaşarken aralarındaki ilişki hiyerarşik bir düzen içinde gerçekleşirken, hepsi yetişkinlik dönemine eriştiğinde aralarındaki ilişkiler daha eşitlikçi yaşanır. Aynı ailede ortak kültürel temele ve ortak genlere sahip olmak başka hiçbir ilişkide bulunmaz. Kardeş bağı bugün ve geçmişi birbirine bağlayarak süreklilik duygusunu sağlamaktadır. Ancak yetişkinlikte ortaya çıkan dikey toplumsal hareketlilik veya sosyal sınıf farkı, paylaşım anlaşmazlıkları ve evlendikleri kişilerin etkisi kardeşler arasındaki ilişkiyi belirleyicidir. Yaşlılıkta kardeşlerle ilişkiler arkadaşlık ilişkisi gibidir (Cicirelli, 1995). Yaşlılıkta aynı şehirde yaşayan kız kardeşler, erkek kardeşlere göre daha sık görüşme oranına sahiptir ve çapraz cinsiyet kardeş ilişkilerinde kızın erkek kardeşi arayıp sorması erkeğin kızı arayıp sormasından daha yüksek orandadır (Gold, 1989). Kardeş ilişkileri çoğunlukla gönüllülük esasına dayalı olarak işlemektedir. Yaşlıların çoğu kardeşleriyle yakın, içten ve vefalı ilişkilere sahiptir. Erkek kardeşler arasındaki kardeş ilişkileri kız kardeşler arasında olduğu kadar yakın değildir. Kız ve erkek kardeşler arasında kardeş dayanışması bulunur. Kardeşler dışarıya karşı birbirlerini savunurlar. Ebeveynlerinin bakımında birbirlerine destek olurlar. Connidis’e (2005) göre kardeşler arasındaki ilişkiler özellikle orta yaş ve yaşlılık döneminde daha sıkı dokuludur. Kadınlar, bekar veya çocuksuz ise kardeşlerini daha fazla arama eğilimindedir. Evde bakım gereksinimi varsa ve bakıcı sorunu yaşanıyorsa kız kardeş kız kardeşine bakım desteği vermede ilk sırada yer alırken erkek kardeşi için eşten sonra ilk sırada yer alır. Kardeşlerden birinin aile koşulları zorluklar içeriyorsa örneğin boşanma düşüncesi varsa veya yeniden evlilik yapılmışsa ilişkiler düzenli değildir (Canatan, 2016: 149). Arkadaşlarla İlişkiler Yaşlılıkta arkadaşlık psikolojik olarak iyi olmayı sağlayan önemli bir faktördür (Nussbaum, 1994: 212). Yaşlılıkta arkadaşlık iki önemli unsura sahiptir: zorlayıcı olmayan (gönüllü) doğası ve eşitlikçi niteliğidir. Arkadaşlık ilişkisi duygusal yakınlık ve işbirliği sağlama özelliğiyle yaşlıyı depresyon ve yalnızlık duygusuna karşı koruyucudur. Powers ve Bultena (1976), arkadaşlık davranışı kalıplarının çocuklukta öğrenildiğini ve yaşam boyu sürdüğünü belirtmişlerdir. Powers ve Bultena, yaşlı erkeklerin kadınlara göre daha çok sayıda sosyal bağlantı kurduklarını fakat yaşlı kadınların ilişkilerinin ise erkeklerin ilişkilerine göre daha uzun süreli ve samimi olduğunu söylemişlerdir (akt. Nussbaum, 1994: 215). Dolayısıyla kadınların sosyal dünyasının erkeklerden farklı olduğu söylenebilir. Çünkü kadınların ilişkilerine yükledikleri anlam ve duygusallık arkadaşlık ilişkilerini aile ilişkileri yerine koyabilecek biçimde gelişebilmektedir. Kadınların kız arkadaşlarıyla kız kardeşleriyle olduğu gibi samimi ilişki kurma oranları yüksektir (Nussbaum, 1994: 216). Kadınların uzun süreli dayanıklı arkadaşlık ilişkilerini sürdürmenin yanında yeni arkadaşlar edinmeye de erkeklere göre daha açık oldukları belirtilmektedir. Yaşlı kadınların arkadaşları çoğunlukla yakın çevrelerinden ve iyi anlaştıkları komşularıdır (Canatan, 2001). Erkeklerin çalışma hayatı boyunca arkadaşlık ilişkilerinin çoğu iş arkadaşları ile oluştuğundan, emekli olunca arkadaşların sayısı hızlıca azalmaktadır. Yaşlı erkeklerin arkadaşlık ilişkilerini emeklilikle birlikte yeniden biçimlendirmeleri gerekebilir. Kadınlar ise arkadaşlık ilişkilerini eşin ölümünden sonra yeniden düzenlemeye giderler. İnsanlar yaşlandıkça gençlikteki arkadaşlarını merak eder, onlarla görüşme eğilimi yüksek olur. Günümüzde sosyal medya ile eski arkadaşların nerelerde olduğunu araştırıp bulmak kolay olduğu için Facebook, Instagram gibi internet üzerinden erişilen sosyal medya ortamlarında gruplar oluşturup ilişkilerini sürdürdüklerini hatta gezi, yemek, okul buluşması gibi etkinlikler düzenleyebilmektedir. Komşularla İlişkiler Kırsalda genellikle komşuluk ile akrabalık ilişkileri bir arada, köklü bağlara sahipken kentlerde apartman hayatında yakın mekanlarda yaşamak bazı mekanları hiç bir geçmiş bağın bulunmadığı hatta ortak hiçbir özelliği taşımayan ailelerle ortak kullanmak komşuluk yapmak gerekebilir. Kentlerde komşuluk ilişkileri özellikle evde uzun zaman geçiren ev kadınlarının günlük yaşamında oldukça Arkadaşlarla ilişkilerin kardeşlerle ilişkilere benzeyen yönü gönüllülük içermesidir. dikkat 168 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 önemlidir. Komşuluk ilişkilerine cinsiyet açısından bakıldığında kadınların ilişkilerinin erkeklere göre daha yüksek olduğu birçok çalışmada ortak bulgudur (Canatan, 2001). Yaşlıların evleri sıradışı bir durum yoksa uzun süredir yaşadıkları yerdedir. Yaşadıkları çevre ve özellikleri kurulan ilişkiler oldukça uzun solukludur. Yaşlılar, uzun süre aynı çevrede ya da aynı evde yaşayarak yaşlanmışlarsa oradan ayrılmak istemez ve orada hayatlarını tamamlamak isterler, yaşlı için yaşanan evin engel oluşturacak yönleri varsa değiştirilir, eskiyen yerler yenilenir fakat yaşlının evi pek çok özelliğini devam ettirir, buna “yerinde yaşlanma” denir. Yerinde yaşlanan bireyler için özellikle komşular ve onların desteği önemlidir. Yetişkin çocuk varsa özellikle kızlar, ulaşım, alışveriş, gezme, sağlık kontrolleri için yardım ederler. Çocuğu olmayan ve hiç evlenmemiş yaşlılar da kardeşlerinden yeğenlerinden, uzun süreli arkadaşlarından ve en önemlisi gündelik hayatlarını sürdürmekte komşularından destek alırlar. Bunların hiçbiri yoksa belediye hizmetlerinden yararlanabilirler. Yaşlılar için en tehlikeli durum komşuları tarafından önyargılı değerlendirilmektedir. Önyargılar dışlanmaya ve sosyal izolasyona yol açabilir. Sosyal izolasyon ve önyargılar yaşlının yalnızlığına neden olabilir. Tam tersi yaşlılar da daha genç komşularına karşı suçlayıcı ve önyargılı olabilmektedirler (Erber, 2013: 320-21). Kuşaklararası İlişkiler: Çatışma ve Dayanışma Kuşaklararası ilişkiler içine doğduğumuz ailede başlar. Toplumda farklı çevrelere girdikçe oralarda da devam eder. Kuşak belli ortak özelliklere sahip belli bir dönemde dünyaya gelenleri veya ortaya çıkanları, üretilenleri temsil eder. Her kuşağın belli bir zaman vurgusu vardır. Kuşaklar arası ilişkilerde geçmiş, bugün ve gelecek bir aradadır. Ebeveynler çocuklarının bir üst kuşağıdır. Torunlar ise dedelerin iki alt kuşağıdır. Aileye kuşaklar açısından bakılacak olursa en az iki kuşağı barındırdığı görülebilir. Sosyolojik olarak bir kuşağa ait olma toplumsal kimlik açısından önemlidir. Örneğin, “bebek patlaması” kuşağı belli bir dönemde dünyaya gelenleri temsil eder. Bebek patlaması kuşağı Amerika Birleşik Devletlerinde 1946 ile 1964 yılları arasında dünyaya gelenleri ifade etmek için kullanılır. “X” kuşağı (1965-1979 yılları arasında doğanlar-kayıp kuşak), “Y” kuşağı (1980-1999 yılları arasında doğanlar-milenyum kuşağı), “Z” kuşağı (2000 ve sonrası- dijital yerli kuşak) da aynı biçimde belli dönemlerde dünyaya gelenler için kullanılır. Sosyolojik olarak kuşak aidiyeti belli ortak özellikleri temsil eden bir kimlik olarak önemlidir. Bu kuşaklar arasında doğal olarak ortaya çıkan ilişkiler bazı konularda çatışma üretirken bazı konularda dayanışma oluşturmaktadır. Kuşaklararası Çatışma Birbirini takip eden kuşakların dünyaya ve olaylara bakışının farklılaşması ile ortaya çıkan uzlaşma yerine çatışma üreten ilişki biçimidir. Bu çatışma “kuşaklararası çatışma” olarak adlandırılmıştır. Kuşaklararası çatışma sadece modern zamana, günümüze ait değildir. Kuşaklararası çatışma her dönemde ve toplumda görülebilir (Güngör, 1993: 60). İlkçağ filozoflarının eserlerinden de gençleri tercihleri sabırsızlıkları nedeniyle eleştirdikleri, gençlerin elinde toplumsal düzenin yürümeyeceği endişesini taşıdıkları anlaşılmaktadır. Geleneksel toplumda sosyal değişmenin yavaş oluşu kuşaklar arasındaki ilişkiyi fazla etkilemezken, modern toplumda hızlı toplumsal değişme kuşakların birbirinden farklılaşmasına ve birbirini anlamaz hale gelmesine neden olmuştur. Sosyolojik yönüyle kuşak çatışması bir anlamda geleneksel değerlerle modern değerlerin çatışmasıdır. Burada modern değerleri genç kuşak, geleneksel değerleri yaşlı kuşak temsil etmektedir (Canatan, 2016: 152-153). Ebeveynler ve çocukları arasında eğitim, beğeniler, toplumsal beklentilerin yerine getirilmesi ve normatif kurallara uyma konularında sorunlar, çatışmalar çıkması beklenen bir durumdur. Toplumun sürekliliği toplumsal değerlerin sosyalleşme sürecinde kuşaktan kuşağa aktarılarak korunması gerekir. Geleneksel toplumlarda sosyal değişme yavaş ilerlediğinden değerlerin aktarımı daha kolaydır. Aydın (2013)’a göre kuşak çatışması genel toplumsal çatışmanın aile içindeki bir kesiti olarak ele alınmıştır. Burada genç kuşağın kendini yeterli görmesi ve yetişkin olan ebeveynini o konuda yeterli görmemesi ya da genç kuşağın kendi davranışlarını ebeveyninden daha iyi analiz edememesi ve yetişkin kuşağın müdahale etmek istemesi sonucu kuşak çatışmasının çıktığı ileri sürülmüştür (Aydın, 2013: 210-211). Kuşak çatışması teknolojinin hızla değişmeye başladığı sanayi toplumu ile artmıştır ve eğitimciler çözüm yolları arayışına girmişlerdir. 169 Aile Sosyolojisi 6 Günümüzde teknolojiye sonradan uyum yapmaya çalışan kuşaklar ile teknolojinin içine doğan kuşaklar arasında bakış açısı farkının olması kaçınılmazdır (Canatan, 2008: 76-78). Resim 6.2 Üç Kuşak Bir Arada Kuşaklararası Dayanışma Genç kuşağın yetişkinliğe, yetişkin kuşağın da yaşlılığa geçişi ile kuşaklar arasındaki ilişki çatışma olmaktan çıkıp dayanışmaya dönüşmektedir. Günümüzde teknolojinin çok hızlı değiştiği modern toplumda aktarımlar eski üyelerden yeni üyelere olduğundan daha fazla hızlı öğrenen genç üyelerden yavaş öğrenen yaşlı üyelere doğru olmaktadır. Bir başka ifadeyle geleneksel dönemde bilginin akışı yaşlılardan gençlere doğru iken modern dönemde bilginin akışı gençlerden yaşlılara doğru olmaktadır (Ceylan, 2015: 48). Bugün kullandığımız birçok ev aleti yüksek teknoloji üründür. Bu ürünleri yaşlıların kullanması kolay değildir. Yaşlı dostu teknolojiler gelişmekle birlikte bunlara uyum sağlayabilecek yaşlı sayısı toplumumuzda henüz azdır. Türkiye’de 75 yaş ve üstü yaşlıların okuma-yazma oranı batı ülkeleri ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. TÜİK 2018 okuma-yazma verilerine göre yaşlı kadınların %27.9’u okuma yazma bilmiyor, yaşlı erkeklerde ise bu oran %6.1’dir (tuik.gov.tr, 2019). Günümüzün dijital ortamında yaşlıların zayıf yönlerinden olan teknolojiyi kullanma konusu gençler tarafından desteklenerek ihtiyaçları giderilmektedir. Örneğin telefona kontör yüklemek, bankamatikten para çekmek, işlem yapmak, doğal gaz kartının sayaca yüklenmesi, uzaktan kumanda ile televizyon ayarlarının yapılması gibi birçok işlem Gençler ve yaşlılar arasında gerçekleşen dayanışma iki taraflı işleyen bir özelliğe sahiptir. Aile ilişkileri dikkate alındığında tek yönlü olmadığı görülecektir. Hem maddi değerlerin aktarımı hem de manevi değerlerin aktarımı gerektiğinde genç kuşak ve yaşlı kuşak bir diğerine destek olmaktadır. Böylece toplumsal dayanışmanın en temel biçimi aileden başlayarak gerçekleşecektir. Kuşaklararası dayanışma aile ilişkilerini güçlendirmek ve aile kültürünü sürdürmekte önemli bir rol oynar (Canatan, 2008: 82). Batı toplumları doğurganlığın azalması, evlenme oranının düşmesi ve yalnız yaşlanmanın artması nedenleriyle aile ilişkilerinin sürdürülememesi sorunu ile karşı karşıya kalmıştır (Arber, 2013: 216). Batı toplumlarında yaşanan bu sorunun Türk toplumunda da yaşanmayacağını kimse garanti edemez. Bu nedenle aileyi güçlendirecek aile üyelerinin sorunlarına yönelik ve özellikle yaşlılara yönelik sosyal politikalar üretilmesi gerekmektedir. Kuşaklararası çatışma farklı kuşakların bakış açılarının birbirine benzememesi nedeniyle ortaya çıkan bir çatışma biçimidir. 170 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 YAŞLILIK SORUNLARI Yaşlılık döneminde bireylerin daha önce karşılaşmadıkları pek çok sorunla karşılaşma olasılığı yüksektir. Burada sosyal sorunlar ve yaşlı bakımı konuları ele alınmaktadır. Sosyal Sorunlar Yaşlıların sosyal sorunları çok çeşitli olabilir ancak yoksulluk ve yetersiz gelir, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargılar, ihmal ve istismar önemli sosyal sorunlardır. Yoksulluk ve yetersiz gelir: Yaşlılıkta yoksulluk, bireylerin barınma, beslenme gibi hayatta kalmaya yönelik temel ihtiyaçlarını sağlayacak herhangi bir gelire sahip olmama nedeniyle yaşanılan durumdur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin yaşlıları ekonomik problemleri en fazla yaşayan yaş grubudur. İşsizliğin yüksek olduğu toplumlarda yaşlıların iş bulabilmeleri de çok zordur. İş bulsalar bile işte çalışabilmeleri de bozuk olan sağlık nedeniyle kolay değildir. Yaşlının sosyal güvencesi olmaması ve çalışamaması, iş bulmanın zorluğu ve enflasyonun yüksek olması onları engelliler, kadınlar ve çocuklarla birlikte yoksulluktan en çok etkilenen “dezavantajlılar” arasına yerleştirmektedir. Yoksulluk çeken yaşlıların çoğu ileri yaşlılık dönemindeki yaşlı kadınlardır. Yoksulluk onların kötü beslenmesine de yol açarak sağlıklarının da bozulmasına yol açabilir. Bu kadınlar gençlik dönemlerinde bir işte çalışıp sosyal güvenlik sistemine giremedikleri için herhangi bir gelire sahip değildir. Sosyal güvenlik sistemine girebilenlerin çoğu eşleri ya da oğulları dolayısıyla girmişlerdir. Günümüzde hiçbir geliri ve sağlık güvencesi olmayan yaşlılara devlet “yaşlı aylığı” ve sağlık hizmetleri verse de bütün ihtiyaçlarını karşılamak için yeterli değildir. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı çeşitli sosyal yardımlar ile yaşlıları desteklemektedir (Canatan, 2019: 306). Medeni durum: Yaşlılık döneminde eşler birlikte yaşamlarını sürdürseler de erkeklerin kadınlardan yaşça büyük olması kadınlara göre daha erken ölmelerine neden olmakta ve kadınlar yaşlılık dönemlerini yalnız geçirmek zorunda kalmaktadırlar. Yaşlı kadınların yarısına yakını yaşamlarının üçte birinde yalnız yaşamaktadır. Yaşlı kadınlarda yalnız yaşama oranı erkeklere göre iki kat fazladır. Uzun yaşama, boşanma ve dulluk yalnız yaşamada en önemli nedenlerdir. Yaşlılarda boşanma, dulluk, ve bekarlık oranı da geçmişe göre giderek artmaktadır. Yirminci yüzyılın başında dullar 5-10 yıl yalnız yaşarken günümüzde bu süre 20-25 yıla yükselmiştir. Günümüzde yaşlıların yetişkin çocukları tarafından bakılmaları da azalma eğilimindedir. Hem yaşlı, hem de yetişkin çocuğu birlikte yaşamaya eskisi kadar istekli değildir. Bunun en önemli nedenleri yaşlı kadının ekonomik yönden yetersiz de olsa bağımsız olmak istemeleri ve gençlerin geniş aile içinde yer almak yerine kendi çekirdek ailelerini kurma tercihleridir. Bu durum modern toplumda yaşamakla ve onun değerlerini benimsemekle paralellik göstermektedir (Tirrito, 2003). Yalnızlık: Yalnızlık yaşlıları etkileyen en önemli sorunlardandır. Yaşlılıkta yalnızlığa neden olan faktörler dikkate alınırsa yakın bir duygusal ilişkinin sona ermesi yalnızlığın en yaygın nedenidir. Yaşlıların eş kaybı yalnızlık için tipik bir örnektir. Yaşlılar kalabalık bir aile içinde bile eşleri ölünce kendilerini çok yalnız hissedebilmektedir. Yaşlılarda fiziksel ve psikolojik sağlık problemleri de yalnız ve yanlış yaşamaya başladıklaKuşaklararası ilişkiler ve değerler arasındaki ilişki toplum için neden önemlidir? Yaşlı ve yetişkin çocuğu arasındaki ilişkinin özelliklerini ortaya koyunuz. Büyükanne/büyükbaba ve torun ilişkisinin özelliklerini anlatınız. Öğrenme Çıktısı 5 Yaşlıların aile, arkadaş ve komşularla ilişkilerini açıklayabilme Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş 171 Aile Sosyolojisi 6 rında artma eğilimi göstermektedir. Yanlış yaşama, yalnız yaşama ile ortaya çıkan bir durumdur. Örneğin; yalnız yaşayan yaşlılar tıbbi incelemelerde sıklıkla bakımsız olarak teşhis edilebilmektedir. Bu durum erkekler için daha kolay anlaşılırken yalnız yaşayan yaşlı kadınların durumu erkeklerden farklıdır. Yalnızlıkla ilgili araştırmalarda yaşlıların yalnızlığının geçmişteki yaşantılarıyla ilgili olduğu bulunmuştur. Dul olarak geçirilen yıllar arttıkça ve ailede çocuk sayısı az ise potansiyel yaşam biçimi olarak yalnız yaşama ihtimali artmaktadır (O’Bryant & Hansson, 1996). Kadınlar beslenmeyi sosyal etkileşim işlevlerinden biri olarak görerek yemeklerini farkında olmadan azaltabilir ya da artırabilir, öğünlerini geçiştirebilir ya da kronik hastalıklarının diyetlerini uygulayamayabilir. Yaşlı erkekler ise geçmişte ev içi rollere sahip olmadıkları için kendilerine bakmakta kadınlara göre daha başarısız olurlar. Hafif beslenme bozuklukları bile oryantasyon bozukluğu, zihinsel karışıklık, depresyon, strese karşı dayanıksızlık ve kan değerlerinde bozukluk yapabilir (Hooyman ve Kiyak, 2005). Bunların sonucunda beklenen yaşam süresi kısalabilir (Tirrito, 2003). Kadınların mı erkeklerin mi daha fazla yalnızlık duygusu yaşadıkları incelendiğinde araştırmalardan farklı sonuçlar çıkmakla birlikte geleneksel toplumlarda ataerkil düzenin erkeğe daha fazla yeniden evlenme şansı vermesi nedeniyle kocası ölen kadınların daha fazla yalnızlık duygusu ifade ettikleri söylenebilir. Ancak kadınların kocalarından daha genç olmaları nedeniyle kocaları öldükten sonra tek başına daha uzun süre yaşamaları sosyal ilişkilerini de daha sağlıklı ve uzun zaman sürdürdükleri de bir gerçektir. Sosyal dışlanma ve yaşçı önyargılar: Yaş ayrımcılığı herhangi bir önyargı veya ayrımcılıkla belli bir yaş grubuna özellikle yaşlılara karşı ya da yanında olmaktır. Bir yaş grubuna karşı olumsuz önyargı olumsuz kalıp düşüncedir. Örneğin; “Yaşlıların çoğu bunaktır.” ifadesi yaşlılara karşı olumsuz kalıp yargı için örnektir. Yaşlı ayrımcılığı tamamen sosyokültürel bir gerçek olmakla birlikte bireyselleşme arttıkça artma eğilimi göstermektedir. Yaşlı ayrımcılığı, insanların yaşlı oldukları için onlara ayrımcı davranılmasıdır. Yaşlıların olumsuz bir şekilde kategorize edilerek olumsuz önyargı ile ya da olumlu yaklaşılmasıdır. Bu yaklaşım yaşçı (ageist) bir bakış açısı olup olumsuz önyargıya neden olmaktadır. Gençlerin yaşlıları kendilerinden farklı görerek kategorize etmesidir. Örneğin; Amerikan toplumunda “aşlılar çirkindir.” önyargısı vardır. O toplumda güzellik gençlikle eşleştirilmiştir. Günümüzde batı toplumunda “yaşçı önyargı”, “yaşlı ayrımcılığı” gibi konularla mücadele edilmekte ve toplumun yaşlıları dışlamasını önleyici sosyal projeler geliştirilmektedir. Bizim toplumumuzda ise kişilerin yaşlandıkça olgunlaştığı, sabır ehli olduğu, bağdaştırıcı ve arabulucu olduğu kültürel ve dinî olarak kabul görmüş bir olumlu yargıdır. Yaşlıların hayat tecrübesi toplumsal bir değer olarak kabul edilir, onlara saygı gösterilir ve onların şükretmeyi bilen tarafları örnek alınmaya çalışılır. Gençlerin yaşlılara hürmet etmesi, iyi davranması toplumsal bir beklentinin devam ettiğini göstermektedir. Örneğin her ne kadar bayramlar tatil yapmanın bir vesilesi olduysa da bayramlarda özellikle yaşlıların ziyaret edilmesi toplumsal bir beklenti olarak devam etmektedir. Bu beklenti devam etsin çünkü toplumu bir arada tutan sosyal ilişkilerdir, toplum üyelerinin birbirleri üstündeki sorumluluğudur. Tarihsel süreçte yaşlı ayrımcılığının nasıl geliştiğine bakılacak olursa önemli bazı faktörlerden söz etmek gerekir. Birincisi sanayi devrimi ve teknolojik bilginin tecrübi bilginin yerine geçmesi ile kuşaktan kuşağa aktarılan iş yapma bilgi ve becerisinin işe yaramaz hale gelmesidir. İkincisi, bilgi aktarım teknolojisinin çok hızlı değişmesi ve bu değişime yaşlıların ayak uyduramayarak dışarda kalmasıdır. Üçüncüsü, kırdan kente göçler nedeniyle yaşlıların kente uyum gösterememesi, dördüncüsü ise yaşlıların tüketim toplumu değerlerine sahip olmaması, yaşlıların medyadaki olumsuz sunuluşları, emekliliğin bir çöküş olarak değerlendirilmesidir. Geleneksel toplumdan modern topluma geçerken yaşlıların değer kaybına uğraması birinci basamak olurken, postmodern toplum yaşlılara hem önyargı ile yaklaşmakta hem de zedelenen itibarın güçlendirilmesi çalışmaları yapmaktadır. Birleşmiş Milletler 1982 yılında Birinci Dünya Yaşlanma Meclisi yaşlı hakları uluslararası platformunda yaşlıların haklarını tartışmış ve yaşlı bireyler için bağımsızlık, katılım, bakım, kendini gerçekleştirme ve itibar ilkeleri benimsenmiştir. Bu beş ilke yaşçı önyargıların ve ayrımcılığın karşısındadır. İkinci Dünya Yaşlanma Meclisi ise 2002 yılında Madrid’de toplanmış ve üç ana konu üzerinde durulmuştur. Bunlar, yaşlılar ve kalkınma, yaşlılıkta sağlık ve refahın sağlanması ve olanaklar sunan destekleyici ortamların sağlanmasıdır. Alınan kararlar ve bu ilkeler uygulandığında yaşçı önyargıların ortadan kalkacağı anlaşılmaktadır (Ocaklı, 2018). 172 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 Yaşçı önyargılara bazı örnekler vermek gerekirse alay edilmek, küçümsenmek, dış görünüşü nedeniyle dışlanmak, kredi kartı verilmemesi, ihmal, istismar ve suç mağduru olmak, hizmet sektöründen olması gerekene göre düşük kalitede hizmet almak, sağlık çalışanları tarafından kötü muamele görmek, anlama ve kavrama yeteneklerinin iyi olmadığının varsayılması sıralanabilir. 2019 yılının sonunda başlayan Kovid 19 virüs salgını bütün dünyayı etkisi altına almıştır. Bu nedenle çeşitli ülkelerde çok sayıda ölüm gerçekleşmiştir. Özellikle Avrupa’da yaşlı nüfusu yüksek ülkelerde salgından etkilenenleri tedavi etmekte sağlık sistemlerinin yetersiz kaldığı görülmüştür. Virüsten etkilenen çok sayıda yaşlı yaşadığı merkez ve bakım evlerinde çalışanlar tarafından ölüme terk edilmiştir. 80 yaşın üstündeki yaşlıların hastanelerde tedaviye ve yoğun bakıma alınmamış ve bu merkezlerde ölüme terk edildikleri haber ajanslarınca bildirilmiştir (http://www.ntv.com.tr, 24.03.2020). “İspanya’da dezenfekte için girilen huzurevlerinde, terk edilmiş yaşlıların cesetleri bulundu.” (https://www.ahaber.com.tr, 14.04.2020). Avrupa’da binlerce yaşlı korona virüs nedeniyle ölüme terk ederken Türkiye yaşlılarına sahip çıktı. Dünyada Kovid 19’dan ölenlerin %70’inin huzurevlerinde kalan yaşlılardan oluştuğu belirlenmiştir. Kanada’da %71, Fransa’da %49, Belçika, Norveç, İtalya ve İspanya’da %53 oranında yaşlı ölüm kaydının olduğu bildirilmektedir. Türkiye’deki oran ise %4’te kalmıştır. Burada erken müdahale ile yaşlıların dışarı çıkmasında getirilen kısıtlamanın, evde kalmanın oldukça önemli olduğunu ve Türkiye’de yaşlıların büyük çoğunluğunun evlerinde yaşıyor olmasının büyük önemi vardır. Ancak sağlık sisteminde tedavilerde yaş ayrımcılığı yapılmaması da önemli bir etkendir. İhmal ve İstismar: Yaşlı istismarı, yaşlıyı tehdit eden ona zarar veren her türlü davranışı içermektedir. Psikolojik, bedensel, ekonomik ve sosyal yönlerin herhangi biri yönünden tehdit altında olması yaşlının istismar edilmesi demektir. Örneğin bilerek sağlığını bozacak yiyecekler vermek, rızasını almadan yaşlının parasını kullanmak ya da tuvalet ihtiyacını azaltmak için aç ya da susuz bırakmak istismar etmektir (Uysal, 2002). Her türlü ihtiyaçlarının (psikolojik, sosyal, fiziksel) gereği gibi karşılanmaması, zorunlu ihtiyaçlarına duyarsız kalınması ise ihmal edilmesi demektir. Yaşlı bazı durumlarda (örneğin demans) kendi kendini de ihmal edebilir. Mevsim koşullarına göre giyimini ayarlayamamak, zorunlu ilaçlarını almamak, düzgün beslenmemek, hijyenik koşulları koruyamamak yaşlının kendini ihmal etmesi veya bu ihtiyaçların bakım veren tarafından takip edilmemesi durumunu gösterir. Yaşlılar en çok kendilerine bakan kişiler tarafından ihmal ve istismara uğramaktadırlar (Duyan, 2008: 163). İhmal ve istismar evde ve kurumda bakılan yaşlıların karşılaştığı bir olumsuzluktur. Yaşlının yaşı yükseldikçe ve bir başkasının bakımına bağımlı hâle geldikçe ihmal ve istismara uğrama olasılığı da artmaktadır (Palmore, 2005). İstismar ve ihmale uğrayan yaşlı kurbanların ancak yüzde onunun içinde bulunduğu durumu açıkladığı geri kalanların ise gizli kaldığı Amerika Yaşlı İstismarı Ulusal Merkezi tarafından belirtilmiştir (http://www.inpea.net). Genellikle yaşlılara bakan kişiler yakınları (eşi, kızı, gelini, oğlu, torunu)olduğundan yaşlılar içinde bulundukları durumu açıkça ifade etmekten kaçınırlar. Kadınların erkeklere göre daha uzun yaşamaları ve ekonomik olarak erkeklere göre daha yüksek oranda bağımlı olmaları istismar ve ihmal olasılığını artırmaktadır. İstismar ve ihmal yaşlıların onurunu zedeleyen onların içe kapanmasına yol açan bir olumsuz etkendir. Yaşlı Bakımı Yaşlı bakımı genel olarak 65 yaş ve üstündeki kişilere yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan fiziksel, ekonomik, psikolojik, sosyal ve diğer desteklerin sağlanmasıdır. Bir başka ifadeyle yaşlı bakımı, yaşlılıkta fizyolojik açıdan yeterliliğin azalması, dış ortama uyum sağlama potansiyelinin azalması ile (Oğlak, 2007: 7) kendi kendine bakamaz olan bireye ihtiyacı olan alanlarda bakım vererek yaşamını sürdürmesini sağlamaktır. Yaşlılıkta bakım konusu geleneksel toplumlarda geniş aile içinde çözümlenmekte ve zaten toplumda yaşlı oranı düşük ve yaşam süresi kısa olması ve aile de tüm bakım işlerinden kadının sorumlu olİhmal, yapılması gerekenin yapılmaması, istismar ise yapılmaması gerekenin yapılmasıdır. dikkat 173 Aile Sosyolojisi 6 ması bakım konusunda sorun yaşanmamış ve buna ilişkin önlem alınmasına uzun süre gerek duyulmamıştır (Bruni ve Ugolini, 2006: 86; Heisel, 1993: 7). Türkiye’de de yaşlıya geleneksel olarak ailesinin bakması beklenmektedir (Öntaş ve Tunç, 2012). Oysa günümüz modern toplumunda kadının ev dışında çalışması giderek artmakta ve geçmişte kadının evinde esas aktör olarak yüklendiği “bakım verme” rolü bakımla ilgili profesyonel kurumlara ve bu kurumlarda konuyla ilgili eğitimi olan çalışanlara devredilmektedir. Hâlihazırda Türkiye’de yaşlı bakımında eğitim almış çalışanların sayısı yeterli değildir. Türkiye’de yaşlı bakımı ağırlıklı olarak evde aile üyeleriyle yapılmaktadır. Türkiye’de geleneksel değerlere bağlılık, kuşaklararası dayanışma, aile bağları ve ayıplama ile çevrenin uyguladığı sosyal baskı, yaşlılıkta bakım konusunda birinci sırada aile üyelerinin yer almasının nedenleri olarak sayılabilir. Benzer bir durumun İtalyan ailelerinde de olduğu yaşlıya bakımın ilk sırada ailesi tarafından sağlanması toplumsal beklentisi Bruni ve Ugolini’nin (2006) çalışmasında da belirtilmiştir. Yaşlılar kendi kendilerine günlük bakımlarını (tuvalete gitme, banyo yapma, yemek yapma, ev temizleme gibi ev içi bireysel ihtiyaçlarını ve alışveriş, banka işlemleri gibi dışarıda yapılması gerekenleri) yapamayacak durumda iseler bakıma muhtaçtırlar. Bakıma muhtaçlık, yaşamak için bir başka kişiye bağımlı olmaktır. Tufan’a (2006) göre bakıma muhtaçlık “bedensel fonksiyonlardaki hasarın derecesi yükseldikçe ortaya çıkan, yardımın yanı sıra bakımın gerekli olduğu durumlarla bağlantılıdır”. Tufan’ın ifade ettiği gibi yaşlının yaşamının devam etmesi için bir başkasına bağımlı olması, bakımının başkası tarafından yapılması zorunluluğu bakıma muhtaçlıktır (Tufan, 2006). Kadın, bakıma muhtaç yaşlı olmanın hem öznesi hem de nesnesi olarak sosyolojik bir gerçeklikle bakım konusunun tam ortasında yer almaktadır. Erkeklere göre daha uzun yaşadıkları için yaşlı kadınların bakıma muhtaç olma olasılığı yüksektir. Gelecekte yaşlıların baş etmeye çalışacağı sorunlar çoğunlukla kapitalist toplumun geleneksel kültürel kalıplarına göre günümüzdeki yaşlı kadının bakıma muhtaçlığını açıklamaktadır. Bu kadınların gençliklerinde ücretli bir işte çalışmadıklarını, kendi ailelerinde eğitimde ve miras dağıtımında cinsiyetçi bir fırsat eşitsizliğinin mağduru oldukları, çocuk, hasta, engelli ve yaşlı bakımında ücretsiz bakım veren olarak ilk sırada yer aldıkları dikkate alınırsa bugün neden “bakıma muhtaç yaşlı” oldukları daha net anlaşılabilir. Evde bakım, ev halkının gündelik hayatı içinde herhangi bir özellik ve profesyonellik taşımayan, devletten herhangi bir destek almadan gerçekleşen bakım şekli olarak anlaşılabilir. Ancak evde bakım, bireyin yaşadığı yerde ve ihtiyacına uygun koruyucu bakım tedavi ve rehabilitasyon ile sosyal bakım hizmetlerini kapsamaktadır (Oğlak, 2007: 16). Son yıllarda özellikle gelişmiş ülkelerde yaşlı bakımının kurumlara veya ev dışına taşınması yerine yaşlının evinde “yerinde bakım” anlayışı çerçevesinde profesyonel hizmeti yaşlının ayağına götürmek ve bakımla ilgili kişileri ücretlendirmek biçimine dönüşmektedir. Aile üyesinin yaşlısına bakımı karşısında devletten bir ücret alabilmesi de haneye giren toplam gelirin kişi başına düşen miktarı üzerinden hesaplanarak belirlenmektedir. Hâlihazırda Türkiye’de aile üyelerinin yaşlı bakımı yapabilmesi için eğitim alması ve sertifikalandırılması zorunluluğu bulunmamaktadır. Kadının ev dışında çalışması durumunda evde bakıcı ile bakım gerçekleşmektedir. Bu bakıcılar ise bizim ülkemizde eğitim düzeyleri düşük sadece hizmet sektöründe iş bulma imkânı olan ve yaşlı bakımında bulunma nedeni sadece gelir elde etmek olan kişilerdir (Öntaş ve Tunç, 2012). Bu kişiler yaşlı bakımı konusunda hiçbir eğitime sahip olmadığından bakım sırasında hata yapma, zarar verme, ihmal ve istismara yol açma ihtimalleri de yüksektir. Çalışanların çoğu kayıt dışı çalışmaktadır. Türkiye’de yapılan yaşam yeri tercihi araştırmalarında yaşlıların çoğunun ilk sırada kendi evinde yaşamayı tercih ettikleri görülmektedir (ASPB, 2011; İtge gero-barometre 2015; Urfalıoğlu ve ark., 2007). Yaşlıların evde bakımının mümkün olmadığı durumlarda kurumsal bakım devreye girmektedir. Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın bünyesinde ve özel girişimcilerin açtığı çeşitli illerde yaşlı bakım evleri, huzurevleri bulunmaktadır. Bakanlığa bağlı 153 huzurevinde yaklaşık 14 bin yaşlı kalmaktadır, diğer kamu kuruluşlarının 25 huzurevinde ise yaklaşık 2.500 kişi yaşamaktadır. Var olan yaşlı bakım kurumları kapasitelerinin %80 oranında dolu olduğu anlaşılmaktadır. Özel 174 Aile, Yaşlılık ve Değişme 6 huzurevlerinin sayısı ise 200 civarında olup 10 bin kişi kapasiteli olup veriler 2016 yılına aittir (https:// www.ailevecalisma.gov.tr/eyhgm/kuruluslar/yasli/). Geçmişe göre, giderek daha fazla tercih edilmeye başlanan kurum bakımı toplumsal bir değişmenin varlığını, yaşlı kişilerin giderek artan biçimde kurum bakımını da tercih ettiklerini göstermektedir. Gelecekte de yaşlıların tek başına yaşamak yerine bakım veren kurumlarda kalma yönünde tercih yapacakları öngörülmektedir. Öğrenme Çıktısı Yaşçı önyargı yaşlıları nasıl etkilemektedir? Bakım, ihmal ve istismar arasındaki ilişkiyi ortaya koyunuz. Medeni durum ve yalnızlık arasındaki ilişkiyi anlatınız. 6 Yaşlıların ekonomik, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargı, ihmal ve istismar sorunlarını açıklayabilme Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş Aile Sosyolojisi 175 6öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Yaşlılıkla ilgili temel kavramları açıklayabilme Temel Yaşlılık Kavramları Yaşlılık ve yaşlanma konusu çalışılırken bilinmesi gereken temel kavramlar vardır. Bu kavramlar yaşlanma, yaşlılık, gelişim dönemleri yaşlılık dönemleri gibi temel kavramlardır. Yaş konusunda ise alanlara göre farklı tanımlar yapılmaktadır. Yaşlanma bir süreç, yaşlılık ise yaşamın son gelişim dönemidir. Yaşlılık dönemi bir bütün olarak ele alınmaz. Genellikle kendi içinde üç dönem olarak incelenir. Genç, orta ve en yaşlı olarak ayrılır. En yaşlılar 85 yaş ve üstündekilerden oluşur ve en fazla bakım desteği alan gruptur. Yaşlanma çeşitli bilim dallarının kendi ilgi alanlarındaki gelişmelere göre değerlendirmesi ile açıklanmıştır. Biyolojik yaşlanma organizmanın işlevlerini ele alırken psikolojik yaşlanma zihinsel aktiviteleri, psikolojik unsurları incelemektedir. 2 Türkiye’de yaşlı nüfusun özelliklerini açıklayabilme Türkiye’de Yaşlılık ve Yaşlılar Türkiye’de nüfusun %9.’u yaşlılardan oluşmaktadır. Yaşlı erkeklerin oranı %8 iken kadınların oranı %10,2’dir. Türkiye hızla yaşlanan bir nüfusa sahiptir. Nüfus yapısı değişmektedir. Nüfusun ihtiyaçları da değişmektedir. Okul yerine istihdam alanları, sağlık alanında yatırımlar gerekmektedir. Doğum hızının düşmesi ve doğuşta beklenen yaşam süresinin yükselmesi ile demografik dönüşüm ortaya çıkmıştır. Demografik dönüşüm 1950 1960’lı yıllarda nüfus planlaması çalışmalarının sonucunda ve dünyada pek çok ülkede sağlık ve sosyal refah alanındaki iyileşmelerle başlamış ve küreselleşmenin etkisiyle dünyada nüfus yapısının değişmesine neden olmuştur. İleri yaşlardaki nüfusun çoğunlukla yaşlı kadınlardan oluşması yaşlılığın daha fazla kadına yönelik bir durum olduğunu göstermektedir. 3 Dünyada yaşlılığın durumunu açıklayabilme Dünyada Yaşlılık ve Yaşlı Nüfus Dünya nüfusu 20. yüzyılın başından beri hızla artmaktadır. Bu artışın içinde en hızlı artış görülen yaş grubu 65 yaş ve üstündekilerdir. Birleşmiş Milletler nüfus raporuna göre; nüfus yaşlanma hızı Doğu ve Güneydoğu Asya’da en yüksek orandadır. Tüm bölgelerde doğuşta yaşam beklentisi 1990 yılından itibaren yükseliyor en büyük büyüme Sahra Altı Afrika’dadır. Dünyanın birçok yerinde 65 yaşın üstünde hayatta kalma gelişiyor. Kadınların erkeklere göre uzun ömür avantajı ağırlıklı olarak kadın yaşı nüfusa neden olmaktadır. Nüfus artış hızı düşmesine rağmen hayat beklentisi yükselmektedir. Aile, Yaşlılık ve Değişme 176 6 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 4 Kentsel ve Kırsal ailede yaşlıların durumunu karşılaştırabilme Değişen Toplumda Yaşlılık ve Aile Kırsal ailede yaşlılar ailenin doğal üyesi olarak yaşamlarını sürdürürken , kentsel ailede yaşlılar kendi çekirdek ailesi içinde yaşarlar. Kırsal ailede yaşlı bakımı bir sorun değilken kentsel aile kadın ev dışında çalıştığı için bakıma farklı bir çözüm bulmak zorundadır. Yaşlı evde veya kurumda bakıma yöneltilir. Kentte yaşayan yaşlı aile en son çocuğunu evlendirdikten sonra evlendikleri zaman gibi karı-koca yalnız kalırlar. Bu dönem anılarla geçer. Yeniden yaşamalarını düzenleyebilirler. 5 Yaşlıların aile, arkadaş ve komşularla ilişkilerini açıklayabilme Yaşlılıkta Sosyal İlişkiler Yaşlılıkta sosyal ilişkiler gençlikte olduğundan farklı bir özelliğe sahiptir. Gençlere göre daha az yeni ilişkiler oluşturulurken eski ilişkiler sürdürülmektedir. Yaşlıların hareketleri kısıtlı olduğu için en yakınlardakilerle ve yetişkin çocuklarıyla ilişkilerini sürdürürler. Yaşlılar yetişkin kızlarıyla erkek çocuklarına göre daha sık görüşürler. Arkadaş ve komşularla ilişkiler de mekânsal özelliklere göre değişmektedir. Mekânsal yakınlık onların ilişkilerde olma sıklığını etkilemektedir. 6 Yaşlıların ekonomik, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargı, ihmal ve istismar sorunlarını açıklayabilme Yaşlılık Sorunları Yaşlıların hayatında tüm insanlarda olduğu kadar pek çok sorun vardır. Ancak bu sorunların bazılarının üstesinden gelmekte zorlanırlar. Genellikle sorunların temeli daha önceki yaşlarda atılır. En sık rastlanan sosyal sorunları (ekonomik, medeni durum, yalnızlık, sosyal dışlanma, yaşçı önyargı, ihmal ve istismar gibi) çözmekte bireysel girişimlerinin ötesinde sosyal politikaların oluşturulması gerekir. Aile Sosyolojisi 177 6neler öğrendik? 1 Organizmanın ve organların zamanla işlevlerini yeterince yerine getirememesi, fiziksel olarak yetersiz kalması, bedensel olarak bozulması veya sağlıklı olması durumuna ne ad verilir? A. Nüfus yaşlanması B. Psikolojik yaşlanma C. Sosyal yaşlanma D. Biyolojik yaşlanma E. Kronolojik yaşlanma 2 İleri yaşlılar aşağıdakilerden hangi yaş aralığında bulunmaktadır? A. 45-64 B. 65-74 C. 75-84 D. 84 ve üstü E. 100 yaş üstü 3 Aşağıdakilerden hangisi demografik değişimi ifade eder? A. Doğum hızının yükselerek beklenen ömrün kısalması dır. B. Doğum hızının düşerek, beklenen ömrün uzaması dır. C. Nüfus içinde çocukların payının yüksek, yaşlıların payının düşük olmasıdır. D. Yaşlılığın kadınlaşmasıdır. E. Genç nüfus grubunun hızlı artış göstermesidir. 4 Aşağıdakilerden hangisi kırsal ailenin özelliklerinden biri değildir? A. Az sayıda aile üyesi bulunması B. Mesleklerin babadan oğula geçmesi C. Bakım hizmetlerinin ailede karşılanması D. Yaşlıların değerlerin aktarıcısı olması E. Tarım üretimi yapılması 5 Aşağıdakilerden hangisi aile ilişkilerinde hem bakım veren hem de bakım alan bir üyedir? A. Genç erkekler B. Yaşlı erkekler C. Yaşlı kadınlar D. Genç kadınlar E. Çocuklar 6 Aşağıdakilerden hangisi kentsel ailenin özelliklerinden biridir? A. Çok erken yaşta evlenilmesi B. Yaşlıyla birlikte yaşanması C. Kadınların evde yaşlı ve çocuk bakması D. Ailenin ihtiyaçlarının köyden karşılanması E. Ailede sadece anne, baba ve çocukların bulunması 7 Aşağıdakilerden hangisi yaşlı ihmali kapsamında değerlendirilmez? A. Parasını izinsiz kullanmak B. İlacını zamanında vermemek C. Hastalanınca doktora götürmemek D. Düzenli banyo yaptırmamak E. İhtiyaçlarının karşılanmasında özen göstermemek 8 Yaşlıların yaşamak istedikleri yer seçiminde ilk tercihleri aşağıdakilerden hangisidir? A. Yetişkin erkek çocuklarının evinde birlikte B. Yetişkin kız çocuklarının evinde birlikte C. Huzurevinde D. Kendi evinde çocuklarıyla birlikte E. Kendinin eskiden beri yaşadığı evde 9 Aşağıdakilerden hangisi yaşlı kadınların yoksulluğunun nedenlerinden biri değildir? A. Gençken gelir getiren bir işte çalışmamış olmaları B. Kadınların para biriktirememeleri C. Evde bakım işlerini yapmaları D. Çocuk büyütmek için işten ayrılmaları E. Düşük düzeyde eğitim almaları 10 Aşağıdakilerden hangisi yaşçı önyargılara bir örnek değildir? A. Alay edilmek, küçümsenmek B. Dış görünüşü nedeniyle dışlanmak C. İhmal, istismar ve suç mağduru olmak D. Sağlık çalışanları tarafından kötü muamele görmek E. Yaşlı kişiyle çok yüksek sesle konuşmak Aile, Yaşlılık ve Değişme 178 6 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Temel Yaşlılık Kavramları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Değişen Toplumda Yaşlılık ve Aile” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Yaşlılık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. B Yanıtınız yanlış ise “Yaşlılık Sorunları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. E Yanıtınız yanlış ise “Temel Yaşlılık Kavramları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Yaşlılık Sorunları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Değişen Toplumda Yaşlılık ve Aile” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Yaşlılıkta Sosyal İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “Yaşlılık Sorunları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. B Yanıtınız yanlış ise “Yaşlılık Sorunları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. E Aile Sosyolojisi 179 6 Araştır Yanıt Anahtarı 6 Araştır 1 Yaşlanma döllenme ile başlayıp yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Yaşlanma bilimsel olarak incelenirken gelişimsel ve basamaklı (dönemler halinde) bir süreç olarak ele alınır. Her bir basamak veya dönem bir sonraki dönemin alt yapısını hazırlamaktadır. Basamaklar yer değiştiremez. Yaşlanma sürecinin her dönemi farklı özellikler taşımaktadır. Yaşlılık dönemi gençlikten ve yetişkinlikten yola çıkarak betimlenmektedir. Birçok alanda bireyin gençken ustaca yapabildiklerini yaşlılık döneminde yapamaması yaşlılık döneminin gerileme ile özdeşleşmesine yol açmaktadır. Demek ki doğumdan itibaren yaşlanmaya başlıyoruz, 65 yaşından itibarende ölene kadar yaşlılık döneminde kalıyoruz. Araştır 2 TUİK devamlı istatistik bilgileri yayımlamaktadır. Bunlar arasında her yıl önemli haftalara göre Türkiye’nin nüfusuna ait yayımlanan bültenler bulunmaktadır. Her yıl mart ayının üçüncü haftası yaşlılara saygı haftası olarak kutlanır. TÜİK bu haftada bir önceki yılın yaşlılarla ilgili verilerini bülten şeklinde ilan etmektedir. Yaşlılık konusunda çalışmak isteyenler bu bültenlere TÜİK internet sayfasından erişilebilmektedir. Araştır 3 Nüfus yaşlanması doğuşta beklenen ömürün uzaması ve sosyal yaşam olanaklarının iyileşmesiyle gerçekleşir. Tıptaki gelişmeler 0-1 yaş arasında bebek ölümlerinin azalmasını sağlamıştır. Bunun yanında halk sağlığı, hastalık kontrolü, ekonomik ve sosyal alandaki gelişmeler nedeniyle erken yaşlarda ölümlerin giderek azalması nüfusun yaşlanmasına yol açmıştır. Araştır 4 Tarımda üretim biçiminin yenilenememesi, tarım üretiminin kar getirmemesi ve zor olması gibi temel ekonomik etkenler yanında köyün yaşamı zorlaştıran fiziki koşullarına yaşlıların dayanamaması, çocuklarının önceden kente göçmüş olması kırsalın itici nedenleridir. Diğer taraftan kentin de çekici özellikleri bulunmaktadır. Evlerin daha kolay yaşamaya uygun konforda olması, sağlık hizmetlerine ulaşımın kolay olması, kentin sunduğu hizmetlerden daha kolay faydalanabilme imkânları yaşlıların da kırsalı bırakıp kente yerleşmesine yol açmıştır. Araştır 5 Kuşaklararası ilişkiler sosyalleşmenin kaçınılmaz ögeleridir. Bir kuşaktan diğerine yaşamı sürdürmekle ilgili önemli bilgiler aktarılır. Bu bilgiler toplumsal beklentiye göre kuşaktan kuşağa aktarılarak korunmuş ve toplumun devamı için önemli hâle gelmiştir. Önemli olan bu bilgiler içselleştirilerek toplumun değeri hâline dönüşmüştür. Değerlerin aktarımı kuşaklararası ilişkilerde gerçekleşir. Toplumu diğer toplumlardan farklı kılan şey o toplumun değerleridir. Araştır 6 Yaşçı önyargı hangi yaşta olursa olsun bireylere yaklaşımın başında onun yaşı ile bir bakış oluşturmaktır. Yaşçı önyargılar yaşlı ayrımcılığının temelini oluşturur Yaşlının herhangi bir özelliği ile dışlanması kendini kötü hissetmesine yol açar ve ona karşı yaşçı bir yaklaşım oluşturulmuş demektir. Kalabalık, heterojen yapılı büyük kentlerde yaşlıların yaşçı bir düşünceye ve davranışa maruz kalmaları onların kendilerini kötü hissetmelerine ve haklarını yeterince kullanamamalarına neden olmaktadır. Aile, Yaşlılık ve Değişme 180 6 Akın, G. (2006) Her Yönüyle Yaşlılık, Palme Yayınevi. Arber, S. ve Ginn, J. (2005). “Gender Dimensions of The Age Shift”, “The Cambridge Handbook of Age and Aging, içinde (Ed.s) Malcolm L. Johnson and at all.Cambridge University Press, s.527-537. ASPB (2011). Türkiye’de Yaşlılık Dönemine İlişkin Beklentiler, ASPB Aile ve Toplum hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 150. Aydın M. (2013). “Ailede Çocuk ve Ebeveyn İlişkisi” (Der.), Mustafa Aydın Sistematik Aile Sosyolojisi, Çizgi kitabevi. Baran, A. G. (2005). Yaşlı ve Aile İlişkileri, Ankara Örneği, T.C. Başbakanlık aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Yayınları No: 127. Bruni, M. L. ve Ugolini, C. A (2006). “Note on the Choice between Formal and Informal Care for Elderly People” Swiss Journal of Economics and Statistics (SJES), 2006, vol. 142, issue V, 85-90. (http://econpapers.repec.org/article/sesarsjes) Canatan, A. (2001). “Kentli Yaşlıların Komşuluk İlişkileri”, 1. Ulusal Yaşlılık Kongresi, 10-11 Ekim 2001, Ankara (277-284). Canatan, A. (2008). Sosyal Yönleriyle Yaşlılık, Palme Yayıncılık. Canatan, A. (2016). “Yaşlılıkta Sosyal İlişkiler ve Kuşaklararası Etkileşim”, (Der.) Harun Ceylan, Yaşlılık Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık. Canatan, A. (2018). “Gerontolojiye Giriş”, (Der.) Ayşe Canatan Temel Gerontoloji, Yaşlılığa Çok Yönlü Bakış Serisi (Editör Emine Özmete) Hedef Yayıncılık. Canatan, A. (2019). “Yaşlılar ve Toplum”, (Der.) H. Bacanlı ve Ş. Işık Yetişkinlik ve Yaşlılık Gelişimi Ve Psikolojisi, Pegem Akademi, 5. baskı Cavanaugh, J. ve Fields, F. B. (2002). Adult Development and Ageing, 4th. Ed.Wadsworth Thomson Learning. Ceylan, H. (2015). “Modern Değerden sosyal soruna Yaşlılık: Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Değişen Yaşlılık algısı”, (Der.) Harun Ceylan Modern Hayat ve Yaşlılık, Nobel yayıncılık. Cicirelli, V. (1995). Sibling Relationships Across The Life Span, Plenum Inc. Connidis,V. (2001). Family Ties and Aging, Sage Publication. Connidis, I. A. (2005). “Sibling Ties Across Time”, The Cambridge Handbook of Age and Aging, içinde (Ed.s) by Malcolm L. JOHNSON et all. Cambridge University Press. De Jong, G. (2003). “Social Networks and Social Well-being of Older Men and Women Living Alone”, Gender and Aging: Changing roles and Relationships. (Ed.s) Arber S., Davidson K., and Ginn, J., McGraw Hill. Duyan, G. Ç. (2008). “Yaşlı İstismarı” Psikolojik, Sosyal ve Bedensel Açıdan Yaşlılık (Der.) Kurtman Ersanlı, Melek Kalkan, Pegem Akademi. Erber, J. T. (2013). Aging and Older Adulthood, 3rd. edition,Wiley and Sons,Inc., Publication. Gold, D. (1989). “Sibling Relations in Old Age: A Typology”, International Journal of Aging and Human Development, 28,1. Güngör, E. (1993). Değerler Psikolojisi. Harkness, S. (2008). Empty Nest Syndrome. In: Loue S. J., Sajatovic, M. (eds) Encyclopedia of Aging and Public Health. Springer, Boston, MA Heisel Marsel, A. (1993). Long-Term Care in Turkey, Ageing International, June, 6-12. Hooyman, N. R. ve Kiyak, H. A. (2002). Social Gerontology: A Multidisciplinary Perspective, 6th. Ed. Allyn and Bacon Pub. Hooyman, N. R. ve Kiyak, H. A. (2005). Social Gerontology: A Multidisciplinary Perspective, Allyn and Bacon, 7th.Ed. Nussbaum, J. F. (1994). “Friendship in Older Adulthood”, (Ed.s) Hummert M.L., Wiemann J.M. Interpersonel Communication in Older Adulthood, Interdisciplinary Theory and Research, Sage Publications.(209-225). O’Bryant ve Hansson (1996). “Widowhood”, (Eds. Bliesner, R. and Bedford V.) Aging and the Family, Greenwood Publishing group Inc. Ocaklı, B. (2018). Yaşlı Hakları, Yaşlı Ayrımcılığı ve Etik, Editör. Emine Özmete,Yaşlılar İçin Sosyal Hizmet içinde. Hedef Yayıncılık. Oğlak, S. (2007). Evde Bakım Hizmetleri ve Bakım sigortası, İskenderun Belediyesi Kültür Yayınları,No:6. Oktik, N. (2018). Türkiye’de aile Yapısı ve Sorunlarına Kısa bir Bakış, Editörler Oktik ve Reşitoğlu, Aileyi Anlamak, Nobel Yayıncılık, 1.Baskı. Kaynakça Aile Sosyolojisi 181 6 Öntaş, Ö. C. ve Tunç, M. (2012). “Caregiving of aged people either Professional job or acquiring merit in God’s sight: An example of qualitative research”, Archives of Gerontology and Geriatrics,55, 200-204. Palmore, E. (2005). Encyclopedia of Ageism, Haworth, Pastoral Press. Perlmutter ve Hall (1992). Adult Development and Aging, Wiley and sons Inc. Sarı, Ö. (2013). “Aile Kurumu ve Ailenin Tanımı” (Der.), Mustafa Aydın “Sistematik Aile Sosyolojisi”, Çizgi kitabevi. Seccombe, K. ve Dwyer, J. (1991). “Elder Care as Family Labor”, Journal of Family Issues,12,2. Tirrito, T. (2003). Aging in the New Millennium; A Global View, University of South Carolina Press. TÜİK, Genel Nüfus Sayımları, 1935, 1975. TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2019. Tufan, İ. (2006). Yaşlılıkta Bakıma Muhtaçlık ve Yeni Bir Bakım Kültürü, GeroYay. United Nations Population Division, (2002). www. un.org/esa/socdev/ ageing. United Nations Department of Economic and Social Affairs (2011). Current Status of the Social Situation, Well-Being, Participation in Development and Rights of Older Persons Worldwide, s.2. Urfalıoğlu F., Altaş, D. ve Yıldırım, E. (2007). İstanbul’da Yaşayan 65 yaş ve Üzeri Nüfusun Demografik, Ekonomik ve Sosyal Profili, İstanbul Büyükşehir Belediyesi. Uysal, A. (2002). “Dünyada Yaygın Bir Sorun: Yaşlı İstismarı ve İhmali”, Aile ve Toplum Dergisi, Cilt:2 Sayı:5. Yüceşahin M. (2011) Küresel bir süreç Olarak Demografik Dönüşüm:Mekansal bir Değerlendirme, Coğrafi Bilimler Dergisi, CBD 9 (1), 11-27. https://www.ahaber.com.tr/yasam/2020/04/14/avrupada-binlerce-yasli-corona-virus-nedeniyle-olume-terkedildi (Erişim tarihi: 18.04.2020) https://www.ailevecalisma.gov.tr/eyhgm/kuruluslar/yasli/ (Erişim tarihi: 28.03.2020) www.itge gero-barometre 2015 (Erişim tarihi: 02.04.2020) www.ntv.com.tr (Erişim tarihi: 18.04.2020) www.tuik.gov.tr/ haber bülteni (Erişim tarihi: 25.03.2020) https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/ageing/WorldPopulationAgeing2019- Report.pdf (Erişim tarihi: 25.03.2020) İnternet Kaynakları 182 Bölüm 7 Dijital Toplumda Aile İlişkileri Anahtar Sözcükler: • Aile • (Dijital) Sosyalizasyon • Ebeveyn • Çocuk • Dijital Toplum • Dijital Oyunlar • Mahremiyet • Gözetim öğrenme çıktıları 1 Dijital Toplumsallaşma (Sosyalizasyon) ve Ailenin İşlevlerinde Yaşanan Dönüşümler 1 Dijitalleşen toplumda sosyal ilişkilerin dönüşümünü açıklayabilme 2 Yeni bir sosyalizasyon alanı olarak ortaya çıkan dijital sosyalizasyonun anlamı ve unsurlarını açıklayabilme 2 Ebeveyn Çocuk İlişkileri ve İnternet Kullanımı 3 Aileler açısından ergenlik çağına girmiş çocukların dijital dünyada korunmasını zorlaştıran faktörleri açıklayabilme 4 İnternette Çocukları Bekleyen Riskler ve Risklerin Yönetimi 5 İnternette çocukların karşılaştıkları risklerle nasıl mücadele edilebileceğini açıklayabilme 6 Çocukların güvenli bir internet kullanımı için sağlıklı ebeveyn tutumlarını açıklayabilme Dijital Dünyada Ebeveyn Çocuk İlişkileri: Gözetim ve Özerklik Dengesi 4 Dijital araçların kullanımında çocuklara yönelik olarak farklı ebeveyn tutumları ve 3 sonuçlarını açıklayabilme 183 Aile Sosyolojisi 7 GİRİŞ Dijital iletişim platformlarının gelişip yaygınlaşması iletişim alanında insanların hem çok çeşitli hem de çok boyutlu sosyal etkinlik alanları yaratarak iletişim ağlarını genişletmiştir. Dijital iletişim ağı ve boyutları genişledikçe insanların her aile bireyleriyle hem de sosyal çevreleriyle iletişim kurma biçimlerinin nasıl ve ne kadar gerçekleşeceğinin kuralları da belirsiz ve muğlak bir biçim almaya başlamıştır. İletişimin sınırlarını belirleyen özel alan, özerklik, mahremiyet duygusu ve etik kodların iletişim araçları kadar hızlı gelişmesi zaten beklenen bir durum değildir. Sonuç olarak, sosyal ilişkilerin yaşandığı yeni bir alan olarak dijital platformları ve yeni medya yaygınlaştığı ölçüde aile ilişkilerinde, boş zaman etkinlikleri, internet bağımlılığı, ebeveyn-çocuk ilişkilerinde gözetim ve mahremiyet tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. Bu bölümde, 21. yüzyılda hızla gelişen dijitalleşmenin genel olarak aile ilişkilerini özel olarak da ebeveyn ve çocuklar arasındaki ilişkileri nasıl etkilediği üzerinde durulmuştur. Bu bölümde, aile bireylerinin ve çocukların dijital iletişim platformlarında karşılaşabilecekleri risklerin ve bu risklerle baş etme yollarının neler olduğu, çocukların mahremiyet algılarının geliştirilmesinin önemi, ebeveynlerin internet kullanımı konusunda çocuklar üzerinde aşırı kontrolcü veya aşırı ilgisiz tutumlarının sonuçları ele alınmıştır. Bölümün ilk kısmında genel olarak dijitalleşen toplumda sosyal ilişkilerin ve aile ilişkilerinin ne yönde dönüştüğü ele alınmıştır. Sonraki kısımda, dijital toplumsallaşma (sosyalizasyon) kavramı açıklanarak dijital süreçlerin ailenin işlevlerinin bir kısmını üstlenmeye başladığı detaylı şekilde açıklanmıştır. Üçüncü kısımda ebeveyn çocuk ilişkilerinin internet kullanımı üzerinden nasıl bir görünüm arz ettiği ve aileler açısından çocukların dijital dünyada karşılaştıkları risk faktörleri ele alınmıştır. Dördüncü kısımda, dijital çağda gözetim ve özerklik açısından dijital araçların kullanımında çocuklara yönelik olarak farklı ebeveyn tutumları ve sonuçları incelenmiştir. Son kısımda ise çocukların güvenli bir internet kullanımı için sağlıklı ebeveyn tutumlarının neler olduğu detaylı olarak analiz edilmiştir. DİJİTAL TOPLUMSALLAŞMA (SOSYALİZASYON) VE AİLENİN İŞLEVLERİNDE YAŞANAN DÖNÜŞÜMLER Toplumsallaşma (sosyalizasyon) bireyin gerek toplumun norm ve değerlerini içselleştirerek, gerekse toplumsal rollerimizi (çocuk, anne, baba, işçi arkadaş, vatandaş vb.) öğrenerek toplumun üyeleri hâline geldiği öğrenme sürecidir. Toplumsallaşma, insanların kendi toplumsal dünyalarının davranış standartlarını, normlarını, kurallarını ve değerlerini benimsemeye ikna edildiği süreçler olarak ifade edilmiştir (Outhwaite, 2008). Sosyalizasyonun en önemli aktörü ailedir. İçinde bulunduğumuz toplumun kültürel ve sosyal kurallarını ve değerlerini öğrenerek toplumun bir parçası hâline gelme sürecimizin en önemli aktörleri aile ve okuldur. Bireyler toplum içinde ihtiyacı olan bilgiler ve sosyal becerileri yani ilk eğitimi öncelikle ailede kazanır ve okul belli bir yaştan sonra bu işlevleri üstlenerek yoğun bir toplumsallaşma sürecini devam ettirir. Aile, hep tanımlandığı üzere, toplumun en küçük birimidir. Birey toplumun ölçek açısından bu en küçük birimine doğar ve aile içinde fiziksel ve sosyal ihtiyaçları giderilerek önce ailenin ve toplumun bir üyesi hâline getirilir. Aile ilk ve önemli toplumsallaşma aktörüdür. Aileden sonra en önemli toplumsallaşma aracı okuldur. Resim 7.1 Sosyal İletişim Araçlarının Çeşitliliği 184 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Aile içinde çocuk toplumsallaşma süreci boyunca hangi kuralları benimsenmesi gerektiğini, neyin doğru neyin yanlış olduğuna ilişkin değerleri, kültürün geleneklerin ve normların hangi kurallara göre işlediğini öğrenir. Sonuç olarak çocuk toplumsallaşma sürecinde aile ilişkileri, toplum ve genel olarak yaşamın hangi değerler etrafında işlediğini öğrenir ve içselleştirir. Bireylerin sosyal çevrenin kültürel unsurlarını algılaması ve içselleştirmesi süreci olarak toplumsallaşma sürecinde kendi deneyimleri ve başkalarının deneyimlerinin etkisi altında bu unsurları kişiliğinin bir parçası hâline getirir ve sosyal ilişkilere uyum sağlar. Toplumsallaşma, bireye toplumsal yapılar ve ilişkiler içinde bir benlik duygusu kazandırır. Parsons’a göre ise toplumsallaşma sosyal çevreden öğrenilen rollerin içselleştirilmesi ve uyum sağlama sürecidir. Toplumsallaşma süreci boyunca bireyler toplumsal sistem içindeki davranış standartlarını değerler, normlar ve tutumlar olarak adım adım öğrenir, içselleştirir ve kendi kişisel düşünce ve eylemleri için kullanırlar. Öte yandan ailedeki ve okuldaki sosyalizasyon sürecinde zaman zaman bireylerin isteklerinin ve farklılıklarının görmezden gelindiği ya da ihmal edildiği, kolektif norm ve değerlerin bireysel farklılıkları ihmal ettiğine ilişkin tartışmalar da söz konusudur (Marshall, 1999: 760-761). Toplumsallaşma artık sadece çocukluğu kapsayan bir olgu olarak görülmemektedir. Toplumsallaşmanın tüm yaşam boyunca devam ettiği; ayrıca, bireylerin topluma uyum sağlamayı öğrenecekleri tek yönlü bir süreç olmadığı, insanların da kendi toplumsal rol ve yükümlülüklerini yeniden belirleyebilecekleri artık genel kabul gören bir düşüncedir. Dolayısıyla, toplumsallaşmayla ilgili her anlayış, bu sürecin toplumsal değişmeyle ilintisini de dikkate almak zorundadır (Marshall, 1999: 760-761). Sosyal ilişkiler, bireylerin bağımsız yaşama ve dolayısıyla kişisel refah düzeyine ulaşma konusunda önemli kaynaklardır. Sosyal ilişkiler, aynı zamanda toplumun temel bir unsurunu oluşturur ve topluluk içinde kaynaşma ve bağlanma için farklı yollar sunar. Bireysel ve toplumsal seviyede, toplumsal ağların, iletişimin ve temasların önemi sosyal sermaye olarak adlandırılmaktadır. Sosyal sermaye kavramı, bireyler arasındaki kişisel ilişkiler, aile, örgütlenmenin toplumun işleyişinde sosyal ilişkilerin önemine işaret etmektedir (Çaycı ve Çaycı, 2018: 47). Dijitalleşen Toplumda Sosyal İlişkilerin Dönüşümü Manuel Castells (2004), dijital enformasyon teknolojilerinde yaşanan devrimlerin insan etkinliğinin ve sosyal ilişkilerin tüm alanlarına yayılma özelliği nedeniyle, dijitalleşmenin ve ağ toplumu özelliklerinin yeni toplumsal, kültürel ve ekonomik ilişkilerin ve bütünlüğün çözümlenmesinde başlangıç noktası olduğuna işaret etmektedir. Castells ağ toplumu sayesinde toplumun maddi ve kültürel temellerinin derinden dönüştüğünü ve sosyal ilişkilerin ağ toplumu etrafında örgütlendiğini öne sürmektedir. Yirminci yüzyıla damgasını vuran ve yirmi birinci yüzyılda da etkisini giderek yaygınlaştıran internet teknolojileri, dijital platformlar ve yeni sosyal medya araçları artık gündelik hayatımızın her alanını kuşatmış durumdadır. Haberleşmeden eğitime, ticaretten eğlence ve oyunlara her alanda internet artık sosyal hayatımızın vazgeçilmez bir parçası hâline gelmiş durumdadır. Sürekli gelişen teknolojiye bağlı olarak tüm sosyal ilişki biçimlerimiz de radikal olarak değişmektedir. Bu bakımdan hayatlarımızın dijital araçlarla kuşatılması, ailedeki sosyal ilişkilerimizi de geri dönülmeyecek bir biçimde değiştirmektedir. Hayatlarımız artık sürekli göz önünde ve şeffaf bir şekilde izlenebilmekte ve görsel malzemeler internet teknolojilerinin etkisiyle her an her yere yaygınlaşabilmektedir. Toplumsallaşma bireylerin başkalarıyla ilişki içindeyken gerçekleştirdiği bir sosyal öğrenme biçimidir. Bazı araştırmalar farklı toplumsal statü ve sınıflara ait ailelerin farklı biçimlerde sosyalleşme süreçlerini deneyimlediklerini ortaya koymaktadır. dikkat Dijital devrimler ve dijital araçların gündelik yaşamımızın bir parçası olması nedeniyle sosyal yaşam, iletişim ve özel alanda klasik sınır çizgilerin ve ilişki biçimlerinin belirsizleşmesine yol açmıştır. dikkat 185 Aile Sosyolojisi 7 İletişim alanındaki çeşitlenen dijital iletişim araçları, ailedeki bireylerin sosyal ilişkilerinin, serbest zaman etkinliklerinin ve gündelik yaşantısının geri dönülmeyecek şekilde değişmesine neden olmuştur ve bu dönüşüm hızlı bir şekilde devam etmektedir. Dijital araçların bireysel olarak gündelik yaşamımızı kuşatmış olmasından kaynaklı olarak aile-çocuk, arkadaşlık, akrabalık ilişkilerimiz, boş zaman etkinliklerimiz, hobilerimiz ve sosyal eylem biçimlerimiz dönüşüme uğramaktadır. Bilgisayar, tablet ve akıllı tabletlerin sunduğu dijital medya platformlarında daha çok zaman geçiriyor ve sosyal etkinliklerimizin ve beşerî münasebetlerimizin çoğunu bu araçlar sayesinde yeniden düzenliyoruz. Her teknoloji gibi sağladığı faydalar ve imkânlar nedeniyle internet teknolojisinden de uzak durmak artık mümkün değildir. Ancak çocuklar açısından özellikle yaş gruplarını dikkate alarak ve çocuklarla güçlü bir güven ilişkisi ve iletişim kurarak internet kullanımına belli sınırlılıklar ve düzenlemeler getirmek önemli bir ihtiyaç olarak karşımızda durmaktadır. Dijital platformlarda yeni bir iletişim ağı olarak sosyal medya ve internet bir iletişim aracı olmaktan daha fazlasını sunduğu (bloglar, fikir alışverişi, görsel paylaşımlar, yorum, takip, eğlence, oyun, etkileşim vb.) için bireylerin zamanlarının çoğunu geçirdiği platformlar hâline gelmektedir. Sonuç olarak evde, sokakta, işte veya okulda kolektif olarak sosyal olarak yüz yüze geçirilen etkileşim zamanının hem süre olarak hem de nitelik olarak azaldığına ilişkin araştırmalar söz konusudur. Bu anlamda örneğin bireyler aynı evde yaşıyor olsa bile kolektif olarak birlikte geçirdikleri etkileşim zamanlarından daha fazla, dijital platformlarda vakit geçiriyor. Bu durum zaman zaman aile içi iletişimde bazı sınırlılıklar ve zorluklar yaratabilmektedir. Dijital platformların bireysel tercihlere açık olması ve sunduğu sayısız fırsatlar (eğlence, oyun, yorum, takip, görsel paylaşımlar vb.) yüz yüze ilişkilerimizden daha fazla zaman geçirmemizi teşvik ediyor. Dijital platformlarda zaman geçirdikçe, gerçek sosyal ilişkilerimize geri dönmemiz, zaman ayırmamız, emek ve çaba sarf etmemiz güçleşebiliyor. Yapılan araştırmalar, kendi tercihlerini yaşama geçirmesine fırsat tanıdığı için ve kendini sınırlayan birçok şeyden sıyrılabildiği için, insanların evde, işyerinde ve okul dijital platformlarda çok vakit geçirdiğimize işaret ediyor. Sorun şu ki dijital platformlarda vakit geçirme sıklığımız arttıkça bu bir kısır döngüye dönüşerek aile bireylerine, arkadaş ve meslektaşlarımızla geçirdiğimiz etkileşimler hem süre olarak hem de nitelik olarak azalma eğilimine girmektedir. Bireysel olarak daha çok vakit geçirdiğimiz dijital platformlar, bir süre sonra doğal olarak teknolojik bağımlılıkların adresi haline gelmektedir. Dijital Sosyalizasyon ve Aile İlişkileri Günümüzde aile ve okula ek olarak dijital platformlar da belli oranlarda toplumsallaşma işlevi görmektedir. Toplumsallaşma ve öğrenme sürecine aile ve okul dışında, 21. yüzyıldan itibaren çok güçlü bir aracı dâhil olmuştur: İnternet ve enformasyon teknolojileri. Aile ve okula ek olarak 21. yüzyılda dijital iletişim araçlarının yaygınlaşması ve erken yaşlardan itibaren kullanılmaya başlanması sayesinde birey bazı davranış normları ve değerlerini ailenin yanı sıra bu platformlardan kazanabilmektedir. Bu anlamda dijital iletişim platformları bireylerin çok fazla vakit geçirdiği alanlar olduğundan, bazı norm ve değerleri bireylerin bu platformlardan öğrenebileceğini varsayabiliriz. Bu duruma dijital sosyalizasyon adı verilebilir. İnternette çok yönlü bir sosyal etkileşim imkânı bulunmaktadır: Bir yandan yeni medya ve iletişim teknolojileri bireyleri bilgilendiriyor, eğitiyor, yetiştiriyor, onlara önerilerde bulunuyor. Diğer yandan bireyler farklı dijital platformlar ve sosyal medya aracılığıyla mesajlarını ve görsellerini üretiAraştırmalar, dijital platformlar bireysel isteklerimizi yerine getirmekte sunduğu özgür ortam, kendi tercihlerimizi hayata geçirme isteğine sınırsız alan açtığı için bu platformları evde, işyerinde ya da okulda yüz yüze etkileşim ve kolektif bir aradalığa tercih ettiğimize işaret etmektedir. dikkat Aileden sonra gelen temel toplumsallaşma unsurları şunlardır: okul ve akran grupları, kitle iletişim araçları, dijital platformlar ve iş yaşamı. 186 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 yor, paylaşıyor ve tartışabiliyor. İnternet ve enformasyon teknolojileri bireyleri eğitmenin, yetiştirmenin ve onlara bilgi ve beceri kazandırmanın çok önemli yollarından biri hâline gelmiştir (Milenkova, Peicheva ve Marinov, 2018). Dijital sosyalizasyon ya da toplumsallaşma, aile ve okulun dışında, bireylerin çocukluktan itibaren dijital ortamlarda dış dünya ile kurduğu ilişkiler üzerinden girdiği kültürel ve sosyal ilişki ve pratikler yoluyla kazandığı bilgi, beceri, norm ve kuralları içselleştirmesidir. Başka bir deyimle, dijital ortamlarda erken yaştan itibaren ve gençlik yıllarında kazanılan bilişsel, duygusal ve düşünsel becerilerin geliştirildiği süreçtir. Küreselleşen ve internet teknolojilerinin yaygınlaştığı 21. yüzyılda artık farklı bilgi, kültür ve normlar hem çok hızlı yayılıyor hem de çok hızlı değişiyor. Dolayısıyla, modern psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyoloji kuramlarının bu hızla değişen dünyayı ve toplumsallığı anlayabilmek için ve dijital dünyanın dinamik süreci içinde bireylerin toplumsallaşma süreçlerini tüm boyutlarıyla analiz edilebilmek için yeni birtakım yaklaşımlara ihtiyacı vardır. Araştırmalar, dijital ortamlarda sosyal ağlarda farklı biçimlerde ilişkiler kurulduğunu; samimi ve derin ilişkilerin geliştirildiği sık etkileşimin söz konusu olduğu güçlü bağlardan, daha kısa zamanlarda, sınırlı amaçlarla ve geçici durumlarda gerçekleştirilen ve zayıf ilişkilerin kurulduğu birçok biçimde sosyal ilişkiler kurulabiliyor. Aslında yalnızca sıkı sosyal bağların kurulduğu sosyalleşme durumlarında değil, kısa zamanlı zayıf ilişkilerin olduğu sosyalleşme biçimlerinde de insanlar arasında yeni değerler, normlar ve kültürel kodların yayılması söz konusu olabiliyor (Stornaiuolo, 2017: 234). Stornaiuolo (2017) internet hızlı ve yüzeysel biçimde kullanıldığında bile çocuklar ve ergenler için farklı coğrafyadan, kültürden veya dilden insanlarla iletişim kurmanın, önemli fırsatlarla, yeni ve çeşitli fikirler ve kültürel kalıplarla tanışmaları için olanak sağladığını ve bireylerin farklı dünya görüşlerinden ve bakış açılarından haberdar oldukları için etik kapasitelerinin ve etkileşim kabiliyetlerinin geliştiklerini ileri sürmektedir. Bu tür olanakların dijital sosyalizasyonun bir parçası olarak görmek gerektiğini ifade etmektedir. Çocuğun dijital ortamdaki sosyalizasyonu incelendiğinde bu platformda da bir akran kültürü oluşturdukları görülmektedir. Scarcelli ve Riva (2016) dijital ortamlarda insanların becerileri kullanarak dört tip akış oluşturduklarını tespit etmektedir: Akran akışı, ebeveyn akışı, eğitim akışı ve teknoloji akışı. Bunlardan akran akışı, gençlerin şahsen tanıdığı yakın akranlar ve dijital medyadaki paylaşımları takip edilen uzak akranlar olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Çocuğun dijital ortamdaki akranlarıyla olan sosyalizasyonu bu türden bir takipleşme aracılığıyla olabilmektedir. Ebeveyn akışı, çocukların teknoloji bilgisini ebeveynlerine aktarmasıyla ve nadiren de olsa ebeveynlerin bu türden bilgileri çocuklarına aktarmasıyla ilgilidir. Eğitim akışı, teknoloji ve medyaya yönelik bilgilerin ders olarak okullarda işlenmesini ifade etmektedir. Teknoloji akışı ise teknikişlevsel becerilerin kullanımıyla ilgilidir. Ancak son derece kullanıcı-dostu olarak tasarlanmış platformları kullanmak bu becerilerin tam anlamıyla kullanıldığı anlamına gelmemektedir. Örneğin, Scarcelli ve Riva’nın (2016) çalışmasında gizlilik ayarları, kullanıcı çocuklar için zor bir uygulama olarak tanımlanmaktadır (aktaran, Üzümcü, 2017: 54). Dijital toplum biçiminin en önemli işlevlerinden birisi, bireylerin ve grupların katılımıyla gerçekleşen dijital toplumsallaşma sürecidir. Öte yandan, bazı araştırmalarda dijital platformlarında geçirilen uzun zamanların ailedeki ilişkilerin hem süre olarak hem de nitelik olarak bozulmasına neden olabileceğini aile içindeki yüz yüze etkileşim ve duygu paylaşımını sınırlandırabileceği ifade edilmektedir. Ayrıca, dijital platformlarda etkileşimlerin zaman zaman anonim kimliklerle de yapılabildiği hesaba katılırsa, bu etkileşimlerin manipüle edici ve yozlaştırıcı bir tarafının da olabileceği de ileri sürülmüştür. 21. yüzyılda enformasyon ve medya teknolojileri de bir toplumsallaşma ajanı olarak kabul edilmektedir. Aile üyelerinin ailede ve okulda geçirdikleri süre kadar ve belki de daha fazlasını dijital iletişim platformlarında ve yeni medya ortamlarında geçirdiği düşünüldüğünde bu toplumsallaşmanın etkileri daha iyi anlaşılacaktır. dikkat 187 Aile Sosyolojisi 7 Dijital sosyalizasyon bireyin dijital medyayı kullanımı sırasında maruz kaldığı dijital içeriklerin ve görüntülerin sonucu gerçekleştirdiği öğrenme sürecidir. Dijital sosyalizasyon ortamında bireyler bilişsel motivasyonlarını harekete geçirir, yeni bilgi ve beceriler kazanırlar, başkalarıyla kurdukları ilişkilerde sosyal beceriler edinirler. Dijital teknoloji ve medya araçları (etkileşimli televizyonlar, tablet, bilgisayar, akıllı telefon vb.) sosyal grup çevrelerinin değer, inanç ve normlarının içselleştirilmesine katkıda bulunduğu kadar, yeni rol modeller ve bu modelleri takip edip benimseyebilecek alt-kültür ve değerleri de yaratırlar. Bu sayede dijital medya araçları sosyal ilişkiler ve sosyalizasyon sürecinde daha önceleri olmadığı kadar büyük bir etkiye sahip olmaktadır ve çocukların/ gençlerin önemli bulduğu fikirler ve insanların yaygınlaşması ve bilinirliği için etkili bir platform işlevi görmektedir. Dijital sosyalizasyon bütün medya araçlarını kapsar ve gruplar ve bireyler üzerinde çeşitli düzeylerde etkileri söz konusudur. Dijital medya, aslına bakılırsa, insanlar tarafından ve insanlar için yaratılmış bilgi, görsel ve sembolleri algılama, biriktirme, yaratma, yayma ve içselleştirme açısından çok spesifik sistemlerdir. Dijital medya içerikleri sayesinde insanlar etrafındaki sosyal yaşam ve dünya hakkında daha güçlü bir farkındalık geliştirme fırsatına sahip olabilir, olguların esasına ve temeline inebilir, kendi değer sistemini inşa edebilir ve sosyal ilişkiler içerisinde kendisine bir konum elde edebilir. Dijital medya platformları, aile, okul ve akranlar gibi “birincil sosyalizasyon” aktörlerinden biri haline gelmiştir. Ancak, dijital medya platformları çocukların ve ergenlerin sosyalizasyonu ile sınırlı değildir, bireyin tüm yaşamı boyunca etkileyici olabilen sosyal bilinç ve alışkanlık yapılarını inşa etme konusunda oldukça başarılıdır. Dolayısıyla, kişiliklerin dijital sosyalizasyonu süreci, bireylerin ilgi, hedef ve farkındalıkları hakkında değerlerin, kuralların ve tutumların inşa edilebildiği bir süreçtir. Bu anlamda, dijital medya farklı grupların sosyal etkileşimine olanak tanıması anlamında sivil toplumun şekillenmesine de katkıda bulunabilmektedir. Yeni medya (sosyal ağlar, bloglar, konuşmalar vb.) teknolojileri toplumsal ve kamusal ilişkileri düzenleyen temel düzenleyici unsur hâline gelmiş durumdadır. Yeni medya iletişim teknolojilerinin dijital platformları sosyal toplulukları etkileyebiliyor, bireysel davranışları ve tutumları etkiler ve bu sosyalizasyon sürecine çok önemli bir katkıdır. Sosyal medya bireyleri çeşitli kültürlerle tanıştırır ve farklı etkileşimler yoluyla kültürleri anlaması ve öğrenmesine aracılık eder. Sonuç olarak, sosyal medya ve ağlar, bireylerin dünyanın farklı mekanlarında gerçekleşen birçok şey hakkında öğrenme, görüş ve hissiyat geliştirme deneyimi kazandırır ve dünyadaki çeşitli olaylar hakkında anlık ve uzun süreli bilgiler edinmesini sağlar. Sosyal medya siteleri bireylerin diğer insanlarla iletişim kurmalarını sağlayarak aktifleşmelerinde rol oynamaktadır. Bu bir tür toplumun dijitalleşmesi sürecidir ki kültür ve toplumun etkileşimli olarak medya ve iletişim araçları üzerinden büyük bir değişim içine girdiğine işaret eder. İnsanlar devamlı bir şekilde dünyadaki olup bitenlerle ilgili olarak bilgilenmekte, nasıl nerden öğreneceğiyle ilgili enformasyonlara erişebilmekte ve farklı insanlarla medya araçları üzerinden bir etkileşim durumdadır. Tabii bu yeni toplumsal durum, dijital becerilerin ve bilgilerin etkin kullanımını ve kazanımını gerektirmektedir. Dijitalleşme, etkileşim ve sanallık öğrenmenin sınırlarını sürekli olarak genişletmekte ve yeni fırsat pencereleri açmaktadır. Akıllı telefonlar ve diğer mobil dijital cihazlar sabit unsurların vadetmediği yeni fırsatları destekleyen bir öğrenme teknolojisini vadediyor (Milenkova, Peicheva ve Marinov, 2018: 21). Medya insanların çeşitli sosyal grup ve kurumlarla etkileşim içine girmesini sağlar. Sosyal ağlar ve medya genç insanlar için sosyal girişimcilik fırsatları sunduğu için gençler hangi sosyal grup nasıl bir nitelik gerektiriyorsa ona göre ideal bir kimlik geliştirebiliyorlar. 188 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 EBEVEYN ÇOCUK İLİŞKİLERİ VE İNTERNET KULLANIMI Dijital dünya baş döndürücü bir hızla insanların yaşamını etkilemeye ve dönüştürmeye devam ediyor. Yirmi birinci yüzyıl iletişim teknolojilerinden devasa devrimlere tanıklık etti ve insanların sosyal yaşamını eğitim, ekonomi, sağlık, sosyal ilişkiler, siyaset vb. her açıdan geri dönülmez bir biçimde değiştirdi. Dijital çağda, insanların sosyal ilişkilerinin bir boyutu olan ebeveynlik-çocuk ilişkileri de farklı biçimlerde bu gelişmelerden etkilendi ve etkilenmeye devam ediyor. Dijital çağda ebeveyn ve çocuk olmak, dijital platformların sağladığı fırsatların ve risklerin gölgesinde farklı anlamlar kazanmaktadır. Gerek boş zaman pratiklerinin dijital araçlarla geçirilen bir zamana evrilmesi gerekse de çocuğun sosyalizasyon süreçlerinin daha fazla dijital dünyanın sınırlarında gelişmeye başlaması, dijital dünyanın ebeveyn çocuk ilişkisini nasıl dönüştürdüğünün önemli göstergeleridir. Açıktır ki dijital iletişim araçlarının ve internet kullanımının bebeklik dönemine kadar uzandığı dijitalleşme çağında, ebeveyn çocuk ilişkisinin nasıl dönüştüğü ve çocuklar için internette mahremiyetin ve özerkliğin nasıl tesis edilebileceği ve güvenli bir internet ve ebeveyn çocuk ilişkisinin hangi parametreler ve ilkelere göre düzenleneceği oldukça önemli bir mesele hâline gelmiştir. Ailede Dijital Ortam Dijital çağda, iletişim teknolojilerinin her yanımızı sardığı bir ortamda, çocukların ve gençlerin internet kullanımının güvenli hale getirilmesinin temeli olan mahremiyet ve özerkliklerinin internet dünyasında nasıl muhafaza edileceğine dair daha çok araştırmanın yapılması; araştırmaların çeşitlendirilmesi ve yaygınlaştırılması önemli bir ihtiyaç ve görev olarak karşımızda durmaktadır. Şüphesiz günümüzde enformasyon ve iletişim teknolojilerinin her yanımıza kadar sızdığı bir ortamda ebeveyn ve çocukların eğitimini bu gelişmelerden bağımsız ele almak neredeyse imkânsız hale gelmiştir. İletişim teknolojilerindeki gelişmeler, daha geniş sosyal ve yapısal ilişkileri etkisi altına girmiştir. Çağımızda çocukların dijital bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma düzeyleri ebeveynlerine göre çok daha ileri düzeydedir ve bu oranda da çocuklar ve gençlerin internette geçirdikleri vaktin daha çok olduğu tahmin edilebilir. Ebeveynlerin bilişim teknolojileri konusunda bilgi ve becerilerini geliştirmeleri, çocuklarını etkili ve güvenli iletişim konularında doğru yönlendirme açısından çok önemlidir. Bir araştırmanın bulgularına göre, çocukların internet kullanım süreleri arttıkça, aileleriyle geçirdikleri zamanın azaldığı, internetin aile içi çatışAğ toplumunun özellikleri nelerdir? Çevrim içi dijital sosyal ağların özelliklerini açıklayarak gerçek topluluklarla benzerlikleri ve farklılıklarını araştırınız. Ebru Güzel’in Eşikteki Çocuk (2019, İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi) adlı kitabını okuyarak çocukların internet dünyasında karşılaşabilecekleri riskler ile dijital sosyalizasyon sürecini ilişkilendiriniz. Çocukların dijital sosyalizasyonunun dijital bağımlılığa yol açabilme olasılıklarını arkadaşlarınızla tartışınız. 1 Dijitalleşen toplumda sosyal ilişkilerin dönüşümünü açıklayabilme 2 Yeni bir sosyalizasyon alanı olarak ortaya çıkan dijital sosyalizasyonun anlamı ve unsurlarını açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 189 Aile Sosyolojisi 7 maya daha çok neden olduğu, insanların yüz yüze zaman geçirmelerini daha fazla engellediği, günlük ilişkileri daha çok aksattığı ve daha fazla zaman kaybına neden olduğu, çevrenin çocuğun bilgisayar başında çok vakit geçirdiği şikâyetini de anlamlı ölçüde arttırdığı ortaya çıkmıştır (Kuzu, 2011). İnternet büyük ölçüde çocuğun kendi istekleri doğrultusunda vakit geçirebileceği bir alan olduğu için çocuklar için internet bir kaçış ortamı oluşturmakta ve bireyler internette daha fazla vakit geçirdikçe sonraki süreçte internette kalma süresi artmaktadır. Ayrıca internetin eğlenceye, oyuna ve görselliğe dayalı çekici özellikleri çocuğu internet ortamına bağımlı hâle getirmektedir. Ebeveynler, internet kullanma süresi arttıkça çocuklarında depresyon, izolasyon, agresifleşme gibi bazı sorunlara neden olabildiği gibi genel sağlık durumlarını da olumsuz şekilde etkileyeceği endişesi yaşamaktadırlar (Kubey vd., 2001). İnternet kullanmanın sosyal ilişkiler kurmak için gerekli olan beceriyi, yetenekleri ve sabrı yok ettiğine inanan çalışmacıların sayısı artmaktadır. Yapılan bir araştırmada 12-18 yaş arasında bulunan 10.800 gencin %92’sinin evinde internet erişimin olduğu ve bu gençlerin çoğunluğunun zamanının büyük bir kısmını sanal sohbet ortamında tanıştığı kişilerle ile konuşarak, sitelerde dolaşarak, oyun oynayarak geçirdiğini, bu popülasyonun yalnızca %1’inin araştırma yapmak ve ders çalışmak için interneti kullandığı ortaya çıkmıştır. Holman ve arkadaşları (2005) tarafından yapılan çalışmada yaygın internet kullanan ve bilgisayar oyunları ile zamanını geçiren çocukların sosyal gelişimlerinin önemli ölçüde gerilediği, bu çocukların özgüvenlerinin düşük, sosyal kaygı düzeylerinin ve saldırganlık davranışlarının yüksek olduğu bulunmuştur. Kontrolsüz internet kullanımı ise çocuğun ve gencin fiziksel, psikolojik, sosyal ve bilişsel gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Çin’de kolej öğrencileri ile yapılan bir araştırmada internet bağımlısı öğrencilerin çoğunlukla aile ilgisi eksikliği olduğu bulunmuştur Ailelerinden gerekli desteği alamayan ve aileleriyle problem yaşayan çocuklar, yaşadıkları bu problemler nedeniyle kendilerini sanal dünyada ifade etmeye çalışmaktadırlar (Lee ve Chae, 2007: 642’den akt. Yalçın ve Duran, 2017: 232). Aile ortamı çocukların sosyalleşmesinde ve olumlu/bilinçli davranışlar kazanmasında belirleyicidir. Çalışmalar internet ve dijital oyun bağımlılığı gibi bozuklukların aile içi çatışmaların olduğu ortamlarda daha çok beslendiğini, aksine ebeveynçocuk arasındaki iyi/güçlü ilişkilerin ise problemi azalttığını (Chiu ve ark. 2004, Jeong ve Kim, 2011) göstermiştir. Ergenler kendilerini zorlayan topluma ve ebeveynlerine karşı interneti ve dijital oyunları isyan aracı olarak da kullanabilmektedir. Bu nedenle gençlerde bilinçli ve kontrollü internet ve dijital oyun kullanma davranışlarının oluşmasında temel ilke ailede güven, demokrasi, destek, güçlü iletişim ve olumlu ebeveyn-çocuk ilişkisinin geliştirilmesidir (aktaran, Yalçın-Irmak ve Erdoğan, 2016: 134). Çocukların İnternet Kullanma Pratiklerinin Boyutları Görünen o ki 21. yüzyılda yaşanan dijital devrimler sonucunda çocukların sosyal ve akademik becerilerinin gelişimini onların dijital araçları kullanma pratiklerinden bağımsız düşünemeyeceğimiz bir sosyal ortama doğru ilerliyoruz. Çocukların büyüdükçe iletişim teknolojilerindeki seçimleri ve kullanım biçimlerinin de örüntü değiştireceğini tespit edebiliriz. Bu açıdan bakıldığında, çocukların interaktif medya seçimlerinin yaş ile birlikte arttığını gösteren bir araştırmaya göre (Piotrowski, Vossen ve Valkenburg, 2013: 66), küçük yaştaki çocukların çocukluk döneminde henüz interaktif medyayı kullanamazken erken ve orta dönem çocukluktaki çocukların video oyunlarını günlük hayatlarına dâhil etmekte oldukları, ergenliğe geldiğinde ise sosyal medya kullanımının günlük bir rutine dönüştüğü anlaşılmaktadır. Teknoloji bu hızla gelişmesini sürdürdükçe, dijital teknolojilerin farklı formlarının daha küçük yaşlarda da kullanılabileceğini tahmin etmek zor değil. Araştırmacılar açısından önümüzdeki dijital devrimleri takip eden uzun yıllar boyunca, çocukların dijital araçları kullanma biçimi, sıklığı ve kullanım alanlarında gözlenebilecek değişimlerin takibi oldukça önemli ve zor bir görev olarak önlerinde durmaya devam edecektir. Akıllı telefonlar artık çocukların çoğu için çevrimiçi olmak için tercih edilen araçlardır. Bu genellikle çocukların çoğunluğu günlük veya hemen hemen her zaman akıllı telefonlarını kullanarak “her yerde, her zaman” bağlantı içinde oldukları anlamına geliyor. Çocukların internet erişiminin ve kullanımının doğası ve sıklığı dijital dünyadaki sosyal etkileşimlerini şekillendirir. 190 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Çocukların çevrimiçi deneyimleri son on yılda önemli ölçüde değişmiştir. Youtube, sosyal ağ siteleri Instagram ve diğer önemli uygulamalar giderek daha popüler hâle gelmiş görünüyor. Video izlemek, müzik dinlemek, arkadaşlar ve aile ile iletişim kurmak, bir sosyal ağ sitesini ziyaret etmek ve çevrimiçi oyunlar oynamak çocukların günlük olarak yaptıkları etkinliklerin başında yer alıyor. İnternet, artık akıllı telefon gibi kolayca erişebilecek araçlarda da ucuz bir şekilde kullanılabildiğinden, artık çocukların erişimine daha açık hale de gelmiş bulunmaktadır. Çocuklar genellikle internete evlerindeki bilgisayarlardan, okuldan, arkadaşlarının bilgisayarlarından, cafelerden, anne-babalarının ya da yaşına göre kendi cep telefonlarından rahatlıkla erişme imkanına sahip olabilmektedir. Özellikle çoğu araştırma, internetin 13-19 yaş arası gençler için diğer yaş gruplarına göre daha çok riskleri olduğunu tespit etmiştir. Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) 2018 yılında yaptığı Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırmasının sonuçlarına göre, İnternet kullanan bireylerin oranı %72,9 oldu. Bilgisayar ve İnternet kullanımı 2018 yılında 16-74 yaş grubundaki bireylerde sırasıyla %59,6 ve %72,9 oldu. Bu oranlar 2017 yılında sırasıyla %56,6 ve %66,8 idi. Bilgisayar ve İnternet kullanım oranları 16-74 yaş grubundaki erkeklerde %68,6 ve %80,4 iken, kadınlarda %50,6 ve %65,5 oldu. Her on hanenin sekizi İnternet erişim imkânına sahip olduğu tespit edilen rapora göre, hanehalkı bilişim teknolojileri kullanım araştırması sonuçlarına göre 2018 yılı Nisan ayında hanelerin %83,8’i evden İnternete erişim imkânına sahip oldu. Bu oran 2017 yılının aynı ayında %80,7 idi. Yine söz konusu rapora göre, 2018 yılında genişbant ile İnternete erişim sağlayan hanelerin oranı %82,5 oldu. Buna göre hanelerin %44,5’i sabit genişbant bağlantı (ADSL, kablolu İnternet, fiber vb.) ile İnternete erişim sağlarken, %79,4’ü mobil genişbant bağlantı ile İnternete erişim sağladı. Genişbant İnternet erişim imkânına sahip hanelerin oranı önceki yıl %78,3’tü. Rapor, bireylerin %45,6’sı e-devlet hizmetleri kullandığını tespit ederken kişisel amaçla kamu kurum/kuruluşları ile iletişime geçmek veya kamu hizmetlerinden yararlanmak için 2017 yılı Nisan ayı ile 2018 yılı Mart aylarını kapsayan on iki aylık dönemde İnterneti kullanan bireylerin 16-74 yaş grubu bireyler içerisindeki oranı %45,6 olduğunu kayda geçirmiştir. Bu oran önceki yılın aynı döneminde (2016 Nisan-2017 Mart) %42,4’tü. Kullanım amaçları arasında kamu kuruluşlarına ait web sitelerinden bilgi edinme %41,7 ile ilk sırayı aldı. Bu arada, internet üzerinden alışveriş yapma oranı %29,3’la epeyce bir yükselişe geçtiği de anlaşılmaktadır. İnternet üzerinden kişisel kullanım amacıyla mal veya hizmet siparişi veren ya da satın alan 16-74 yaş grubundaki bireylerin oranı, 2017 yılı Nisan ayı ile 2018 yılı Mart aylarını kapsayan on iki aylık dönemde %29,3 oldu. Önceki yılın aynı döneminde (2016 Nisan- 2017 Mart), bu oran %24,9 olarak gözlendi. Cinsiyete göre İnternet üzerinden alışveriş yapma oranı erkeklerde %33,6 olarak gerçekleşirken kadınlarda %25 oldu. Bu oranlar bir önceki yılın aynı döneminde sırası ile %29 ve %20,9 oldu. İnternet üzerinden alışveriş yapan bireylerin %65,2’si giyim ve spor malzemesi satın aldı. Bunu %31,9 ile seyahat bileti, araç kiralama vb. %26,8 ile ev eşyası (mobilya, oyuncak, beyaz eşya, vb; tüketici elektroniği hariç), %22,1 ile gıda maddeleri veya günlük gereksinimler ve %20,6 ile kitap, dergi, gazete (e-kitap dahil) takip etti. Giyim ve spor malzemeleri hem erkekler hem de kadınlar tarafından sırasıyla %55,9 ve %77,3 ile internet üzerinden en çok satın alınan ürün grubu oldu. Cinsiyete göre en az satın alınan ürün grubu ise erkeklerde %4,6 ile ilaç olurken kadınlarda %2,8 ile oyun yazılımı, diğer bilgisayar yazılımı ve yazılım güncellemeleri olmuştur (TÜİK, 2018). İnternet kullanımındaki hızlı artış, İnternet’i içinde çok farklı türden insanların bulunduğu sanal bir dünya hâline dönüştürmekte ve bu da gerçek yaşamda olduğu gibi birçok riski beraberinde getirmektedir. Özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerinin çocuklar tarafından denetimsiz kullanımları bu riskleri artırmaktadır. Risklere karşın çevrimiçi teknolojilerden uzak durabilmek pek çok kişi için mümkün olamamaktadır. Bu nedenle, İnternet kullanıcılarının mevcut riskleri ve bu risklerle nasıl başa çıkılabileceğini öğrenmeleri gerekmektedir. Özellikle çocukların bu tür risklere karşı, yetişkinlere nazaran daha savunmasız kaldıkları aşikardır. Çocukların sıklıkla kullandığı iletişim araçlarından biri olan İnternet, iletişim kurulan kişinin kimliğini ve fiziksel özelliklerini tanımlamayı zorlaştırmakta ve çocukların çevrimiçi risklerle karşılaşmasını kolaylaştırmaktır. İnternet’te yer alan çocuklara yönelik olmayan zararlı içerikler, internet üzerinden zorbalık ve yüz yüze tanışılmamış kişilerle İnternet’te iletişim kurulması gibi durumlar kaygı yaratan başlıca riskler olarak görülmektedir (Kaşıkçı vd., 2014: 232). 191 Aile Sosyolojisi 7 Çocukların internet kullanımı üzerine yapılan bir araştırmaya göre, internet kullanıcıları arasında en hızlı büyüyen grubun okul öncesi çağdaki çocuklar olduğu belirlenmiştir (Microsoft, 2004; aktaran, Odabaşı, Kabakçı ve Çoklar, 2007: 77). Okul öncesi çocukların zihinsel ve sosyal gelişimlerini henüz olgunlaşmadığını dikkate aldığımızda bu yaş grubu çocuklar henüz kendilerini koruyabilecek zihinsel yetenek ve sosyal becerileri gelişmediği için belki de okul öncesi çağdaki çocuklar internet teknolojileri karşısında en korunmasız ve savunmasız kitleyi oluşturmaktadır. Sıradan bir çocuk altı yaşından on sekiz yaşına gelene kadar 16.000 saat televizyon izliyor, radyo ve CD dinleyerek 4000 saat geçiriyor ve birkaç bin saatini de sinemada harcıyor (Sanders, 1999). Buna bir de artık internet teknolojileri ile donatılmış cep telefonu, tablet vb. yeni medya araçlarıyla geçirdikleri zamanı eklersek çocukların anne-babasıyla ya da akranlarıyla etkileşimle geçirdiği sürenin iyiden iyiye azaldığını tahmin edebiliriz. Kent hayatında iş temposuyla koşturan anne-babaların yorgunluklarını atmak için, çocuklara yeni medya araçlarını sunmanın konforu, çocukların bu araçlarla daha fazla ve yoğun bir mesai içine girmelerine neden oluyor. Dijital yerli ve dijital göçmenler kavramlarını araştırınız. Dijital ortamların bireylerin kimliklerini ve benliklerini ideal bir biçimde sunmalarının arkasındaki sosyolojik ve psikolojik dinamikleri incelemek için T. Atay’ın “Görünüyorum O Halde Varım: Meşhuriyet Çağında Kültür ve İnsan” (2017, İstanbul: Can Yayınları) adlı eserini inceleyiniz. Ebeveynlerin çocuklarının internet güvenliği için hangi araçları kullanabileceğini arkadaşlarınızla tartışınız. 3 Aileler açısından ergenlik çağına girmiş çocukların dijital dünyada korunmasını zorlaştıran faktörleri açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı DİJİTAL DÜNYADA EBEVEYN ÇOCUK İLİŞKİLERİ: GÖZETİM VE ÖZERKLİK DENGESİ Çaycı ve Çaycı’nın (2017: 45) vurguladığı üzere, bilişim ve gözetleme teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler, gizlilik ve mahremiyet konusunda yeni sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Gözetimin toplumsal denetim aracı haline gelmesiyle birlikte, toplumsal düzenin ve toplumsal denetimin vazgeçilmez unsuru hâline gelmiştir. Tarihsel süreç içerisinde ve toplumsal dönüşümlerle farklılaşan gözetim, bilişim teknolojilerinin gündelik hayata girmesiyle birlikte, hem toplumsal yapının hem de iletişim ortamlarının dönüşüme uğramasına sebep olmuştur. Bu dönüşümler, gözetim olgusunu geleneksel yapının ötesinde etkileşim, etkileşime dayalı kontrol ve bireyselleşme eksenine oturtmuştur. Teknoloji ışığında, geleneksel gözetimden farklılaşan gözetim, günümüzde yerini bilişimsel gözetime bırakmıştır. İçin-Akçalı’nın (2014) “Tüketim Toplumunda Çocuğun Yitişi” adlı makalesinde de işaret ettiği üzere, boş zamanı olmayan ve sürekli yorgun olan anne-baba giderek çocuğu evdeki iletişim araçlarına doğru itiyor. Çocuk anne-babasından çok gününün büyük kısmını bu araçların “gözetiminde” geçiriyor. 192 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Ailenin çocuklara hayata dair bir şeyler öğretmek için ayırdığı boş zaman, paylaşım zamanı olma niteliğini kazanamıyor. Bu boş zamanlar, çocuğa ayrılamayan zamanların bedeli olarak daha çok tüketme ve eğlenceye yönelik olarak dolduruluyor. Medya ailenin boş bıraktığı hayata dair bilgi paylaşım alanını da ele geçiriyor. Resim 7.2 Dijital Dünyanın Sosyal İlişki Fırsatları İnternet, Riskler ve Farklı Ebeveyn Tutumları Ghosh ve arkadaşları (2018: 138) yaptıkları araştırmanın sonuçlarına göre, ebeveyn filtre ve uygulamaları hakkında çocukların öfke ve hayal kırıklıklarıyla karşılaştıklarını, sonuç olarak bu uygulamalar hakkında negatif duygulara sahip olan çocukların ailelerine öfkelerinin ebeveynleriyle ilişkilerini bozabileceğinden ve ebeveynlerinden öç alma duygusuna evrileceğinden bahsetmektedir. Halbuki bu araştırmadaki çocukların beyanından anlaşıldığı kadarıyla, yetişkinlerin gözüyle bakan araştırmacıları da şaşırtacak şekilde, çocuklar bu araçların sorumlu kullanımı konusunda tahminlerin ötesinde bir farkındalık ve olgunluk sahibi görünmektedir. Bu araştırmadaki çocuklar, ebeveynlerinin onlara daha fazla özgürlük, serbestlik ve bazen yanlış yapabilecekleri bir alan tanıdıklarında online seçenekler hakkında daha iyi bir seçim yapabileceklerini ifade etmiştir. Çocuklar, eğer kendilerine biraz kontrol verilirse ve en azından kurallar ve sınırlamalar konusunda ebeveynleriyle müzakere ve anlaşma yapma yoluna gidilirse, bir problemle karşılaşmamak için ebeveyn filtresi uygulamalarını severek kullanabilmektedirler. Aslında, çocukların kızgınlıkları ya da hayal kırıklıkları onları tehlikelere ve riskli davranışlara karşı koruyan online güvenlik uygulamalarının yüklenmesiyle ilgili değil, tam tersine onlar daha faydalı işleri yapmaları engellendiğinde çılgına dönüyorlar. Sonuç olarak, ebeveyn filtre uygulamasının sınırları çocuklarla konuşulduğunda ve müzakere edildiğinde dijital platformlara ilişkin online güvenlik meselesinde pozitif bir ebeveyn-çocuk ilişkisi kurulabileceği söylenebilir. Ebeveynler, tasarımcılar ve araştırmacılar olarak yetişkinlerin çocuklara online güvenlik sağlamaya çalışırken, kendilerine yönelik daha fazla eleştirel bir tutum alma ihtiyacının olduğu çok açıktır. Çünkü, onlara güvenli bir internet ve dijital sosyal ağ sağlamak için de olsa, çocuklara ilişkin oldukça fazla önyargı ve negatif klişelere sahip olan yetişkinler, onlarla güvenli bir ilişkinin zeminini oldukça aşındıran bir tutum içinde olabilirler. Ailelerin teknolojik gelişmelere ayak uydurabilmek için belirli bir bilgi birikimine sahip olmaları gerekirken, özellikle ülkemizde çocukla vakit geçiren ebeveynlerin, bu konuda bilgi birikimleri ve eğitimleri yeterli değildir. Ailelerin bu konuda yetersiz olması çocuklarını korumak konusunda ciddi bir bilgi eksikliği ile yüz yüze olduklarının göstergesidir. Çocukların teknoloji gelişmelere yatkınlıkları göz önüne alındığında, aileler, bilişim teknolojileri konusunda çocuk zaman çocuklarının yardımına ihtiyaç duymaktadırlar. Çocuklarını dijital platformlarda korumanın bir yolu olarak ebeveyn filtresinin ne işe yaradığı konusunda bile pek bir fikri olmayan ailelerin internetin sadece okul için bir ihtiyaç olduğu gibi genel bir kanaate sahip olmaları durumun yeterince zor ve vahim olduğuna işaret etmektedir. Susan Livingston çocukların internet kullanımının güvenli hâle getirilmesi konusunda ailelere yönelik tavsiyelerde bulunurken ebeveynlerin özellikle annelerin internet kullanıcısı yapılıp riskler konusunda bilgilendirilmesi/ bilinçlendirilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır (aktaran, Oktik, 2013, s 304-305). İnternet çağında sosyal ilişkiler açısından mahremiyet, bireysel ve kamusal haklar, özel alan/kamusal alan olgularını gittikçe iç içe geçen karmaşık bir denkleme dönüşmüştür. Bu yüzden, teknolojik dönüşümlerle birlikte çocuklara verilecek özerklik, bireysellik ve mahremiyet eğitiminin hangi ilkeler etrafında gerçekleştirildiği oldukça önemlidir. Ebeveynler zaman zaman, sanal ortamlarda üretilen ve paylaşılan içerikleri mutlak bir şekilde kısıtlayarak ve denetleyerek dijital bir 193 Aile Sosyolojisi 7 tiranlık sergilemektedir. Ancak, ebeveynler çocukların bu içerikleri etkili, verimli ve bilinçli şekilde kullanımını sağlamak üzere bilinçlendirme ve farkındalık yaratmaya özen göstermelidir. Resim 7.3 İnternet ve Çocukların Güvenliği Kaynak: Özçelik, B. https://www.guvenliweb.org.tr/ blog-detay/ebeveynler-sosyal-medya-ve-kaygi-iliskisihakkinda-neleri-bilmeli Çocukların dijital risklere karşı korunmasına yönelik ebeveyn tutumları farklılaşmaktadır. Ebeveyn-çocuk arasındaki güç ilişkileri, ebeveynlerin çocukları koruma ve kontrol etme tutumlarında açıkça görülür hale gelmektedir. Baumrind’e (1966) göre serbest (permissive), otoriter (authoritarian) ve buyurgan (authoritative) olmak üzere üç tip kontrol modeli bulunmaktadır. Serbest modeli benimseyen ebeveynler cezalandırıcı bir yaklaşıma sahip değildir, çocuklarının istek ve eylemlerine karşı kabul edici ve olumlu bir tutum sergilemektedir. Karar almada çocuğa danışmaktadır ve bilgilendiricidir. Otoriter modeli benimseyen ebeveyn, çocuğu belli kurallara göre şekillendirmeye ve kontrol etmeye çalışır, bu kurallar genellikle daha yüksek bir otorite tarafından belirlenmiş teolojik standartlar olabilmektedir. Çocuğun itaat etmesini bir erdem olarak değerlendirir ve cezalandırıcı ve zorlayıcı önlemler kullanır. Buyurgan ebeveyn ise çocukların etkinliklerinin akılcı ve sonuç odaklı olmasına dikkat eder, kararlarının arkasında yatan nedenleri çocukla paylaşır, sonuç olarak kendi yetişkin görüşünü dayatır, ancak çocuğun bireysel ilgilerinin de farkındadır. Mintz’e (2009) göre ise ebeveynler çocuklarını korunmuş çocukluk (protected childhood) veya hazırlanmış çocukluk (prepared childhood) anlayışıyla yetiştirmektedir. Çocuklarını korunmuş çocukluk anlayışıyla yetiştiren ebeveynler Onur’a (2005: 40) göre, çocuklarını yetişkin dünyasının sorunlarından yalıtmakta, toplumsal hayatın gerçeklerini televizyon aracılığıyla öğretmekte ve yalnızca okul gibi kurumlarda sosyalleşmelerini sağlamaktadırlar. Hazırlanmış çocukluk anlayışıyla yetişen çocuklar ise sosyal yaşama karışarak ve modern çağın sosyal gerçekliğiyle tanışarak toplumsallaşmaktadır. Buradan hareketle ebeveyn gözetiminin çocuğun toplumsallaşması üzerindeki birincil etkisinden söz edilebilir (aktaran, Üzümcü, 2017: 13, 62). Ailede İnternet: Gözetim ve Özerklik Dengesi Bugünün dijital dünyasında gerek sosyal etkileşim gerekse sosyalleşme pratikleri açısından aileler çocukları açısından birçok meydan okumayla karşı karşıya kalmaktadır. Çocuklar dijital dünyada oldukları her an denetimsiz reklamlardan tutun şiddet yüklü video oyunları (bknz. Binark ve Bayraktutan-Sütçü, 2008) ve uygun olmayan içerik ve kişilerle karşılaşma ihtimalleriyle yüz yüze gelmektedir. Bazıları görsel içerikler sunan web sitelerinin dünyasında gezinirken, bazıları da zaman sınırını ihlal ederek bilgisayar video oyunlarına kaptırmış görünüyor. Yeni yürümeye başlamış bir çocuk bile akıllı telefonu eline geçirme arzusuyla yanıp tutuşmaktadır. Bill Ratner (2014), çocukların ve gençlerin ekranla çok temas etmesinin, getireceği fırsatlar ve riskler bir tarafa, en önemlisi, hayal gücünü harekete geçirmesini sınırlayacağını ileri sürmektedir. Sosyal yönden oluşturduğu olumsuzluklar göz önünde bulundurularak yapılmış birçok çalışmada internet kullanımının toplumdan bireyin yalıtılması, yalnızlık hissi ve depresyon gibi bazı sonuçlara sebep olduğu belirlenmiştir. Bu araştırmalara göre ayrıca internette çok fazla zaman geçirilmesinin insanları yalnızlığa sürüklediği, bireyleri ait olduğu sosyal çevreden kopardığı, akrabalık ve arkadaşlık ilişkilerini zayıflattığı, gerçek yaşamda kendini ifade edemeyen bireylerin sanalda daha rahat hareket ettiği gibi konular tartışılmaktadır. ODTÜ ve TİB (2011) gibi kurumların yapmış olduğu araştırmaya göre söz konusu ağlarda geçirilen zamanın uzun olmasına paralel olarak pek çok çocuk sosyal medya ağlarının günlük yaşamlarını olumsuz etkilediğini vurgulamıştır. Araştırmaya katılan çocukların %60’ı sosyal ağların ders çalışma sürelerine olumsuz etkisi olduğunu söylerken yaklaşık %25’i ise arkadaşlarına ve ailelerine daha az zaman ayırdıklarını ifade etmişlerdir (aktaran, Demir, 2016: 30). 194 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Özellikle akıllı cep telefonu gibi her an online ve ulaşılabilir olan araçların kullanıldığı koşullarda, ergenlik çağına girmiş çocukların online güvenlikleri ve özel alanlarının korunması meselesi aileler için oldukça zor ve problemli bir konu haline gelmiştir. Ghosh, Urquiola, Guha, Laviola and Wisniewski’ye (2018) göre bu zorluğun nedenlerini şu şekilde açıklayabiliriz: 1) Akıllı telefonlar iletişim için en verimli ortamı sağlamaktadır. 2) Bu araçlar başka herhangi bir aracıya ihtiyaç duymaksızın internete girmek için en yakın seçenektir. 3) Erişim çoğunlukla ailelerin kontrolünde değildir. Ergenler genellikle konu akıllı telefon olduğunda bunun onların özel alanları olduğuna dair güçlü bir duyguya sahip olduğundan ebeveyn kontrolü ve ergenlerin özerkliği arasındaki anlaşma süreci yönetmesi oldukça zor bir süreç halini alabilmektedir. 2016 yılında PEW’in yaptığı saha çalışmasına göre, ebeveynler çocuklarının dijital araçları kullanımını izlemek için çok çeşitli stratejiler benimsemektedir: Ebeveynlerin yüzde 16’sı ebeveyn kontrol uygulamalarını çocuklarının akıllı telefonlarına yüklemekte ve uygun olmayan online uygulamaları böylece filtreleyip engellemektedir. Wisniewski ve arkadaşlarının yürüttüğü bir çalışma ise bu tür bir ticari olarak satın alınan filtre ve engelleme uygulamasının online güvenlik konusunda çok ağır bir ebeveyn gözetimi ve sınırlaması anlamına geldiğine ve çocukların ve gençlerin özel alan ve özerklik ihtiyaçlarını tümüyle görmezden geldiğine işaret etmektedir. Ancak bu çalışma gençlere bu uygulamalar hakkında ne düşündükleri ile ilgili herhangi bir soru sormadığından oldukça sınırlı bir değerlendirme yapmaktadır (Ghosh ve diğerleri, 2018: 124). Öte yandan, çocukların ve özellikle gençlerin mahremiyete hiç önem vermediği fikri oldukça saçma bir fikirdir. Gençler mahremiyetlerine, duygularına ve özel ilişkilerine oldukça değer ve önem atfediyorlar ancak Facebook gibi platformlarda bu mahremiyeti nasıl koruyabileceklerine ilişkin güçlü bir zemine ve kurallar silsilesine sahip değiller. Facebook gizlilik ayarları sürekli değişmekte ve çoğu zaman insanların anlayamayacağı ölçüde karmaşık bir şekilde yapılandırılmıştır. Gençler ve hatta yetişkinler, Facebook gibi uygulamaların gizlilik politikalarını anlamıyor, hangi araçları kullanacaklarını ve nasıl korunacaklarını bilmiyorlar. Dijital medya okuryazarlığı, internette geçirilen zamanın daha iyi değerlendirilmesini ve işlenmesini sağlar. Çocuklarımıza ve ebeveynlere (ve tüm kullanıcılara) bugün kazandıracağımız dijital medya okuryazarlık bilgi ve becerileri, gelecekte dijital platformların daha etkin ve verimli kullanılmasının da kapısını aralayacaktır. Dijital dünyada ebeveynlik yapmanın sosyal ilişkilerin düzenlenmesi açısından epeyce zor bir hâle geldiği açıktır. Ebeveynler, dijital dünyanın fırsatları ve riskleri arasındaki dengeyi çocukların özgürlüğü ve mahremiyeti üzerinden düşünüp çocuklarla kurdukları sosyal ilişkileri titizlikle düzenlemek zorundadır. Bu sosyal ilişki çocukların özerkliğini ve özgürlüğünü zedelemeyen ve aynı zamanda onun mahremiyet duygusunu da geliştiren bir nitelikte olmak zorundadır. Ebeveynler dijital dünyada çocuklarıyla kurdukları ilişkilerde şu ilkelerle hareket etmeyi bir alışkanlığa dönüştürebilirse çocuklara güvenli bir internet ortamı ve güvene dayalı bir ebeveyn-çocuk ilişkisi tesis edebilir: • Çocukların dünyasını benimsemek ve kabullenmek, • İletişim araçlarını kullanırken saygılı olmayı öğretmek, • Birlikte ekransız zamanlar formüle etmek ve deneyimlemek, • Bilgisayar ve benzeri araçlarda ebeveyn kontrol araçlarının nasıl kullanılacağı ve sınırları hakkında çocuklarla anlaşma yaparak çocukları bu araçları kullanmaya özendirmek, • Sosyal medyadaki dijital kapsama alanını ve ününü yönetebilmesine yardım etmek, • Eğer yüz yüze iken söyleyemeyeceğin/yapamayacağın bir şey varsa bunu Skype, Facebook ya da herhangi bir sosyal medya platformunda da yazmama/yapmama kuralı, • Hangi siteden hangi oyunların ve programların indirileceği konusunda anlaşmak, • İnternete girilecek zamanı ve bu araçları nerede kullanacağı hakkında ilkeler belirlemek, • Fişi çekmekle tehdit etmek yerine onu korkutan, şüpheye düşüren, utandıran, alaya alan şeyler olduğunda bunları paylaşabilmesi için ona güven vermek. 195 Aile Sosyolojisi 7 İNTERNETTE ÇOCUKLARI BEKLEYEN RİSKLER VE RİSKLERİN YÖNETİMİ Ebeveynlik, dijital çağda yeni bir biçime doğru evrilmektedir. Geçmişte geleneksel olarak ebeveynler çocuklarını fiziksel ve sosyal tehlikelere karşı uyarıyordu. Şimdi ise ebeveynler çocuklarını internetteki risklere karşı koruma gibi bir meydan okumayla karşı karşıyadır. İnternette çocukları bekleyen sayısız fırsatlar olduğu gibi birtakım önemli riskler de söz konusu olmaktadır. Sonia Livingstone’nun (2009: 157) Çocuklar ve İnternet adlı eserinde işaret ettiği üzere, çocukların online olarak karşılaşabilecekleri ve telafisi güç ve ciddi sonuçları olabileceğini düşüneceğimiz iki tip risk vardır: pedofili (çocuğun cinsel istismarı) ve zorbalık. Her iki risk de korkunç bir cinsellik talebi ve şiddetli saldırganlık karşısında çocukları korunmasız ve çaresiz bir kurban durumuna düşürmektedir. Pedofili tehdidi genellikle çocuklara bilinmeyen ve kimliği tanımlanamayan bir yetişkinden gelirken, zorbalık tehdidi çocuğun tanıdığı akranlarından gelebilir. Birinci risk durumu çocuklar için ciddi bir risk olarak ikincisine oranla nadiren gerçekleşirken, zorbalık oldukça yaygın ve çok çeşitleri olabilen bir durumdur; ayrıca hızlıca yaygınlaşıp kamusallaşabilir. İnsanların tanıdıklarıyla ya da yabancı kişilerle kişiler arası ilişkilerini gerçek dünyada davranışlarını düzenleyen ve yöneten normlar, herhangi bir yasağın ihlal edilmesi durumunda kolayca ve açıkça internet dünyasında uygulanamamaktadır. Zorbalığın çeşitli biçimleri bu tür belirsiz durumlarda daha çok yaygın bir problem hâline gelebilmektedir. Sosyal ilişkilerin suç teşkil eden birçok çeşidi dijital dünyada içerik ve ilişki riski açısından farklı yeni bir takım zorbalık ve saldırganlık biçimleri doğurmaktadır: Çocuklar yalnızca kurban olarak değil, fail olarak da online dünyanın içinde zorbalığın bir aracı hâline gelebilmektedir. Livingstone’a (2009: 157) göre, çocuklara online kur yapma ve pedofili eylemleri toplumda en az tolerans gösterilen ancak suç yasalarında da giderek daha çok yer verilen suç eylemleri hâline gelmektedir. İngiltere’de Çocuk İstismarı Göstergeleri Raporuna göre, çocukların ziyaret ettiği internet sitelerinin çocuk istismarına yönelik resimlerin yüzde 80’i ticari nitelikli uygulamalar olurken yüzde 10’u 2 yaş altındaki çocukların cinsel olarak taciz ve istismar edildiği- yüzde 33’ü 3 ve 6 yaş arasındaki çocukların, yüzde 80’i ise 10 yaş altındaki çocukların- bu sitelerdeki cinsel istismar sahnelerini içeren fotoğraflar ve videolardan oluşmaktadır. Dijital dünyada mahremiyete ilişkin tehditleri tasnif eden Alan Westin’in bu konudaki görüşlerini araştırınız. Dijitalleşen toplumda gözetim ve mahremiyetin sosyal ilişkilerimiz üzerindeki etkilerini incelemek için Emel Arık’ın Dijital Mahremiyet: Yeni Medya ve Gözetim Toplumu (2018, Konya: Literatürk) adlı kitabını okuyunuz ve bu bölümde öğrendiklerinizle ilişkilendiriniz. Dijitalleşmeyle beraber ortaya çıkan yeni gözetim araçlarının gündelik yaşamda karşılaştığımız biçimlerini arkadaşlarınızla tartışınız. 4 Dijital araçların kullanımında çocuklara yönelik olarak farklı ebeveyn tutumları ve sonuçlarını açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı 196 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Her ne kadar özellikle çevrimiçi sosyalleşmeyi kızların tercih ettiği düşünülse de araştırmalar çoğu zaman sosyal ağ sitelerini ziyaret etme konusunda cinsiyet farkının çok az olduğunu göstermiştir. Öte yandan, oyun oynamak hâlâ çoğu ülkede erkekler kızlara oranla yaklaşık iki kat daha fazla online oyun oynamaktadır. Birçok sitedeki yaş sınırlarına rağmen, 9 ila 11 yaş arası önemli sayıda çocuk her gün değişen oranlarda bir sosyal ağ sitesini ziyaret ettiği rapor edilmiştir. Ayrıca, 15-16 yaş arası çocukların küçük çocuklara göre her gün akıllı telefon kullanma ve 9-11 yaş arası çocuklara göre ise yaklaşık iki kat daha fazla çevrimiçi zaman geçirdiği tespit edilmiştir. Bu da demek oluyor ki ergenlik dönemine girmiş olan gençlerin internet kullanma sıklıkları diğer tüm çocuklardan daha fazla olmaktadır. Çocuklar arasında özellikle 12-16 yaş arası çocukların çoğu teknik ve sosyal beceriler konusunda yüksek becerilere sahip görünmektedir (Smahel vd., 2020: 6). EBEVEYNLER SOSYAL MEDYA VE KAYGI İLİŞKİSİ HAKKINDA NELERİ BİLMELİ? UCLA Beyin Haritalama Merkezi’nde yapılan bir araştırma, 13-18 yaş aralığındaki çocukların, fotoğraflarının çok sayıda beğeni almasının beynin ödül merkezinde daha fazla aktivite gösterdiğini ortaya çıkarmıştır. Çocukların paylaştığı içerikten bağımsız olarak, daha çok beğeni alan fotoğraflardan etkilenmekte oldukları gözlemlenmiştir. Sosyal medyanın tabi ki olumlu yönleri vardır. Sosyal becerileri zayıf olan, sosyal kaygı taşıyan bireyler sosyal medyadan fayda sağlayabilmektedir. Sosyal medya onlar için bu durumu kolaylaştırabilmekte ve sosyal medyayı başkalarıyla bağlantı kurmak ve arkadaşlık kurmak için kullanabilmektedirler. Diğer bir yandan da siber zorbalık, uyku problemi ve zamanla daha az yüz yüze etkileşim kurma gibi problemlerle de karşılaşabilmektedirler. Sosyal medyada çok fazla zaman harcamak, kaygı veya depresyon semptomlarına neden olabilmektedir. Peki, sosyal medya hangi durumlarda olumsuz sonuçlara sebep olabilir bir bakalım: Beğenilere odaklanma: Sosyal medyada beğeni toplama ihtiyacı, gençlerin kendilerine ait görünüşlerini değiştirmelerine, olumsuz birtakım davranışlarda bulunmalarına hatta belki de normalde yapmayacakları şeyleri yapmalarına bile neden olabilmektedir. Siber Zorbalık: Özellikle gençler ve çocuklar sosyal medya kullanımı yoluyla siber zorbalık riski ile karşı karşıya kalabilmektedir. Siber zorbalık, depresyon, kaygı ve intihar düşüncesi riski ile de ilişkili olabilmektedir. Kıyas yapma: Birçok kişi, sosyal çevresinde yer alan kişilerin sosyal medyadaki paylaşımlarının abartıya kaçtığını ve olduğundan daha farklı yansıttığını bilmesine rağmen bu durumdan olumsuz etkilenebilmektedir. Zamanla kendi hayatı ile karşılaştırma yaparak, fiziksel görüntü dâhil yaşam koşullarına kadar her şeyi daha fazla irdeleme eğilimi gösterebilmektedir. Tanınmayan arkadaşlara sahip olma: Sosyal medya hesaplarında gizlilik ayarları olsa bile, kişiler sosyal medyadaki arkadaşlarının arkadaşları aracılığıyla bile daha çok arkadaş edinebilmekte, tanımadığı halde belki arkadaş listesine bile alabilmektedir. Arkadaş listesindeki tanınmayan kalabalık ise, kişinin paylaştığı her türlü bilginin daha çok kişi tarafından görülebilmesine ve bu kişilerin paylaşılan içeriklerin ekran görüntülerini alarak belki de başka amaçla kullanmalarına yol açabilmektedir. Sosyal medyada gizlilik ayarları olsa da gerçek bir gizlilik aslında söz konusu değildir. Yüz yüze iletişimin azalması: Sosyal etkileşim becerileri, yüz yüze iletişimde daha kolay gelişmektedir. Gençler yüz yüze iletişimden ziyade çevrimiçi daha çok zaman geçirdiğinde empati ve merhamet gibi duygularını geliştirmekte biraz daha zorlanabilmektedir. Empati ve merhamet duyguları insan hayatında önemli ve insanı daha güçlü yapacak iki unsurdur. Sonuç olarak; sosyal medya ve gerçek yaşam arasındaki dengeyi tutturmanın önemi büyüktür. Aile içinde açık iletişim, kaliteli zaman geçirme, Araştırmalarla İlişkilendir 197 Aile Sosyolojisi 7 2020 yılında yapılan Avrupa Birliği Çocuk İnternet Kullanımı Araştırmasının bulguları, 2010 yılında yapılan Avrupa Birliği Kids Online anketine kıyasla hem akıllı telefon kullanan çocukların oranında hem de internet kullanım miktarında önemli bir artış olduğunu ortaya koymaktadır. Çocukların her gün çevrimiçi geçirdikleri süre birçok ülkede neredeyse iki katına çıkmıştır. Örneğin, İspanya’da günde bir ila üç saat ve Norveç’te yaklaşık iki ila üç buçuk saattir (Smahel vd., 2020). Çoğu ülkede cinsiyet farkı veya yaş farkı olmaksızın, olumsuz bir çevrimiçi deneyim bildiren çocukların oranı yaşla birlikte artmaktadır. En önemlisi olumsuz deneyimlerinden kimseye bahsetmediklerini bildiren çocukların sayısı %30 gibi azımsanmayacak oranlara ulaşmaktadır. Çoğu ülkede, “İnternette sizi rahatsız eden ya da üzen bir şey oldu mu?” sorusuna ”evet” diyen çocukların oranı, internette cinsellik gibi ciddi risklerin bulunduğunu rapor eden ülkelerdeki olaylardaki orandan çok daha küçüktür. Bu, çocukların kendileri için risk oluşturan ve zararına yol açacak olayların farkında olmadıkları ve bazı çocukların bu karşılaştıkları riskleri başkalarına anlatmadıklarını göstermektedir. Çağımızın çocukları günlük olarak Facebook’tan Instagram’a, alışverişten dijital oyunlara ve sohbete internetin tüm alanlarında etkileşim içine girebiliekranlar olmadan da keyifli vakit geçirmenin ve daha güzel paylaşımlarda bulunmanın mümkün olduğunu çocuklara gösterebilmek önemlidir. Çocukların ve gençlerin sosyal medya ile tüm bağları koparmalarını beklemek ve bunu bir çözüm gibi görmek doğru bir yaklaşım elbette değildir. Bir gencin sosyal medyadan soyutlanmasını beklemek uygulanması zor bir davranıştır. Ailenin yapması gereken çocuğunun sosyal medyada neler yaptığı, ne şekilde vakit geçirdiği, kimlerle iletişim kurduğu ve sosyal medyanın çocuğunu olumlu ya da olumsuz ne şekilde etkilediğine dikkat etmesi ve gözlemlemesi gerektiğidir. Nasıl ki çocuklarının sağlığı hakkında en ufak bir endişelerinde müdahalede bulunuluyor, kontrol sağlanıyor aynı şekilde sosyal medya için de bu kontrollerin titizlikle yapılması gerekmektedir. Sosyal medyanın yaratacağı kaygı ve olası diğer olumsuzlukların önüne geçebilmek için ebeveynler şu tavsiyeleri dikkate alabilirler: Çocukların sosyal medyayı daha iyi tanımasına yardımcı olun: İnsanların hayatlarının aslında sosyal medyada sundukları kadar mükemmel ve kusursuz olmadığını onlara anlatın. Herkesin bazen can sıkıcı şeyler yaşayabileceğini, arkadaşları ya da aileleriyle tartışabileceğini ya da sosyal medyada bir şey paylaşırken bulundukları ortamın olduğundan daha iyi görünmesi için ekstra bir çaba harcayabileceğini hatırlatın. Herkesin inişli çıkışlı bir hayatı olabileceğinden mutlaka bahsedin. Çocukları kendilerini geliştirebilecekleri aktivitelere yönlendirin: Çocukların sosyal medya geçirebileceği vakti olumlu bir kazanca çevirebilirsiniz. Sosyal medyada ilgisini çekebilecek hobi, egzersiz, kitap tavsiyeleri vb. fayda sağlayabileceği etkinliklerle sosyal medyada geçirdiği vakit arasında iyi bir denge kurulabilir. Sosyal medyadaki paylaşımların çocukların duygularını nasıl etkilediği hakkında konuşun: Diğer insanların paylaşımlarının onları nasıl etkilediği, ne hissettikleri hakkında sohbet edin. Kendi hayatları ile kıyas yapıp yapmadıklarını, kendilerini kötü hissettikleri noktaların olup olmadığını tespit edin. Herhangi bir sıkıntı ile karşılaştıklarında onların yanında olduğunuzu bilmelerini sağlayın: Çocuğunuzun çevrimiçi sosyal hayatının da önemli olduğunu kabul etmeniz, çocuğunuzun kendini daha değerli hissetmesini sağlar ve herhangi bir sorunla karşılaştıklarında size danışmalarını kolaylaştırır. Gerektiğinde yardım alın: Sosyal medyadan kaynaklı çocukta ruh hali değişikliği gözlemleniyorsa, önceleri yapmaktan keyif aldığı aktivitelerden artık keyif almıyorsa veya göze çarpan daha farklı endişeler söz konusuysa mutlaka bir uzmandan yardım alınması gerektiği unutulmamalıdır. Kaynak: Psikolog Gülşah AKSAKALLI (9 Ağustos 2019) https://www.guvenliweb.org.tr/blog-detay/ebeveynler-sosyal-medya-ve-kaygi-iliskisi-hakkindaneleri-bilmeli 198 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 yor. Sonuç olarak, bu çocuklar ve gençler okuldaki zorbalar yerine internette siber zorbalarla ve sokaktaki yankesiciler yerine dijital dolandırıcılarla baş etmek zorunda kalmaktadır. Ancak bitmek bilmeyen siber suç, veri istismarları ve siber zorbalık haberlerine rağmen, ebeveynler internete ve onun tehlikelerine halihazırda alışmış gibi görünmektedir. Ulusal ve uluslararası araştırmaların işaret ettiği üzere çocuklar, internet teknolojilerinin ve dijital platformların sosyal mecraları olan yeni medya alanlarında en riskli grubu oluşturmaktadır. Çocukların kullandıkları yeni medya araçlarını nasıl kullandıkları, memnuniyetleri, şikayetleri, kullanım alışkanlıkları ve seçimleri üzerine hala çok az şey biliyoruz. Öte yandan, Stewart M. Hoover’ın (2013: 215) “Dijital Çağda Çocuk Medyası (ve Din): Zorluklar ve Koşullar” adlı makalesinde tespit ettiği üzere, özellikle belirli ve tekil medya etkilerinin dar sınırları dışında çocukları ve medyayı araştırmak halen son derece zor bir meseledir. Üstelik medya değişiminin, özelle dijital medyanın gelişiminin çocuklar üzerindeki etkilerini anlamak istiyorsak, kesinlikle daha kapsamlı araştırmalar gerekmektedir. Çocuklar yetişkinler gibi gözlenip deneylere tabi tutulamazlar ve çocukların medyayı nasıl gördüğüne, düşündüğüne ve kullandığına ilişkin güvenilir bilgi sağlamak da son derece zordur. Başlı başına karmaşık birer haber kaynağı olmalarının ötesinde, anne-baba katılımı ve onların onay/ret süreçleri de sıklıkla çocuklarla ilgili araştırmaları karmaşıklaştırmaktadır. Bu konuda, çocukların medya kullanımlarına ilişkin bilgilere büyük ölçüde çocuk gelişimi, psikolojisi literatüründen öğrendiklerimizin, diğer yaş gruplarından yola çıkılarak yapılan tahminler ve çıkarımların, uygun eğitim ve anne-babalık uygulamalarından yola çıkılarak yapılan tahminler ve çıkarımların, gözlemlerimizin ve çocuklarla yapılan sohbetlerden çıkardığımız sonuçların bileşiminden ulaşabiliyoruz. Küresel bir köye dönüşen dünyamızda, iletişim ve dijital teknolojileri kullanmakta en hızlı ve kolay adapte olabilen kitle çocuklardır. Ancak yapılan uluslararası araştırmalar, çocukların internette en fazla aşağıdaki durumlara maruz kaldıklarını tespit etmektedir; • Zorbalık ve alay, • Hoş olmayan yönlendirmeler, • Küçük düşürücü ve saldırgan görüntü ve içerikler, • Kötü ve argo sözler ve zararlı içerikler, • Her türlü cinsel istismar, • İstenmeyen kişisel bilgi, içerik ve görüntülerin izinsiz yaygınlaştırılması, • Şiddet içerikleri (gerçek ve kurgu olarak her türlü içerik ve görseller). Araştırmaların gösterdiği kadarıyla, gerçek şiddet, gerçekçi şiddet görüntüleri ve hayvan istismarı görüntüleri, şiddet pornografisi görüntüleri internet dünyasının dijital platformlarından çocukları bekleyen çok önemli risklerdir. Görüntüler veya fotoğrafların ve kişisel bilgilerin istenmeyen paylaşımları internette büyük bir hukuksal kara delik olarak büyümeye devam ediyor. Küçük yaştaki çocukların zararlı içeriklere maruz kalma riskleri çok daha fazlalaşmaktadır. Çocuklar büyürken internette zararlı içeriklere maruz kalma riskleri de büyüyor. Uygun olmayan davranışlara en çok maruz kalınan yaş aralığı 9-10 yaşlardır. Zorbalığa maruz kalma yaşı çocuklar büyürken artmakta ve 13-14 yaşlarında zirveye ulaşmaktadır. Dijital platformlar kültür, eğitim, spor, beceri gelişimi vb. pedagojik özellikler barındırmakla birlikte, çocukları ağına düşüren ticari şirketler ya da onları duygusal, fiziksel ve düşünsel olarak istismar edebilecek kişi ve kurumlara da açık bir takım risklerin alanıdır. Yeni Medya meselesinde hiçbir şey çocukların bu dijital platformu kullanabilme koşullarını iyileştirmek, güven ilişkileri geliştirmek ve onlara güvenli bir internet kullanımının ilkelerini öğretmek ve benimsetmek kadar acil ve önemli olamaz. 199 Aile Sosyolojisi 7 Resim 7.4 Ailede Geçirilen Zamanların Dijitalleşmesi ve Yalnızlaşma Kaynak: Özçelik, B. https://www.guvenliweb.org.tr/ blog-detay/ebeveynler-sosyal-medya-ve-kaygi-iliskisihakkinda-neleri-bilmeli Peki ebeveynler çocuklarını güvende tutabilmek için yeterince çaba gösteriyor mu? Yapılan araştırmalara göre, özellikle 8-13 yaş aralığındaki çocukların ebeveynlerinin, çocuklarıyla çevrimiçi güvende kalma ihtiyacı hakkında konuşma yapmaktan kaçındıklarını ortaya koymaktadır. Araştırmalara göre, aslında internete girme yaşı düşerken ve küçük çocukların internete girme sıklığı artarken ebeveynler çevrimiçi güvenlikle ilgili konuların genellikle ergenleri ilgilendirdiğine dair yanlış bir kanaate sahip görünüyorlar. Hatta, ergenlikte bile, pek çok ebeveyn internet güvenliği konusundaki sorumluluğu üstlenmek için isteksiz. Ebeveynlerin çoğu, çocukların internette çevrimiçi olarak yaşadıkları bir sorun hakkında soru sorarlarsa çocuklarını başka bir yetişkine veya kardeşlerine yönlendirmektedir. Ayrıca ebeveynlerin çocuklarına internette gezinmektense internete girmeyip gerçek sosyal ilişkiler içinde güvende olmalarını önerebilmektedir. Bu noktada televizyonun sahip olduğu tek yönlülük nedeniyle ebeveynler için internetten daha güvenli (Üzümcü, 2017) bir liman olarak görüldüğünü ifade etmek gerekir. Çocuk gelişim uzmanları da çocukların online riskler konusunda en kritik dönemde tavsiye ve destekten yoksun kaldıklarını ve ebeveynlerin bu konuda sivil toplum örgütlerini, eğitim kurumlarının ve ilgili bürokratik kurumların daha fazla sorumluluk almaları konusunda seslerini yükseltmeleri gerektiğini öne sürmektedir. Ailelerinin güvenlik konusundaki bu tür güvenlik destekleri olmaksızın, çocuklar ihtiyacı olan bilgi ve becerilere sahip olmadıklarından online riskler konusunda çok daha kırılgan bir gruptur. Sonuç olarak, çocuklar ne yazık ki, internette karşılaştıkları zor deneyimlerle mücadele ediyorlar. Çok sayıda çocuk ve gençlerden oluşan insan online istismar, siber zorbalık ve kendine zarar verme ve yeme bozuklukları şikayetiyle doktorlara başvurmaktadır. Açıkça söylemek gerekirse birçok araştırma internet güvenliği konusunda ebeveynler ve çocukları arasında açıkça kopukluklar ve anlaşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Ebeveynlerin çoğu, çocukların tanımadığı kişilerce online ortamda erişilebilir olmasından endişe ediyor ve çok az kişi mobil cihazlarda güvenlik yazılımı ve ebeveyn denetimleri veya filtre kullanarak çevrimiçi koruma sağlamayı başarabiliyor. Çocukların çok azının akıllı telefonlarında veya tabletlerinde ebeveyn kontrol uygulaması bulunmaktadır. Çocuklar telefon veya tabletten internete eriştiklerinde ebeveynlerinin önemli bulduğu en hassas konu güvenlik endişesidir. İnternette ebeveynler için çocukları açısından endişe verici ve güvenlik sorunu oluşturabilecek olguları sıralayacak olursak uygunsuz web sitelerine girilmesi, çocukların kişisel bilgilerini yabancılara iletmesi, dijital ortamlarda aşırı zaman kaybetmeleri, çocukların kötü niyetli insanların istismar çabalarına maruz kalması vb. olguları sayabiliriz. Sosyal Medya Ortamlarında Çocuklar ve Mahremiyet Mahremiyet hakkı, insanların kamusal yaşama katılırken bedensel, düşünsel, duygusal açılardan tamamen özerk olması ve toplumsal yaşama katılımın ne yönde, ne ölçüde ve nasıl gerçekleşeceğine bireylerin kendisinin karar verdiği bir durumunu anlatır. Bu açıdan bakıldığında, mahremiyet hakkı ve talebi insanların en temel haklarından biridir. Mahremiyet, birey ile başkaları veya toplum arasındaki sınırların ne olduğu, ne olması gerektiği konusunda varılması gereken bir uzlaşımsal bir alandır. Başkalarının mahremiyet alanını tanıyan ve aynı zamanda bireyin mahremiyet hakkını da ihlal etmeyen bir özel alan tasavvurunun demokratik yaşam ilkeleriyle uyumlu olduğu söylenebilir. Bedensel, duygusal, düşünsel özerklik olarak tanımlayabileceğimiz mahremiyet, şüphesiz mutlak bir her istediğini yapabilme serbestliği değildir; başkalarının özerkliğini, bireyselliğini ve kişisel haklarını tanıyan ve başkalarının özerklik sınırlarını tanıyan bir haktır. Mahremiyet hakkı, bireyin 200 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 duygusal, düşünsel ve bedensel gelişiminin ön koşulu ve kamusal hayatın “iyi” değerler etrafında sürmesinin de temelidir. Bireysel ve sosyal ilişkilerimizin temeli olan mahremiyeti bir çok açıdan değerlendirdiğimizde şöyle özetleyebiliriz: • Mahremiyet, bedenin dokunulmazlığıdır. Mahremiyet, tüm sosyal ilişkilerimizin temeli ve kolektivizm ile bireyselliğin kesiştiği karşılıklı saygıya dayalı etik kodların rehberliğinde tecrübe edilmesi gereken dinamik ilişkiler setidir. • Mahremiyet, duyguların ve düşüncelerin dokunulmazlığıdır; duygular ve düşünceler bireyseldir ve özerkliğin temel unsurlarıdır. • Mahremiyet; kişisel bilgilerin, içerik ve görüntülerin bireyin kendi kontrolümde olmasıdır. • Mahremiyet, bireyle ilgili alınan karar süreçlerine söz konusu bireyin katılabilmesidir. • Mahremiyet, istediğimiz kişilerle iletişime geçebilmektir. Araştırmalar, dünyada ve ülkemizde çocuklara yönelik istismarların, bu istismarın mağdurlarının yaşadığı utanç, suçluluk ve dışlanma gibi tepkilerden dolayı çoğu kez gizlendiğini ortaya koymaktadır. Bu konuda gerçek istatistiklere ulaşmak çok güçtür. Bu durum, çocukların mahremiyet konusundaki farkındalık eğitimi yoluyla, çocukların özerkliğinin ve özgüveninin geliştirilmesinin ve onların sosyal çevresiyle güvene dayalı güçlü bir iletişim bağı kurmasının önemini ortaya koymaktadır. Günümüzde medya ve iletişim teknolojileri; TV, video oyunları, internet, mobil telefonlar vb. araçlarla mesajları ve görüntüleri hem yaratıyor hem de yayıyor Çocuklar sosyal medyayı çoğunlukla sosyalleşmek, iletişim kurmak, bir şeyler üretmek, yaratmak, oyun oynamak ve öğrenmek vb. amaçlarla yoğun olarak kullanıyorlar. Çocuklar yetişkinlerden farklı olarak online ve offline olarak hayatı farklılaştırarak deneyimlemiyorlar. Onlar için bu hayatın bir parçası hatta hayatın kendisi. Çocuklar parmaklarının ucundaki dijital araçlarla iletişim kuruyor, üretiyor ve işbirliği geliştiriyor. İnternet hayatımıza girdiğinden beri insanlar daha fazla bilgi, belge ve görseli daha fazla sayıda insanla paylaşmak için can atıyor. Dahası, internet ortamı bu bilgi, belge ve görselleri daha açık bir şekilde paylaşma konusunda herkesin ne kadar hevesli olduğunu gösteren Facebook, İnstagram, Flickr vb. uygulama örnekleriyle dolu. Sonuç olarak, Andrej Zwitter’ın (2019: 167) “Büyük Veri Etiği” adlı makalesinde vurguladığı gibi; yaşamlarımız siber gerçekliğe ne kadar fazla yansıtılır ve kaydolursa doğru beceri ve erişim kabiliyeti olan aktörler için yaşadığımız şu an ve geçmişimiz daha şeffaf ve ele geçirilebilir hâle gelmektedir. Özel yaşamın gizliliği, kamusal yaşamdaki sınırları ve insan olmamızın değerine işaret eden en önemli haklarımızdan birisidir. Birey yaşamını sürdürürken hem kamusal yaşamın bir parçası olarak var olur, hem de kendi arzu ettiği duygu, düşünce ve eylemlerin yönlendirmesiyle kendisinin karar verici olduğu bir özel alanı tecrübe eder. Özel alan bireyin yaşamsal bir parçası olarak yaşamını anlamlı kılan duygusal, düşünsel ve fiziksel özerklik alanıdır aynı zamanda. Binark ve Bayraktutan’ın (2013: 57) Ayın Karanlık Yüzü: Yeni Medya ve Etik adlı çalışmalarında da dikkat çektiği üzere, bireyin, özel yaşamının ne kadarını çevreye açacağına oran ve şekline kendi iradesi ile karar vermesi gerekmektedir. Özellikle, kişinin cinsel yaşamı ve cinsel tercihleri, dinsel tercihleri, etnik kökeni, sağlık bilgileri vb. konular hassas verilerdir ve özel korumayı hak ederler. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 8. maddesinde; “Herkes özel yaşamıyla aile yaşamına, konut ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.” hükmü yer almaktadır. Bireyin insan olmasından kaynaklı, insan onuru temelinde yatan özel yaşamın gizliliği hakkı yeni medya ortamlarında çeşitli şekillerde ihlal edilmektedir: Görsel-işitsel malzeme paylaşımı, etiketleme özelliğinin kullanımı veya e-posta içeriklerinin izinsiz aktarılması, sosyal medya ortamlarındaki paylaşımların izinsiz aktarılması vb. Bu hak ihlalleri hem yeni medya profesyonelleri tarafından hem de kullanıcı türevli içerik üretimini gerçekleştiren kullanıcılar tarafından gerçekleştirilmektedir (Binark ve Bayraktutan, 2013: 58). Løkke’nin (2018: 21) altını çizdiği gibi; mahremiyet ya da özel alan, kamusal olanın karşıtı olarak yorumlanmamalıdır çünkü insan biyolojisi büyük ölçüde sosyaldir yani başka insanlarla sosyal ilişki kurma arayışı içerisinde olduğumuzdan kişisel bilgilerimizi, kamusal bağlamda da farklı derecelerde paylaşmak için doğal bir ihtiyaç duyarız. Mesele, özel bilgiyi kimlerle nasıl ne kadar ve ne zaman paylaşacağımıza kendimizin karar verebilmesidir. 201 Aile Sosyolojisi 7 Bu ihtiyaç çoğu zaman “sosyal roller” olarak tanımlanır. Sosyal rollerimize bürünür, içinde bulunduğumuz şartlara göre, hangi kişisel bilgiyi ne zaman başkalarıyla paylaşmayı dilediğimize karar veririz. Özel hayat kişiliği geliştirebilmesi için bireyin düşünüp kendini ifade edebildiği ve rahatlayabildiği bir alanı içerir. Özel alan, başkalarının tepkilerinden, yani bizim bu alana girmesine izin verdiklerimizin dışında kalanlardan çekinmeden, dilediğimizi yapabileceğimiz bir yerdir. Ayrıca, söz konusu olan sadece başkalarının olası yargılayan bakışlarından kaçtığımız bir alan değil, bu bakıştan kurtulduğumuz için kendimizi gözlemlemekten de kaçtığımız bir alandır. Hayatlarımızın bazı yönleri, kesinkes ve tamamen yalnızca kendi kendimize kaldığımız koşullar altında var olabilir. Mesele saklayacak bir şeyimizin olması değil, insanın sakladığı bir şey olup olmadığını düşünmeye hiç mi hiç gerek duymadığı alanlarının olmasıdır (Løkke, 2018: 21-22). Sonuç olarak, dijital platformlarda ve sosyal ağ sitelerinde özel hayatın mahremiyeti ile ilgili olarak düşündüğümüzde, bireyin her durumda kendisi ile ilgili bilgi ve belgeleri denetleyebilmesi ve bu bilgi ve belgelerin kim tarafından ne zaman ne kadarının nasıl görülebileceğine dair kararın tümüyle kendisinde olması, ayrıca başkalarının bireyin kendisi hakkında hangi bilgi ve belgelere sahip olduğunu bilme hakkı da mahremiyet hakkının içinde sayılmalıdır. Sosyal ağlar insanların yaşamını inanılmaz kısa bir süre içinde geri dönülmez bir şekilde değiştirmiş görünüyor. Çocuklar ve genç insanlar özellikle sosyal ağlara daha fazla ilgili gösteriyor; öğrenme, sosyal ilişki geliştirme, tüketim, alışveriş ve yaratıcı uygulamalarla daha fazla vakit geçirmektedir. Sosyal ağ sitelerinde çocukların ve gençlerin yaptığı etkinlikler genellikle iletişimi kurmak, oyunlar, video klipler izlemek, fotoğraflara bakmak, duygu ve düşüncelerini paylaşmak şeklinde gerçekleşiyor. Bu durum popüler kültürden ziyade bir tür “kamusal bir kültür” haline gelmiş bulunuyor. Kupiainen, Suoninen ve Nikunen’in (2012: 99) aktardığına göre, sosyal ağ siteleri çocuklara ve gençlere kimliklerini oluşturmak, yaratmak, ifade etmek ve başkalarına sunmak konusunda çeşitli fırsatlar yaratmaktadır. Özellikle çoğu yetişkine ilginç ve yabancı gelecek şekilde, çocuklar 11 yaşından itibaren yeni dijital kültürlere çok kolay uyum sağlamakta ve çok arzulu bir şekilde online dünyayı araştırmakta ve keşfetmektedir. Ancak sosyal iletişim ağları anne-babaları ve eğitmenleri endişelendirecek kadar riskleri de beraberinde getirmektedir. Sosyal ağ sitelerinde özel bilgiler, resimler ve materyaller başka kişilerin kötüye kullanımına açık olacak şekilde kamusal olarak herkese açık olarak paylaşılmaktadır. Çocukların ve gençlerin kişisel bilgi, resim ve materyallerin mahremiyet/özel alana dair olduğuna dair duyguları ve iç görüleri henüz gelişmemiştir; ayrıca, bu materyallerin yabancı kişilerin elinde kötü bir şekilde kullanılacağına dair riskler ve tehlikeler hakkında da fikir sahibi olmadıkları anlaşılmaktadır. Bu kaygı verici durum, özellikle sosyal ağ sitelerinde kamusal alan ile özel alan ayrımının belirsizleştiğini, gençlerin evlerinin ve kişisel alanlarının mahrem alanlarını global medya ve gençlik kültürüyle paylaştıklarına işaret etmektedir. Denilebilir ki online dijital platformlar bir vakum gibi insanların özel alanlarını, evlerinin odalarını kendisine çekerek medya kullanıcılarının ortak kullanımına açık hale getirerek özel alanı kamusal alanın içinde eritmektedir. Bu bağlamda, sosyal ağlar, çocukların ve gençlerin anne-babalarıyla, arkadaşlarıyla ve yabancılarla sosyal ilişkilerini yeniden düzenleyerek, özel alan ve kamusal alan ayrımını gittikçe belirsiz bir hâle getirme potansiyeli taşımaktadır. Oktik’in (2013: 305) aktardığına göre Avrupa Çevrimiçi Çocuklar Projesi (European Union Kids Online Project) 2009 yılında başlamış ve 2013 yılında sonuç raporu yayımlanmış bir projedir. Projenin sonuç raporunda Livingstone, 25 ülkede yirmi bin çocukla konuşulduğunu ve güvenli bir internet ortamının bulunmadığına dikkat çekmektedir. Aynı Araştırmanın Türkiye ayağı koordinatörü, Orta Doğu Teknik Üniversitesinden Kürşat Çağıltay’ın bulgularına göre: • Çocukların yüzde 85’i Facebook kullanmakta ve bu sayının yarısı hesabını herkese görünür bir şekilde ayarlamaktadır. • Çocukların %9.6’sı internet üzerinden üzücü bir durumla karşılaştıklarını ifade ederken ailelerin yarısının bu durumdan haberdar olduğu görülmüştür. • Çocukların yüzde 15’i zararlı bilgiler içeren web sitelerini ziyaret ettiklerini belirtmiştir. • Türkiye’de babaların internet kullanımı yüzde 49 oranındayken annelerin kullanım oranları sadece yüzde 24’te kalmıştır. 202 Dijital Toplumda Aile İlişkileri 7 Common Sense Media tarafından yürütülen ve iki yıl içerisinde çocukların ve ebeveynlerinin gizlilik konusundaki tavırlarını inceleyen birkaç büyük araştırmanın sonuçları mahremiyet hakkında çok fazla ipucu veriyor. Örneğin 13 ila 17 yaş dönemindeki Amerikalı ergenlerin yüzde 39’u (yani beşte ikisi) sonradan pişman oldukları bir şeyi sanal ortamda yayımladıklarını itiraf ediyorlar. Tüm ergenlerin yüzde 28’i ise gerçek hayatta kimseyle paylaşmayacakları kişisel bir bilgiyi sanal ortamda paylaştıklarını itiraf ediyorlar. Ayrıca, tüm Amerikalı ergenlerin yüzde 79’u (yani beşte dördü), arkadaşlarını sanal ortamda çok fazla kişisel bilgi paylaştıklarını düşünüyorlar. Tüm Amerikalı ergenlerin yüzde 58’i (yani beşte üçü) sanal ortamda çok fazla paylaşımda bulunmanın gelecekte üniversiteye kabul edilme veya iş bulma konusunda kendilerine engel olabileceğinden korkuyorlar. Ankete katılan yetişkinlerin ise, yaşları ya da daha gelişmiş muhakeme yetenekleri nedeniyle daha temkinli davrandıkları görülüyor. Ama yine de 2010 yılında yapılan bu ankete katılan Amerikalı yetişkinlerin yüzde 20’si sonradan pişman oldukları bir şeyi sanal ortamda yayımladıklarını itiraf ediyorlar (Steyer, 2014: 61). Çocukların İnternet Güvenliği Bilgi ve Becerilerini Geliştirici Ebeveyn Tutumları Birçok anne ve baba internet konusunda kötü donanımlı ya da online güvenlik açısından huzursuz hissetmesine rağmen, panik yapmadan süreci yönetmelidirler. Ebeveynler aslında çocuklarının online risklerini anlamak için basit birçok şey yapabilir. Örneğin ebeveynler çocuklarını güçlü şifreler veya parolalar oluşturmaya teşvik etmeli ve sosyal medyada ya da e-posta yoluyla gelen şüpheli bağlantıları tıklamaktan kaçınması için onlara rehberlik edebilir. Ebeveynler, hassas bilgilerini ve görüntülerini bilinmeyen ve sahte sayfalarda paylaşmama ve dikkatli olma konusunda hem kendileri bir farkındalık içinde olmalı hem de çocukları ve gençleri bu konuda uyarmalıdır. Ayrıca, ebeveynler sosyal ağ sitelerinde çok fazla kişisel bilgi göndermenin dezavantajlarını açıklamalıdır çünkü siber saldırganlar bu kimlik bilgilerini hedefledikleri bazı kampanyalar için kullanılabilirler. Siber zorbalığın kurbanı olan çocuklar, aldıkları kötü amaçlı mesajları aileleri, okulları gerekirse çocuk destek grupları ve polisle paylaşmak için muhafaza etmelidir. Ayrıca Facebook ve Twitter’da “kullanıcıyı engelle” ve “rapor kullanıcısı” seçeneklerini de kullanmaları sağlanmalıdır. Ebeveynler daha ileri düzeyde güvenlik için, çocuklarının bilgisayarının güncel bir güvenlik uygulaması yükleyebilir, saldırganların yazılım güvenlik açıklarından yararlanma olasılığını azaltmak için de güncel bir yazılımla kişisel dosyaları bir sabit disk sürücüsüne veya güvenli bulut hizmeti sağlayıcısına yedeklemesini sağlayabilir. Hatta çok az da olsa bazı anne babalar, çocukları için daha güvenli sayılabilecek VPNler (sanal özel ağlar) kullanırken bazıları da https internet adreslerini şifreleyerek çözüm bulmaktadır. Ebeveynler çocuklarıyla etkili bir diyalog kurarak güvenlik konusunda bir çözüm yolu ve uyum yakalayabilir. Bu konuda biraz bilgi sahibi olmak ve beceri kazanmak ebeveynler için yeterli olacaktır. Fakat buna ulaşmak için çocukların güvenli internet konusunda aktif işbirliğini kazanmak gerekiyor. Çocuklarla güvenlik konusunda konuşmaya başlamak ebeveynler açısından en zor eşik, ancak bu eşik bir kez aşıldığında ortaya güçlü fırsatlar çıkabilir. Belki de dijital toplum olmanın henüz çok başındayız ve karşılaştığımız sorunlar buzdağının sadece görünen kısmı. Bu yüzden bazı uzak vadeli çözümleri şimdiden öngörmek faydalı olabilir. Dijital dünyada ebeveynler çocuklarıyla güvene dayalı bir sosyal ilişki geliştirebilirlerse, onların internet güvenliği, mahremiyet bilgi ve pratiklerini de geliştirecek bir zemini oluşturmak için elverişli bir ortam hazırlayabilirler. Çocukların internet güvenliği, mahremiyet bilgi ve becerilerini geliştirmek için ebeveynler aşağıdaki eylemleri gerçekleştirebilirse, çocukları için güvenli bir internet kullanımının temelini atmış olacaklardır: • Çocukların mevcut güvenlik kontrolünü ve mahremiyet/özel alan ayarlarını iyi bir şekilde kullanmaları sağlanmalı; • Çocukların özellikle sosyal network sitelerini kullanırken nasıl güvende olunacağının kavraması sağlanmalı; • Dijital dünyanın riskleri karşısında farkındalık geliştirmek, güvenli, saygılı ve esnek olmak ve gerektiğinde ebeveynlerinin çocuklara model olması sağlanmalı; 203 Aile Sosyolojisi 7 • Okul temelli eğitim programlarından, akran networklerinde küçüklerin yetişkinlerle ilişkilerinde nasıl davranması ve konuşması gerektiğine ilişkin internet güvenliği stratejilerinden faydalanılmalı. İnternetteki etkileşimler ve sosyal medya yeni bir sosyalleşme biçimidir. Ebeveynlerin bunu yadsımak yerine çocuklar için faydalı hâle getirilmesine çalışması gerekir. Sanal ortamlarda üretilen ve paylaşılan içerikleri sert önlemlerle kısıtlama ve denetlemenin ötesinde bu içeriklerin etkili, verimli ve bilinçli kullanımını sağlamak üzere çocukların bilinçlendirme ve farkındalık geliştirmelerine yardım edilmelidir. Sosyal medyanın insanların görünür olma, bilinme, beğenilme gibi psiko-sosyal ihtiyaçlarını karşıladığı göz önüne alınmalı ancak var olmak ile görünür olmak arasındaki ilişki ve ayrım ortaya konulmalıdır. Görünür olma ihtiyacı çerçevesinde mahremiyet ve özerklik sınırları çizilmelidir. Ebeveynler, sosyal medya ve teknolojinin kullanımı konusunda en önemli rol modelin kendileri olduğunu unutmamalıdır (ASPB, 2016). Türkiye’de çocukların ve ailelerinin internet güvenliği ve dijital okuryazarlık konularında eğitilmeleri gerekmektedir. Bu konudaki çabalar sadece devlet tarafından değil; sivil toplum örgütleri, medya ve üniversiteler tarafından da gerçekleştirilmelidir. Güvenli internet kullanımı konusunda kolay kullanılabilir yazılımlar, eğitim materyalleri ile çevrim içi eğitim siteleri, internet servis sağlayıcılar ve diğer kurumlar tarafından ücretsiz bir şekilde ailelerin kullanımına sunulmalıdır. Okullarda da derslerin içine konu ile ilgili içerikler eklenmelidir (AÇÇP, 2011). Sonuç olarak, çocuklara sadece internete girdiklerinde dikkat etmeleri gereken etik ve ahlaki ilkeler belirleyerek bunları sadece internete özgü bir durum olarak tanımlamak yerine; başkalarıyla ilişki kurarken ve konuşurken uymamız gereken genel etik ve ahlaki ilkeleri öğretmek, model olmak ve bu ilkeleri internet dünyasındaki ilişki ve iletişim kurallarını yöneten ilkeler olmasını sağlamak oldukça önemlidir. Çocukların belirlenen ortak ilkelerin hayata geçirilip geçirilmediğini ve internette yaptıkları faaliyetler hakkında açık ve dürüstçe konuşabilmeleri için ebeveynlerin sürekli olarak iletişime açık olmaları en önemli ilkedir. Çocukların dijital oyun bağımlılıklarının nasıl çözülebileceğini araştırınız. Çocuklar ve İnternet konusunda detaylı bilgiler için uzman Susan Livingston’un konuşmasını Youtube’dan (https://www.youtube.com/ watch?v=8NiXSNjEFeM) dinleyerek bu bölümde edindiğiniz bilgilerle ilişkilendiriniz. Ebeveynler ve çocuklar arasında ne tür anlaşmazlıklar yaşandığını ve bunun çözüm yollarını arkadaşlarınızla konuşabilirsiniz. 5 İnternette çocukların karşılaştıkları risklerle nasıl mücadele edilebileceğini açıklayabilme 6 Çocukların güvenli bir internet kullanımı için sağlıklı ebeveyn tutumlarını açıklayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Öğrenme Çıktısı Dijital Toplumda Aile İlişkileri 204 7 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Dijital Toplumsallaşma (Sosyalizasyon) ve Ailenin İşlevlerinde Yaşanan Dönüşümler Yeni bir sosyalizasyon alanı olarak ortaya çıkan dijital sosyalizasyonun anlamı ve unsurlarını açıklayabilme 2 Dijitalleşen toplumda sosyal ilişkilerin dönüşümünü açıklayabilme 1 1 İletişim alanındaki çeşitlenen dijital iletişim araçları, ailedeki bireylerin sosyal ilişkilerinin, serbest zaman etkinliklerinin ve gündelik yaşantısının geri dönülmeyecek şekilde değişmesine neden olmuştur ve bu dönüşüm hızlı bir şekilde devam etmektedir. Dijital araçların bireysel olarak gündelik yaşamımızı kuşatmış olmasından kaynaklı olarak aile-çocuk, arkadaşlık, akrabalık ilişkilerimiz, boş zaman etkinliklerimiz, hobilerimiz ve sosyal eylem biçimlerimiz dönüşüme uğramaktadır. Bilgisayar, tablet ve akıllı tabletlerin sunduğu dijital medya platformlarında daha çok zaman geçiriyor ve sosyal etkinliklerimizin ve beşerî münasebetlerimizin çoğunu bu araçlar sayesinde yeniden düzenliyoruz. Dijital platformlarda yeni bir iletişim ağı olarak sosyal medya ve internet bir iletişim aracı olmaktan daha fazlasını sunduğu (bloglar, fikir alışverişi, görsel paylaşımlar, yorum, takip, eğlence, oyun, etkileşim vb.) için bireylerin zamanlarının çoğunu geçirdiği platformlar haline gelmektedir. Sonuç olarak, evde, sokakta, işte veya okulda kolektif olarak sosyal olarak yüz yüze geçirilen etkileşim zamanının hem süre olarak hem de nitelik olarak azaldığına ilişkin araştırmalar söz konusudur. Bu anlamda örneğin bireyler aynı evde yaşıyor olsa bile kolektif olarak birlikte geçirdikleri etkileşim zamanlarından daha fazla, dijital platformlarda vakit geçiriyor. Bu durum zaman zaman aile içi iletişimde bazı sınırlılıklar ve zorluklar yaratabilmektedir. 2 Dijital sosyalizasyon ya da toplumsallaşma, aile ve okulun dışında, bireylerin çocukluktan itibaren dijital ortamlarda dış dünya ile kurduğu ilişkiler üzerinden girdiği kültürel ve sosyal ilişki ve pratikler yoluyla kazandığı bilgi, beceri, norm ve kuralları içselleştirmesidir. Başka bir deyimle, dijital ortamlarda erken yaştan itibaren ve gençlik yıllarında kazanılan bilişsel, duygusal ve düşünsel becerilerin geliştirildiği süreçtir. Küreselleşen ve internet teknolojilerinin yaygınlaştığı 21. yüzyılda artık farklı bilgi, kültür ve normlar hem çok hızlı yayılıyor hem de çok hızlı değişiyor. Dolayısıyla, modern psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyoloji kuramlarının bu hızla değişen dünyayı ve toplumsallığı anlayabilmek için ve dijital dünyanın dinamik süreci içinde bireylerin toplumsallaşma süreçlerini tüm boyutlarıyla analiz edilebilmek için yeni birtakım yaklaşımlara ihtiyacı vardır. Araştırmalar, dijital ortamlarda sosyal ağlarda farklı biçimlerde ilişkiler kurulduğunu; samimi ve derin ilişkilerin geliştirildiği sık etkileşimin söz konusu olduğu güçlü bağlardan, daha kısa zamanlarda, sınırlı amaçlarla ve geçici durumlarda gerçekleştirilen ve zayıf ilişkilerin kurulduğu birçok biçimde sosyal ilişkiler kurulabiliyor. Aslında yalnızca sıkı sosyal bağların kurulduğu sosyalleşme durumlarında değil, kısa zamanlı zayıf ilişkilerin olduğu sosyalleşme biçimlerinde de insanlar arasında yeni değerler, normlar ve kültürel kodların yayılması söz konusu olabiliyor (Stornaiuolo, 2017: 234). Aile Sosyolojisi 205 7öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Ebeveyn Çocuk İlişkileri ve İnternet Kullanımı Aileler açısından ergenlik çağına girmiş çocukların dijital dünyada korunmasını zorlaştıran faktörleri açıklayabilme 3 3 Özellikle akıllı cep telefonu gibi her an online ve ulaşılabilir olan araçların kullanıldığı koşullarda, ergenlik çağına girmiş çocukların online güvenlikleri ve özel alanlarının korunması meselesi aileler için oldukça zor ve problemli bir konu hâline gelmiştir. Ghosh, Urquiola, Guha, Laviola and Wisniewski’ye (2018) göre bu zorluğun nedenlerini şu şekilde açıklayabiliriz: 1) Akıllı telefonlar iletişim için en verimli ortamı sağlamaktadır. 2) Bu araçlar başka herhangi bir aracıya ihtiyaç duymaksızın internete girmek için en yakın seçenektir. 3) Erişim çoğunlukla ailelerin kontrolünde değildir. Ergenler genellikle konu akıllı telefon olduğunda bunun onların özel alanları olduğuna dair güçlü bir duyguya sahip olduğundan ebeveyn kontrolü ve ergenlerin özerkliği arasındaki anlaşma süreci yönetmesi oldukça zor bir süreç halini alabilmektedir. Dijital Dünyada Ebeveyn Çocuk İlişkileri: Gözetim ve Özerklik Dengesi Dijital araçların kullanımında çocuklara yönelik olarak farklı ebeveyn tutumları ve sonuçlarını açıklayabilme 4 4 Çocukların dijital risklere karşı korunmasına yönelik ebeveyn tutumları farklılaşmaktadır. Ebeveyn-çocuk arasındaki güç ilişkileri, ebeveynlerin çocukları koruma ve kontrol etme tutumlarında açıkça görünür hâle gelmektedir. Baumrind’e (1966) göre serbest (permissive), otoriter (authoritarian) ve buyurgan (authoritative) olmak üzere üç tip kontrol modeli bulunmaktadır. Serbest modeli benimseyen ebeveynler cezalandırıcı bir yaklaşıma sahip değildir, çocuklarının istek ve eylemlerine karşı kabul edici ve olumlu bir tutum sergilemektedir. Karar almada çocuğa danışmaktadır ve bilgilendiricidir. Otoriter modeli benimseyen ebeveyn, çocuğu belli kurallara göre şekillendirmeye ve kontrol etmeye çalışır, bu kurallar genellikle daha yüksek bir otorite tarafından belirlenmiş teolojik standartlar olabilmektedir. Çocuğun itaat etmesini bir erdem olarak değerlendirir ve cezalandırıcı ve zorlayıcı önlemler kullanır. Buyurgan ebeveyn ise çocukların etkinliklerinin akılcı ve sonuç odaklı olmasına dikkat eder, kararlarının arkasında yatan nedenleri çocukla paylaşır, sonuç olarak kendi yetişkin görüşünü dayatır ancak çocuğun bireysel ilgilerinin de farkındadır (Üzümcü, 2017). Dijital Toplumda Aile İlişkileri 206 7 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti İnternette Çocukları Bekleyen Riskler ve Risklerin Yönetimi Çocukların güvenli bir internet kullanımı için sağlıklı ebeveyn tutumlarını açıklayabilme 6 İnternette çocukların karşılaştıkları risklerle nasıl mücadele edilebileceğini açıklayabilme 5 5 Ebeveynler aslında çocuklarının online risklerini anlamak için basit birçok şey yapabilir. Örneğin ebeveynler çocuklarını güçlü şifreler veya parolalar oluşturmaya teşvik etmeli ve sosyal medyada ya da e-posta yoluyla gelen şüpheli bağlantıları tıklamaktan kaçınması için onlara rehberlik etmelidir. Ebeveynler, hassas bilgilerini ve görüntülerini bilinmeyen ve sahte sayfalarda paylaşmama ve dikkatli olma konusunda hem kendileri bir farkındalık içinde olmalı hem de çocukları ve gençleri bu konuda uyarmalıdır. Ayrıca, ebeveynler sosyal ağ sitelerinde çok fazla kişisel bilgi göndermenin dezavantajlarını açıklamalıdır çünkü siber saldırganlar bu kimlik bilgilerini hedefledikleri bazı kampanyalar için kullanılabilirler. Siber zorbalığın kurbanı olan çocuklar, aldıkları kötü amaçlı mesajları aileleri, okulları gerekirse çocuk destek grupları ve polisle paylaşmak için muhafaza etmelidir. Ayrıca Facebook ve Twitter’da “kullanıcıyı engelle” ve “rapor kullanıcısı” seçeneklerini de kullanmaları sağlanmalıdır. Ebeveynler daha ileri düzeyde güvenlik için, çocuklarının bilgisayarının güncel bir güvenlik uygulaması yükleyebilir, saldırganların yazılım güvenlik açıklarından yararlanma olasılığını azaltmak için de güncel bir yazılımla kişisel dosyaları bir sabit disk sürücüsüne veya güvenli bulut hizmeti sağlayıcısına yedeklemesini sağlayabilir. 6 Ebeveynler dijital dünyada çocuklarıyla kurdukları ilişkilerde bazı temel ilkelerle hareket etmeyi bir alışkanlığa dönüştürebilirse, çocuklara güvenli bir internet ortamı, gelişkin bir mahremiyet anlayışı ve güvene dayalı bir ebeveyn-çocuk ilişkisi tesis edebilir: Ebeveynler çocuklarına dijital iletişim platformlarında rehberlik ederken şu ilkelerle hareket etmelidir: Çocukların dünyasını benimseme ve kabullenme, iletişim araçlarını kullanırken saygılı olmayı öğretme; birlikte ekransız zamanlar formüle etme ve deneyimleme; bilgisayar ve benzeri araçlarda ebeveyn kontrol araçlarının sınırları konusunda çocuklarla anlaşma yaparak bu araçları kullanma; sosyal medyadaki dijital kapsama alanını ve ününü yönetebilmesine yardım etme; eğer yüz yüze iken söyleyemeyeceği/yapamayacağı bir şey varsa bunu herhangi bir sosyal medya platformunda da yazmama/yapmama becerisini kazanmasını sağlama; İnternetten indirilecekler konusunda ve internete girilecek zamanı ve bu araçları nerede kullanacağı hakkında ilkeler belirleme; fişi çekmekle tehdit etmek yerine eğer çocuğu korkutan, şüpheye düşüren, utandıran, alaya alan şeyler olduğunda bunları paylaşabilmesi için ona güven verme. Aile Sosyolojisi 207 7neler öğrendik? 1 İnternet kullanımının güvenli hâle getirilmesi konusunda ailelere yönelik tavsiyelerde bulunurken ebeveynlerin, özellikle annelerin internet kullanıcısı yapılarak riskler konusunda bilgilendirilmesi/ bilinçlendirilmesi gerektiğini vurgulayan düşünür aşağıdakilerden hangisidir? A. S. Hall B. S. Livingstone C. M. Castells D. T. Van Dijk E. Z. Bauman 2 “Tüketim Toplumunda Çocuğun Yitişi” adlı makalesinde boş zamanı olmayan ve sürekli yorgun olan anne-babanın çocuğu giderek evdeki iletişim araçlarına doğru ittiklerini öne süren düşünür veya düşünürler aşağıdakilerden hangisidir? A. Ghosh ve arkadaşları B. Bayraktutan veSütçü C. Binark D. İçin veAkçalı E. Livingston 3 Dijital dünyada çocukları risklere karşı korumanın ilk adımı aşağıdakilerden hangisidir? A. Ebeveynlerin çocuklarıyla güvene dayalı bir sosyal iletişim ve ilişki geliştirmesi B. Ebeveynlerin mutlak otorite olarak her konuda denetimi sağlaması C. Ebeveynlerin çocukların boş vakitlerini değerlendirecek ekransız aktiviteler yaratması D. Ebeveynlerin risklere karşı çocuklarına güvenerek bütün sorumluluğunu onlara bırakması E. Ebeveynlerin çocuklarına her konuda müsamahakar olarak riskleri ortadan kaldırması 4 -------, bireyin dijital ortamlarda dış dünya ile kurduğu ilişkiler üzerinden girdiği kültürel ve sosyal ilişki ve pratikler yoluyla kazandığı bilgi, beceri, norm ve kuralları içselleştirmesidir. İfadesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi doğru şekilde tamamlar? A. Dijital uçurum B. Dijital kültürleşme C. Dijital sosyalizasyon D. Dijital fenomenoloji E. Dijital tiranlık 5 “Çocuklar ve İnternet” adlı eserinde işaret ettiği üzere, çocukların online olarak karşılaşabilecekleri ve telafisi güç ve ciddi sonuçları olabileceğini düşüneceğimiz çocuk istismarı ve zorbalık gibi iki tip risk olduğunu öne süren düşünür aşağıdakilerden hangisidir? A. S. Livingston B. D. Corsaro C. M. Binark D. V. Milenkova E. A. Ghosh 6 Bill Ratner’e göre, çocukların ve gençlerin ekranla çok temas etmesinin en çok sınırlayacağı beceri aşağıdakilerden hangisidir? A. Medya okuryazarlığı B. Küçük kas becerileri C. Hayal kurma becerisi D. El-göz koordinasyonu E. Konuşma becerisi 7 Manuel Castells, dijital enformasyon teknolojilerinde yaşanan devrimlerin insan etkinliğinin ve sosyal ilişkilerin tüm alanlarına yayılma özelliği nedeniyle yeni toplumsal, kültürel ve ekonomik ilişkilere ne ad verir? A. Ağ toplumu B. Postmodern toplum C. Sanayi sonrası toplum D. Kapitalizm sonrası toplum E. Risk toplumu 8 Çocukların ve gençlerin çevrimiçi olmak için en yaygın olarak kullandıkları dijital araç aşağıdakilerden hangisidir? A. Masaüstü bilgisayar B. Akıllı telefon C. Tablet D. Dizüstü bilgisayar E. Elektronik saat Dijital Toplumda Aile İlişkileri 208 7 neler öğrendik? 9 Aşağıdakilerden hangisi ebeveynlerin çocuklarının güvenli internet kullanımı için göstermesi gereken doğru davranışlardan biri değildir? A. Çocukların mevcut güvenlik kontrolünü ve mahremiyet/özel alan ayarlarını iyi bir şekilde kullanmalarının sağlanması. B. Çocukların özellikle sosyal network sitelerini kullanırken nasıl güvende olunacağının kavramasının sağlanması C. Dijital dünyanın riskleri karşısında farkındalık geliştirilmesi, güvenli, saygılı ve esnek olunması ve gerektiğinde ebeveynlerinin çocuklara model olması D. Ebeveynlerin küçüklerin internette yetişkinlerle ilişkilerinde nasıl davranması ve konuşması gerektiğine ilişkin eğitim vermesi. E. Ebeveynlerin internet konusunda çocuklarına güvenmeyip sürekli olarak şüpheci davranması 10 “Büyük Veri Etiği” adlı eserinde yaşamlarımız siber gerçekliğe ne kadar fazla yansıtılır ve kaydolursa doğru beceri ve erişim kabiliyeti olan aktörler için yaşadığımız şu an ve geçmişimiz daha şeffaf ve ele geçirilebilir hale gelmekte olduğunu ileri süren düşünür aşağıdakilerden hangisidir? A. A. Zwitter B. S. Livingston C. V. Milenkova D. A. Ghosh E. M. Binark Aile Sosyolojisi 209 7neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dünyada Ebeveyn Çocuk İlişkileri: Gözetim ve Özerklik Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. B Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dünyada Ebeveyn Çocuk İlişkileri: Gözetim ve Özerklik Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. C Yanıtınız yanlış ise “Çocukların İnternet Güvenliği Bilgi ve Becerilerini Geliştirici Ebeveyn Tutumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. A Yanıtınız yanlış ise “Ebeveyn Çocuk İlişkileri ve İnternet Kullanımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. B Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dünyada Ebeveyn Çocuk İlişkileri: Gözetim ve Özerklik Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. D Yanıtınız yanlış ise “Dijitalleşen Toplumda Sosyal İlişkilerin Dönüşümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Dijital Toplumsallaşma (Sosyalizasyon) ve Ailenin İşlevlerinde Yaşanan Dönüşümler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. C Yanıtınız yanlış ise “İnternette Çocukları Bekleyen Riskler ve Risklerin Yönetimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. A Yanıtınız yanlış ise “Çocukların İnternet Güvenliği Bilgi ve Becerilerini Geliştirici Ebeveyn Tutumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Medya Ortamlarında Çocuklar ve Mahremiyet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. A Dijital Toplumda Aile İlişkileri 210 7 Araştır Yanıt Anahtarı 7 Araştır 1 21. yüzyılda sahip olduğumuz yaşam hatlarına biri daha eklendi. Gündelik hayatımızı idame ettirmek ve evimizi idare etmek için bugün sadece yollara, elektrik kablolarına, su borularına, kanalizasyona, posta kutularına, telefon tellerine ve kablolu televizyonlara bağlı değiliz. Artık elektronik iletişim ağlarına da ihtiyacımız var. Çocuklar ve gençler artık mobil telefon hizmetlerinin, internet, Facebook veya diğer sosyal paylaşım sitelerinin olmadığı bir dünyayı hayal bile edemiyor. Ayrıca bu bağımlılık sadece bireyler için de geçerli değil; daha geniş çapta, kurumlar ve toplumun geneli için de geçerlidir. Sosyal ağlar her ne kadar bilgi ve enformasyonu her zaman olduğundan daha fazla yaysa bile, aynı zamanda kalitesizliği artırmaktadır. Ağ toplumu istikrarsız bir toplum türüdür. Bu da paradoks yaratarak ağ toplumunun fazlasıyla bağlı hem de fazlasıyla bölünmüş olmasına neden olur. Bağlanırlık, süreçlerin uçuculuğunu ve fikir, duygu, tavır ve davranışların bulaşarak yayılmasını arttırır (Van Dijk, 12, 290). Dijital ağlar, yeni tarzda bir sosyal ilişki ve toplumsal bağ kurmak için mekânsal değil ama ilişkisel bir mecradır. Geleneksel olarak bir topluluk kurmak, canlı bir etkileşimi ve yüz yüze görüşme yapan kişileri gerektirmektedir. Benzer şekilde, çevrimiçi topluluklar da ortak ilgi alanlarını paylaşan ve birbirleriyle etkileşime giren gruplardır. Çevrimiçi topluluklar, toplumsal etkileşime ve çevrimiçi üyeler arasındaki yazılı olmayan sosyal sözleşme ve her bir topluluğu karakterize eden belirli kültür, kullanıcılar arasındaki kabul edilen davranış ve şekil, ilişkilerini belirlemektedir. Görüldüğü üzere çevrimiçi ilişkiler, yüz yüze etkileşimden farklı bir biçimde gelişmektedir. Fiziksel bir eş birlik (eş zamanlılık) olmaması, bireylerin kimliğini değiştirmesine ve normların genelde sosyal ilişkileri belirleyen bireysel davranış üzerindeki etkilerini azaltmasına olanak tanımaktadır. Castells’in (2008) ifadesiyle çevrimiçi sosyal ağlar hem gerçek topluluklardır hem değillerdir. Şöyle ki çevrimiçi sosyal ağlar topluluklardır ama fiziksel değillerdir, fiziksel toplulukların içerdiği etkileşim ve iletişim kalıplarını izlemezler. Ancak gerçek dışı değillerdir, farklı bir gerçeklik düzleminde işlerler. Çoğu zayıf bağlara dayanan son derece çeşitlenmiş ve uzmanlaşmış, sağlam bir etkileşimin dinamikleriyle karşılıklılık ve destek üretebilen kişisel sosyal ağlardır (aktaran, Livberber, 2018: 99). Dijital yerliler doğar doğmaz sanal ortam ile uyum içerisindedirler ve bu bağları doğal karşılanır. Bu yüzden dijital yerliler ve dijital göçmenler arasındaki fark, interneti/dijital dünyayı kullanma algısına dayanır; ancak dijital yerli tanımında bu ayrım yapılırken sadece kültürle sınırlandırılmaz, daha güçlü olarak yaş yapısının belirleyiciliği vardır. 1980 sonrası doğan, dijital araç ve ortamları hayatlarının merkezine alan, teknolojinin bir ihtiyaçtan çok gündelik hayatın gerekliliklerinden biri olduğunu düşünen ve bu dijital dünyada kendine özgü dilleri ile yer alan dijital yerliler, günümüzün teknolojisi ile dünyaya gelmiş ve yeni teknolojiler üzerinden halledilebilecek tüm günlük işlerini bu ortam üzerinden yürütebilen 21. yüzyılın çocukları olduğu söylenebilir. Milenyum (internet ve web çağı) öncesinde doğan, teknoloji ve ürünleriyle ergenlik sonrası dönemde tanışmış olan bireyler için dijital göçmenlik kavramı kullanılmaktadır. Başka bir deyişle dijital göçmenlik, yirmili yaş ve sonrasında teknoloji, internet ve web ile tanışan, teknolojik araçların kullanımı ve teknoloji tabanlı öğrenmede güçlükler veya çeşitli uyum sorunlarıyla karşılaşabilen, teknoloji okuryazarlığı dijital yerlilere oranla daha düşük düzeydeki bireyleri tanımlamaktadır. Prensky’e göre (2001) dijital yerliler, dijital göçmenlerden farklı düşünmekte ve bilgiyi de tamamen farklı bir biçimde işlemektedirler. Bilgisayarlarla büyüyen çocuklar bizden farklı düşünürler. “Hipermetin zihinler” geliştirirler. Daldan dala atlarlar. Bilişsel yapıları sanki sıralı değil paraleldir. Dijital yerlilerin düşünme kalıpları da değişmiştir. Prensky, “nöroplastisite” (beynin çeşitli uyarıcılara karşı kendi kendini şekillendirebilme yeteneği) araştırmalarının bulgularına işaret ederek “farklı türdeki deneyimlerin farklı beyin yapılarına yol açtığını” ve “beynin değiştiğini ve aldığı girdilere göre kendini farklı bir biçimde düzenlediğini” öne sürmektedir (aktaran, Karabulut, 2015: 16, 18). Araştır 2 Aile Sosyolojisi 211 7 Araştır Yanıt Anahtarı 7 Araştır 3 Alan Westin, mahremiyete yönelik tehditlerin üç kaynağını; kendini ifşa etme self-revelation), merak (curiosity) ve gözetleme (surveillance) olarak sıralayarak bunları şöyle açıklamaktadır. Mahremiyete yönelik birincil tehdit kaynağı, kişinin kendini ifşa etmesidir. Mahremiyet her zaman başkaları tarafından saldırıya uğramaz, aynı zamanda bizzat kişinin kendisi tarafından da ihlal edilebilir. Kişiler, çevrelerinde bulunan kimselere kendileri hakkında yapılan ifşaatlarla özel yaşam alanlarını oldukça sınırlandırabilmektedir. İkinci tehdit kaynağı olarak merak, esasında evrensel bir insani eğilimdir. Bu eğilim yoğunluğu bireylere ve kültürlere göre büyük ölçüde değişmekle beraber, bütün toplumlarda bir dizi önemli işlev görür. Farklı tecrübelerin yaşanmasına, bilginin dolaşımına, grup ve topluluk normlarının gelişmesine katkıda bulunması, bu işlevlerinden sadece birkaç tanesidir. Alışılmış biçimleri içinde merak, aile, komşuluk ve örgüt hayatının bir parçası olarak işler. Bu çerçevede merak, kişilerin herhangi bir sosyal çevrede nelerin vuku bulduğunu, nelerin kişilerin özel yaşam alanına veya mahrem alanına ilişkin olarak gizli kaldığını bilme isteğini ifade eder. Mahremiyete dönük tehdit kaynaklarından üçüncüsü olan gözetleme, temel sosyal kontrol araçlarından biridir. Ana-babalar çocukların, öğretmenler öğrencilerin, şirketler tüketicilerin, ustabaşılar çalışanların, dinsel önderler müritlerin, polisler sokakların ve diğer mekanların, devlet kuruluşları vatandaşların mevcut düzene uyumlarını izler (Arık, 2018: 23). Araştır 4 Griffiths’in (2003) dijital oyun bağımlılığını önleme ve mücadele konusunda ailelere yönelik aşağıdaki önerileri yol gösterici olabilir. Ebeveynler çocuklarının “ne kadar”, “nerede”, “ne zaman” ve “ne tür” oyunları oynayabileceği ile ilgili temel kuralları/sınırları oluşturmalı ve bu konuda kararlı olmalıdır. Çocukların oynamayı tercih ettiği dijital oyunların içeriğini öğrenmeli ve şiddet içerikli oyunlar yerine yaşına uygun, eğitici ve eğlenceli oyunları seçmeleri konusunda yönlendirici olmalıdır. Oyunun içeriği uygun olsa dahi bazı kurallar oluşturmalı ve sınırlar koymalıdır. Ayrıca “bu oyunu oynayamazsın” demek yerine çocuklar uygun oyunlar oynayarak birlikte vakit geçirmelidir. Çocuklarla oyunların içeriği hakkında konuşmalı ve gerçek ile sanal dünya arasındaki farkı anladığından emin olmalıdır. Çocukların dijital oyunları yatak odası dışında herkesin görebileceği alanda oynanması sağlanmalıdır. Ebeveynler çocuklarını yalnız oyun oynamak yerine birlikte işbirliği yapabilecekleri ve konuşabilecekleri grup oyunlarını tercih etmeleri yönünde desteklemelidir. Ebeveynler, çocuklarının oyun üreticilerinin ve uzmanların önerilerine (ekranın en az iki metre uzağına oturma, iyi aydınlatılmış bir odada oynama, asla en yüksek ekran parlaklığını kullanmama, yorgunluk hissedildiğinde asla dijital oyunları oynamama gibi) her zaman uyduklarından emin olmalıdır. Ebeveynler, dijital oyunlar yanında onların bo zamanlarında sürdürebileceği diğer sosyal faaliyetleri zenginleştirmelidir (aktaran, YalçınIrmak ve Erdoğan, 2016: 134). Dijital Toplumda Aile İlişkileri 212 7 Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) (2017). Mahremiyet Eğitimi Çalıştay Raporu. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayın No: 06. Ankara. Arık, E. (2018). Dijital Mahremiyet: Yeni Medya ve Gözetim Toplumu. Konya: Literatürk. Avrupa Çevrimiçi Çocuklar Projesi (AÇÇP) (2011). Avrupa Çevrimiçi Çocuklar (Eu Kids Online) Projesi Türkiye Bulguları Özeti. eukids.metu.edu.tr Baumrind, D. (1966). “Effects of Authoritative Parental Control on Child Behavior,” Child Development, 37 (4): 887-907. Binark, M. (2014). “Dijital oyun dünyası ve yeni toplumsallaşma biçimleri,” Aljazeera Türk, http:// www.aljazeera.com.tr/gorus/dijital-oyun-dunyasive-yeni-toplumsallasma-bicimleri (Erişim Tarihi: 01.04.2018). Binark, M. ve Bayraktutan, G. (2013). Ayın Karanlık Yüzü: Yeni Medya ve Etik. İstanbul: Kalkedon yayınları. Binark, M. ve Bayraktutan-Sütçü, G. (2008). Kültür Endüstrisi Ürünü Olarak Dijital Oyun. İstanbul: Kalkedon yayınları. Castells, M. (2004). Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür, Ağ Toplumunun Yükselişi. 1. Cilt. (Çev: E. Kılıç), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Çaycı, A. E. ve Çaycı, B. (2018). “Sosyalleme Yanılsaması: Dijital Kalabalıklar inde Yalnızlaan Bireyler,” İletişim Çalışmaları 2017 (Ed. A. Z. Özgür ve A. İşman), Sakarya: Sakarya Üniversitesi yayınları, s. 44-61. Çaycı, A. E. ve Çaycı, B. (2017). “Dijital İletişim Çağında Teknolojinin Açığa Çıkardıkları: Gözetim ve Mahremiyet,” The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication – TOJDAC, 7 (1): 36-46. Demir, Ü. (2016). Sosyal Medya Kullanımı ve Aile İletişimi: Çanakkale’de Lise Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi İletişim Dergisi, 9(2): 27-50. Ghosh, A. K., Badillo-Urquiola, K., Guha, S., Laviola, J.J., Wiśniewski, P. J. (2018). “Safety vs. Surveillance: What Children Have to Say about Mobile Apps for Parental Control,” In Proceedings of the 2018 CHI Conference on Human Factors in Computing Systems. pp.124-138. Hoover, S. M. (2013). “Dijital Çağda Çocuk Medyası (Ve Din): Zorluklar ve Koşullar,” I. Türkiye Çocuk ve Medya Kongresi Bildiriler Kitabı 2. (Ed. H. Yavuzer, R. Şirin) İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları, ss. 215-222. İçin-Akçalı, S. (2014). “Tüketim Toplumunda Çocukluğun Yitişi,” Çocuk ve Medya (Der: Selda İçin-Akçalı) Ankara: Nobel yayıncılık, ss. 1-12. Karabulut, B. (2015). “Bilgi Toplumu Çağında Dijital Yerliler, Göçmenler ve Melezler,” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21: 11-23. Kaşıkçı, D. N. vd. (2014). “Türkiye ve Avrupa’daki Çocukların İnternet Alışkanlıkları ve Güvenli İnternet Kullanımı,” Eğitim ve Bilim, 39(121): 230-243. Kupiainen, R., Suoninen, A. ve Nikunen, K. (2012). “Between Public and Private: Privacy in Social Networking Sites,” in Children, Risk and Safety on the Internet: Research and Policy Challenges in Comparative Perspective. (Eds. Sonia Livingstone, Leslie Haddon and Anke Görzig). Chicago: Policy Press. pp: 99-113. Kuzu, A. (2011). “İnternet ve Aile,” Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 27: 9-32. Livberber, T. (2018). Sosyal Medyada Mahremiyet: Gözetim, Teşhir ve Dikizleme Kültürü. Konya: Literatür.

.Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü Anahtar Sözcükler: • Evlenme • Boşanma • Çocuğun Değeri • Aile Değerleri • Geniş Aile • Çekirdek Aile • Tek Ebeveynli Aile • Tek Kişilik Hane öğrenme çıktıları 1 Günümüz Dünyasında Aile Yapıları ve Kültürü 1 Günümüzde dünya genelinde aile yapılarını ve kültürünü şekillendiren önemli ekonomik, sosyal, demografik ve kültürel faktörleri ifade edebilme 2 Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri 2 Türkiye’de günümüzde aile kurumu ve yaşantısına ilişkin temel ekonomik, sosyal demografik ve kültürel özellikleri sıralayabilme Türkiye’de Aile Tiplerinin Değişimi 3 Türkiye’de aile tiplerinin yaygınlığını ve yakın dönemdeki değişimlerini 3 açıklayabilme 215 Aile Sosyolojisi 8 GİRİŞ Toplumlar, ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal sistemleri bakımından birbirlerinden farklılaşır. Bu farklılıklara karşın aile neredeyse tüm toplumlarda sosyal sistemlerin ve sosyal yaşamın temel birimidir. Bu nedenle aile kurumu, sosyal desteklerle kapsamlı şekilde korunmaya çalışılan toplumsal bir kurumdur. Modernlik ile birlikte dünya genelinde hızlı demografik, sosyoekonomik ve kültürel değişiklikler yaşanmıştır. Bu süreçlerin yaşandığı tüm toplumlarda ailelerin kurulması ve aile yaşamının devam ettirilmesine ilişkin geleneksel örüntüler köklü şekilde değişmektedir. Modern toplumların oluşumuyla aile yapılarındaki dönüşüm, en genel ifadesiyle geniş aile olarak ifade edilen büyük veya karmaşık yapıdaki ailelerin payının azalması ve çekirdek olarak ifade edilen küçük ve basit ailelerin payının artmasıdır. Geç modern veya post-modern çağda ise aile yapılarının farklılaşması ve çeşitlenmesi devam etmektedir. Bu anlamda tek ebeveynli aile, evlilik dışı beraber yaşama ve çocuk sahibi olma, eklemli (üvey) aile, eşcinsel birliktelikler veya evlilikler gibi biçimler ortaya çıkmıştır. Dolayısı ile aile yapıları ve kültürleri geçmişe nispetle daha dinamik bir şekilde değişmektedir. Bu durum toplumlarda kimi zaman gerilimlere dönüşmekte ve etkilerini siyasal ve kültürel alanlarda da göstermektedir. Türkiye’de orta sınıfın büyümesi, göç, sağlıksız kentleşme, yoksulluk, küreselleşmenin kültürel etkileri gibi büyük çaplı sosyal gelişmelerin Türk aile yapıları üzerindeki etkileri, 1990’lı yıllarda iyice görünür h;âle gelmiştir. Bu tarihten sonra, Türkiye’deki aile yapısı ve aile yaşantısı değişimlerini yakından takip etmek üzere geniş çaplı sosyal araştırmalar gerçekleştirilmektedir. Türkiye’de toplumsal yaşantıyı derinden etkileyen gelişmelere paralel olarak aile yapıları da değişmektedir. Özellikle de ataerkil geniş aile yapısında gözlenen çözülme karşısında çekirdek ailelerin, tek ebeveynli ailelerin ve tek kişi yaşayanların yaygınlığındaki artış, süreci özetlemektedir. Buna karşın Türkiye hâlen aile odaklı bir toplum olarak aileye özgü kültürel pratiklerin, toplumsal yaşantıda bir değer olarak önemini devam ettirdiği ülkeler arasındadır. GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA AİLE YAPISI VE KÜLTÜRÜ Günümüz dünyası 18. yüzyıl Avrupa’sında ortaya çıkan ve modernlik olarak adlandırılan bir dizi ekonomik, sosyal, demografik ve kültürel eğilimler sonucu oluşmuştur. Modernlik, öncelikle ve en belirgin şekilde 19. yüzyılda sanayi toplumuna dönüşen Batı ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Amerika’da ortaya çıkmıştır. 20. yüzyılın ikinci yarısında ise, dünyanın hemen her yerinde toplumlar giderek modern ekonomik, siyasal ve kültürel süreçlerle karşı karşıya gelmiştir. Modernlik; endüstrileşme, kapitalizm, kentleşme, sekülerleşme, demokrasinin yayılması ve üretim yöntemlerinde bilimsel ölçütlerin kullanılmasını içeren bir dizi toplumsal süreçten oluşmaktadır (Giddens ve Sutton, 2016: 29). Bu süreçteki toplumsal değişimler, toplumun bütününe yayılan ve köklü şekilde gerçekleşen niteliktedir. Modernlik, geleneksel toplum yapısındaki toplumsal kurumların çözülmesine yol açmış veya bunları yeniden şekillendirmiştir. Böylelikle, modernlik sonucunda geçmişten çok farklı bir toplumsal ve ekonomik yapı, siyasal örgütlenme ve ekonomik yapı ortaya çıkmaktadır. 1970’lerde başlayan ve özellikle 1990’lardan sonra daha belirgin hâle gelen küreselleşme ile modernleşmenin oluşturduğu toplumsal değişim, yeni boyutlar kazanmıştır. Küreselleşen dünyada bir yandan bilgi ve teknoloji üretimindeki gelişmeler, diğer yandan toplumlar arasındaki enformasyon ve bilgi akışı daha öncesinde görülmemiş derece artmış ve hızlanmıştır. Küreselleşme, çoğu zaman dünyadaki tüm sosyal yaşamın homojenleşmesi ve hatta Batı toplumları tipi bir yaşantıya dönüşmesi olarak anlaşılmıştır. Buna karşın kimi sosyologlar tarafından da küreselleşme küresel ve yerel olanı farklı seviyelerde birbirine bağlayan heterojen bir süreç olarak görülmektedir (Preyer ve Bös, 2002: 9). Küreselleşme ile birlikte dünya genelinde farklı toplumlarda yaşayan insanlar, kimliklerini oluştururken giderek daha fazla ulus-devlet dışındaki kaynaklara yöneldiler. Toplumlar arası artan kültürel etkileşim sonucu özellikle genç kuşaklar başka toplumların yaşam alışkanlıkları konusunda bilgi ve deneyim sahibi oldular. 216 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Modernliğin ve küreselleşmenin etkilediği ve değiştirdiği toplumsal kurumların başında aile kurumu gelmektedir. Aile yapılarının ve yaşantılarının değişmesi ve çeşitlenmesinin arka planında, esasen ekonomik yapıda dönüşüm ve kentleşme, demografik dönüşüm, kültürel ve toplumsal yaşama ilişkin dönüşümler gibi genel faktörlerin olduğu söylenebilir. Ekonomik Yapıda Dönüşüm ve Kentleşme Modernlik, tarımsal üretimin esas olduğu geleneksel toplum yapısından, endüstri üretiminin esas olduğu modern toplum yapısına dönüşümü ifade eder. Endüstri toplumlarında önce atölye daha sonra da fabrika, merkezi bir konumdadır. Bu üretim birimlerinin işleyişi ve üretimin örgütlenmesi, yerel pazarlar için üretim yapan ve çoğunluğunu küçük üreticilerin oluşturduğu geleneksel tarım üretiminden farklılaşır. Endüstri üretimi, ulusal veya uluslararası düzeydeki pazarlara yönelik olarak yapılır. Üretim süreci ve işletmelerin yönetimi bilimsel yöntemlere göre gerçekleştirilir. Teknoloji, yoğun ve etkin bir şekilde kullanılmaya çalışılır. Endüstriyel toplumda fabrikaların sahibi gerçek kişiler veya tüzel kişiler olabilir. Çalışanların büyük çoğunluğu ise sanayi ve hizmet sektöründe ücretli olarak çalışır. Endüstriye dayalı üretimin ve ekonomik yapının toplumlarda kurulması sürecinde yaşanan pek çok gelişme, doğrudan veya dolaylı olarak aile yapılarının değişmesine yol açmıştır. Bu değişikliklerin en önemlisi, yeni tip üretimde çalışacak işgücünün topraktan ve geleneksel tarımsal üretiminin devamını sağlayan sosyal ilişkilerden kopmasıdır. Geleneksel toplumların üretim biçimi olan tarıma dayalı ekonomide, toprak ve üretim araçları önemli ölçüde aile büyüklerinin veya akrabaların kontrolü altındadır. Bu toplum yapısında kişinin sosyal statüsü ve sosyal güvencesi esasen kişinin ailesi tarafından sağlanmaktadır. Endüstri üretimine dayalı ekonomilerde ise emek pazarının ortaya çıkmasıyla, çalışma karşılığı elde edilen ücret aileye değil, çalışan kişinin kendisine verilir hâle gelmiştir. Böylelikle modern toplum yapısında sosyal statü ve sosyal güvence, liyakate dayalı ölçütler ve kişisel çaba ile kazanılan bir hâl almıştır. Endüstrileşme, üretim sürecinde kullanılan üretim araçlarını ve üretim tekniklerini modernleştirerek tarımsal üretim biçimini de değiştirmiştir. Tarımsal üretimin mekanizasyonu bu alanda üretimi gerçekleştirmek üzere gereken işgücü ihtiyacını azaltmıştır. Bu sırada modernliğin bir diğer sonucu olan hızlı nüfus artışı da tarımda istihdam olanaklarını daraltmıştır. Kırsal alanlarda ortaya çıkan işgücü fazlası, geçimini sağlamak üzere veya yeni fırsatlardan faydalanmak beklentisiyle kırsal alanlardan kentlere doğru göç etmiştir. Bu gelişmeler, ebeveynin ve diğer aile büyüklerinin ailedeki çocuklar üzerindeki kontrol ve etkilerinin zamanla azalmasına yol açmıştır. Böylelikle gençler aile kurmaya ilişkin kararları daha çok eşleriyle birlikte veya bireysel olarak almaya başladılar. Bu kararlar; eş seçimi, evlenme zamanının belirlenmesi, evlendikten sonraki yerleşim yerinin belirlenmesi, çocuk sahibi olma zamanı ve sayısının belirlenmesi ve evlilik birliğinin sonlanması (boşanma) gibi kararlardır. Böylelikle; endüstri toplumunda evlilik ve aile yaşamı üzerinde, çiftler dışındaki aile üyelerinin etkileri önemli ölçüde azalmıştır. Bu süreçte geleneksel toplumlarda yaygın olarak görülen erken yaşta gerçekleştirilen evlilikler, görücü usulüyle gerçekleştirilen evlilikler, başlık parası veya çeyiz ödeyerek gerçekleşen evlenmeler de geleneksel toplumlardaki işlevlerini yitirmiştir (Cherlin, 2012: 582-592). Tarıma dayalı ekonomiden önce endüstriye dayalı ekonomiye geçiş ve daha sonra da hizmet sektörünün ekonomik yapıda ağırlıklı hâle gelmesi, kentleri de dönüştürmüştür. Modern kentlerde nüfus yoğunluğu hayli yüksektir. Kişilerin ev ve aile dışı yaşamlarında yüz yüze gerçekleşen, uzun süreli ve sosyal etkileşimin güçlü olduğu birincil ilişkiler azalır. Buna karşın daha resmî, kısa süreli, duygusal ve sosyal etkileşimin zayıfladığı ikinci ilişkiler baskın çıkmaya başlar. Bu tür dönüştürücü dinamikler, aileler üzerinde de etkisini gösterir. Akrabalık, komşuluk ve hemşerilik gibi sosyal ilişkilerin yoğun yaşandığı birliktelikler zayıflar. Bireysellik ve otonominin değerler skalasında öne çıkmasıyla birlikte, aile üyelerinin ayrı hanelerde yaşama eğilimi de yükselir. KhanAcademyTurkce tarafından hazırlanan Küreselleşme konusundaki eğitim videolarını izleyiniz: https://www.youtube.com/user/ KhanAcademyTurkce internet 217 Aile Sosyolojisi 8 Kent ortamı, aile ilişkilerinde değişiklik meydana getirse de bu ilişkilerin bütünüyle ortadan kalktığı anlamına gelmez. Ayrı hanelere geçen aile üyeleri arasında maddi ve maddi olmayan alışverişler devam eder. Örneğin tek başına yaşayan yaşlılar mümkün olduğunca çocuklarına yakın bir yerleşim yerinde olmayı tercih ederler. Dolayısı ile aile ilişkilerinin yeni koşullara göre farklı biçim ve düzeylerde sürdürüldüğü söylenebilir. Endüstriye dayalı modern ekonomilerde kentler, sadece kentteki doğurganlık ve ölümlülük dinamikleri ile büyümezler. Bu yeni yaşam alanları, kırsal alanlardan ve hatta başka ülkelerden göç alırlar. Kentlere gelen göçmenler genellikle kentteki yerleşik nüfustan daha genç yaştadırlar. Dolayısı ile göç ile nüfus kaybeden ve nüfus kazanan yerleşim yerlerinin aile ve yaş yapıları bu süreçten farklı şekilde etkilenir. Kentlerde yaşam standartları daha yüksektir ve kamu hizmetlerine ulaşım da kolaylaşır. Buna karşın kalabalık aileleri sürdürmek kent ortamında zorlaşır. Başlangıçta kentteki ailelerde de çocukların kırsal alanlardaki gibi sosyoekonomik getirileri olabilir. Buna karşın bu eğilim çocukların çalışma yaşamından uzaklaşıp, okullara yönelmesi ile değişir. Ayrıca, aileler kentsel alanlarda çocuğun sosyal statü edinebilme yolunun eğitimden geçtiğini fark ederek; bu alana yatırım yapmaya başlarlar. Böylece modern kentlerde çocuk sahibi olmak birçok nedenden dolayı aileleri ekonomik açıdan zorlar. Kentlerde kadınların eğitim düzeylerinin yükselmesi ve çalışma yaşamına dahil olmaları daha kolaydır. Buna karşın çoğunlukla çalışma yaşamı ve aile yaşamına birlikte devam etme arasındaki uyumsuzluk ortaya çıkar. Bu durumda aileler daha az sayıda çocuğa sahip olarak aile büyüklüklerini küçültmeye yönelirler. Nitekim, günümüzde sağlık kurumları ve piyasa aracılığı ile gebeliği önleyici modern yöntemler ulaşılabilir hâle gelmiştir. Bu durum, çiftlerin önceki kuşaklara nazaran daha az sayıda çocuk sahibi olma yönündeki isteklerini gerçekleştirmelerini kolaylaştırır. Kentleşme: Nüfusun mekânsal dağılımının kırsal alanlardan kentsel alanlara kaymasına neden olan, eskiden kırsal nitelikteki yerleşimlerini kent alanlarına dönüştüren karmaşık bir sosyoekonomik süreçtir. Kırsal ve kentsel alanların demografik yapısı değişirken toplumdaki meslekler, yaşam tarzı, kültür ve davranışlar da farklılaşır. Kentsel yerleşim yerlerinin sayısı, alan ve nüfus büyüklüğü kırsal alanlar aleyhine genişler (World Urbanization Prospects 2018 Highlights, 2019: 3). 1950 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Kalkınmış ülkeler Sahra -altı Afrika Kuzey Afrika Doğu Asya Batı Asya Latin Amerika Güney-Orta Asya Güney-Doğu Asya 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Şekil 8.1 Seçilmiş Bölgelerde Kentli Nüfus Oranı (%), 1950-2020 Kalkınmış Ülkeler: Avrupa, Kuzey Amerika, Avustralya/Yeni Zelanda ve Japonya Güney Afrika: Kuzey Afrika ülkeleri dışındaki tüm Afrika ülkeleri Güney-Orta Asya: Güneydoğu Asya ve Orta Asya ülkeleri Kaynak: World Urbanization Prospects 2018, 2020 218 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Demografik Dönüşüm Demografik değişimler, aile ilişkilerini ve bu ilişkilerin oluşturduğu ağlarda yer alan bireylerin rollerini çeşitli şekillerde etkiler. Örneğin, doğurganlık oranlarının azaldığı dönemde dünya gelen kişilerin, geçmiş kuşaklara nispetle, ailelerinde daha az sayıda kardeşleri olacaktır. Bu durum, bu kişileri diğer akrabalarıyla olan ilişkilerini ve bağlarını güçlendirmeye yöneltebilir. Benzer bir durum hiç çocuk ya da torun sahibi olmayan kişiler için de geçerlidir. Evliliklerin boşanma ile dağılması, sadece birlikte yaşayan kişilerin birbirinden ayrılmaları anlamına gelmez. Bu süreçte ayrılan kişilerin bağlantıda olduğu ve destek aldığı eşi tarafından akraba sayıları da azalır. Doğurganlık ve ölümlülük oranlarının azalmasıyla ailelerin yaşlı (65 ve daha yukarı yaş) ve çok yaşlı (80 ve daha yukarı yaş) üyelerinin sayısı artar. Ailenin daha genç üyeleri ve genellikle de kadınlar, bu kişilerin bakımı ve bu kişilere ilişkin diğer sorumlulukların yerine getirilmesi konusunda sorumluluk üstlenirler. Yaşlı kişilerin çocukları ve genç akrabaları arasındaki ilişkiler, bu sorumlulukların nasıl ve ne şekilde yerine getirileceğine yönelik uzlaşmaya bağlı olarak yeniden şekillenebilir. Demografik gelişmeleri etkileyen göç unsuru da aile ağı içinde etkileri uzun süren değişimler meydana getirir (United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), 2010: 6-7). Demografik dönüşüm veya geçiş, aile kompozisyonları ve aile içi ilişkiler üzerinde doğrudan veya dolaylı, kısa veya uzun vadeli olarak etki yapan bir gelişmedir. Demografik dönüşüm veya demografik geçiş toplumlardaki yüksek ölümlülük ve yüksek doğurganlık düzeylerinden, düşük ölümlülük ve düşük doğurganlık düzeylerine doğru geçişi ifade eder. Bu dönüşüm birbirini takip eden aşamalar şeklinde gerçekleşir. Modernleşme sürecindeki toplumların nüfusları, demografik dönüşümleri değişik şekillerde tamamlayabilmektedir. Demografik dönüşümünü tamamlayan nüfus, sayısal olarak önemli düzeyde artar. Demografik dönüşümün ilk aşamasında kadın başına ortalama 7 veya daha fazla sayıda doğum gerçekleşir. Dönüşümün sonunda ise doğumlar, kadın başına bir veya iki doğuma kadar azalmaktadır. Demografik dönüşüm, aile yapıları üzerinde çok yönlü etkide bulunur. Doğurganlık oranları yüksek düzeyde iken ölümlülük oranlarının azalması, hayatta kalan bebek ve çocuk sayısını artırır. Bu durumda aileler sayısal olarak büyürken aile kompozisyonlarında bebek ve çocukların payı geçmişe göre artmıştır. Dolayısı ile aileler için çocuk ve genç bağımlılık oranları yükselmiş olur. Ekonomik yapının endüstrileştiği ve nüfusun daha büyük kesiminin kentlerde yaşamaya başladığı dönemde ise çocuk sahibi olmanın ve yetiştirmenin maliyeti geçmişe göre önemli düzeyde artar. Ailenin ekonomik üretim işlevi de azaldığı için çocuktan ekonomik fayda ve beklenti de eskisi kadar yüksek değildir. Böylelikle zaman içinde doğum oranları azalmaya başlar ve daha küçük ve basit aile kompozisyonları yaygınlaşır. Doğum oranlarının azalması, evliliklerin ertelenmesi ve gebeliği önleyici modern yöntemlerin kullanımı ile gerçekleşir. Bu süreç genellikle, kadınların daha yüksek eğitim almaları, çalışma yaşamına dâhil olmaları ve böylelikle ailelerde kadınların statülerinin yükselmesi ile birlikte ilerler. Ölümlülük oranlarının azalmasında ise, bu azalmanın bebeklik ve çocukluk ya da yetişkinlik dönemlerinde gerçekleşmesine göre aile yapıları farklı şekillerde etkilenmektedir (Pesando vd., 2019: 142). BeAşama 1 Aşama 2 Aşama 3 Doğum Oranı Doğal Artış Ölüm Oranı Zaman Aşama 4 Şekil 8.2 Demografik Dönüşümün (Geçiş) Aşamaları Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı [ASPB], 2013: 22 219 Aile Sosyolojisi 8 beklik ve çocukluk dönemindeki ölümlülük oranlarının azalması, öncelikle aile kompozisyonlarında bebek ve çocukların payını yükseltir. Bu sayede doğumdan sonra hayatta kalarak yetişkin yaşlara erişmiş olanların sayısı da artar. Demografik dönüşümün başlangıcında yüksek ölümlük nedeniyle doğan çocukların yaklaşık yarısı, beş yaşına gelmeden ölmektedir. Dönüşüm tamamlandığında ise, örneğin günümüzdeki ileri endüstri ülkelerinde, dünyaya gelen her 1,000 bebekten 995’i yetişkin yaşlara ulaşırken yaklaşık yarısı da 80’li yaşlara erişir hâle gelir. Yetişkin yaşlara daha fazla sayıda kişinin ulaşmasıyla evlenerek yeni aile kuranların sayısı da artar. Bu durum ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerin yanı sıra geniş ve büyük aile yapıları karşısında basit ve küçük aile yapılarının yaygınlaşmasına neden olan faktörlerden biri hâline gelebilir. Bebek ve çocuk ölümlülük oranlarının yanı sıra, yetişkin yaşlardaki ölüm oranlarının azalmasıyla birlikte, 65 ve daha yukarı yaşlara daha fazla sayıda kişi ulaşır. Nüfusta yaşlı bağımlılık oranları geçmişe göre artar. Nüfus projeksiyonlarına göre 21. yüzyılın ortasında dünya nüfusunda her 6 kişiden biri yaşlı olacaktır. Bu durumda dünya genelinde sayıca giderek artan bir yaşlı nüfus olgusu ortaya çıkmaktadır. İleri yaşlardaki kadın sayısı aynı yaşlardaki erkeklerden daha fazla olduğundan, yaşlı kadınlar ve aileleri, yeni ve zorlayıcı bir yaşlılık tecrübesi ile karşı karşıyadırlar. Bağımlılık Oranları: Çalışma çağı olarak kabul edilen “15 (veya 20)-64” yaş grubundaki her 100 kişi için “0-14 (veya 19) yaş grubundaki” kişi sayısına çocuk/genç bağımlılığı “65 ve daha yukarı” yaş kişi sayısına da yaşlı bağımlılığı denir. Çocuk/ genç ve yaşlı bağımlılık oranlarının toplamı, toplam bağımlılık oranını verir. Bu göstergelerin değerleri sırasıyla çalışma çağındaki kişi başına düşen çocuk/genç, yaşlı ve toplam bağımlı kişi sayısı veya oranı olarak ifade edilir. (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı [ASPB], 2013: 7). Nüfus Yaşlanması: Bireylerin yaşlanmasından farklı olarak genelde toplumun yaşlı olarak tanımlanan kesiminin (60 veya 65 ve daha yukarı yaş) giderek nüfusun daha büyük bir bölümünü oluşturmasıdır. 34,1 (%) 40 35 25 15 5 Monako Japonya Almanya Yunanistan Finlandiya İtalya Porto Riko Slovenya Portekiz Estonya Türkiye Güney Sudan Kogo Demokratik Cumhuriyeti Çad Uganda Benin Angola Zambiya Somali Birleşik Arap Emirlikleri Katar 0 30 20 10 28,8 22,7 22,2 21,9 21,9 21,0 20,7 20,6 20,6 9,1 2,5 2,5 2,4 2,4 2,4 2,3 2,3 2,2 Dünya Ortalaması 9,3 1,7 1,1 Şekil 8.3 Yaşlı nüfus oranının en yüksek ve en düşük olduğu 10 ülke, 2019 Kaynak: TÜİK, 2020a Kültürel ve Toplumsal Yaşama İlişkin Faktörler 1990’larda küreselleşme ile birlikte kentleşme, endüstrileşme, sekülerleşme, sivil toplum ve sosyal hareketler, ulaşım, kitle iletişimi, dijitalleşme gibi modernliğin dinamikleri dünyada yaygınlığını ve toplumlar üze- 220 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 rindeki etkisini artmıştır. Küreselleşme, esasen 19. yüzyılda başlayan ve günümüzde giderek yüksek düzeyde bütünleşmiş bir hâle gelen uluslararası ekonomik ve siyasal sistemin bir sonucudur. Bu olgu farklı uygarlıklar temelinde gelişerek günümüze ulaşmış olan toplumlar arasındaki etkileşimi hızlandırmıştır. Günümüzde dünyanın bir bölgesinde ortaya çıkan bir gelişme, kısa süre sonra dünyanın farklı bir coğrafyasındaki toplumların toplumsal, ekonomik, sosyal ve kültürel düzenlerine nüfuz edebilmektedir. Dolayısı ile bu yayılmadan toplumların kendine özgü gelişme ve değişme eğilimleri de etkilenmektedir. Dünyanın farklı coğrafyaları ve ülkelerindeki geleneksel toplumsal kurumlar, küreselleşmeyle birlikte birbirleri ile girdikleri etkileşim düzeyi ve biçimine bağlı olarak değişim geçirmektedir. Modern çağda bireylerin yaşam seyirlerini etkileyecek düşünceler ve kararlar üzerinde içinde yaşadıkları kültürünün gelenek ve görenekleri giderek daha az etkili hâle gelmektedir. Buna karşın, bireylerin modern kurumlardan elde ettikleri bilgi, karar süreçlerinde ve hayat pratiklerinde geleneklere nispeten daha sık kullanılır hâle gelmiştir. Modern bilginin yanı sıra bireylerin düşünce, tutum ve davranışları üzerinde gelişme, ilerleme, eşitlik, demokratik katılım gibi fikirler de daha fazla etkili olmaktadır. Bu idealler, başlangıçta Batı toplumlarında geliştirilmiş olsa da küreselleşme ile farklı toplumlara yayılarak toplumsal değişim süreçlerinde etkin hâle gelmektedir. Bireylerin aile ve mahrem ilişkili alanlarına ilişkin tutum ve davranışlarının değişmesi, beraberinde geleneksel toplumsal kurumların etkisindeki yaşam seyirlerinden uzaklaşmayı getirmektedir. Bu anlamda günümüz aile örüntüleri, evlilik ve aile birliğinin istikrarından ziyade, giderek bireyin kendini gerçekleştirmesi ve otonomiye sahip olması ideali üzerinden şekillenmeye başlamıştır. Dünya genelinde kadınların eğitim düzeyleri yükselmekte ve kadınlar çalışma yaşamında ve siyasal karar alma süreçlerinde daha fazla yer almaktadırlar. Dünya Değerler Araştırması, 1981 yılından beri dünya genelinde neredeyse 100 farklı ülkede düzenli olarak gerçekleştirilmektedir. Bu araştırmanın bulgularına göre; dünya nüfusunun büyük çoğunluğu halen erkeklerin kadınlardan daha iyi siyasal liderlik yapabileceğini düşünmektedir. Buna karşın bu görüş refah düzeyi yüksek ülkelerde ve refah düzeyi düşük ülkelerin genç kesimlerinde hızla kaybolmaktadır. Bu araştırmalara göre; son 30 yılda refah düzeyi yüksek endüstriyel toplumlarda birbirinden farklı evlilik, aile, toplumsal cinsiyet ve cinsel yönelimle ilgili değer ve normlar aynı yönde ve aynı hızda değişim göstermektedir (World Values Survey, 2014). Aile sistemlerinin 20. yüzyıldaki değişimlerini inceleyen sosyolog Göran Therborn’un (2004: 309-315) tespitine göre modernlik ve küreselleşme ile birlikte toplumlarda ataerkillik gerilemekte, doğurganlık azaltmakta ve evlilik ve cinselliğe yaklaşım değişmektedir. Bu üç sosyal değişimin gerçekleşme düzeyi ve biçimine bağlı olarak, toplumlardaki aile yapıları ve yaşantıları da yeniden şekillenmektedir. Böylelikle dünyanın farklı yerlerindeki aile yapılarında boşanma oranlarında artış, doğurganlıkta azalma veya çocuksuzluk, tek ebeveynli ailelerde artış, nikahsız birlikteliklerde artış, eşcinsel birliktelikler ve evlilikler gibi olgularla karşılaşılmaktadır. Ataerkillik: Toplumun kurum ve alanlarının tümünde ya da bazılarında erkeklerin kadınlar üzerindeki sistematik hâkimiyetidir. Günümüzde modern sosyolojide feminist kuramlar toplumlarda erkek egemenliğinin devamının ne şekilde sağlandığını açıklamada öncü olmakta ve buna ilişkin yeni kavramlar geliştirmektedir (Giddens and Sutton, 2016:195). Aile kurumu ile ilgili küresel düzeydeki gelişmeleri dikkate alan Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 20 Eylül 1993 tarihinde aldığı kararla 15 Mayıs tarihini Uluslararası Aile Günü ilan etmiştir. Bu kararın alınmasının altındaki temel nedeni dünya genelinde aile yapıları ve yaşantılarındaki değişim ve çeşitlenmelere ilişkin farkındalık oluşturmaktır. Ülkemizde de 1994 yılından beri her yıl 15 Mayıs tarihi Uluslararası Aile Günü ve 15 Mayıs’ın içinde olduğu hafta da Aile Haftası olarak kutlanmaktadır. dikkat 221 Aile Sosyolojisi 8 Sosyolog Anthony Giddens (2012; 143), kültürel ve toplumsal yaşama ilişkin küresel değişimlerin aile yapıları üzerine etkilerini şu şekilde özetlemektedir: 1. Geniş aileler ve diğer akraba gruplarının etkileri azalmaktadır. 2. Eşini özgürce seçme yönünde eğilim yaygınlaşmaktadır. 3. Kadın hakları daha geniş toplumsal kesimlerce benimsenmektedir. Evlenmelerde ve aile içinde karar alma süreçlerinde kadınların etkinliği artmaktadır. 4. Akraba evliliği azalmaktadır. 5. Cinsel özgürlük ve cinsel yönelimler konusunda serbestlik yaygınlaşmaktadır. 6. Çocuk haklarının genişletilmesi konusunda genel bir eğilim vardır. Şekil 8.4 “Kadınlarla erkeklerin aynı haklara sahip olması, demokrasinin temel bir özelliğidir” görüşünü onaylama (1: Kesinlikle onaylamıyor – 10: Kesinlikle onaylıyor) (2010-2014) Kaynak: World Values Survey, 2014 Bireylerin yaşam seyirleri boyunca çocukluktan yetişkinliğe ve yaşlılığa değin deneyimledikleri yaşam evresi geçişleri biyolojik koşullar dışında toplumsal kurumlarca da belirlenir. Bu aşamalara yüklenen anlam ve bunları deneyimleme biçimi toplumların kültürel ve tarihsel özellikleri ve maddi koşullarından etkilenir. dikkat 222 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 TÜRKİYE’DE GÜNÜMÜZDE AİLENİN YAPISAL VE KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ Türkiye’de ikamet eden nüfus, 04 Şubat 2020 tarihinde yayımlanan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre 2019 yılında 83 milyon 154 bin 997 kişiye ulaşmıştır. Türkiye nüfusu, 20. yüzyıl ortalarından günümüze değin süregelen doğurganlık seviyesindeki azalma ve ölümlülük koşullarındaki iyileşmenin bir sonucu olarak zaman içinde önemli değişimler geçirmiştir. Özellikle 2000’li yıllardan başlayarak yeni bir demografik dönüşüm ile yeni bir döneme girmiştir. 1990’lı yılların sonunda bir kadının doğurgan olduğu dönem boyunca doğurabileceği ortalama çocuk sayısı 2,6 iken günümüzde doğurganlık nüfusun yenilenme düzeyi olan 2,1 civarındadır. Doğuşta beklenen yaşam süresi 1950’lerin başındaki 44 iken, 2016-2018 döneminde 78 yıla ulaşmıştır (erkekler için 75,6 ve kadınlar için 81,0). Nüfus yaşlanması göstergelerinden “ortanca yaş”, 2000’li yılların başında 26 iken 2018’de 32’ye yükselmiş, yaşlı nüfusun (65+) toplam nüfus içindeki oranı da 2018 yılında yüzde 9 olmuştur (TÜİK, 2020a). Bu gelişmeler, Türkiye nüfusunun 21. yüzyıl ortalarına doğru demografik dönüşümünü tamamlayacağına işaret etmektedir (Koç vd., 2010: 4). Türkiye’de göç eden nüfus sayısal olarak artmaya devam etmektedir. 2007-2008 yılları arasında göç eden nüfus 1,9 milyon iken 2018-2019 arasında 2,3 milyon kişiye yükselmiştir. Göçlerin yönü dikkate alındığında, günümüzde Türkiye’de iç göç daha ziyade şehirden şehire doğru göçler şeklindedir. Köyden şehire, şehirden köye ve köyden köye doğru olan göçlerin payı ise azalma eğilimindedir. Öğrenme Çıktısı Avrupa Birliği (AB) ülkeleri ve Türkiye’deki güncel evlenme ve boşanma oranlarını karşılaştırınız. Günümüzde geç-modern/ post-modern koşullarda yaşayan toplumlardaki aile yapıları ve aile içi ilişkileri konu alan Kramer Kramere Karşı (Kramer vs. Kramer-1979), İnanılmaz Aile (The Incredibles-2004), Boyhood (Çocukluk-2014) ve Evlilik Hikayesi (Marriage Story-2019) filmlerini izleyiniz. Çevrenizdeki genç kuşaktan kişilerle, eş seçimi, kadın ve çocuk hakları ve eşlerin birbirine ve aileye karşı sorumlulukları konusunda konuşunuz. 1 Günümüzde dünya genelinde aile yapılarını ve kültürünü şekillendiren önemli ekonomik, sosyal, demografik ve kültürel faktörleri ifade edebilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 223 Aile Sosyolojisi 8 Göçler aynı zamanda nüfusu küçük olan kentlerden büyük olan kentlere doğru olmaktadır. Bu süreçte göç eden sadece işgücü değil, göç yönünde küçük ve orta büyüklükteki sermaye hareketliliği de yaşanmaktadır. Ayrıca, zaman içinde iller arası göç edenlerin payı azalırken il içi hareketliliğin payı artmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından 2011 yılında gerçekleştirilen Nüfus ve Konut Araştırmasına göre 2010 ve 2011 yılları arasında göç eden nüfusun yaklaşık yarısı (yüzde 46,1) hanedeki fertlerden birine bağımlı nedenlerle göç etmiştir (TÜİK, 2013: 53). Nüfusu 10.000 kişiden daha büyük olan yerleşim yerlerinin toplam nüfus içindeki payı 1980 yılında yüzde 44 iken 2010 yılında yüzde 75’e yükselmiştir. Dolayısı ile göç ve kentleşme, günümüzde de aile yaşamını etkilemeye devam eden önemli gelişmeler arasında yer almaktadır. Türkiye’nin 1980’li yıllardan günümüze modernleşmesinde, kadınların aile içindeki ve toplumsal yaşamdaki konumu sürekli gündemde olmuştur. Giderek kentli bir nüfus yapısına dönüşen ülkede kadınların eğitim, çalışma ve toplum yaşamının diğer alanlarındaki görünürlükleri artmaktadır. Dünya Ekonomik Forumu tarafından 2006 yılından beri her yıl yayımlanan Küresel Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi, cinsiyete dayalı ayrımların büyüklüğünü ve süreci izlemek için bir çerçeve sunmaktadır. Bu çalışmaya göre, 2006 yılından 2020 yılına değin Türkiye’nin endeks değeri yükselmiş ve cinsiyet eşitliğinin sağlanması anlamında olumlu ilerleme kat edilmiştir. Buna karşın Türkiye’de, diğer Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde olduğu gibi, kadınların ekonomik katılımı ve parlamento ve bakanlık gibi üst düzey politik karar alma mekanizmalarında yer almaları oldukça düşük düzeydedir. Bu alanlardaki gelişme, eğitim ve sağlık alanlarındaki eşitsizliklerin giderilmesine göre oldukça yavaş ilerlemektedir. 100,0 61,3 21,5 10,2 14,4 8,0 6,2 2,8 0,4 0,3 7,8 81,4 90,0 85,7 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Şehirden Şehire Köyden Şehire Şehirden Köye Köyden Köye 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Şekil 8.5 Türkiye’de İç Göç Yönünün Değişimi (%), 2009-2016 Kaynak: Koç ve Saraç, 2018: 28 Not: 2013 yılı ve sonrasında oranların değişimi, Bütün Şehir Yasası olarak bilinen ve idari bölünüşte önemli değişiklikler getiren yasa ile ilişkilidir. 224 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Özetle, Türkiye nüfusun kentlerde yaşadığı, eğitim düzeyinin yükseldiği, doğuşta beklenen yaşam süresinin uzadığı; buna karşılık yıllık nüfus artış hızının yavaşladığı, toplam millî gelir ve kişi başına düşen gelirin arttığı bir sosyoekonomik yapı hâline gelmiştir. Türkiye toplum yapısının, geleneksel, kırsal, tarımsal ve ataerkil bir toplumdan giderek daha modern, kentli, demografik geçişini tamamlamış bir toplum biçimine dönüşümü hızlanmıştır. Türkiye’deki toplumsal değişimlerin aile yapısı ve yaşantıları üzerindeki etkileri; evlenme ve boşanma hızları, doğurganlık, evlilik tercihleri alanlarındaki değişimler belirgin şekilde gözlenmektedir. Aile büyüklüklerinde azalma ve ailelerin yapısal olarak daha küçük birimlere dönüşmesi eğilimine karşın, aile üyeleri arasındaki ilişkiler aileye özgü kültürel pratikler toplumsal yaşantıda devam etmektedir. Toplumun değişme dinamikleri arasında orta sınıflaşma önemli bir yer tutar hale gelmiştir. Böylelikle son yıllarda toplumsal değişimin ekonomik alandan kültürel alana doğru etki etmesi hızlanmış ve orta sınıfa özgü aile yaşantılarının topluma yayılımı hızlanmıştır. Çocuk sahibi olmaya yüklenen maddi/faydacı anlam ve değerleri yerini, giderek psikolojik/duygusal anlam ve değerlere bırakmaktadır. Diğer yandan, ülkenin nüfusu artarken gelir dağılımının fazla değişmemesi yoksulluk sınırı altında yaşayan kitleyi büyütmektedir. Yoksul ailelerde yaşanan olumsuzluklardan en fazla çocuklar etkilenmektedir. Evlenme, Çocuk Sahibi Olma ve Boşanma Türkiye’de ailenin çözülen ve dağılan bir kurum olduğu yönünde görüşler öne sürülmekle birlikte, hâlen evlenme çağındaki kişilerin büyük çoğunluğu evlenmekte ve eski kuşaklardan daha az olmakla birlikte, çocuk sahibi olmaktadır. Hacettepe Üniversitesi, Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması bulgularına göre; doğurganlık çağındaki kadınların üçte ikisi (yüzde 66) evlidir, yaklaşık üçte biri (yüzde 30) hiç evlenmemiştir, kaEkonomik katılım Sağlık ve sağkalım Politik güçlenme Eğitime katılım Toplam Endeks Değeri: 0,585 0: Eşitsizlik – 1: Eşitlik Toplam Endeks Değeri: 0,635 1.2 0.8 0.6 0.4 0.2 1 0 Ekonomik katılım Sağlık ve sağkalım Politik güçlenme Eğitime katılım 1.2 0.8 0.6 0.4 0.2 1 0 Şekil 8.6 Küresel Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi, 2006 ve 2020 Kaynak: World Economic Forum (WEF), 2019: 343-344 225 Aile Sosyolojisi 8 lan yüzde 4’ü de boşanmış, ayrı yaşıyor veya eşini kaybetmiştir. Hiç evlenmemiş kadınların oranı yaşla beraber hızla düşmektedir; bu oran 15-19 yaş ergenler için yüzde 95 iken, 20’li yaşların sonlarındaki kadınlar için yüzde 26’dır. Otuzlu yaşlardan sonraki kadınların ise sadece yüzde 5’i hiç evlenmemiştir (HÜNEE, 2019: 45). Türkiye’de 1990’lı yılların sonunda 2,6 çocuk düzeyine inen doğurganlık 2000’li yılların başında yenilenme düzeyinde (2,1 çocuk) durağanlaşma eğilimindedir. 45-49 yaşlarındaki hâlen evli kadınların ancak yüzde 3,6’sı hiç canlı doğum yapmamıştır. Şekil 8.7 Türkiye’de Doğurganlık Türkiye’de Kır ve Kent Alanlarında Toplam Doğurganlık Hızları, 1993-2018 Kaynak: HÜNEE, 2019: 55 Türkiye’de doğumların azalması ve yaşlıların ayrı hanelerde kalmaları nedeniyle hane büyüklükleri azalmaktadır. 1993 yılında gerçekleştirilen Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasında 4,5 kişi olarak tespit edilen ortalama hanehalkı büyüklüğü, 2018 yılında 3,5 kişi olarak saptanmıştır (HUNEE, 2019: 10). Türk toplumunun kültürel yapısında halen aile bağlarının, kişiler için tatmin, mutluluk ve anlamlandırma temeli oluşturduğu düşüncesi yaygındır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından 2019 yılında gerçekleştirilen Yaşam Memnuniyeti Araştırması, 2019 sonuçlarına göre, evli olan bireyler arasında kendisini mutlu olarak beyan edenlerin oranı (yüzde 55), evli olmayanlardan daha yüksektir (yüzde 45). Bireylerin mutluluk kaynağı olan kişiler incelendiğinde; bireylerin dörtte üçü kendilerini en çok ailelerinin mutlu ettiğini belirtmektedir. Bunu sırasıyla; yüzde 12,8 ile çocuklar, yüzde 3,8 ile kendisi, yüzde 3,7 ile eş, yüzde 2,5 ile anne/baba ve yüzde 1,6 ile torunlar takip etmektedir (TÜİK, 2020b). Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016’da bireylerin aile ve toplumla ilgili değer yargılarının anlaşılması amacıyla, bireylere nikâhsız birlikte yaşama ve evlilik dışı çocuk sahibi olma hakkında sorular yöneltilHacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü ve Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tarafından hazırlanan Demografi Eğitim Serisi dersleri kapsamında yer alan ‘İlk Evlenme Yaşı ve Çocuk Evlilikleri’ başlıklı ders videosunu izleyiniz: https://www.youtube.com/watch?v=FP3_lSKl8pE&t=1s internet 3,1 Kır Kent Toplam 3,1 2,7 2,7 2,6 2,2 2,2 2,2 2,2 2,1 2,4 2,4 1993 TNSA 1998 TNSA 2003 TNSA 2008 TNSA 2012 TNSA 2018 TNSA 2,2 2,3 2,3 2,7 2,7 2,8 Toplam Doğurganlık Hızı: Bir kadının, belirli yaşa özel doğurganlık hızlarını takip edeceği varsayımı altında, doğurganlık çağı olan 15-49 yaş grubu boyunca doğurabileceği ortalama çocuk sayısıdır (HÜNEE, 2019:54). Yenilenme Düzeyi Doğurganlık: Göçün olmadığı veya etkisinin düşük olduğu varsayımı altında, bir nüfustaki kadınların, nüfusun kendisini sayısal olarak yenileyebileceği düzeyde doğurganlığa sahip olmasıdır. Bu düzey genellikle toplam doğurganlık hızının 2,1 olduğu düzeydir. Yenilenme düzeyi doğurganlık nüfustaki ölümlülük seviyesine göre de bir miktar farklılık gösterir. 226 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 miştir. Araştırmaya katılan her on bireyden 9’u “Çiftler nikahsız (resmî veya dinî) olarak birlikte yaşayabilir.” düşüncesini ve yüzde 94’ü de “Çiftler evlilik dışı çocuk sahibi olabilir.” düşüncesini onaylamamaktadır. Aileye verilen bu değere karşın, bazı sosyologlara göre bireylerin aileye, evliliğe ve nikaha verdikleri önem yavaş da olsa Türk toplumunda da değişmektedir. Bu görüşe göre, bireylerin kendi potansiyellerini rahatça gerçekleştirebilecekleri, daha az sorumluluk ve görevle yüklü birliktelikler yaşama yönündeki tercihler yaygınlaşmaktadır (Kümbetoğlu, 1997: 113). Nitekim, bugün Türkiye’de dünyada olduğu gibi gençler daha geç yaşlarda evlenmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu, Evlenme ve Boşanma İstatistiklerine göre, 2001 yılında erkekler için 26 olan ortalama ilk evlenme yaşı 2019 yılında 28’e yükselmiştir. Kadınlar için ise aynı sürede 23 yaşından 25 yaşına bir artış gerçekleşmiştir. 2000’li yılların başından günümüze Kaba Evlenme Hızı azalma eğilimindedir. Kaba Boşanma Hızı ise son on yıldır belirgin şekilde artış göstermektedir (TÜİK, 2020c). 10.0 1.9 2.0 1.8 1.6 1.4 1.2 6.6 1.0 0.8 0.6 9.5 8.5 8.4 1.4 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 7.5 6.5 5.5 7.0 6.0 5.0 Kaba evlenme hızı (‰) Kaba boşanma hızı (‰) 9.0 8.0 Şekil 8.8 Kaba Evlenme Hızı ve Kaba Boşanma Hızı, 2001-2019, (‰) Kaynak: TÜİK, 2020c Kaba Evlenme Hızı: Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen evlenme sayısıdır (TÜİK, 2020c). Kaba Boşanma Hızı: Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen boşanma sayısıdır (TÜİK, 2020c). %0,1 %2,6 %8,8 %10,8 %15,8 %20,6 %33,4 1 yıldan az 1-5 yıl 6-10 yıl 11-15 yıl 16-20 yıl 21-25 yıl 26+ yıl Bilinmeyen %7,9 Şekil 8.9 Evlilik Süresine Göre Boşananların Oranı (%), 2019 Kaynak: TÜİK, 2020c 227 Aile Sosyolojisi 8 Boşanmaların yaklaşık üçte biri evliliğin ilk 5 yılında, beşte biri de evliliğin 6-10 yılı içinde gerçekleşmektedir. 2019 yılında gerçekleşen boşanma davaları sonucunda 155 bin 47 çift boşanmıştır. Bu ailelerin dağılması sonucu, 139 bin 660 çocuk velayete verilmiştir. Boşanma davaları sonucu çocukların velayeti çoğunlukla (yüzde 75) anneye verilmektedir. Evlilik Tercihleri Evlilik kurumu, ailenin ve akrabalığın oluşumunda en önemli rolü oynayan toplumsal bir kurumdur. Ailenin toplumsal işlevlerini yerine getirmesi ve sürekliliğini sağlaması evlilik kurumuyla mümkün hâle gelmektedir. Evlenme ise aileyi oluşturan toplumsal ilkeleri belirli kalıplar içine yerleştiren bir sözleşmedir. Evliliğin hemen her aşaması; kurulması, devam ettirilmesi ve gereğinde sonlandırılması, evlilik kuralları denilen toplumsal değerler ve normlara göre düzenlenmektedir. Bu nedenledir ki evlenme ve evlilikler ailelerin yapısal ve kültürel özelliklerinin şekillenmesinde önemli bir unsurdur. Türkiye’de evlilik tercihlerinde, zamanla evlenme kararlarının alınmasında görücü usulü yöntemi yerini giderek bireylerin kendi seçimlerinin belirleyici olduğu yöntemlere bırakmaktadır. Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016’nın bulgularına göre, 1997 ve 1986 yılları arasında ilk defa evlenen kadınların yarısının evlilikleri aileleri tarafından kararlaştırılmıştır. Bu şekilde evlenen kadınların oranı, 1987-1996 evlilik kuşaklarından sonra hızla azalmıştır. 2007 ve 2016 arasında evlenen kadınların yüzde 35’i ilk evliliklerinin kendi onayları alınarak aileleri tarafından kararlaştırıldığını, yüzde 4’ü de kendi onayları alınmadan aileleri tarafından kararlaştırıldığını söylemiştir. Bir başka yönden bakıldığında evlilik kararı ister kadının kendisi isterse de ailesi tarafından alınmış olsun, bir şekilde kendi onayı ile evlenen kadınların oranı 2007 sonrası gerçekleşen evlilikler arasında yüzde 96 düzeyindedir. Şekil 8.10 Evlilik Kuşaklarına Göre İlk Evlilik Kararının Alınma Şekli (%), TAYA-2016 Kaynak: Koç ve Saraç, 2019: 116 Evlenilecek kişilerin nasıl seçileceği, kimin uygun aday olduğu, hangi seçimlerin şahsi seçimlerde etkili olduğu, kiminle evlenmenin mümkün olmadığına ilişkin kurallar evlilik kurallarıdır. 52% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1957-66 1967-76 1977-86 1987-96 Kendisi, ailesinin onayı var Kendisi, ailesinin onayı yok Ailesi, kadının onayı var Ailesi, kadının onayı yok 1997-06 2007-16 19% 3% 51% 35% 4% 3% 228 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Evlenirken eş tercihinde, bireysel tercih ve beklentiler yanı sıra, bireylerin önemli gördükleri sosyal ve kültürel özellikler de dikkate alınmaktadır. Türkiye’de erkekler için eş tercihlerinde önemsenen özelliklerin başında evlenecekleri kişinin ilk kez evlenecek olması gelmektedir. Aile yapılarının benzer olması ve kadının dindar olması ikinci ve üçüncü sırada önemsenen sosyal özelliklerdir. Erkeklerin sosyoekonomik statüsü yükseldikçe kadının iyi eğitimli olması ve çalışma saatlerinin az olması gerektiği yönünde tercihler öne çıkmaktadır. Buna karşın, alt sosyoekonomik statüdeki erkekler arasında sırasıyla evlenilecek kadının ilk kez evlenecek olması, dindar olması, aile yapılarının benzer olması, aynı mezhepten olması gibi özellikler ilk sıralarda önemli bulunmaktadır. Kadınlar açısından ise evlenecekleri kişinin bir işinin olması eş tercihinde aranan en önemli özelliktir. Bunu sırasıyla, aile yapılarının benzer olması ve ilk kez evlenecek olması izlemektedir. Kadınlarda daha yüksek sosyoekonomik grupta olanlar arasında, erkeğin iyi eğitimli olması, bir işinin olması ve aile yapılarının benzer olması yönündeki görüşler daha öncelikli olarak ifade edilmektedir. Erkeğin dindar olması, ilk kez evlenecek olması, aile yapılarının benzer olması ve bir işinin olması en alt sosyoekonomik statü grubunda olan kadınların en ön sırada önemsedikleri özelliklerdir (AÇSHB, 2019: 59-63). Dolayısıyla, günümüz Türkiye toplumunda aile kurumuna ilişkin geleneksel değerlerin, hâlen evlilik pratiklerinde belirleyici rol oynadığı anlaşılmaktadır. Tablo 8.1 Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016’ya Göre Türkiye’de Erkeklerin ve Kadınların Evlenilecek Kişide Aradıkları Önemli ve Çok Önemli Gördükleri Özelliklerin Sıralaması Evlenilecek Kişide Aranan Sosyal Özellikler Erkeklere Göre Kadınlara Göre 1 İlk kez evlenecek olması Bir işinin olması 2 Aile yapılarının benzer olması Aile yapılarının benzer olması 3 Dindar olması İlk kez evlenecek olması 4 İyi eğitimli olması Dindar olması 5 Aynı mezhepten olması Aynı mezhepten olması 6 Çalışma saatlerinin az olması İyi eğitimli olması 7 Bir işinin olması Çalışma saatlerinin az olması 8 Aynı etnik kökenden olması Aynı etnik kökenden olması 9 Aynı sosyal çevreden olması Aynı sosyal çevreden olması 10 Benzer siyasi görüşe sahip olması Benzer siyasi görüşe sahip olması 11 Aynı memleketten/ hemşeri olması Yüksek gelir sahibi olması 12 Yüksek gelir sahibi olması Aynı memleketten/ hemşeri olması Kaynak: AÇSHB, 2019: 59 İstatistiklerle Aile, 2019 (…) Toplam resmi evlilikler içerisinde son evliliğinde akraba evliliği yapanların oranı %8,5 oldu. ADNKS sonuçlarına göre; 2019 yılında toplam resmi evlilikler içerisinde son evliliğinde akraba evliliği yapmış (1.dereceden kuzenler ile yapılan evlilikler) 16 ve üzeri yaştaki bireylerin oranı %8,5 oldu. Akraba evlilikleri akrabalık türüne göre incelendiğinde; akraba evliliği yapmış bireylerin %46,7’sinin hala/ dayı çocukları ile, %27,2’sinin amca çocukları ile ve %26,1’inin ise teyze çocukları ile evli olduğu görüldü. Araştırmalarla İlişkilendir 229 Aile Sosyolojisi 8 Orta Sınıflaşma ve Aile Türkiye’de, 1980’li yıllardan sonraki sosyoekonomik ve siyasal gelişmelerle birlikte toplumsal yapıda meydana gelen önemli gelişmelerden biri de orta sınıfın büyümesi ve çeşitliliğin artmasıdır. Orta sınıf kavramı esasen toplumda ekonomik bakımdan orta hâlli olmaktan farklı bir olgudur. Orta sınıf, esnaf ve zanaatkârlardan, profesyonel meslek mensuplarına, orta ve üst kademede beyaz yakalı işlerde kamu ve özel sektör çalışanlarına kadar geniş bir yelpazede yer alan toplumsal grupları içerisine alan bir toplumsal kategoridir (Akarçay ve Suğur, 2015: 12). Sosyolog Vedat Bilgin’e göre, Türkiye’deki orta sınıflaşma “küçük ve orta ölçekli endüstriler etrafında gelişen, köylü toplumunu dönüştüren” bir dinamiktir. Bu sınıfa özgü bireylerde, yenilik yaratma, özgüvenli olma, kendi Akrabasıyla evli olan bireylerin en fazla olduğu il Mardin oldu Toplam resmi evlenmeler içerisindeki akraba evlilikleri illere göre incelendiğinde; 2019 yılında toplam evli bireyler içerisinde son evliliğinde akraba evliliği yapmış 16 ve üzeri yaştaki bireylerin oranının en fazla görüldüğü il, %20,8 ile Mardin oldu. Bu ili, sırasıyla %18,2 ile Şanlıurfa ve %17,2 ile Diyarbakır izledi. Akraba evliliği yapmış bireylerin oranının en az görüldüğü il ise %1,1 ile Edirne oldu. Bu ili, sırasıyla %1,4 ile Kırklareli, %2,1 ile Çanakkale izledi. Akraba evliliği oranı azaldı Evlenme istatistikleri sonuçlarına göre; 2010 yılında gerçekleşen resmi evlenmelerin %5,9’unun akraba evliliği olduğu ve bu oranın sonraki yıllarda sürekli düşüş göstererek 2014 yılında %5,0, 2019 yılında ise %4,0 olduğu görüldü. 5,9 5,0 4,3 4,0 (%) 7 6 5 4 3 2010 Kaynak: TÜİK, Evlenme İstatistikleri, 2010-2019 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Akraba evliliği 2019 yılında en fazla Şanlıurfa’da gerçekleşti Resmi evlenmeler içerisindeki akraba evlilikleri illere göre incelendiğinde; 2019 yılında gerçekleşen toplam evlenmeler içindeki akraba evliliği oranının en yüksek olduğu ilin, %14,9 ile Şanlıurfa olduğu görüldü. Bu ili, %14,2 ile Siirt ve %13,9 ile Mardin illerinin izlediği görüldü. Akraba evliliği oranının en düşük olduğu ilin ise %0,5 ile Kırklareli olduğu, bu ili %0,7 ile Balıkesir ve Edirne, %0,8 ile Bolu illerinin izlediği görüldü. Kaynak: (TÜİK, 2020d) https://www.aa.com.tr/tr/info/infografik/14295 Alt, orta ve üst sınıflar bütün toplumlarda var olduğu kabul edilen, sınırları belirli olmayan, ancak toplumların tabakalaşma yapıları hakkında düşünebilme ve fikir yürütülmesini sağlayan kurgulardır (Sağlam, 2018: 516). dikkat 230 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 geleceğini oluşturma, devlete ve topluma karşı bireysel hukukunu geliştirme gibi davranışlar baskındır (2007: 49-50). Bu kategori içinde özellikle yeni orta sınıf olarak isimlendirilen üniversite veya üstü eğitimli yönetici, teknokrat, girişimci ve profesyonel meslek çalışanlarının payı, 1990’lı yıllardan sonra artmaya başlamıştır. Bu özellikleri itibari ile yeni orta sınıfın Türkiye’nin modernleşme ve küreselleşme sürecinde önemli bir toplumsal dinamizm kaynağı oluşturduğu söylenebilir. Orta Sınıfın Aile Yaşantısı Günümüzde, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de kentsel alanların şekillenmesinde orta sınıfların yaşam tarzları, tercihleri ve günlük yaşam pratikleri belirleyici unsur hâline gelmiştir. Bu sınıfların alışveriş ve tüketim eğilimleri (yemek, giyim vb.), konut biçimi, ulaşım tercihleri ve mekân kullanım pratikleri nüfusun çoğunluğunun yaşadığı kentlerdeki toplumsal yaşamın çerçevesini oluşturmaktadır. Bu toplumsal kategorinin benimsediği değer ve normlar, medya ve iletişim araçları ile toplumun diğer kesimlerine yayılmaktadır. Orta sınıf kimliğinin oluşumunda, bir yanda çalışma yaşamı diğer yanda da tüketim biçimi ve kalıpları öne çıkmaktadır. Orta sınıf ailelerin ve üyelerinin statülerini de büyük oranda tüketim alanlarındaki davranışları belirlemektedir. Bu tüketim örüntüsünde, küreselleşen dünya ile bütünleşme yönünde eğilim belirleyici olmaktadır. Orta sınıf böylelikle adeta toplumun genelinin tüketim kalıplarının ve yaşam biçiminin sürükleyicisi hâline gelmiştir. Orta sınıf ailelerde kadının rolü ve konumu, geleneksel aile yapılarından farklılaşmaktadır. Bu ailelerde toplumsal cinsiyet eşitliğine kuvvetli bir vurgu vardır. Bu ailelerde ebeveyn, özellikle de kadınlar, büyük oranda yüksek eğitimli olup ev dışındaki çalışma hayatına aktif şekilde katılmaktadır. Örneğin Türkiye’de Hanehalkı İşgücü Araştırması, 2018 sonuçlarına göre; yükseköğretim mezunu kadınlar arasında işgücüne katılma oranı yüzde 72 iken daha düşük eğitimli kadınlarda bu oran yarı yarıya daha düşüktür. Yükseköğretim mezunu ve çalışan kadınlar için işlerinden elde ettikleri gelirden dolayı çocuk sahibi olmanın fırsat maliyeti oldukça yükselir. Çocuk sahibi olmanın artan maliyeti de eklenince çiftler daha az sayıda çocuk sahibi olmaktadır. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2018 bulgularına göre; toplam doğurganlık hızı lise veya daha üzeri eğitim düzeyini tamamlamış kadınlarda 1,8 iken eğitim almamış veya ilkokul mezunu kadınlarda 4,2’dir. Orta sınıf ailelerde kadınların gerek toplumsal alandaki gerekse ev içindeki konumlarının güçlenmesiyle ev içindeki iş bölümü giderek eşler arasında daha eşitlikçi şekilde paylaşılmaya başlanmıştır. Böylelikle bu ailelerin, ücretli olarak çalışma hayatında yer alan her iki eşin de ev içi işlerini eşitlikçi temelde paylaştığı simetrik aile yapısına doğru dönüştükleri söylenebilir. Yükseköğretim 71.6 % 34.7 % 34.7 % 28.2 % 16.1 % Mesleki veya teknik lise Lise Lise altı eğitimliler Okuryazar olmayanlar Şekil 8.11 Kadınların Eğitim Durumuna Göre İşgücüne Katılma Oranı (15+), Hanehalkı İşgücü Araştırması 2017-2018 (%) Kaynak: TÜİK, 2020e Simetrik Aile: Bu aile yapısında, ailelerde erkekler ve kadınlar farklı türde görevleri yerine getirebilir. Fakat cinsiyetler arasında ev içi iş bölümü daha eşitlikçi şekilde gerçekleştirilir (Bilton vd., 1996: 505). 231 Aile Sosyolojisi 8 Orta sınıf ailelerin tüketim ve beğeni pratikleri, önemli ölçüde kültürel sermayelerini arttırmakta olan kadınlar tarafından belirlenmektedir. Şekil 8.12 Sosyoekonomik Statü Gruplarına Göre Hanede Kadının Karar Alıcı Olduğu Konular (%), Kaynak: Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (AÇSHB), 2019: 90 Sencer Ayata’ya göre (Erder vd. 1999; 30) orta sınıf kültürüne ilişkin bir başka önemli boyut: “çekirdek ailenin ve onun içindeki bireyin otonomisinin artmasıdır”. Bu ailelerin akraba, hemşeri, etnik-dini grup gibi gruplarla kurulan geleneksel bağları zayıflamaktadır. Birey üzerinde toplumsal çevresinin denetiminin azalmasıyla, özel yaşam daha bağımsız hâle gelmekte ve bireyin serbestisi de artmaktadır. Bu değişikliğin bir göstergesi de ailenin yaşadığı konutlarda, bireylerin kendi kullanımına ait mekânların olmasıdır. Bu ailelerde, çocukların ve ailede yaşayan yaşlıların kendilerine ait odaları vardır ve bu odaları tercihlerine uygun şekilde donatıp kullanırlar. Şekil 8.13 Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016’da Hanelerin Sosyo-ekonomik Statü Grubuna Göre Ayrı Çocuk Odası ve Yaşlı için Oda Bulunan Konutların Oranı, (%) Kaynak: Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (AÇSHB), 2019: 19 38% Alışveriş Akraba ilişkileri Çocuklarla ilgili konular Tatil ve eğlence En alt grup Alt orta grup Üst orta grup Üst grup En üst grup 37% 26% 19% 52% 34% 61% 41% 44% 29% 68% 49% 70% 56% 52% 45% 22.3% En alt 45.4% 45.2% Alt orta Üst orta 52.9% 62.9% 58.3% 79.2% Üst 60.3% 95.0% En üst 67.0% Çocuk odası Yaşlı için oda 232 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Günlük hayatın içinde aile hayatını destekleyen görünür veya görünmez bir sürü kurum ve hizmet var. Bunların bazıları okul gibi, kreşler gibi, spor kulüpleri gibi formel gruplar. Bu kurumlar salgın nedeniyle kapanınca bu hizmetlerin tamamı aileye yüklenmiş oldu. Covid-19 salgını kadınları niye ve nasıl daha fazla etkiledi? Aile kurumu başka hiçbir kurumla ilişki içine girmediğinde, belki sanayi öncesi toplumlarda olduğu gibi, bütün yükün aile içindeki kadınlara yüklendiği görülmüş oldu. Aile dediğimizde de haneden söz ediyorum. Bir hane eşsiz çocuklu bir kadın da olabilir, bir nine, kızı ve çocukları olabilir, evli çift ve çocukları olabilir. Tek başına yaşayan bir yaşlı hanım da olabilir. Daha evvel çocukları onu ziyaret eder, yardım ederken böyle bir salgında bir başına ve tecrit halinde kalmış olabilir. Genç kızlıktan yaşlılığa, evlilik içi veya dışı birçok farklı hane tipi vardır. Peki karı kocalı, çocuklu nükleer aile tipinde iş bölümleri salgından nasıl etkilendi? Özellikle orta sınıf çalışan, çalışmakta olan kadın ne ile karşılaştı? Hayatın normal akışı içinde aileye destek faaliyetlerinin neredeyse tamamının koordinatörü kadınlardı. Mesela çocuk hastalandı, okuldan almak lazım. Kim gidip çocuğu alacak? Yüzde 90 anne. Zaten okul da yüzde 90 ilk olarak anneyi aramaya koşullanmıştır. Salgınla birlikte, koordinasyon fonksiyonuna icra fonksiyonu eklendi. Mesela evinizin temizliği için yardım mı alıyordunuz. Artık yok. Temizlikçi sizsiniz. Öğretmen mi yok. Öğretmen sizsiniz. Evde birisi mi hasta? Hasta bakıcı sizsiniz. Çocuğun arkadaşı mı yok? O arkadaş sizsiniz. Bakın, modern kadının işinin daha hafiflemesinin sebebi neydi? İcracılıktan koordinatörlüğe geçmesiydi. Evet, birçok şeyi aynı anda çok dikkatle planlamak zorundaydı, hangi öteberi alınacak ne gün ne pişecek, çocuk ne zaman nereye bırakılacak gibi. Ama tüm bunları, hem piyasanın sunduğu hazır yemek servisleri gibi parayla faydalanılacak hizmetlerle, hem de bazı sosyal ilişkiler yoluyla temin edilebilecek hizmetlerle kendisine birtakım ferahlıklar açabiliyordu. Günlük hayatın idamesine bir de çocuğun bakım yükünü üstleniyor, onun çevresini de koordine ediyor anne olan kadın. Modern kadın kendi gayretiyle bulup buluşturduğu tamponlarla bir hayat sürüyor ve bu hayatı da partneriyle eşit iş bölümü içinde bir hayat sanıyordu mu diyorsunuz? Ben iddia ediyorum ki, iyileşmelerin büyük kısmı aslında sosyal devlet ve piyasa tarafından karşılanıyor. Bu karşılanma biçimi de aile içindeki iş bölümünün zorlayıcı ve çatışmacı bir ortama dönüşmemesine yardımcı oluyor. Bugün ben yorgunum, bir gün de sen yemek yap şeklindeki bir muhabbet, aç telefonu bir pizza ısmarla şekline dönüşebiliyor. Aile içindeki kadın-erkek dengesini ya da ‘sulh dengesini’ kadınların başka kadınlara dayanarak elde ettiklerini savundum hep. O dayanılan ‘başka kadınlar’, bakıcı kadın olabilir, temizlikçi kadın olabilir, teyze olabilir, anneanne babaanne olabilir, komşu olabilir. Hatta diyebilirim ki, Türkiye’deki profesyonel orta sınıf kadınların Batılı akranlarına göre avantajlı bir konumları vardı. Sosyal bağların kuvvetliliği anlamında söylüyorsunuz? Evet. Örneğin İngiltere’de bir kadın annesinden çocuğa bakmasını devamlı isteyemiyor. Ya da her gün bir bakıcı hizmeti alamıyor. Bu anlamda hizmet sektörü Batı’da çok daha dar ve korkunç bir mali yük getiriyor. Gelirlerin çok daha düşük olduğu ülkelerde kadınlara destek veren hizmetler çok daha kolay ulaşılabilir ve ucuz. Son dönemde Türkiye’de de kadınlara destek olan bu hizmetler çok ulaşılabilir olmaktan çıktı? Evet, son yıllarda benim de gözlemim bu yönde. Artık temizlik ve çocuk bakım ücretleri arttı. Artık anneanne babaanne köşe başında ya da geniş aile düzeninde oturmuyor, torununun tüm bakımını üstlenmeye niyet etmiyor. Kolaylıklar Türkiye’de de azalmaya başladı. Hem piyasa hem sosyal devlet hizmetleri ortadan çekildiğinde, mesele kadın-erkek iş bölümüne gelip dayanıyor. Kaynak: Ezgi BAŞARAN (30 Nisan 2019) https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2020 /04/30/deniz-kandiyoti-salgin-modern-kadininyasadigi-illuzyonu-yikti-gecti/ (Erişim tarihi: 30/04/2020) Yaşamla İlişkilendir 233 Aile Sosyolojisi 8 Yoksulluk ve Aile Türkiye’de 1980’lerden günümüze bir refah artışı ve ekonomik büyüme yaşanmıştır. Bu süreçte Türkiye’de yoksulluk oranlarında nispeten bir iyileşme olsa da, ülkede gelir eşitsizliği hâlen önemli bir sosyal sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından gerçekleştirilen Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2018 yılı sonuçlarına göre en yüksek eşdeğer hanehalkı kullanılabilir fert gelirine sahip yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay yüzde 47,6 iken, en düşük gelire sahip yüzde 20’lik grubun aldığı pay yüzde 6,1’dir. Toplumun en zengin yüzde 20’sinin gelirinin en yoksul yüzde 20’sinin gelirine oranı şeklinde hesaplanan P80/P20 oranı ise 7,8’dir (TÜİK, 2019). Gelir dağılımının ne kadar eşit olduğunu gösteren Corrado Gini tarafından geliştirilmiş Gini katsayısı 0,408’dir. 2018 yılına ait gösterge değerlerini on yıl önceki değerler ile kıyasladığımızda, Türkiye’de gelir dağılımında son on yıl içinde önemli bir değişiklik olmadığı görülmektedir. Tablo 8.2 Türkiye’de Gelir Dağılımı (%), 2008 ve 2018 Yüzde 20’lik Fert Grupları 2008 2018 Toplam 100,0 100,0 İlk yüzde 20 (En düşük) * 5,8 6,1 İkinci yüzde 20 10,4 10,6 Üçüncü yüzde 20 15,2 14,8 Dördüncü yüzde 20 21,9 20,9 Son yüzde 20 (En yüksek) 46,7 47,6 P80/P20 8,1 7,8 Gini Katsayısı 0,410 0,408 Kaynak: TÜİK, 2019 Not: Gelir referans dönemleri bir önceki takvim yıldır. (*) Fertler eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirine göre küçükten büyüğe sıralanarak 5 gruba ayrıldığında “ilk yüzde 20’lik grup” geliri en düşük grubu, “Son yüzde 20’lik grup” ise geliri en yüksek geliri tanımlamaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından gerçekleştirilen Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2018 bulgularından Türkiye nüfusunda göreli yoksulluk oranı yüzde 13,9’dur. Bu oran nüfustaki her yedi kişiden birinin yoksul olduğu anlamına gelir. Aile Tiplerine Göre Yoksulluk Düzeyi Aile tiplerine göre yoksulluk oranlarına bakıldığında; hanehalkı üye kompozisyonu bakımından en az bir çekirdek aile ve diğer kişilerden oluşan, yani geniş ailelerin yaklaşık beşte birinin günümüzde yoksulluk sınırı altında olduğu görülür. Çekirdek ailelerde, yoksulluk sınırı altında kalma oranı yüzde 12,9’dur. Buna karşın bu kategoride, eşler ve çocuklardan oluşan kompozisyon ile sadece eşlerden oluşan aile tipi, yoksulluk oranları bakımından birbirinden önemli derecede farklılaşmaktadır. Yoksulluk oranları bakımından öne çıkan bir diğer kategori ise dağılmış aileler grubundaki tek ebeveyn ve çocuklardan oluşan kompozisyondur. Günümüzde bu gruptaki her sekiz aileden biri yoksulluk sınırının altındadır. P80/P20: Toplumun en zengin yüzde 20’sinin gelirinin en yoksul yüzde 20’sinin gelirine oranıdır. En zengin yüzde 20’nin gelirinin, en yoksul yüzde 20’nin gelirinden kaç kat daha fazla olduğunu göstermektedir (TÜİK, 2019). Gini Katsayısı: Kişisel gelir dağılımını ölçmek için yaygın olarak kullanılan bir dağılım ölçüsüdür. Bu oran büyüdükçe, dağılımdaki eşitsizlik artıyor demektir. Gini ölçüsü 0 ile 1 arasında değişir. Bir toplumda, gelir adaletli olarak paylaşılmışsa gini katsayısı 0’a eşit, toplumdaki gelirleri yalnız bir kişi almışsa gini katsayısı 1’e eşit olmaktadır (TÜİK, 2019). Yoksulluk oranı: Eşdeğer hanehalkı kullanılabilir fert geliri, yoksulluk sınırının altında olanların (yoksulluk riski altında olan nüfusun) toplam nüfus içindeki oranıdır. Yoksulluk sınırı belirlenirken ülkedeki eşdeğer hanehalkı kullanılabilir fert medyan gelirinin yüzde 50’si veya yüzde 60’ı esas alınır (TÜİK, 2019). 234 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Şekil 8.14 Aile Tipine Göre Yoksulluk Oranları (%), 2018 Kaynak: TÜİK, 2019 Yoksulluğun Aileye Etkisi Yoksulluğun aile yaşantıları üzerindeki yansımaları çok boyutludur. Yoksulluğun aile yapıları üzerindeki belli başlı olumsuz etkileri arasında; aile bireylerinde sağlık sorunlarının ortaya çıkması, kadının ve özellikle de çocukların uygun olmayan ortamlarda çalışması, çocukların eğitimden uzaklaşması, ailenin kötü ortamlarda yaşaması, eşler arasındaki ilişkilerin bozulması, aile içi şiddet, suça eğilim, ailenin parçalanması, toplumsal çevre ile ilişkilerin bozulması ve ruh sağlığının bozulması sayılabilir (Şen, 2004: 159). Yoksul ailelerde yaşanan sorunlar en çok bu ailelerdeki çocukları olumsuz şekilde etkilemektedir. Ailelerdeki yoksulluk nedeniyle çocuk hakları ihlali daha fazla yaşanmaktadır. Yoksulluk arttıkça ailedeki çocuklar arasında beslenme yetersizliği, sağlık sorunları yaşama, eğitimden ayrılma ve çocuk işçiliği sorunları baş göstermektedir. Bu sorunlar nedeniyle bu ailelerdeki çocukların bireysel ve toplumsal gelişimini tamamlamaları riske girmektedir. Eşler ve çocuklar 14.4% Sadece eşler En az bir çekirdek aile ve diğer kişiler Çekirdek aile bulunmayan birden fazla kişiden oluşan Tek ebeveyn ve çocuklar Tek kişilik 18.8% 12.0% 4.5% 7.7% 9.6% Çekirdek Geniş Dağılmış MORBİDİTE ÖZÜRLÜLÜK DÜŞÜK GELİR Yetersiz besin alımı Kötü konut koşulları Çocuk işçiliği Okula gidememe Sağlık hizmetlerine ulaşamama Yetersiz beslenme • Malnütrisyon • Mikronütriyen besin eksikliği beslenme Kötü çevre koşulları • Sağlıksız içme suyu • Sağlıksız tuvalet • Kapalı ortam hava kirlenmesi Enfeksiyonlar ÖLÜMLER Dengesiz Şekil 8.15 Yoksulluğun Ailede Çocuk Üzerine Etkileri Kaynak: Hatun vd., 2003: 252 235 Aile Sosyolojisi 8 Türkiye’de Aile Yapısında Sosyal ve Psikolojik Değişim Gelişim psikolojisi ve kültürel psikoloji alanlarında dünyanın önde gelen saygın sosyal psikologları arasında yer alan Çiğdem Kağıtçıbaşı, Türkiye’de 1975 ve 2003 yıllarında Çocuğun Değeri Araştırmalarını gerçekleştirmiştir. Bu araştırmalarda çocuğa atfedilen ekonomik, psikolojik ve sosyal olmak üzere üç farklı değer türü tanımlanmıştır. Çocuğun ekonomik değeri (maddi fayda, ekonomik fayda) öncelikle eve ekonomik açıdan gelir getirmesi ve katkı yapması, çocuğun ev işleri yapması ve yaşlılıkta anne ve babasına bakım sağlamasını ifade eder. Çocuğun psikolojik değeri, çocuğun eve neşe vermesi, duygusal açıdan doyum sağlaması ve anne-babaları birbirine yaklaştırması olarak düşünülmektedir. Son olarak, çocuğun sosyal değeri ise ailenin devamlılığını sağlaması, ebeveyne toplumsal başarı ve itibar algısı vermesi gibi unsurları anlatır (Kağıtçıbaşı ve Ataca, 2017: 82). Kağıtçıbaşı’nın araştırmaları, 30 yıl ara ile Türkiye’de kentleşme, sosyoekonomik gelişme ve ebeveynin eğitim düzeylerinin yükselmesi ve değişen yaşam tarzlarının etkisiyle aileler açısından çocuğa atfedilen değerin değişikliğe uğradığını göstermiştir. Kağıtçıbaşı’na göre (2017) Türkiye’deki toplumsal yapıdaki modernleşmeden, aile kurumunda en çok aile içi ilişkilerin ve çocuğun ailedeki konumunun etkilendiği söylenebilir. Kağıtçıbaşı, çalışmalarında toplumsal değişim, aile sistemleri ve değer yönelimleri arasındaki karşılıklı ilişkileri kavramsallaştırarak bir aile değişim kuramı önermiştir. Bu kuram, bireylerin benliğini ailenin içine, aileyi de kültürel ve sosyoekonomik bir çerçevenin içine oturtan bağlamsal bir kuramdır. Dolayısı ile aile yapısını hem sosyal hem de psikolojik özellikleriyle incelemektedir. Ailenin sosyal özelliklerini aile yapısı açısından, psikolojik özelliklerini ise aile sistemi açısından ele almaktadır. Kurama esas teşkil eden üç belirgin aile modeli bulunmaktadır (Kağıtçıbaşı, 2017: 153-165). Bu modellerin birebir gerçek durumu yansıtmaktan ziyade, ideal durumları ifade eden kategoriler olarak anlaşılması gerekir. Geleneksel Karşılıklı Bağımlılık Modeli Geleneksel karşılıklı bağımlılık modelindeki aile yapısında, aile üyeleri arasında karşılıklı bağımlılığa dayalı, ataerkil aile yapısına sahip, sıkı bağlarla dokunmuş insan ve aile ilişkileri vardır. Daha çok geleneksel, endüstrileşme öncesi üretime dayalı, kırsal toplumlarda veya kentlerin refah düzeyi düşük kesimlerinde daha yaygındır. Bu model toplumsal ve ailesel düzeyde tipik bir ilişkisellik kültürü (toplulukçuluk) örneğidir. Dolayısı ile bu tip aileler ya yapısal ya da işlevsel bakımdan daha ziyade geniş aile özelliği gösterirler. Çekirdek aile formunda oldukları durumda da farklı kuşakları birbirine bağlayan yakın akraba ilişkileri devam ettirmeye çalışmaktadırlar. Nesiller arası bağımlılıkta kaynaklar, genç yetişkinlerden yaşlı ebeveyne doğru akar. Özellikle, bu anlamda erkek evlat sahibi olmak yaşlılık güvencesi olarak görülür. Aileye gelin olarak dışarıdan gelmiş olan kadının başlangıçta statüsü düşüktür. Daha sonra erkek evlat sahibi olunca aile içi statüsü de yükselir. Bu ilişki yapısının devamını sağlamak üzere çocuğun aileye sürekli bağlılığını ve itaatini sağlamaya yönelik bir sosyalleştirme ve yetkeci çocuk yetiştirme yoluyla sağlanmaya çalışılır. Bağımsızlık Modeli Bu aile modelinde ailenin bütünü diğer ailelerden, aile bireyleri de birbirlerinden bağımsız ve ayrık şekildedir. Nesiller arası maddi bağımlılığın en aza indiği sosyokültürel ve ekonomik bir bağlam vardır. Duygusal ve maddi kaynak yatırımı yaşlı nesle doğru değil, çocuğa doğru yönelmiştir. Ataerkil değerlerin etkisinin azalması ve refahın artması ile kadının aile içindeki statüsü yüksektir. Buna bağlı olarak doğurganlık ve erkek çocuk tercihi de düşüktür. Bu ortamda çocuğun ekonomik/faydacıl değeri azalır ve psikolojik değeri yükselir. Bireyin yaşlılık dönemlerindeki gelir ve bakım hizmeti için çocuklarından farklı kaynaklara güvenmesi nedeniyle, yaşlılık güvencesi olarak çocuğun ebeveyne sadakat ve bağımlı olması gerekli görülmez. Dolayısı ile çocuğun sosyalleşmesinde bireycilik ve özerklik önemsenir. Bu model yüksek refah düzeyi, kentleşmiş, endüstrileşmiş ve teknoloji toplumunda daha yaygın olarak görülür. 236 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Psikolojik veya Duygusal Bağımlılık Modeli Bu modelde esas unsur, aile bireyleri arasında duygusal alanda karşılıklı bağımlılık görülürken maddi alanda hem birey hem de aile düzeyinde bağımsızlık söz konusudur. Bu aile modeli, ilişkisel (toplulukçu) kültürdeki toplumların sosyoekonomik refah düzeyi yüksek ve kentlileşmiş bölgelerinde daha yaygındır. İlişkisel kültür baskın olduğu için aile diğer ailelere (akrabalara) doğru genişlemiş durumdadır. Aile ilişkileri bağlamında ataerkilliğin önemini kaybetmesi, kadının aile içinde konumunun yükselmesi ve erkek çocuk sahibi olmaya verilen önemin azalması söz konusudur. Bununla birlikte nesiller arası psikolojik/duygusal bağlılık devam etmektedir. Bu nedenle genç yetişkinler, psikolojik/duygusal yatırımlarını hem ebeveyne hem de çocuklarına yönelmektir. Ancak yaşlı ebeveyn maddi kaynak aktarımı gerekmediğinden, maddi kaynak akışı artık çocuklara yönelmiştir. Çocukların psikolojik değeri ön plana çıkmış ve çok sayıda çocuk sahibi olmanın anlamı azalmıştır. KÜLTÜR İlişkisellik kültürü (toplulukçu) YAŞAM KOŞULLARI Kentleşme/sanayileşme Artan refah düzeyi AİLE YAPISI İşlev bakımından karmaşık aile yapısı Çocuğa maddi kaynak aktarımı Çekirdek aile + akrabalık bağları Artan kadın statüsü AİLE DEĞERLERİ Aile/grup bağlılıkları+ bireysel bağlılıklar Ana babaya duygusal yatırım Çocuğa duygusal/maddi yatırım Çocuğun psikolojik değeri Azalan erkek çocuk tercihi AİLE ETKİLEŞİMİ VE SOSYALLEŞME Yetkeli ana babalık Çocuk yetiştirmede kontrol + özerklik yönelimi BENLİK – ÖTEKİ İLİŞKİLERİ Nesiller arası/ailesel duygusal bağlılık Kişiler arası bağlılık Özerk ilişkisel benliğin gelişimi Nedensel ilişki/etki Geri bildirim Karşılıklı nedensellik/etkileşim BAĞLAM AİLE SİSTEMLERİ Şekil 8.16 Kağıtçıbaşı’nın Psikolojik/Duygusal Bağlı Aile Tipi Kaynak: Kağıtçıbaşı, 2017: 163 Çocuğun yetiştirilmesinde, sosyalleşme değeri olarak aileye/gruba bağlılık önemsenir. Bununla birlikte çocuğun kentsel iş hayatı için gerekli olan yaşam becerilerini kazanması önemsenir. Bunlar; aktif karar verme, yetkinlik gösterme ve yaratıcılık gibi çocuğun özerklik kazanmasını gerektiren becerilerdir. Dolayısı ile ebeveyn bir yandan kontrol, diğer yandan da özerklik yönelimi ile çocuklarını yetiştirmeye yönelirler. 237 Aile Sosyolojisi 8 TÜRKİYE’DE AİLE TİPLERİNİN DEĞİŞİMİ Türkiye’de 1960’lı yılların sonundan günümüze değin, aile yapısı, nüfus ve sağlık alanında birbirini takip eden çok sayıda saha araştırması gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmalarda, hanelerde birlikte yaşayan hanehalkı üyeleri listelenerek bu kişilerin demografik, ekonomik ve sosyal özellikleri hakkında bilgiler toplanmıştır. Hanehalkında birlikte ikamet eden kişiler arasındaki akrabalık ilişkileri dikkate alınarak aile tipolojileri oluşturmak mümkündür. Türkiye’de aile tipolojileri hakkında ilk çalışmayı 1968 Türkiye Aile Yapısı ve Sorunları Araştırması verilerini kullanarak Serim Timur gerçekleştirmiştir (Timur, 1972). Bu çalışmadan sonra diğer araştırmacılar da Timur tarafından ortaya konulan aile tipolojisini kullanarak yeni çalışmalar gerçekleştirmiştir. Böylelikle Türkiye’de son elli yılda aile tipolojilerinin yaygınlığında değişimler izlenebilir hâle gelmiştir. Bu çalışmalarda dört temel aile tipi kullanılmaktadır: 1. Çekirdek aile: Evli bir çift ve varsa evlenmemiş çocuklardan oluşan bir hanehalkı kompozisyonuna karşılık gelmektedir. 2. Ataerkil geniş aile: Hanehalkı reisi ve/veya eşi, evli çocuğu veya çocukları, gelini ve/ veya damadı ve torunu veya torunları ve/veya evlenmemiş çocuğu veya çocukları, ile varsa diğer akraba ya da akraba olmayan hanehalkı üyelerinden oluşmaktadır. 3. Geçici geniş aile: Hanehalkı reisi ve/veya eşi, evlenmemiş çocuğu veya çocukları, hanehalkı reisinin veya eşinin annesi ve/veya babası ile varsa diğer akrabalar yer alabilir. 4. Dağılmış aile: Bu aile tipinin temel karakteristiği hanehalkı biçiminde evli bir çiftin yer almamasıdır. Dolayısıyla ölüm, boşanma ve ayrı kalma gibi demografik olayların etkisiyle çiftlerden her ikisinin veya birinin olmayışıyla dağılmış aile olarak adlandırılan tip oluşmaktadır. Örneğin, tek kişi yaşayanlar veya tek ebeveynli aile bu gruba girmektedir. Öğrenme Çıktısı Türkiye’de günümüzde anne-babaların çocuklara ilişkin ekonomik beklentilerini etkileyen bireysel faktörleri araştırınız. ASPB Dijital Kütüphanesinde yer alan Türk Ailesi 1-12 belgeselini izleyiniz. https://www.youtube.com/channel/UChZBC0A260gwD-qjljuALKg Ailenizde ve yakın çevrenizde farklı kuşaklardan evlenmiş kişilerle; eşleri ile nasıl tanıştıkları, evlilik kararını ne şekilde aldıkları ve evlenilecek kişinin sahip olması gereken sosyal özellikler hakkındaki düşünceleri üzerinde konuşunuz. 2 Türkiye’de günümüzde aile kurumu ve yaşantısına ilişkin temel ekonomik, sosyal demografik ve kültürel özellikleri sıralayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Hanehalkı: Aile kavramına benzemekle birlikte özünde ayrı anlamlara gelen bir kavramdır. Hanehalkı üyeleri aynı evde birlikte yaşayan, yetişkin bir kadını veya erkeği hanehalkı reisi/sorumlusu olarak kabul eden, evdeki eşyaları ve olanakları paylaşan ve akraba olan ya da akrabalık bağı bulunmayan kişi ya da kişilerdir. Buna benzeyen bazı sosyal birimlerde aynı evde yaşayan bir grup insan bulunur; ancak bu kişiler ayrı yemek yerler ve hiçbir anlamda paylaşımları yoktur. Bu şekilde ayrı yaşayan kişiler ya da gruplar, aynı evde yaşamalarına karşın ayrı hanehalkları olarak kabul edilirler (Yavuz ve Yüceşahin, 2012: 81). 238 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Aile tipolojilerinin yaygınlığı ve değişimi hakkında demografik araştırmalardan elde edilen bulgular bir bütün olarak incelendiğinde, özetle şu tespitler yapılabilir: • Türkiye’de çekirdek aile tipi, tüm aile tipleri arasında büyük çoğunluğu oluşturmaktadır. • Son elli yıl içinde çekirdek aile tipinin yaygınlığı yaklaşık yüzde 10 oranında artmıştır. • Geniş aile tipolojilerinin yaygınlığı azalma eğilimindedir. Bu durum özellikle ataerkil geniş aile için daha belirgindir. • Dağılmış/çözülmüş ailelerin oranı ise son elli yılda iki kattan daha fazla bir artış göstermiştir. Nitekim dağılmış aile tipolojisi, geniş aile tipolojisindeki hanehalkı kompozisyonlardan neredeyse iki misli daha yaygındır. Tablo 8.3 Türkiye’de Aile Yapısı, Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına Göre Aile Tiplerinin Oransal (%) Dağılımları, 1968-2016 Aile Hanehalkları Aile Olmayan Hanehalkları Basit Karmaşık Yıllar Çekirdek Geçici Geniş Ataerkil Geniş Dağılmış/Çözülmüş Toplam 1968 59,7 13,1 19,0 8,3 100,0 1978 58,0 14,6 19,3 8,1 100,0 1988 63,4 11,2 14,3 11,1 100,0 1998 68,2 9,1 10,4 12,3 100,0 2006 72,5 7,9 6,6 13,0 100,0 2016 69,3 5,7 5,1 19,9 100,0 Kaynak: Yavuz ve Yüceşahin, 2012: 85; Koç, 2019: 50 1968: Türkiye Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması 1973: Türkiye’de Nüfus Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması 1988: Türkiye Doğurganlık ve Sağlık Araştırması 1998: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2006: Türkiye Aile Yapısı Araştırması 2016: Türkiye Aile Yapısı Araştırması Çekirdek Aile Tipolojisinde Değişim Türkiye’de günümüzde hemen hemen her on aileden yedisi çekirdek aile formundadır. Son on yıl içinde bu aile tipolojisinin yaygınlığında önemli bir değişim görülmemektedir. Çekirdek aile tipolojisi, çocuksuz ve çocuklu çekirdek aileler hâlinde iki alt kategori bağlamında incelenebilir. Araştırma bulguları, son on yılda çocuksuz çekirdek ailelerin oranında bir miktar artmıştır. Bu artış ise esasen sadece eşlerden oluşan ve kadının 45 yaşında veya daha ileri yaşta olduğu aile kompozisyondaki artıştan kaynaklanmaktadır. Bu tip aileler esasen orta yaşlı veya daha ileri yaşlardaki çiftlerin olduğu ve çocukların evden ayrılması ile oluşan kompozisyonlardır. Çocuklu çekirdek aile tipolojisinde ise bu dönemde yüzde 7 oranında azalmıştır. Bu azalma eşler ve en az üç çocuğu olan hanehalkı kompozisyonundaki azalmadan kaynaklanmaktadır. Esasen bu durum Türkiye’de doğurganlık hızlarının azalmasının aile yapıları üzerine yansımasından kaynaklanmaktadır. 15-49 yaş arasındaki kadın nüfusun ilk evliliğini ve ilk doğumunu ileri yaşlarda yapma, yüksek eğitimli (lise ve üzeri) olma, ücretli çalışma ve hanehalkı refahının orta ve üzeri düzeyde olduğu hanelerde yaşama özellikleri ile iki çocuklu çekirdek ailelerde yaşama oranları arasında doğrusal bir ilişki olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Yavuz ve Yüceşahin, 2012: 99). 239 Aile Sosyolojisi 8 Demografik araştırmalar Türkiye’de ailelerin daha küçük ve daha basit yapıdaki kompozisyonlara dönüştüğünü göstermektedir. Türkiye aile tipolojilerindeki bu değişim, ailelerin akrabalık ilişkileri oldukça zayıflamış bağımsız (izole) birimlere dönüştüğü anlamına gelmemektedir. Türkiye’deki çekirdek aileler, metropollerdeki sayılı örneklerin dışında yalıtılmış/atomize olmuş aile yapısında değildir. Aksine, Türkiye’deki aileler yoğun akrabalık ilişkisi içinde olmaları nedeniyle bitişik-aile veya bağlantılı çekirdek aile olarak tanımlanabilirler (Sezal, 2003: 141). Dikeçligil’e göre (2014: 26) Türkiye’de aile yapısı ister çekirdek ister geniş olsun, genellikle çekirdek aile konfederasyonu ve değişikliğe uğramış geniş aile terimleri ile ifade edilen bir yapı göstermektedir. Yazara göre bu iki terim aynı olgunun kent ve kır bağlamındaki görünümlerini ifade eder. Dolayısı ile her iki aile tipini kapsayacak şekilde Türkiye’deki aile yapısı çekirdek aile ağı olarak adlandırılabilir. Çekirdek aile ağı, bir çekirdek ailenin akraba, hısım veya hemşeri çekirdek aileler ile yakın etkileşimlerini vurgular. Çekirdek aile ağı yapısındaki aile birimleri arasında kısmen bağımlılık ilişkisi vardır ve bu ilişkinin özellikleri şunlardır (Dikeçligil, 2014: 32); • Farklı yerleşim birimlerinde yaşıyor olabilirler, • Aynı çatı altında yaşamazlar, her aile biriminin kendi hanesi vardır, • Ekonomik bakımdan bağımsız veya kısmen bağılıdırlar ama gerektiğinde eşitlikçi temelde birbirlerine finansal destek ve yardımlaşma sağlarlar, • Üyeler arasında karşılıklı hizmet alışverişi söz konusudur, • Hiyerarşik bir otorite olmamasına karşın aralarındaki aile bağlarını ve akrabalık ilişkilerini gözetirler. Dolayısı ile çekirdek aile ağı içindeki aile birimleri, coğrafi yerleşim ve ekonomik bağımsızlık özelliği ile geleneksel geniş ailelerden; başta hizmet alışverişi olmak üzere diğer karşılıklı sosyal alışverişlerde bulunması nedeniyle de yalıtılmış/atomize çekirdek ailelerden farklılaşmaktadır. Geniş Aile Tipolojisinde Değişim Türkiye’de geniş aile tipolojilerinin oranı, 2006 yılında tüm hanehalkı kompozisyonlarının yedide biri iken 2016 yılında onda birine gerilemiştir. Aslında bu azalma eğilimi son 50 yıldır düzenli olarak devam etmektedir. Bu azalma eğiliminde, geleneksel aile yapısı özelliği gösteren ataerkil aile kompozisyonlarındaki azalma dikkat çekicidir. Yavuz ve Yüceşahin (2012) tarafından aile tipleri üzerine gerçekleştirilen bir çalışmada, Türkiye’de kadınlara dair bazı demografik, sosyoekonomik ve kültürel özelliklerin yaşadıkları aile yapıları ile ilişkili olduğunu ortaya koymuştur. Buna göre ataerkil aile tipinin yaygınlığı arasında pozitif yönde ve yüksek düzeyde bağıntı katsayıları bulunduğu özellikler şunlardır; yüksek doğurganlık ve yüksek ideal çocuk sayısı, ücretsiz aile işçisi olarak çalışma, hane halkı refahının en düşük olduğu grupta yer alma, kocasından daha düşük eğitimli olma, kadına yönelik şiddeti bir bicimde doğru bulma ve geleneksel cinsiyet rolü tutumuna sahip olma. Dolayısı ile Türkiye’de bu sıralanan sosyoekonomik ve kültürel özelliklerin yaygınlığının azalması ile ataerkil aile tipinin oranının düşmesi arasında da bir paralellik olabilir. Ayrıca, bu durum yeni kuşaklarda evlenen gençlerin ebeveyn ile aynı evde yaşamak yerine ayrı ev açarak evlilik hayatına başlamaları ile ilgili ilgilidir. Geçici geniş ailelerin önemli bir kısmını oluşturan çekirdek aileye anne, baba, kardeş, torun gibi yakın akrabanın eşlik ettiği kompozisyondaki azalma daha düşük bir oranda gerçekleşmektedir (Yavuz ve Yüceşahin, 2012; 94). Bu aile tiplerinde akraba statüsündeki yaşlı nüfus oranı (65 ve daha yukarı yaş) toplam nüfustaki yaşlı oranından daha yüksektir. Yaşlılar gibi evdeki akrabalar arasında gençler de (18-24) toplama göre daha yüksek orandadır. Geçici geniş ailelerdeki akrabaların toplam nüfusa göre bir diğer farklılığı da bu kişiler arasında başından bir evlilik geçmiş olanların oranının yüksek olmasıdır. Dolayısı ile eşi ölmüş, ayrılmış veya boşanmış olan bireyler akrabalarının yanına sığınarak geçici geniş aile oluşturmaktadır. Bunlar arasında dul kalan yaşlı büyükler önemli bir orandadır. Sosyolog Ferhunde Özbay’a göre bu verilere dayalı olarak aile ortamı dışında yaşamlarına devam etmesi zor olan kişilerin bir çekirdek aileye eşlik ettiğini ve böylelikle geniş ailelerin oluştuğunu söylemektedir (Özbay, 2015:18). 240 Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 8 Aile sosyoloğu Önal Sayın’a (2020: 367) göre de bu tip ailelerin yaygın olduğu bölgelerden Türkiye’nin gelişmiş bölgelerine işgücü göçü yaşanmaktadır. Bir başka bölgeye çalışmaya giden erkekler, eş ve çocuklarını kendi ebeveyninin yanına bırakmaktadır. Sayın’a göre örneğin Karadeniz bölgesinde geçici geniş ailelerin yaygınlığı bu nedene dayanarak açıklanabilir. Dolayısı ile yerleşim yerlerindeki aile tiplerinin yaygınlığını anlamak için o bölgedeki baskın üretim biçimini göz önüne almak gereklidir. Özetle, günümüzde bu aile tipinin, yaşlılıkla baş etme stratejisi veya ekonomik nedenlerle benimsenip devam ettirildiği söylenebilir. Dağılmış Aile Tipolojisinde Değişim Dağılmış aile tipolojisindeki hanehalkı kompozisyonlarının oranı 2006 yılında yüzde 13 iken bu oran 2016 yılında yüzde 20’ye kadar yükselmiştir. Dağılmış aile tipolojilerindeki son on yıldaki gelişmeler şu şekilde özetlenebilir (Koç, 2019: 51): • Bu süreçte tek kişilik hanehalklarının oranı neredeyse iki kat artmıştır. Bu kategorinin yaklaşık üçte ikisini kadınlar oluşturmaktadır. • Tek kişi yaşayan erkeklerin yaklaşık yarısı, kadınların da yüzde 60’ı 65 ve daha yukarı yaş grubundaki kişilerden oluşmaktadır. Türk aile yapısında güçlü aile bağları nedeniyle yaşlı bakımı önemli ölçüde aile içinde gerçekleştirilmektedir. Yaşlı bakımında kurumsal bakımın payı oldukça düşüktür. Evli çiftler herhangi bir nedenle yaşlı ebeveynlerinin bakımını üstlenmek üzere onları yanlarına alamadıkları durumda onlarla aynı bina, aynı sokak ya da aynı mahalle içerisinde ikamet etme eğilimini göstermektedirler. Dolayısıyla yaşlı ebeveyn tek başına yaşıyor olsa da, çocuklarla mekânsal yakınlık ikinci bir tercih olarak ortaya çıkmaktadır. • Tek ebeveynli hanelerin oranı yüzde 5 civarında olup neredeyse değişim göstermemektedir. Bu hanehalkı kompozisyonlarının onda dokuzu kadınların ebeveyn olarak bulunduğu hanelerdir. Bu durumun toplumsal cinsiyete yönelik kültürel yaklaşımlardan kaynaklandığı düşünülebilir. Çiftlerin boşanması ya da eşin ölümü sonrasında tek ebeveynli dağılmış aile biçimine geçiş yapan kadınların sosyokültürel yapının, toplumsal normların, anneliğin ve babalığın algılanma biçimlerindeki farklılıkların bir sonucu olarak çoğu kez yeniden evlenmesi -özellikle benzer durumdaki erkeklere görekolay değildir. • Diğer dağılmış ailelerin de oransal olarak arttığı görülmektedir. Bu grupta torunanneanne, torun-babaanne ve torun-dede türündeki hanehalkı kompozisyonlarının ağırlığı dikkat çekmektedir. • Aralarında hısımlık ya da akrabalık bağı olmayan kişilerden oluşan dağılmış ailelerin ise eğitim ve istihdam imkânlarının daha fazla olduğu kentsel alanlara yüksek öğrenime devam etmek ya da çalışmak için göç eden gençlerden oluştuğu görülmektedir. Tablo 8.4 Türkiye Aile Yapısı 2006 ve 2016’da Aile Yapısı Değişimi: Aile Tiplerinin Değişimi Oranı, (%) Türkiye Aile Yapısı Araştırması (TAYA) 2006 (%) 2016 (%) Çekirdek 72,5 69,3 Eşler ve/veya evlenmemiş çocuklar Çocuksuz çekirdek 15,7 19,5 Sadece eşler Çocuksuz çekirdek (<45 yaş) 4,0 3,9 Sadece eşler ve kadın 45 yaşından küçük Çocuksuz çekirdek (≥45 yaş) 11,7 15,6 Sadece eşler ve kadın 45 yaşında veya daha ileri yaşta Çocuklu çekirdek 56,8 49,9 Eşler ve evlenmemiş çocukları Çocuklu çekirdek-1 çocuklu 17,4 17,9 Eşler ve evlenmemiş bir çocukları Çocuklu çekirdek-2 çocuklu 21,5 19,3 Eşler ve evlenmemiş iki çocukları Çocuklu çekirdek-3+ çocuklu 17,9 12,7 Eşler ve evlenmemiş en az üç çocukları Geniş 14,6 10,8 Çekirdek aile birimine yatay, dikey ya da düşey olarak eklenmiş diğer bir kişi ya da aile 241 Aile Sosyolojisi 8 Ataerkil geniş 6,6 5,1 Çekirdek aile birimine yatay, dikey ya da düşey olarak eklenmiş bir ya da birkaç aile Geçici geniş 7,9 5,7 Çekirdek aile birimine yatay, dikey ya da düşey olarak eklenmiş dağılmış bir aile ya da diğer bir kişi Dağılmış 13,0 19,9 Çekirdek aile biriminin tek kişiye, tek ebeveyne dönüşmüş olduğu ya da aralarında kan bağı olan ya da olmayan kişilerden oluşan aile Tek kişi 6,2 11,4 Tek başına yaşayan bir yetişkin kadın ya da erkek Tek kişi- Erkek 1,7 4,1 Tek başına yaşayan yetişkin erkekten Tek kişi- Kadın 4,5 7,3 Tek başına yaşayan yetişkin kadın Tek ebeveynli 5,0 5,0 Çocuklu çekirdek ailenin boşanma, ayrı yaşama ya da ölüm nedeniyle eşlerden birinin aileden kopmasıyla oluşan aile Tek ebeveynli-Erkek 0,5 0,5 Çocuklu çekirdek ailede kadının boşanma, ayrı yaşama ya da ölüm nedeniyle aileden kopmasıyla oluşan aile Tek ebeveynli-Kadın 4,5 4,5 Çocuklu çekirdek ailede kocanın boşanma, ayrı yaşama ya da ölüm nedeniyle aileden kopmasıyla oluşan aile Diğer dağılmış 1,5 3,1 Geçici geniş ailenin çekirdek unsurlarından birinin kopmasıyla oluşan (anneanne-torun; dede-torun vb…) aile Akraba olmayan 0,3 0,4 Aralarında kan bağı ya da akrabalık ilişkisi olmayan kişilerden oluşan aile Toplam 100,0 100,0 Kaynak: Koç, 2019: 50 Çekirdek, geniş ve dağılmış aile tipolojilerinin Türkiye’deki bölgesel dağılımını araştırınız. Çekirdek, geniş ve dağılmış aile tipolojilerinin yaşam koşulları hakkında daha fazla bilgi almak üzere Türkiye Aile Yapısı, 2016 raporunda yer alan Bölüm 2. Hanehalkı Özellikleri bölümünü okuyunuz (AÇSHB, 2019). Çevrenizde ileri yaşlarda olan kişilerden çocukluklarını geçirdikleri, evlendikleri ve çocuk sahibi oldukları dönemlerdeki hanehalkı kompozisyonlarını öğreniniz. Günümüz ile bu yaşam evrelerinde olan bireylerin yaşadığı aile tiplerini kıyaslayınız. Öğrenme Çıktısı 3 Türkiye’de aile tiplerinin yaygınlığını ve yakın dönemdeki değişimlerini açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 242 8 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Günümüzde dünya genelinde aile yapılarını ve kültürünü şekillendiren önemli ekonomik, sosyal, demografik ve kültürel faktörleri ifade edebilme Günümüz Dünyasında Aile Yapıları ve Kültürü Modernliğin ve küreselleşmenin etkilediği ve değiştirdiği toplumsal kurumların başında aile kurumu gelmektedir. Aile yapılarının ve yaşantılarının değişmesi ve çeşitlenmesinin arka planında esasen ekonomik yapıda dönüşüm ve kentleşme, demografik dönüşüm, kültürel ve toplumsal yaşama ilişkin dönüşümler vardır. Modernlik, yeni tip üretimde çalışacak işgücünün topraktan ve geleneksel tarımsal üretimin devamını sağlayan sosyal ilişkilerden kopması aile yapılarının da değişmesine yol açmaktadır. Modern ekonomilerde kentler, göç ile nüfus kazanırlar ve yaş yapıları değişir. Demografik dönüşüm veya demografik geçiş toplumlardaki yüksek ölümlülük ve yüksek doğurganlık düzeylerinden, düşük ölümlülük ve düşük doğurganlık düzeylerine doğru geçişi ifade eder. Demografik değişimler aile ilişkilerin oluşturduğu ağlarda yer alan bireylerin rollerini çeşitli şekillerde etkiler. Günümüzde özellikle yaşlı kişilerin yaşamlarının kalan sürelerini geçirdikleri sosyal çevreler hızla dönüşüm geçirmektedir. Küreselleşme, esasen 19. yüzyılda başlayan ve günümüzde giderek yüksek düzeyde bütünleşmiş bir hâle gelen uluslararası ekonomik ve siyasal sistemin bir sonucudur. Bu süreçte sekülerleşme, sivil toplum ve sosyal hareketler, ulaşım, kitle iletişimi, dijitalleşme gibi modernliğin dinamikleri toplumlar üzerinde etkilerini arttırmaktadır. Böylelikle insanlar yaşam seyirlerini etkileyecek düşünceler ve kararlar üzerinde içinde yaşadıkları kültürünün gelenek ve göreneklerinden giderek daha az etkilenir hâle gelmektedir. Evlilik ve aile birliğinin istikrarından ziyade giderek bireyin kendini gerçekleştirmesi ve otonomiye sahip olması ideali öne çıkmaktadır. Böylelikle toplumlarda ataerkillik gerilemekte, doğurganlık azaltmakta ve evlilik ve cinselliğe yaklaşım değişmektedir. Bu gelişmelerin yansıması olarak toplumlarda; geniş aile ve akraba gruplarının etkilerinin azalması, eş seçiminde özgürleşme, kadın ve çocuk haklarının benimsenmesi, akraba evliliğinde azalma, cinsel özgürlük ve farklı cinsel yönelimlerin daha kolay ifade edilebilmesi yaşanmaktadır. Aile Sosyolojisi 243 8öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 2 Türkiye’de günümüzde aile kurumu ve yaşantısına ilişkin temel ekonomik, sosyal demografik ve kültürel özellikleri sıralayabilme Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri Türkiye’deki toplumsal değişimlerin aile yapısı ve yaşantıları üzerindeki etkileri; evlenme ve boşanma hızları, doğurganlık, evlilik tercihleri alanlarındaki değişimler belirgin şekilde gözlenmektedir. Türkiye’de hâlen evlenme çağındaki kişilerin büyük çoğunluğu evlenmektedir. Toplumda hâlen aile bağları, kişiler için tatmin, mutluluk ve anlamlandırma temeli oluşturmaktadır. Buna karşın kişiler ilk evliliklerini daha geç yaşlarda gerçekleştirmektedir. Kaba boşanma hızı, yüksek bir düzeyde olmamakla birlikte son on yıldır belirgin şekilde artış göstermektedir. Evlenme kararlarının alınmasında görücü usulü yerini giderek bireylerin kendi seçimlerinin belirleyici olduğu yöntemlere bırakmaktadır. Eş tercihinde, bireysel tercih ve beklentiler yanı sıra bireylerin önemli gördükleri sosyal ve kültürel özellikler de dikkate alınmaktadır. Erkekler için eş tercihlerinde önemsenen özelliklerin başında evlenecekleri kişinin ilk kez evlenecek olması gelirken, evlenecekleri kişinin bir işinin olması kadınlar açısından eş tercihinde aranan en önemli özelliktir. Türkiye’de 1980’li yıllardan sonra toplumun değişme dinamikleri arasında orta sınıflaşma önemli bir yer tutar hale gelmiştir. Böylelikle aile yapılarının ve yaşantılarının şekillenmesinde orta sınıflara ait özelliklerin etkileri artmaktadır. Orta sınıf ailelerde kadının statüsü ve etkinliği ile çocuğun özerklik ve otonomisi yükselmektedir. Ev içi işler, eşler arasında daha eşitlikçi şekilde paylaşılmaktadır. Bu gelişmenin bir diğer sonucu ise çocuk sahibi olmaya yüklenen maddi/faydacı anlam ve değerlerin yerini giderek psikolojik/duygusal anlam ve değerlere bırakmasıdır. Aileler sayısal olarak küçülmekte ve yapısal olarak daha basit birimlere dönüşmektedir. Buna karşın aile üyeleri arasındaki yoğun ve duygusal ilişkiler devam etmektedir. Bu durumda Türk aile yapısının psikolojik/duygusal bağımlı aile modeline dönüştüğü söylenebilir. Yoksulluğun aile yapıları üzerindeki belli başlı olumsuz etkileri arasında aile bireylerinde sağlık sorunlarının ortaya çıkması, kadının ve özellikle de çocukların uygun olmayan ortamlarda çalışması, çocukların eğitimden uzaklaşması, ailenin kötü ortamlarda yaşaması, eşler arasındaki ilişkilerin bozulması, aile içi şiddet, suça eğilim, ailenin parçalanması, toplumsal çevre ile ilişkilerin bozulması ve ruh sağlığının bozulması yer almaktadır. Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 244 8 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 Türkiye’de aile tiplerinin yaygınlığını ve yakın dönemdeki değişimlerini açıklayabilme Türkiye’de Aile Tiplerinin Değişimi Türkiye’de 1960’lı yılların sonundan günümüze değin, aile yapısı, nüfus ve sağlık alanında birbirini takip eden çok sayıda saha araştırması gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmalarda hanehalkında birlikte ikamet eden kişiler arasındaki akrabalık ilişkileri dikkate alınarak aile tipolojileri oluşturulmaktadır. Bu çalışmalarda dört temel aile tipolojisi kullanılmaktadır. Aile tipolojilerinin yaygınlığı ve değişimi hakkında demografik araştırmalar şunları göstermiştir; çekirdek aile tipi, tüm aile tipleri arasında büyük çoğunluğu oluşturmaktadır, son elli yıl içinde çekirdek aile tipinin yaygınlığı yaklaşık yüzde 10 oranında artmıştır, geniş aile tiplerinin yaygınlığı, özellikle ataerkil geniş ailelerin, azalmaktadır. Dağılmış/çözülmüş ailelerin oranı ise son elli yılda iki kattan daha fazla bir artış göstermiştir. Türkiye’de günümüzde hemen hemen her on aileden yedisi çekirdek aile formundadır. Türkiye’de doğurganlık hızlarının azalmasıyla çocuklu çekirdek aile tipinde, özellikle eşler ve en az üç çocuğu olan ailelerin yaygınlığında azalma görülmektedir. Çekirdek aileler, yapısal olarak bir çekirdek aile ağı veya konfederasyonu şeklinde yaşamaktadır. Bu ağ içinde ailelerin yoğun sosyal alışverişlerde bulunması nedeniyle yalıtılmış/atomize hâlde değildir. Türkiye’de geniş aile tipolojilerinin oranı 2016 yılında tüm aile tiplerinin onda biri oranına kadar gerilemiştir. Bu aile tipolojisindeki ataerkil aile tipi ile kadınların geleneksellik özellikleri arasında yakın ilişki vardır. Geçici geniş aile tipolojisi çekirdek aileye anne, baba, kardeş, torun gibi yakın akrabanın eşlik ettiği kompozisyondur. Bu tipoloji, bazı bölgelerdeki ekonomik üretim biçiminin, yaşlı bakımı ihtiyacı gibi ekonomik ve sosyal nedenlerle varlığını devam ettirmektedir. Dağılmış aile tipolojisinde ise tek kişilik hanehalkları artış eğilimindedir. Bu tür hanelerin büyük bölümünü yalnız yaşayan kadınlar oluşturmaktadır. Tek ebeveynli hanelerin oranı yüzde 5 civarında olup; bu oran neredeyse değişim göstermemektedir. Bu hanehalkı kompozisyonlarının onda dokuzu kadınların ebeveyn olarak bulunduğu hanelerdir. Aralarında hısımlık ya da akrabalık bağı olmayan kişilerden oluşan dağılmış ailelerin payı da zaman içinde artmaktadır. Aile Sosyolojisi 245 8neler öğrendik? 1 Aşağıdaki toplumsal değişimlerden hangisi modernleşme ile ortaya çıkan ve aile yapılarını dönüştüren gelişmelerden biri değildir? A. Tarımda küçük meta üreticiliği B. Tarımda mekanizasyon C. Kırdan kente göç D. Ücretli çalışma E. Hızlı nüfus artışı 2 “Demografik dönüşüm kuramı”na göre, aile yapısına, aile büyüklüğüne ve çocuk sahibi olmaya ilişkin normlar dönüşümün hangi aşamasında değişmeye başlar? A. İlk aşama; yüksek doğum ve ölüm oranları B. İkinci aşama; yüksek doğum ve azalan ölüm oranları C. Üçüncü aşama; azalan doğum ve azalan ölüm oranları D. Dördüncü aşama; düşük doğum ve düşük ölüm oranları E. Post-dönüşüm dönemi; nüfus yaşlanması 3 Aşağıdakilerden hangisi günümüzde küresel olarak aile yapılarını etkileyen kültürel değişimlerden biri değildir? A. Ataerkilliğin gerilemesi B. Bireyselleşmenin artması C. Çocuk haklarının yaygınlaşması D. Siyasal katılımın artması E. Cinselliğin ve cinsel yönelimlerin serbestleşmesi 4 Türkiye’de evliliklerde boşanma olayı en sık olarak evliliğin hangi yıllarında gerçekleşmektedir? A. 1-5 yılları arasında B. 6-10 yılları arasında C. 11-15 yılları arasında D. 16-20 yılları arasında E. 21 yıl ve sonrasında 5 Türkiye Aile Yapısı Araştırması 2016 bulgularına göre kadınların evlenilecek kişide aradıkları sosyal özellikler arasında aşağıdakilerden hangisi son sırada gelmektedir? A. Yüksek gelir sahibi olması B. Aynı memleketten/hemşeri olması C. Benzer siyasi görüşe sahip olması D. Aynı etnik kökenden olması E. Çalışma saatlerinin az olması 6 Aşağıdakilerden hangisi orta sınıf nitelikleri kazanan aile yapısına ilişkin tipik özelliklerden biri değildir? A. Kadının çalışma hayatına katılması B. Çocuk sayısının azalması C. Ailenin yaşadığı konutların küçülmesi D. Daha eşitlikçi ev içi iş bölümü yapılması E. Beşerî sermayeye yatırım yapılması 7 Aşağıdaki aile tiplerinin hangisinde yoksulluk oranları diğerlerine göre daha yüksektir? A. Eşler ve çocuklar B. Tek ebeveyn ve çocuklar C. Tek kişilik D. Çekirdek aile bulunmayan birden fazla kişi E. En az bir çekirdek aile ve diğer kişiler 8 Aşağıdakilerden hangisi Kağıtçıbaşı’nın psikolojik veya duygusal bağımlı aile modelinin özellikleri arasında yer alır? A. Kaynak akışının genç yetişkinlerden yaşlı ebeveyne doğru olması B. Erkek çocuk tercih edilmesi C. Doğum sayısının yüksek olması D. Yerleşimin kırsal olması E. Yaşlılıkta nesiller arası maddi alışverişlerin azalması Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 246 8 neler öğrendik? 9 “Hanehalkı reisi ve eşi + çocuğu/çocukları + eşinin annesi” şeklindeki hanehalkı kompozisyonu aşağıdaki aile tipolojilerinden hangisine aittir? A. Çocuklu çekirdek aile B. Geleneksel aile C. Ataerkil geniş aile D. Geçici geniş aile E. Dağılmış aile 10 Türkiye’de en yaygın dağılmış aile tipi aşağıdakilerden hangisidir? A. Tek kişi-erkek B. Tek kişi-kadın C. Tek ebeveyn-erkek D. Tek ebeveyn-kadın E. Akraba olmayan Aile Sosyolojisi 247 8neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Günümüz Dünyasında Aile Yapısı ve Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. C Yanıtınız yanlış ise “Günümüz Dünyasında Aile Yapısı ve Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Aile Tiplerinin Değişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. E Yanıtınız yanlış ise “Günümüz Dünyasında Aile Yapısı ve Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. E Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Günümüzde Ailenin Yapısal ve Kültürel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. B Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Aile Tiplerinin Değişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Aile Tiplerinin Değişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. B Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 248 8 Araştır Yanıt Anahtarı 8 Araştır 1 Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (Eurostat) veritabanı verilerine göre; Avrupa Birliği üyesi 28 ülkenin kaba evlenme hızları incelendiğinde 2017 yılında en yüksek kaba evlenme hızının olduğu ülke binde 7,5 ile Litvanya oldu. Litvanya’yı binde 7,3 ile Romanya ve binde 7,1 ile Türkiye izledi. En düşük kaba evlenme hızının olduğu ülke ise binde 3,1 ile Slovenya’dır. 7,5 (Binde) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Litvanya Romanya Türkiye Güney Kıbrıs R.Y. Letonya Malta Slovakya Danimarka İsveç Macaristan Avusturya Polonya Çekya Almanya Estonya Hırvatistan Finlandiya Yunanistan İrlanda Birleşik Krallık Bulgaristan Belçika Hollanda İspanya Fransa Portekiz İtalya Lüksemburg Slovenya 7,3 7,1 6,8 6,8 5,8 5,5 5,2 5,2 5,1 5,1 5,0 4,9 4,9 4,9 4,8 4,7 4,6 4,4 4,0 3,9 3,8 3,7 3,5 AB-28 Ortalaması 4,9 3,3 3,2 3,2 3,1 6,3 Şekil 8.17 Kaba Evlenme Hızının Avrupa Birliği Üye Ülkeleri ile Karşılaştırması, 2017 Kaynak: TÜİK, 2020c Avrupa Birliği üyesi 28 ülkenin kaba boşanma hızları incelendiğinde 2017 yılında en yüksek kaba boşanma hızının olduğu ülke binde 3,1 ile Letonya, en düşük kaba boşanma hızının olduğu ülkeler ise binde 0,7 ile Malta ve İrlanda oldu. Kaba boşanma hızı 2017 yılında binde 1,6 olan Türkiye, Avrupa Birliği üyesi 12 ülke ile beraber Avrupa Birliği ortalamasının altında yer almaktadır. 3,1 3,0 2,6 2,5 2,4 2,4 2,4 2,2 2,1 2,1 2,0 2,0 1,9 1,9 1,9 1,9 1,8 1,8 1,8 1,8 1,7 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,2 0,7 0,7 (Binde) 3,5 2,5 1,5 0,5 0,0 3,0 2,0 1,0 Litvanya Romanya Türkiye Danimarka Güney Kıbrıs R.Y. Letonya Malta Slovakya İsveç Macaristan Avusturya Polonya Çekya Almanya Estonya Finlandiya Yunanistan Hırvatistan İrlanda Birleşik Krallık Bulgaristan Belçika Hollanda İspanya Fransa Portekiz İtalya Lüksemburg Slovenya AB-28 Ortalaması 1,9 Şekil 8.18 Kaba Boşanma Hızının Avrupa Birliği Üye Ülkeleri ile Karşılaştırması, 2017 Kaynak: TÜİK, 2020c Aile Sosyolojisi 249 8 Araştır Yanıt Anahtarı 8 Araştır 2 Türkiye’de son yıllardaki ekonomik kalkınma ve refah artışı ve eğitimdeki gelişmeler ve kentleşme süreçleriyle birlikte aile yapısında dikkate değer değişim gerçekleşmiştir. Bu dönemdeki en önemli değişiklik çocuğun yaşlılık güvencesi değerini de içine alacak şekilde, çocuktan beklenen faydacı ve ekonomik değerin azalmasıdır. Yavuz ve Güllüpınar’ın (2019) Türkiye Aile Yapısı, 2016 mikro verisini kullanarak gerçekleştirdikleri çalışmada, Türkiye’de bireylerin demografik, sosyoekonomik, kültürel tutum ve yerleşim yeri özellikleri ile çocuklara ilişkin ekonomik beklentileri arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Çalışmanın bulgularına göre; daha genç kuşaklardan olan, daha az çocuğu olan, daha yüksek eğitim ve sosyoekonomik statüye sahip, daha seküler tutumları benimsemiş, kent sosyal ortamında daha uzun süredir yaşayan bireylerin çocuklardan maddi/ekonomik katkı beklenti düzeyinin daha ileri yaşlarda olan, daha düşük eğitime ve sosyo-ekonomik statüye sahip, daha dindar tutumları benimsemiş ve daha kırsal özellikteki yerleşim yerlerinde yaşayan bireylerden anlamlı derecede düşük olduğu bulunmuştur. Sonuç olarak, Türkiye’de modernleşmeyle birlikte, eğitimli, sosyoekonomik statüsü yüksek, seküler değerleri benimsemiş ve tolerans seviyesi yüksek bireylerde daha fazla olmak üzere, çocuklara yönelik eşitlikçi değerlerin öne çıktığına ve özellikle çocuğun özerkliğine, bireysel yaşantısına ve başarısına verilen önemin artmasına bağlı olarak çocukluktan maddi fayda beklentisinin azaldığından bahsedilebilir. Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 250 8 Araştır Yanıt Anahtarı 8 Araştır 3 Türkiye’de tüm İstatistiki Bölgelerde çekirdek aile en yaygın olan aile tipidir. Çocuksuz çekirdek ailenin en yaygın olduğu bölge Batı Marmara bölgesidir. Çocuklu çekirdek aile ise, doğumların da en yüksek düzeyde gerçekleştiği Güneydoğu Anadolu’da en yaygın durumdadır. Aile sosyolojisi alanında çalışmaları olan Önal Sayın’a (2020: 367) göre bunun nedenini “toprak mülkiyetinin bölüşümü biçiminde” aramak gerekir. Bu bölgede feodal toplum yapılarına benzeyen toprak mülkiyeti nedeniyle, toprağın önemli bir bölümü az sayıdaki belirli ellerde toplanmıştır. Bu büyük toprak sahipleri geniş aile yapılarında yaşarlar. Nüfusun daha büyük kısmı da topraksız köylüler olup esasen çekirdek aile tiplerini oluştururlar. Doğu ve Batı Karadeniz bölgeleri geçici geniş ailelerin en yüksek oranda olduğu bölgelerdir. Bu bölgelerdeki geçici geniş ailelerin payı Türkiye ortalamasının bir hayli üzerindedir. Önal Sayın’a (2020: 367) göre geniş ailenin Karadeniz bölgesinde yaygın olmasının nedeni, bu bölgedeki geleneksel değerler ve bölgenin ekonomik koşullarıdır. Bu bölgeden büyük kentlere büyük oranda işgücü göçü yaşanmaktadır: “Fırıncıların, pastacıların, marangozların, inşaat ustalarının büyük bir bölümü Karadenizlidir.” Başka bölgelere çalışmaya giden erkek işçiler, eş ve çocuklarını ebeveyn yanına bırakmaktadır. Bu tarihsel örüntü nedeniyle, geçici geniş aileler daha önceki araştırmalara göre de bu bölgede hayli yaygındır. Ataerkil geniş ailelerin ise en yaygın olduğu bölge Ortadoğu Anadolu bölgesidir. Benzer şekilde Güneydoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerinde de bu aile tipinin yaygınlığı Türkiye ortalamasının üzerindedir. Tablo 8.5 Aile Tiplerinin İstatistiki Bölge Birimleri (İBBS-1) Düzey 1’e Göre Dağılımı (%), 2016 Aile Hanehalkları Aile Olmayan Hanehalkları Çekirdek Geniş Dağılmış/Çözülmüş İBBS-1 Çocuksuz Çocuklu Geçici Ataerkil Tek kişi Tek Ebeveyn Diğer Toplam İstanbul 13,9 55,1 3,9 3,5 12,6 5,6 5,5 100,0 Batı Marmara 30,0 39,2 4,7 3,5 15,3 3,3 3,9 100,0 Ege 24,2 43,6 4,1 3,1 16,2 4,7 4,2 100,0 Doğu Marmara 22,5 49,6 6,3 3,8 10,4 4,9 2,4 100,0 Batı Anadolu 19,1 51,4 4,5 5,4 10,4 5,3 3,8 100,0 Akdeniz 18,2 51,5 4,4 3,2 11,6 7,3 3,8 100,0 Orta Anadolu 19,2 51,6 7,2 6,0 9,6 4,2 2,2 100,0 Batı Karadeniz 23,9 40,3 9,0 7,7 12,2 3,9 3,1 100,0 Doğu Karadeniz 24,0 44,1 10,9 4,9 9,7 4,0 2,6 100,0 Kuzeydoğu Anadolu 14,3 55,3 7,5 7,9 7,4 4,2 3,3 100,0 Ortadoğu Anadolu 11,5 55,6 7,1 10,4 8,3 5,1 2,0 100,0 Güneydoğu Anadolu 10,0 63,4 6,7 8,6 4,4 4,8 2,1 100,0 Toplam 19,5 49,9 5,7 5,1 11,4 5,0 3,5 100,0 69,3 10,8 19,9 100,0 Kaynak: Koç, 2019: 54 Ege, Batı Marmara ve İstanbul bölgeleri Türkiye’de tek kişilik hanelerin en yaygın olduğu bölgelerdir. Tek ebeveynli aileler ise Akdeniz bölgesinde en yaygındır. Aralarında aile bağı olmayan kişilerden oluşan diğer dağılmış hanehalkı kompozisyonları ise en çok İstanbul’da görülmektedir. Aile Sosyolojisi 251 8 Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) (2013). Türkiye’de Doğurganlık Oranlarının Düşmesi, Potansiyel Etkiler ve Sosyal Politika Önerileri (Aile ve Politika Serisi 18). Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB), Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (AÇSHB) (2019). Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016. Ankara: Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Akarçay, E., ve Suğur, N. (2015). “Dışarıda Yemek: Eskişehir’de Yeni Orta Sınıfın Fast-Food Yeme İçme Örüntüleri”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 18(1), 1-29. Bilgin, V. (2007). Türkiye’de Değişimin Dinamikleri, Köylülükten Çıkış Yolları. Ankara: Lotus Yayınevi. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Sheard, K., Stanworth, M., ve Webster, A. (1996). Introductory Sociology. London: Macmillan Press. Cherlin, A. J. (2012). “Goode’s World Revolution and Family Patterns: A Reconsideration at Fifty Years” Population and Development Review, 38(4), 577–607. Dikeçligil, B. (2014). “Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu”, Aile Sosyolojisi Yazıları. (Ed. Mustafa Aydın) İstanbul: Açılım Kitap: 13-50. Dışişleri Bakanlığı (2020). Türkiye’de Kadın Hakları Alanında Kaydedilen Gelişmeler. http://www. mfa.gov.tr/turkiye_de-kadin-haklari-alanindakaydedilen-gelismeler.tr.mfa (Erişim tarihi: 05 22, 2020). Erder, N., Sezgin, Ö., Ayata, S., Türel, O., ve Pamuk, Ş. (1999). “Bin Yıl Kavşağında Sosyal ve Ekonomik Değişimi Anlamak: 20. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Sosyal Bilimler”, Mülkiye, 24(220), 151-196. Giddens, A. (2012). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı Yayınları. Giddens, A., ve Sutton, P. W. (2016). “Modernlik”, Sosyolojide Temel Kavramlar (Ed. A. Giddens, ve P. W. Sutton) (Çev.A. Esgin), 2. Baskı, Ankara: Phoenix, s. 28-33. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE) (2019). 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve TÜBİTAK. Hatun, Ş., Etiler, N., ve Gönüllü, E (2003). “Yoksulluk ve Çocuklar Üzerine Etkileri,” Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 46, 251-260. Kâğıtçıbaşı, Ç. (2017). “Çocuğun Değeri ve Aile”, Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi, Kültürel Psikolojide Kuram ve Uygulamalar, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, s. 145-180. Kağıtçıbaşı, Ç. ve Ataca, B. (2017). “Çocuğun Değeri ve Aile Değişimi: Türkiye’den Otuz Yıllık Bir Portre,” Sosyoloji Dergisi, 35, 77–101. Koç, İ. (2019). “Türkiye’de Aile Yapısının Değişimi Sürecinde Tek Ebeveynli Ailelerin Oluşumu, Belirleyicileri ve Refah Durumu,” Türkiye Aile Yapısı İleri İstatistik Analizi, 2018. Ankara: T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü. s. 36- 87. Koç, İ., ve Saraç, M. (2019). “Türkiye’de İlk Evlilik Yaşının ve Evliliğe İlişkin Pratiklerin Değişimi ve Boşanma ile İlişkisi (2006-2016),” Türkiye Aile Yapısı İleri İstatistik Analizi 2018, Ankara: T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. s. 88-135. Koç, İ., Eryurt, M. A., Adalı, T., ve Seçkiner, P. (2010). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü Doğurganlık, Aile Planlaması, Anne‐Çocuk Sağlığı ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler: 1968‐2008. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Kümbetoğlu, B. (1997). “Aile, Evlilik, Nikah: Değişen Kavramlar,” Toplum ve Bilim, (73), 111-128. Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus. İstanbul: İletişim Yayınları. Pesando, L. M., Castro, A., Andriano, L., Behrman, J. A., Billari, F. C., Monden, C., Kohler, H. P. (2019). “Global Family Change: Persistent Diversity”. Population and Development Review, 45(1), 133-168. Photography-Mnd.https://www.facebook.com/ photography.mnd/photos/a.14805877525247 6/952613941463618/?type=3&theater (Erişim Tarihi: 05 06 2020). Preyer, G., ve Bös, M. (2002). Introduction: Borderlines in the Time of Globalization., Borderlines in a Globalized World, New Perspectives in a Sociology of the World System (Social Indicators Research Series Volume 9, s. 3-12) (Ed. G. Preyer, M. Bös, G. Preyer, ve M. Bös) Germany: Springer Science and Business Media. Kaynakça Türkiye’de Aile Yapısı ve Kültürü 252 8 Sağlam, S. (2018). “Sosyal Tabakalaşma,” Sosyoloji (Ed. E. B. Sağlam, A. Ö. Boyacıoğlu, ve A. G. Bakacak) Ankara: Siyasal Kitabevi, s. 495-523. Sezal, İ. (2003). Sosyolojiye Giriş, Ankara: Martı Kitap Yayıncılık. Sayın, Ö. (2019). Aile Sosyolojisi, Ankara: Doğu Batı Yayınları. Şen, R. B. (2004). “Aile Yoksulluğunun Çocuklar Üzerine Etkileri,” IV. Aile Şurası, “Aile ve Yoksulluk” Bildirileri, Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, s. 157-166. Therborn, G. (2004). Between Sex and Power, Family in the World 1900-2000. New York: Routledge. Timur, S. (1972). Türkiye’de Aile Yapısı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2013). Nüfus ve Konut Araştırması 2011. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2018). Gayrisafi Yurt İçi Hasıla, İktisadi Faaliyet Kollarına (A21) Göre Cari Fiyatlarla Değer, Pay, Değişim Oranı, 1998-2018: http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=30890 (Erişim Tarihi: 2020 05 21). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2019, 09 18). Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2018. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do?id=30755 (Erişim Tarihi: 2018 05 23). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020a, 03 18). İstatistiklerle Yaşlılar 2019, http://www.tuik.gov. tr/PreHaberBultenleri.do?id=33712 (Erişim Tarihi: 2020 05 08). Türkiye İstatistik Kurumu, (TÜİK). (2020b, 02 17). Yaşam Memnuniyeti Araştırması, 2019. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do?id=33729 (Erişim Tarihi: 2020 05 01). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020c, 02 26). Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2019. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do?id=33708 (Erişim Tarihi: 2020 05 20). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020d, 05 06). İstatistiklerle Aile, 2019. http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=33730 (Erişim Tarihi: 2020 05 23). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020e, 05 11). İşgücü İstatistikleri, Şubat 2020. http://www.tuik. gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33786 (Erişim Tarihi: 2020 05 21). United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). (2010, 09). Advancing Intergenerational Solidarity. UNECE Policy Brief on Ageing, https:// www.unece.org/fileadmin/DAM/pau/_docs/ age/2010/Policy-Briefs/8-Policy-brief_AIS.pdf adresinden alındı (Erişim Tarihi: 05 02 2020). World Economic Forum (WEF). (2019). Global Gender Gap Report 2020. Cologny: World Economic Forum, http://www3.weforum.org/docs/WEF_ GGGR_2020.pdf, (Erişim Tarihi: 2020 05 18). World Urbanization Prospects 2018. https://population. un.org/wup/, (Erişim Tarihi: 2020 05 09). World Values Survey (2014). Wave 6: 2010-2014. http://www.worldvaluessurvey.org/wvs.jsp adresinden alındı (Erişim Tarihi: 05 07 2020). Yavuz, S. (2017) “Kadına Yönelik Şiddet ve Suçların Sosyolojisi: Türkiye Örneği,” Suç Sosyolojisi (Ed. Fuat Güllüpınar), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. s. 196-229. Yavuz, S., ve Güllüpınar, F. (2019). “Türkiye’de Çocuğun Ekonomik Değerini Etkileyen Faktörler: 2016 Aile Yapısı Araştırması Analizi Üzerinden Sosyolojik Bir Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 39(2): 379-409. Yavuz, S., ve Yüceşahin, M. (2012). “Türkiye’de Hanehalkı Kompozisyonlarında Değişimler ve Bölgesel Farklılaşmalar,” Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 15(1): 76-118.

. İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ Yazarlar Prof.Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN (Ünite 1) Prof.Dr. İlyas KEMALOĞLU (Ünite 2) Prof.Dr. Ömer Soner HUNKAN (Ünite 3, 4, 5, 6) Prof.Dr. Salim CÖHCE (Ünite 7,

Editör Doç.Dr. Sadi Süleyman KUCUR Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Gülcan Ergün Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu İlk Müslüman Türk Devletleri E-ISBN 978-975-06-3002-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Aralık 2018 2344-0-0-0-1902-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. ix Türklerin İslamiyeti Kabulü ............... .......................................... 2 GİRİŞ ............................................................................................................................. 3 HADİSLERDE TÜRKLER .......................................................................................... 3 HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (632-661) ............ 4 EMEVÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (661-750) ............................... 5 ABBÂSÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (750-1258) ............................ 11 İSLÂMİYET’İN TÜRKLER ARASINDA YAYILIŞI ................................................ 14 İSLÂMI KABUL EDEN İLK TÜRK DEVLETLERİ ................................................ 18 TÜRKLERİ İSLÂM DİNİNİ KABULE SEVKEDEN SEBEPLER .......................... 19 Fetihler .......................................................................................................................... 19 Ticarî İlişkiler ................................................................................................................ 20 Gök Tanrı ve Allah İnancı ........................................................................................... 20 Sûfîlerin Tebliği ............................................................................................................ 22 Özet ............................................................................................................... ................ 23 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 24 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 25 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 26 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 27 Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları ............................................ 28 GİRİŞ ............................................................................................................................. 29 TULUNÎLER ................................................................................................................. 29 IHŞÎDÎLER .................................................................................................................... 31 İDİL BULGARLARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE İDİL BULGAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU .................................................................... 31 İDİL BULGARLARININ İSLAMİYET’İ KABULÜ ................................................ 33 İDİL BULGAR DEVLETİ TARİHİNİN İKİNCİ DÖNEMİ: RUSLARLA MÜCADELE .......................................................................................... 35 ALTIN ORDA VE KAZAN HANLIĞI DÖNEMLERİNDE İDİL BULGARLARI .................................................................................................... 36 TEŞKİLAT VE SOSYO-EKONOMİK HAYAT ......................................................... 38 İDİL BULGARLARINDA İLİM ................................................................................. 40 Özet ................................................................................................................................ 42 Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 43 Okuma Parçası .............................................................................................................. 44 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 44 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 44 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 45 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE İçindekiler iv Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi ............... ......... 46 DEVLETİN ADI VE HANEDANIN KÖKENİ ....................................................... 47 DEVLETİ KURAN KARLUKLAR: YABGULUKTAN HAKANLIĞA (766-840) ............................................................................................. 49 KURULUŞTA YER ALAN DİĞER TÜRK BOYLARI: HAKANLIĞI HANGİ TÜRK BOYU KURDU? ...................................................... 51 Çiğiller ........................................................................................................................... 51 Tuhsîler .......................................................................................................................... 52 Türgişler ......................................................................................................................... 52 Ezgişler veya Egdişler ................................................................................................... 53 Bulaklar .......................................................................................................................... 53 Yağmalar ........................................................................................................................ 53 İSLAM’IN KABULÜNE KADAR HAKANLIK (840-920) ..................................... 57 Özet ............................................................................................................... ................ 60 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 62 Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 63 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 63 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 63 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 64 Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi.................. ...... 66 İSLAMI KABUL ........................................................................................................... 67 Satuk Buğra Kara Hakan Abdülkerîm Bazir (921-955) ......................................... 67 Baytaş Arslan Han Musa Satuk (955-960’dan sonra?) ............................................ 69 Arslan Han Ali Musa (?- 998) ..................................................................................... 70 BATI POLİTİKASI ....................................................................................................... 70 Sâmânî Devletine Son Verilmesi ................................................................................ 70 Gazneliler ile İlişkiler ................................................................................................... 74 Oğuzlar ile İlişkiler ....................................................................................................... 78 Hârizmşâhlar ile İlişkiler (992-1017) ......................................................................... 80 Dihkânlar ve Başka Kökenden Yöneticiler ................................................................ 81 İç Siyasî Durum (1008-1043) ...................................................................................... 81 DOĞU POLİTİKASI ................................................................................................... 84 Özet ............................................................................................................... ................ 85 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 87 Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 88 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 88 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 89 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 89 Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi ............................ 90 BATI TÜRK HAKANLIĞI.......................................................................................... 91 Tamgaç Han İbrahim b. Nasr (1041-1068) .............................................................. 91 Şemsü’l-Mülk Nasr b. İbrahim (1068-1080) ............................................................. 93 Tamgaç Han Hızır b. İbrahim (1080-108?) .............................................................. 95 3. ÜNİTE 4. ÜNİTE 5. ÜNİTE İçindekiler v Hanedan ve Bürokrat-Ulemâ Çatışması: Selçuklu Hakimiyeti (1089-1141) .............................................................................. 95 Arslan Han Muhammed b. Süleyman (1102-1130) ................................................ 98 Buhara’da Özerk Âl-i Burhân Ailesi Hakimiyeti (1102-1220) ................................ 99 Karluk Meselesi: Kara Hıtay Hakimiyeti (1141-1212) ............................................ 101 Hârizmşah ve Kara Hıtay Mücadelesi: Batı Türk Hakanlığı’nın Sonu ...................................................................................................... 103 DOĞU TÜRK HAKANLIĞI ..................................................................................... 104 Arslan Han Süleyman (1043-1057) ............................................................................ 104 İç Siyasi Durumlar (1057-1069) ................................................................................. 106 Tamgaç Han Hasan (1069-1103) ve Selçuklu Hakimiyeti (1089-1130) .................................................................................................................. 106 Karluk ve Kanglı Meselesi: Kara Hıtay Hakimiyeti ................................................. 107 Kara Hıtay ve Nayman Mücadelesi: Doğu Türk Hakanlığı’nın Sonu ...................................................................................................... 107 Özet ................................................................................................................................ 109 Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 110 Okuma Parçası .............................................................................................................. 111 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 111 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 112 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 112 Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet ..................................................................... 114 İDARÎ TEŞKİLAT ........................................................................................................ 115 Hakan ve Hanedan Üyeleri ......................................................................................... 115 Saray ............................................................................................................................... 116 Merkez ve Taşra ............................................................................................................ 117 Ordu ............................................................................................................................... 117 Saray Muhafızları (Yatgak ve Turgaklar) ................................................................... 118 Hassa Ordusu ................................................................................................................ 118 Hanedan Mensupları, Dihkanlar, Gaziler vs. Unsurlara Bağlı Birlikler ................ 118 Boylardan Oluşan Kuvvetler ....................................................................................... 119 SOSYAL HAYAT ........................................................................................................... 119 İKTİSADİ HAYAT ....................................................................................................... 122 EĞİTİM VE BİLİM ...................................................................................................... 124 İNANÇ VE TASAVVUF ............................................................................................. 127 İMAR VE SANAT ........................................................................................................ 129 Özet ................................................................................................................................ 132 Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 134 Okuma Parçası .............................................................................................................. 135 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 135 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 136 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 136 6. ÜNİTE vi İçindekiler Gazneliler (Siyasi Tarih) ................................................................ 138 GAZNELİLERİN KURULDUĞU COĞRAFYA ..................................................... 139 DEVLETİN ADI VE İLK HÜKÜMDARLAR .......................................................... 143 SEBÜKTEGİN (977-997) VE HANEDANIN TEŞEKKÜLÜ ................................. 145 MAHMUD DÖNEMİ (997-1030) ............................................................................ 147 Tahta Çıkışı ................................................................................................................... 148 Sâmânîler ile Münasebetler ......................................................................................... 148 Sistan’ın Hâkimiyet Altına Alınışı ve Düzenin Sağlanması .................................... 149 Hindistan Seferleri ....................................................................................................... 150 Peşaver ve Waihind Seferi ...................................................................................... 150 Bhatiya Seferi ........................................................................................................... 151 Multan Seferi ........................................................................................................... 151 Pencâb Seferi ........................................................................................................... 151 İkinci Peşaver Seferi ............................................................................................... 152 Narainpur Seferi...................................................................................................... 153 Multan Seferi ........................................................................................................... 153 Trilochanapal Seferi................................................................................................ 153 anesar Seferi ........................................................................................................ 154 Keşmir Seferi ........................................................................................................... 154 Mathura, Mannaiç ve Asni Seferleri ..................................................................... 155 Hinduşâhîlerin Sonu: Trilochanapal ve Chandela Üzerine Yapılan Sefer ............................................................................................................ 156 Lohkot Kuşatması ................................................................................................... 156 Gwalior, Kalincar Seferi ......................................................................................... 157 Somnath Seferi ........................................................................................................ 157 Cat Seferi .................................................................................................................. 158 Dönemin Diğer Olayları .............................................................................................. 159 Hârizm’in Zaptı ....................................................................................................... 159 Gûristan’ın Fethi ..................................................................................................... 160 Garcistan’ın Zaptı.................................................................................................... 160 Ziyârîler ile Münasebetler ..................................................................................... 161 Büveyhîlerle Münasebetler .................................................................................... 161 Afgan Seferi ............................................................................................................. 163 Gazneliler ve Abbasi Halifeliği...... ....................................................................... 163 Sultan Mahmud’un Ölümü ......................................................................................... 164 Özet ............................................................................................................... ................ 165 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 166 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 167 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 168 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 169 7. ÜNİTE vii İçindekiler Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) .................................................................... 170 MESUD DÖNEMİ (1030-1041) ................................................................................ 171 Tahta Geçişi ................................................................................................................... 171 Sultan Mesud’un Gazne’ye Gelişi ve Yeni Atamalar ................................................. 172 Karahanlı Ali Tegin’le Çatışma ................................................................................... 173 Harun’un İstiklâlini İlan Etmesi ve Hârizm’de Başgösteren Karışıklıklar ............. 173 Kirmân’ın Kaybı ............................................................................................................ 174 Dihistan ve Taberistân Seferi ...................................................................................... 174 Alâüddevle Muhammed Kâkûyî’nin İsyanı ............................................................. 174 Hindistan’da Ortaya Çıkan Gelişmeler ...................................................................... 175 Ahmed Yınaltegin İsyanı ............................................................................................. 175 Mesud’un Hansi Kalesini Fethi ve Somnath Seferi .................................................. 175 Selçuklu-Gazneli Mücadelesi ..................................................................................... 176 Selçukluların Nesâ Galibiyeti ..................................................................................... 176 Selçuklular’ın Harekete Geçmesi ve Gazneliler ....................................................... 176 Gazneliler’in Talhâb Yenilgisi ..................................................................................... 177 Selçukluların Ulyâ-âbâd ve Serahs Bozgunları ....................................................... 177 Selçuklu-Gazneli Mütarekesi ..................................................................................... 178 Dandanakan Savaşı ..................................................................................................... 178 Sultanın Hindistan’a Kaçışı ve Öldürülmesi ............................................................ 179 SULTAN MUHAMMED’İN İKİNCİ SALTANATI ................................................ 179 SULTAN MEVDÛD DÖNEMİ ................................................................................. 180 Sistan Meselesi ............................................................................................................. 180 Hindistan Meselesi ...................................................................................................... 180 Gazneli - Selçuklu Münasebetleri .............................................................................. 181 Sultan Mevdûd’un ölümü ............................................................................................ 181 DÖRT YILDA DÖRT SULTAN, BİR MÜTEGALLİBE DÖNEMİ ....................... 181 SULTAN FERRUHZÂD DÖNEMİ (1052-1059) .................................................... 182 SULTAN İBRAHİM B. MESUD (1059-1099) ......................................................... 182 SULTAN III. MESUD DÖNEMİ (1099-1115): GAZNELİ HÂKİMİYETİNİN HİNDİSTAN’A KAYMASI ....................................................... 183 SULTAN ARSLANŞAH DÖNEMİ (1116-1118) .................................................... 184 SULTAN BEHRAMŞAH (1118-1157) İLE HUSREVŞAH DÖNEMİ (1157-1160) .................................................................................................................. 184 SULTAN HUSREV MELİK DÖNEMİ (1160-1186) VE GAZNELİLERİN SONU ............................................................................................................................. 185 DEVLET TEŞKİLATI ................................................................................................. 186 Hükümdar .................................................................................................................... 186 Saray Hayatı ................................................................................................................. 187 Saray Adetleri ......................................................................................................... 188 Saray Görevlileri .................................................................................................... 188 Merkez Teşkilatı ........................................................................................................... 189 Eyalet Teşkilatı ............................................................................................................. 190 Bölge-Şehir Yönetimi ............................................................................................. 190 8. ÜNİTE viii İçindekiler Askerî Teşkilat - Ordu .................................................................................................. 191 KÜLTÜR VE MEDENİYET ....................................................................................... 192 Edebiyat ......................................................................................................................... 192 Tarih Yazıcılığı .............................................................................................................. 194 Mimari ........................................................................................................................... 194 Saraylar .................................................................................................................... 195 Camiler .................................................................................................................... 195 Türbeler ................................................................................................................... 196 Diğer Yapılar ........................................................................................................... 196 Güzel Sanatlar ............................................................................................................... 197 Özet ................................................................................................................................ 199 Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 200 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 201 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 201 Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 202 ix Önsöz Önsöz Türklerin İslamiyeti kabulü, sonuçları itibariyle Türk, İslam ve Dünya tarihi açısından büyük önem taşır. Dünyadaki Türk nüfusunun çok büyük kısmının dini İslamdır. Türkler İslam ile bütünleşmişlerdir adeta. Bu olgu, onların hem kendi kimliklerini İslamda bulmalarını, hem de İslam sancağını tarih boyunca en iyi taşıyan bir millet olduklarını göstermektedir. Türklerin İslamlaşma süreci, tabiatiyle birden ve aynı şekilde olmamış; saa saa gelişmeler kaydederek devam etmiştir. İşte bu kitabın konusu, Türklerin erken tarihlerden itibaren Müslümanlarla karşılaşmalarından başlayarak, Abbasi ordusunda ücretli askerlik yapmaları, ortaya çıkan ilk Müslüman Türk hanedanlar ve İslamı kabul eden ilk Türk devletlerinin siyasi, idari ve kültürel tarihidir. Kitap sekiz üniteden oluşmaktadır. İlk ünitede, Hz. Peygambere atfedilen Türklerden bahseden hadislerin kritiğinden başlayarak Hulefâ-i Râşidîn, Emevî ve Abbasî dönemlerindeki Türk Arap ilişkileri, Mâverâünnehr’de İslamı kabul eden ilk Türk hanedanları ve Türklerin İslam dinini kabul ediş sebepleri anlatılmaktadır. İkinci ünitede, Mâverâünnehr dışında Mısır ve Suriye’de Abbasîlerin valileri iken ortaya çıkan iki Müslüman Türk hanedan olan Tulunîler ve İhşidîler ile Doğu Avrupa’da İdil havzasında kurulan ve en erken tarihli Müslüman Türk devleti olan İdil Bulgarları Devletinin tarihi konu edilmiştir. 3, 4 ve 5. ünitelerde Türkistan’da kurulan ilk Müslüman Tük devleti Karahanlılar (Türk Hakanlığı)’ın siyasi tarihi, 6. ünitede ise bu devletin idarî teşkilatı ile kültür ve medeniyeti ele alınmıştır. 7 ve 8. ünitelerde ise bugünkü Afganistan merkezli kurulan, diğer bir Müslüman Türk devleti Gaznelilerin siyasi tarihi, devlet teşkilatı ile kültür ve medeniyeti anlatılmaktadır. Bu kitap, okuyucularına Türk tarihinin bu önemli kesitinin serüvenini, özelliklerini ve problemlerini aktarabilirse ve üzerinde düşünmeye sevkederse, bu bizlerin mutluluk kaynağı olacaktır. Emeği geçen herkese teşekkürler. Editör Doç.Dr. Sadi Süleyman KUCUR 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türk-Arap ilişkilerinin başlangıcı hakkında bilgi sahibi olabilecek, Mâverâünnehr’de gerçekleştirilen fetihleri yorumlayabilecek, Abbâsîlerin hizmetine giren Türkler’in siyasî, askerî ve idarî kadroları ele geçirmelerinin sonuçlarını değerlendirebilecek, Müslüman olan ilk Türk devletlerinin Türk ve İslâm tarihi açısından önemini anlayabilecek, Türkleri İslâmiyeti kabule sevk eden sebepleri açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Mâverâünnehr • Horasan • Haccac b. Yûsuf es-Sekafî • Kuteybe b. Müslim • Ebû Müslim-i Horasânî • Mâtürîdî • Ömer b. Abdülaziz • Mu’tasım Billâh • Abdülkerim Satuk Buğra Han • Talas Savaşı • Hazarlar • İdil Bulgarları • Karahanlılar • Mevâlî • Mürcie İçindekiler      İlk Müslüman Türk Devletleri Türklerin İslamiyeti Kabulü • GİRİŞ • HADİSLERDE TÜRKLER • HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN DÖNEMİ TÜRKARAP İLİŞKİLERİ • EMEVÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ • ABBÂSÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ • İSLÂMİYET’İN TÜRKLER ARASINDA YAYILIŞI • İSLÂMI KABUL EDEN İLK TÜRK DEVLETLERİ • TÜRKLERİ İSLÂM DİNİNİ KABULE SEVKEDEN SEBEPLER İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ GİRİŞ Cahiliye devri Arap şiiri ve atasözlerinde Türkler’den bahsedilmesi Türkler’le Araplar arasındaki ilişkilerin cahiliye dönemine kadar uzandığını gösterir. Cahiliye devri Arap şairlerinden Nâbiğatü’z-Zübyânî, Hasan b. Hanzale, Şemmah b. Dırar şiirlerinde Türkler’in cesaret ve kahramanlıkları üzerinde durmuşlardır. Ayrıca çeşitli Türk kavimlerinin İran ve Arap hakimiyetindeki topraklara indikleri ve onlar hakkında az da olsa bilgi edindikleri anlaşılmaktadır. Nitekim Hazar Türkleri zaman zaman Derbend’i geçip Hemedan ve Musul’a kadar ilerlemişlerdir. Sâsanî hükümdarı Enuşirvan (531-579) da Derbend (Bâbü’l-ebvâb) seddini Hazarlar’ın bu akınlarına mani olmak amacıyla yaptırmıştır. Enuşirvan ayrıca Kuzey İran’da yaşayan Ağaçeri, Sul ve Yazur Türklerini de Azerbaycan’a göçe zorlamıştır. Ealitler (Ak Hunlar), Halaçlar ve Karluklar’ın bir bölümü Afganistan ve Sistan (Sicistan) topraklarına yerleşmişlerdi. Sâsanî ordusu içinde Türkler’in yanında Araplar da vardı. Dolayısıyla onların da bu vesileyle birbirlerini tanıma imkânı mevcuttu. HADİSLERDE TÜRKLER Hz. Peygamber’in Türkler hakkında söylediği veya ona nisbet edilen çok sayıda hadis mevcuttur. Bunlardan bir bölümü Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim başta olmak üzere Kütüb-i sitte olarak bilinen en önemli altı hadis külliyatında ve diğer önemli hadis kaynaklarında yer almaktadır. Bunun yanında Hz. Peygamber’e isnad edilen ve Türkler aleyhinde ifadeler içeren uydurma (mevzû) hadis ve sahabeye atfen söylenmiş asılsız haberler de vardır. Hangi hadislerin doğru, hangilerinin uydurma olduğu, ancak hadis otoritelerinin bilimsel metotlarla yapacakları ciddi ve emek mahsulü çalışmalarla ortaya konabilecektir. Konuyla ilgili hadisleri üç bölümde incelemek mümkündür: 1. Hz. Muhammed’in Türkler’in savaşçı vasıarına dikkat çekerek Türklerle mücadele ve savaş konusunda ashâbını ve sonraki nesilleri uyaran ve onlarla iyi geçinmeyi tavsiye eden hadisler: “Türkler size dokunmadıkça siz de onlara dokunmayınız” (Ebû Davud, “Melâhim”, 8; Nesâî, “Cihâd”, 42). 2. Türklerin fizyolojik özelliklerinden ve Müslümanlarla savaşacaklarından bahseden hadisler. “Siz küçük, çekik gözlü, kırmızı yüzlü, basık burunlu, çehreleri sanki örs üzerinde dövülmüş ve üzeri derilerle kaplanmış sağlam kalkanlar gibi bir kavim olan Türkler ile savaşmadıkça, kıyamet kopmayacaktır. Siz kıldan örülmüş çorap giyen bir kavimle savaşmadıkça kıyamet kopmayacaktır.” (Buhârî, “Menakıb”, 25; Ebu Dâvûd, “Melâhim”, 9). Türklerin İslamiyeti Kabulü 4 İlk Müslüman Türk Devletleri 3. Türkleri Benî Kantûrâ (Kantûrâ oğulları) olarak gösteren ve Müslümanlarla savaşacaklarını ifade eden hadisler: “Türkler size dokunmadıkça siz de onlara dokunmayın. Allah’ın ümmetime verdiği mülk ve saltanatı ellerinden ilk olarak alacak kavim Kantûrâ oğullarıdır.” (Ebu Davud, “Melâhim”, 10; Müsned, V, 40) Bunların dışında Türklerin Irak ve el-Cezîre’yi ele geçirip iktidarı Abbâsîler’in elinden alacaklarını beyan eden hadisler de vardır. Ayrıca VII. yüzyılda İran’da olduğu gibi Arabistan’da da Türk çadırı kullanılıyordu. Hz. Peygamber Hendek Savaşı sırasında bir Türk çadırında oturarak hendek kazma işlerine nezaret etmişti. Müslim’in rivayet ettiği bir hadiste de Hz. Peygamber’in Medine’de bir Türk çadırında itikâfa çekildiği (devamlı ibadet ettiği) belirtilmektedir. Eski Arap şiirlerinden, uydurma hadislerden ve insanları Türkler’den korkutmak ve uzaklaştırmak amacıyla çıkarılan haberlerden anlaşıldığına göre, Araplar Türkler’i kahraman, fakat acımasız ve İslâm dininin geleceği açısından tehlikeli görüyorlardı. Onlara göre Türkler bir gün Arapların elinden iktidarı alacak, ancak kâfir oldukları için Allah’ın gazabına uğrayıp mahvolacaklardı. Nitekim daha sonra büyük Arap alimi Câhiz (ö. 869) Türkler hakkında yazdığı eserinde Türklerin İslâm’ın yardımcısı, kalabalık ordusu ve halifelerin en yakın adamları olduklarını söyleyerek Türklere haksızlık edildiğini itiraf etmiştir. Türkler’le Müslüman Araplar arasında VII. yüzyılın ortalarına doğru başlayan ve XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden ilişkileri mücadele, hizmet ve hakimiyet dönemi şeklinde üç bölümde incelemek mümkündür. Mücadele dönemi Hz. Ömer zamanındaki İslâm fetihleri sırasında başlamış ve Emevîler’in yıkılışına kadar yüz yılı aşkın bir süre devam etmiştir. Bu mücadelenin sonunda Türk hakimiyetindeki topraklar Müslüman Araplar’ın eline geçmiş ve bir kısım Türkler Müslümanlığı kabul etmiştir. Hizmet dönemi Emevîler’in son zamanlarında başlamış, daha sonra Abbâsî halifeleri cesaretleriyle tanınan Türkler’i himayelerine almış, özellikle Me’mûn ve Mu_tasım Billâh devrinden itibaren Türkler hilâfet ordusunun en önemli unsuru haline gelmiştir. Ayrıca idarî kadrolara yükselerek Abbâsî halifeliğinin siyasî ve idarî hayatında büyük hizmetler görmüştür. Hakimiyet dönemi Selçuklular’ın Gazneliler karşısında kazandığı Dandanakan zaferiyle başlamış, Selçuklu Türkleri Sünnî İslâm dünyasının hâmiliğini ile iç ve dış tehlikelere karşı bu Müslümanları koruma görevini üstlenmiştir. Selçuklular ve haleeri çok geniş bir sahada hakimiyet tesis ederek çeşitli imparatorluklar kurmuş, genelde siyasî, idarî ve askerî bakımdan İslâm dünyasının rakipsiz hâkimi olmuştur. Bu durum I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam etmiştir. Ramazan Şeşen, “Eski Araplara Göre Türkler”, Türkiyat Mecmuası, XV (İstanbul 1969), s. 15-29; Zekeriya Kitapçı, Hz. Peygamberin Hadislerinde Türk Varlığı Selçuklular, Moğollar, Osmanlılar, İstanbul 1980. HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (632-661) Türklerin Müslüman olmasına zemin hazırlayan mücadeleler İslâm fetihleri sırasında gerçekleşti. Hz. Ebû Bekîr irtidad (dinden dönme) olaylarını ve isyanlarını bastırdıktan sonra, Hz. Peygamber’in İslâm’ı yayma konusunda başlattığı stratejiyi sürdürmeye karar verdi ve yüzünü Arap Yarımadası’nın dışına çevirdi. Bu amaçla önce Sâsanî İmparatorluğunun hakimiyeti altında bulunan Fırat nehrinin aşağı 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 5 taraarındaki topraklara ordu sevk etti. Irak cephesi baş kumandanlığı kuruldu ve İslâm tarihinin en hızlı ve en kalıcı fetih hareketi başlatılmış oldu (633). Hz. Ömer devrinde (634-644) ise İslâm ordusu Sâsanîler’in başkenti Medâin’e, sonra da Hulvan’a girdi. Kisrâ III. Yezdicerd Hulvan’ı terk etmek zorunda kaldı. 642 yılında kazanılan ve İslâm tarihinde “Fethu’l-fütûh” (fetihler fethi) denilen Nihavend zaferinden sonra İran kapıları Müslümanlara açıldı. Hz. Osman döneminde de Nişabur ve Serahs fethedildikten sonra Merv üzerine yüründü. Son Sâsanî hükümdarı III. Yezdicerd Ceyhun nehrinin kuzeyine geçerek Müslümanların takibinden kurtuldu. Topladığı kuvvetlerle Belh üzerine yürüdü ve şehri Müslümanlardan geri aldı. Mervürrûz’a kadar ilerleyip Türk hakanından yardım istediyse de Ahnef b. Kays’a yenilerek geri çekildi. Hz. Ömer önce Ahnef b. Kays’ın kazandığı zaferlerden duyduğu memnuniyeti dile getirmiş, ancak daha sonra muhtemelen Türk ordularıyla karşı karşıya gelecek Müslüman askerlerin kayıplar vermesinden endişe ederek “Keşke Horasan’a ordu göndermeseydim, keşke Horasan ile aramızda ateşten bir deniz olsaydı” demiş ve Ceyhun nehrini geçerek fetihlere devam etmek isteyen Ahnef ’e “Sakın nehrin karşı tarafına geçmeyiniz, bulunduğunuz yerde kalınız” diye haber göndermiştir. Hz. Ömer’in şehid edilmesinden sonra Horasan ve Toharistan’da meydana gelen olaylar sonucu bazı şehirler Türkler tarafından geri alındı. Ancak Abdullah b. Âmir daha sonra bu bölgeyi tekrar fethetti. Bu sırada Kuzey Azerbaycan ve Dağıstan’da Hazarlar, Cürcan’da Sûl Türkleri (Sûlîler), Sistan’da Ealitler ve Halaçlar, Bâdegis’te Nizek Tarhan, Toharistan’da ise Karluklar’a bağlı bir Yabgu bulunuyordu. Sâsanîler’in yıkılması ve Göktürk nüfuzunun zayıaması üzerine Mâverâünnehr ve Hârizm’deki mahalli hanedanlar bağımsızlıklarını ilân ettiler. Hz. Osman döneminde İran içlerine süratle ilerleyen İslâm ordusu daha sonra Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Arran’a kadar uzanan toprakları ele geçirdi. Azerbaycan’ın çeşitli yerlerine askerî birlikler yerleştirildi. 651 yılında bütün İran İslâm hakimiyeti altına alınmış oldu. İslâm ordusunun Türklerle mücadele ettiği ikinci cephe Kaasya idi. Azerbaycan ve İrminiyye’nin fethinden sonra Müslüman Araplar Hazar Türkleriyle karşılaştılar (639). Hz. Ömer Süraka b. Amr’ı Derbend’in (Bâbü’l-ebvâb) fethine memur etti (643). Abdurrahman b. Rebîa’nın sevk ve idaresindeki İslâm ordusu Derbend hakimi Şehrbârâz ile antlaşma yaptı. O da Müslümanlara tabi olmayı kabul etti (642-43). Abdurrahman b. Rebîa daha sonra Hazar topraklarına akınlar düzenleyerek mücadeleye devam etti (645-46). Hazar başkenti Belencer yakınlarında meydana gelen bir savaşta İslâm ordusu yenildi ve Abdurrahman şehid düştü (652-53). Bu olaydan sonra İslâm dünyasındaki iç karışıklıklar yüzünden Hazar Türkleri ile Araplar arasında önemli bir savaş olmadığı anlaşılmaktadır. EMEVÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (661-750) Türk-Arap mücadelesinin ikinci ve en önemli saasını Emevîler devrindeki ilişkiler teşkil eder. Muaviye halife olunca iç karışıklıklara son verip yeni bir fetih harekâtı başlattı ve Basra valisi Abdullah ve Âmir’in kumandanlarından Abdurrahman b. Semüre’yi Sistan’ın (Sicistan) fethine memur etti (663-64). O da Kabil, Belh ve Büst gibi şehirleri ele geçirdi. Abdullah b. Sevvâr da Sind bölgesinde fetihlere girişti, ancak Türkler karşısında mağlup olunca yerine Mühelleb b. Ebû Sufra getirildi. Mühelleb 664 yılında Türkler’i yenerek bölgede İslâm hakimiyetini sağladı. 6 İlk Müslüman Türk Devletleri Ziyâd b. Ebîh Basra valiliği sırasında Horasan ve Sistan’a daha plânlı bir askerî harekât başlattı. Kûfe ve Basra’dan yaklaşık 50.000 kişiyi Horasan’ın Merv, Herat, Nişabur gibi şehirlerine yerleştirdi. Merv 671 yılından itibaren Horasan eyaletinin askerî üssü haline geldi. Artık Türkistan’a yapılacak seferler buradan idare edilecekti. Hakem b. Amr el-Gıfârî Ceyhun (Amuderya) nehrini geçerek Sağâniyân’a (Çağaniyan) kadar ilerlediği gibi Kisrâ III. Yezdicerd’in oğlu Fîrûz’u yenerek Çin’e sığınmaya mecbur etti. Mühelleb de Türkler karşısında yeni başarılar kazandı. Horasan’ın yeni valisi Rebi b. Ziyâd el-Hârisî Belh şehrinde 671 yılında çıkan bir isyanı bastırdıktan sonra Kûhistan üzerine bir sefer düzenledi ve bölgede karşı karşıya geldiği Ealit Türklerini yenerek Ceyhun nehrine kadar ilerledi. Burada Türk hükümdarı Nizek Tarhan’ı mağlup etti. Âmul gibi bazı şehirleri fethedip Hârizm’e kadar ilerledi ve aldığı idarî tedbirlerle Horasan’daki İslâm hakimiyetini sağlamlaştırdı. Böylece Horasan ve Toharistan topraklarının büyük bir kısmı Müslümanların egemenliğini tanımış oluyordu. Ziyâd b. Ebîh Basra valiliği sırasında neler yaptı? Ziyâd b. Ebîh’in ölümünden sonra Horasan valiliğine tayin edilen oğlu Ubeydullah b. Ziyâd zamanında Maverâünnehr’e yapılan seferler yeni bir saaya girdi. Ubeydullah 674 yılında Beykent’i fethettikten sonra Buhara üzerine yürüdü. O sırada Buhara’ya hakim olan ve muhtemelen Buhârhudât sülâlesine mensup olan Türk hükümdarı Bîdûn’un dul eşi nâibe Kabaç Hatun çevredeki Türkler’den yardım istedi. Ancak Türk birlikleri Ubeydullah karşısında tutunamayınca Kabaç Hatun bir milyon dirhem vergi vermek suretiyle sulh talebinde bulundu. Ubeydullah onunla bir barış antlaşması yaptıktan sonra Râmisen, Beykent, Nesef ve Sağâniyan’ı da ele geçirdi. Maverâünnehr’de fethedilen ilk şehirler bunlardır. Ubeydullah yanına aldığı 2.000 (veya 4.000) Türk savaşçı ile Basra’ya döndü. Burada yerleştirildikleri sokağa “Buharalılar Sokağı” denildi. Bu savaşçılar Basra’da meydana gelen bir isyanın bastırılmasında da görev aldılar. Said b. Osman 675-76 yılında Horasan valiliğine tayin edilince Ceyhun nehrini geçip Semerkand üzerine sefer düzenledi. Soğd, Kiş ve Nesef halkı Said’e karşı topraklarını korumak üzere seferber olunca Buhara hakimi Kabaç Hatun da onlara katıldı. Ancak müttefikler anlaşmazlığa düşünce bir kısmı ayrıldı. Said b. Osman da müttefik Türk birliklerini bozguna uğrattı. Kabaç Hatun rehineler gönderip itaat arz ettiğini bildirdi (677). Said Buhara’ya girişinden sonra Semerkand üzerine yürüdü. Semerkandlılar üç gün boyunca ona karşı koydular. Ağır kayıplar veren şehir halkı 700.000 dirhem vergi ödemek ve ileri gelenlerin çocuklarını rehine bırakmak suretiyle anlaştı. I. Yezid devrinde Selm b. Ziyâd Horasan valiliğine getirilinceye kadar seferler durdu. Selm 680-81 yılında Irak’tan topladığı çok sayıda askerle Semerkand ve Hârizm üzerine yürüdü. Bir rivayete göre Semerkand tekrar fethedildi. Ancak bu sıralarda Kabaç Hatun ve Mâverâünnehr’in diğer şehirlerinde yaşayan Türkler Müslümanlara karşı harekete geçti. Selm gerekli hazırlıklarını yaptıktan sonra süratle Soğd hakimi Tarhun ve diğer bazı prenslerin yardıma gelmesine rağmen Buhara’ya girmeye muvaak oldu ve Kabaç Hatun onunla yeni bir barış antlaşması yaptı. Abdullah b. Zübeyr’in hilâfet mücadelesine giriştiği dönemde bazı Türk prensleri şehirleri geri almak için seferber oldular. Ancak Horasan valisi Abdullah b. Hâzım Türk taarruzlarını başarıyla geri püskürttü. Abdülmelik b. Mervan devrinde Musa b. Abdullah Tirmiz’i ele geçirdi. Musa, Türkler, Araplar, Ealitler ve Tibetliler’den müteşekkil bir orduyu mağlup etti. Bunun üzerine bölge halkı ona 1 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 7 itaat arz edip vergi ödedi. Türklerin Müslümanlar karşısında mağlup olup Merv’den ayrılması üzerine şehir Horasan’daki Müslüman emirlerin karargâhı oldu. 699 yılında Horasan valisi Mühelleb b. Ebî Sufra Kiş’e karşı bir sefer düzenlediyse de iki yıl süren kuşatma başarısızlıkla sonuçlandı. Onun 701 yılında ölümü üzerine oğlu Yezid Fergana, Hârizm ve Badegis’e karşı düzenlediği seferlerden sonuç alamadı ve bir süre sonra görevden uzaklaştırıldı. I. Velid halife olunca Irak genel valisi Haccac’ın isteğiyle Horasan valiliğine Kuteybe b. Müslim getirildi (705). Kuteybe başşehir Merv’e ulaşınca derhal büyük bir askerî harekât için hazırlık yaptı. Toharistan’ın merkezi Belh’ten isyan haberi gelince ordusuyla oraya yöneldi. Belh dihkânları itaat arz edince Kuteybe Ceyhun nehrini geçti. Bu sırada Sağaniyan hükümdarı da bağlılığını bildirdi. Kuteybe ordusunu kardeşi Salih’e bırakarak Merv’e döndü. Hedefi Toharistan ve Mâverâünnehr’i fethetmekti. Bu iki bölge de Türklerin elindeydi. Ancak Türk beyleri arasında siyasî bir birlik yoktu. Bu durum İslâm ordularının başarılı olmasında etkili oldu. Türgeş (Türgiş) Hakanlığı Müslüman Araplar’a karşı ciddi bir mukavemet gösteremedi. Kuteybe Mâverâünnehr seferine çıkmadan önce Toharistan eyaletinin hakimi Türk asıllı Nizek Tarhan’a elçi göndererek hakimiyetini tanımasını ve Müslüman esirleri serbest bırakmasını istedi. Nizek Tarhan bu teklifi kabul edip Merv’e hareket etti ve Kuteybe’nin Badegis’e girmemesi şartıyla sulh yapıldı. Beykent halkının isyanı üzerine Kuteybe geri dönüp şehri savaş yoluyla fethetti. Savaşçıları öldürttü ve bol miktarda ganimet ele geçirdi (706). Kuteybe’nin bu başarısı karşısında endişeye kapılan Mâverâünnehr Türk prensleri Müslüman Araplar’a karşı birlikte hareket etmeye karar verdiler. Ancak Kuteybe karşısında başarılı olamadılar (707). Kuteybe 708 yılında Soğd, Kiş ve Nesef ordularına karşı sefere çıktı onları mağlup edip Buhara üzerine yürüdü. Ancak Buhara hükümdarı Verdan Hudât ile yaptığı savaşlardan bir sonuç alamayıp Merv’e döndü. Kuteybe ertesi yıl tekrar Buhara üzerine yürüdü. Şiddetli muhasaradan sonra taraar arasında anlaşma sağlandı. Böylece Buhara’da kesin olarak İslâm hakimiyeti sağlandı (708-09). Kuteybe Buhara’dan ayrıldıktan sonra Toharistan hakimi Nizek Tarhan isyan etti. Nizek Talekan, Merv, Faryâb ve Cüzcân hakimleriyle iş birliği yaparak Müslüman Araplar’a karşı birlikte hareket etmeye karar verdi. Ancak Nizek Tarhan’ın müttefikleri Kuteybe’ye itaat edince Nizek bir kaleye sığınmak zorunda kaldı. Kuteybe onu yakalattı ve Haccac’ın emriyle idam ettirdi (709-10). Nizek üzerine düzenlediği seferden sonra Kiş ve Nesef ’i de fetheden Kuteybe Buhara’ya hareket etti. Mahallî beyler arasındaki mücadelede Tuğşâda’nın tarafını tutan Kuteybe onun rakiplerini bertaraf etmesini sağladı ve şehrin bir kısmına Müslüman Araplar’ı yerleştirdi. Bu arada Türkler arasında İslâmiyet’in yayılması için gayret sarf edildi. Bir süre sonra da bir cami yapıldı. Kuteybe Buhara’da huzuru sağlayıp Merv’e hareket etti. Kuteybe 710-11 yılında Haccac’ın emriyle Sicistan seferine çıktı. Zabulistan hükümdarı Rutbil Kuteybe’ye sulh teklifinde bulundu. Bu teklif haraç vermesi şartıyla kabul edildi. Kuteybe ertesi yıl Hârizm’e hareket etti ve Hârizmşah’ın muhalierini bertaraf etti. Bu sefer Hârizmşah ile yapılan bir antlaşma ile sona erdi (711-12). Ardından barışı bozan Soğd üzerine yürüdü ve bölgenin merkezi Semerkand’ı kuşattı. Kuteybe Horasan ve Mâverâünnehr’in tamamını ele geçirmek istiyordu. 705 yılından beri sürdürülen seferler sonunda önemli şehirler ve stratejik mevkiler fethedilmişti. Semerkand hakimi Kuteybe’ye itaat arz ederek Emevî hakimiyetini tanıdı. 8 İlk Müslüman Türk Devletleri Semerkand’ın fethiyle Müslümanlar Mâverâünnehr’e hakim olmuş, Soğdlular da bir süre için İslâm devletine tabi olmak zorunda kalmışlardı. Bundan sonra Kuteybe yeni fetih plânları hazırladı ve bunları gerçekleştirmek üzere 20.000 kişilik bir orduyla yeni bir sefere çıktı (713). Kuteybe Kaşgar’ı fethedip Çin topraklarına kadar İslâm hakimiyetini tesis etmeyi planlıyordu (714). Şaş, Hocend ve Fergana’nın bir kısmı ele geçirildikten sonra ertesi yıl İslâm ordusu İsficâb’a kadar ilerledi. Bu fetihler gerçekleştirilirken Irak umumi valisi Haccac öldü (714). Kuteybe her zaman yakın ilgi ve desteğini gördüğü Haccac’ın ölümüyle fetih harekâtını durdurup askerlerinin bir kısmını terhis etti. Ancak halife I. Velid Kuteybe’ye bir mektup gönderip kendisini Irak’tan ayrı olarak müstakil bir eyalet haline getirilen Horasan’a vali tayin ettiğini bildirdi ve seferlere devam etmesini istedi. Bunun üzerine Kuteybe Fergana-Kaşgar ticaret yolunu ele geçirmek amacıyla sefere çıktı (715). Fergana’ya varıp karargâhını kuran Kuteybe Halife Velid’in ölüm haberini alınca büyük bir sarsıntı geçirdi ve Halife Süleyman b. Abdülmelik’e isyan etti (715). Kuteybe’nin bu isyan sırasında öldürülmesi (715) Mâverâünnehr ve şarktaki İslâm fetihleri açısından bir dönüm noktası teşkil eder. Halife I. Velid devri İslâm fetih harekâtının en parlak dönemlerinden biridir. Kuteybe onun zamanında Buhara ve Semerkand ile Ceyhun’un ötesindeki toprakları fethederek bu bölgede İslâm hakimiyetini tesis eden ilk kumandan olarak tarihe geçmiştir. İslâm ordularının Mâverâünnehr’deki bu başarılarının sebebi Haccac’ın idarî ve Kuteybe’nin askerî kabiliyetlerinin birleştirilerek hareket edilmesidir. Kuteybe bu fetihler sırasında Horasan’da birbirleriyle mücadele eden bütün muhalif grupları, yani mevâliler (gayri Arap Müslümanlar), Araplar, Kaysîler ve Yemenliler arasında ittifak kurarak düşman kuvvetleri üzerine sevk etmiştir. Onun ölümünden sonra düzenlenen seferler kalıcı sonuçlar bırakmaktan uzaktı. Halife Süleyman’ın Horasan valisi Yezid b. Mühelleb Dihistan’da hüküm süren Türk hükümdarı Sûl’u mağlup ettiği halde o yörede İslâm egemenliği sağlanamamıştır. Kuteybe b. Müslim ve askeri faaliyetleri için TDV İslâm Ansiklopedisi’ndeki “Kuteybe b. Müslim” maddesini okuyunuz. Türgiş hakanı Sul-lu Han, Kursul kumandasındaki bir orduyu Semerkand üzerine sevk etti. Horasan valisi Said b. Abdülaziz ile savaşan birlikler Müslümanları mağlup ettiyse de Semerkand’ı kuşatamadan geri döndüler. Horasan valiliğine getirilen Said b. Amr el-Haraşî zamanında Müslüman Araplar’a karşı Türgiş hakanını destekleyen Türkler zulme maruz kaldılar ve yurtlarını terk ettiler. Saîd kaçanları takip ederek Hocend’de kendilerini kuşattı ve yakaladığı Türkleri kılıçtan geçirdi (722). Bu olaylar Türklerin Müslüman Araplara karşı düşmanca duygular beslemesine neden oldu. Horasan valiliğine getirilen Müslim b. Saîd el-Kilâbî 723-24 yılında Fergana’yı ele geçirmek üzere hazırlıklara başladı ve bazı başarılar kazandı. Daha sonra Taşkend üzerine yürüdü fakat Türgiş hakanı Su-lu’nun mukavemeti karşısında geri çekilmek zorunda kaldı. Onları takip eden Türk askerleri Seyhun nehri kıyısında kendilerine yetişti ve “Yevmü’l-Atş” adıyla tarihe geçen savaşta Müslüman Araplar ağır kayıplar verdiler ve Hocend’e geri çekildiler. Bu olaylar Mâverâünnehr’deki Müslüman hakimiyetini oldukça sarstı. Türkler kaybettikleri toprakları geri almak için seferber oldular. Esed b. Abdullah el-Kasrî’nin valiliği döneminde de Müslüman Araplar Türkler karşısında başarı sağlayamadılar. Türkler Mâverâünnehr’de 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 9 yer yer üstünlüğü ele geçirdiler. Esed Huttel’e düzenlediği bir seferde Türgişler karşısında mağlup oldu. Emevî halifesi Hişâm b. Abdülmelik Türgiş hakanı Sulu’ya bir elçilik heyeti gönderip İslâm’a davet etti. Ancak hakan İslâmiyeti kabul ettikleri takdirde askerlerinin ve halkının geçim sıkıntısı çekeceğini söyleyerek bu teklifi reddetti. Türk Arap münasebetlerinde Hazarlar ile yapılan mücadelelerin önemli bir yeri vardır. Hazarlar Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra Derbend ve Kuzey Azerbaycan’da hakimiyet kurmuşlar, Muaviye devrinde İrminiyye’ye akınlar düzenlemişlerdi. Emevîler’le Hazarlar arasındaki mücadele de Emevî halifesi Velid devrinde başlamış ve Mesleme b. Abdülmelik 710 yılında Hazarlar üzerine bir sefer düzenleyip Derbend’e kadar gelmiştir. Bundan iki yıl sonra İrminiyye valiliğine tayin edilen Meslemen’in Hazarlar’a karşı 714’te iki sefer daha düzenlediği anlaşılmaktadır. Mesleme b. Abdülmelik’in İstanbul muhasarasına katılmak niyetiyle bölgeden ayrılması üzerine Hazarlar 717-18 yılında İrminiyye ve Azerbaycan’a seferler düzenleyerek çok sayıda Müslümanı esir almış, bir çok kişiyi öldürmüşlerdi. Bu olay üzerine Halife Ömer b. Abdülaziz, Hatim b. Nu’man el-Bâhilî’yi Hazarlar üzerine gönderdi. Hatim Hazarlar’la yaptığı mücadeleyi kazanıp 50 kadar Hazar esirini halifeye gönderdi. Ancak Hazarlar’la mücadele daha yıllarca devam edecektir. Emevî halifeleri arasında seçkin bir yeri olan Ömer b. Abdülaziz hilâfet makamına gelince (717) faaliyetlerini tasvip etmediği idarecileri görevden aldı. Horasan valisi Yezid b. Mühelleb’i de azlederek yerine Cerrah b. Abdullah el-Hakemî’yi tayin etti. O devlet yönetiminde ve fetih harekâtında önceki halifelerden farklı bir siyaset takip etmekte kararlıydı. Nitekim Mâverâünnehr ve Türkistan’da ganimet elde etmek amacıyla yapılan fetihleri durdurdu; fethedilen topraklarda ise halkla iyi ilişkiler kurarak İslâmiyet’in gönülden benimsenmesini sağlamayı hedeedi. Bölge halkını küçük düşürücü, Müslümanlardan nefret ettiren haksız muamelelere ve vergilere son vermek istiyordu. Cerrah b. Abdullah’a gönderdiği mektupta İslâmiyet’i kabul edenlerden alınan cizye ve haracı kaldırmasını istedi. Takip edilen yeni siyaset kısa sürede meyvelerini verdi ve Mâverâünnehr halkı akın akın İslâm’a girmeye başladı. Ömer b. Abdülaziz Mâverâünnehr’deki bazı hükümdarlara İslâm’a davet mektupları yazdı. Onların bir kısmı Müslümanlığı kabul etti. Halifenin bölge halkına yaptığı samimî, âdil ve insanî muamele Semerkand ve Soğd halkı arasında da sevinçle karşılandı. Semerkand halkı halifeye elçilik heyeti gönderip önceki haksız uygulamaları kaldırmasını istedi. Ömer b. Abdülaziz, Cerrah b. Abdullah’tan sonra Horasan valililiğine getirdiği Abdurrahman b. Nuaym’dan gayrimüslim Türk akınlarıyla karşı karşıya kalan Mâverâünnehr’in bazı şehirlerinde yaşayan Müslümanları aileleriyle birlikte Ceyhun nehrinin beri tarafına iskân etmesini istedi. Ancak halk böyle bir teklife yanaşmayınca vazgeçildi. Abdurrahman’ın mülayim politikasından istifade etmek isteyen Semerkand hükümdarı Gurek ve Mâverâünnehr’in diğer hükümdarı Çin’e müşterek bir heyet gönderip imparatordan askerî yardım istedi (718). Ancak bu yardım gerçekleşmedi. Halife Ömer b. Abdülaziz’in Arap olmayan Müslümanlara (mevâlî) karşı uyguladığı siyaseti açıklayınız.. Ömer b. Abdülaziz’in vefatından sonra Horasan valisi olan Eşres b. Abdullah sertlik yanlısı bir politika izledi. Daha sonra Horasan valiliğine getirilen Cüneyd 2 10 İlk Müslüman Türk Devletleri el-Mürrî Türkler’i Beykend yakınlarında mağlup ederek Türk hakanının oğlunu veya yeğenini esir almıştı. Cüneyd 730 yılında bazı şehirlerde başlayan isyanları bastırmakla meşgul oldu. Semerkand’daki İslâm ordusu kumandanı Sevre b. Hürr’ün yardım istemesi üzerine, şehre yaklaşan Cüneyd Türgiş hakanının saldırısına uğradı. Bu defa Sevre onun yardımına koştu. Türkler çalılıkları ateşleyerek Müslüman Araplara büyük zarar verdiler. Cüneyd sonuçta Semerkand’a girmeye muvaak oldu. Türk birlikleri Semerkand’ın geri alınmasından umutlarını kesip Buhara üzerine yürüdüler. Cüneyd derhal Buhara’nın yardımına koştu ve Türkleri geri çekilmek zorunda bıraktı (731). Cüneyd azledilip yerine Asım b. Abdullah getirildikten sonra Arap kabileleri arasındaki ihtilaar arttı. Haris b. Süreyc Toharistan’da isyan etti. Bu olaylar Mâverâünnehr’deki İslâm hakimiyetinin zayıamasına sebep oldu. Bu sefer de Asım’ın yerine Esed b. Abdullah getirildi. Toharistan ve Huttel’deki karışıklıklara son vermek isteyen Esed Ceyhun kıyısında Türkler’in saldırılarına maruz kaldı ve ağır kayıplar verdi. Türgiş Hakanı Su-lu Esed’i takip ettiyse de yapılan savaşta bozguna uğradı. Bu feci mağlubiyet onun itibarını kaybetmesine sebep oldu (736). Esed’in ölümünden sonra Horasan valiliğine o bölgeyi iyi tanıyan Nasr b. Seyyar getirildi (738). Mâverâünnehr halkını zorla itaate almaya çalışmaktan ziyade Türkler ve diğer kavimlerle Araplar arasında çatışmaya sebep olan unsurları ortadan kaldırmaya çalıştı ve oldukça başarı sağladı. Türklerle iyi ilişkiler kurdu ve aldığı akıllıca tedbirler sayesinde Türkleri İslâm idaresine alıştırdı. Katan b. Kuteybe’yi Ceyhun’un doğusunda bulunan askerî birliklerin sevk ve idaresine memur ederek Buhara ve Kiş’te meydana gelmesi muhtemel olaylara karşı gerekli tedbirleri aldı. Kendisi de Semerkand’a gitti ve 740 yılında Şaş üzerine yürüdü. Şaş’ta Türgiş Hakanı Su-lu’yu öldüren Bağa Tarkan (Kursul) ile savaşa girdi. Kursul esir alınıp öldürüldü. Bunun üzerine Şaş hakimi de itaat arz etti. Böylece Mâverâünnehr üzerindeki Türk baskısı azaldı. Şaş’tan Fergana’ya hareket eden Nasr buranın hükümdarıyla da barış antlaşması imzaladı. Onun döneminde Taraz’a kadar uzanan topraklarda İslâm hakimiyeti kökleşti. Toharistan, Mâverâünnehr ve Hârizm bölgelerindeki önemli şehirlerde Arap kolonileri kuruldu. Öte yandan 732’de el-Cezîre, İrmîniyye ve Azerbaycan valiliğine getirilen Mervân b. Muhammed Suriye ve Irak’tan topladığı kuvvetlerle Hazarlar’a karşı yürüyüp bazı şehirleri ele geçirdi. 732, 735 ve 736 yıllarında Hazarlar’a karşı akınlar düzenledi. 737’de 150.000 kişilik bir orduyla Kür nehri kıyısındaki Kasak şehrinden Semender’e doğru yola çıkan Mervân ordusunu iki kola ayırıp Derbend ve Daryal Geçidi’nden Hazar ülkesine girdi. Hazar hakanı başkumandanı Tarhan’ı 40.000 kişilik bir orduyla Emevî kuvvetlerine karşı sevk etti. Hazar ordusu mağlûp olarak geri çekildi. Hazar hakanı barış teklifinde bulundu, hakanın başşehir İdil’e (Etil) dönmesine izin verildi. Hazar Türkleri’ne İslâmiyet’i öğretmek için Nuh b. Sâbit (Sâib) el-Esedî ile Abdurrahman el-Havlânî adlı iki âlim bölgeye gönderildi. Emevîler’in Arap olmayan Müslümanlara (mevâlî) ikinci sınıf insan muamelesi yapmaları, 747 yılında Horasan’da Emevîler’e karşı büyük bir isyan hareketinin başlamasına yol açtı. Oradan diğer eyaletlere yayılan isyana önderlik eden Ebû Müslim-i Horasânî mevâlî idi. İsyan Emevî hânedanının yıkılması ve Abbâsîler’in iktidara gelmesiyle sonuçlandı. İslâm tarihinde bir dönüm noktası sayılan bu olaydan sonra mevâlî ile Araplar arasındaki fark ortadan kalktı, hatta mevâlî Araplar karşısında üstünlük kazandı. Abbâsî ihtilâlinin başarıya ulaşmasında İranlılar kadar Horasan bölgesinde yaşayan Türkler’in de önemli rolü oldu. 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 11 Emevîler dönemi Türk-Arap ilişkileri için Zekeriya Kitapçı’nın Türkistan’da İslâmiyet ve Türkler adlı eserlerini inceleyiniz. ABBÂSÎLER DÖNEMİ TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ (750-1258) Son Emevî halifesi II. Mervân ile ilk Abbâsî halifesi Seâh’ın amcası Abdullah b. Ali arasında cereyan eden Büyük Zap Suyu Savaşı’nda (750) Türk asıllı Muhammed b. Sûl’ün Abbâsî ordusunun karargâhında önemli hizmetlerde bulunduğu bilinmektedir. Abbâsîler devrinde Türkler’in hakimiyetindeki topraklara karşı düzenlenen fetih harekâtı hızını kaybetti. 751 yılı Temmuz ayında Ebû Müslim’in kumandanı Ziyad b. Salih ile Çin’in Kuça valisinin sevk ve idare ettiği ordular arasında başlayan Talas Savaşı beş gün devam etmiş ve iki ateş arasında kalan Çin birlikleri ağır kayıplar vermiş baş kumandan da canını zor kurtarabilmiştir. Türkler’in Müslüman Arapları desteklediği Talas Savaşından sonra Çin artık Batı Türkistan için bir tehdit unsuru olmaktan çıkmıştır. Savaştan önceki yıllarda Batı Türkistan’da sarsılmış olan Türk nüfuzu Talas Savaşından sonra yeniden tesis edilmiştir. Hz. Ömer devrindeki fetihler sırasında başlayan Türk-Arap mücadelesi uzun süre devam etmiş ve bu yüzden İslâmiyet Türkler arasında fazla rağbet görmemişti. Talas Savaşından sonra bu mücadele yerini barış ve dostluğa bırakmıştır. Bu sayede İslâmiyet Türkler arasında daha hızlı yayılmaya başlamıştır. Talas Savaşının kâğıt sanayiinin İslâm ülkelerinde ve ardından da Avrupa’da yaygınlaşmasında önemli rol oynadığı da unutulmamalıdır. Emevîler zamanında Mervan b. Muhammed’in Hazarlar’a karşı kazandığı zaferlerden sonra Araplarla Hazarlar arasındaki mücadelede bir duraklama olmuştu. Abbâsîler’in ilk döneminde de bu sessizlik devam etmiştir. İrminiyye Valisi Yezid b. Esîd ile evlenen Hazar prensesinin ölümü Hazarlar’la Abbâsîler arasındaki ilişkilerin bozulmasına ve yeni bir mücadele döneminin başlamasına sebep olmuştur. Hazar hakanı bu olay üzerine Müslümanlara karşı Astarhan elHârizmî’nin kumandasında ordular sevketmiş ve onlara ağır kayıplar verdirmiştir (762-764). Halife Ebû Cafer el-Mansûr (754-775) döneminde Astarhan kumandasındaki Hazar ordusu Kaas dağlarını aşıp İslâm hakimiyetindeki topraklara girdi. Suriye, el-Cezîre ve Musul’dan takviye birlikler gönderilmesine rağmen Yezid b. Esîd kumandasındaki İslâm ordusu yenildi. Bu bozgun haberi üzerine halife hapishaneleri tahliye etti; binlerce gönüllüden oluşan büyük bir orduyu Hazarlar’a karşı sevk etti. Ayrıca sınırlarda kaleler inşa ettirerek gerekli savunma tedbirleri aldı. Hazarlar daha fazla ilerleyemediler ve aldıkları ganimetlerle ülkelerine döndüler. Halife el-Mansur devrinden Harunurreşid devrine kadar yarım asra yakın bir süre Hazarlar’la Müslüman Araplar arasında kayda değer bir savaşın cereyan etmediği anlaşılmaktadır. Emevîler döneminden sonra Müslüman Arapların Hazarlarla yaptığı mücadeleleri değerlendiriniz. Türkler’i hizmetine alan ilk Abbâsî halifesi el-Mansur’dur. O oğlu Mehdî’ye mevâliye iyi muamele etmesini, onların gönüllerini kazanmasını ve özellikle Abbâsîler’in iktidara gelmesinde büyük katkıları olan Horasan halkıyla yakından ilgilenmesini tavsiye etmiştir. Fethedilen bir çok şehirdeki Türkler’in İslâmiyet’i kabul ederek el-Mansur devrinde Bağdad’da yerleştirilen askeri birlikler arasında yer aldığı tahmin edilmektedir. Mübarek et-Türkî’nin Halife Mehdî Billâh ve Hâdî İlelhak 3 12 İlk Müslüman Türk Devletleri devrinde de görev aldığı ve Kazvin yakınlarında Medinetü Mübarek adıyla yeni bir yerleşim merkezi kurduğu bilinmektedir. el-Mansur devrinde 756-57 yılında Malatya’ya yerleştirilen Horasanlı askerler arasında muhtemelen Türkler de vardı. 758-60 yıllarında da Adana’ya Horasanlı birlikler yerleştirildi. 778-79 yılında Hasan b. Kahtabe’nin Bizans’a karşı düzenlediği bir seferde çeşitli bölgelerden gelen gönüllüler yanında Horasan askerleri de vardı. Halife Mehdî Billâh Türkistan hanlarını elçiler gönderip İslâm’a davet etmiş, onlardan bir kısmı bu teklifi kabul etmişlerdir. Nitekim Râfî b. Leys’e yardım eden Karluk Yabgusu Halife Mehdî vasıtasıyla Müslüman olmuştur. Bu arada Oğuzların bir kısmı, IX. yüzyılda ise Şaş halkı Müslümanlığı kabul etmiştir. Hindistan’dan Harunurreşid’e gönderilen elçilik heyeti halifenin huzuruna çıktığında sarayın Türk muhafız askerlerince korunduğu bilinmektedir. Halifenin kumandanlarından Herseme b. A’yen de Ebû Süleym Ferec et-Türkî’yi Tarsus’un tahkimiyle görevlendirmişti (787). Buraya yerleştirilen askerî birlikler arasında üç bin kişilik Horasan kuvvetleri de vardı. 796-97 yılında Aynu Zarba’nın (Anazarva) tahkim ve imar edilmesinden sonra buraya da Horasanlı askerler yerleştirildi. Ferec et-Türkî’nin Suğûr bölgesindeki şehirlerin tahkim ve imarıyla görevlendirilmesi ve büyük ölçüde Horasan’dan getirilen birliklerin buralara yerleştirilmesi dikkat çekicidir. Horasanlı bu askerler arasında Farslar yanında Türklerin de olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu tarihlerde Horasan, Mâverâünnehr, Azerbaycan ve Kaasya Türkler’in yoğun olarak bulunduğu yerlerdir. Ayrıca Ön Asya’daki büyük şehirlerde de Müslüman Türkler vardı. Ön Asya’ya gelen bu Türklerin bir kısmı ülkelerine dönmüşlerdir. Ancak bir kısmı da Halife Mu’tasım’ın kendilerine değer verip himaye etmesi sebebiyle onun hizmetinde kalmayı tercih ettiler. Abbâsî halifesi Me’mûn Merv’de bulunduğu sırada meydana gelen olaylar ve siyâsî karışıklıklardan sonra Araplar ve Farslara karşı fikirlerini değiştirmişti. Horasan’da iken yakından tanıma imkânı bulduğu Türkleri askeri kabiliyetleri ve sağlam karakterleri sebebiyle Arap ve Fars askerlere karşı bir güven ve denge unsuru olarak hizmetine almaya karar verdi. Me’mûn devrinde kardeşi Mu’tasım hilafet ordusunda Türkleri istihdam etmeye çok önem verirdi. Mu’tasım Türkistan’a adamlarını gönderip Türk gulamlar getirdi. Böylece Me’mûn’un hizmetinde yaklaşık üç bin Türk askeri görev aldı. Horasan valisi Abdullah b. Tâhir hilâfet merkezine bölgenin harac vergisini gönderirken iki bin esir Oğuzu da yollamıştı. Oğuzlar arasında Tolunoğulları Hanedanının kurucusu Ahmed’in babası Tolun da vardı. Me’mûn’un Bağdad’a dönmesinden sonra hilâfet ordusunda bulunan Türkler’in sayısında büyük bir artış gözlendi. Me’mûn meydana gelen bazı isyanların bastırılmasında özellikle Türk kumandanlardan yararlanmıştır. Bunlar arasında Eşnâs et-Türkî ve Said b. Sâcûr zikredilebilir. Mu’tasım Me’mûn’un emri üzerine dört bin Türk askeriyle yola çıkıp Mısır’da çıkan bir isyanı bastırmıştır. Me’mûn’un Türkler’e ordusunda yer vermeye başlamasıyla hilâfet ordusundaki Türklerin hem sayı hem de nüfuzu artmıştır. Abbâsî tarihinde ilk defa Me’mûn zamanında Türkler’in halifenin yanında seferlere katıldığı ve isyanların bastırılmasında görev aldığı görülmektedir. Me’mûn’un 833 yılında ölünce yerine kardeşi Mu’tasım Billâh geçti. Onun halife olmasında Türkler’in önemli rol oynadığı görülmektedir. Me’mûn Türkler’den askeri birlikler teşkili için Mu’tasım’ı görevlendirmişti. Bu sebeple hilâfet ordusundaki Türk askerler Mu’tasım’ın emrinde veya onun vali olduğu bölgelerde faaliyette bulunmuşlar; Afşin, Eşnâs, Boğa el-Kebîr ve Inak et-Türkî gibi kumandanlar da ordu içinde söz sahibi olmuşlardı. Bunlar Mu’tasım’ın veliahdlığı ve hilâfet makamına geçişinde önemli rol oynadılar. 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 13 Mu’tasım’ın halifeliği döneminde Araplar ve Farslar yönetimdeki nüfuzlarını büyük ölçüde kaybetmişler orduda hakim unsur olan Türkler devletin geleceğine tesir edecek seviyeye gelmişlerdir. Kaynaklar Mu’tasım devrinde Türk ordusunun sayısı hakkında 18.000 ile 70.000 arasında farklı rakamlar vermektedir. Bununla beraber hilâfet ordusunda görev alan Türkler’in sayısının 20.000-25.000 civarında olduğu, aileleriyle 70.000’e yaklaştığı tahmin edilebilir. Türklerin ordudaki sayı ve nüfuzunun artması ve onların Bağdat’taki faaliyetleri halkı rahatsız etmeye başlayınca Mu’tasım hilafet merkezini nakledecek bir yer aradı ve Samerra’da karar kıldı (835). İnşaatın yürütülmesini Türk askerlere tevdi etti ve şehir kısa zamanda tamamlandı. Burada Türkler için geldikleri bölgeler esas alınarak ayrı ayrı mahalleler kuruldu. Böylece tarihe Samerra devri (836-892) olarak geçen ve Türk hakimiyetinin zirvede olduğu bir dönem başladı. Türkler sadece askerî değil siyasî ve idarî sahada da önemli görevler üstlendiler. Bu durum Arap unsurun da tahrikleriyle halifeleri rahatsız etmeye ve onlara karşı tedbir almaya sevk etti. Samerra devri boyunca sürüp giden bu mücadelelerin sonunda halifeler askerî ve siyasi kudretlerini Türk birlikleri de sayıca üstünlüklerini, buna bağlı olarak kuvvet ve nüfuzlarını kaybettiler. Halife Vâsık’ın veliahd tayin etmeden ölümü üzerine kardeşi Mütevekkil Abbâsî devlet adamlarına rağmen Türkler’in desteğiyle hilâfet makamına geçti. Ancak o kendisini iktidara taşıyan Türkler’den kuşku duyuyordu. Bu sebeple devletin en güçlü adamlarından Inak et-Türkî bir hileyle katledildi (849). Türkler muhafız birliklerinden uzaklaştırılmaya, sayıları azaltılmaya ve hatta onların yerine orduya başka unsurlar alınmaya başlandı. Mütevekkil’in bu faaliyetlerinden rahatsız olan Türkler onu öldürmeye kalktılar, ancak yine bir Türk olan Boğa el-Kebîr’in müdahalesiyle başarısız oldular. Ancak daha sonra Boğa es-Sağîr, Musa b. Boğa el-Kebîr, Harun b. Suvartegin, Bagir et-Türkî gibi Türk kumandanlar Halifeyi katlettiler (861). Bu olay Türkler’in Abbâsî halifeliğinde iktidarı tamamen ele geçirdiklerini ve kendilerine mani olacak bir gücün bulunmadığını gösterir. Mütevekkil’den sonra hilâfet makamına yine Türkler’in desteğiyle Muntasır Billah geçti. Türkler hakkında olumsuz düşünen Muntasır’ın ertesi yıl muhtemelen Türkler tarafından zehirlenerek öldürülmesi üzerine yine ordudaki nüfuzlu Türk kumandanların baskısıyla Mustain halife seçildi (862). Mustain Vasîf etTürkî ve Boğa’nın tesiri altında idi ve onlara en ufak bir müdahale de bulunamıyordu. Sonunda Mustaîn hilâfetten çekildi ve Mu’tez Billah halife ilan edildi (866). Ancak o da Türkler’e güven duymuyor ve onlardan çekiniyordu. Vasîf et-Türkî ile Boğa’nın katledilmesine rağmen Halife Mu’tez hâlâ Türklerin baskısı altında bulunuyordu. Türk askerleri maaşların verilmemesini bahane ederek isyan ettiler Resim 1.1 Samerra’da Ebû Dulef Camiinin minaresi (Irak) Kaynak: (http:// users.ox.ac. uk/~wolf0126/ photos/samarra1. jpg) 14 İlk Müslüman Türk Devletleri ve halifeyi saraydan zorla çıkarıp hilafetten çekilmek zorunda bıraktılar. Mu’tez devri Türklerin siyasî sahada varlıklarını açıkça hissettirdikleri, buna karşılık kendilerine muhalif güçlerin de toparlandıkları bir devirdir. Mu’tez’in yerine halife olan Mühtedî Billah büyük ölçüde Salih b. Vasîf etTürkî’nin tesirinde kaldı. Halifeliğe eski itibarını kazandırmak isteyen Mühtedî devlet yönetiminde Türk nüfuzunu kırmak istediyse de başarılı olamadı, hem makamını hem de hayatını kaybetti. Yerine geçen Mutemid Alellah devrinde de Türk nüfuzu devam etti. Ancak askeri sahada kontrol Türklerin elinde olsa da siyasî ve idarî alanda bir baskı unsuru olmaktan çıktılar. 892 yılında hilâfet merkezinin Samerra’dan tekrar Bağdad’a nakledilmesi Abbâsî Devleti’nde Türk nüfuzunun zayıamasına sebep olmuştur. Fakat bir müddet sonra halife Râzî Billâh, İbn Râik’i geniş yetkilerle emîrü’l-ümerâ tayin edince Türk nüfuzu yeniden kuvvetlendi. Bu durum Beckem ve Tüzün’ün emîrü’l-ümerâ olduğu dönemde de devam etti. 945 yılında Bağdad Şiî Büveyhîler tarafından işgal edildi. Abbâsî halifeliği ise bir Türk hanedanı olan Selçuklular tarafından yıkılmaktan kurtarıldı. Araplar’ın askerî meziyetlerini kaybettikleri bir dönemde Türk askerlerinin İslâm devletinin hizmetine girmeleri, askerî ve idarî hayata canlılık kazandırmış bu tarihten itibaren Türkler İslâmiyet ve hilâfetin koruyucusu olmuştur. Abbâsîler dönemi Türk-Arap ilişkileri için Hakkı Dursun Yıldız’ın İslâmiyet ve Türkler adlı eserini inceleyiniz. İSLÂMİYET’İN TÜRKLER ARASINDA YAYILIŞI Türklerle Müslüman Araplar arasında yıllarca devam eden siyasî ve askerî mücadeleler nihayet yerini büyük ölçüde barış ve sükûna bırakmıştı. Bu da İslâmiyet’in Türkler arasında savaşın hakim olduğu dönemlerle mukayese edilemeyecek ölçüde hızlı bir şekilde yayılmasına zemin hazırlamıştır. İslâm ordularının uçsuz bucaksız Asya topraklarında savaşlardaki yetenekleriyle tanınmış Türk beylerine karşı başarı kazanmaları, kendilerini ilâhlaştıran müstebid hükümdarların baskısından kurtulmak isteyen güçsüz insanların İslâmiyeti benimsemeleri sayesinde olmuştur. Müslüman olan Türkler dinden dönmeye mecbur edilmemek için kadınları, ihtiyarları ve çocuklarıyla silahsız olarak Türk beylerinin ordularına karşı çıkıyorlardı. Halkı koruyan, yedirip içiren eski Türk hükümdarlarının bu vasıarını, o dönemde muhtemelen İran’dan etkilenerek kaybettikleri anlaşılmaktadır. Bu durum onların Sâsanîler’in müstebid ve gösterişli hükümdarlarını örnek almalarıyla izah edilebilir. Emevîler’in başlangıçtan beri takip ettiği politika Türkler’i ve diğer kavimleri İslâmiyet’e ısındırmak şöyle dursun nefret ettiriyordu. Zira gayri Arap Müslüman ahali Müslüman oldukları halde cizye alınmaya devam edildiğini, Arap süvarilerinden daha az maaş ödendiğini ve ganimetten de daha az pay verildiğini gördükleri için bu haksızlığa tepki gösteriyorlar ve bundan dolayı İslâmiyet’in süratle yayılması engelleniyordu. Emevîler’in daha çok cizye almak amacıyla Horasan ve Toharistan halkının Müslüman olmalarını önlediklerine dair rivayetler de vardır. Aynı şekilde Horasan ve Türkistan’da hüküm süren beylerin de kendi tebaalarını kaybetmemek için Emevîler ile işbirliği yaptıkları iddia ediliyordu. Eğer zayıf ve yoksul kimseler İslâmiyeti seçerlerse hem Emevî idarecilerden hem de mahallî beylerden tepki görüyorlardı. Bu zulüm ve baskılara dayanamayan ve Hz. Peygamber’i örnek alan sadık Müslümanların önderlik ettiği Merv halkı sonunda Bazı Ortaçağ İslam devletlerinde, özellikle Abbasilerde idari yetkilere de sahip, genellikle Türk asıllı kumandanlara verilen bir unvan. Abbâsiîerde 936 yılında İbn Râik’in bu makama getirilmesiyle emîrü’lümerâlık devlet teşkilatında müstakil bir müessese haline gelmiştir. Cizye: İslam devletlerinde gayrimüslimlerin erkeklerinden alınan baş vergisi. 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 15 isyan etti. Haris b. Süreyc çeşitli kavimlere mensup mazlum insanları etrafına topladı ve mağlup olunca da Türkler’e sığınıp Türk hakanı Sû-lu Çor’un maiyetinde Emevîler’le savaştı (735). Süleyman b. Abdülmelik’in halifeliği zamanında (715-17) Horasan valisi Yezid b. Mühelleb Cürcan üzerine bir sefer düzenledi. O sırada Dihistan Türkler’i Sultegin’in, Cürcan Türkleri de Kul oğlu Fîrûz’un idaresinde bulunuyordu. Yezid Dihistan’ı fethettikten sonra Sultegin’in sığındığı kale altı ay süren kuşatmadan sonra ele geçirildi. Burada bulunan çok kıymetli bir taç hiçbir Müslüman tarafından ganimet olarak alınmak istenmedi ve bir dilenciye hediye edildi. Çünkü bu tacın yoksul halkın malına el konularak yaptırıldığına inanıyorlardı. Sultegin bir süre sonra Müslüman olmak ve bunu da Müslümanların en büyük temsilcisi olduğuna inandığı halifenin huzurunda açıklamak isdedi. Yezid b. Mühelleb onu halifeye gönderdi (716). Sultegin burada Peygamber’in halifeden daha üstün bir makamda bulunduğunu öğrenince de Medine’ye kadar giderek Hz. Muhammed’in kabrini ziyaret etmiş ve Müslüman olduğunu orada ilân etmiştir. Sultegin Emevîler’in aşırı davranışlarını tenkid ederek onları Kur’an’a ve Hz. Muhammed’in sünnetine uymaya çağıranlar arasında yer alıyordu. Sul Türklerinin hakim bulunduğu topraklarda gayrimüslim Oğuzlarla cihad etmek için din bilginlerinin ve gazilerin birlikte kaldıkları ribatlar yapılmıştı. Sultegin’in İslâmiyeti kabulü bütün bölge halkının İslâmiyeti kabul ettiği anlamına gelmemekle beraber ona tabi bir çok kişinin Müslüman olduğu tahmin edilebilir. İbn Mühelleb Cürcan şehrinde 40 kadar mescid ve Cürcan’ın kuzeyindeki gayrimüslim Türkler’e karşı da bir sed yaptırdı. Dihistan ve Cürcan’ın Türk-İslâm medeniyetine şekil veren en eski merkezler ve İslâmiyet’i en erken kabul eden Türk boylarının da Oğuzlar olduğu anlaşılmaktadır. Emevî halifeleri arasında farklı ve seçkin bir mevkii olan Ömer b. Abdülaziz Emevîler’in umumî politikasına, yani Arap milliyetçiliğine dayanan siyasetine karşı çıkmış ve bütün tebeaya eşit muamele eden bir siyaset takip etmiştir. Bu siyaset bütün İslâm ülkelerinde müspet sonuçlar doğurmuştur. Çünkü o, valilere gönderdiği mektuplarda bütün insanlara iyi davranılmasını, Müslüman olanlardan asla vergi alınmamasını istiyordu. Bu sayede özellikle Mâverâünnehr bölgesindeki Türkler arasında İslâmiyet daha büyük bir hızla yayılmaya başladı. O vefat edince (720) yeniden Emevî Devleti’nin eski politikasına dönüldü. Türgiş Kağanlığı da Mâverâünnehr’e olmak için Müslümanlarla mücadeleye girdi. Bu gelişmeler Mâverâünnehr’deki İslâm hakimiyetini ve İslâm’ın yayılmasını tehlikeye soktu. Hişam b. Abdülmelik (724-43) döneminde Horasan valisi Eşres b. Abdullah Türkler arasında İslâmiyetin yayılması için çalıştı. Salih b. Tarîf ve Rebî b. İmran’ı Semerkand ve civarında halkı İslâm’a davet etmekle görevlendirdi ve bu sayede büyük başarılar kazandı. Belh şehrinde bir cami inşa edildi. Halife Hişam Türk hakanına bir elçilik heyeti göndererek kendisini İslâm’a davet etti. Keza Horasan valisi Cüneyd b. Abdurrahman Türk hakanı ile karşılaşmış ve hakana İslâm dini hakkında bilgi vermiştir. Bu hakan muhtemelen Türgiş hükümdarı Sû-lu’dur. Emevîler’in son Horasan valisi Nasr b. Seyyar da Mâverâünnehr halkına eşit muamele ederek onların gönüllerini kazanmaya çalışmış ve bu sayede bölgede İslâmiyetin yayılmasına katkıda bulunmuştur. Öyle anlaşılıyor ki Mâverâünnehr halkı idareci ve kumandanların kendilerine insanca muamele ettiği dönemlerde İslâmiyete daha sıcak bakmış ve aynı oranda Müslümanlığı benimsemişlerdir. Emevî hanedanının iyi muamele yerine mücadeleyi tercih ettiği Mâverâünnehr ve Kaasya’da İslâmiyet daha yavaş yayılmıştır. Bununla beraber Buhara ve Semerkand Genellkle zengin Müslüman tüccarların sınır boylarında ve bozkırlarda yaptırdıkları, hem gazilerin sığınağı, hem de İslam davetçilerinin karargâhı olarak kullanılan mekân. 16 İlk Müslüman Türk Devletleri gibi Mâverâünnehr’in iki büyük şehrinde, buraya yerleştirilen Müslüman halkın Türkler’le iyi ilişkiler kurması ve onların da İslâmiyeti yakından tanıma imkânı bulması sebebiyle Müslüman olanların sayısı daha fazla idi. Haricîlerin ve Emevîlerin ayrımcı zihniyetine karşı bütün Müslümanların eşitliğini savunan Mürcie bir bakıma gayri Arap Müslüman unsurların temsil ettiği bir zihniyet, siyasî ve itikadî bir fırka olarak ortaya çıkmıştır. İslâmiyet’in Horasan ve Mâverâünnehr’de Türkler arasında yayılmasında, hoşgörü, adalet ve fikir hürriyetini savunan, birlik ve beraberliği esas alan, ılımlı ve uzlaştırıcı vasıflarıyla tanınan Mürcie’nin büyük katkısı olmuştur. Emevîler, Hâricîler ve Şiîler gibi iktidarı ele geçirme hırsı olmayan Mürcie mensupları daha çok Horasan ve Mâverâünnehr’de yürütülen fetih harekâtına katılmışlardır. Bu mezhep Müslümanların eşitliğini, cizye ve haracın kaldırılmasını öngördüğü için Horasan ve Mâverâünnehr’de Türkler ve değişik kavimlere mensup yeni Müslümanlar arasında çok sayıda taraar kazanmıştır. Mürcie itikadî ve fıkhî konularda ileri sürdüğü görüşlerde kolaylığı esas aldığı için yeni fethedilen topraklarda ortaya çıkan sosyal, ekonomik ve siyasal problemleri çözmeye çalışmış, bu yönüyle de özellikle Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasını kolaylaştırmıştır. Türklerin Müslüman olup Mâtürîdiyye mezhebini benimsemesi de Mürcie’nin uzlaşmacı tavrı sayesinde mümkün olmuştur. Türklerin büyük bir kısmı fıkıhta Hanefî mezhebini, itikadda ise Mâtürîdîliği benimsemişlerdir. Abbâsîler’in iktidara gelmesiyle mevâlîye karşı izlenen politikanın değişmesi ve bu hanedanın kendilerini iktidara getiren gayri Arap halka iyi davranmaya başlaması, Horasan ve Mâverâünnehr’de İslâmiyet’in yayılmasına hız kazandırmıştır. Ebû Cafer el-Mansur İslâmiyeti kabul edenlerden asla cizye alınmamasını istemiştir. 751 yılında meydana gelen Talas Savaşı da Türkler’e Müslümanların yakınlaşmasına ve İslâmiyeti benimsemelerine müsait bir ortam hazırlamıştır. Bu savaştan sonra İslâmiyetin Türkler arasında daha geniş çapta yayıldığı gözlenmiştir. Halife Mehdî de bu yeni ortamdan istifadeyle İslâmiyetin yayılması için çalışmış ve Soğd, Toharistan, Fergana, Uşrûsene, Karluk, Dokuz Oğuz (Uygurlar) ve diğer bazı Türk hükümdarlarına elçiler göndererek onları İslâmiyete davet etmiştir. Halife Me’mûn bir yandan Soğd, Fergana ve Uşrûsene’de meydana gelen karışıklıkları bastırmak için askerî seferler düzenlerken bir yandan da halkın İslâmiyeti kabul etmesi için çalışıyordu. Me’mûn Mâverâünnehr’de tam anlamıyla hakimiyet tesis ettikten sonra özellikle hükümdar ailesi arasında İslâmiyetin yayılmasına özen gösterdi. Müslümanlığı kabul edenler ödüllendirildi. Afşin, Eşnâs et-Türkî, Boğa el-Kebir ve İnak et-Türkî gibi o devrin ünlü kumandanları geldikleri yörenin asil ve idareci sınıarına ya da hükümdar ailesine mensup kişilerdi. Halife Mu’tasım da Türkler’e karşı yakın ilgi gösterdi ve Fergana, Uşrûsene, Şâş ve Soğd gibi Türkler’in çoğunlukta olduğu yerlerden asker temin etti. Sirderya (Seyhun)’nın doğusunda, Karadeniz ve Hazar Denizi’nin kuzeyinde ikamet eden Türk boyları Müslümanların hakimiyetine girmedikleri için bu bölgelerde İslâmiyet zaman zaman düzenlenen seferler ve ticarî faaliyetler neticesinde yayılma imkânı bulabilmiştir. Sâmânîler de Türkler arasında İslâmiyet’in yayılması için çalışmıştır. İslâm dininin Türkler arasında büyük kitleler halinde yayılması, Sâmânîler döneminde gerçekleşti. Sâmânî hükümdarı İsmail b. Ahmed 893 yılında Karluklar’ın başkenti Talas’a bir sefer düzenlemiş ve şehir fethedildikten sonra büyük kilise camiye çevrilmiştir. Sâmânî başkenti Buhara’da, Özkent’te, Taşkent’te, Sayram’da, Otrar (FârâbKaracuk)’da İslâm kültürünün ilk âbideleri cami-mescidler, türbeler ve zamanla bir ilim müessesesi haline gelecek olan ribatlar inşâ edildi. Bu dönemde Buhara İslâm İslâm hukukunda müslüman olmayan bir devletin toprakları için kullanılan “dârü’l-harb” teriminin diğer bir ifadesi. İslâmın erken dönemlerinde Mevâlîlerin arasında ortaya çıkan, ılımlı ve uzlaşmacı fikirleriyle tanınan itikadî ve siyasî fırka. Ebû Hanîfe (ö. 767) ve Ebû Mansur el-Mâtürîdî’nin (ö. 944) görüşleri etrafında oluşan, nakil ie aklı uzlaştıran ve Türkler arasında yaygın olan Sünnî itikadî mezhep. 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 17 ilâhiyatının en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Müslüman Türkler’in yaşadığı şehirlerle gayrimüslim Türkler’in yaşadığı şehirler arasında kültürel ve ticari münasebetler zaman zaman vukû bulan çatışmalara rağmen devam ediyordu. Bu münasebetler sayesinde İslâmiyet Türkler arasında yayılma imkânı buluyordu. Samanîler’in Türk topraklarına düzenlediği seferlere karşı Türkler de cevap veriyordu. Meselâ 904’te Mâverâünnehr’i kısa bir süre ele geçirdikleri gibi 942’de de Balasagun’u geri aldılar. Türkler İslâmiyeti kabul ettikten sonra diğer Müslüman kavimlerle birlikte gayrimüslim Türkler’e karşı cihada katılmışlardır. Türk sınırlarında dârü’l-cihâd ilan edilmiş, buralarda gazilerin barınması için çok sayıda ribat yaptırılmış ve bunlar için vakıar tahsis edilmiştir. Samanîler’in Mâverâünnehr’den gelen göçmenlere yakın ilgi göstermeleri ve onları bozkırlardaki yeni kurulan şehirlere yerleştirmeleri de Türkler arasında İslâmiyetin yayılmasına katkı sağlamıştı. Oğuzlar’ın elinde bulunan Yenikent, Cend ve Huvâr gibi şehirler ile Sâmânî hakimiyetindeki Talas şehri arasında gelişen ticarî münasebetler de Türklerin İslâmiyet hakkında bilgi edinmelerine ve Müslümanları daha yakından tanımalarına zemin hazırlamıştır. İslâm ülkeleriyle Türk ülkeleri arasında ticaretin en yaygın olduğu ve yoğunluk kazandığı bölge Mâverâünnehr idi. Bunun yanında Hârizm de ticarî hayatın canlı olduğu bölgelerden biri idi. Ticaret kafileleriyle gelen din bilginleri ve sûfîler halk arasında İslâmiyet’in yayılmasına çalışıyorlardı. Hârizmliler Hazar ordusundan ücretli askerlerin esasını teşkil etmekle beraber onlar Müslümanlarla yapılan savaşlarda görev almıyorlardı. Müslümanlarla Türkler arasında iki asırdır devam eden askerî mücadeleler, siyasî ilişkiler ve ticarî faaliyetler sonunda, Türkler İslâmiyete yakın ilgi duymaya başlamışlardı. Horasan ve Mâverâünnehr’de İslâmiyet’in yayılmasında dinîkültürel ilişkilerin ve sûfîlerin de önemli rolü oldu. Ünlü mutasavvıf Şakîk-i Belhî (ö. 790) Türkler’le görüşmüş ve onların İslâmiyeti seçmelerinde etkili olmuştur. O zengin bir tüccar olduğu halde fakirler gibi yaşıyor, servetini yoksul insanlara dağıtıyordu. Halkı İslâm’a davet maksadıyla Belh şehrinden kalkıp Türkistan’a giden Şakîk orada İslâmiyeti yaymaya çalıştı. Yine Belh şehrinden sûfî İbrahim b. Edhem (ö. 783) de aynı şekilde Türkler arasında İslâm’ı yaymak için çaba gösterdi. Huttel’de hüküm süren eski Türk hükümdarlarından Bânîcûr ailesi de VIII. yüzyılda İslâmiyeti kabul etmişti. Bânicûr hatunlarından biri Belh’te bir cami-mescid yaptırmak için mücevherlerini satmıştır. Nuhgunbaz Mescidi bu hatun yaptırmış olmalıdır. Sınır boylarında, Merv ve Belh gibi kültür merkezlerinde yaptırılan ribatlarda kalan din adamları ve gaziler de (murâbıtlar) bölgede İslâmiyetin yayılmasında etkili oldular. İlk ribat 727’de Merv kadısı tarafından kurulmuştur. Böylece Talas ve İsficâb gibi bazı şehirlerde nüfusun çoğunluğunu Müslümanlar oluşturmuştur. IX. yüzyılın sonlarında Yakub b. Leys adlı İranlı bir Müslüman Kabil ve Gazne’deki Türk beylerini mağlup ederek bölgede İslâm hakimiyetini tesis etti. X. yüzyıl başlarında ise burada hüküm süren Türk-Şâhîler devletinin yıkılmasından sonra Amuderya ve Sind arasında yaşayan Türk boyları İslâmiyeti kabul etmeye başladı. Bu süreç X. yüzyılın başlarından itibaren hızlandı. Ordu şehrinin Türk hükümdarı; bunu takiben Balasagun ile Talas’ın doğusunda bulunan Mirki kasabasında yaşayan Oğuzlar kalabalık guruplar halinde Müslüman oldular. Gazne ve Gur bölgesinde yaşayan Halaç Türkleri de İslâmiyeti kabul edip zamanla Gazneliler’e tâbî oldular. Sind ve Hindistan’a giren Türkler ise buralarda devletler kurup İslâmiyeti yaymış ve XI. yüzyıldan itibaren bölgede Türk (Turuşka) adı Müslüman kelimesiyle eş anlamlı olarak kullanılmıştır. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe tarafıdan kurulan ve Türkler arsında yaygın olan, dört büyük Sünnî fkıh mezhebinden biri 18 İlk Müslüman Türk Devletleri Mâverâünnehr’de IX. ve X. yüzyılda İslâmiyeti kabul eden Türk aile ve beylerinden bazıları şunlardır: Uşrûseneli Afşin (Haydar b. Kâvûs), Sâcoğulları hanedanının kurucusu Ebu’s-Sâc, Semerkand İhşidleri, Soğdlu Merzuban et-Türkeşî, Uceyf b. Anbese, Buhara hükümdarları (Buhârhudâtlar), Sulu-Çor’un ahfadından İbn Hakan ailesi, Artuç b. Hakan, Feth b. Hakan, Ebû Müzahim b. Yahya b. Artuç, Ahmed b. Tolun, Fergana İhşidlerinden İhşidler’in kurucusu Muhammed b. Tugc, Bânicûr ailesi ve Eşnâs et-Türkî, Alptekin oğlu İbrahim ve Simcûrîler. İSLÂMI KABUL EDEN İLK TÜRK DEVLETLERİ Türkler arasında İslâmiyeti resmî din olarak kabul eden ilk devlet ise İdil (Volga) Bulgar Devleti’dir. 922’de mucizevî bir hidayet eseri olarak İslâm’ı kabul eden Bulgar hükümdarı İlteber Almuş, Abbâsî Halifesi Muktedir Billâh’a bir elçilik heyeti göndererek kendisine İslâm dinini tebliğ edecek din bilginleri (fakihler), cami ve kale yapımına yardımcı olacak ustalar istemiştir. Halife Muktedir de bu isteği memnuniyetle kabul edip Mart-Nisan 921 tarihinde istenen din adamları, usta ve parayı hakana göndermiştir. 16 Mayıs 922 tarihinde toplanan İdil Bulgar beyleri halifenin İslâm’a davet mektubunu büyük bir hürmetle ayakta dinlediler. Yeri-göğü titreten tekbir sesleriyle Müslümanlığı kabul ettiler. Türkistan’da olduğu gibi burada da Müslüman olan İdil Bulgarları göçebe hayatı terk edip yerleşik hayata geçmeye başladılar. Böylece İdil Bulgarları Müslümanların kuzey-batıdaki temsilcileri oldular ve Başkurtlar gibi Batılı Türk boylarının da İslâmiyeti kabul etmesinde önemli rol oynadılar. İdil Bulgarları arasında Müslümanlığın yayılmasında Hârizmli tüccarların da çok önemli rol oynadığı anlaşılmaktadır. X. yüzyılda Musevî Hazar hakanının diğer din mensuplarına hoş görüyle davrandığı, İdil’de çok sayıda caminin bulunduğu ve hukukî ihtilaarlarına kadıların baktığı on bin kadar Müslümanın yaşadığı bilinmektedir. Ancak Hazarlar Rus istilâsına uğrayarak yıkılınca Müslümanlar diğer İslâm ülkelerine göç etmişlerdir. İslâmiyet’i devlet dini olarak benimseyen ilk büyük Müslüman Türk devleti kabul edilen Karahanlılar, 893 yılında Sâmânîler’e mağlup olarak merkezleri Talas (Taraz) şehrini terk edip Kaşgar’a çekilmek zorunda kalmışlardı. Daha sonra Sâmânî şehzadelerinden Ebû Nasr b. Mansûr kardeşinden kaçarak Kaşgar’a sığınınca Karahanlı hükümdarı Oğulcak tarafından misafir edilmiş ve Artuç ilinin idaresi ona verilmiştir. Ebû Nasr, Oğulcak’tan küçük bir mescid yapacak yer istemiş ve bu isteği de kabul edilmiştir. Oğulcak’ın yeğeni olan Satuk bir kervanın getirdiği malları görmek için Artuç’a gidince Sâmânî şehzadesi Ebû Nasr tarafından misafir edildi. Ebû Nasr ve maiyetindekiler Satuk’a İslâmiyet hakkında bilgi verdiler. Satuk Nişaburlu Ebu’l-Hasan el-Kelemâtî gibi âlim ve sûfîlerin de etkisiyle artık Allah’tan başkasına tapmayacağını ve peygamberinin yolundan gideceğini belirtip Müslüman oldu; maiyeti de onu takip etti (920-21 veya 944-45). Rüyasında İslâmiyeti kabul ettiği ve sabah olunca da bunu herkese açıkladığı rivayet edilmektedir. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim adını alan Satuk Buğra Kaşgar ve Atbaş’ı fethedip Artuç’ta bir mescid yaptırdı ve Karahanlılar’ın batıdaki topraklarında İslâmiyet’in yayılması için çalıştı. Onun Müslümanlığı kabulü Türk-İslâm tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder. Böylece Batı Türkleri arasındaki din savaşı sona ermiş, Karahanlılar’ın İslâm’ın bir kalesi olarak yükselmesi Çin kültürüne karşı da bir sed oluşturmuştur. Satuk Buğra Han’ın İslâmiyeti kabulüyle Sâmânî-Karahanlı mücadelesi yerini dostluk ve işbirliğine bırakmıştır. Bu gelişme Orta Asya Türklerinin daha sonraki bütün tarihlerini etkileyen büyük bir hadisedir. Karahanlılar’ın kurduğu Türk-İslâm medeniyeti ve 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 19 oluşturduğu Türk-İslâm meûresi Türklüğün öz üslûbu oldu. Bu medeniyet ve meûre Selçuklular, Hârizmşahlar ve Delhi Sultanları’nın idaresindeki ülkelerde de benimsendi. Türk-İslâm medeniyeti zamanla Karahıtaylar’ı ve Moğollar’ı da kendi potasında eritmiştir. Karahanlı kültürüne mensup ünlü mutasavvıf Ahmed Yesevî de VI. (XII.) yüzyılda tasavvuf yoluyla İslâmiyetin Türk toplumları arasında yayılmasında etkili olmuştur. Karahanlılar’dan sonra kurulan ikinci büyük Müslüman Türk Devleti Gazneliler’dir (963-1186). Sâmânîler’in kumandanlarından Alptegin tarafından kurulan Gazneliler de hakim oldukları topraklarda İslâmiyeti yaymış ve özellikle Gazneli Mahmud Hindistan’a birçok sefer düzenleyerek bu bölgede İslâmiyetin yayılmasında önemli rol oynamıştır. X. yüzyılda Yenikend, Cend ve Huvar gibi şehirlerde yerleşmiş bulunan Müslümanlar Oğuzlar’la iyi ilişkiler içindeydi. Oğuzlar onlardan İslâmiyet hakkında bilgi ediniyorlardı. Ayrıca çeşitli ülkelerden gelen Müslüman tacirler ve bunlarla birlikte Oğuzlar’ın hakimiyetindeki şehirlere giden derviş ve şeyhler de bu yörelerde İslâmiyetin yayılmasına gayret sarf ediyorlardı. Böylece İslâmiyet Türkler arasında büyük bir hızla yayıldı ve bölük bölük insanlar İslâma koştular. İbnü’lEsîr 960 yılında 200.000 çadırdan oluşan Türk halkının Müslüman olduğunu kaydeder. Her çadırda 5 kişinin kaldığını düşünürsek bir milyonu aşkın Türk’ün İslâmiyeti kabul ettiği söylenebilir. Bu Türkler’in Karahanlılar’ın hakimiyetindeki Karluk, Yağma ve Çiğil boylarına mensup olduğu tahmin edilmektedir. Aynı dönemde Oğuzlar da İslâmiyeti kabul ettiler. Sirderya havzası eski Türk kültürünün hakim olduğu topraklar olup burada İslâmiyet hızla yayılma imkânı buldu. 961- 977 yılları arasında ilk Kur’an tercümesini gerçekleştirmek amacıyla Taşkent ve Sayram’dan alimler davet edildi. X. yüzyılda Oğuz Yabgu devletinde sübaşı (ordu kumandanı) olan Selçuk Bey, Oğuz Yabgusu ile aralarında çıkan ihtilaf sebebiyle Oğuzlar’ın kışlık merkezi Yenikend’den ayrılıp Türk ülkeleriyle İslâm ülkeleri arasında bir uç şehri olan Cend şehrine göç etmiştir (961). Büyük Türk kitlelerinin İslâmiyeti seçtiği bu dönemde Selçuk’un burada Müslüman olması Türk tarihinde bir dönüm noktasıdır. Çünkü onun torunları tarafından kurulan Selçuklu İmparatorluğu Türkler’in İslâmî dönemde kurdukları en büyük devletlerden biridir. Böylece XI. yüzyılın başlarında Oğuzlar’ın büyük çoğunluğu Müslüman olmuştur. Ancak bütün Oğuzlar’ın Müslüman olması için iki asrın daha geçmesi gerektiği söylenebilir. Kıpçak Bozkırlarındaki İslâmlaşma süreci ise XIV. yüzyıla kadar devam etmiştir. TÜRKLERİ İSLÂM DİNİNİ KABULE SEVKEDEN SEBEPLER Fetihler Müslüman Arapların Türkistan’da hakimiyet kurabilmeleri için Türklerin mutlaka İslâmiyeti benimsemeleri gerekiyordu. Bunun farkında olan Haccac ve Kuteybe İslâmiyetin Türkler arasında yayılması için sistemli bir İslâmlaştırma kampanyası başlattılar. Bu maksatla siyasî, askerî vb. her çeşit yola başvurdular. Eski dinlere ait mabedleri tahrip ettirip mescidler (namazgâhlar) yaptırdılar. Bu hususta ihmali görülenler cezalandırıldı. Kuteybe b. Müslim her yönüyle kabul edilebilir bir İslâmlaştırma politikası takip etmediyse de Orta Asya’da İslâmın yayılmasına yönelik sağlam temeller atmıştır. İslâmiyet Türkler arasında ilk defa onun tarafından fethedilen Amuderya nehrinin kuzeyindeki topraklarda, Kaşgarlı Mahmud’un Çay 20 İlk Müslüman Türk Devletleri ardı dediği Mâverâünnehr bölgesinde yayılmaya başlamıştır. Sonraki yıllarda gerçekleşen İslâmlaşma hadiselerinde Kuteybe’nin önemli bir yeri olduğu inkâr edilemez. Bu gayretler sonunda Mâverâünnehr’de İslâmiyet kesin olarak yerleşti ve Türk beylerinin hakim olduğu şehirlerde İslâm yegâne güç haline geldi. Ribatlar inşâ edilerek İslâmın yayılışı kurumsal hale getirildi. Türkler İslâmiyetle büyük ölçüde fetihler sırasında temasa geçmişlerse de büyük kitlelerin İslâmiyeti kabulü, fetih harekâtının sönmeye yüz tuttuğu IV. (X.) yüzyılda gerçekleşmiştir. Çünkü İslâm dini manevî dinamizmini fetihlerin zayıfladığı dönemde çeşitli kavimler ve özellikle Türkler arasında yayılarak devam ettirmiştir. Hatta ilk yıllarda savaşlar yüzünden İslâmiyet’in Türkler arasında fazla rağbet görmediği rivayet edilir. Arap kumandanlar siyasî ve askerî hakimiyet tesis ettikten sonra halkın Müslüman olması için maddî ve manevî baskı yaptıkları, bazılarının da Müslüman olan ve camiye gelenlere nakdî mükafaat vadettikleri ileri sürülmektedir. Türkler İslâm’a değil Arap istilasına karşı mücadele vermişler ve bu mücadele sona erince Şamanist Tükler büyük bir hızla Müslüman olmuşlardır. Öyle anlaşılıyor ki Türk kavimleri arasında İslâmiyetin yayılması sadece fetihlerle değil, dinî, siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel birçok faktörün etkisiyle gerçekleşmiştir. Bu bakımdan Türkler’in ve diğer bazı kavimlerin bazı münferid olaylara bakarak kılıç zoruyla Müslüman olduklarını söylemek doğru değildir. Çünkü bu İslâm’ın ruhuna aykırıdır: “Dinde zorlama yoktur” (Bakara 2/2, 56). Müslümanların hakim oldukları topraklardaki halkı Müslüman olmak veya haraç ya da cizye ödemek şıklarıyla karşı karşıya bıraktıkları ve bunun onların Müslüman olmalarında belirli bir rolünün olduğu ileri sürülse de bu usulün Türklerin veya diğer kavimlerin ihtidasında tek seçenek olarak sunulması yanlıştır. Nitekim Asr-ı Saadet’ten itibaren çeşitli kabile ve toplulukların Hz. Peygamber’in davetini kabul ederek Müslüman oldukları bilinmektedir. Bunun yanında ticarî münasebetler, din bilginlerinin ve sûfîlerin telkin ve tavsiyeleri gibi çeşitli vesilelerin de etkili olduğu unutulmamalıdır. Ticarî İlişkiler Türk ülkelerinde İslâmiyetin yayılmasında şehirler arası ticarî ilişkiler önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. İbn Fazlan’ın verdiği bilgilerden İpek Yolu’nu kullanan tüccarların Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasında önemli rol oynadığı anlaşılmaktadır. İslâmiyet hakkında kısa ve özlü bilgiler edinme fırsatı bulan Türkler özellikle Kur’an-ı Kerim’i dinlediklerinde oldukça etkilenmişlerdir. Ticaret kafilesinde yer alan sûfîler ve din adamları onları İslâmiyeti seçmelerinde önemli rol oynamışlardır. Ticarî faaliyetlerin IV. (X.) yüzyıldan sonraki tarihlerde de etkili olduğu ve Buharalı Erzekyan adlı birisinin ticaret maksadıyla Çin’e, oradan da deniz yoluyla Basra’ya geldiği ve Hz. Ali’yi Kûfe’de ziyaret ederek Müslüman olduğu bilinmektedir. Mâverâünnehr ve Horasan’da gerçekleştirilen ilk fetihlerden sonra bölgeye yerleştirilen Müslüman Araplarla Buhara ve Soğdlu tüccarlar arasında kültürel ve ticarî münasebetler tesis edilmiş ve kısa süre içerisinde Müslümanları tanıma imkânı bulan Türkler arasında İslâmiyet yayılmış, mescid ve medreseler yapılmıştır. Gök Tanrı ve Allah İnancı Türkler İslâmdan önce geleneksel Gök Tanrı inancını benimsemişlerdi. Bu inancın başlıca unsurları Gök Tanrı, tabiat güçlerine inanma, atalar kültü ve Gök Tanrı’ya takdim edilen kurban ibadetidir. Dinden daha çok bir sihir karakteri arz eden Şa- 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 21 manlığın ise Türkler’deki tanrı inancıyla bir ilgisinin olmadığı ispat edilmekle beraber, ikisi arasında dikkati çekecek ölçüde bir uyum olduğu kabul edilmektedir. Türkler’in asıl inancı, Tanrı’yı (Tengri) en yüksek güç ve en büyük yaratıcı kuvvet kabul eden ve semavi bir mahiyeti olan Gök Tanrı diniydi. Hükümdarlar Gök Tanrı tarafından tahta çıkarıldıklarına, zaferleri onun yardımıyla kazandıklarına, çeşitli hile ve tuzaklardan kurtulduklarına inanır ve “Ey Gök Tanrı sana şükürler olsun!” diye duygularını dile getirirlerdi. Avar hakanı Bizans imparatoruyla yaptığı bir antlaşmada Gök Tanrı adına yemin etmişti. Gök Türkler de devletlerinin Gök Tanrı’nın isteğiyle kurulduğuna inanırlardı. Türkler ölüm ve hayatın Tanrı’nın iradesine bağlı olduğuna, insanın fânî, Tanrı’nın ebedî olduğuna inanırlardı. Tanrı kelimesi Başkırtça hariç bütün Türk lehçelerinde ortak olarak kullanılan bir kelimedir. Gök Tanrı dini Türklerin İslâm öncesi millî dinî olarak kabul edilmektedir. Bazı araştırmacılar, kâinatın ezelî ve ebedî Gök Tanrı tarafından idare edildiğine inanan Türklerin, zamandan ve mekândan münezzeh, her türlü yorum ve tasavvurdan uzak bir tanrı fikrini İslâm’ın Allah inancında buldukları için Müslümanlığı benimsemekte zorlanmadıklarını iddia ederler. Allah’ın sıfatları, ahiret hayatı, ruhun ebediliği, kıyamet hayatı, kadere iman, ahlak anlayışı sevap-günah, cennet, cehennem, şehitlik, aile hayatı, fetih felsefesi, cihad, adalet, hakimiyet, vatan sevgisi istiklâl aşkı ve şûra gibi çeşitli konularda İslâm dininin ortaya koyduğu prensip ve esaslarda Türkler’in benimsemiş olduğu inanç sistemi ve ilkeler arasında büyük bir uyum olması, onların İslâm’a bakış açılarını etkilemiş ve diğer dinlere tepki göstermelerine rağmen İslâmiyet’e karşı çıkmak şöyle dursun, kendi istek ve iradeleriyle rahatlıkla benimseyip kabul etmişlerdir. Hiç şüphesiz Türkler tarih boyunca Budizm, Zerdüştlük, Maniheizm, Mûsevîlik ve Hıristiyanlık gibi inanç sistemlerini benimsemişler, ancak bunların büyük çoğunluğu Türkler’in inanç ve hayat felsefesine uygun olmadığı için bu dinlere karşı tepki gösterilmiş ve bu dinlerin Türk’ün karakterine ve ruh yapısına ters düştüğü açıkça ifade edilmiştir. Halbuki Türkler’in İslâm dinine geçişleri, bazı tarihçilerin dediği gibi “adeta farkında olmadan” tabiî bir seyir içinde gerçekleşmiştir. Nitekim XII. yüzyılda yaşamış olan Süryanî tarihçi Mikhail “Türk milleti tek tanrıya inanmakta idi. Araplar’ın da tek Allah’a inanmaları Türkler’in İslâmiyeti kabul etmelerine sebep olmuştur” diyerek bu gerçeği dile getirmektedir. Türklerin eski dinî inançları konusunda neler söyleyebilirsiniz? Yeni bir dinin kabulü milletlerin hayatını müspet veya menfî yönde etkileyen önemli faktörlerden biri kabul edilmektedir. Milletler kabul ettikleri bu yeni din sayesinde ya varlıklarına güç katarak dünyanın sayılı milletlerinden biri olmakta ya da millî benliklerini kaybetmektedirler. Bunun en belirgin örneğini Türk milletinin tarihinde bulmaktayız. Türkler tarih boyunca millî dinlerini terk ederek Budizm, Maniheizm, Musevîlik ve Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Ancak bu dinlerin yapısı Türklerin millî bünyesine ve karakterine uymadığı için onların benliklerini ve Türklüklerini kaybetmelerine sebep olmuştur. Göktürk hakanı Bilge Kağan veziri Tonyukuk’tan bir Budist mabedi yaptırmasını isteyince, Tonyukuk’un “Savaşmayı ve hayvan kesmeyi yasaklayan, miskinlik telkin eden bir dinin kabulü Türkler için felâket olur” cevabını vermesi adeta bir kehanet olarak ortaya çıkmıştır. Türkler’in millî bünyesine, ruh ve karakterine uyan İslâm dinini kabul etmeleri onlara yeni bir atılım gücü kazandırdığı gibi millî varlıklarını muhafaza etmelerinde de önemli rol oynamıştır. Türkler bu yeni ruh sayesinde Asya steplerinden 4 22 İlk Müslüman Türk Devletleri Avrupa içlerine kadar çok geniş bir alanda hakimiyet kurmayı başarmışlardır. Türkler’in İslâmiyet’i kabulü sadece Türk ve İslâm tarihinde değil, aynı zamana dünya tarihinde de bir dönüm noktası teşkil eder. Türkler’in İslâmiyeti kabulü kavimler göçü ve Haçlı seferleriyle birlikte Orta Çağı karakterize eden üç büyük olaydan biridir. Türklerin İslâmiyeti kabul etmeden önce, Müslüman Araplarla uzun süre mücadele etmiş olsalar da, İslâmiyeti kabul etmelerinde bu yeni dinin, esas itibariyle kendi inançlarıyla zıtlık teşkil etmediğini farketmeleri etkili olmuş olmalıdır. Bazı araştırmacılar bu konuda farklı görüşler de ileri sürmektedir. Yaygın kanaate göre, Türk milleti Arapların siyasî hakimiyeti altında kaldıkları, baskı ve zulüm gördükleri için, yani kılıç zoruyla değil, kendi istek ve iradeleriyle adeta tabiî bir geçiş süreci içinde çok çeşitli ve karmaşık faktörlerin etkisiyle İslâmiyeti kabul etmiştir. Sûfîlerin Tebliği Türklerin İslâmlaşma sürecinde sûfîlerin faaliyetleri de önemli bir yer işgal eder. Ticaretin sağladığı imkân ve fırsatları değerlendiren sûfîler insanların gönlünü kazanarak onların Müslümanlığı benimsemelerini sağlamışlardır. Onlar uclarda kurdukları zaviyelerle Mâverâünnehr’in İslâmlaşmasında etkili olmuşlar ve gazî sıfatıyla savaşlara da katılmışlardır. Gazâ ruhunu daima canlı tutarak Türklerdeki “alp” ile Müslümanlar arasındaki “gazi” tipini birleştirmişlerdir. Horasan sûfîlerin önemli bir merkezi olmuş ve tebliğ faaliyetlerini yürütmek için bölgeye yerleşmişler, Karahanlılar’ın İslâmiyeti kabulünden sonra da göçebe Türk boyları arasında dolaşmışlardır. Kitâbî İslâm anlayışının temsilcileri olan fakihler ve kelâmcılarla yan yana, hatta onlardan daha etkili bir şekilde bozkırlarda ve şehirlerde, Buhara, Hârizm, Belh, Tirmiz ve Çağaniyan’da İslâmın yayılmasında önemli rol oynamışlardır. Özellikle Horasan melâmetîliği denilen tasavvuf ekolüne mensup İranlı ve Türk sûfîlerin daha çok etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca birlikte yaşama, İslâm ülkelerinin maddî ve manevî açıdan diğer toplumlardan üstün olması gibi sebeplerin de etkili olduğu bilinmektedir. Dinler tarihinde bu kadar kısa bir zaman zarfında bu kadar büyük kitlelerin hiçbir baskıya maruz kalmadan kendi istek ve iradeleriyle başka bir dine geçtiklerine çok az rastlanmıştır. Kısacası Türkler kendi töre, inanç, ideal ve karakterleriyle bütünleşen prensiplere sahip bu mükemmel din ve medeniyet dairesine girmekte asla zorlanmadıkları gibi, İslâm kültür ve medeniyetine her alanda önemli katkılarda bulundular. Türkler İslâmiyet’i kabul ettikten çok kısa bir süre sonra dinî ilimler başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında, tefekkür ve felsefe konusunda dünya çapında haklı bir şöhrete kavuşmuş bilim adamları ve mütefekkirler yetiştirdiler ve Ortaçağ İslâm kültür ve uygarlığının kurulup gelişmesinde rol oynadılar. 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 23 Özet Türk-Arap ilişkilerinin başlangıcı hakkında bilgi sahibi olacak. Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler cahiliye dönemine kadar uzanmaktadır. Hz. Peygamber de bazı hadislerde Türkler’den bahsetmektedir. İlk İslâm fetihleri sırasında Türkler’le Araplar birbirlerini daha yakından tanıma imkanı bulmuşlardır. Mâverâünnehr’de gerçekleştirilen fetihleri yorumlayabilecek. Emevî halifesi I. Velid devrinde Horasan valiliğine getirilen Kuteybe b. Müslim 705-715 yılları arasında gerçekleştirdiği seferlerle Mâverâünnehr’i İslâm egemenliği altına almış, Horasan’da birbirleriyle mücadele halinde olan grupları, yani Arap asıllı olmayan Müslümanlarla (mevâlî) Arapları, Kays kabilesi mensuplarıyla Yemenlileri birlik ve beraberlik içinde düşman kuvvetleri üzerine sevk ederek büyük bir başarı kazanmıştır. Abbâsîlerin hizmetine giren Türkler’in siyasî, askerî ve idarî kadroları ele geçirmelerinin sonuçlarını değerlendirebilecek. Türkler erken tarihlerden itibaren Abbâsîler’in hizmetine girerek önemli mevkileri ele geçirmişler, Me’mun ve Mu’tasım devrinde nüfuz ve otoriteleri daha da artmış, halifelerin tayin ve görevden uzaklaştırılmalarında önemli rol oynamışlardır. Mütevekkil ve Muntasır Türkler’in desteğiyle halife olmuşlardır. Müslüman olan ilk Türk devletlerinin Türk ve İslâm tarihi açısından önemini anlayabilecek. İslâmiyeti devlet dini olarak kabul eden Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklular çok geniş topraklarda hüküm süren bir imparatorluk haline gelmişler, Türkler İslâmiyetin ve Müslümanların koruyucuları haline gelmişlerdir. Selçuklular Dandanakan Savaşı’ndan (1040) sonra Sünnî İslâm dünyasının bir numaralı hâmîsi olmuş, ayrıca İsmâîlî-Bâtınî düşünceye karşı Nizamiye Medreselerini kurarak sünnî fikirlerin savunucusu olmuşlardır. Türkleri İslâmiyeti kabule sevk eden sebepleri açıklayabilecek. İslâmiyet’in Türkler’in daha önce benimsediği dinlere göre daha evrensel bir karaktere sahip olması, Türkler’in Gök Tanrı inancının İslâm inancına yakın olması, o dönemdeki İslâm ülkelerinin maddî ve manevî bakımdan diğer toplumlardan daha üstün olması, savaşçılık nitelikleriyle tanınan Türkler’in İslâm’ın cihad anlayışını ideallerine uygun bulmaları, kısacası Türkler’in kendi din, inanç, ideal ve karakterleri ile bütünleşen bir din olduğu için İslâmiyeti seçmişlerdir. 1 2 3 4 5 24 İlk Müslüman Türk Devletleri Kendimizi Sınayalım 1. Türklerin Müslümanları tanımaları ve İslâmiyeti kabul etmeleri açısından çok önemli olan Müslüman Arapların Horasan ve Mâverâünnehr’deki fetihleri, hangi devirde yapılmıştır? a. Hz. Muhammed devri b. Dört Halife devri c. Emevîler devri d. Abbâsîler devri e. Karahanlılar devri 2. İslâm ordularının Mâverâünnehr’de büyük bir başarı elde etmelerinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. İslâm orduları askerî açıdan çok güçlü olmaları b. Halifeler İslâm ordusunu maddî ve manevî bakımdan desteklemeleri c. Türk orduları savaşlara hazırlıksız yakalandılar.d. Haccac’ın idarî, Kuteybe’nin askerî kabiliyetini birleştirip birbirleriyle mücadele halindeki muhalif grupları, yani mevâlî ile Arapları Kayslılarla Yemenlileri bir ittifak içinde Türkler üzerine sevketmeleri e. Esed b. Abdullah el-Kasrî’nin başarılı politikası 3. Türkler arasında fetihler sırasında başlayan İslâmlaşma hareketinin bir ara duraklamasına aşağıdakilerden hangisi sebep olmuştur? a. Müslüman Arapların fetih harekâtından vazgeçmeleri b. Müslümanlarla Türkler arasındaki ticarî faaliyetlerin ağırlık kazanması c. Yeni vali ve kumandanların isyanları bastırmakla uğraşmaları d. Emevîlerin gayri Arap Müslümanları (mevâlî) hor gören Arap milliyetçiliğine dayanan politikaları e. Hazarların Müslüman Araplar karşısındaki başarıları 4. Aşağıdaki mutasavvıardan hangisi XII. yüzyılda Orta Asya’da İslâmiyetin Türkler arasında yayılmasında etkili olmuştur? a. Hacı Bektaş-ı Velî b. Mevlana Celaleddin-i Rûmî c. Hacı Bayram-ı Velî d. Ahmed Yesevî e. Bahaüddin Nakşibend 5. Tarih boyunca çeşitli dinleri benimseyen Türklerin, bir baskıya maruz kalmaksızın büyük kitleler halinde İslâmiyeti benimsemeleri aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? a. Türkler kendi karakter, töre, inanç ve idealleriyle bütünleşen prensiplere sahip olduğu için İslâmiyeti seçtiler. b. Kendi hükümdarlarının baskısıyla Müslüman oldular. c. Müslüman Arapları maddî ve manevî bakımdan daha üstün gördükleri için Müslüman oldular. d. Müslüman vali ve kumandanların İslâmiyeti kabul edenleri ödüllendirmeleri sebebiyle Müslüman oldular. e. Müslüman Arapların bölgede siyasî, askerî ve idarî açıdan hakimiyet kurmaları sebebiyle Müslüman oldular. 6. Mâverâünnehr ve Türkistan fetihlerini gerçekleştiren Emevî kumandanı kimdir? a. Haccac b. Yusuf b. Kuteybe b. Müslim c. Ebû Müslim-i Horasânî d. Mesleme b. Abdülmelik e. Mühelleb b. Ebî Sufra 7. Türklerin desteğiyle Müslüman Arapların Çinlilere karşı zafer kazandıkları ve Türklerin İslâmiyeti kabul etmelerine zemin hazırlayan savaş aşağıdakilerden hangisidir? a. Dandanakan Savaşı b. Malazgirt Savaşı c. Nihavend Savaşı d. Büyük Zap Suyu Savaşı e. Talas Savaşı 8. İslâmiyeti kabul ettikten sonra Abdülkerim ismini alan ve Türk-İslâm tarihinde önemli rol oynayan Karahanlı hükümdarı kimdir? a. Harun Buğra Han b. Arslan Han c. Oğulcak d. Satuk Buğra Han e. Ebû Nasr Ahmed 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 25 9. İslâmiyeti resmî din olarak kabul eden ilk Türk devleti hangisidir? a. Karahanlılar b. Sâmânîler c. İdil (Volga) Bulgar Devleti d. Gazneliler e. Selçuklular 10. Türkler’in Müslüman olduktan sonra fıkıhta ve itikatta benimsedikleri mezhepler hangisinde birlikte doğru olarak verilmiştir? a. Hanefî-Mâtürîdiyye b. Mâlikî-Mürcie c. Şâfiî-Mâtürîdiyye d. Hanefî-Eş‘ariyye e. Şâfiî-Eş‘ariyye 1. c Yanıtınız doğru değilse “Emevîler Dönemi Türk-Arap İlişkileri (661-750) “ konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse “Emevîler Dönemi Türk-Arap İlişkileri (661-750) “ konusunu yeniden okuyunuz. 3. d Yanıtınız doğru değilse “İslâmiyetin Türkler Arasında Yayılışı “ konusunu yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız doğru değilse “İslâmı Kabul Eden İlk Türk Devletleri konusunu yeniden okuyunuz. 5. a Yanıtınız doğru değilse “Türkleri İslâm Dinini Kabule Sevk Eden Sebepler “ konusunu yeniden okuyunuz. 6. b Yanıtınız doğru değilse “Emevîler Dönemi Türk-Arap İlişkileri (661-750)” konusunu yeniden okuyunuz. 7. e Yanıtınız doğru değilse “Abbâsîler Dönemi Türk-Arap İlişkileri (750-1258)” konusunu yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “İslâmı Kabul Eden İlk Türk Devletleri” konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yanıtınız doğru değilse “İslâmı Kabul Eden İlk Türk Devletleri” konusunu yeniden okuyunuz. 10. a Yanıtınız doğru değilse “İslâmiyet’in Türkler Arasında Yayılışı” konusunu yeniden okuyunuz. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 26 İlk Müslüman Türk Devletleri Sıra Sizde 1 Ziyâd b. Ebîh Basra valiliği sırasında Horasan ve Sistan’a daha plânlı bir askerî harekât başlattı. Kûfe ve Basra’dan yaklaşık 50.000 kişiyi Horasan’ın bazı şehirlerine yerleştirdi. 671’den itibaren Merv şehri Horasan eyaletinin askerî üssü haline geldi. Türkistan’a yapılacak seferler buradan idare edilmeye başlandı. Hakem el-Gıfârî Ceyhun nehrini geçerek Sağâniyân’a kadar ilerledi ve Kisrâ III. Yezdicerd’in oğlu Fîrûz’u yenerek Çin’e sığınmaya zorladı. Mühelleb de Türkler karşısında yeni başarılar kazandı. Horasan’ın yeni valisi Rebî b. Ziyâd Belh’te 671 yılında çıkan bir isyanı bastırdıktan sonra Kûhistan’a bir sefer düzenledi ve karşı karşıya geldiği Ealit Türklerini yenerek Ceyhun nehrine dayandı. Burada Türk hükümdarı Nizek Tarhan’ı yendi. Bazı şehirleri fethedip Hârizm’e kadar ilerledi ve aldığı idarî tedbirlerle Horasan’daki İslâm hakimiyetini sağlamlaştırdı. Sıra Sizde 2 Ömer b. Adülaziz 717’de halife olunca önce Mâverâünnehr ve Türkistan’da ganimet elde etmek amacıyla yapılan fetihleri durdurdu. Onun gayesi Mâverâünnehr’de fethedilen diğer topraklarda halkla iyi ilişkiler kurarak kalpleri İslam’a ısındırmaktı. Bölge halkını küçük düşürücü, Müslümanlardan nefret ettiren haksız muamelelere ve vergilere son vermek istiyordu. Faaliyetlerini tasvip etmediği idarecileri görevden aldı. Horasan valisi Yezid’in yerine Cerrah b. Abdullah’ı tayin etti ve müslüman olanlardan alınan cizye ve haracı kaldırmasını istedi. Takip edilen yeni siyaset kısa sürede meyvelerini verdi ve Mâverâünnehr halkı akın akın İslâm’a girmeye başladı. Ömer b. Abdülaziz Mâverâünnehr’deki bazı hükümdarlara İslâm’a davet mektupları yazdı. Onların bir kısmı Müslüman oldu. Ömer b. Abdülaziz’in bölge halkına yaptığı samimî, âdil ve insanî muamele Semerkand ve Soğd halkı arasında da sevinçle karşılandı. Gayrimüslim Türk akınlarıyla karşı karşıya kalan bazı Mâverâünnehr şehirlerinde yaşayan Müslümanları aileleriyle birlikte Ceyhun’un ötesine iskân edilmesini istedi. Ancak halk böyle bir teklife yanaşmayınca vazgeçildi. Sıra Sizde 3 Emevîler zamanında Mervan b. Muhammed’in kazandığı zaferlerden sonra Araplarla Hazarlar arasındaki mücadelede bir duraklama olmuştu. Abbâsîler’in ilk döneminde de bu durum devam etti. Ancak İrminiyye valisi Yezid b. Esîd ile evlenen Hazar prensesinin ölümü üzerine ilişkiler bozuldu ve yeni bir mücadele dönemi başladı. Hazar hakanı Müslümanlara karşı Astarhan al-Hârizmî’nin kumandasında ordular sevketmiş ve onlara ağır kayıplar verdirmiştir (762-764). Halife el-Mansûr (754-775) döneminde Astarhan kumandasındaki Hazar ordusu Kaas dağlarını aşıp İslâm topraklarına girdi. Suriye, el-Cezîre ve Musul’dan takviye birlikleri gönderilmesine rağmen İslâm ordusu yenildi. Bu bozgun haberi üzerine halife hapishaneleri tahliye ederek topladığı büyük bir orduyu Hazarlar’a karşı sevk etti. Ayrıca sınırları kalelerle donatarak savunma tedbirleri aldı. Hazarlar daha fazla ilerleyemeyip aldıkları ganimetlerle ülkelerine döndüler. Halife el-Mansur devrinden Harunurreşid devrine kadar yaklaşık yarım asır Hazarlar’ın Müslüman Araplar ile ciddi bir savaşa girişmedikleri anlaşılmaktadır. Sıra Sizde 4 Daha çok sihirin hakim olduğu Şamanlığın Türkler’deki tanrı inancıyla bir ilgisi olmasa da ikisi arasında bir uyum olduğu kabul edilmektedir. Eski Türklerin sürdürdükleri bozkır hayat tarzında atalar kültü etkiliydi. Tabiatta bazı gizli güçlere inanıyorlar, ölmüş büyükleri yüceltiyorlar ve onlara kurban kesiyorlardı. Ancak onların asıl inancı Tanrı’yı (Tengri) en yüksek güç ve en büyük yaratıcı kuvvet kabul eden ve semavi bir mahiyeti olan Gök Tanrı diniydi. Hükümdarlar kendilerinin Gök Tanrı tarafından tahta çıkarıldığına, zaferleri onun yardımıyla kazandıklarına, çeşitli hile ve tuzaklardan kurtulduklarına inanmaktaydılar. Türkler hayatın ve ölümün Tanrı’nın iradesine bağlı, insanın fâni Tanrı’nın ebedî olduğuna inanırlardı. Gök Tanrı dini Türklerin İslâm öncesi millî dinî olarak kabul edilmektedir. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. Ünite - Türklerin İslamiyeti Kabulü 27 Yararlanılan Kaynaklar Câhiz, (1967), Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türkler’in Faziletleri, trc. Ramazan Şeşen, Ankara. Kitapçı, Z. (1988), Türkistan’da İslâmiyet ve Türkler, Konya. Kitapçı, Z. (1994), Orta Asya’da İslâmiyetin Yayılışı ve Türkler, Konya. Kurt, H. (1998), Orta Asya’nın İslâmlaşma Süreci, Ankara. Kutlu, S. (2000), Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara. Merçil, E. (1993), Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara. Ögel, B. (1988), İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara. Şeker, F. M. (2010), İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru, Ankara. Şeşen, R. (1985), İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara. Turan, O. (1980), Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul. Wellhausen, J. (1963), Arap Devleti ve Sukutu, trc. Fikret Işıltan, Ankara. Yıldız, H. D. (1976), İslâmiyet ve Türkler, İstanbul. 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Mısır’da kurulan ilk Türk hanedanlarını değerlendirebilecek, İdil Bulgar Devletinin kuruluş aşamasını belirleyebilecek, İdil Bulgarların Hazarlar ile ilişkilerini değerlendirebilecek, İdil Bulgarlarının İslamiyet’i kabul etme sürecini açıklayabilecek, İdil Bulgarlarının tarih sahnesinden çekilişini belirleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Tulunîler • *hşidîler • İdil Bulgarları • İdil 7olga bÚlgesi • Almış b. $afer • Hazarlar • Bulgar şehri • Altın 0rda %evleti • İbn 'azlan • Tatarlar • 3us knezlikleri İçindekiler      İlk Müslüman Türk Devletleri Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları • GİRİŞ • TULUNÎLER • IHŞİDÎLER • İDİL BUL(ARLARININ 0RTAYA ±IKIŞI • İDİL BUL(ARLARININ İSLAMİYET’İ KABULÜ • İDİL BUL(AR DEVLETİ TARİHİNİN İKİN$İ DÖNEMİ RUSLARLA MÜ$ADELE • ALTIN 0RDA VE KA;AN HANLIƗI’NDA İDİL BUL(ARLARI • TEŞKİLAT VE S0SY0-EK0N0MİK HAYAT • İDİL BUL(ARLARINDA İLİM İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ GİRİŞ Türklerin İslâmiyeti kabûlu ilk olarak yoğun bir şekilde Mâverâünnehr’de görülür. Burada VII. yüzyılın ortalarından IX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar hüküm süren ve devlet boyutuna gelememiş, ömürleri kısa, irili ufaklı bir çok mahallî Türk hanedan bulunmaktaydı. Badegis ve civarında Nizek Tarhan, Toharistan’da Yabgu Bey, Dihistan ve Cürcan’da Sultegin, Soğd ve Semerkand’da Ihşid, Usruşâna’da Kâvûs et-Türkî gibi bölgede hüküm süren birçok lider, Müslüman Araplara zaman zaman direnip karşı koymuşlarsa da bu süre içinde İslâmiyeti kabul etmişlerdir. Bu ilk dönemden sonra Mâvrâünnehr’den çok uzak bir bölgede, Mısır ve Suriye’de Türk asıllı Müslüman hanedanların ortaya çıktığı görülür. Bunlar Abbasî Devletinin eyalet valileri iken IX. asrın ikinci yarısı ile X. asrın ikinci yarısı arasında birer hanedan kuran Tulunîler ve Ihşidîlerdir. İleri bir saa olarak ise, yine Mâverâünnehr’den, yani Aşağı Türkistan’dan çok uzak bir bölgede ve kronolojik olarak da ilk Müslüman Türk devleti olan, X. yüzyılın başlarında İdil Bulgar Devleti’ni görürüz. TULUNÎLER Mısır ve Suriye’de hüküm süren Tulunî Devleti’nin kurucusu Ahmed isimli bir Türk askeriydi. Devletin adı 815-816 yılında Buhara valisi tarafından haraç olarak Bağdad’a gönderilen gulâmlar arasında yer alan Ahmed’in babası Tulun(Türkçedeki dolun)’dan gelmektedir. 835’te Bağdad’da doğan Ahmed, iyi bir dinî ve askerî eğitim almış ve çok gençken Halife Mustaîn’in gönlünü kazanmıştır. Onun üvey babası Bayıkbeg’e Mısır valiliği görevi verilmiş, ancak Bayıkbeg Mısır’a vekil olarak Ahmed’i göndermiştir. Nitekim Ahmed’in Fustat’a ulaştığı 868 yılı, Tulunîlerin kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte Mısır’da ondan önce de Türk kökenliler valilik yapmış ve bundan dolayı çok sayıda Türk askeri bölgeye gelip yerleşmişti. 870 yılında Berka ve İskenderiye şehirlerinin de Ahmed b. Tulun’un idaresi altına geçmesiyle Mısır’ın tamamında Tulunîlerin hâkimiyeti kurulmuş oldu. Ahmed b. Tulun’un bu kadar güçlenmesi ve Bağdad’a gönderilen haracı büyük ölçüde azaltması, onun Abbasîlerle arasını açmıştır. Hatta ismen de olsa Abbasîlere bağlı olduklarından dolayı Abbasî halifesi, Ahmed b. Tulun’u azletmiş ve onun yerine Suriye valisi Amacur’u tayin etmiştir. 877-78’de Amacur’un ölümünden sonra ise Ahmed b. Tulun yeniden Suriye’ye hâkim olmuştur. Bununla birlikte çok geçmeden Ahmed Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 30 İlk Müslüman Türk Devletleri b. Tulun yeni bir sorunla karşı karşıya kalmıştır. Mısır’da vekil olarak bıraktığı oğlu Abbas isyan etmiştir. 879’da Mısır’ı terk eden Abbas, Berberîleri para ile satın alarak yeni bir devlet kurmak istemiştir. Ancak Ahmed b. Tulun, bu sorunu da çözmüş ve aynı yıl tekrar Mısır ile Suriye’nin tamamına hâkim olmuştur. 884 yılında vefat eden Ahmed b. Tulun’un yerine 20 yaşındaki oğlu Humâreveyh geçmiştir. Humâreveyh’in hâkimiyeti de aynen babasınınki gibi Abbasîlerle mücadele ile geçmiştir. 885’te iki ordu, Dımaşk ile Remle arasındaki et-Tavvahîn’de karşılaşmıştır. Savaş, herhangi bir tarafın kesin galibiyetiyle sonuçlanmasa da imzalanan barış antlaşması (886) Humâreveyh’in lehine olmuştur. Bu anlaşmaya göre Humâreveyh, Mısır, Suriye ve Anadolu hudut bölgelerinde 30 yıl boyunca vali olarak görev yapacak, buna karşılık da yılda 300.000 dinar vergi ödeyecekti. Ahmed b. Tulun’un zamanında sadece Mısır toprakları için Abbasîlere bu kadar vergi ödediğini göz önünde bulundurduğumuzda, anlaşmada belirtilen miktarın çok fazla olmadığı anlaşılmaktadır. Bu tarihten sonra Tulunoğulları ile Abbasîler arasındaki münasebetler dostça olmuştur. Humâreveyh’in genç yaşta vefatı (896) ise yeni istikrara kavuşan Tulunîler Devleti’ni fetret devrine sokmuştur. Humâreveyh’in yerine sırasıyla geçen Ebu’lAsâkir Ceyş ile Harun adlı oğulları çok genç yaşta oldukları için ülkede hâkimiyeti sağlayamadıkları gibi, taht mücadeleleri sırasında da hayatlarını kaybetmişlerdir. Tulunî Devleti’ndeki bu gelişmeler, Abbasî Halifesi Mu’tazıd’ın müdahalesine yol açmıştır. 899’da Halife Mu’tazıd ile yapılan anlaşmaya göre, Tulunî Devleti’nin sınırları küçülmüş, Abbasîlere ödenen vergi de arttırılarak 450.000 dinara çıkartılmıştır. 905 yılında ise Abbasîler Tulunî Devleti’ne tamamen son vermişlerdir. Tulunî Devleti’nden sonra Mısır’da hüküm süren hanedanlıkların tarihine bakıldığında, Tulunîler döneminde Mısır’ın “altın çağı”nı yaşadığını söyleyebiliriz. Kuvvetli bir ordu ve ticarî yolların mevcudiyeti, bu dönemde Mısır halkının refahını arttırmıştır. Tulunîler ile birlikte Mısır’da saray teşkilatı kurulmuş, imar faaliyetleri hız kazanmıştır. Ahmet b. Tulun’un 876-879 yıllarında inşa ettirdiği Tulunoğlu Camii günümüze kadar gelmiştir. Resim 2.1 Ahmed b. Tulun Camisi, Kahire-Mısır 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 31 IHŞÎDÎLER Mısır ve Suriye’de hüküm süren ikinci Türk hânedanının kurucusu Muhammed b. Tugç 882’de Bağdad’da doğmuştur. Muhammed b. Tugç’un babası, Tulunîlerin hizmetinde bulunmuş ve Şam ile Taberiyye’de valilik yapmıştır. Tulunîlerin yıkılışından sonra Muhammed b. Tugç Abbasî Devleti’nin hizmetinde bulunmuştur. Önemli görevlerde bulunarak gücünü artırmış ve 933 gelindiğinde nüfuzunu Suriye’nin tamamında yaymış bulunuyordu. Ancak Muhammed b. Tugç bununla yetinmek istemiyor ve Mısır’a da hâkim olmayı planlıyordu. Mısır’daki siyasi ortam ise Muhammed b. Tugç’un işini kolaylaştırıyordu. Tulunîlerin yıkılışından sonra Mısır, İslam liderliği için mücadele veren Abbasîlerle Fatımîlerin ortasında kalmıştır. Abbasîler Mısır’da güçlü bir devletin kurulmasını istiyorlardı. Çünkü güçlü bir devlet, Fatimîlerin ilerleyişini engelleyecek ve Suriye’deki Bedevî hanedanlarını kontrol altına alabilecekti. Mısır’daki siyasi kargaşadan ve Abbasîlerin Mısır ile ilgili düşüncelerinden haberdar olan Muhammed b. Tugç, vezir el-Fazl b. Ca’fer el-Furat’ın desteği ile Mısır valiliğine atanmıştır. Daha 935 yılında Fustat’a askerlerini sokan Muhammed b. Tugç, böylece Mısır ve Suriye’de yeni bir devletin temellerini de atmış oldu. Halife Râzî 939 yılında kendisine Farsçada hükümdar anlamına gelen “ıhşid” unvanı verdiğinden devlet de Ihşidîler adıyla tarihe geçmiştir. Ihşîdîlerin ömrü çok kısa olmuştur. Muhammed b. Tugç’un hâkimiyeti, hüküm sürdüğü toprakları yabancıların saldırısından korumakla geçmiştir. Hâkimiyetinin başlangıcında Abbasî emirlerinden Muhammed b. Râik ile savaşmış ve daha 939’da Remle şehrini kaybetmiş, 940 yılından itibaren de ayrıca ona yılda 140.000 dinar ödemek zorunda kalmıştır. 942’de Muhammed b. Râik, Suriye’deki Hamdânîler tarafından öldürülünce, Muhammed b. Tugç rahat nefes alsa da, bu sefer Hamdanîler ile mücadele etmek ve Suriye’nin kuzey taraarını onlara terk etmek zorunda kalmıştır. Muhammed b. Tugç’un 946 yılında vefatından sonra, tahta sırasıyla oğulları Unûcûr (946-961) ile Ali (961-966) geçse de ülkede hâkimiyet, Muhammed b. Tugç’un çocukları için tayin ettiği nâib Nubyalı köle Kâfûr’un elindeydi. Unûcûr ile Ali’nin ölümünden sonra ise Kâfûr, kendi hâkimiyetini ilân etmiştir. Onun hâkimiyeti Halife el-Mutî’ tarafından da tasdik edilmiş, ancak 968 yılında, o da hayatını kaybetmiştir. Fiiliyatta Muhammed b. Tugç’un ölümünden beri hüküm süren Kâfûr, Kuzey Afrika kıyıları boyunca genişleyen Fatimî yayılmasını durdurmuş, Suriye’yi Hamdânîlere karşı başarı ile müdafaa etmiştir. Kâfûr’dan sonra tahta Ali’nin oğlu Ahmed tahta çıkmış, ancak onun hâkimiyeti de uzun sürmemiş ve 969’da Fatimîler Mısır’ı işgal ederek Ihşîdîlere son vermişlerdir. IX. yüzyılın ikinci yarısı ile X. yüzyılın ilk yarısında Mısır ve Suriye topraklarında hangi Türk devletleri (hanedanlıkları) kurulmuştur? Bu oluşumların, Abbasî Halifeliği ile bağlantılarını açıklayınız. İDİL BULGARLARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE İDİL BULGAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU İdil (Volga) bölgesinde Türk birliğini sağlayan ve bölgeyi İslamiyet ile tanıştırarak İslam dünyasının en kuzey temsilcisi hâline gelen İdil Bulgar Devleti, X. yüzyılın başında İdil havzasında kurulmuştur. Yapılan arkeolojik çalışmalar, İdil Bulgar Devleti’nde çok sayıda şehrin mevcudiyetine, bölgede yüksek seviyede Türkİslam medeniyetinin yayılmış ve yazı kültürünün gelişmiş olmasına işaret etse de mezar kitabeleri ile Kul Gali’nin Kıssa-i Yusuf adlı manzumesi dışında İdil Bulgar Devleti’nden günümüze yazılı kaynak ulaşmamıştır. Bundan dolayı bu devletin 1 32 İlk Müslüman Türk Devletleri tarihini daha çok İbn Hurdazbih, İbnu’l-Fakih, İbn Rüşd, İbn Fazlan, el-İstahrî, İbn Havkal, el-Mervezî, Ebû Hâmid el-Gırnâtî, Yakut el-Hamavî gibi Arap ve Fars coğrafyacı ve seyyahların eserleri ile Rus kroniklerinden öğreniyoruz. Yine başta Macar rahip Friar Julian olmak üzere bölgeyi ziyaret eden Avrupalı seyyahların eserlerinde Bulgarlarla ilgili sınırlı da olsa bilgiye rastlamak mümkündür. İdil Bulgar Devleti’nin kurulduğu Orta İdil ve Ural sahasının eski yerli ahalisi Fin-Ugor kavimleri (Çeremiş, Mokşı, Mari, Udmurt) iken Batı Hun Devleti (374- 469) döneminde Karadeniz’in kuzeyinde bu devlete bağlı Beş-Ogur, Altı-Ogur, OnOgur, Otuz-Ogur, Sarı/Ak-Ogur gibi Ogur Türklerinin çeşitli boyları yaşıyordu. V. asırda Batı Hun hükümdarı Atilla’nın ölümünün ardından iki oğlu Bizans ve Germen kabileleri ile yaptıkları savaş neticesinde ölmüştür. En küçük oğlu olan İrnik ise hâkimiyetini devam ettirmek için yaptığı mücadeleleri kaybedince Orta Avrupa’da tutunamayacağını anlamış, etrafına toplanan geride kalmış Hunlar ile Kuzeybatı Karadeniz kıyılarına ulaşmıştır. Burada yukarıda adı geçen aynı kültür ve soydan gelen Türk toplulukları ile karşılaşan Hunlar, zamanla bu Türkler ile karışmış ve Bulgar adını almışlardır. Nitekim “bulgamak” fiilinden türemiş olan “Bulgar” kelimesi, “karışmak, karıştırılmak, karışmış olmak” anlamına gelmektedir. VI. yüzyılın sonlarında Göktürk Kağanlığı’nın idaresi altına giren Bulgarlar, Göktürk Devleti’nin yıkılışıyla (630) Kubrat adlı liderlerinin önderliğinde Büyük Bulgar Devleti’ni kurmuşlardır. Büyük Bulgar Devleti’nin sınırları güneyde Kuban’dan, kuzeyde İdil ile Don arasındaki At Dağları’na, batıda ise Dinyeper (Özi) kıyılarına uzanıyordu. Ancak Kubrat’ın ölümünden kısa bir süre sonra oğullarının düştüğü ihtilaf ve Hazar Hakanlığı’nın sonu gelmeyen saldırıları, Büyük Bulgar Devleti’nin parçalanmasına neden olmuştur. Kubrat Han’ın oğlu Asparuh’un başkanlığındaki Bulgarlar, Tuna Nehri boyuna gelmiş ve 681’de burada Tuna Bulgar Devleti’ni kurmuşlardır. Otuz Ogurların dâhil olduğu Bulgar grubu ise İdil ve Kama nehirlerinin birleştikleri sahaya çekilmişlerdir. Burada Bulgarlar, bölgenin yerli halkı olan Fin-Ugorlar ile başta Suvarlar (Sabirler) olmak üzere bölgede yerleşik bulunan Türk boylarını idareleri altına almışlardır. Bununla birlikte İdil Bulgarları’nın devletleşme süreci ancak X. yüzyılın başında tamamlanmıştır. Bu bölgedeki Bulgarlar, İdil Nehri kıyısına yayıldıkları ve başka yerlerdeki Bulgar gruplarından ayırt edilmek için İdil Bulgarları olarak adlandırılmıştır. İdil boyunda Türk birliğini sağlayan İdil Bulgarlarının, Hazarlar gibi güçlü bir komşuya sahip olmaları, onların bölgede bağımsız bir devlet olarak hareket etmelerini engelliyordu. Önemli ölçüde Bulgar nüfusunu da içinde bulunduran Hazar Kağanlığı, neredeyse baştan beri İdil Bulgarlarına siyasi üstünlüklerini kabul ettirmişti. Bundan dolayı İdil Bulgarlarının hükümdarı, Hazarlara bağlılığına işaret eden vali, kumandan anlamındaki “ilteber” unvanı taşıyordu. Bulgar hükümdarı, her sene ülkesindeki her ev başına Hazar hükümdarına bir samur kürk vergi ödüyordu. Ayrıca Bulgar hükümdarının oğlu da Hazarlarda rehin tutuluyordu. Bununla birlikte Tatar tarihçisi Akdes Nimet Kurat’ın da haklı olarak belirttiği gibi bu bağlılık çok ağır olmamıştır. Bulgarların iç ve dış işlerinde bağımsız hareket etmeleri, Hazarlara rağmen İslamiyet’i kabul etmeleri ve Hazar ülkesinden gelen ticaret gemilerinden Bulgar hükümdarının gümrük vergisi alması, Hazarların Bulgarlar üzerindeki hâkimiyetinin sınırlı olduğuna işaret etmektedir. Hazarların Peçenek, Kıpçak ve Rusların saldırıları yüzünden zayıamaları ve 965 yılında Hazar Kağanlığı’nın yıkılması sonucunda ise İdil Bulgarları bu bağlılıktan da kurtulmuş ve müstakil bir devlet hâline gelmişlerdir. Tatar tarihçisi Fayaz Huzin yazılı ve arkeolojik kaynaklara dayanarak devletin sınırlarını kuzeyde Kazanka Burtasların adı IX. yüzyıldan itibaren Arap kaynaklarında geçmeye başlar. İdil Bulgarları ile Hazarlar arasında yaşayan Burtaslar, Hazarlara bağlıydılar. Hazar Kağanlığı’nın yıkılmasıyla topraklarının bir kısmını İdil Bulgarları ele geçirmiştir. Burtaslar, Hazarların yıkılışından sonra vergiyi bazen Ruslara, bazen de İdil Bulgarlarına ödemişlerdir. Moğol seferlerinden sonra (XIII. yüzyılın ilk yarısı) tarih sahnesinden çekildiler. Muhtemelen Bulgar, Kıpçak ve Fin Ugorlarla karışmışlardır. Burtasların Fin Ugor, Türk ve Fars kökenli olduklarına dair üç ayrı görüş mevcuttur. Rus kronikleri (yıllıkları), Rusların Hristiyanlığı kabul etmesinden sonra Bizans ile yakınlaşmaları sonucunda onlardan aldıkları yıllık yazma adeti sonucunda meydana getirilmiştir. Bu yıllıklar Rus rahip veya keşişleri tarafından yazılmıştır. Yıllıkların en eski nüshaları muhafaza edilmemiş, ancak XIV. yüzyılda yazılan çeşitli kopyaları zamanımıza kadar gelmiştir. İlk kısımları IX. asrın ortalarına kadar ulaşan sözlü rivayetleri, X. asrın başından itibaren de yazılı belgeleri ihtiva etmektedir. Bu yıllıkların yardımıyla Rusya ve kısmen de olsa komşu ülke ve halkların tarihini IX. asırdan XVIII. asra kadar kesintisiz takip etmek mümkündür. 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 33 Nehri, güneyde İdil Nehri’nin en meşhur kolu olan Samarskaya Luka, batıda Sura Nehri, doğuda Kama Nehri’nin kolu Belaya (Ak İdil) ve güneybatıda Yayık (Ural) Nehri’nin oluşturduğunu yazmaktadır. Bulgarların komşuları ise batıda etnik menşeleri tam bilinmeyen Burtaslar, kuzeyde Fin-Ugor halklarından Mari ile Udmurtlar, doğuda Türk boyu olan Başkurtlar, güneyde Kıpçaklar idi. Bulgarlardan önce de Türkî kavimlerin yaşadığı İdil bölgesi, Bulgarların gelişiyle ve Fin-Ugor kavimlerinin de İdil Bulgar kültürünün etkisinde kalmasıyla Türkleşme sürecini tamamlamıştır. Bulgar Devleti’nin Hazarlarla ilişkilerini özetleyiniz. İDİL BULGARLARININ İSLAMİYET’İ KABULÜ İdil Bulgarlarının diğer bir özellikleri ise bölgede İslamiyet’in yayılmasını sağlamalarıdır. 922 yılında Abbasî halifesi el-Muktedir Billâh Cafer’in, İdil Bulgarlarının hükümdarı Almış’ın isteği üzerine gönderdiği kalabalık bir elçi heyeti İdil-Bulgar Devleti’ne ulaşmıştır. Bu heyetin içerisinde İdil Bulgar Devleti ile ilgili en önemli kaynak hâline gelecek olan seyahatnameyi kaleme alan İbn Fazlan da yer alıyordu. İbn Fazlan seyahatnamesinin başında: “Bulgar hükümdarı İlteber Almış b. Şilkî’nin Halife el-Muktedir’e İslam dinini anlatacak, şeriatın hükümlerini öğretecek, ülkesinde ve bütün memleketinde kendi adına hutbe okunması için minber ve cami yapacak bir heyet göndermesini ve düşman hükümdarlardan korunabilmek için bir kale yaptırmasını isteyen mektubu geldiğinde, bu konudaki isteği kabul edilmiştir...” demektedir. Yine seyahatnameye göre bu tarihten itibaren İdil Bulgar Devleti’nde okunan hutbelerde halifenin adı zikredilmeye başlanmış, İdil Bulgarlarının hükümdarı Almış da Cafer b. Abdullah adını almıştır. İbn Fazlan’ın bu bilgilerine dayanarak bazı tarihçiler, İdil Bulgarlarının İslamiyet’i resmî olarak 922’de kabul ettiklerini ileri sürmektedirler. Hâlbuki İbn Fazlan’ın seyahatnamesinden İdil Bulgarlarının ve onların idaresindeki diğer kavimlerin zaten Müslüman oldukları anlaşılmaktadır: “Bulgarlar arasında beş bin kadın ve erkekten müteşekkil Barancer diye tanınan büyük bir aile gördük. Hepsi de Müslüman olmuşlar ve namaz kılacak ahşap bir cami yapmışlardı...” Ayrıca yukarıda yer verdiğimiz seyahatnamenin başındaki alıntıdan da anlaşıldığı üzere İdil Bulgarları İslamiyet’i zaten kabul etmiş, ancak yeterli sayıda din adamı ve cami ile kale inşa edecek mimar ve uzmana sahip olmadıklarından bu konuda halifeden yardım istemişlerdir. 903-913 tarihleri arasında eserini yazan İbn Rüşd de Bulgarların hükümdarı Almış ve halkının Müslüman olduğunu belirtmektedir. Bulgar paraları üzerinde çalışan S. A. Yanina tarafından 903-908 tarihleri arasında basıldığı ileri sürülen Bulgar parası da İdil Bulgarlarının İslamiyet’i 922’den daha önce kabul ettiklerini doğrulamaktadır. Bu parada Halife el-Muktefî (902-908), Sâmânî emiri İsmail b. Ahmed (892-907) ve Bulgar hükümdarı Cafer b. Abdullah (Almış)’ın adları zikredilmektedir. Bulgarlar bu tarihte İslamiyet’i resmî olarak kabul etmiş olmalılar ki, darpettikleri paralarda Abbasî halifesinin ve Sâmânîlerin Müslüman hükümdarının adına yer vermektedirler. Yukarıda adı geçen paradan anlaşılacağı üzere İdil Bulgarlarının hükümdarı Almış da İslamiyet’i İbn Fazlan heyetinin gelişinden en az 10 yıl önce kabul etmiş ve Cafer b. Abdullah adını İbn Fazlan ile konuşması sırasında değil, çok daha öncesinde almıştır. Sonuç olarak İslamiyet, İdil Bulgarları arasında daha VIII-IX. yüzyıllarda yayılmaya başlamış, X. yüzyılın hemen başında da resmî din olarak kabul edilmiştir. Böylece bu tarihten sonra İdil Bulgar Devleti, İslam din ve medeniyetinin en kuzey sınırını teşkil etmiş ve bu medeniyetin Doğu Avrupa’daki temsilcisi olmuştur. 2 34 İlk Müslüman Türk Devletleri İdil Bulgarları, İslamiyet’i İbn Fazlan’ın da dâhil olduğu Abbasî halifesinin elçilik heyetinin gelişinden önce kabul etmiş olsalar da yine de bu heyetin İdil Bulgarları için arz ettiği önem büyüktür. En başta bu elçilik heyeti ile ondan önce halifenin yanına Abdullah b. Baştû el-Hazerî başkanlığında gönderilen İdil Bulgar heyetinin karşılıklı ziyaretlerde bulunmaları, taraar arasında diplomatik münasebetlerin başlaması açısından önemli bir gelişmeydi. Her ne kadar Tatar tarihçilerinin haklı olarak belirttiği gibi İbn Fazlan, kendisinin de yer aldığı elçilik heyetinin İdil Bulgarlarının Müslümanlaşmasındaki rolünü abartmak istese de bu ziyaret, İdil Bulgarlarının bağımsızlık yolundaki sürecin, dönemin önemli bir siyasi gücü tarafından tanınması anlamına geliyordu. Nitekim İbn Fazlan’ın da belirttiği gibi, Bulgar hükümdarını Halife’ye mektup yazmaya ve ondan bir kale inşa ettirmesini istemeye sevkeden husus Hazar hükümdarından korkusu idi. Söz konusu heyet, İdil Bulgarlarına Hazar Hakanlığı’na karşı Abbasî Halifesi gibi güçlü bir müttefik kazandırmış, ayrıca İbn Fazlan’ın abarttığı gibi olmasa da İslamiyet’in İdil bölgesinde yayılması sürecine de önemli bir katkıda bulunmuştur. Halifenin gönderdiği fakih ve muallimler, hatta İbn Fazlan’ın kendisi de bölge Müslümanlarına İslamiyet’i anlatmış, daha önce Müslüman olmalarına rağmen Kur’an-ı Kerim okumasını bilmediklerinden onlara öğretmiş ve özellikle Müslümanların İslamiyet’e dair sahip oldukları yanlış bilgileri düzeltmeye çalışmışlardır. Bulgarların İslamiyet’i resmî din olarak kabul etmeleri ise hem dış politika, hem de iç politika ile bağlantılıydı. Bulgarlar için Hristiyanlık ve Musevîlik, siyasi açıdan hiç cazip değildi. Kendilerine en yakın Hristiyan devleti Bizans, Hazarlarla ittifak kurmuştu ve ayrıca İdil bölgesinde herhangi bir varlık gösteremiyordu. Bağımsızlık için mücadele verdikleri Hazarların dini olan Musevîliğin kabulü de söz konusu değildi. Dolayısıyla semavî dinlerden en uygunu İslamiyet idi ki, bu dinin kabulü, Abbasî Halifeliği’nin desteğini de beraberinde getirecekti. İslamiyet’in seçilmesinde İdil Bulgarlarının Hârizm ve Sâmânîlerle geliştirdikleri ticari müResim 2.2 922 yılında Abbasî Halifesi’nin gönderdiği elçilik heyetinin İdil Bulgar hükümdarı tarafından kabulü (Ressam: R. Şamsutdinov) 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 35 nasebetler de etkili olmuştur. Nitekim Bulgarların İslamiyet ile tanışmaları, bu bölgelerden gelen tüccarlar vasıtasıyla mümkün olmuş ve İslamiyet yavaş yavaş yayılmaya başlamıştı. Endülüslü Arap tüccar ve diplomat Ebû Hâmid el-Gırnâtî, eserinde Bulgarlı tarihçi Yakup b. Nugman’ın günümüze ulaşmayan Tarih-i Bulgar adlı eserine dayanarak tıp ile de uğraşan Buharalı Müslüman bir fakih ve tüccarın Bulgar’a geldiğini ve ağır bir hastalığa yakalanan Bulgarların hükümdarı ve eşini tedavi ettiğini, bunun üzerine de onların Müslüman olduklarını yazmaktadır. Bu hikâye abartılı gözükse de İslamiyet’in İdil bölgesinde Türkistan üzerinden yayılmaya başladığına dair iyi bir örnek teşkil etmektedir. İdil Bulgarlarının İslamiyet’i kabul sürecini tartışınız. İbn Fazlan’ın da içerisinde yer aldığı Abbasî Halifesi’nin gönderdiği heyetin bu süreçteki önemi nedir? İDİL BULGAR DEVLETİ TARİHİNİN İKİNCİ DÖNEMİ: RUSLARLA MÜCADELE Hazar Hakanlığı’nın yıkılmasıyla İdil Bulgarları bağımsızlıklarını kazanmış, ancak yeni bir tehlikeyle karşı karşıya kalmışlardır. Bu tehlikeyi oluşturan Ruslarla mücadele, İdil Bulgar Devleti tarihinin ikinci devresinde en önemli gündemi işgal edecektir. Ruslarla Bulgarlar arasındaki münasebetler, her iki tarafın da İdil bölgesindeki ticareti ve genel olarak bölgeyi kontrol altına alma isteği çerçevesinde şekillenmiştir. Rusların resmî olarak Hristiyanlığı kabul etmeleriyle (988) bu mücadele dinî nitelik de kazanmıştır. İşin ilginç tarafı Ruslar Hristiyanlığı kabul etmeden önce (986) İdil Bulgar Devleti’nden bir heyet Rus knezliklerinin merkezi 3 Resim 2.3 Idil Bulgarlarının yaşadığı coğrafya 36 İlk Müslüman Türk Devletleri konumunda olan Kiev’e gelmiş ve Rus Knezi Vladimir’e İslamiyet’i kabul etmesini teklif etmiştir. Ancak İslamiyet’e göre zina, içki, domuz eti vs.nin günah olduğunu öğrenen Knez Vladimir bu teklifi reddetmiştir. Bulgarlarla Ruslar arasındaki hâkimiyet mücadelesi özellikle XI. yüzyılın sonunda artmıştır. Bulgarlar 1088’de Murom’u, 1107’de ise Suzdal’ı kuşatmışlardır. Burasını kuşatmalarının nedeni ise Suzdal merkezli yeni kurulan VladimiroSuzdal Ruz Knezliği’nin İdil coğrafyasında yayılma çabaları içerisinde olmasıdır. Her iki kuşatmada da başarılı olan Bulgarlar, memleketlerine büyük ganimetlerle dönmüşlerdir. Ancak bu mücadele XII. yüzyıl boyunca da belli aralıklarla devam etmiştir. 1120’de Vladimiro-Suzdal knezi Yuriy Dolgorukiy, Bulgarların üzerine yürüyerek onları mağlup etmiş ve onlardan çok sayıda esir almıştır. Bu tarihten itibaren özellikle Vladimiro-Suzdal Rus knezleri, İdil Bulgarları ve onların mensup olduğu İslam dinine karşı ideolojik bir savaş başlatmış, halkı kışkırtarak onlarla savaşmanın Hristiyanlık uğruna bir savaş olduğu fikrini yaymışlardır. 1164’te Knez Andrey’in ordusu Kama kıyısındaki Bryahimov şehrini yakmış ve böylece Ruslar, Bulgarlara karşı ilk ciddi galibiyetlerini almışlardır. 1183 yılında İdil Bulgarlarının üzerine yapılan sefere ise diğer Rus knezliklerinin birlikleri de katılmıştır. Bu sefer önceki seferlerden farklı olarak daha geniş çaplıydı ve İdil Bulgar Devleti’ni tarih sahnesinden tamamen silmeyi amaçlamaktaydı. Ancak birleşik Rus ordusu bu hedefine ulaşamamıştır. Rusların Bulgarlar üzerine 1185 ve 1205 yıllarında gerçekleştirdikleri akınlar da başarısız olmuştur. Taraar arasındaki bu mücadele 1230 yılında imzalanan barış antlaşmasına kadar devam etmiştir. Bu antlaşmanın imzalanmasının nedeni ise büyük ihtimalle iki ülkenin de sınırlarına yaklaşan Moğol birliklerine karşı ortak hareket etme isteğidir. 1223 yılında Moğollar Don Irmağı’na dökülen Kalka suyu kıyısında Rusları bozguna uğratmış ve Bulgarların üzerine yürümüşlerdir. Ancak bundan haberdar olan Bulgarlar, Rusların mağlubiyetinden ders çıkararak açık savaşa girmek yerine düşmana pusular kurarak aniden saldırdılar ve Moğolları çember altına alarak birçoğunu kılıçtan geçirdiler. Bu olay İdil Bulgar Devleti’nin ömrünü uzatsa da Moğol tehlikesi uzaklaştırılmamıştı. Nitekim 1235 yılında Karakorum’da toplanan kurultayda Avrupa’ya kadar seferlerin düzenlenmesi ve ilk seferin de Bulgarlar üzerine yapılması kararlaştırılmıştır. Neticede 1236 yılının sonbaharında Moğollar, başta Bilyar şehrini, daha sonra da diğer şehirleri tahrip etmiş, Bulgarların topraklarına el koymuşlardır. Bu tarihten sonra Moğollar, Rus topraklarının büyük bir kısmını ele geçirmiş ve Deşt-i Kıpçak, Hârizm, Kuzey Kaaslar, Kırım ve İdil Bulgar Devleti’nin topraklarında Altın Orda Devleti kurulmuştur. Bölgedeki siyasi, ekonomik ve dinî şartları göz önünde bulundurarak İdil Bulgarlarının Ruslarla münasebetlerini yorumlayınız. ALTIN ORDA VE KAZAN HANLIĞI DÖNEMLERİNDE İDİL BULGARLARI İdil Bulgar Devleti’nin bundan sonraki tarihi, Altın Orda ve mirasçısı Kazan Hanlığı’nın tarihiyle iç içe olmuştur. İdil Bulgar Devleti, ele geçirildikten sonra Rus knezliklerinden farklı olarak doğrudan hana bağlı bir ulus haline getirilmiştir. Bunun birkaç nedeni mevcuttur. En başta Batu Han ve askerlerine en büyük mukavemeti Bulgarlar göstermiş ve dolayısıyla kendilerine özerklik tanındığı takdirde Kıpçakların oturdukları ve yayıldıkları sahayı ifade eden Deşt-i Kıpçak tabiri, dar manasıyla, XI. yüzyılın ortalarından Moğol istilâsına kadar olan dönemdeki Kıpçak Hanlığı’nın yayıldığı sahayı, geniş manasıyla da Cuci Devleti (Altın Orda) zamanındaki Kıpçak sahasını ifade etmektedir. 4 Knezlik, bir nevi şehir devletidir. IX. yüzyılın sonunda Doğu Slav kabileleri birleşerek Kiev Rusya Devleti’ni kurmuşlardır. Ancak daha XII. yüzyılın ortasında Kiev Rusyası, küçük şehirlere parçalanmıştır. Bununla birlikte ortak kültür ve din gibi faktörler, bu şehirlerin (knezliklerin) tamamen birbirlerinden kopmasını engelliyordu. Rus knezlikleri arasında devamlı liderliği üstlenen bir knezlik ortaya çıkmıştır. Kiev’den sonra Novgorod, Vladimir, Moskova knezlikleri, farklı dönemlerde Rus knezliklerinin merkezi olmuşlardır. Yaklaşık 2.5 asır süren Altın Orda hâkimiyetinden kurtulmak isteyen Rus knezlikleri, kurtuluşun ancak birlik oldukları takdirde mümkün olduğunu anlamış ve bazen güçle, bazen de kendi istekleriyle Moskova etrafında birleşmişlerdir. Neticede Ruslar Altın Orda Devleti’nin hâkimiyetinden kurtulmuş ve Moskova (Çarlık) Rusyası adını almaya başlamıştır. 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 37 ileride her an isyan teşebbüsünde bulunabilirlerdi. Bunu engellemek için de hanlar, muhtemelen İdil Bulgarlı devlet adamları ile siyasi elitin bir kısmını yok etmiş ve burada doğrudan kendi yönetimlerini kurmuşlardır. Ayrıca İdil Bulgar Devleti’nin yayıldığı coğrafya, bölgenin en zengin toprakları olup, jeostratejik ve ekonomik öneme de sahipti. Arap kaynaklarında İdil Bulgar Ulusu’ndan Altın Orda’nın en önemli on bölgesinden biri olarak bahsedilmektedir. Meşhur Arap seyyah İbn Battuta da Bulgar şehrini ziyaret etmiş, ancak eserinde Bulgar ve Bulgarlarla ilgili hiç bilgi vermemiştir. XIV. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan taht kavgalarıyla veba salgını, Bulgar Ulusu’nun da bağlı olduğu Altın Orda Devleti’ni siyasi ve ekonomik bakımdan olumsuz etkilemiştir. Bu durumdan faydalanmak isteyen Rus çapulcuları 1360’ta İdil Bulgarlarının Cuketau adlı şehrine saldırmışlardır. Cuketau yöneticileri Altın Orda Hanı Hızır’a Rusları şikayet etmiş ve ondan yardım istemişlerdir. Rus knezleri, çapulcuları hanın elçilerine teslim etseler de İdil Bulgarları, “güvenlik sorunu”nu hanlardan bağımsız olarak çözmeyi kararlaştırmışlardır. Ancak İdil Bulgar yöneticilerinin Altın Orda’daki istikrarsızlıktan da faydalanarak eski siyasi güçlerine kavuşma çabaları bir netice vermemiştir. 1361’de Altın Orda Hanı Pulat Timur, Bulgar’a yürümüş ve ulusu tekrar kontrol altına almıştır. Dolayısıyla İdil Bulgar Ulusu’nun statüsünde bir değişiklik olmamıştır. Altın Orda’da taht kavgaları dolayısıyla fetret devrinin (1360-1380) yaşanması, bütün bunların ülkeyi siyasi ve ekonomik olarak zayıatması ve bu durumdan istifade eden Rusların Bulgar’a yönelik saldırılarını arttırmaları, ulus merkezinin zayıamasına neden olmuştur. Altın Orda Hanı Toktamış’ın Timur ile mücadelesi sırasında da Bulgar Ulusu zarar görmüştür. Hatta XVII. yüzyılda kaleme alınan Deer-i Çengiznâme adlı eserde Aksak Timur’un 1391’de Bulgar’a da saldırdığı ve şehri harap ettiği yazılmaktadır. Netice itibariyle XIV. yüzyılın sonu - XV. yüzyılın başında Bulgar şehri zayıamaya başlamış, hatta bu döneme kadar adının sıkça geçtiği Rus yıllıklarında nadiren zikredilmeye başlanmıştır. Bulgar, zayıarken ulus içerisinde Kazan ön plana çıkmış ve Bulgar’ın yerini almıştır. Kazan’ın güçlenmesi, Altın Orda’da taht mücadelesi veren han adaylarınca da fark edilmiş olmalı ki, Altın Orda Hanı Uluğ Muhammed (1419-1423, 1427- 1436), Küçük Muhammed (1437-1443) tarafından tahttan uzaklaştırılınca, maiyetindeki üç bin kişiyle Kazan’a çekilmiş ve Kazan merkezli bir hanlık kurmuştur (1437). Bu hanlığın oluşumuyla, Altın Orda Devleti parçalanma dönemine girmiş ve Kazan’ın yanı sıra Kırım ve Astrahan gibi hanlıklar da ortaya çıkmıştır. İdil Bulgar Ulusu’nun toprakları ve halkı ise Kazan Hanlığı’nın içerisinde yer almış ve Bulgarlar başta Kıpçak olmak üzere hanlıktaki diğer Türk boylarıyla karışmışlardır. Daha sonraki tarihlerde Kazan Hanlığı’nın bu ahalisi Tatar olarak adlandırılacaktır. İdil Bulgar Ulusu ve Bulgarlar işte bu şekilde tarih sahnesinden çekilmiştir. Tatarların yanı sıra bugün Çuvaş olarak adlandırılan ve Volga civarında yaşayan Türk Hristiyan topluluğunun kökenlerinin de İdil Bulgarlarına dayandığı ilim adamları arasında kabul gören bir görüştür. İdil Bulgarlarının Altın Orda ve Kazan Hanlığı içerisindeki konumlarını yorumlayınız. Günümüzde çoğunluğu Rusya Federasyonu sınırları içerisinde yaşayan Tatarların İdil Bulgarlarıyla bağlantısını açıklayınız. 5 38 İlk Müslüman Türk Devletleri TEŞKİLAT VE SOSYO-EKONOMİK HAYAT İdil Bulgar Devleti’nin teşkilatı ve devlet yapısı ile ilgili kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, İdil Bulgar hükümdarları başlangıçta “ilteber” unvanını taşıyordu. İdil Bulgarlarının İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra ise hükümdarlar “emir” unvanını kullanmışlardır. Bununla birlikte şehir yöneticileri de “emir” olarak adlandırıldığından hükümdarlar için “ulu emir” unvanı tercih edilmiştir. Emir unvanı Slavların “knez” unvanına denk geldiğinden Rus kroniklerinde Bulgar hükümdarları “knez” olarak adlandırılmıştır. Yazılı kaynaklardaki sınırlı bilgilerle paralardan tespit edildiği kadarıyla İdil Bulgar Devleti’nde aşağıdaki hükümdarlar hüküm sürmüştür: Şilkî (Abdullah b. Tegin) IX. yüzyılın sonu-X. yüzyılın başı Almış (Cafer b. Abdullah) 903-931 Ahmed b. Cafer ? Mikail b. Cafer 931-943 Talib b. Ahmed 948-958? Mümin b. Ahmed 969-976 Mümin b. Hasan 976-986 Abdullah b. Mîkâil ? Nasr b. Ahmed ? Haydar (Bltıvar) X. yüzyılın sonu Muhammed b. Bltıvar ? I. İbrahim b. Muhammed 1006-1025 Said b. Haydar 1025-1070 Barac XI. yüzyılın sonu II. İbrahim XII. yüzyılın ortası-1164 Murad XII. yüzyılın sonu Selim b. İbrahim XII. yüzyılın sonu-1221 İlham 1221-1230’lu yıllar Resim 2.4 Bulgar şehrinde İdil Bulgarlarından kalan Yelabuga Burcu 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 39 Tarihçiler İdil Bulgar hükümdarlarının da aynen Büyük Bulgar ve Tuna Bulgarlarının hükümdarları gibi Dulo soyuna mensup oldukları konusunda hemfikirdirler. Bununla birlikte İdil Bulgar efsanelerinin bir kısmında hanedanın kurucusu olarak Kur’ân-ı Kerîm’de adı geçen İskender (Zulkarneyn), diğer bir kısmında da Hz. Muhammed’in sahâbelerinden Abdullah b. Zübeyr gösterilmektedir. Böylece Bulgarlar, kendi hanedanlarına kutsallık kazandırarak ayrıcalıklı bir konuma sahip olduklarını göstermek istemişlerdir. Bulgar hükümdarları başta itaatindeki bütün halkların askerî komutanı iken X. yüzyılın başlarında hükümdarların hâkimiyeti sivil, adlî ve İslamiyet’in kabulü ile dinî alanda da yayılmıştır. Ancak yine de onlar, İbn Fazlan’a göre halktan uzak kalmamış, koruma olmadan sokaklarda dolaşmışlardır. Yine İbn Fazlan’ın seyahatnamesinden anlaşıldığı kadarıyla hükümdar, elçileri kendisi karşılıyor, gümrükte ticarî gemileri bizzat kontrol ediyordu. Bütün alanlarda hakimiyeti ellerinde bulundurmalarına rağmen diğer Türk devletlerinde olduğu gibi İdil Bulgarları’nda da hükümdarların hâkimiyeti, beyler meclisi tarafından sınırlandırılıyordu. İbn Fazlan’a göre bu beyler, hükümdara bağlı dört kabilenin (Suvar, Esegil (Eskil), Bersul (Barsil), Barancer) başkanıydı. X. yüzyılın ikinci yarısına kadar bu kabileler, kendi bey ve teşkilatlarını muhafaza etmiş, daha sonra bölgedeki Suvarlar hariç hepsi Bulgar adıyla anılmaya başlanmıştır. Suvarlar ise İdil Bulgar Devleti içerisinde kendi kimliklerini korumayı başarmış, hatta devletin en büyük şehirlerinden biri olan Suvar’ı kurmuşlardır. Buna benzer sistem, Altın Orda ile Kazan Hanlığı’nda da mevcuttu. Altın Orda’da bu beyler “mirza”, Kazan Hanlığı’nda ise “karaçibey” unvanını taşıyordu. Söz konusu kabile başkanları, hükümdar ailesinin fertleriyle birlikte hükümdarın nezdinde bir nevi meclis rolünü oynuyor ve anlaşıldığı kadarıyla da daha çok diplomatik ve askerî işlerle meşgul oluyordu. Kabile başkanlarının (beylerin) idaresinde askerî birlikler bulunuyordu. Hükümdar istediği takdirde bu beyler birlikleriyle birlikte Bulgar ordusuna katılıyordu. Yine Bulgarlara bağlı komşu halklardan ve paralı askerlerden de birlikler kuruluyordu. Zamanla İdil Bulgar Devleti’nde topraklar iktâ olarak dağıtılmış ve iktâ sahipleri de kendi birlikleri ile gerektiğinde Bulgar ordusuna katılmıştır. Hükümdarlar bazen orduya komutanlık etmişler, ancak savaşlara katılmadıkları zaman bile ganimetten pay alma hakkına sahip olmuşlardır. İdil Bulgar Devleti, kuruluşundan itibaren bölgenin en önemli siyasi güçlerinden biri olmuştur. Moğol seferlerinin başlangıcına kadar devletin istikrarlı bir şekilde gelişmesinin nedeni, Bulgarların yerleştiği İdil bölgesinin doğal zenginliği ve ulaşım bakımından gerekli tüm imkânlara sahip olmasıdır. Bölgenin coğrafi şartları ve bölgedeki diğer halkların yerleşik hayat sürmeleri, Bulgarların çok kısa bir sürede yerleşik hayata geçmelerini sağlamıştı. Verimli topraklarla ormanları, avcılık, hayvancılık, arıcılık ve dericilik gibi alanların gelişmesini sağlarken, İdil Nehri de halkın su ürünlerinden faydalanmasına imkân sağlıyordu. Devletin hakim olduğu coğrafya düz olduğundan, Bulgarlar arasında tarım da çok gelişmiştir. İbn Rüşd Bulgarların tarıma büyük önem verdiklerini ve buğday, arpa ve darı yetiştirdiklerini yazmaktadır. Yine Rus kroniklerinde Rusların İdil Bulgarlarından hububat satın aldıkları kaydedilmiştir. Tarımın gelişmiş olmasının nedenlerinden biri de en azından başlangıçta halkın tarım ürünleri için vergi ödememesidir. İbn Fazlan’a göre “Bir kimse birşey ekerse onu kendisi için hasad eder. Hükümdarın bundan hissesi yoktur.” Orta Çağ İslam devletlerinde yaygın olarak kullanılan bir arazi tasarruf şeklidir. Devlet ülke topraklarının genellikle vergi gelirlerini hizmet karşılığı olarak vermekte; eyaletlerden sefer zamanı asker de bu sistemle toplanmaktaydı. 40 İlk Müslüman Türk Devletleri Bu coğrafyanın büyük ticarî yolların güzergâhı üzerinde bulunması ise İdil Bulgar Devleti’ni büyük bir transit ticarî merkez hâline getirmiştir. İskandinav ülkeleri ile Abbasî Halifeliğinin topraklarını birbirine bağlayan Büyük İdil (Volga) yolu, Rus knezlikleri, İdil Bulgar Devleti ve Hazar Kağanlığı’nın ekonomik hayatında büyük rol oynamıştır. Bulgar-Kiev ticaret yolu ise Rus knezlikleri ile İdil Bulgar Devleti’ni karadan bağlıyordu. İdil Bulgarlarıyla Ruslar arasında çok sayıda savaş yapılsa da iki ülke arasındaki ticarî münasebetler hiç kesilmemiştir. Kama ticaret yolu ile Bulgar-Sibirya ticaret yolu da devleti Urallar ve Sibirya’ya bağlıyordu. Bulgarlar yabancı ülkelere tarım ürünleri, kürk, bal, balık ihraç ediyorlardı. En fazla ihraç edilen ürünlerin başında ise işlenmiş deri gelmektedir. Nitekim Bulgar derileri, “bulgarî” adı ile eskiden beri şöhret bulmuştu ki, Kazan’da ve Kazak-Kırgızlar’da “bulgarî” adı ile tanınan derinin, eski Bulgar devrinden kalan usûller ile işlendiği bilinmektedir. Rus ve İskandinav ülkelerinden getirilen kölelerin bir kısmı Bulgar’da kalıyor, bir kısmı da Doğu ülkelerine satılıyordu. Bulgarlar Doğu’dan değerli ipek, halı, Orta Asya ve Hint süs eşyaları, seramik ve cam ürünleri ithal ediyorlardı. Bulgar hükümdarları özellikle dış ticaretin gelişmesi için çaba sarfetmişlerdir. Çünkü dış ticaret, devlet hazinesine büyük gelirler getiriyordu. İbn Fazlan, getirilen mallardan yüzde 10 oranında vergi alındığını yazmaktadır: “Hazarlar ülkesinden Bulgar ülkesine bir ticaret gemisi gelirse, hükümdar gemiye girip içindeki eşyaları sayar, onda birini gümrük vergisi olarak alır. Aynı şekilde Ruslara ve diğer mülletlere mensup tüccarlar satmak için köle getirirlerse, hükümdar her on köleden birini kendi hissesi olarak alır.” Ticaretin gelişmesi yeni şehirlerin ortaya çıkmasını da sağlamıştır. Kaynaklarda sıkça adı geçen başkent Bulgar ve Bilyar’ın yanı sıra Oşely, Suvar, Kaşan, Cuketau, Kremençuk, Mardan, Kazan gibi şehirler kurulmuştur. İdil Bulgar şehirleri üzerinde çalışan Tatar tarihçisi Fayaz Huzin, Altın Orda hâkimiyeti öncesinde İdil Bulgar coğrafyasında toplam 170 şehir ve kalenin mevcudiyetinin bilindiğini yazmaktadır. İdil Bulgar Devleti’ndeki şehirlerin dönemin ölçülerine göre büyük şehirler olduğu anlaşılmaktadır. Moğol seferleri başlamadan önce (1234-1236) İdil Bulgar Devleti’ni ziyaret eden Macar rahiplerinden Friar Julian, buradaki şehirlerin büyük ve zengin olduğunu ve bu memleketin tek bir şehrinden 50.000 asker çıktığını yazmaktadır. Yine yapılan arkeolojik kazılar, bütün şehirlerde cami, kervansaray, hamam gibi yapıların mevcudiyetini ortaya çıkarmıştır. İdil Bulgarları arasında metalurji ve demircilik çok gelişmiş, demirden çeşitli silah ve iş aletleri yapılmıştır. Yine İdil Bulgar Devleti, bakır ve altından yapılan süs eşyaları ile ün kazanmıştır. Süs eşyalarının çoğunda Bulgar hükümdarlarının sembolü olan pars tasvirine yer verilmiştir. İdil Bulgar Devleti topraklarından hangi önemli ticaret yolları geçiyordu? İDİL BULGARLARINDA İLİM İdil Bulgarlarının Müslüman Doğu ile sahip olduğu sıkı münasebetler, ilim ve kültür alanlarında gelişmiştir. Müslüman ülkelerde eğitim gören Bulgarlı öğrenci ve ilim adamları memleketlerine dönüşte hocalarının çalışmalarını örnek alarak kitaplar kaleme almış, hocalarının çalışmalarını yorumlamışlardır. Başta farmakoloji uzmanı ve ilahiyatçı Burhaneddin el-Bulgarî, hadis ilmi ile uğraşan Ebû Ali Hamid b. İdris el-Bulgarî, Zühretu’r-Riyaz ve Nüzhetu’l-Kulûbi’l-Mirâz adlı eserin müellifi Süleyman b. Davud es-Saksinî Suvarî olmak üzere İdil Bulgarlı ilim adamları da ay6 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 41 nen Müslüman ülkelerindeki meslektaşları gibi birçok ilim dalıyla birden ilgilenmişlerdir. Bulgarlı ilim adamları, kendi ülkelerinin dışında da tanınıyordu. Örneğin Tarîkatu’l-Bulgarî, Fevâidu’l-Bulgarî ve Câmiu’l-Bulgarî adlı eserlerin müellifi Hoca Ahmed Bulgarî, Gazneli Mahmud’un (967-1030) hocası ve şeyhiydi. İdil Bulgarları arasında matematik, astronomi, coğrafya, kimya ve tıp gibi ilimlerin gelişmiş olduğu bilinmektedir. Bulgarların kullandıkları “çarme-i bulhar” adlı merhem bütün Müslüman Doğusu’nda biliniyordu. Deri hastalıkları bilimi ile travmatoloji alanındaki çalışmalarıyla bütün İslam dünyasında ün kazanan Hoca el-Bulgarî (XII. yüzyılın ilk yarısı), “Basit İlaçlar” kitabını yazan Burhaneddin Yusuf el-Bulgarî, et-Tiryâkü’l-Kebîr’in müellifi Tâceddin b. Yunus Bulgarî tıp alanındaki önemli Bulgarlı ilim adamlarıydı. Yukarıda adı geçen eserlerin çoğu günümüze ulaşmamıştır. Onların varlığından ise Arap kaynaklarındaki bilgiler sayesinde haberdar oluyoruz. İdil Bulgar Devleti’nde tarih ve edebiyat alanında da kitapların yazıldığı bilinmektedir. Tanınmış tarihçilerin başında aynı zamanda Bulgar şehrinin kadısı olan Yakub b. Nugman gelmektedir. Maalesef Ebû Hâmid el-Gırnâtî’nin kendi eserinde atıf yaptığı İbn Nugman’ın Tarih-i Bulgar adlı eseri günümüze kadar ulaşmamıştır. İdil Bulgar Devleti’ndeki ilim adamlarının eserlerinin ekseriyetini Arapça kaleme aldıkları anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Bulgarların dili hakkında en fazla malûmatı veren Kâşgarlı Mahmud, onların konuştukları Bulgarca’nın ve yine İdil Bulgar Devleti sınırları içeirisinde yer alan Suvar adlı boyun konuştuğu Suvarca’nın, kısaltılmış Türkçe olduğunu, kelimelerin sonlarının kesildiğini yazmaktadır. Günümüze ulaşan Bulgarlı şairin Kıssa-i Yusuf adlı manzumesi (1233) Bulgar-Kıpçak lehçesiyle kaleme alınmıştır. Yine Bulgarlardan günümüze ulaşan mezar kitabelerinin çoğu kûfi yazıyla İdil Bulgar Türkçesiyle yazılmıştır. 42 İlk Müslüman Türk Devletleri Özet Mısır’da kurulan ilk Türk hanedanlarını değerlendirebilecek Abbasî halifelerinin eyaletlere gönderdiği valiler zamanla nüfuz kazanmaya başlamışlar ve fiîlen devletler kurmuşlardır. Mısır ve Suriye’de de Türk asıllı valiler bulunmaktaydı. Halife Mustaîn zamanında vali vekili olarak Mısır’a gönderilen Ahmed b. Tulun görünüşte Abbasî Devletine tâbî ise de kendi adına bir devlet kurmuş (868-905) ve hakimiyet alanına Suriye’yi de dahil etmiştir. Tulunîler’in siyasî hayatı Abbasî Devleti ile mücadele ile geçmiştir. Zamanla sınırları küçülürken, Abbasîlere ödedikleri vergi miktarı da artmıştır. Yine de onların döneminde Mısır halkı refah içinde yaşıyordu. Suriye’de Abbasî Devletinin valisi olarak görev yapan Türk asıllı Muhammed b. Tuğc da 933’te Suriye’ye tamamen hakim olup Mısır’a göz dikmişti. Abbasî halifesinin Fatımîlere karşı Mısır cephesini güçlendirmek istemesiyle Muhammed Mısır valiliğine tayin edildi (935). Böylece Mısır’da yeni bir hanedanın hakimiyeti başladı. Ancak hanedanın ömrü Abbasî emiri Muhammed b. Râik, Suriye’de Hamdânîler ve köle Nâib Kâfûr ile girişilen mücadelelerle geçerek kısa sürmüştür. 969’da Fatımîler Mısır’a girerek İhşidî hakimiyetine son vermişlerdir. İdil Bulgar Devletinin kuruluş aşamasını belirleyebilecek Büyük Bulgar Devleti’nin parçalanması üzerine VII. yüzyılın sonlarında İdil (Volga) ile Kama sahasına çekilen Bulgarların çoğunluğunu Otuz-Ogurları teşkil ediyordu. Burada Bulgarlar, bölgenin yerli halkı olan Fin-Ugorlar ile başta Suvarlar (Sabirler) olmak üzere bölgede yerleşik bulunan Türk boylarını idareleri altına almış ve yeni bir devletin temelini atmışlardır. İdil Bulgarlarının devletleşme süreci ancak X. yüzyılın başında tamamlanmıştır. Bu bölgedeki Bulgarlar, İdil Nehri kıyısına yayıldıkları ve diğer coğrafyadaki Bulgar gruplarından ayırt edilmek için İdil Bulgarları olarak adlandırılmıştır. İdil Bulgarların Hazarlar ile ilişkilerini değerlendirebilecek Kendi bünyesinde de Bulgarları bulunduran Hazar Kağanlığı, İdil Bulgarlarına siyasi üstünlüklerini kabul ettirmeyi başarmış ve onları vergiye bağlamışlardı. Bu bağlılıktan dolayı İdil Bulgarlarının hükümdarı, Hazarlara bağlılığına işaret eden vali, kumandan anlamındaki “ilteber” unvanını taşıyordu. Ancak 965 yılında Hazar Kağanlığı’nın yıkılması neticesinde İdil Bulgarları bu bağlılıktan kurtulmuş ve müstakil bir devlet hâline gelmişlerdir. Bulgarlardan önce de Türkî kavimlerin yaşadığı İdil bölgesi, Bulgarların gelişiyle ve Fin-Ugor kavimlerinin de İdil Bulgar kültürünün etkisinde kalmasıyla Türkleşme sürecini tamamlamıştır. İdil Bulgarlarının İslamiyet’i kabul etme sürecini açıklayabilecek İdil Bulgarları İbn Fazlan’ın da içerisinde yer aldığı Abbasî halifesinin elçilik heyetinin Bulgar’a gelişinden (922) önce İslamiyet’i kabul etmişlerdir. İdil Bulgarlarının resmî olarak İslamiyet’i daha X. yüzyılın hemen başında kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Halk arasında ise İslamiyet daha VIII. yüzyılda Orta Asya ve Harezm’den gelen Müslüman tüccarlar vasıtasıyla yayılmaya başlamıştı. İslamiyet’in kabulü ile İdil Bulgar Devleti, İslam dini ve medeniyetinin en kuzey sınırını teşkil etmiş ve bu medeniyetin Doğu Avrupa’daki temsilcisi olmuştur. İdil Bulgarlarının tarih sahnesinden çekilişini belirleyebileceksiniz. Ruslarla Bulgarlar arasındaki münasebetler, her iki tarafın da İdil bölgesindeki ticareti ve genel olarak bölgeyi kontrol altına alma isteği çerçevesinde şekillenmiştir. Rusların resmî olarak Hristiyanlığı kabul etmeleriyle (988) bu mücadele, dinî nitelik de kazanmıştır. Ruslarla Bulgarlar arasındaki mücadelede taraar birbirlerine üstünlük sağlayamadıkları gibi, Çengiz Han’ın birliklerinin bölgeye gelişiyle, her iki devlet de Moğol birliklerine karşı koyamamıştır. İdil Bulgar Devleti, Çengiz Han’ın oğlu Batu Han zamanında temeli atılan ve daha sonra Türk-İslam ülkesi hâline gelen Altın Orda’nın bir ulusu hâline gelmiştir. Altın Orda’nın parçalanması ile İdil Bulgarları Kazan Hanlığı’nın sınırları içerisinde kalmış ve başta Kıpçaklar olmak üzere hanlıktaki diğer Türk boylarıyla karışmışlardır. Daha sonraki tarihlerde Kazan Hanlığı’nın bu ahalisi Tatar olarak adlandırılacaktır. İdil Bulgar Ulusu ve Bulgarlar işte bu şekilde tarih sahnesinden çekilmiştir. 1 2 3 4 5 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 43 Kendimizi Sınayalım 1. Tulunîler ve Ihşîdîler ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Tulunîler ile Ihşîdîler, Mısır ile Suriye’de kurulmuştur. b. Her ikisi de Türk kökenli hanedanlıklar idi. c. Her ikisi de kağıt üzerinde de olsa Abbasîlere bağlıydılar. d. Tulunîler 905’te, Ihşîdîler ise 969’da tarih sahnesinden çekilmişlerdir. e. Tulunî ile Ihşîdî hanedanlıklarının ömrü çok kısa olduğundan dolayı, onların döneminde Mısır, tarihinin en kötü dönemini yaşamıştır. 2. İdil Bulgar hükümdarlarının başlangıçta kullandıkları unvan aşağıdakilerden hangisidir? a. Han b. Knez c. İlteber d. Sultan e. Kağan 3. Aşagıdakilerden hangisi İdil Bulgarlarının komşusu değildi? a. Başkurtlar b. Selçuklular c. Burtaslar d. Kıpçaklar e. Udmurtlar 4. İdil Bulgarlarının 965’e kadar bağlı kaldıkları devlet hangisiydi? a. Büyük Bulgar Devleti b. Bizans c. Altın Orda d. Kiev Rusyası e. Hazarlar 5. Abbasî Halifesi el-Muktedir Billâh Cafer’in İdil Bulgar hükümdarına gönderdiği heyet Bulgar’a hangi yıl gelmiştir? a. 988 b. 986 c. 965 d. 922 e. 903 6. Aşağıdakilerden hangisi, İdil Bulgar Devleti tarihini araştıranların başvurmayacağı kaynaklardır? a. Rus kronikleri b. Arap ve Fars coğrafyacı ve seyyahların eserleri c. Avrupalı seyyahların eserleri d. İdil Bulgardan kalan mezar kitabeleri ile edebi eserler e. Osmanlı mühimme deerleri 7. İdil Bulgarlarla Ruslar arasındaki mücadelenin en önemli sebebi neydi? a. Rusların İslamiyet’i değil de Hristiyanlığı kabul etmeleri b. Bölgedeki ticareti ve genel olarak bölgeyi kontrol altına alma isteği c. Rus kölelerinin Bulgar pazarlarında satılması d. Rus çapulcularının İdil Bulgar topraklarına yaptıkları akınlar e. Rus knezlerinin İdil Bulgar Devleti’ndeki taht kavgalarına karışmaları 8. İdil Bulgarlarının başka ülkelere ihraç ettiği “Bulgarî” adıyla tanınan ürün nedir? a. mum b. bal c. köle d. deri e. balık 9. Aşağıdakilerden hangisi İdil Bulgarlarının zayıamalarına ve tarih sahnesinden çekilmelerine neden olmamıştır? a. Hazar Kağanlığı’nın yıkılışı b. Moğol birliklerinin seferlerinin neticesinde İdil Bulgarlarının Altın Orda’nın ulusu hâline gelmesi c. Rusların sonu olmayan saldırıları d. Bölgede Kazan şehrinin güçlenerek Bulgar şehrinin yerini alması e. Altın Orda Hanı Pulat Timur’un Bulgar üzerine gerçekleştirdiği sefer 10. Ebû Hâmid el-Gırnatî’nin eserinde bahsettiği ve kendisinden alıntı yaptığı İdil Bulgarlı tarihçi, aşağıdakilerden hangisidir? a. Yakub b. Nugman b. Ebû Ali Hâmid el-Bulgarî c. Hoca Ahmed Bulgarî d. Süleyman b. Davud es-Saksinî Suvarî e. Burhaneddin el-Bulgarî 44 İlk Müslüman Türk Devletleri Okuma Parçası ... Elçilik vazifesiyle gitmekte olduğumuz Bulgar hükümdarının memleketine bir gün ve bir gecelik mesafe kalınca hükümdar, idaresi altındaki dört beyi, kardeşlerini ve çocuklarını bizi karşılamak için gönderdi. Bunlar, yanlarında ekmek, et ve darı olduğu halde bizi karşıladılar. Bizimle beraber yürüdüler. Hükümdarın bulunduğu yere iki fersah kalınca, bizzat onun tarafından karşılandık. Bizi görünce, Allah’a şükürler olsun diye secdeye kapandı. Yeninde sakladığı gümüş paraları üzerimize saçtı. Bizim için kubbeli çadırlar kurdurdu. Bu çadırlara indik... ... Bulgar hükümdarının oğlu, Hazar hükümdarının yanında rehindir. Bir gün Hazar hükümdarı, Bulgar hükümdarının çok güzel bir kızı olduğunu duymuş. Bunun üzerine kızı istemek için adam göndermiş. Hükümdar bunun imkânı olmadığına dair delillerini söyleyip onun isteğini reddedince, kız Müslüman, kendisi Musevi olmasına rağmen Hazar hükümdarı kızı zorla almış. Kız onun nikâhı altında iken ölmüş. Bunun üzerine, hükümdara elçi göndererek başka bir kızını istemiş. Hükümdar bu haberi duyunca, kızını yine zorla almasından korkarak hemen kendisine bağlı olan Eskil beyi ile evlendirmiş. Bulgar hükümdarını Halife’ye mektup yazmaya ve ondan bir kale inşa ettirmesini istemeye sevkeden husus da Hazar hükümdarından korkusu olmuştur. İbn Fazlan der ki: “Bir gün hükümdara ‘Memleketin geniş, malların fazla, aldığın vergiler çok. Niçin Halife’den ehemmiyetsiz miktarda para gönderip bir kale yaptırmasını istedin?’ dedim. Cevap olarak ‘Halifelerin devletinin bahtı açık olduğunu, vergilerinin helâlinden alındığını gördüğüm için bu teşebbüste bulundum. Ben kendi mallarımla altından veya gümüşten bir kale yaptırmak istesem bir güçlük çekmem. Halife’nin malının uğur getirmesini arzu ettiğim için ondan bu parayı istedim’ dedi.” Kaynak: İbn Fazlan Seyahatnamesi, haz. R. Şeşen, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1975, s. 43-44, 64. 1. e Yanıtınız yanlış ise “Tulunîler ve Ihşîdîler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgar Devleti’nde Teşkilat ve Sosyo-Ekonomik Hayat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgarlarının Ortaya Çıkışı ve İdl Bulgar Devleti’nin Kuruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgarlarının Ortaya Çıkışı ve İdl Bulgar Devleti’nin Kuruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgarlarının İslamiyet’i Kabulü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgarlarının Ortaya Çıkışı ve İdl Bulgar Devleti’nin Kuruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgar Devleti Tarihinin İkinci Devresi: Ruslarla Mücadele” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgar Devleti’nde Teşkilat ve Sosyo-Ekonomik Hayat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Altın Orda ve Kazan Hanlığı Dönemlerinde İdil Bulgarları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “İdil Bulgarlarında İlim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 868’de Tulunîler Devleti, 935’te de Ihşîdîler kurulmuştur. Söz konusu iki devlet de Abbasî Halifeliği’nde merkezî yönetimin zayıadığı bir dönemde ortaya çıkmıştır. Hatta Abbasî halifeleri bizzat Mısır ve Suriye gibi önemli bölgede güçlü iktidarların kurulmasını istemiş ve böylece onların vasıtasıyla bölgeyi dış düşmanlardan korumaya çalışmışlardır. Kağıt üzerinde halifeliğe bağlı olan bu devletler, özellikle ilk hükümdarlar döneminde oldukça bağımsız hareket etmeye çalışmış ve halifeye bağlılıkları da gönderilen haraç ile sınırlı olmuştur. Ancak Tulunîler ile Ihşîdîlerin kurucularının ölümünden sonra zayıamaları, bu iki hanedanlığın kısa sürede tarih sahnesinden çekilmelerine neden olmuştur. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 2. Ünite - Tulunîler, Ihşidîler ve İdil Bulgarları 45 Sıra Sizde 2 Hazar Kağanlığı, İdil Bulgarlarına siyasi üstünlüklerini kabul ettirmiş ve onları vergiye bağlamışlardı. Bulgar hükümdarı, her sene ülkesindeki her ev başına Hazar hükümdarına bir samur kürk vergi ödüyordu. Ayrıca Bulgar hükümdarının oğlu da Hazarlarda rehin tutuluyordu. Bu nedenle İdil Bulgarlarının hükümdarı, Hazarlara bağlılığına işaret eden vali, kumandan anlamındaki “ilteber” unvanını taşıyordu. Bununla birlikte Bulgarlar iç ve dış işlerinde bağımsız hareket etmiş, Hazarlara rağmen İslamiyet’i kabul etmiş ve Hazar memleketinden gelen ticaret gemilerinden Bulgar hükümdarı gümrük vergisi almıştır. Yani bu bağlılık, çok ağır olmamıştır. 965 yılında Hazar Kağanlığı’nın yıkılması neticesinde ise İdil Bulgarları bu bağlılıktan kurtulmuş ve müstakil bir devlet hâline gelmişlerdir. Sıra Sizde 3 Gerek İbn Fazlan ile İbn Rüşd’ün eserlerinden, gerekse de İdil Bulgarlarından günümüze ulaşan paralardan, İdil Bulgarları’nın İslamiyet’i resmî olarak 922’den önce, X. yüzyılın hemen başında, kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Halk arasında ise İslamiyet daha VIII. yüzyılda Orta Asya’dan gelen tüccarlar vasıtasıyla yayılmaya başlamıştı. Abbasî Halifesi’nin İbn Fazlan’ın da içerisinde yer aldığı heyeti İdil Bulgar Devleti’ne göndermesi, taraar arasında siyasi, diplomatik ve ekonomik münasebetlerin gelişmesini sağladığı gibi, İslamiyet’in İdil bölgesinde yayılması sürecinde de önemli katkıda bulunmuştur. Halifenin gönderdiği fakih ve muallimler, hatta İbn Fazlan’ın kendisi de bölge Müslümanlarına İslamiyet’ı anlatmış, daha önce Müslüman olmalarına rağmen Kur’an-ı Kerim okumasını bilmediklerinden onlara Kur’an-ı Kerim’i öğretmiş ve özellikle Müslümanların İslamiyet’e dair sahip oldukları yanlış bilgileri düzeltmeye çalışmışlardır. Sıra Sizde 4 Ruslarla Bulgarlar arasındaki münasebetler, her iki tarafın da İdil bölgesindeki ticareti ve genel olarak bölgeyi kontrol altına alma isteği çerçevesinde şekillenmiştir. Rusların resmî olarak Hristiyanlığı kabul etmeleriyle (988) bu mücadele, dinî nitelik de kazanmıştır. Bununla birlikte iki ülke arasındaki ticarî münasebetler, hiçbir zaman kesilmemiştir. Çünkü ticaret, her iki ülkenin hayatında da önemli rol oynuyor ve Ruslarla İdil Bulgarları aynı ticarî güzergâhların üzerinde yer alıyorlardı. Sıra Sizde 5 Altın Orda Devleti’nin kurulmasıyla birlikte İdil Bulgar Devleti, Altın Orda hanına bağlı bir ulus hâline gelmiştir. Bununla birlikte İdil Bulgar Devleti’nin başkenti olan Bulgar şehri, Altın Orda zamanında da önemini korumuş ve Altın Orda’nın en önemli şehirlerinden biri olmuştur. Ancak başta Altın Orda Hanı Pulat Timur’un, arkasından bir rivayete göre Aksak Timur’un ve en son da Rus knezlerinin Bulgar’a saldırmaları, şehrin konumunu kaybetmesine neden olmuştur. Bulgar, zayıarken ulus içerisinde Kazan ön plana çıkmış ve Bulgar’ın yerini almıştır. Kazan Hanlığı’nın kurulmasıyla İdil Bulgar Ulusu’nun toprakları ve halkı, bu hanlığın içerisinde yer almış ve Bulgarlar başta Kıpçak olmak üzere hanlıktaki diğer Türk boylarıyla karışmışlardır. Daha sonraki tarihlerde Kazan Hanlığı’nın bu ahalisi Tatar olarak adlandırılacaktır. Sıra Sizde 6 İskandinav ülkeleri ile Abbasî Halifeliğinin topraklarını birbirine bağlayan Büyük İdil (Volga) Yolu; Rus knezlikleri ile İdil Bulgar Devleti’ni karadan bağlayan BulgarKiev ticaret yolu; Kama Ticaret Yolu ile Bulgar-Sibirya Ticaret Yolu da devleti Urallar ve Sibirya’ya bağlıyordu. Yararlanılan Kaynaklar Brockelmann, Carl. (2002). İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. N. Çağatay, Ankara: TTK Yayınları. Elçibey, Ebu’l-Fez. (1997). Tolunoğulları Devleti, 868- 905, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Gırnâtî Seyahatnamesi (Tuhfetu’l-Elbâb ve Nuhbetu’l-A’câb). (2011). haz. Fatih Sabuncu, İstanbul: Yeditepe Yayınları. İbn Fazlan Seyahatnamesi. (1975). haz. R. Şeşen, İstanbul: Bedir Yayınevi. Kafesoğlu, İbrahim, Bulgarların Kökeni. (1985). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Kurat, Akdes Nimet. (1944). “Bulgar”, İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: Maarif Matbası, s. 781-796. Mercanî, Şehabeddin. (2008). Müstefâdü’l-Ahbâr fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Merçil, Erdoğan. (2000). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Ankara: TTK Yayınları. Tagirov, İldus. (2007). “İdil Bulgarları”, Avrasya Fatihi Tatarlar, haz. İlyas Kamalov, İstanbul: Kaknüs Yayınları, s. 35-62. Taşağıl, Ahmet. (2000). “İdil Bulgar Hanlığı”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, XXI, İstanbul, s. 472-473. Tekin, Talat. (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, Ankara: TDK Yayınları. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Devletin adı ve kökenine dair tarihsel meseleleri değerlendirebilecek, Devletin kuruluşunda yer alan Türk boylarını belirleyebilecek, Devleti hangi Türk boyunun kurduğuna yönelik tez ve antitezleri değerlendirebilecek, Devletin kuruluşunun siyasî sürecini ve coğrafyasını belirleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Karahanlılar • İlig Hanlar • Türkistan Hanları • Buğra Han • Yağmalar • Balasagun • Afrâsyâb • Hakanlık • Yabguluk • Karluklar • ±iğiller • Kaşgar İçindekiler     İlk Müslüman Türk Devletleri Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi • DEVLETİN ADI VE HANEDANIN KÖKENİ • DEVLETİ KURAN KARLUKLAR YAB(ULUKTAN HAKANLIƗA - • KURULUŞTA YER ALAN DİƗER TÜRK B0YLARI HAKANLIƗI HAN(İ TÜRK B0YU KURDU • İSLAM’IN KABULÜNE KADAR HAKANLIK - İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ DEVLETİN ADI VE HANEDANIN KÖKENİ Ortaçağ Türk devletlerinde devletin adını, genellikle devleti kuran hanedanın atasından yani kan bağından, kurulduğu coğrafyadan, hiyerarşik konumundan veya inanç yapısından aldığı görülmektedir. Bu bağlamda “Karahanlılar” diye bildiğimiz devletin orijinal adı ya da adları ne idi? Zira bu isim, Rus bilgin Grigorev tarafından 1874 yılında yaptığı bir çalışmasında hakanların kullandığı “kara” unvanına nispetle sunî olarak verilmiş, bilim çevresinde genel bir kabul görmüş ve günümüze kadar kullanıla gelmiştir. Yine aynı yöntemle bazı araştırmacıların da “İlig Hanlar” veya “Buğra Hanlar” sunî adını tercih ettiği bilinmektedir. Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han ve çocuklarının atası Afrâsyâb olarak kaydedilmektedir. Buna dayanarak onlardan “Afrâsyâblılar, Afrâsyâb Ailesi, Afrâsyâb Oğulları, Afrâsyâblı Hanlar, Afrâsyâblı Melikler, Afrâsyâblı Emîrler” şeklinde bahsedilmektedir. Şu halde Afrâsyâb kimdir ve efsanevî yönü de bulunan Afrâsyâb, hakanların kökeni olarak tarihî bir zemine yerleştirilebilir mi? Hakanlığın iki önemli siyasî-edebî şahsiyeti Yûsuf Has Hâcib (ö. 1070 sonrası) ve Kâşgarlı Mahmud (ö. 1074 sonrası), Farsça bir isim olan Afrâsyâb’ın Türkçe adının “Alp Er Tonga” olduğunu söylemektedirler. Diğer taraan ortaçağın meşhur tarihçilerinden Mesûdî (ö. 956), hakanlar hakanının Karluklardan, Fars (ve Bâbil)’ı feth eden Afrâsyâb ve Şane (yani Gök-Türk hakan ailesinin atası A-şi-na’nın İslam kaynağındaki adı)’nin de bunlardan olduğunu kaydetmektedir. Buna göre; Afrâsyâb ve A-şi-na aynı kökendendir. Bu bilgiyi iki devletin veya hanedanın soyundan gelen hakanların benzer hususiyetleri desteklemektedir. Meselâ, “Türk” adının hem A-şi-na soyundan GökTürk kaganların hem de Afrâsyâb’a bağlanan hakanların unvanları arasında kullanıldığına şahit olunmaktadır. Bu çerçevede Gök-Türklerin Orhun kitabelerinde, “Türk” Bilge Kagan / Hakan ile Babam “Türk” Bilge … v.b. ibarelerde, Afrâsyâb soyunun temsilcilerinin de adlarına bastırdıkları sikkelerde ve kitabelerde “Türk” Hakan, Yağan “Türk” Tegin, Alp Kılıç Tonga Bilge “Türk” Tuğrul Hakan unvanları arasında “Türk” adı dikkati çekmektedir. Bu nedenle ortaçağ kaynakları başta Afrâsyâb olmak üzere bu hanedan üyelerinin isimlerini sıklıkla “Türk” adı ile birlikte zikrederek, Afrâsyab Türk, Kadır Han Türk, Togan Han Türk, İlig Han Türk ve Sübaşı Tegin Türk gibi, bazen de sadece Türk Hakan’ı, Türk Hakanları, Türk Hanları ifadelerine yer vermektedirler. İki aile arasında bir diğer ortak yön, Gök-Türk Türeyiş efsanesinde geçen coğrafî mekan ile Afrâsyâb’a atfedilen coğrafyanın aynı Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi “Kara” kelimesinin yön belirten “kuzey” anlamının yanında olumlu ve olumsuz pek çok anlamı vardır. Hakanlıkta ise bu unvan “büyük, güçlü ve eski (köklü)” anlamında kullanılmıştır. “İlig: Hakandan aşağı mertebede bulunan han soyundan yöneticilerin kullandığı bu unvanın anlamı O. Turan’a göre, Türkler devlete “il” dedikten sonra, ona sahip ve hakim olana “illig” (yani illi) diyecekleri pek tabiidir. Zamanla bir -l düşmesi ile “ilig”e dönüşmüştür. N. Atsız’a göre ise hakanların kullandığı arslan, buğra, togan, tuğrul, yağan v.s. hayvan isimleri gibi bir tür geyik adı olması daha mümkündür. Kâşgarlı Mahmud’a göre buğra, deve aygırı demektir. Buğra Han unvanı da buradan gelmiştir. 48 İlk Müslüman Türk Devletleri yer olmasıdır. Bu efsanede geçen “Batı Denizi”, Türk’ün yani Afrâsyâb’ın atasının yurt tuttuğu Issıg-Göl iken, çocuktan gebe kaldıktan sonra Lin adlı ülkenin askerlerinden kaçan dişi kurdun sığındığı mağaranın bulunduğu dağ, Issıg-Göl yakınındaki Iduk-Art (Izık-Art yani Kutsal Dağ) idi. Issıg-Göl ise Barshan’da idi ki, bu da Afrâsyâb’ın oğlunun adı ve onun kurduğu bir şehirdir. Ayrıca, Gök-Türklerin sembolü niteliğindeki kurdun, Afrâsyâb’ın şeceresinde hem onun dedesinin adı “Böri (Kurd)”, hem de “Böri Tegin” gibi kendi soyundan gelenlerin kullandığı bir unvan olduğu hatırlanmalıdır. Ortaçağ İslam kaynaklarında ülkenin bulunduğu coğrafyaya göre de devletin bazı isimlerle kaydedildiği görülmektedir. Bunlar arasında “Hânân-ı Türkistan” ya da “Türkistan Hanları”, “Memleket-i Türk”, “Zemîn-i Tûrân” ve “Memâlik-i Türkistan” sayılabilir. Dolayısı ile ülkenin yöneticisine “Hân-ı Türkistan” ve “Hakan-ı Türkistan” dendiğine rastlanmaktadır. Burada Türkistan ve Turan tabiri Müslüman Arapların VIII. yüzyılda Seyhun nehri boyuna dayandıklarında Seyhun ötesini ifade ederken, XI. yüzyılın başında Türklerin Seyhun’u aşarak, Ceyhun nehrine kadar olan yerleri tekrar geri aldıklarında ise yeniden Ceyhun ötesi için kullanılır olmuştur. Her iki coğrafi kavramdaki “Türk” ve “Tûr”, kavim atası olarak Nûh’un oğlu Yâfes’in oğlu Türk (Farsça kayıtlarda Tûr, çoğulu Tûrân yani Türkler)’e vurgu yaparak, burada yaşayan kavmi anlatmaktadır. Kâşgarlı Mahmud, Afrâsyâb’ın “hakan”, oğullarının “han” unvanı taşıdığını belirtir ki, İslam kaynakları hiyerarşi basamağının en üstünde bulunan Afrâsyâb ve oğullarının bu unvanlarına, yani sistemine atıa bulunarak onları; “Hakaniyye (Hakanlık)”, “Hâniyye (Hanlık)”, “Benî Hakan (Hakan Oğulları)”, “Peserân-ı Hakan (Hakan Oğulları)”, “Evlâdü’l-Hâniyye (Hanlık Oğulları), “Âl-i Hakan (Hakan Ailesi)”, “Beytü’l-Hâniyye (Hanlık Ailesi)”, “Hân-ı Hanân (Hanlar Hanı)”, “Mulûku’lHakaniyye (Hakanlı Melikler)” v.b. isimlerle kaydettikleri görülür. Bunların yanında, devletin hem sistemine hem de kökenine atıa bulunan ortaçağın büyük tarihçisi İbnü’l-Esîr (ö. 1233), devleti “Hâniyye” ve Hakaniyye”nin yanında “Hâniyyetü’lEtrâk” yani Türk Hanlığı ya da Türk Hakanlığı adıyla kaydetmektedir. Şu halde, sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: Devletin bilinen ilk hakanı Bilge Kadır Han’ın soy ağacı Afrâsyâb’a uzanmaktadır. Türkçe adı Alp Er Tonga olan ve Gök-Türk hanedanı A-şi-na ile aynı kökten gelen Afrâsyâb nedeni ile devlete “Afrâsyâblılar” ya da “Afrâsyâb Oğulları” denmiştir. Bu yönü ile Afrâsyâblılar Gök-Türklerin bir devamıdır. Afrâsyâb’ın gerek kavmî ve coğrafî olarak Türk, gerekse Kâşgarlı Mahmud’un belirttiği üzere han soyunun Türk boyuna dayanması, kendileri gibi ortaçağ kaynaklarının da bu ailenin üyelerini “Türk” adı ile birlikte zikretmelerine neden olmuştur. Bunun yanında Afrâsyâb’ın hakan unvanına yapılan atıara bağlı olarak bu devlete “Hakanlık” denmesi dikkate alındığında İbnü’l-Esîr’in köken ve sistemine uygun olarak kaydettiği “Türk Hakanlığı” adını benimseyerek, günümüz araştırmacılarının sunî olarak ürettiği Karahanlılar, İlig Hanlar ve Buğra Hanlar v.b. adların yerine kullanmak, tarih metodu açısından daha isabetlidir. Dolayısı ile ünitelerde sunî “Karahanlılar” adı yerine orijinal adlarından biri olan “Türk Hakanlığı” adı tercih edilmiştir. Karahanlılar gibi diğer bazı ortaçağ Türk devletlerine de araştırmacıların sunî isimler vermelerinin temel sebepleri nedir? Devletin bilinen ilk hakanı Bilge Kadır Han’ın soy ağacı Afrâsyâb’a uzanmaktadır. Türkçe adı Alp Er Tonga olan ve Gök-Türk hanedanı A-şi-na ile aynı kökten gelen Afrâsyâb nedeni ile devlete “Afrâsyâblılar” ya da “Afrâsyâb Oğulları” denmiştir. Bu yönü ile Afrâsyâblılar Gök-Türklerin bir devamıdır. Afrâsyâb’ın gerek kavmî ve coğrafî olarak Türk, gerekse han soyunun Türk boyuna dayanması, kendileri gibi ortaçağ kaynaklarının da bu ailenin üyelerini “Türk” adı ile birlikte zikretmelerine neden olmuştur. Bunun yanında Afrâsyâb’ın hakan unvanına yapılan atıara bağlı olarak bu devlete “Hakanlık” dendiği gibi, köken ve sistemine bağlı olarak kaynaklarda “Türk Hakanlığı” da dendiğine rastlanmaktadır. 1 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 49 DEVLETİ KURAN KARLUKLAR: YABGULUKTAN HAKANLIĞA (766-840) Karluk adı hakkında Oğuznâme rivayetinde, yasak olmasına rağmen Gûr ve Garcistan yolunda yüksek bir dağda bulunan kardan dolayı Oğuz’un ordusundaki iki üç boyun geri kaldığı ve Oğuz’un da onlara “karlı” anlamına gelen “Karluk” dediği anlatılır. Firdevsî (ö. 1020 veya 1025)’nin Şehnâme’sinde ise Afrâsyâb’ın ordusundaki önemli Türk boylarından biri olan Karluklar, VII. yüzyılın başlarında tarih sahnesine çıktıklarında Altayların batısında Beşbalık’ın kuzey batısında, Kara İrtiş ırmağı kenarında To-ta-ling’de yani, Zaysan-Urungu-Alagöl üçgeni içinde yaşıyorlardı. Türgişler gibi Gök-Türklerin bir kolu, hatta akrabası olarak gösterilen Karluklar, bu sırada üç kola ayrılmış bulunuyorlardı. Karlukların, Batı Gök-Türk Kaganlığı’nda Tung Yabgu’ya 627 yılında isyan ederek tarih sahnesine çıkışlarından 751’deki Talas savaşına kadar geçen süreçte oldukça zorlu siyasî şartlarda Gök-Türkler, Çinliler, Basmiller, Uygurlar ve Türgişlerle siyasî münasebetleri bölük pörçük de olsa Çin kaynaklarına yansımıştır. Askerî yönleri ile ön plana çıkan Karluklar bu süreçte, “Üç Boy Yabguluğu”, Basmillerin II. Gök-Türkleri ortadan kaldırması ile “Sağ Yabguluk”, Uygur Kaganlığı’nın kurulması ile “Sol Yabguluk” mevkiinde bulundular. Gök-Türkler ve Uygurların şiddetli tazyiki karşısında ise aşamalı olarak Yedisu havalisinden Seyhun boylarına kadar itildiler ve hatta, Türgişlerin dağılma sürecinde Taşkend’deki Tudun İ-nai-t’ou-tuch’iu-le idaresinde yeni bir siyasi birlik kurulunca, Karluklar da burada görev alarak “Yabgu” unvanı aldılar. Herhalde süregelen bu baskılar nedeniyle 670’lerden itibaren Kâşgar taraarında görülen ve İslâm kaynaklarında Toharistan bölgesinde yaşayan bir Karluk Yabgusu’ndan da söz edilir. Bu kaynaklarda ilk kez 709-710 yılı olaylarında geçen Toharistân yabgusunun adını “Cabgûye el-Harluhî” yani, Karluk Yabgusu şeklinde zikrederler. İslam ve Çin medeniyeti arasında bir set oluşturan Türgişlerin dağılması, Arapları ve Çin’i 751 yılında Tarâz (Talas)’da karşı karşıya getirdi. Bundan en çok yararlanan ise Karluklar oldu. Atlah mevkiinde ve Talas nehri kıyısında beş gün süren savaşı, Issıg Göl Karluklarının yardımını alan Ziyâd b. Sâlih komutasındaki Araplar kazandı (Temmuz 751). Bundan sonra, Karluklar bölgenin siyasî geleceğinin belirlenmesinde daha mühim bir rol üstlenmeye başladılar. Altayların batısında yaşayan Karluklar, Talas savaşından sonra bölgedeki Çin hakimiyetinin kalkmasını fırsat bilerek Issıg Göl havalisindeki Türgiş topraklarına saldırıya geçtiler. 766 yılında Türgişlerin merkezleri Suyâb ve Taraz şehirlerinin yanı sıra, Çu nehri kenarında yer alan Batı Gök-Türklerin eski ordugâhı Kuz Ordu, yani Balasagun’a hakim olarak Karluk Yabguluğu’nu kurdular. 766-775 yılları arasında Tibetlilerin, Çin ve Uygurlar ile yaptıkları daimî savaşlardan faydalanarak güney batıda Kâşgar bölgesini ele geçirdiler. Diğer taraan, Oğuzlar ile mücadeleye giriştiler ve onları Aşağı Seyhun boylarına ittiler. Bu mücadeleler sırasında Karlukların başında Burguçan unvanlı Arslan İl-Türgig bulunmaktadır. Onun hakimiyet alanı 780’lerde Kâşgar, Yarkend ve Taraz’ı da içine almaktadır. Şimdi, İslam’ın doğudaki en mühim komşusu durumuna gelen Karluk Yabguluğu’nun Abbâsîler ile ilişkilerini pek tabii olarak İslam kaynaklarından tespit etmek mümkündür. Tarihçi Yakûbî (ö. 905)’ye göre, Halîfe Mehdî (775-785), gönderdiği elçilerle İslam’ın doğusundaki hükümdarları itaate davet etti ve çoğunluğu bu daveti kabul etti. Bunlar arasında Karluk yabgusu da vardı. Hatta, Yakûbî’ye inanılacak olursa, daha bu tarihlerde Karluk yabgusu Halîfe Mehdî vasıtası ile müslüman dahi olmuştu. İslam kaynaklarının verdiği kısa bilgilere göre, Karluklar, VII. yüzyılın başlarında tarih sahnesine çıktıklarında Altayların batısında Beşbalık’ın kuzey batısında, Kara İrtiş)’in kenarında To-ta-ling’de yani, Zaysan-Urungu-Alagöl üçgeni içinde yaşıyorlardı. Türgişler gibi Gök-Türklerin bir kolu, hatta akrabası olarak gösterilen Karluklar, bu sırada üç kola ayrılmış durumdaydılar. Yabgu unvanı hakandan sonra gelen ve ülkenin bir bölümünü yöneten hanedan mensubu için kullanılmakla birlikte, halktan olup hakandan iki derece aşağıda olan boy beylerine ve onların temsil ettiği siyasî teşekküllere de isim olabilmektedir. Yabgu kelimesinin Türk lehçelerindeki farklılıklara göre Yafgu, Yavgu, Cabgu, Beygu, Peygu v.b. şekillerde telauz ve kayıtları mevcuttur. Tudun, Gök Türklerde hükümdar ailesine mensup olmayan ve tâbi ülkelerde vergi ve gümrük resimlerini kontrol eden idarecilere verilen bir unvandı. Zamanla bir bölgenin sahibi veya hükümdarı anlamına gelmeye başlamış, ancak XI. yüzyılda anlamı “köyün büyüğü ve tanınmışı” manasına kadar düşmüştür. Toharistan bölgesi, X. yüzyılda Ceyhun nehrinin yukarı mecrası boyunca sağ ve solunda bulunan ve Belh vilayetine tâbi olan bütün dağlık memleketleri içine alıyordu. Mâverâünnehr: Arapça bir terkip olan kelime, “nehir ötesi” anlamına gelir ve burada “Ceyhun nehri ötesi” anlamında kullanılmıştır. Ceyhun nehri ötesinde kalan bölgenin nerede sonlandığı ise tartışmalı bir konudur. Sâmânî devletinin başkenti Buhârâ ile Semerkand’ın yer aldığı Soğd, Şâş, Fergâna Çağâniyân, Huttâl, Bedahşân ve Hârizm, Mâverâünnehr’in önemli vilayetlerindendir. 50 İlk Müslüman Türk Devletleri ilişkilerin bu tarihten sonra, az da olsa artarak devam ettiği görülmektedir. Karluk Yabguluğu, VIII. asrın son çeyreğinden itibaren Seyhun boyu ve Fergâna taraflarına kadar hakimiyet alanlarını genişleterek İslam’ın doğusunda Abbâsîlerin en mühim rakipleri olmuşlardır. Nitekim, IX. ve XI. asırlar arasında Karluklar hakkında bilgiler veren ortaçağ İslam coğrafyacıları, onların yaşadıkları bölgeyi, Seyhun nehri boylarında İsficâb’dan Fergâna’nın en uç sınırlarına, Aral gölünün kuzeyi ile İsfîcâb’dan Tarâz ve kuzey doğuya doğru Kimak ülkesine, doğusunda ise Toguzguz ve Tibet ile Yağmaların bir kısmının bulunduğu yerlere kadar uzanan sahalar olarak tarif etmektedirler ki, bunu, Uygur kaganının, 791-812 tarihleri arasında Karlukları Seyhun boyu ve Fergâna’ya kadar takip ettiğinden bahseden ve 821 yılında dikilen Kara Balgasun Kitabesi de doğrulamaktadır. Üç Karluk boyunun, uzun bir mücadeleden sonra 766 yılında Türgişlere son vererek Balasagun, Tarâz ve daha sonra elde ettikleri Kâşgar merkezlerinde “Yabguluk” çatısı altında tesis ettikleri ve Aşina soyundan gelen Bilge Kadır Han’ın tarih sahnesinde ilk kez görüldüğü 840 yılına kadar geçen evresi, hakanlığın “Yabguluk Dönemi”ni teşkil etmektedir. Ülkenin “Yabguluk”’tan “Hakanlık” mevkiine yükselişi ve “dokuz tuğlu bir devlet” haline gelişi ise İslam kaynaklarında efsanetarih karışımı rivayetlerle yer bulmuştur. Nitekim, Semerkand’da hakanlık sarayında bir süre bulunmuş olan Avfî (ö.1235’den sonra) Karlukların yabguluk dönemini şöyle özetlemektedir; “Altın Dağ (Altay) denilen Yûnis dağında meskun idiler. Toguzguz’a itaat etmekte iken, isyan ederek Türkistan zeminine çıktılar ve bir kısmı da İslam ülkelerine geldi. Onlar dokuz boya ayrılırlar; Üçü Çiğilî, üçü Hesekî, biri Nedâ, biri Kevâlin ve biri de Nehastin idi”. Benzer bir rivayeti, eserini 1120 yılında yazan Şerefüzzamân el-Mervezî de nakletmektedir: “Türklerden Karluklar, Tûnis (Tûlis) dağında oturuyorlardı. Bu dağ, Altın Dağ’dır. Toguzguz’a itaat ediyorlardı. Sonra, onlara karşı direndiler ve Türkesiyye (Türkeşiyye) ülkesine çıktılar. Onlarla çatışmaya girdiler ve ülkelerini istila ederek sultanlarını yendiler. Oradan İslam ülkesine çıktılar. Onlar dokuz gruptur; Üç Çiğiliyye, üç Ba’sekiliyye, bir Bulak, bir Kûkerkîn ve bir de Tuhsî idi”. Bir anlamda Çin kaynaklarını doğrulayan Avfî ve el-Mervezî’nin bu kayıtları; Karluk birliğini oluşturan boyların batıya göçlerini, Türgişlere son vererek İslam’ın doğusunda oluşturdukları siyâsî oluşumu ve onun mahiyetini en özlü şekilde özetlemektedir. XI. yüzyılda yaşayan Gazneli tarihçi Gerdîzî de Karlukların “Yabguluk”tan “Hakanlık”a yükselişleriyle ilgili efsanevî bir rivayeti eserine kaydetmiştir; “Bu Karluk, Türklerin ileri gelenlerinden bir adamdı. Bir yerden bir yere göçerdi. Karluk’un hizmetçisi (köle) ıssız bir yerde Karluk’un annesine sataştı. Hizmetçi korkup, Hakan’ın vilayeti Toguzguz’a kaçtı. Hakan onu “Yabagu” adını vererek Karlukların başına geçirdi. Bu boya “Yabagu Karluk” adı verildi. Sonra, Türkistan’dan bir adam Toguzguz boyuna geldi. Yabagu Karluklarından bir kıza aşık oldu. Onu kaçırıp Türkistan tarafına götürdü. Türkistan hanı kızı ondan alarak kendi yanına getirdi. Sonra kızın ev halkına mektup yazarak onları da yanına çağırdı. Ardından, boyun geride kalanlarının tamamı da Türkistan hanının yanına gitti. Han bunları ülkesine yerleştirdi ve yabguluğu onlara verdi. Türkistanlılar, Hakanlılara saldırdılar ve meşhur on iki lideri öldürdüler. Hakanlıların padişahlığı, Karluklardan Çûnpân’a kaldı. Hakanlılardan öldürülen son hakan H.t.g.lân idi. Yerine geçen ilk Karluk İlmâlmısen Cebûye (Yabgu) idi. Bu başkanlık Karluklarda kaldı”. Bundan başka, Gerdîzî, ele aldığı “Yağmur Taşı” efsanesinde de hakimiyetin Karluklara geçtiğini vurgularken, Ortaçağ İslam coğrafyacısı İdrîsî (ö. 1165) de Karluk hakanının şehrini tarif etmektedir. Bu rivayetleri tamamlar mahiyette 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 51 Mesûdî, “Karluklar, Fergâna, Şâş ülkeleri ve buralara sınır üst taraarın halkıdır. Melikleri vardır ve ‘hakanlar hakanı’ onlardandır. Diğer bütün Türk ülkeleri ona itaat etmektedir. Fars ülkesini ele geçiren Afrâsyâb et-Türkî ve Şâne de bu hakanlardandır.” demektedir. Bu durumda, hakan mevkiine geçen İlmâlmısen Yabgu, Karluklar tarafından başa geçirilen Aşina sülalesine mensup bir hakan olmalıdır. Nitekim, Avfî ve elMervezî’nin, “Kara Han” unvanının menşei ile ilgili anlattıkları “zenci köle” efsanesinin küçümseme içeren yönü bir tarafa bırakılırsa, efsanede, Türkistanlıların, dışarıdan birisi olmasına rağmen, olağanüstü yeteneklere sahip birini başlarına melik tayin etmeleri, hanedanın, devleti kuran unsurların dışından soylu bir kökten geldiğini ve efsanenin de buna vurgu yaptığını düşündürmektedir. Bu çerçevede, Ukraynalı bilgin O. Pritsak tarafından ortaya atılan İlmâlmısen’in, Aşina sülalesinden gelen ve Türk Hakanlığı’nın tespit edilen ilk hakanı Bilge Kadır Han ile aynı şahıs olması gerektiği tahmini dikkate değerdir. Nitekim Afvî’nin, hanedan üyelerini hükümdarlıkta ondan daha asil ve derin bir soyun bulunmadığını, eski bir hanedanlık olarak Afrâsyâb’a kadar hepsinin padişah olduğunu vurgulaması bununla ilgili olmalıdır. Türk Hakanlığı örneğine göre, Türklerde devletin diğer devletlere göre siyasi statüsünü veya hiyerarşisini belirleyen unvanlardan örnekler veriniz? KURULUŞTA YER ALAN DİĞER TÜRK BOYLARI: HAKANLIĞI HANGİ TÜRK BOYU KURDU? Çiğiller Avfî ve el-Mervezî’ye göre, devleti kuran Karlukların dokuz boydan oluşan birliğinden üçünü Çiğiller temsil etmekte idi. Nitekim, Kâşgarlı Mahmud, “Çiğil, Türklerden üç oymağın adıdır” diyerek, her iki müellifi de doğrulamaktadır. Kâşgarlı Mahmud bu üç Çiğil grubunun yaşadıkları yerleri tarif etmiştir. Atlı çoban olan ilk grup, Barshan’ın ötesinde bir kasaba olan Kuyâs ya da Kuyâş’da bulunuyordu. Çiğillerin ikinci grubu, Tarâz yakınlarındaki bir kasabada yaşamakta idiler. Üçüncü grup ise Kâşgar’da bulunan bazı köylerde ikamet ediyorlardı ve bunlar bir yerden çıkarak dağılmışlardı. Türk Hakanlığı’nın üç ana merkezi Balasagun, Tarâz ve Kâşgar’da Çiğillerin varlığına işaret eden Kâşgarlı Mahmud’un verdiği bu bilgiler, Karluk birliğinin izlediği siyâsî süreç ile de uyuşmaktadır. XII. yüzyıla ait yazarı bilinmeyen Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas adlı eserde Çiğil padişahına “Tüksîn-i Çiğil” dendiği kaydedilmektedir. Kâşgarlı Mahmud’a göre Tüksîn, halktan olup, handan üç kat aşağı bulunan kişiye yani, memura denirdi. “Çiğil” kelimesinin anlamı, diğer Türk boylarında olduğu gibi, mitolojik bir anlatıya dayanır. Zülkarneyn Argu ülkesine (Türgiş veya Karluk) geldiği zaman, bulutlar musluklarını açmış, yollar çamur içinde kalmış, yürümek güçleşmişti. Bunu gören Zülkarneyn, “İn çe-kil est?” yani, “Bu ne çamurdur (Çe-kil yani, Çiğil “ne çamur”)?” diyerek, orada bir kale yapılmasını emretmişti. Kale yapılınca adına “Çiğil”, orada oturan Türklere de “Çiğilî” denilmiş ve daha sonra bu ad yayılmıştı. Nitekim, 766- 775 yılları arasında yaşanan Karluklar ve Oğuzlar mücadelesinde, Oğuzları Seyhun ve ötesine iten Karluk boyları Çiğiller olmalı ki, Kâşgarlı Mahmud, Çiğilleri Oğuzların kadim düşmanları olarak zikreder ve bu nedenle hâlâ düşmanlıkları süren Oğuzların, Ceyhun’dan yukarıda Çin’e kadar olan sahalarda yaşayan Türklere “Çiğil” adı verdiklerini, ama bu isimlendirmenin gerçekte yanlış olduğunu söyler. Türkler yağmur veya yada dedikleri bu taşı yağmur ve kar yağdırmak için kullanırlardı. Efsaneye göre, Nuh Peygamber gemiden indiğinde Dünya insansızdı. Dünyayı üç oğlu arasında taksim etmiş, oğlu Yâfes’e Türk, Slav, Ye’cûc ve Me’cûc ile Çin ülkeleri düşmüştü. Allah’tan oğlu Yâfes’e okuyunca yağmur yağmasını sağlayacak bir dua öğretmesini diledi. Dua kabul olunca Yafes bu duayı unutmamak için bir taşa yazdı ve bu taşla istediği zaman yağmur yağdırdı. Sonra Oğuz, Karluk, Hazar gibi onun nesli çoğaldı ve bu taş yüzünden onların arasında anlaşmazlık çıktı. Kura çektiler ve taş Karluklara düştü. Ancak Oğuzlar asıl taşı alıkoyup Karluklara sahte bir taş vermişlerdi. 2 Karluklar hakkında Çin kaynaklarında verilen bilgiler, İslam kaynaklarında verilen bilgilerle konunun özü itibarı ile birebir örtüşmektedir. Buna göre; Karluk birliğini oluşturan boylar, batıya göç ederek Türgişlere son verdiler ve Yabguluk çatısı altında kurdukları siyasî birlik ile Türk Hakanlığının kuruluş devresini oluşturdular. 52 İlk Müslüman Türk Devletleri Bu çerçevede Çiğiller, Türk Hakanlığı hakan ailesinin menşei ve devleti kuran boy olabileceği tezlerine de konu olmuştur. Rus Türkolog Barthold, ailenin menşei hususunda Yağma görüşünü bir tarafa bırakarak Çiğiller üzerinde durmuş, ancak, durumun karmaşık olduğuna dikkat çekerek, ısrarcı olmamıştır. Bununla birlikte Eski Sovyetler dönemi tarihçilerinden O. Karaev, bilhassa Şehnâme’nin bir nüshasındaki farklılıktan hareket ederek Çiğil tezi üzerinde bir hayli durmuştur. Onun en temel delili, Şehnâme’nin bir beyitinde yer alan “Tûrân şahı” ibaresinin, eserin bir nüshasında orijinalinin “Çiğil şahı” olarak kaydedilmiş olmasıdır. Ancak, burada kullanılan Çiğil adı, Oğuzların, Ceyhun’un doğusundan Çin’e kadar olan sahada yaşayan bütün Türkleri Çiğil olarak adlandırması gibi, Tûrân’ın karşılığı olarak kullanılan ve Türklerin yaşadığı sahalara işaret eden bir coğrafî tanımlamadır. Dolayısı ile bu delili, hanedanın menşei noktasında değil, devleti kuran boylar arasında Çiğillerin rolü açısından değerlendirmek mümkün olabilir. Nitekim, Karaev’in, Çiğiller hakkında verdiği diğer bilgiler de bu çerçevededir. Tuhsîler Şerefüzzamân el-Mervezî, Tuhsîleri Karlukların dokuz boyundan biri olarak kaydetmiştir. Yazarı bilinmeyen X. yüzyıl coğrafya eserlerinden Hudûdü’l-Âlem’de “Tuhs” adı ile zikredilen Tuhsîlerin doğusunda Çiğil, güneyinde Karluk ve Karluk dağlık bölgeleri, batısında Kırgızlardan bir grup ve kuzeyinde yine Çiğiller bulunmaktadır. Zenginlikleri at, koyun, kürk, otağ ve çadırdır. Yaz kış otlaklarda ve çayırlarda dolaşırlar. Lâzne ve Ferâhiye, Tuhsîlerin iki boyu olup, bu adı taşıyan iki köy vardır. Tuhsîlerin bir diğer köyü Suyâb (Tokmak), yirmibin adamın (atlının) çıktığı geniş bir köydür. Kâşgarlı Mahmud’a göre Tuhsî, Kuyas’da bulunan bir Türk oymağıdır. Bu nedenle “Tuhsî Çiğil” de denmektedir. Bu bilgiler çerçevesinde, Tuhsîler atlı çoban bir boy olarak, bir zamanlar Türgişlerin başşehri olan Suyâb’ı ellerinde bulundurmak ve önemli bir askerî unsur olmakla, Çiğillerin batısında İli ırmağı kıyılarından, batıda Çu ırmağı ağzına kadar uzanan bölgede önemli roller üstlenmiş olmalıdırlar. Türgişler Karluklara ilk itaat eden boylar arasında Türgişleri oluşturan On-Ok boyları Beş Tuo-lu ve Beş Nu-shih-pi de bulunuyordu. Aşağı Seyhun’a itilen Oğuz ve Peçenekler, Nu-shih-pi kolu ile ilişkilendirilmektedir. Gerdîzî’ye göre, Neviket ve Penciket taraarında sekizbin adamın (atlı) çıktığı bir dağın sol tarafında bulunan üç dağın yanında yer alan Hûtkiyâl dağına bir fersah uzaklıkta ve beş bin adamın (atlı) çıktığı bir yer vardı ki, başkanına “Yağlîlâ” denirdi. Bunlar Türgişler olup, bozkırlarda otururlardı. Bundan başka üç dağ silsilesinin bulunduğu Ulu dağ denilen yerden üçyüz (otuzbin) atlı çıkardı. Ezgişler veya Egdişler Kâşgarlı Mahmud, Ezgişlerin Özkend’de yerleşmiş bir Türk oymağı olduğunu ve Ezgiş kelimesinin aslının da Egdiş olup zamanla bozulduğunu söyler. İdrisî’ye göre, Ezgişlerin batısında Oğuzlar ve onların muhtelif boylarının ülkeleri yer almaktadır. Doğusunda Yecüc ve Mecüc (Çin seddi) bulunmaktadır. Şu halde Ezgişler, Aral gölünün kuzey doğusunda Balkaş ile Altay dağları arasındaki sahalarHakanlığı kuran veya hanedanı temsil eden boyun hangi Türk boyu olduğu meselesi için ortaya atılan görüşlerden biri de Çiğil tezidir. 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 53 da yaşamış olmalıdırlar. En çok at eti yemektedirler. Ezgişler, geniş yüzlü, büyük başlı, gür saçlı ve parlak yüzlü insanlardır. On Oklara mensup bir boy olarak kabul edilen Ezgişler, Karluk birliğinin bir boyu olarak da kabul edilmektedir. Türk Hakanlığı devri paraları uzmanı B. D. Koçnev, hakanlık paralarında görülen “Türk” unvanının, hakan ailesinin genel anlamda Türk halkına bağlılığına işaret ettiğini belirtir. O 1178’de Buhara’da ve 1176’da Semerkand’da basılan Muhammed b. Mesûd’un sikkelerinde “Egdiş Tafgaç Han” ile 1202 tarihli Benâket sikkesindeki Çağrı Han’ın “Uluğ Egdiş” unvanlarına dayanarak, hakan ailesinin Türk çatısı altında Egdiş boyundan gelebileceği tezini ortaya atmaktadır. Ancak, sikkelerde yer alan kelimenin okunuşu (mesela Akdaş, yani beyaz taş) ve anlamına dair problemlere dikkat çekerek, en azından Karluk tezinin kuvvetlendiğine işaret etmektedir. Bulaklar Şerefüzzamân el-Mervezî’ye göre, Karluk birliğinin dokuz boyundan biri olan Bulaklar, Hudûdü’l-Âlem’de Yağma’dandır ve Toguzguzlara karışmış bir kavim olarak kaydedilmiştir. Kâşgarlı Mahmud ise, sadece Bulakların Türklerden bir oymak olduğunu, Kıpçaklar tarafından esir edildiğini, ancak sonra kurtulduklarını ve “Elkâ Bulak” adını aldıklarını söylemektedir. O. Pristak, Bulak adı ile Çin kayıtlarında Üç Karlukların ilk grubu Mou-tse (Mou-luo)’yu aynı boy olarak değerlendirmektedir. Yağmalar Kâşgarlı Mahmud’a göre, Türk boylarından biri olan Yağmalara, “Kara Yağma” da denmektedir. Yağmaların menşei hakkında Gerdîzî bunların başkanına “Yağma Tuğ” unvanı verilmesinin hikayesini anlatır. Hududü’l-Âlem’e göre, Yağmaların bulunduğu bölgenin doğusunda Toguzguzlar, güneyinde Kuça nehrine karışan Huland nehri, batısında Karluk sınırları bulunmaktadır. Burada çok az ziraat yapılmakta, ama, çok kürk imal edilmektedir. Avcılık yaygındır. Zenginlikleri at ve koyundur. Halkı sert, kuvvetli, çok silaha sahip ve savaşçıdır. Melikleri Toguzguz evladındandır. Yağmaların bir çok boyu vardır. Binyediyüz tanınmış boyu olduğu söylenir. Kâşgar’ın başkanları Karluklardan ve Yağmalardan idi. Artuç, Yağmaların kalabalık bir köyü iken, halkı yılanlar fazla çoğaldığı için burayı terk etti. Hîrgilî ya da Hîrmekî, büyük bir köy olup, halkı Artuçlular idi. Burada üç çeşit Türk vardır: Yağma, Karluk ve Toguzguz. Şu halde Yağmalar, Kâşgar ile onun kuzeyindeki Narin ırmağı arasında yaşamaktadırlar. Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas’da ise Yağma padişahına “Buğr(a) Han” dendiği kaydedilmiştir. 753-756 yılları arasında dikildiği tahmin edilen Uygurlara ait Taryat (Terhin) kitabesinde Yağmalar, bir topluluk adı olarak yazılmıştır. Kitabede Uygur kaganı Bayan Çor’un komutanı Bilge Kutlug Tarkan Sengün seferinde Yağma Lumçişi (vergi tahsildarı)’sinden söz edilmektedir. 981-984 yılları arasında Uygur ülkesine bir seyahat yapan Çin elçisi Wang Yen-Te’nin Seyahatname’sinde kaydedilen boylar arasında Yang-mo (Yağma) da bulunmaktadır. Türk Hakanlığı hakan ailesinin menşei ve hakanlığı kuran esas unsurun kim olduğu meselesinde Yağmalar, bir çok araştırmacıdan özel bir ilgi görmüştür. Bilhassa, İslam kaynaklarına dayanarak ortaya atılan Yağma tezi, ana hatları ile şöyledir: Hakanlığı kuran veya hanedanı temsil eden boyun hangi Türk boyu olduğu meselesi için ortaya atılan görüşlerden bir diğer önemli görüş de Ezgiş tezidir. 54 İlk Müslüman Türk Devletleri “I- Yağmalara Kara Yağma da denilir. Kara Hanlılardan birçoklarının unvanlarında kara sıfatı da bir unvan olarak görülür. II- Yağmaların hükümdarı Buğra Han unvanı taşır. Kara Hanlılardan bir çoğunun da Buğra Han unvanı taşıdığını biliyoruz. III- Türk toplulukları arasında “han” unvanını taşıyan yalnız Yağmaların hükümdarı idi. Bu da Yağma hükümdarının Uygur kaganları ailesine mensup olmalarından ileri geliyor. IV- Kâşgar, Yağma yurdunda bulunan veya ona komşu bir şehir idi. Kara Hanlı hükümdarlarının aile mezarlığı da Kâşgar’da bulunuyordu. V- Yağmalar, Batı Türk ülkesindeki yurtlarına, mensup oldukları Uygur elinden ayrılarak gelmişlerdir. Onlar bu yeni yurtlarına ne zaman geldiler? Uygur devletinin 840 yılında yıkılması üzerine Uygurlardan önemli toplulukların batıya, Karluklar ülkesine göç ettiklerini biliyoruz. Yağmaların da bu göçler sırasında Kâşgar bölgesindeki yurtlarına gelmiş olduklarını kabul etmek yerindedir. VI- ...Bu mühim başarılara rağmen Karluk Yabgusu kagan unvanı alamadı ve Karluklar Batı Türkleri ülkesinde kuvvetli bir varlık gösteremediler. Hatta onların bir devlet kurdukları bile söylenemez ...” Altı ana başlıkta ele alınan bu Yağma tezi görüşlerinin tenkide açık yönleri şunlardır: I- Bu bilgiyi veren Kâşgarlı Mahmud’un kayıtlarına göre “Kara” unvanının sadece Yağmalara özgü kullanılmadığı görülmektedir. Mesela, sınır bölgesinde oturan Türk boylarından Uğraklara da “Kara Yığaç” denmektedir. Ele aldığı yirmiiki Oğuz boyundan biri de “Kara Bölük” tür. Çiğil ve Tuhsîlerin yaşadığı Kuyâs merkezinde kalelerden birinin adı “Kara Kayâs” idi. Karlukların merkezlerinden Barshân’daki bir yere “Kara Sengir” deniyordu. Barshân’da bahadır olan herkese “Kara Beckem” denirdi. Yine Karlukların yaşadıkları bölgelerden Fergâna’da “Kara Yalga” denilen sarp bir yer vardı. Demek ki, Yağmalara “Kara” da denmiş olması, onlara özgü bir durum değil, diğer Türk boyları ve coğrafî alanları için de geçerli olan bir durumdu. Şu halde, Türk hakanlığı ailesinin kullandığı kara unvanı ile Yağmalar arasında bu çerçevede hiçbir ilişki yoktur. II- Yağmaların hükümdarına “Buğra Han” dendiğini kaydeden tek kaynak Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas’dır. Bu eser, 1126 yılında tamamlanmıştır ki, verdiği bilgi çok geç bir dönemi yansıtmaktadır. Zira, artık, Karluklar ve Çiğiller gibi, Yağmaların da yaşadığı Kâşgar bölgesindeki Türk hakanlığı yöneticilerinin Buğra Han unvanı taşıdıkları ya da burada bu unvanla ilk meşhur olan Harun Buğra Han’ın çocuklarının burada bulundukları bilinmektedir. Üstelik, Yağmaların 840 yılından sonra Kâşgar bölgesine geldiği fikri kabul edilirse, bundan bir asır önce, 738’lerde Fergâna’da Uşrûsene hakimi ve çocuklarının “Kara Buğra” unvanı taşıdıkları görülmektedir. Şu halde, “Kara” ve “Buğra” unvanının geç dönemde doğudan gelen Yağmalar ile ilgili değil, Türgiş ve Karluk nüfuz sahasındaki Gök-Türk ve Akhunların bakiyeleri olan Batı Türkleri ile ilgilidir. [hunkan11] III- Bu durumda, Yağmalar “Buğra Han” ya da “Han” unvanı değil, “Yağma Tuğ” unvanı taşıdılar. Nitekim onlar, sadece Uygurlara tâbi bir boy idiler ve Uygur kagan sülalesi ile ilişkilerini ortaya koyan bir kaynağa da rastlanmamaktadır. IV- Hudûdü’l-Âlem’de Kâşgar’ın eskiden yöneticilerinin Karluk veya Yağma oldukları söylenmektedir. Bir başka kaynak Gerdîzî, bu ikisine Tibetlileri de dahil etmektedir. Kâşgarlı Mahmud ise Kâşgar’ın bir takım köylerinde Çiğillerin yerleYağma tezinin en önemli dayanağı olan “Buğra Han” unvanı ile ilgili görüşün zayıf noktası şudur: Yağmaların 840 yılından sonra Kâşgar bölgesine geldiği fikri kabul edilirse, bundan bir asır önce, 738’lerde Fergâna’da Uşrûsene hakimi ve çocuklarının “Kara Buğra” unvanı taşıdıkları görülmektedir. Şu halde, “Kara” ve “Buğra” unvanının geç dönemde doğudan gelen Yağmalar ile ilgili değil, Türgiş ve Karluk nüfuz sahasındaki Gök-Türk ve Akhunların bakiyeleri olan Batı Türkleri ile ilgilidir. Bu tezi savunan araştırmacıların en önemli dayanağı Yağma hükümdarlarının “Buğra Han” unvanını taşıdıkları, Kara Hanlılardan bir çoğunun da aynı unvanı kullandıkları düşüncesidir. 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 55 şik olduğu, hatta bir köyün de Kıpçak adını taşıdığı belirtilir. Kâşgar yakınlarındaki Artuç’da Yağmaların bulunduğu, ancak, onların burayı terk etmek zorunda kaldıkları Hududü’l-Âlem’de kayıtlıdır. Gerek Kâşgarlı Mahmud’un gerekse İslam coğrafyacılarının verdiği bilgilere göre, her ne kadar Türk boylarının belirli bölgelerle sınırlı sahaları var ise de bazı yerlerde iç içe yaşadıkları da bilinmektedir. Mesela, Türk ilinin Ceyhun’u denilen İlâ deresi halkını Yağma, Tuhsî ve Çiğiller oluşturuyordu. Yine, Karluk, Tuhsî, Çiğil ve hatta Oğuzların bulunduğu Tarâz taraarında bir köyün adı Yağma idi. Bu çerçevede, Afrâsyâb’ın havası iyi olduğu için oturduğu ve bu nedenle Ordu Kend denilen Kâşgar’da Yağmaların halkın çoğunluğunu oluşturduğuna işaret eden bir kaynak bulunmadığı gibi, 920’lerden itibaren mutasavvıf Ebû Nasr Sâmânî dolayısı ile manevî bir merkez konumunda olan Artuç’daki Yağmaların da burayı terk ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim, Kâşgarlı Mahmud, (ata mezarının bulunduğu) Artuç hakkında hiçbir bilgi vermez. Sadece, bu adı taşıyan iki köyün bulunduğuna işaret eder. Kâşgar’daki hakanlık mezarlığı, bilhassa Mâverâünnehr’in fethinden sonra anlamını yitirmiştir. Zira, artık hanedan mensupları kendi bölgelerinde yaptırdıkları rıbat, medrese, türbe v.s. imaretlerde defnedilmekteydiler. Diğer taraan manevî merkez Artuç da bu tarihlerde önemini kaybederek, yeni manevî merkez Buhârâ’ya kaymış olmalıdır. Nitekim, hanedanın bağlı olduğu Nemedpuş Sâmânî gibi, mutasavvıf Sâmânî ailesi üyeleri de Buhârâ’ya defnedilmeye başlanmıştır. V- 840 yılında Uygur Kaganlığı’nın yıkılması ile batıya yapılan göçler ve bu göçlerin batıdaki Türk boyları arasında etkileri söz konusudur. Ancak, bu göç hareketleri sonucunda, muhacirlerin Karluk sahasında yeni bir devlet kurduğuna dair bir ip ucuna rastlanmamaktadır. Zira, Seyhun boyunda 840 yılında Bilge Kadır Han’ın Sâmânîlerle olan ilişkisi tespit edilmektedir ki, bu tarihte doğu taraflarından Yağmaların batı hudutlarına kadar gelerek, Karluk boylarını itaat altına almaları ve han unvanını kullanarak Sâmânîlerle ilişkiye girmeleri kronolojik açıdan imkansızdır. Nitekim, göç hareketlerinin ülkede yarattığı istikrarsızlık, hanedanın ve ülkenin tamamen İslam dairesine girdiği 960 yıllarına kadar devam etti. VI- Karlukların tarih sahnesine çıkmalarından sonraki siyâsî süreçleri, Çin ve İslam kaynaklarının izin verdiği ölçüde izlenebilmektedir. Halbuki, Yağmalara dair bilgiler yok denecek kadar azdır. Karluklar, batıda güçlü komşuları Abbasîler ve onlara tâbi Sâmânîlere, doğuda ise Uygurlara karşı başarı ile mücadele ettiler. Bu sırada bazı yenilgiler de aldılar, ancak, her defasında yeniden toparlanabildiler. Hatta, İslam kaynaklarının kayıtlarına göre, onların siyasî sahnede oynadıkları askerî rolleri hakanlığın kuruluşundan yıkılış devirlerine kadar sürdü. Bilhassa, Mâverâünnehr’in fethinden sonra, bir kısım Karluk, Çiğil, Ezgiş boyları bu yeni sahalara göç ederek, batıda Ceyhun boylarından doğuda Emil boylarına kadar geniş bir sahada önemli siyâsî olaylara karıştılar. Ancak, vakayinamelerde Yağmalardan hiç söz edilmemesine bakılırsa, sönük bir hayat yaşadılar ve yerlerini muhafaza edebildiler. Zira, Doğu Türk Hakanlığı’na son veren Kara Hıtây Gür Han’ın Selçuklu vakayinamelerinde Hıtây, Hoten ve Yağma hanı diye tavsif edilmesi, Avfî’nin kaydettiği şiirlerde Yağmaların doğuda, Türkistan taraarında olduklarına işaret edilmesi, bunu doğrulamaktadır. Atlı çoban Karlukların aldığı yenilgiler, esasen onların gücünden ve güçlü olmasının komşularında yarattığı endişeden kaynaklanmaktadır. Bu bakımdan Karlukların yenilgileri onların hakanlığı kurmalarına engel teşkil etmemektedir. Tıpkı, Oğuzların sadece Tuğrul ve Çağrı Beyler’e bağlı boylarının, önce Mâverâünnehr’de, sonra Hârizm’de ve nihayet Horasan’da on yıldan daha az bir süre içinde peşi sıra en az üç kez katliama maruz kalmalarına rağ- 56 İlk Müslüman Türk Devletleri men, Selçuklu imparatorluğunu kurarak, kısa sürede İznik’e kadar dayanmalarına engel olunamadığı gibi. Çin kayıtlarını esas alan bazı araştırmacılar, Yağma-Toguzguz-Uygur tek bir köken faraziyesi temelinde Türk hakanlığı hakan ailesinin menşeinin ve hakanlığı kuran esas unsurun Uygurlar olduğunu ileri sürmüştür. Bu konudaki temel dayanaklar, Eski ve Yeni T’ang shu’lardaki Uygurlar Tezkiresi’nde yer alan Uygurların 840’dan sonra batıya göçleri ile ilgili kayıtlardır. Yeni T’ang shu’da yer alan bilgi şöyledir: “Sengün Külüg Baga Kırgızların yüzbin kişilik süvarisi ile Uygur şehirlerine saldırarak, Uygur kaganı Kürebir’i öldürdü. Başkenti ateşe verdi. Halkları kaçtı. Vezir Savcı ile Menglig Tegin (Pan Tegin), onbeş boy ile Karluklar tarafına kaçtı. Kalanlar Tibetlilere ve An-hsi’ye gelip yerleşti. Dolayısı ile kagan soyundan 13 boy Üke Tegin’i kagan seçti.” Bunun bir başka versiyonu da Eski T’ang shu Uygurlar Tezkiresi’nde yer almaktadır: “Külüg Baga adında bir yöneticinin Kürebir ile husumeti olduğundan Kırgızlara gidip, yüzbin süvari ile gelerek Uygur şehirlerine saldırdı. Kürebir ve Kuşuvu şadı öldürdü. Şehri ateşe verdi. Uygur vezir Savcı, yeğeni Menglig Tegin (Pan Tegin) ile beş kardeş ve onbeş boy batıya doğru Karluklara kaçtı. Onlardan bir grup Tibetliler ve bir grup da Kusen (Kuça) tarafına gitti. Kagan soyundan onüç boy Üke Tegin’i kagan yaptılar ve güneye gelip, Çinlilere baş eğdiler.” Bu bilgilerin bir benzeri, Halkı İdare Etmenin Genel Örnekleri adını taşıyan bir başka vakayinamede de kaydedilmiştir. Bu çerçevede oluşan genel görüş, dağılan bir çok Türk boyunu çatısı altında toplayan Menglig Tegin yani Pan Tegin, İslam kaynaklarında yer alan Bilge Kadır Han ile aynı kişi idi. 866 yılından sonra Pan Tegin’in varisleri merkezlerini Kuça’ya alarak devletlerini dokuz vezir ile yönetmeye başladılar. IX. asrın sonları ve X. asrın başlarında batıya göç eden Uygurların katılması ile Yağmalar güçlendiler ve tâbi olan Karlukların bölgesine tamamen hakim oldular. Devletin merkez, sağ ve sol yönetim tarzı gereğince, merkez Kuça’da Uygur kaganı “Arslan Han”, batıda “Buğra Han” ve güney doğuda Kansu’da daha bağımsız olan Kan-chou Uygur tudunu bulunmakta idi. Böylece ülkenin sınırı doğuda Sarı Nehir’e, batıda Hindukuş dağlarına kadar uzanıyordu. Ancak merkezî yönetim bir süre sonra zayıadı. Merkezden, önce T’ungKuang saltanat devrinin ikinci yılı 924’de Kan-chou Uygur hükümdarı kendini kagan ilan ederek ayrıldı. Ardından, batıda Yağma boyundan Satuk Buğra Han da, “Kara Han” unvanı aldı. Sonra, ülkede İslam’ı yaygınlaştıran oğlu Baytaş Musa, 960 yılında Balasagun’da “Hanlar Hanı” unvanını alarak bağımsız Karahanlı (Türk Hakanlığı) devletini kurdu. Çin kayıtlarını esas alan araştırmacıların, ayrıntıda başka kayıtlarla desteklediği bu tarihî kompozisyonun da tenkide açık yönleri bulunmaktadır: Bilhassa, kronolojik ve jeopolitik açıdan tezatlar içermektedir. Mesela, en erken 848 yılında Anhsi’de kagan ilan edilen ve Yağlakar soyundan olduğu tahmin edilen Menglig Tegin (Pan Tegin)’in, İslam kaynaklarına göre 840 yılında Seyhun boyunda Sâmânîlerle doğrudan ilişkileri tespit edilen Bilge Kadır Han ile aynı kişi ve onun Sâmânîler ile ilişkileri doğrudan yönetiyor olması, kronolojik ve jeopolitik açıdan mümkün görünmemektedir. Bundan başka, İslam kaynaklarının da doğruladığı batıya göçen Uygur boyları ile Karluklar arasında Yedisu ve Kâşgar taraarında cereyan eden çatışmaların seyri ve sonucu hakkındaki bilgiler, kaynaklarda yok denecek kadar azdır. Şayet, Menglig Tegin ile Bilge Kadır Han aynı kişi ise, İslam kaynaklarında Bilge Kadır Han’ın adı geçen çocuklarının, Çin kayıtlarında da geçmesi, ya da en azından 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 57 onların An-hsi taraarında kardeşlerinin olması gerekirdi. Diğer taraan YağmaToguzguz-Uygur’un tek köken olduğu faraziyesinden hareketle kaynaklarda bu üç unsura ait farklı ve kısa ayrıntı bilgileri, devletin Yağmalar ya da daha genel anlamda, Uygurlar tarafından kurulduğuna kanıt olarak getirmek, sorunu daha karmaşık hale getirmektedir. Türk Hakanlığı’nı kuran boy ile yönetimi temsil eden hanedan boyu arasındaki fark nedir? İSLAM’IN KABULÜNE KADAR HAKANLIK (840-920) Bilge Kadır Han zamanında Türk beldelerinden ilk müslüman olan Şâş (Taşkend) şehrine, Sâmânî ailesinin büyüğü olan Nuh b. Esed gaza yapmakta idi. IX. yüzyılın ilk çeyreğinde Türk Hakanlığı’nın batı sınırını oluşturan Mâverâünnehr, Sâmânî ailesinin hakimiyetine girmeye başlamıştı. Abbâsîlerin Horasan valisi Gassân b. Abdâd, 820 yılında Sâmânî ailesinden Nuh b. Esed’i Semerkand, kardeşlerinden Ahmed’i Fergâna ve Yahya’yı Şâş ve Usrûşene valiliğine tayin etti. Nuh b. Esed, Seyhun boylarındaki faaliyetlerine devam ederek 840 yılında Şâş’dan sonra önemli bir sınır vilayeti olan İsfîcâb’a kadar gitti ve yüklü miktarda vergi verilmesi şartıyla bir anlaşma yaptıktan sonra geri döndü. Her şeye rağmen, Bilge Kadır Han ve Nuh b. Esed arasında mektuplaşma ve karşılıklı elçiler göndermeye dayanan diplomatik ilişkiler, 841’de Nuh b. Esed’in vefatına kadar devam etti. Bilge Kadır Han’ın saltanatının ne zaman sona erdiği bilinmediği gibi, yerine geçen oğlu Bazir Arslan Han hakkında da kaynaklarda hiçbir bilgiye rastlanmaz. İslam kaynaklarının suskunluğunun sebebi, ülkenin doğusundaki Balasagun’da her iki hakanın, hem boylar arasında yurt tutmak için devam eden iç kavgalar, hem de 840’da dağılan Uygur Kaganlığı bakiyelerinden bazı boyların Türk Hakanlığı topraklarına göçlerinin yarattığı meselelerle uğraşmak zorunda kalmaları ile ilgili olmalıdır. Satuk’un biyografisi dikkate alındığında babası Bazir Arslan Han’ın 915 yılına kadar Balasugun’da iktidarda kaldığını söylemek mümkündür. Resim 3.1 Türk Hakanlığı Devletinin para darp yerleri esas alınarak hazırlanan haritası. 3 58 İlk Müslüman Türk Devletleri TÜRK HAKANLIĞI HAKANLARI HAKANLAR HAKANLIĞIN BATISINI YÖNETEN TÂBİ YÖNETİCİLER 1. BJMHF KBES HBO - 0ǘVMDBL KBES HBO - 2. BB[JS ASTMBO HBO - 0ǘVMDBL KBES HBO - 3. ASTMBO HBO 0ǘVMDBL KBES HBO - 4. SBUVL BVǘSB KBSB HBO ACEà’MKFSÔN C BB[JS - SBUVL BVǘSB HBO ACEà’M-KFSÔN C BB[JS - 5. BBZUBǵ ASTMBO HBO MVTB C SBUVL - - - 6. ASTMBO HBO ECV’M-HBTBO AMJ C MVTB - İMJH TPOHB SàMFZNBO BVǘSB HBO ECß MVTB HBSVO - TPOHB TFHJO NBTS C AMJ - 7. TPHBO HBO AINFE C AMJ - İMJH NBTS C AMJ - İMJH MBOTVS C AMJ - İMJH MVIBNNFE C AMJ - 8 ASTMBO HBO MBOTVS C AMJ - İMJH MVIBNNFE C AMJ - 9. TPHBO HBO MVIBNNFE C HBTBO - İMJH AMJ C HBTBO AMJ TFHJO - 10. KBES HBO YVTVG C HBTBO - İMJH AMJ C HBTBO AMJ TFHJO - Hakanlığın Mâverâünnehr kolu AMJ TFHJO 0ǘVMMBS (Kutlug Ordu): TBNHBÎ BVǘSB KBSB HBLBO AMJ C HBTBO - ASTMBO İMJH YVTVG C AMJ - Ülkenin batısında faaliyet gösteren Bazir Arslan Han’ın kardeşi Oğulcak Kadır Han, Sâmânîlerin meşhur emîri İsmail b. Ahmed (892-907)’in çağdaşıdır. Oğulcak Kadır Han, diplomatik ilişkilerin devamı yönündeki Sâmânî İsmail b. Ahmed’in arzusuna pek itibar etmedi. Sâmânî İsmâil, 893 yılı baharında Oğulcak Kadır Han’ın merkezi Taraz’a bir sefer düzenledi. Taraz, İsmail b. Ahmed’in eline geçti ve “Tangaş (Tamgaç)” unvanı ile kaydedilen yöneticinin hatunu başta olmak üzere pek çok esir aldı. Oğulcak Kadır Han, ülkenin batısındaki muhatabı Sâmânî İsmail karşısında aldığı yenilgiden sonra Kâşgar tarafına çekildi ve Sâmânîlerle mücadeleyi buradan yönetmeye başladı. Nitekim, bir süre sonra 903 yılında bir intikam seferi düzenlendi. Kaynaklara göre, Türkler sayılamayacak kadar kalabalık büyük bir ordu ile Mâverâünnehr’e geldiler. Öyle ki, ordularında her biri bir başkana ait olan yediyüzbin oba (kubbetü Türkiyye, yani Türk kubbesi) bulunuyordu. Ülkede kısa bir süre için de olsa istikrar sağlanmıştı ki, bu kadar kalabalık bir ordu teşkil edilebildi. İsmail b. Ahmed, bu saldırıyı ancak bütün Mâverâünnehr halkını silah altına alarak püskürtebildi. İki yıl sonra 905 yılında ise Türk ülkesinden bazı şehirleri almaya muvaak oldu. Oğulcak Kadır Han, rakibi Sâmânîlerin iç meselelerinden yararlanmayı da ihmal etmedi. Sâmânî ailesine mensup bir emîr Ebu Nasr b. Mansûr’un iltica talebini olumlu karşıladı ve ona Kâşgar yakınlarındaki Artuç beldesini verdi. Bu arada herşeye rağmen iki ülke arasında ticarî faaliyetler aksamıyordu. Oğulcak Kadır Han’a sığınan sadece Sâmânî emîri Ebû Nasr değildi. 915’lerde ölen kardeşi Bazir Arslan Han’ın karısı ve yedi yaşlarındaki oğlu Satuk Tegin de Tablo 3.1 Türk Kağanlığı Hakan listesi Tavgaç, Tabgaç, Tafgaç, Tapgaç, Tangaç v.s. yazılış ve okunuşlarına rastlanılan Tamgaç kelimesinin siyasî ve coğrafî anlamları bulunmakla birlikte, burada hiyerarşik unvan olarak geçen kelimeyi Kâşgarlı Mahmud, “hakanlar, büyük ve eski anlamına gelen Tamgaç unvanını alırlardı ki, ‘ülkesi eski ve büyük’ demektir.” şeklinde açıklamaktadır. 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 59 ona sığınmıştı. Muhtemelen, Bazir Arslan Han’ın yerine geçen II. Arslan Han, gasp ettiği tahtın gerçek varisi Satuk ve annesini Balasagun’dan ayrılmaya mecbur etmişti. Şimdi, hanedan üyeleri arasındaki parçalanmışlığın yanı sıra, hanedanın hakanlık unvanını tanıyan, ama buna gerektiği gibi itibar etmeyen Türk boylarının birbirleri ile süre gelen mücadele ortamının yarattığı istikrarsızlık dönemi, 920’lerde her iki sığınmacı tegin ve emîrin, İslam dairesinde ülkenin ve hanedanın yeniden tek bir çatı altında toparlanmasını öngören yeni rolleri ile sona erecek ve hakanlığın gelişme dönemi başlayacaktır. İslam’a kadar hakanlığın siyasî sürecindeki bilgilerin az ve birbirinden kopuk olmasının nedenleri nelerdir? Daha geniş bilgi için bkz. Ömer Soner HUNKAN, Türk Hakanlığı Karahanlılar, IQ yayınları, İstanbul, 2007. 4 60 İlk Müslüman Türk Devletleri Özet Devletin adı ve kökenine dair tarihsel meseleleri değerlendirecek Devletin bilinen ilk hakanı Bilge Kadır Han’ın soy ağacı Afrâsyâb’a uzanmaktadır. Türkçe adı Alp Er Tonga olan ve Gök-Türk hanedanı A-şina ile aynı kökten gelen Afrâsyâb nedeni ile devlete “Afrâsyâblılar” ya da “Afrâsyâb Oğulları” denmiştir. Ayrıca Afrâsyâb soyundan gelenler, A-şi-na soyundan gelen Gök-Türk hakanları gibi kendilerini “Türk” adı ile isimlendirmektedirler. Gök-Türkler gibi Afrâsyâblılar için de “börü (kurt)” ayrı bir anlam taşır ve bu soyun mensuplarınca ad ve unvan olarak kullanıldığına şahit olunmaktadır. Şu halde bu devlet Gök-Türklerin bir devamıdır. Afrâsyâb’ın hakan unvanına yapılan atıara bağlı olarak bu devlete “Hakanlık” denmesi dikkate alındığında İbnü’lEsîr’in bu devlet için köken ve sistemine uygun olarak kaydettiği “Türk Hakanlığı” adı, ön plana çıkmaktadır. Günümüz araştırmacılarının sunî olarak ürettiği Karahanlılar, İlig Hanlar ve Buğra Hanlar v.b. adların yerine bu adı kullanmak, tarih metodu açısından daha isabetlidir. Devletin kuruluşunda yer alan Türk boylarını belirleyecek Üç Karluk boyunun (Mou-tse “Mou-luo”, Ch’ihssu “P’o-fu”, T’a-shih-li), uzun bir mücadeleden sonra 766 yılında Türgişlere son vererek Balasagun, Taraz ve daha sonra elde ettikleri Kâşgar merkezlerinde “Yabguluk” çatısı altında tesis ettikleri ve 840 yılında Bilge Kadır Han’ın tarih sahnesinde ilk kez görüldüğ tarihe kadar geçen evresi, hakanlığın “Yabguluk Dönemi”ni teşkil etmektedir. Bilge Kadır Han ve çocuklarının bundan sonra temsil ettikleri devlet artık “dokuz tuğlu” bir hakanlıktır. Bu süreçte hakanlık coğrafyasında yer alan Türk boyları arasında Karlukların alt boyları Çiğiller, Tuhsîler, Ezgişler, Bulakların yanı sıra Türgiş bakiyeleri (Oğuz, Kıpçak v.s) ve Yağmalar yer almaktadır. Devleti hangi Türk boyunun kurduğuna yönelik tez ve antitezleri değerlendirecek Ortaçağdaki İslam Coğrafyacı ve tarihçilerinin kayıtlarında, hakanlığın kuruluşunda yer alan ve Yağmalar hariç diğerlerinin Karluklar birliğinin bir alt boyunu teşkil eden Çiğiller, Tuhsîler, Ezgişler, Bulaklar v.s. boyları tanıtılmaktadır. Araştırmacıların bu bilgilere göre devleti bunlardan hangi boyun kurduğuna yönelik tez ve antitezleri değerlendirilmiştir. Meselâ B. D. Koçnev 1176’da Semerkand’da basılan Muhammed b. Mesud’un sikkelerinde “Egdiş Tafgaç Han” ile 1202 tarihli Benâket sikkesindeki Çağrı Han’ın “Uluğ Egdiş” unvanlarına dayanarak, hakan ailesinin Türk çatısı altında Egdiş boyundan gelebileceği tezini ortaya atmaktadır. Ancak, kelimenin okunuşuna yönelik meseleler nedeniyle bu tezinde ısrarcı değildir. O. Karaev, bilhassa Şehnâme’nin bir nüshasındaki farklılıktan hareket ederek Çiğil tezi üzerinde bir hayli durmuştur. Onun en temel delili, Şehnâme’nin bir beyitinde yer alan “Tûrân şahı” ibaresinin, eserin bir nüshasında orijinalinin “Çiğil şahı” olarak kaydedilmiş olmasıdır. Buradan hareketle hanedanı Çiğillere bağlamaktadır. Ancak “Çiğil şahı” ibaresi, kökeni değil, coğrafî bir tanımlamaya ve tebaya işaret etmektedir. En yaygın tezlerden biri Yağma tezidir. Bir ortaçağ kaynağında Yağma padişahına “Buğr(a) Han” dendiği kaydı, en önemli dayanağı ise de Yağmalar “Buğra Han” değil, “Yağma Tuğ” unvanını taşımaktadırlar. 1 2 3 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 61 4 Devletin kuruluşunun siyasî sürecini ve coğrafyasını belirleyeceksiniz. Hakanlığın bilinen ilk hakanı Bilge Kadır Han, “han” unvanı ile ilk kez 840 yıllarında Sâmânilerle ilişkiler çerçevesinde kaydedilmiştir. Onun muhatabı olan batı komşusu Sâmânî Emîr Nuh b. Esed (ö. 841) idi. Bilge Kadır Han’ın saltanatının ne zaman sona erdiği bilinmediği gibi, yerine Balasagun’da tahta geçen oğlu Bazir Arslan Han hakkında da kaynaklarda hiçbir bilgiye rastlanmaz. İslam kaynaklarının suskunluğunun sebebi, ülkenin doğusundaki Balasagun’da her iki hakanın, hem boylar arasında yurt tutmak için devam eden iç kavgalar, hem de 840’da dağılan Uygur Kaganlığı bakiyelerinden bazı boyların Türk Hakanlığı topraklarına göçlerinin yarattığı meselelerle uğraşmak zorunda kalmaları ile ilgili olmalıdır. Satuk’un biyografisi dikkate alındığında babası Bazir Arslan Han’ın 915 yılına kadar Balasugun’da iktidarda kaldığını söylemek mümkündür. Onun döneminde ülkenin batısında faaliyet gösteren Bazir Arslan Han’ın kardeşi Oğulcak Kadır Han, Sâmânîlerin meşhur emîri İsmail b. Ahmed (892-907)’in çağdaşıdır. Sâmânî İsmâil 893 yılı baharında Oğulcak Kadır Han’ın merkezi Taraz’ı ele geçirdi. Bunun üzerine Oğulcak Kadır Han Sâmânîlerle mücadeleyi yeni başkenti Kâşgar’dan yönetti. 905 yılında Mâverâünnehr’i boydan boya istilası güçlükle püskürtülebildi. Bu arada Sâmânîlerin iç kavgalarından kendisine sığınan Sâmânî Ebû Nasr’ı iyi karşılayarak onu Kâşgar yakınındaki Artuç’a yerleştirdi. Oğulcak Kadır Han’a sığınan sadece Sâmânî emîri Ebû Nasr değildi. 915’lerde ölen kardeşi Bazir Arslan Han’ın eşi ve yedi yaşlarındaki oğlu Satuk Tegin de ona sığınmıştı. Tegin ve emirin buluşması, Türk ve İslam tarihi açısından dönüm noktası olacaktır. 62 İlk Müslüman Türk Devletleri 1. Aşağıdaki boylardan hangisi Karlukların alt boylarından değildir? a. Yağma b. Çiğil c. Tuhsî d. Ezgiş e. Bulak 2. Aşağıdaki isimlerden hangisi Karahanlıların orijinal adlarından değildir? a. Türkistan Hanları b. Hakanlık c. Afrâsyâb Oğulları d. Buğra Hanlar e. Hanlık 3. Araştırmacılar “Buğra Han” unvanını, kullanılmasının aşağıdaki hangi boy için hakanlığın kurucu boyu olduğuna kanıt olarak ileri sürmüşlerdir? a. Ezgişler b. Yağmalar c. Türgişler d. Karluklar e. Çiğiller 4. Karluk Yabguluğu, 766 yılında aşağıdaki devletlerden hangisinin ana yaşam sahasında kuruldu? a. Uygurlar b. Basmiller c. Hazarlar d. Doğu Gök-Türkler e. Türgişler 5. Tarihçi Gerdîzî’nin “... Türkistânlılar, Hakanlılara saldırdılar. Hakanlılardan meşhur oniki lideri öldürdüler. Hakanlıların padişahlığı, Karluklardan Çûnpân’a kaldı. Hakanlılardan öldürülen son hakan H.t.g.lân idi. Yerine geçen ilk Karluk İlmâlmısen Cebûye (Yabgu) idi. Bu başkanlık Karluklarda kaldı.” rivayeti, Türk Hakanlığı’nın kuruluşu açısından nasıl değerlendirilebilir? a. Artık Türk Hakanlığı yıkılarak Karluk Yabguluğu kurulmuştur. b. Karluk yabguları arasında iç mücadele şiddetlenmiştir. c. Karluklardan Çunpân öldürülmüştür. d. Karluklar, Yabguluk’tan Hakanlık mertebesine yükselmiştir. e. Karlukların oniki lideri öldürülmüştür. 6. Bazı araştırmacıların Bilge Kadır Han ile aynı şahıs olduğunu ileri sürdüğü kişi aşağıdakilerden hangisidir? a. Menglig Tegin b. Üke Tegin c. Savcı d. Ogulcak Kadır Han e. Satuk Tegin 7. Aşağıdaki Türk Hakanlığı ve Sâmânî devleti yöneticilerinden hangilerinin birbirleri ile siyasî ilişkileri olmuştur? a. Bilge Kadır Han - İsmâil b. Ahmed b. Satuk Tegin - Nuh b. Esed c. Oğulcak Kadır Han - İsmâil b. Ahmed d. Bazir Arslan Han - Ahmed b. Esed e. Oğulcak Kadır Han - Yahya b. Esed 8. Tüksîn aşağıdaki boylardan hangisinin başkanına denir? a. Ezgiş b. Çiğil c. Bulak d. Yağma e. Karluk 9. “Afrâsyâb ve A-şi-na aynı kökendendir.” Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Bu nedenle Türk Hakanlığı, Gök-Türklerin bir devamıdır. b. Bu nedenle her iki hanedanın üyeleri de “Türk” unvanı taşırlar. c. Bu nedenle Gök-Türk türeyiş efsanesinin geçtiği coğrafya ile Afrâsyâb’a atfedilen coğrafya farklıdır. d. Bu nedenle kurdun her iki hanedan için sembolik değeri vardır. e. Bu nedenle her iki hanedan aynı soydan gelen iki koldur. 10. Rus bilgin Grigorev’in 1874’de “Karahanlılar” adını verdiği devleti, sistem ve kökenine uygun olarak “Türk Hanlığı/Hakanlığı” adıyla kaydeden ortaçağ tarihçisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Mesudî b. Avfî c. Mervezî d. İbnü’l-Esîr e. Taberî Kendimizi Sınayalım 3. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Kuruluş Dönemi 63 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Hakanların neden “Kara” unvanı aldığı, İrân-Tûrân mücadelesini konu edinen efsanelere dahi yansımıştır. X. yüzyılın sonlarına doğru Fars ülkesinin askerî, siyasî ve demografik açıdan nasıl hızla Türklerin istilasına uğradığına şahitlik eden Firdevsî’nin (bekli de bu sıralarda unutulmaya yüz tutan eski İrân medeniyetini yeniden diriltmek üzere) kaleme aldığı Şehnâme’de Tûrân-İrân savaşlarında Tûrân’ı temsil eden Türk hakanı olarak meşhur olan Afrâsyâb’ın oğlu Kara Han’dan bahsedilir ki, İranlılara zor anlar yaşatmıştır: Buyurdu kim ol aradan göçeler / Varalar âb-ı Ceyhun’u geçeler / Bir oğlu var idi adı Kara Han / Ol idi sanki Tûrân ehline can / Atasından hünerde artık idi / Onun benzeri ol ilde yok idi / Buyurdu ol zamanda şah-ı Tûrân / Ki orduyla revan ola Kara Han / Yürür ordu sonunda şah-ı Tûrân / En önde ordunun oğlu Kara Han. Kara Han’ın İranlılarda oluşturduğu bu kötü hatıralar nedeni ile olsa gerek, onun soyunu küçük göstermeye çalışan “zenci (kara) bir kölenin Türkistan’da melik olması” efsanesi İranlılar arasında hızla yayılmıştır. Nitekim, Tûrânlı Kâşgarlı Mahmud ise “Kara’nın bir hikayesi vardır.” diyerek hikayeyi eserine alacak kadar ciddi bulmamıştır. Zira, bir başka efsanede İrânlılar, Türklerin ilerleyişini durdurmak için Afrika’dan getirdikleri zencilerle bir ordu teşkil etmişler, Türkler daha önce hiç karşılaşmadıkları zencileri olağanüstü bir varlık sanıp önce onlara yenilmişler, ancak daha sonra zenci askerlerden birini öldürüp, azalarının insana benzediğine kani olduklarında, onların insandan bir tür olduğu hükmünü vererek, artık İrânlıların bu zenci ordularını yenmeye başlamışlardır. Kaynak: Firdevsî, Şehnâme, (Hzr. Z. Kültüral ve L. Beyreli), Şerîfî Şehnâme Çevirisi, II, Ankara, TDK Yayınları, 1999, s. 991; Ömer Soner HUNKAN, Türk Hakanlığı Karahanlılar, IQ yayınları, İstanbul, 2007, s.82-83. 1. a Yanıtınız yanlış ise “Kuruluşta Yer Alan Türk Boyları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Devletin Adı ve Hanedanın Kökeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Hakanlığı Hangi Türk Boyu Kurdu?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Devleti Kuran Karluklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Devleti Kuran Karluklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Hakanlığı Hangi Türk Boyu Kurdu?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “İslam’ın Kabulüne Kadar Hakanlık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Kuruluşta Yer Alan Türk Boyları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Devletin Adı ve Hanedanın Kökeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Devletin Adı ve Hanedanın Kökeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Bunun en temel sebebi geriye doğru gittikçe Türk tarihine yönelik kaynakların azlığı, az miktardaki bilgilerin de farklı dillerde kaydedilmiş olması nedeni ile, araştırmacıların devlete ait ele geçen kayıtlarda öne çıkan bir hususiyeti dikkate alarak Türk tarihî bütününde onu bir yere koyup, ayrıştırmak ve bu isim altında incelemek arzusundan kaynaklanmaktadır. Tabii ki, sunî isimlendirmelerde dış tenkit açısından tarihçi ve çevre ilişkisinin dikkate alınması gerektiği hatırlanmalıdır. Sıra Sizde 2 Karluk Yabguluğu’nun kurulduğu sahaların Çin ve Müslüman Arap nüfuz sahasının dışında olduğu ve onlar için bir tehlike oluşturmadığı, yani kendi iç meseleleri ile uğraştıkları dönemler ile ilgili kayıtlarında onlara dair tarihî bilgilere doğal olarak pek rastlanmaz. İlişkilerin yeniden başladığı dönemlerde ise zaman zaman geçmişte yaşanan önemli olaylar hakkında Çin ve İslam kaynaklarında efsane ile karışık kısa bilgilerin yer aldığı görülür. Bu nedenle tarihî kayıtların az olduğu bu dönemlerin aydınlatılmasında efsaneler de dikkate alınır ve burada yer alan lüzumsuz bilgiler ayıklanarak, özellikle yer ve şa- 64 İlk Müslüman Türk Devletleri hıs isimleri ile olayın özü, bilinen tarihle karşılaştırılır ve süzgeçten geçirilerek değerlendirilmeye çalışılır. Sıra Sizde 3 Hangi Türk boyunun hakanlığın kökeni olduğu meselesinde, eski Sovyetler Birliği ve Çin’in hakanlığın hakim olduğu sahaları ellerinde bulundurmaları ve bu ülkelerin araştırmacılarının kendi ülkelerinin bölgeye yönelik resmî ideolojilerinin ne kadar etkisi altında kalmış olabileceklerinin dikkate alınması gereken önemli bir faktör olduğunu göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Sıra Sizde 4 İslam’ın kabulüne kadar hakanlığa dair bilgilerin azlığı, onların daha çok dış ilişkilerden çok kendi iç meseleleri ile uğraşmalarından kaynaklanmaktadır. Zira, kendilerine ait kayıtlar pek azdır. Komşu devletler ile münasebetleri ölçüsünde Çin ve İslam kaynaklarında yer aldıkları anlaşılmaktadır. Genç, Reşat, (2002) “Karahanlılar Tarihi”, (Ed. H. C. Güzel), Türkler, IV, Ankara, 445-459. Hunkan, Ömer Soner, (2007), Türk Hakanlığı Karahanlılar, IQ Yayınları, İstanbul. Huatao, (2003), VIII-X Asırlardaki Garbî Târihî Hakkıda Tetkikât, (Uyg. Trc. Ö. Nurî), Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı. Pritsak, Omeljan, (1997), “Karahanlılar” İslâm Ansiklopedisi, VI, 1997. Özaydın, Abdülkerim, (2001), “Karahanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, İstanbul, 404-412. Taşağıl, Ahmet, (2004), Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Togan, A. Z. V., Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp. We Liang-Tao, (1986), Karahânîler Tarihinden Bayan, (Uyg. Trc. A. Nurdun), Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı. Yararlanılan Kaynaklar 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hakanlığın İslamı nasıl ve ne zaman kabul ettiği meselelerini değerlendirebilecek, Hakanlığın Abbasi hilafetini ne zaman tanıdığını ve sonuçlarını belirleyebilecek, Hakanlığın sınırlarının genişlemesi, İslam coğrafyasına yönelik fetihleri ve bunların meşru gerekçelerini belirleyebilecek, Hakanlığın ikiye ayrılmadan önceki siyasi tarihini, kronoloji, yer ve kişiler, sebep ve sonuçlar çerçevesinde değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Satuk Buğra Han • Balasagun • Karahanlılar • Buğra Han Harun • Kâşgar • Sâmânîler • İlig /asr • Mâverâünnehr • (azneliler • Kadır Han Yusuf • Buhara • Hârizmşahlar • Ali Tegin • Semerkand • SelÎuklular İçindekiler     ilk Müslüman Türk Devletleri Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi • İSLAMI KABUL • BATI P0LİTİKASI • D0ƗU P0LİTİKASI İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ İSLAMI KABUL X. yüzyıl İslam coğrafyacıları Seyhun ötesindeki Türklerin hangi dine inandıklarına cevap vermekten ziyade, onların “ıduk yer-sub (kutsal yer-su)” kültlerini, kendi Müslüman kimliklerinin etkisi ile putperest tanımlamalarla kaydetmişlerdir. Zira VIII. asrın ortalarında Gök Türk siyasî birliğinin dağılması ile birlikte bu siyasi birliği temsil eden Gök Tengri inancı da halka daha yakın, daha alt düzeydeki ilahî güçlere ve çok sayıda tengriye bölünmüştü. X. asrın başlarında ise İslam, Türk Hakanlığı coğrafyasında batıda Seyhun boylarından doğuya doğru yavaş yavaş taban tutmaya başlamıştı. Abbâsîlerin askerî seferlerinin yerini İslam’ı tebliğ için gerekli donanıma sahip kurumsal yapıları ve buradan yetişen müslüman sufî vaizleri alırken, bürokrasisini teşkil eden unsurlar da soyca Seyhun ötesindeki Türklere yabancı değildi. Diğer taraan ipek yolu güzergahının geçtiği Türk Hakanlığı’nın siyasî istikrarı, zengin Müslüman tüccarların ülkenin bir ucundan öbür ucuna kadar rahatça dolaşmalarına izin veriyordu. Onların bozkırlara inşa ettikleri ribâtlarda tüccar görünümlü müslüman sufî vaizlerin sattıkları İslam medeniyetine ait ürünler, atlı çoban veya konar-göçer Türk boylarına Allah’ın birliğine inanma karşılığında dahil olacakları medeniyeti anlamayı kolaylaştıran bir model sunuyordu. Atlı çoban Türk boylarının sosyal ve ekonomik yapılarında dinin rolü ve bağlayıcılığı, yerleşiklere göre çok daha zayıı. Daha iyi bir hayat ümidiyle din değiştirmelerinde, geride bırakmak zorunda kalacakları bir ekonomik menfaat ya da örgütlenme söz konusu değildi. Ticaret için geldikleri sınır şehirlerinde onlarla birlikte yaşamayı tecrübe etmişlerdi. Halkının geçiminden sorumlu boy beylerinin ise siyasî hedefleri İslam dairesi ile bütünleşmeyi zorunlu kıldığı durumlarda taşlar yerine tam manası ile oturmuş oluyordu. Öyleyse, Seyhun ötesinde Türkler arasında toplu ihtida (kitlesel olarak İslam’a girme) haberlerinin İslam kaynaklarında yer bulmaya başlaması normaldi. Kısaca, İslamlaştıran ve İslamlaşan açısından şartlar geçmiş asırlara göre artık çok daha müsaitti. Bu çerçevede, hâlâ Şaman kültürü ve inancını koruyan Türk Hakanlığı hanedanı ve ülkesinin İslam’a girmesi için gerekli ortam çoktan oluşmuştu. Satuk Buğra Kara Hakan Abdülkerîm Bazir (921-955) Satuk Tegin, Kâşgar’da Türk Hakanlığı’nın batı tarafını yöneten amcası ve üvey babası Oğulcak Kadır Han tarafından kendisine sığınan Sâmânî emiri Ebû Nasr’a veriKarahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi Türklerin İslam’a girmesinde payı olan en önemli yapılardan biri olan ribâtlar, başlangıçta atın bağlandığı veya sınır bölgelerde gazaya çıkıldığında düşmanın hilesini def etmek için ikamet edilen yerlerdi. Sonraları ulak hayvan değiştirme konağı anlamına gelmeye başladı. Nihayet, bu tabir bir çeşit dinî ve askerî mahiyette İslam’a özgü bir müessese halini alarak hangâh / zaviye / tekkeye dönüştü. Bundan başka kervansaray ve misafirhane vazifesi de görmekte idi. Çoğunlukla zengin Müslüman tüccarların sınır boylarında ve bozkırlarda yaptırdıkları rıbâtlar, hem gazilerin sığınağı, hem de İslam davetçilerinin karargâhı idi. X. yüzyılda Mâverâünnehr’de on bin rıbât bulunuyordu. Bu durum rıbâtın İslamlaşmada ne denli önemli bir rol oynadığını göstermektedir. 68 İlk Müslüman Türk Devletleri len Artuç beldesinin de içinde bulunduğu bölgeye, tâbi bir tegin sıfatı ile gönderildi. Satuk Tegin bu vesile ile Artuç’un vergilerini tahsil için geldiğinde kendisini karşılayan Ebû Nasr Sâmânî ile tanıştı. Ebû Nasr Sâmânî hakkında bilinenler, onun çok yönlü bir tarihî kişilik olduğunu göstermektedir; Hakanlığa iltica etmiş siyasî bir emir, ticaretle meşgul olan bir tüccar, İslamî bilimlere vâkıf bir fakih, manevî tarafı ile de ruhlar aleminde Hz. Peygamber’in bizzat irşad ettiği kutb mertebesinde bir mutasavvıır. Ebû Nasr Sâmânî, Türkler tarafından eskiden beri çok rağbet edildiğini bildiği İslam ülkelerinden gelen mallar ve kumaşlardan Oğulcak Kadır Han’a hediyeler (haraç) göndererek onunla yakın bir dostluk kurmuştu. Bu dostluğa dayanarak kendi İslam inancının mabedini yapmak üzere, ondan, bir yer istemiş ve buraya bir cami inşa ettirerek Artuç’u küçük bir Müslüman belde haline dönüştürmüştü. İslâm tasavvuf anlayışında kutb, evrenin yönetiminden sorumlu olup aşağıdan yukarıya doğru, sayıları giderek azalmak suretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren ‘veliler piramidi’nin en tepesindeki kişidir. Merkezinde caminin yer aldığı bu küçük ticaret şehrinde namaz kılanları gören Satuk Tegin, İslam hakkında ilk bilgiler ile ilk telkinleri doğrudan Ebû Nasr Sâmânî’den almaya başladı. Sonraki gelişmelerden anlaşılıyor ki, aralarında sadece İslamî konular konuşulmadı. Her iki şehzade kendi ülkelerinin siyasî durumunu ve meselelerini de ele aldılar. Bu arada Sâmânî Ebû Nasr’ın telkinleri sonucunda on iki yaşındaki Satuk Tegin, rüyasında gökten inen bir kişinin kendisine Türkçe “Müslüman ol ki, dünyada ve ahirette esenlik bulasın” dediğini gördü ve uykuda iken Müslüman oldu. “Abdülkerîm” İslamî adını alan Satuk Tegin, Fergâna gazilerinin ve kendisi gibi Müslüman olan bazı hanedan mensuplarının desteği ile Tabgaç Balık ve Atbaşı’nı ele geçirdi. Ardından ülkenin batı merkezi Kâşgar’a saldırıya geçip İslam adına burayı ele geçirdi ve amcası Oğulcak Kadır Han’ı bertaraf ederek “Buğra Han” unvanını aldı. Satuk Buğra Han’ın ne zaman Müslüman olduğu ve bu unvanı ne zaman aldığı meselesi hakkında, XI. asrın son çeyreğinde yazılan Târîhu Kâşgar rivayetinde ve Satuk Buğra Han Tezkiresi’nde verilen bilgiler, kendi içinde dahi çelişkili ve muğlaktır. Ancak Orta Çağ İslam kroniklerinde “Türk meliki Buğra Han” adı ile kaydedilen Satuk’un en geç 921 yılında Buğra Han unvanı aldığı ve bu tarihten önce de İslam’ı kabul ettiği tesbit edilebilmektedir. Osmanlı kroniklerinde verilen onun Müslüman olduğu tarih ise, 913 yılına tekabül etmektedir. Satuk Buğra Han “Kara Hakan” unvanını da kullanarak ülkenin doğu merkezi Balasagun’u Sâmânilerin desteği ile ele geçirmeye teşebbüs ettiyse de başarılı olamadı. İslam kaynaklarında bu mücadelenin sonucunu ve ülkenin doğusunda olup bitenleri aydınlatacak bir bilgiye rastlanmamaktadır. Satuk Buğra Han Tezkiresi’nde anlatılanlar ise zaman ve mekân boyutu olmayan efsane bilgilerdir. Dolayısı ile Satuk Buğra Han’ın 955 yılında vefat edip Artuç’a defnedildiği zamana kadar yeni Müslüman kimliği ile yürüttüğü siyasî faaliyetlerini; birbirleri ile mücadele halinde olan Türk boylarını tek bir çatı altında itaat altına almak, “Kara Hakan” unvanını kullanarak Balasagun iktidarını ele geçirmek, “mücâhid” ve “gâzî” sıfatları ile Hoten ve Issıg Göl’ün doğu kıyısında Müslüman olmayan unsurlarla mücadeleyi sürdürmek; batıda ise Sâmânîlerle siyasî ittifaklar kurarak onların ve Mâverâünnehr gazilerinin askerî yardımını temin etmeye çalışmak şeklinde özetlemek mümkündür. Fakih: Bilmek, bir konuda derin bilgi sahibi olmak anlamındaki Arapça fıkh kökünden türeyen ve bir şeyi iyi bilen, iyi anlayan kimse demektir. Müslüman toplumlarda toplumsal değişme ile din arasındaki ilişkiyi kuran ve fetva vermeye yetkili din bilginidir. Fakih resmen tayin edilen müftü, kadı v.s. olabileceği gibi, ilmî açıdan yüksek seviyede olan müderris veya molla da olabilirdi. İslâm tasavvuf anlayışında kutb, evrenin yönetiminden sorumlu olup aşağıdan yukarıya doğru, sayıları giderek azaltmak suretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren ‘veliler piramidi’nin en tepesindeki kişidir. 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 69 Baytaş Arslan Han Musa Satuk (955-960’dan sonra?) Satuk’un yerine geçen oğlu Baytaş Musâ’nın hem “Arslan Han” unvanı taşıması hem de kaynakta “Hanlar Hanı” unvanı ile kaydedilmesi, en geç onun saltanat döneminde Balasagun’un ele geçirilerek ülkede birlik ve istikrarın sağlandığı, İslam’ın resmî din olarak bütün ülkede tanındığı anlamına gelmektedir. Zira piramidin en üstündekinin aldığı “Arslan Han” unvanı gibi, “Hanlar Hanı” unvanı da hakanlığın merkezi Balasagun’a özgü bir durumdu. Baytaş Arslan Han’a tâbi olan kardeşi İlig Tonga Süleymân ise Tarâz ve Kâşgar’da bulunmaktaydı ve ülkenin batı tarafında Sâmânîlerle ilişkileri yürütüyordu. Baytaş Arslan Han döneminin en dikkate değer olayı, İslamî bilimlerin önde gelen siması Ebu’l-Hasan Muhammed el-Kelemâtî’nin Buhara’dan yola çıkarak Arslan Han’ın yanına gelmesi ve burada kaldığı 955-961 yılları arasında onun desteği ile tüm ülkede İslam’ın yayılarak en azından resmî din olarak kabul edilmesi idi. Nitekim tarihçi İbnü’l-Esir’in, “Bu yılda (960) Türklerden yaklaşık iki yüz bin hırkâh (oba) (= en az iki yüz bin ile iki milyon arasında değişen nüfus) İslam dinine girdi.” haberi bunu doğrulamaktadır. Sonra şehirlerde camiler, medreseler ve zaviyeler kurulmaya başlandı. Artık Sâmânî ülkesinden Türk Hakanlığı’na gelen fakih sayısı da artmaya başladı. Bunlar arasında fakih Ebu’l-Hasan Saîd b. Hâtim ve Ebû Zer Ammâr et-Temîmî sayılabilir. Türk ülkesindeki toplu ihtidalara kayıtsız kalmayan Sâmânî ülkesinde, arz-talep doğrultusunda fakihlerin ve eserlerinin sayısının görülmedik bir şekilde artmaya ve Türkçe ilk Kur’an tercümelerinin yapılması için heyetler teşkil edilmeye başlanması dikkat çekicidir. Bütün bunlar Türk-İslam inanç yapısındaki Sâmânî etkisinin de kanıtlarıdır. Baytaş Arslan Han döneminde içeride siyasî birliği kuran Türk Hakanlığı’nın jeopolitik haklarının bir gereği olarak, birkaç asır önce ‘putperest’ kimlikleri ile ele geçiremedikleri Mâverâünnehr’i, şimdi Müslüman kimlikleri ile elde etmek için acele edecekleri aşikârdı. Bu işin başında ise hakanlığın batı kolunu yöneten İlig Tonga Süleymân vardı. İlig Tonga, birkaç defa Sâmânî toprağı Mâverâünnehr’e saldırıya geçti, ancak her defasında Sâmânî Nûh b. Nasr (943-954) ve Abdülmelik b. Nûh (954-961)’a hizmet eden Gazneli devletinin kurucusu Alp Tegin tarafından geri püskürtüldü. Son olarak 961 yılında Abdülmelik attan düşüp ölünce, yerine geçen Resim 4.1 Satuk Buğra Kara Hakan’ın türbesi (Atuş İlçesi, Kızılsu Kırgız Özerk İli, Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin Halk Cumhuriyeti) Kaynak: http://cdn.wn.com/pd/40/69/015a6ead679613cf61e65f8dab9_grande.jpg Baytaş Arslan Han döneminin en dikkate değer olayı, İslamî bilimlerin önde gelen siması Ebu’l-Hasan Muhammed elKelemâtî’nin Buhara’dan yola çıkarak Arslan Han’ın yanına gelmesi ve burada kaldığı 955-961 yılları arasında onun desteği ile tüm ülkede İslam’ın yayılarak en azından resmî din olarak kabul edilmesi idi. 70 İlk Müslüman Türk Devletleri Mansur b. Nûh ile anlaşmazlığa düşen Alp Tegin’in Sâmânî devleti içinde sebep olduğu karışıklıktan ve zafiyetten yararlanmak istedi ve Sâmânîler üzerine yeniden yürüdü. Ancak bu olayın gelişimi ve sonuçları hakkında kaynaklar susmaktadır. Arslan Han Ali Musa (?- 998) Baytaş Arslan Han’ın saltanatının ne zaman sona erdiği ve yerine Arslan Han Ali’nin ne zaman tahta geçtiği bilinmemektedir. Arslan Han Ali, aynı zamanda “Kara Han / Hakan” ve “Tonga” unvanı taşımaktadır. Onun faaliyetleri hakkında hiçbir bilgi yoktur. Yalnız, “el-harîku’ş-şehîd” payesine ve 998 yılında Kâşgar’a defnedilmesine bakılırsa, ülkenin doğusundaki Müslümân olmayanlara karşı hakanlığın bu önemli merkezini müdafaa ederken yanarak şehit olduğu söylenebilir. Arslan Han Ali döneminde hakanlığın batı faaliyetlerini, bir süre İlig Tonga Süleyman ve en geç 991 yılından itibaren de oğlu Buğra Han Harun yürütmüştür. İslam kaynaklarının bu tarihten itibaren batıdaki gelişmeler hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler vermesi ve bu gelişmelerin birbirleri ile bağlantılı olarak hakanlığın ikiye ayrılmasına kadar sürmesi nedeni ile bu kısmı Batı Politikası, batıya dair bilgilerin aksine pek az bilgi bulunan doğudaki gelişmeleri Doğu Politikası başlığı altında tasnif etmek, hakanlığın bütün tarihini anlamayı daha kolaylaştıracağından, bundan sonraki tarihî süreci iki ana başlık altında ele almak daha uygun olacaktır. Hakanlığın Müslüman olduktan sonra Müslüman bir belde olan Mâverâünnehr’i fethininin ana gerekçesi nedir? BATI POLİTİKASI Sâmânî Devletine Son Verilmesi Buğra Han Harun, Sâmânî devletine karşı harekete geçmeden önce sabırla detaylı bir plan ve hazırlık yaptı. Sâmânî devletinin çöküşüne neden olan memnuniyetsiz grupları yanına çekmeyi başardı. Bunlardan ilki Mâverâünnehir dihkânları idi. Şahsî ihtiraslarını hayata geçirmek için mücadele eden vilayet hakimleri halkı yüksek vergiler vermeye mecbur bıraktılar. Bu uygulamalardan en çok rahatsız olan Mâverâünnehr ahalisi için önemli olan kendilerine kimin hakim olduğu değil, ticarî menfaatlerini kimin koruyacağı idi. Bu nedenle Sâmânî idaresi yerine, yakın ticarî ilişkiler içinde oldukları Türk Hakanlığı idaresini arzu etmeye başladılar. Mâverâünnehr yerel yöneticilerinden bir grup dihkân, Sâmânî devletine son verilmesi için Buğra Han Harun’u ülkeye davet etti. İkinci grup Mâverâünnehr’in gayri resmî uleması idi. Sâmânî hatipleri camilerde hakanlığa karşı cihadın farz olduğunu bildirince, halk onlara güvenmeyip “yakınlarındaki fakihlere (mutasavvıara)” müracaat ederek savaş için fetva istediler. Onlar da Türk Hakanlığı’nın dine karşı değil, dünyevî hükümranlık için mücadele ettiğini, bu nedenle kan akıtmanın yersiz olacağını, üstelik onların iyi bir Müslüman (Sünnî ve Hanefî) kavim olduğunu, fitnenin (Sâmânîlerin) ortadan kaldırılmasının daha doğru olacağını söyleyerek halkı bundan men ettiler. Böylece, sadece halkı değil, Mâverâünnehr gazilerini de hakanlığa karşı savaştırma imkanı kalmadı. Üçüncü grup Ebû Ali Sîmcûrî, Fâik, Beg Tüzün, Hâcib İnanç gibi Sâmânî topraklarını aralarında paylaşmak için mücadele eden Sâmânîlerin Türk asıllı komutanları idi. Bunlardan Ebû Ali Sîmcûrî, Horasan’da müstakil bir devlet kurmak için Buğra Han Harun ile gizlice yazışmaya başladı. Onunla kurduğu dostluk sonucunda bir anlaşma yapmayı başardı. Buna göre, Buhara, Semerkand gibi Ceyhun nehrinin doArslan Han Ali’nin ülkenin doğusundaki faaliyetleri hakkında yanarak şehid olduğu dışında hiçbir bilgi bulunmamakla beraber, ülkenin batısında onun döneminde İlig Tonga Süleyman ve oğlu Buğra Han Harun tarafından yürütülen İslam coğrafyasını feth etme yolunda ilk ciddi teşebbüsler gerçekleştirilmiştir. 1 Dihkân: Farsça dih ile -gân nispet ekinden oluşan dihgân kelimesi, Arapça’ya dihkân olarak geçmiş olup, köy ağası veya arazi sahibi anlamına gelmektedir. Dihkânlar kendi aralarında kıyafetleri ile ayırt edilebilen farklı sınıara ayrılmakta idi. Bunun kaynağı asalet değil, köy, şehir, yöre dihkânı gibi sosyal farklılıklardı. Bu nedenle, genellikle yerel yöneticiler ya da bölgenin aristokratları olarak görülmekteydiler. 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 71 ğusunda kalan yerler Türk Hakanlığı’na, nehrin batısında kalan yerler ise kendisinin olmak üzere Sâmânî ülkesini paylaşacaklar ve bunun için iki taraf birbirine yardım edecekti. Gizli mektuplar gönderen bir diğer komutan Fâik de acilen Sâmânî ülkesini istilaya gelmesi için Buğra Han Harun’u tahrik ediyordu. Son olarak Halife elVâsık (842-847) soyundan geldiği kabul edilen ve Mâverâünnehr’de bulunan Ebû Muhammed Abdullah el-Vâsıkî’ye ödenmesi gereken maaşı Sâmânîler vermediler. O da Türk Hakanlığı’na giderek Buğra Han Harun’un sarayına yerleşti. Han üzerinde etkili olup onu Mâverâünnehr’e Sâmânîler üzerine sefer yapmaya teşvik etmekte iken, Bağdâd’da hilâfet makamında değişiklik meydana geldi. Halîfe etTâî Lillah (974-991), Büveyhî hükümdarı Bahâüddevle tarafından hal’ edildi ve yerine el-Kâdir Billah halife oldu (991). Ancak o Horasan ve Mâverâünnehr’de tanınmadı, hutbe et-Tâî Lillah adına okunmaya devam etti. Bu gelişmeler karşısında hedefini büyüten el-Vâsıkî, halife olmayı hayal etmeye başladı. Her konuda görüşünü soran Han’ın onayını aldı. El-Vâsıkî halife ilan edilecek ve Buğra Han Harun ona tâbi olarak Mâverâünnehr ve Horasan’da hüküm sürecekti. Buğra Han Harun, durum kendi lehine dönünce 991 yılında Mâverâünnehr’in Fergana bölgesine girdi. Burada bastırdığı dirhemlerde kullandığı “melikü’lmaşrık” (doğunun hakanı), “zahîrü’d-da’ve” (davet destekçisi) ve “Türk Hakan” unvanları onun kimliğini ve politik hedeerini yansıtmaktadır. Özellikle “zahîrü’d-da’ve” unvanı ile İslam adına İslam’dan çıkmış olan Sâmânî devletinin topraklarına, yani İslam coğrafyasına girdiğini ifade ederek askerî müdahalesini meşru bir zemine dayandırmış olmaktadır. Meşhur bilgin Bîrûnî (ö. 1061?), Buğra Han Harun’un kendisine “şihâbü’d-devle”, onlardan bir grubun da kendilerine “emîrü’l-âlem” ve “seyyidü’l-ümerâ” lâkaplarını verdiklerini söylemektedir ki, aslında bütün bunlar onun hedefinin batıda sadece Sâmânîler ile sınırlı olmadığını göstermektedir. Nitekim, bu paralarda sabık halife et-Tâî Lillah’ın adını zikretmeye devam etmesi, Bağdad’a kadar uzanan bir planın varlığına işaret etmektedir. Buğra Han Harun Fergana’dan sonra İsfîcâb vilâyetine geldi. Bunu haber alan Sâmânî Emîr Nuh b. Mansur, Hâcib İnanç komutasında kalabalık bir orduyu Han’ı karşılaması için gönderdi. İki taraf arasındaki şiddetli savaşta Sâmânîlerin güvenilir son dayanağı Hâcib İnanç bir çok komutan ve adamı ile birlikte Türk Hakanlığı’na esir düştü. Bunlar Türk ülkesine nakledildi. Bu zafer, Buğra Han Harun’un Sâmânî devletini ortadan kaldırma, Mâverâünnehr ve Horasan’a sahip olma arzusunu güçlendirdi. Buğra Han Harun savaşarak Semerkand önlerine kadar gelince Nûh b. Mansur çaresiz kalarak ikram ve iltifatlarla hakanlığın gizli müttefiki Fâik’i, Buğra Han Harun’a karşı Semerkand tarafına sevk etti. Harceng’de sahte bir savaştan sonra yenilerek bozguna uğrayan Fâik kaçarak Buhara’ya geldi. Nûh b. Mansur gizlendiği yerden Ebû Ali Sîmcûr’a bir elçi göndererek “Han geldi, sen de gel.” diyerek tekrar yardım istedi. Fakat bu isteğine cevap alamadı. Buhara’yı terk etmek zorunda kaldı. Ceyhun’u geçip Âmûye vilâyetine geldi. Böylece Türk Hakanlığı ciddi bir mukavemet ile karşılaşmadan Mayıs 992’de Sâmânîlerin başkenti Buhara’ya girdi. Buğra Han Harun’un vaatlerini müttefikler ciddiye almayınca şartlar birden bire aleyhine döndü. Bu sırada havasına ve meyvelerine alışamadığı Buhara’da hastalanıp Semerkand’a, oradan da Kâşgar’a dönerken Ağustos 992’de vefat etti. Sâmânî Emîr Nûh b. Mansur, Han’ın çekildiğini haber aldığında, derhal maiyeti ile Buhara’ya döndü ve Selçuk Beyin başında bulunduğu Oğuz grubundan aldığı destek ile Mâverâünnehr’de hakimiyetini tekrar kurdu. Bu arada halife olmayı hayal eden elVâsıkî, Han’ın Buhara’yı almasından sonra hazırlıklara girişmiş ve etrafına üç yüz gulâm (köle) toplamıştı. Fakat Han çekilince o da Irâk’a kaçmak zorunda kaldı. Buğra Han Harun’un Sâmânî devletine son verme ve Mâverâünnehr’i feth etmesinde Sâmânî devletinin çöküşüne neden olan olayların payı büyüktür. Bunlardan ilki, sürekli artan ağır vergiler altında ezilen dihkan ve tüccar sınıfı, dağılan ülkeden bir pay koparmaya çalışan Türk asıllı komutanlar, resmî din adamlarına itibar etmeyen ve yanlarındaki mutasavvıf din adamlarına bağlı olan dindar halk ve gaziler, son olarak da Halife elVâsık (842-847) soyundan geldiği kabul edilen ve Mâverâünnehr’de bulunan Ebû Muhammed Abdullah el-Vâsıkî’ye ödenmesi gereken maaşı Sâmânîlerin ödememesidir. 72 İlk Müslüman Türk Devletleri Türk Hakanlığı’nın başkenti Balasagun’da bulunan Arslan Han Ali, ülkenin batı tarafını yöneten Buğra Han Harun ölünce yerine kendi oğlu Nasr’ı getirdi. Tonga Tegin Nasr cesur, sert, davasında ısrarlı ve siyasette mahir birisi olmakla beraber tam bir gönül insanı idi. Onun yönetiminde yeniden Mâverâünnehr tazyik edilmeye başlandı. Sikkelere göre Nasr 994-995 yıllarında Fergâna, Hocend ve İlâk’ı, 996’da Şâş’ı ve 997’de Uşrûsene’yi ele geçirdi. Ertesi yıl 998’de Türk Hakanlığı hakanı Arslan Han Ali doğuda gayrimüslim unsurlara karşı giriştiği bir savaşta yanarak şehit olunca, Balasagun’da Türk hakanlığı tahtına büyük oğlu Togan Han Ahmed geçti (998). Kardeşi Tonga Tegin Nasr da başarıları ile konumunu güçlendirdiğinden “İlig” ve “Arslan İlig” unvanlarını kullanmaya başladı. Özkend’i merkez edinerek Türk Hakanlığı’nın batıdaki faaliyetlerini buradan yönetmeye başladı. İsficâb dışında Sâmânîlerin Seyhun boyundaki doğu vilayetleri tekrar Türk Hakanlığı ülkesine katılırken Nûh b. Mansur, ülkesinde yeniden kontrolü sağlamak, hakanlığa yardım ederek kendisine ihanet eden Ebû Ali Sîmcûr ve Fâik’i bertaraf etmek ve Türklerin yaklaşan istilasını önlemek için bu kez, kuzey Afganistan’da önemli bir güç haline gelen Gazneli Sebüktegin’e (977-997) dayanmaya başladı. Bunun üzerine Fâik bir yolunu bulup İlig Nasr’a iltica etmeyi başardı. İlig Nasr Buhara’ya yürümeye karar verip Fergana vilayetinden hareket ederek Semerkand’ın yukarı sınırına kadar geldi. Bölgedeki Sâmânî valilerinden vergi gelirlerinin kendisine verilmesini talep etmeye başladı. Bunu duyan Nûh b. Mansur bu sırada Belh’te bulunan ülkenin tek güçlü ismi Sebüktegin’e bir mektup gönderdi. Mektubunda İlig Nasr’ın ülke sınırına dayandığı haber verilerek Ceyhun’u geçip acilen yardıma gelmesini ve son bir iyilik daha yaparak Türk Hakanlığı’nı bölgeden çıkarmasını rica ediyordu. Sebüktegin durumu ileri gelen adamları ile istişare ettikten sonra Sâmânîlere yardıma karar verdi. İlig Nasr, Sebüktegin’e Sâmânî devletinin İslam adına paylaşılmasını teklif etti. Ancak bu kabul görmeyince İlig Nasr bir taraan gönderdiği oklarla bütün Türk boylarını savaşa çağırırken, diğer taraan da Sebüktegin’in rakibi Sistân hâkimi Halef b. Ahmed ile temas kurdu. Bu şartlarda Sebüktegin Türk Hakanlığı ile anlaşmaya razı oldu. İki taraf arasında yapılan anlaşmaya göre; Türk Hakanlığı ve Sâmânî ülkesi arasında Katvan çölü sınır olacak, iki taraan biri bu anlaşmadan daha fazla bir şey talep etmeyecek, anlaşmayı bozmayacak ve İlig Nasr’ın şefaati gereğince Fâik, Sâmâni âilesine eski hizmetleri ve itaati dolayısıyla Semerkand valisi tayin edilecekti. Böylece İlig Nasr, topraklarını batıya doğru genişleterek Sâmânîleri Zerefşân vadisine sıkıştırmış bulunuyordu. Anlaşmadan kısa bir süre sonra Sâmânî Emîr Nûh b. Mansur vefat etti (Temmuz 997) ve yerine Ebu’l-Hâris Mansur geçti. Ardından Gazneli Sebüktegin de hayata gözlerini yumdu (Ağustos 997) ve oğlu Mahmud tahta çıktı. Bu durumdan yararlanmak isteyen sabık Sâmânî veziri Abdullah b. Üzeyr ve Ebû Mansur Muhammed İsficâbî gibi şahsiyetler de İlig Nasr’ın huzuruna gelerek bağlılıklarını bildirdiler. Bu arada Ebu’l-Hâris Mansur Buhara’da tahttan indirilerek yerine küçük yaştaki kardeşi Abdülmelik’i çıkardılar (Ocak 999). Türk Hakanlığı Batı sorumlusu İlig Nasr, Buhara’daki en sadık adamı Fâik’in ölmesi ve Gazneli Mahmud’un Ceyhun’un batısında Sâmânîlerin Horasan topraklarını alması üzerine derhal hareket ederek Buhara üzerine yürüdü. Begtüzün, Yınâltegin ve diğer ileri gelen Sâmânî Türk komutanlar İlig Nasr’ı karşılamak üzere onun yanına geldiklerinde hepsi tutuklandı. Abdülmelik bunu haber aldığında kaçmak için vakit kalmamıştı. Türk Hakanlığı hiçbir direnişle karşılaşmadan Buhara’ya girdi. İlig Nasr İmâret sarayına yerleşti. Abdülmelik’i saklandığı yerden casusları vasıtası ile yakalattı. Onu ve bütün Sâmânî hanedanı üyelerini tutuklatıp başkent Özkend’e gönderdi. Abdülmelik orada öldü ve Sâmânî devleti sona erdi (Ekim 999). 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 73 İlig Nasr kardeşi Cafer Tegin’i Buhara’da ve Tegin Han’ı Semerkand’da bırakarak Özkend’de ikamet etmeye devam etti. Ancak Sâmânî hanedanından Ebû İbrahim İsmâil’in hapisten kurtulup Hârizm’e giderek Sâmânî devletini yeniden ihya için mücadele başlatması, Mâverâünnehr’in tamamen kontrol altına alınmasını bir süre geciktirdi. Nitekim Hârizm’de etrafına toplanan ordunun başına Arslan Yâlû’yu getirdi. O önce Cafer Tegin’i Buhara’da, sonra Tegin Han’ı Semerkand’da mağlup etmeyi başardı. Kendisine “Muntasır (Muzaer)” lâkabını veren Sâmânî Ebû İbrahim İsmâil Buhara’ya tekrar gelerek tahta çıktı (1000). İlig Nasr, muhtelif Türk boylarından oluşturulan büyük bir ordu ile Buhara üzerine yürüdü. Sâmânî Muntasır ve Arslan Yâlû çareyi Buhara’yı terk ederek Ceyhun’un batısına çekilmekte buldular. Türk Hakanlığı böylece Sâmânî kuvvetleri karşısında ardı ardına alınan mağlubiyetleri telafî ile aynı yıl Buhara ve Semerkand’a tekrar hakim oldu. 1001 yılı başında Horasan macerası Gazneliler karşısında perişanlıkla sonuçlanan Muntasır Mâverâünnehr’e dönerek Sâmânî devletine meyilleri olan Oğuz Yabguluğu’na sığındı. Yabgu Müslüman oldu ve Muntasır ile akrabalık kurdu. Muntasır Ağustos 1003’de Oğuzlarla birlikte İlig Nasr üzerine Buhara’ya ikinci kez yürüdü. Kûhek’de Sübaşı Tegin idaresindeki Türk Hakanlığı ordusunu yenilgiye uğrattılar. Ancak fidye karşılığında kendisinin hakanlığa teslim edileceği söylentisi üzerine Oğuzların yanından ayrılarak tekrar Horasan’a geçti. Gaznelilerin takibatına uğrayınca yeniden üçüncü defa Mâverâünnehr’e geldi. Hakanlığın Buhara şıhnesi (askerî vali) tarafından izlenen Muntasır, Buhara yakınlarındaki Nûr mıntıkasına yerleşebildi (1004). Ardından Oğuzlardan ve Semerkand halkından aldığı destekle önce Buhara şıhnesini, ardından da Semerkand yakınlarında hakanlık ordusunu mağlup etti (Haziran 1004). Nihayet Türk Hakanlığı ve Sâmânî Muntasır’ın ordusu Uşrûsene vilayetinde yeniden karşılaştı. Savaşın şiddetlendiği sırada Muntasır tarafında yer alan Oğuz beyi Hasan b. Tâk’ın beş bin kişilik maiyeti ile İlig Nasr tarafına geçmesi, savaşı Türk Hakanlığı lehine sonuçlandırdı. Mağlup Muntasır, Ceyhun nehrinin batısına zorlukla kaçabildi. Bir süre oralarda dolaştıktan sonra tekrar Mâverâünnehr’e dönmek isterken sığındığı İbn Behîç adındaki bedevî Arap kabilesinin reisi ve adamları tarafından öldürüldü (Ocak 1005). Mâverâünnehr’in fethinin sonuçlarını şöyle özetleyebiliriz; • Mâverâünnehr fethi, Türklerin İslam’a girişinin, pratikte “Türklerin İslam coğrafyasına girişi” ve İslam’ın yayılmasının “Türklerin yayılması” ile aynı anlamda olduğunu gösteren en önemli ilk hadisedir. Mâverâünnehr’in demografik yapısı, Karluklar ve Oğuzların göçüyle hızla Türkleşti. XI. yüzyılın başından itibaren artık kaynaklar Mâverâünnehr’i “Türk Denizi” olarak tavsif etmektedir. Buradaki neredeyse her siyasî olayın Anadolu’ya kadar uzanan sonuçları dikkate alındığında Buhara’nın aynı zamanda Anadolu’ya açılan ilk kapı olduğuna dahi hükmedilebilir. • Nümizmatik verilere göre, 991 yılında Buğra Han Harun’un tek taraflı olarak Abbâsî halifesi et-Tâî Lillah’ı tanıması ile başlayan Türk Hakanlığı ve Abbâsî ilişkileri, Mâverâünnehr’in fethi ile doğrudan ilişkilere dönüşmüştür. Halife el-Kadir Billah, Togan Han Ahmed’e bir mektup yazarak hilafet için tehlikeli gördüğü el-Vâsıkî’yi yakalamasını isteyince el-Vâsıkî Mâverâünnehr’den uzaklaştırılmıştır. Bu ilişkilerde kendilerini “mevlâ emîrü’l-mü’minîn” (halifenin kölesi) olarak tavsif etmeleri, halifeyi de Tanrı ile kendi aralarında bir mevkide görmeleri ile hakanların halk üzerindeki mutlak otoritesi hukuken de olsa zayıamış, buradan kaynaklanan yetki karmaşası, sonraları hakanlıkta iç siyasî istikrarı sarsan bir süreç halini almıştır. Şihne (şahne), IX. yüzyılın sonlarından itibaren bir şehrin veya bölgenin muhafaza ve asayişinden sorumlu komutanı ifade eden bir terimdir. 74 İlk Müslüman Türk Devletleri • Bu fetih ile Türk Hakanlığı doğuda Altay dağlarından batıda Ceyhun nehrine kadar sınırlarını genişleterek, tarihî ipek yolu güzergahının önemli bir bölümünü kontrolleri altına almış oldular. Ancak, Ceyhun’un batısında kalan Sâmânî topraklarını yeni komşuları Gaznelilere kaptırdılar. Bu gelişme Türk Hakanlığı ile Gazneliler arasında Horasan’da hakimiyetlerini kurma yolunda bir rekabeti kaçınılmaz kılacaktı. İki devlet arasında sıkışıp kalan Hârizmşâhlar, nispeten daha güçsüz bir konumda olduklarından gelişmeleri kaygı ile izliyordu. Gazneliler ile İlişkiler Türk Hakanlığı Sâmânîlerin Ceyhun’un batısında kalan topraklarının da tek varisinin kendileri olduğunu ve buranın, daha önce davranan Gazneliler tarafından gasp edildiğini düşünüyorlardı. Oysa Gaznelilere göre, Sultan Mahmud Horasan’ı başı bozuklardan ve Sâmânî düşmanlarından temizlerken Türk Hakanlığı bunu ganimet bilip Mâverâünnehr’i ele geçirmişti. Taraar şimdilik akrabalık ile destekledikleri göstermelik bir barış anlaşması yaptılar. İlig Nasr, Sultan Mahmud’un Hindistan vilayetlerinden Multan’a sefere çıktığını haber alır almaz akrabası Sübaşı Tegin’i Horasan bölgesine ve kardeşi Cafer Tegin’i büyük bir ordu ile Belh’e şıhne olarak gönderdi. Cafer Tegin itaate yanaşmayan Belh halkından bir çoğunu öldürdü. Şehri yağmalayıp haraca bağladı. Sübaşı Tegin ise Herat’ı kolaylıkla ele geçirdi. Horasan ileri gelenlerinden Hüseyn b. Nasr’ı vergi işlerinin idaresi, tahsili ve oranın düzeni için Nişâbûr’a sahib-i divan olarak gönderdi. Horasan’ın artık Türk Hakanlığı hakimiyetine girdiğini göstermek için de bu bölgenin idarî merkezleri Herat ve Nişâbûr’da, Togan Han Ahmed’e tâbî olarak altın (dinar) para darp ettirdi (1006). Sultan Mahmud olanları öğrenince mola vermeksizin hızla Gazne’ye döndü. Emrindeki bütün memurlara hediyeler vererek onların gönlünü aldı. Halaç Türklerini yardıma çağırdı. Onlardan oluşturulan büyük bir ordu ile Belh’e hareket etti. Burada bulunan İlig Nasr’ın kardeşi Cafer Tegin, Sultan Mahmud ile savaşmayı göze alamadı ve Ceyhun’un doğu kıyısına Tirmiz’e çekildi. Sultan Mahmud savaş yapmadan Belh’i tekrar elde etti ve şehre yerleşti. On bin kişilik bir atlı birliği ile Arslan Câzib’i, çekilmekte olan diğer bir Türk hakanlığı komutanı Sübaşı Tegin üzerine yolladı. Sübaşı Tegin uzun ve meşakkatli bir takipten sonra Mâverâünnehr’e güç bela dönmeyi başardı. Bu ilk Horasan’ı istilâ teşebbüsünde, kısa bir süre için de olsa Herat ve Nişâbûr’a hakim olan Türk Hakanlığı batıda en geniş sınırlarına ulaştı. İlig Nasr iki koldan Horasan’a gönderdiği kuvvetlerin bizzat Sultan Mahmud tarafından bölgeden çıkarılması üzerine daha çok hırslandı ve akrabası Kadır Han Yusuf’tan yardım istedi. Türk Hakanlığı ülkesindeki bütün Türk boylarını silaha davranmaya çağırdı. Belh yakınında Gaznelilerin karşısında İlig Nasr’ın ordusu savaş düzenine geçti. Ordunun merkezinde yer alan İlig Nasr, kalkanlar ve kamışlığı hatırlatan mızraklar arasında Hoten Türkleri ile birlikte Kadır Han’ı sağ kola, sol kola da kardeşi Cafer Tegin’i yerleştirdi. Bin kadar atlı gulâmını atlarından indirterek ok atmaları için ön safa koydu. Türk-Halaç grupları, Hind-Afganlılar ve kalabalık Oğuz birliklerinden müteşekkil ordusu ile Sultan Mahmud, kardeşi ordu komutanı Emîr Nasr, Cüzcân valisi Ebû Nasr Ahmed el-Ferîgûnî ve Arap emiri Muhammed et-Tâî ile birlikte Hind, Arap, Kürt vs. halklardan askerlere ordunun merkezinde görev verdi. Sol tarafa ileri gelen komutanlarla büyük hâcibi Ebû Saîd Altuntaş’ı, sağ tarafa Arslan Câzib’i yerleştirdi. Ordunun ön safına ise beş yüz savaşçı fil koydu. Şiddetli geçen savaşı son anda fillerin desteği ile Gazneliler kazandı (Ocak 1008). Türk Hakanlığı ve Gazneli mücadelesinin temelinde yatan pratik sebep şudur: Türk Hakanlığı Sâmânîlerin Ceyhun’un batısında kalan topraklarının (Horasan) da tek varisinin kendileri olduğunu ve buranın daha önce davranan Gazneliler tarafından gasp edildiğini düşünüyorlardı. Gaznelilere göre ise, Sultan Mahmud Horasan’ı başı bozuklardan ve Sâmânî düşmanlarından temizlerken Türk Hakanlığı bunu ganimet bilip Ceyhun’un doğusunda kalan toprakları (Mâverâünnehr’i) ele geçirmişti. 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 75 Bu yenilgi Türk Hakanlığının Horasan’ı ele geçirme hayallerini bir süre için suya düşürdü. Bundan daha önemlisi, ülkenin siyasî bütünlüğünü tehdit eden ilk sarsıntıları başlatmış oldu. Yenilginin gerçek nedeni İlig Nasr’ın ağabeyi hakanlığın başındaki Togan Han Ahmed idi. Kardeşinin hiyerarşi basamağında hızla yükselmesinden ve yaptığı fetihlerle itibarının artmasından endişe ediyordu. İlig Nasr, ağabeyinin Sultan Mahmud ile aleyhine gizlice bir anlaşma yaptığını öğrenince, Mâverâünnehr askerlerinden meydana getirdiği ordusu ile Semerkand’dan harekete geçerek onun üzerine, Balasagun’a sefere çıktı. Ancak kış şartları nedeni ile ordu Özkend’den öte gidemedi. Bu arada her iki kardeşin elçileri Sultan Mahmud’un huzurunda suçu birbirlerine atıyor ve sultan da onların gözünü korkutmayı ihmal etmiyordu (1011). Horasan’ı fethetme hırsı ağır basan İlig Nasr, bütün bu olumsuzluklara rağmen bazı aracılar vasıtası ile Togan Han Ahmed ile arasını düzeltti. Hazırlıklara girişerek hem Togan Han Ahmed ve hem de Kadır Han Yusuf ’a yardım çağrılarını yineleyen mektuplar gönderdi. Fakat bu üçüncü teşebbüsü sırasında hastalandı ve 1012 yılında vefat etti. Türk Hakanlığı hakanı Togan Han Ahmed, bir taraan İlig Nasr yerine Mâverâünnehr’de yönetimi ele alan kardeşi Arslan İlig Mansur ile mücadeleye mecbur olması, diğer taraan ülkenin doğu sınırlarında Türk-Moğol boylarının tazyiki karşısında, Sultan Mahmud ile dostane ilişkiler kurmayı siyasetine uygun buldu. Çok geçmeden Arslan İlig Mansur, mevkiini yükseltti ve “Arslan Han” unvanını kullanmaya başladı. 1018 yılında Togan Han Ahmed’in vefat etmesi ile Balasagun’da tahta çıktı. Eski bölgesini ise kendisine tâbi olan kardeşi İlig Muhammed’e bıraktı. Amcası Buğra Han Harun’un oğlu Kâşgar ve Hotan taraarı hakimi Kadır Han Yusuf ile taht mücadelesi söz konusu olduğundan Gaznelilerle akrabalık kurarak iyi ilişkilerin devamını arzu etti. Ancak Sultan Mahmud’un Kadır Han Yusuf’u desteklemesi ve bunun için Maverâüünnehr’e sefere çıkması ilişkileri bozdu. Üstelik Arslan Han Mansur’dan çekindiğinden sefer yarım kalınca müttefiki Kadır Han Yusuf ile de araları açıldı. Bu şartlarda Arslan Han Mansur ve Kadır Han Yusuf güçlerini birleştirerek yaklaşık on yıllık bir aradan sonra tekrar Ceyhun’u geçip Belh’e geldiler. İki taraf arasındaki şiddetli savaşı yine Gazneliler kazandı. Türk Hakanlığı ordusunun önemli bir kısmı Mâverâünnehr’e çekilirken Ceyhun nehrinde boğuldu. Nitekim Sultan Mahmud bu olaydan hemen sonra gelen ve kendisini tebrik eden Hârizm elçilerine “Zaferi nasıl öğrendiniz?” diye sorunca “Su üzerinde gelen külâhların çokluğundan” cevabını aldı (1020). 1020 yılında Belh hezimeti sırasında Arslan Han Mansur’un hapsinden kurtularak Buhara’yı ele geçiren Kadır Han Yusuf ’un kardeşi (Sübaşı) Ali Tegin, kızını da alarak akrabalık kurduğu bölgedeki Selçuklu Oğuzlarının başındaki Arslan Resim 4.2 Togan Han Ahmed’in tâbii İlig Muhammed’in alt tâbii olan Beytüzün’ün Semerkand’da h. 407 (1016-7) yılında bastırdığı sikke (http://cybernumis. homestead.com/ MyQarakhanidfals. html) 76 İlk Müslüman Türk Devletleri Yabgu ile ittifak kurdu ve kısa sürede Mâverâünnehr’de önemli bir güç haline geldi. Buna paralel olarak Selçukluların da bölgede itibarı ve saygınlığı artarken, gittikçe çoğalan kalabalık nüfusları ve askerî güçleri herkesi endişelendirmekte idi. 1025 yılına gelindiğinde, Arslan Han Mansur ile kardeşi İlig Muhammed öldüler ve onlardan boşalan bölgelerin tamamı, Balasagun’da kendini “hakan” ilan eden Buğra Han Harun’un oğlu Togan Han Muhammed ile kardeşi Ali Tegin’e kaldı. Ancak, Togan Han Muhammed’i metbû tanımayan diğer kardeş Kadır Han Yusuf ise Doğu Türkistan’a (Kâşgar, Hoten ve Yarkend) itilmiş durumda idi. Bu şartlarda Kadır Han Yusuf, Sultan Mahmud ile yeniden dostluk tesis etti. 1025 yılında Semerkand önlerinde buluşan han ve sultan, başbaşa “Tûrân ve İrân” yararına olan konularda görüşmelere başladılar. Kadır Han üç meselede Sultan Mahmud’un yardımını talep etti: 1) Ali Tegin’in Mâverâünnehr’den uzaklaştırılması ve buranın oğlu “Yığan Tegin” Muhammed’e verilmesi, 2) Bütün ülkeye sahip olmak için Balasagun’da tahta oturmuş olan kardeşi Hakan Togan Han Muhammed ile arasındaki taht mücadelesinde kendisine yardım etmesi, 3) Mâverâünnehr ve Türkistân’da gittikçe güçleri ve nüfusları artan, aynı zamanda Ali Tegin’in müttefiki olan Selçuk Oğullarına bağlı Türkmenlerin Ceyhun’un batısına, Horasan’a nakledilmeleri ve Türk Hakanlığı ülkesinden çıkarılmaları idi. Bu talepleri kabul eden Sultan Mahmud’un yardımları karşılığında Kadır Han Yusuf da Mâverâünnehr’deki bazı şehirlerde (Çağâniyân, Kubâdiyân ve Huttâl’de, yani Mâverâünnehr güneyindeki, Gaznelilerin Belh, Gazne ve Hindistân yolunu çevreleyen stratejik bölgelerde) sikke ve hutbenin Sultan Mahmud adına basılması ve okunmasını kabul etmekte idi. Bu kapsamda gerçekleşen anlaşma ve dostluğun iki taraf arasında yapılacak evlilikler yolu ile güçlendirilmesi de karara bağlandı. Bu gelişmeleri haber alan Ali Tegin Buhara’yı terk ederek süratle çöle çekildi. Casusları vasıtası ile Ali Tegin’in haremini, mal ve mülkünü çöle nakledeceğini haber alan Sultan Mahmud hemen bunları ele geçirmek üzere Hâcib Bilge Tegin’i görevlendirdi. Hâcib bir takım hilelerle Ali Tegin’in eşini, kızlarını, mal ve mülkünü elde ederek Sultan Mahmud’a getirdi. Ancak devrin kaynağı, bizzat Ali Tegin’in yakalanması için her hangi bir girişimde bulunulduğundan bahsetmiyor. Ali Tegin gibi müttefiki Arslan Yabgu’nun da bir tarafa çekilerek gizlendiği, casuslar tarafından Sultan Mahmud’a haber verilmişti. Sultan Mahmud bu iş için görevlendirdiği bir grup adamı ile Arslan Yabgu’yu saklandığı yerden çıkartıp esir aldı ve Gazne’ye, oradan da Hindistan’a gönderdi. Dört bin çadırlık Arslan Yabgu Oğuzlarının Horasan tarafına göç etmelerine izin verildi ki, onlar sonradan Akdeniz’e kadar yapılacak Selçuklu fetihlerinin öncüsü olacaklardır. Kadır Han Yusuf ve oğulları Gazneli yardımları ile Ali Tegin’in desteğinden mahrum kalan Hakan Togan Han’ı Balasagun’da tahttan indirdiler (1027). Ancak Gazneliler Ali Tegin’in tekrar Mâverâünnehr’e hakim olmasını engellemediler. Böylece Türk Hakanlığı ve Gazneliler arasında denge unsuru tampon bir devletin Buhara’da kurulmasına göz yumularak Türk Hakanlığı iç mücadelesinin devamına da yeşil ışık yakıldı. Sultan Mahmud ve Kadır Han ilişkilerinde iki eşit hükümdar statüsü geçerliliğini korudu. Ancak Mâverâünnehr’de varlığı tanınan Ali Tegin’e Sultan Mahmud’un “oğlum” diye hitap etmesi, onun daha alt statüde görüldüğünü göstermektedir. Şu halde Gazneliler tutunmanın masraı ve güç olduğunu bildikleri Mâverâünnehr’i, Hindistan gibi daha kârlı bölgeler varken ele geçirme niyetinde olmadılar. Onların sadece Belh, Gazne ve Hindistan yolunu güven altına almak için Mâverâünnehr’in güney vilayetlerini sıkıca kendilerine 1025 yılında yapılan Semerkand (Kadır Han Yûsuf ve Gazneli Mahmûd) Görüşmesi’nin temel nedeni, Türk Hakanlığı’nda taht iddiacısı olan Kadır Han Yusuf’un, rakibi olan Togan Han Muhammed’in müttefiki Ali Tegin’i bertaraf etmek istemesi; Gazneli Mahmud açısından ise kendisinin Hindistan seferleri sırasında Ali Tegin ve müttefiki kalabalık Oğuz gruplarının Horasan’a muhtemel saldırılarını önlemekti. 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 77 bağlamakla yetinmeyi siyasetlerine uygun gördükleri anlaşılmaktadır. Üstelik bu bölgenin elden çıkması ile Türk Hakanlığı’nın coğrafî olarak doğrudan hilafet ile bağları kesilmiş oluyordu. Artık hilafet ile ilişkilerini Gazneliler vasıtası ile yürütmek zorunda idiler. Türk Hakanlığı ve Gazneli ilişkileri 1030 yılında Sultan Mahmud’un ölümü ile yeni bir boyut kazandı. Oğlu Mesud Gazneli tahtına oturabilmek için kardeşi Muhammed ile mücadeleye girişti. Türkmenler ve Selçuklular ile yaptığı anlaşmalar sayesinde Mâverâünnehr’de önemli bir güç haline gelen Ali Tegin’e, kendisi ya da oğullarından birinin tam donanımlı bir ordu ile yardıma gelmesi halinde Huttâl vilayetini vereceğini vaadetti. Ancak Mesud, Ali Tegin’in yardımına ihtiyaç kalmadan kardeşini mağlup ederek tahtı ele geçirdi ve ona vadettiği toprakları vermedi (Ekim 1030). Üstelik onun rakibi Kadır Han Yusuf ile gönderdiği elçiler vasıtasıyla yakınlık tesis etti. Bunun üzerine Ali Tegin Gazneli ülkesinin sınır boylarına saldırıya geçerek bazı yerleri yağmalamaya başladı. Savaş kaçınılmazdı. Sultan Mesud muhalif devlet adamlarından Hârizmşâh Altuntaş’ı Ali Tegin üzerine yürümeye memur etti. Böylelikle en azından iki düşmanın birini saf dışı edebilirdi. On beş bin kişilik Gazne yardımcı kuvvetlerinin desteklediği Hârizmşâh Altuntaş ordusu ile birlikte Mâverâünnehr’e geçti. Ali Tegin daha önce birkaç kez yaptığı gibi istilalara açık bir konumu olan Buhara’dan çekilerek savaşı daha stratejik ve savunmaya müsait Buhara ile Semerkand’ın ortasında yer alan Debûsiye (Kutluk Ordu)’de kabul etmek niyetinde idi. Hârizmşâh Altuntaş Buhara’yı kolaylıkla ele geçirerek Debûsiye’ye geldi. Ancak Ali Tegin karşısında dağılan Gazneli ordusu, bunu belli etmeden Ali Tegin ile bir anlaşma yapıp geri çekildi. Savaş sırasında yaralanan Altuntaş ise Hârizm’e dönüş yolunda hayatını kaybetti (1032). Ali Tegin kazandığı bu zaferden sonra Gaznelilerin bölgedeki üstünlüğüne son verdi. Türk Hakanlığı ülkesinde ise konumunu yükseltti ve kendisini “Tamgaç Buğra Kara Hakan” ilan ederek ülkenin gerçek hakiminin kendisi olduğunu iddia etmeye başladı. Zira geçen yıl (1031) Kadır Han Yusuf vefat etmiş, yerine geçen oğlu Arslan Han Süleyman, Kaşgar, Balasagun ve Hotan’ı, kardeşi Buğra Han Muhammed de Taraz ve İsfîcâb’ı almıştı. Kutluk Ordu’da bağımsız bir hakan gibi hareket eden Ali Tegin, bir taraan taht iddiasında bulunurken, diğer taraan da Hârizmşâh Harun ve Selçuklular ile ittifak ederek Ceyhun nehrinin batısına, Gaznelilere hücuma hazırlanıyordu. Ancak 1035 yılı başlarında hastalanarak vefat etti. Mâverâünnehr küçük yaştaki iki oğlundan biri olan Arslan İlig Yusuf ’a kaldı. 1030-1035 yılları arasında Sultan Mahmud, Kadır Han Yusuf, Hârizmşâh Altuntaş, Ali Tegin ve hatta Halîfe Kadir Billah gibi çok tecrübeli liderler birbirinin peşi sıra vefat etti. Bunların yerine geçen çocuklarının onların boşluğunu doldurabilecek kadar ne yetenekleri, ne de tecrübe ve uzak görüşlülükleri vardı. Bu şartlarda bölgedeki siyasî yapının değişmesi kaçınılmazdı. Bu değişimin anahtarı ise yıllardır Mâverâünnehr’de yurt edinmeye çalışan Tuğrul Bey, Çağrı Bey ve Yabgu idaresindeki Selçuklu Oğuzları oldu. Ali Tegin’in çocukları ile anlaşamadılar ve onlara verdikleri askerî desteği çekerek Mâverâünnehr’i terk edip Horasan’a geçtiler (1035). İlig Nasr’ın oğlu Böri Tegin İbrahim, askerî anlamda zayıayan Ali Tegin’in çocuklarından Mâverâünnehr’i almak için bu fırsatı iyi değerlendirdi. Arslan Han Süleyman’ın Özkend’de tâbii olan kardeşi Aynüddevle’nin yanında barınamayan Böri Tegin, çetin mücadelelerin sonucunda ve Sultan Mesud’un ısrarlı takibine rağmen Çağâniyân ve Huttal taraflarından Gaznelileri çıkardı. Böri Tegin çok geçmeden Gaznelilerin müttefiki Ali Tegin’in çocuklarından Mâverâünnehr’in iki büyük merkezi Semerkand ve 78 İlk Müslüman Türk Devletleri Buhara’yı almayı başardı. Burada babası İlig Nasr b. Ali’den kalan “müeyyidü’ladl” (adaletin destekçisi) ve Ali Tegin’in kullandığı “Tamgaç Buğra Kara Hakan” unvanlarını alarak ülkenin batısına, Mâverâünnehr’e tek başına hakim oldu. Artık Semerkand merkezinde Batı Türk Hakanlığı fiilen kurularak doğudan ayrılırken Türk Hakanlığı ikiye bölünmüş oluyordu. Oğuzlar ile İlişkiler Türk Hakanlığı’nın kuruluş dönemlerinde Karluklar tarafından Aşağı Seyhun bölgesine itilen Oğuzlar, Seyhun nehrinin Aral gölüne döküldüğü mecrada Yengi Kend’de kurdukları Oğuz Yabguluğu’nun çatısı altında varlıklarını sürdürdüler. Buna rağmen sağlam bir siyasî birlikten yoksun olmaları nedeni ile aralarında mücadeleler de eksi olmuyordu. Bu nedenle aralarından kopan muhtelif Oğuz boylarının göç ettikleri bölgelerden biri de hemen önlerindeki Mâverâünnehr, yani Sâmânî devleti ülkesi idi. X. asrın sonlarına doğru yıkılmaya yüz tutan Sâmânîler, kendi ülkelerine iltica eden Oğuz boylarını iyi karşılıyordu. Zira onların askerî gücünden yararlanabilirlerdi. Dolayısiyle batıya doğru ilerleyen Türk Hakanlığı’nın Sâmânîlerin savunucusu Oğuzlar ile ilişkisi, başlangıçta dostane olmadı. Hakanlığın karşısındaki Oğuzlar tek bir topluluk değildi. Bunlar 985 yılında Mâverâünnehr’e göç eden Selçuk Bey’e bağlı Oğuzlar, Hasan b. Tâk idaresindeki muhtemelen Salur Oğuzları ve Hârizm’de bulunan Oğuzlar idi. Bunlar VIII. asrın son çeyreğinden itibaren zamanla Mâverâünnehr’e nüfuz eden bazen “Oğuzlar” bazen de “Türkân” adı ile kaydedilen muhtelif Oğuz boyları idi. Türk Hakanlığı’nın 992 yılında Mâverâünnehr’i ilk fethinde Sâmânî Emîr Nûh b. Mansur, Selçuk Bey’den yardım istedi ve o da oğlu Arslan Yabgu’yu yardıma gönderdi. Arslan Yabgu’nun ve bölgedeki diğer Oğuz boylarının yardımı ile Sâmânîler devletlerini yeniden diriltebildi. Hakanlık Mâverâünnehr’i 999’da kesin olarak fethetti, ancak Özkend’de hapisten kaçan son Sâmânî emiri Muntasır etrafına Oğuzları toplamayı başardı. 1000 yılında Hârizm Oğuzlarından Arslan Yâlû, 1003’de Müslüman olan ve Sâmânî Muntasır ile akrabalık kuran Oğuz Yabgusu’na bağlı Oğuzlar, 1004’de Nûr-ı Buhara ve Semerkand’daki Selçuklu Oğuzları Burnâmez’de Sâmânîler adına hakanlık ordularını yenmeyi başardılar. Ancak Sâmânî Muntasır her savaştan sonra ganimet ve yurt tutma peşinde olan Oğuzların fidye karşılığında kendisini satacaklarından endişe etmekteydi. Nitekim Uşrusene vilayetinde yapılan son savaşta yanında yer alan Oğuzlardan Hasan b. Tâk’ın beş bin kişilik maiyeti ile hakanlık tarafına geçmesi üzerine bölgedeki macerası sona erdi. Diğer taraan Oğuzlar da bölgenin yeni hâkimleri Türk Hakanlığı ile uzlaşmak zorunda kaldılar. Sonuçta, Türk Hakanlığı’na tâbi olan Selçuklular Nûr-ı Buhara ve Soğd-ı Semerkand’a kesin olarak yerleştiler. Selçuklu kaynaklarına göre Türk Hakanlığı ve Selçuklu Oğuzlarının arasındaki ilişkinin mahiyeti şöyle idi: “Selçukîler kimseye itaat etmezler ve şehirlere yanaşmazlardı. Hayvanlarını otlatmak için çayırları takip ederler ve bolluk zamanlarında ortalığı doldururlardı. Kimse bunları korkutmaz ve kimse de bunlara geri dur demezdi. Sultanlar bunları ürkütmüyorlar, darlık vakitlerinde (yani askerî yardım gerektiği zamanlarda) lüzumları olur diye gözetiyorlar (iktalar veriyorlar) ve mühim vakalar (savaşlar) için saklıyorlardı”. Selçuk Bey’in vefatından sonra ailenin reisi oğlu Arslan Yabgu oldu (1004). Bu arada uğrunda çok mücadele verdikleri Cend vilayeti, ezeli düşmanları Oğuz Yabgusu Ali’nin oğlu Şah Melik el-Berânî’ye geçti. Arslan Yabgu’nun 1020 yı- Türk Hakanlığı ve Selçuklu Oğuzlarının arasındaki ilişkinin mahiyeti şudur: Türk Hakanlığı mensupları iç ve dış savaşlarda askeri kaynak olarak savaşçı Oğuzlardan yararlanabilirlerdi. Bu nedenle onların kendi hayatlarına pek müdahale etmedikleri gibi, askeri hizmetleri karşılığı onlara iktalar vererek yurt ve dirlik sahibi olmalarına da müsaade ediyorlardı. 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 79 lında hakanlık mensubu Ali Tegin ile yaptığı ittifak sonucunda Selçukluların Mâverâünnehr’deki güç ve nüfuzu arttı. Bu durumu tehlikeli gören Kadır Han Yusuf ve Gazneli Sultan Mahmud bir araya gelerek Ali Tegin’i ve hile ile de Arslan Yabgu’yu etkisiz hale getirdiler (1025). Bu şartlarda Selçuklu Oğuzlarının başına Ahsiket havalisinde Selçuk Bey’in torunu Tuğrul Bey geçti. Mâverâünnehr’de yeniden büyük bir güç haline gelen Ali Tegin’e güvenmeyen Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey birlikte hareket ettiler. Fakat Musa (İnanç) Yabgu’nun oğlu Yusuf, Ali Tegin tarafından Mâverâünnehr’deki bütün Oğuzların başına getirildi ve pek çok hediye, iktâ ve “Emir İnanç Yabgu” unvanı verildi. Nitekim Buhara ve Semerkand arasındaki Kermîne’de, 1025-1029 yıllarında basılan gümüş dirhemlerde Selçuklulardan para bastırma imtiyazı verildiği anlaşılan Muızzüddevle (Musa ?) Yabgu, (Yusuf ?) İnanç Kökbör(i), Seyfüddevle (İbrahim Yınal ?) Yabgu ve Cebrail b. Muhammed isim veya unvanlarına rastlanmaktadır. Ancak Ali Tegin bu şekilde Oğuzları birbirine düşüremeyince, yabguluğa getirdiği Yusuf ’u, onların ezelî düşmanı Berânî soyundan Alp Kara’ya öldürttü. Çok geçmeden toparlanan Selçuklular, önce Ali Tegin’in ordusunu yendiler (1029). Ertesi yıl da Alp Kara’ya karşı harekete geçerek onu öldürmeyi başardılar (1030). Ne denli ciddi bir tehdit ile karşı karşıya olduğunu anlayan Ali Tegin, ülkesinde eli silah tutan herkesi topladı ve Selçuklulara ağır bir darbe indirdi. Selçuklular perişan bir şekilde kuzeyde Taraz ve İsficâb hakimi Kadır Han Yusuf ’un oğlu Buğra Han Muhammed’in bölgesine sığındılar (1031). Buğra Han, öteden beri Mâverâünnehr’de hak iddia ediyordu ve bu nedenle, hem Ali Tegin’e, hem de onun varlığına müsaade eden Gaznelilere düşmandı. Buğra Han’ın “dostu ve yetiştirmesi” diye kaydedilmesine rağmen Tuğrul Bey ona pek güvenmiyordu. Aynı yılın sonuna doğru “tatlı söz ve para (gümüş)” ile gönülleri alınan Selçuklular, yeniden Ali Tegin’in hizmetine girdiler (1032). Debûsiye savaşında Ali Tegin’in yanında yer aldılar. Gaznelilere karşı kurulan Ali Tegin ve Hârizmşah Harun ittifakına Selçuklular da katıldı. Böylece yazın konakladıkları Nûr-ı Buhara’dan kışı geçirmek üzere Hârizm’e gelme imtiyazı aldılar. Burada Harun’un ihaneti sonucu kadim düşmanları Cend hakimi Şâh Melik’in ani baskını ile katliama tabi tutulunca Horasan tarafına geçmek zorunda kaldılar (Kasım 1034). Selçuklular ile Ali Tegin ilişkisi, aralarında olup bitenlere rağmen, kendi ifadelerine göre “saygı, sevgi ve dostluğa” dayanmakta idi. Ancak Ali Tegin’in 1035 yılı baharında ölümü ve onun yerine geçen çocukları ile anlaşamamaları nedeniyle, artık Tuğrul ve Çağrı Beyler ile amcaları Musa Yabgu tarafından temsil edilen Selçukluların Mâverâünnehr’e dönüş ümidi kalmadı. Selçukluları Horasan’da Gaznelilere karşı destekleyen Tarâz ve İsfîcâb hakimi Buğra Han Muhammed, Selçukluların Gazneli ordusunu Haziran 1035’de Nesâ’da yenilgiye uğrattığı haberi Türkistân’a yayıldığında, gönderdiği casuslar vasıtası ile Tuğrul Bey’i Gazneliler aleyhine kışkırttı. Şayet Gaznelilere karşı harekete geçerse, istediği kadar asker yardımında bulunabileceği sözünü vererek “Ayak direyin, ne kadar adam gerekirse isteyin, gönderelim.” diyordu. Diğer taraan Mâverâünnehr’i Ali Tegin’in çocuklarından ve Gaznelilerden almaya çalışan İlig Nasr’ın oğlu Böri Tegin de Gaznelilere karşı Çağrı Bey ile haberleşiyordu. Nihayet 1040 Dandanakan zaferinden sonra Selçuklular, Türk Hakanlığı’nı temsil eden Türkistan hanlarına da ayrı ayrı zafernameler göndermiştir. 80 İlk Müslüman Türk Devletleri Hârizmşâhlar ile İlişkiler (992-1017) X. Asır Orta Çağında Hârizm bölgesinin iki önemli merkezi vardı. Bunlardan ilki Ceyhun nehri batısında Curcâniyye (Gürgânc veya Ürgenç) ve diğeri nehrin doğusunda yer alan Kâs şehri idi. 992 yılında Buğra Han Harun yönetimindeki Türk Hakanlığı Mâverâünnehr’i ilk ele geçirdikleri sırada Hârizm’in bu iki merkezi, iki ayrı hanedan tarafından idare ediliyordu. Kâs’da İslam öncesi zamanlardan beri Hârizm’i idare etmekte olan ve şimdi son dönemlerini yaşayan Afrigîler (?- 995), Cürcâniyye’de ise 992’den itibaren bütün Hârizm’e hâkim olmaya çalışan ve Sâmânîlerin tâbii Me’mûnîler (996-1017) vardı. Bu bölgenin hükümdarlarına ve beylerine verilen “hârizmşâh” unvanı, İslam öncesi devirlerden XIX. asrın başlarına kadar kullanıldı. Bu nedenle bölgede kurulan devletlere “Hârizmşâhlar” denmiştir. Buğra Han’ın Mâverâünnehr’i ele geçirmesini Afrigîler iyi karşılamadı. Nitekim Hârizm’e kaçan Sâmânî emirine gereken desteği verdiler. Ancak kısa bir süre sonra Me’mûnîlerden Me’mûn b. Muhammed (992-997), Afrigî hanedanının son üyesi Ebû Abdullah Muhammed’i yendi ve bütün Hârizm’e sahip oldu (Ağustos 996). Me’mûnîler başlangıçta Mâverâünnehr’i fetheden İlig Nasr’a karşı Sâmânî Muntasır’ı destekledi ise de, onu Hârizm’den kovarak bu politikasını derhal değiştirdi. Zira Hârizm için Gazneliler daha büyük bir tehlike idi ve buna karşı ancak Türk Hakanlığı’nı yanına alırsa mücadele edebilirdi. İlig Nasr’ın Gaznelilere karşı Horasan’ı istilâ teşebbüsüne kısmen yardım etti ve onun komutanı Sübaşı Tegin’in Gaznelilerden kaçarken kendilerine gönderdiği değerli ganimetleri muhafaza etti. Me’mûnîler bölgede denge politikası izliyor ve iki güçten birinin diğerine üstün gelmesini istemiyordu. Ancak 1012’de İlig Nasr vefat edince, Mâverâünnehr’de otorite boşluğu doğdu ve hakanlık üyeleri arasında iç siyasî çekişmeler başladı. Hârizm’e 1010 yılında tekrar geri gelerek Me’mûnîlerin hizmetine giren ve müşavirlik yapan Bîrûnî, ülkenin varlığını sürdürebilmesi için onlara şu öneride bulundu: “Türkistân Hanları (Türk Hakanlığı), Emîr’e (Hârizmşâh’a) dargındır. Ancak onlar Sultan’ın dostudur. Tek olarak düşmana galip gelmek zordur. Eğer iki düşman ittifak ederse onlara direnmek güçtür. Hanlara yaklaşmak gereklidir. Onlar bugün Özkend sınırında savaş ile meşguller, Hârizmşâh vasıtası ile ‘Han ve İlig (Togan Han Ahmed b. Ali ve kardeşi İlig Muhammed)’ arasında barış yapılması için çok çaba sarf etmeliyiz. Böylece onlar bunu çok takdir edecekler ve barışı kabul edeceklerdir. Bunun faydası büyüktür. Barış yaparlarsa hiçbir zaman muhalefet etmezler.” Hârizmşâh bu tavsiyeye uyarak Türk Hakanlığına yaklaşmaya karar verdi. Kıymetli hediyelerle onlara gönderilen elçiler Han ve İlig’i barıştırdı (1015-1017). Türk Hakanlığı ve Hârizmşâhlar arasındaki dostluk ilişkileri, bölgede Gaznelileri tecrit edecek boyutlara geldi. Hatta Hârizmşâh Me’mun Türk Hakanlığı’na Gaznelilere karşı birlikte saldırmayı dahi teklif etti. Fakat hakanlık Hârizmlilerin gerçek niyetini bildiğinden bunu kabul etmedi. Sultan Mahmud bu gelişmeleri öğrenince bunun, Türkistan Hanları ve Hârizmşâh’ın kendisine karşı açtıkları bir cephe olduğunu düşünerek Belh’e geldi. Hârizm’i ele geçirmeye kararlı idi. Hârizmşâh Me’mûn’a bir elçi göndererek onu açıkça tehdit etti ve bazı şartlar ileri sürdü. Bu arada Hârizm’de iç karışıklık çıktı ve Me’mûn öldürülerek yerine on yedi yaşındaki kardeşi Ebu’l-Haris Muhammed tahta çıkarıldı (Mart 1017). Bu bahane ile Sultan Mahmud Hârizm’i ele geçirdi ve bölgenin yönetimini adamlarından “Hârizmşâh” Altuntaş’a bırakarak Gazne’ye döndü (Temmuz 1017). Türk Hakanlığı Hârizm’in işgaline sessiz kalarak Ceyhun’un batısında üstünlüğü Gaznelilere kaptırdı. Böylece batı sınırlarını bütünüyle Gaznelilerin kuşattığı Türk Hakanlığı’nın halife ile doğrudan teması da kesilmiş oldu. İslam’ın doğusun- 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 81 da üstünlüğün Gaznelilere geçmesine rağmen, iki ülke arasındaki ilişkilerde iki bağımsız hükümdar ve devlet statüsünde bir değişiklik meydana gelmedi. Dihkânlar ve Başka Kökenden Yöneticiler X. yüzyılın sonu ve XI. yüzyılın başındaki Türk Hakanlığı paralarına göre, Türk Hakanlığı’nın Mâverâünnehr’i ele geçirmek ve orada sağlam bir şekilde tutunmak amacı ile eski yerli yöneticileri, Sâmânî erkânından kişileri, ileri gelen ticaret erbabını ve bölgenin saygın kişilerini, Sâmânîler’de olmadığı kadar imtiyazlar vererek kendi tarafına çektiği anlaşılmaktadır. Bu tarz yönetimin bir sonucu olarak, Mâverâünnehr’in kısa sürede ve kolayca Türk Hakanlığı hakimiyetine girdiği gibi, Horasan için verilen mücadelede de Mâverâünnehr dihkânlarının tamamının hakanlık tarafında yer aldığı görülmektedir. Ancak bu imtiyazlar, XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tamamen kaldırıldı ve dihkânların bölgedeki nüfuzuna son verildi. Sâmânîler zamanında elde ettikleri iktisadî ve sosyal imtiyazlara karşılık, siyasî etkilerinin yok olmasına razı olan dihkânlar, şimdi Türk Hakanlığı’nın kendi adlarına para bastırmalarına izin vermesi ile yeniden siyasî bir kimlik kazandılar. 992’de Buhara üzerine yürüyen Buğra Han Harun’a iltihak eden İlâk dihkânı Mansur b. Ahmed, “dihkânü’l-celîl” unvanı ile tâbi olarak İlâk’da varlığını koruduğu gibi, haklarını da çocuklarına miras bırakabildi. Mansur b. Ahmed’in oğlu ve iki torunu, Muhammed b. Mansur (1000-1005), Ebû Şucâ Sâlâr b. Muhammed (1008- 1011) ve Bekr b. Muhammed’in (1009-10 ve 1023) İlâk vilayetinde varlığı, bazı yıllar haklarını kaybetmiş görünmelerine rağmen 1023 yılına kadar devam etti. Bir darphane memuru olan Bâ Sâlih 997-1003 yıllarında İlâk’da, Togan Ahmed b. Ali’ye iyi hizmetleri sonucunda mevkiini yükselterek 1008’de İsfîcâb’da ve 1013’de Soğd’da doğrudan kendi adına para bastırma imtiyazı almıştır. Türk Hakanlığı’nı Mâverâünnehr’e davet eden dihkânlardan biri de Ebû Mansur Muhammed İsficâbî (Mut) idi. İşbirliğinin mükâfatını tâbi vasfı ile İsfîcâb’da adına para bastırarak aldı. 1006-1010 yıllarında Ahmed b. Ali’nin, 1010-1012’de İlig Nasr’ın ve 1012-1014’de tekrar Ahmed b. Ali’nin tâbii olarak İsfîcâb’da hüküm sürdü. Türk hakanlığına iltihak eden Sâmânîlerin Türk komutanlarından Beytüzün de 1008-1012 yıllarında Keş’de bulunuyordu. 1024-25 Hocend sikkesine göre en son bu yılda alt tâbi olarak burada idi. Sikkelerde çeşitli meslek gruplarından ileri gelenlerin adlarına da rastlamak mümkündür. Sarrâf (kuyumcu), el-Bezzâz (kumaş tüccarı), el-Bezzâr (tohumcu, yani tahıl tüccarı) ve el-Müezzin gibi meslekî gruplardan şahısların yanı sıra, 1020-21’de Şâş’da İlyas el-Haccâc gibi lâkabı ile sosyal statüsüne işaret edilen şahısların adları muhtelif paralarda görülmektedir. 1009’da Soğd’da Ali b. Nûş, 1004’de Şâş ve Nevket’de Nasr b. el-Kâsım, yine Şâş’da Yusuf b. Abdullah, 1005’de Kuşânî’de Muîn ve 1023’te Debûsiye’de el-Irâkî, Türk Hakanlığı kökeninden olmayıp bölgenin ileri gelenlerinden alt tâbiler idi. İç Siyasî Durum (1008-1043) 1008 yılında Belh önlerinde Gaznelilere yenilmesi ve Ceyhun nehrinin batısına geçememesi nedeniyle Türk Hakanlığının genişlemesi durdu ve bu durum, içeride iç siyasî çekişmelerin başlamasına neden oldu. Yöneticilerin kendi adlarına bastırdıkları paralara göre bu gelişmeler, hakanlığın Arslan Han Ali’nin çocukları (Ali Kolu) ile Buğra Han Harun (Hasan)’un çocukları (Hasan Kolu) arasında paylaşılarak 1043 yılında ikiye ayrılmasına kadar sürdü. Arslan Han Ali (ö. 998)’nin Ahmed, Nasr, Mansur, Muhammed ve Cafer; Buğra Han Harun (Hasan)’un ise Muhammed, Yusuf, Ali, Süleyman ve Hüseyn olmak üzere tespit edilebilen beşer oğlu vardır. Türk Hakanlığı, Hârizmşahlar ve Gazneliler arasındaki ilişkiler Hârizm’in Gazneli hakimiyetine girmesi ile sonuçlandı. Türk Hakanlığı Hârizm’in işgaline kayıtsız kalarak Ceyhun’un batısında üstünlüğü Gaznelilere kaptırdı. Böylece Türk Hakanlığı’nın halife ile doğrudan teması da kesilmiş oldu. 1008 yılında Gaznelilere yenilen ve Ceyhun nehrinin batısına geçemeyen Türk Hakanlığının genişlemesi durdu ve böylece içeride iç siyasî çekişmeler başladı. Bastırılan paralara göre bu gelişmeler, hakanlığın Arslan Han Ali’nin çocukları (Ali Kolu) ile Buğra Han Harun (Hasan)’un çocukları (Hasan Kolu) arasında paylaşılarak 1043’deikiye ayrılmasına kadar sürdü. 82 İlk Müslüman Türk Devletleri Bunlardan “Togan Han, Tonga Kara Hakan” unvanlarını taşıyan Ahmed b. Ali (998-1018) devletin esas merkezi Balasagun’da bulunuyordu ve tüm ülkede metbû tanınıyordu. Mâverâünnehr’i feth eden kardeşi İlig Nasr (ö. 1012), 994-998 tarihleri arasında babası döneminde “Tonga Tegin”, ağabeyinin tahta çıktığı tarihten itibaren ölümüne kadar da “İlig, Arslan İlig” unvanı ile önce Özkend’de, sonra Buhara’da ülkenin batısını tâbi sıfatı ile yönetmiştir. Togan Ahmed’in kendisine karşı Gaznelilerle işbirliği yapmasına rağmen tâbiyetten ayrılmadı. 1003-1004 yıllarında “Yınal Tegin” unvanı ile Fergana’da Hefdeh’te bulunan ve Mâverâünnehr’de İlig Nasr’ın vefatı ile yerine geçerek “İlig” unvanı alan Mansur b. Ali (1018-1025) Togan Han Ahmed’e karşı taht iddiasına girişti ve 1014 yılında “Arslan Han” unvanı kullanmaya başladı. Mansur b. Ali’nin “el-Asemm” lâkabına bakılırsa sağırdı. “Arslan Tegin” unvanı ile 1007-1012 yıllarında Muhammed b. Ali (ö. 1025) Taraz’da idi. “İlig” unvanı ile Taraz, İlak, Hocend ve Uşrusene’de metbû tanıdığı Togan Han Ahmed yerine, Arslan Han Mansur tarafına geçti ve sınırlarını genişletti (1014-1017). Arslan Han Mansur adına 1015-1017 yılları arasında Özkend taraarında Togan Han Ahmed ile savaşlar yapan İlig, herhalde Muhammed b. Ali idi. Aralarında Hârizmşahların aracılığı ile bir barış yapıldı ise de bir süre sonra Togan Han Ahmed öldü ve Balasagun Arslan Han Mansur’un eline geçti. Arslan Han Mansur’un oğlu Yusuf 1022-1024’te Şelci’de “Yığan Tegin”, diğer oğlu Hüseyn b. Mansur “Çağrı Tegin” unvanı ile 1015-1016’da Buhara’da alt tâbi olarak siyaset sahnesinde idiler. Ahmed b. Muhammed ise “Alp Tegin ve Atım Tegin” unvanlarını taşımaktaydı. Maverâünnehr fatihi Nasr’ın oğlu Muhammed de “Köç Tegin” unvanıyla Ahsiket ve Özkend’de idi. Onun oğlu Abbâs’ın unvanı “Muızzü’d-Devle” idi. Hakimiyet alanı Fergâna ve çevresindeki bazı şehirleri kapsıyordu. “Böri Tegin” İbrahim b. Nasr 1020-1024 tarihleri arasında İlâk’da Arslan Han Mansur’un tâbii idi. Kadır Han Yusuf (1027-1031) Arslan Han Mansur’a karşı taht iddiasına girişti. Ancak bir başarı elde edemedi ve bölgesi Kâşgar, Hotan ve Yarkend ile sınırlı Resim 4.3 Ahmed b. Ali’nin h. 405 (1014-5) yılında Özkend’de bastırdığı gümüş dirhem (http://www. zeno.ru/showphoto. php?photo=99763) Resim 4.3 Muhammed b. Ali’nin h. 404 (1013-14)’te İlâk’te bastırdığı dirhem (http://cybernumis. homestead.com/ MyQarakhanidfals. html) 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 83 kaldı. Gaznelilerden istediği yardımı alamayınca Arslan Han ile uzlaştı ve birlikte Gazneli topraklarını istila için sefere çıktılar. Fakat hezimete uğrayarak geri döndüler (1020). Bu hengâmede 1013-1020’de Şaş vilayetini “Tonga Ukâ” unvanı ile yöneten Ali Tegin b. Buğra Han Harun / Hasan (ö. 1035), Arslan Han Mansur’un hapsinden kurtularak Buhara’yı ele geçirdi. Burada önce “Yığan Tegin” unvanı alarak Kadır Han Yusuf ’u tanıyan Ali Tegin, kısa bir süre sonra metbûunu değiştirerek Arslan Han Mansur’u tanımaya başladı ve onun kardeşi İlig Muhammed b. Ali’yi Buhara ve çevresinden çıkardı. Muhammed b. Hasan (1025-1027) ise Semerkand’da bulunuyordu. Böylece Türk Hakanlığı ülkesinin en verimli ve ekonomik açıdan en gelişmiş bölgesi Zerefşân vadisi Ali Tegin ve kardeşlerinin yani Hasan Kolu’nun eline geçmiş oldu. Bir diğer kardeş “Çağrı Tegin” unvanını taşıyan Hüseyn b. Hasan, İlâk bölgesinin merkezi Tûnket’te 1013 yılından 1017’ye kadar Togan Han Ahmed b. Ali’yi, bu tarihten 1024’e kadar Arslan Han Mansur b. Ali’yi metbû olarak tanıdı ve buradaki hakimiyetini kesintisiz olarak devam ettirdi. Bu tabloya göre 1019-1025 yıllarında Ali Kolunun hakimiyet alanı sürekli küçülerek Fergâna bölgesinin bir bölümü, Tarâz, İlâk ve Balasagun ile sınırlı kalırken, buna mukabil Hasan Kolunun topraklarını genişleterek merkezi Mâverâünnehr ve Doğu Türkistan’daki hakimiyetleri ile ülkenin büyük bir bölümünü ele geçirdikleri görülmektedir. Arslan Han Mansur’un ve İlig Muhammed’in 1025 yılında ölmeleri ile Hasan Kolu’nun talihi büsbütün açıldı. Muhammed b. Hasan (1025-1027) Balasagun’da tahta çıktı ve kendini “Togan Han” ilan etti. Kardeşi Ali Tegin ona tâbi olarak mevkiini yükseltti ve “Arslan İlig ve İlig” unvanını kullanmaya başladı. Artık onun hakimiyeti Arslan Han Mansur’un ölümü ile boşalan bütün alanları kapsamaktadır. Togan Han Muhammed’i metbû tanımayan kardeş Kadır Han Yusuf ’un elinde eskisi gibi Doğu Türkistân kaldı. Ancak Semerkand’da Kadır Han Yusuf ve Gazneli Mahmud buluşması siyasî dengeleri değiştirdi. Kâşgar’dan harekete geçen Kadır Han Yusuf 1025’te Özkend’i ele geçirdi. Şehrin idaresini tâbi sıfatı ile Süleymân b. Hârun’a verdi. Aynı yıl Soğd’da Togan Han Muhammed’e üstünlüğünü kabul ettirdi. Balasagun (Kuz Ordu), İlâk, Dahket ve Ahsiket’i alarak Togan Han Muhammed’i tahttan uzaklaştırdı. Bununla birlikte Sultan Mahmud’un Mâverâünnehr’i terk etmesinden sonra çöllere kaçmış olan Ali Tegin, Buhara ve Semerkand’ı terke mecbur oldu ve geri dönemedi. Ancak Sultan Mahmud Mâverâünnehr’den geri çekildiğinde Ali Tegin Buhara’ya tekrar sahip oldu. Hakimiyet alanını yaymak için hareketine devam ederek 1027 yılında Keş’i ve Kaşka Derya havzasını ele geçirdi. 1028’de hâlâ Kadır Han Yusuf ’un elinde olan Semerkand ve Soğd’u topraklarına kattı. Bu başarılarını 1030 yılından itibaren adına kestirdiği paralardaki “Tarkan Padişâ” ve “feth” ibareleriyle ilan etti. Ali Tegin oğlu “Arslan Tegin” Yusuf 1026- 1032 yıllarında Buhara’yı kesintisiz olarak idare etti. Bu arada Ali Tegin 1032 yılında Debûsiye’de kazandığı zaferden sonra Mâverâünnehr’deki merkezi Kutlug Ordu’da kestirdiği paralarında kendini “Tabgaç Buğra Kara Hakan” ilan ederek hem Mâverâünnehr’in metbûu, hem de Balasagun, Tarâz ve Doğu Türkistân’da metbû haklarının bulunduğunu iddia etti. Zira “Melikü’l-Maşrık ve’s-Sîn” Kadır Han Yusuf 1031 yılında ölmüştü. Kâşgar ve Yarkend’de alt tâbii olan “Çağrı Tegin” Süleyman b. Yusuf, “Arslan Han” unvanı ile yerine geçti. Şâş ve Tûnket’i 1030- 1031’de yöneten diğer oğlu “Yığan Tegin” Muhammed, “Buğra Han” unvanı ile Taraz ve İsfîcâb’ı aldı. 1035 yılında ise Ali Tegin hastalanarak ölünce yerine oğlu Arslan İlig Yusuf geçti. 1037-1039 tarihlerinde Arslan İlig Yusuf Fergâna’yı ele geçiren ve yeniden tarih sahnesinde rol alan amcası Muhammed b. Hasan’ı kısa bir süre için de olsa metbû olarak tanıdı. 84 İlk Müslüman Türk Devletleri Hasan Kolu’nun bu başarıları 1037 yılında Böri Tegin İbrahim b. Nasr’ın Arslan İlig Yusuf ’un hapsinden kurtularak bir gurup atlı ile Özkend’e ağabeyi Aynü’d-Devle Muhammed’in yanına kaçması ile durdu. Çok geçmeden Böri Tegin, Kumucî Türkleri ve Türkmenlerden aldığı destekle Gaznelilerden Çağaniyan, Huttal ve Vahş, Ali Tegin’in çocuklarından da Keş, Semerkand ve Buhara’yı alarak Batı Türk Hakanlığı’nı kurdu (1041). Hakanlığın batı politikası jeopolitik açıdan nasıl değerlendirilebilir? DOĞU POLİTİKASI İslam coğrafyasına doğudan her hangi büyük bir tehdit yönelmedikçe İslam kaynakları hakanlığın doğusunda ne olup bittiği konusunda suskun kalmaktadır. Nitekim doğuda önemli bir sınır ticaret merkezi olan Hotan’ın bile, ne zaman Türk Hakanlığı tarafından fethedildiğini, ancak Yusuf Kadır Han’ın ülkenin batısındaki bir sefere katılması nedeniyle İslam kaynaklarının verdiği bir ara bilgiden tahmin edebiliyoruz. Buna göre Hotan en geç Ocak 1008’de Belh yakınlarında, İlig Nasr ve Sultan Mahmud arasında yapılan savaştan önce, Türk Hakanlığı topraklarına Yusuf Kadır Han tarafından dahil edilmiş bulunuyordu. Zira bu savaşa kendisini davet eden akrabası İlig Nasr’a yardım için Mâverâünnehr’e geldiğinde İslam kaynakları onu, “Hotan meliki”, askerlerini de “Hotan askerleri” olarak tavsîf etmektedir. XI. yüzyılın başında Türk Hakanlığı ülkesine doğudan yapılan saldırıları, Hıtâylar değil, Hıtâylar tarafından harekete geçirilen ve başlangıçta Moğolistan’ın doğusunu, sonra da batısını işgal eden Moğol boyları gerçekleştirmekte idi. Nitekim 1018 yılında İslam ülkelerinde duyulduğunda büyük bir heyecana sebep olan ve Çin tarafından çıktığı söylenen kalabalık gayrimüslim Moğol boylarının Balasagun’a sekiz günlük mesafeye kadar yaklaşması olayı, İslam kaynaklarında geniş bir yankı bulmuştur. Yüz bin oba (hırkâh) ve üç yüz bin oba halkı diye kaydedilen kalabalık bir Hıtây ordusu, Togan Han Ahmed’in hastalığından ve Türk Hakanlığı’nın içinde bulunduğu siyasî çekişmelerden yararlanmak üzere harekete geçti. Balasagun’a sekiz günlük mesafeye kadar yaklaştılar. Daha önce Doğu’da gaza faaliyetlerinde bulunmuş ve “Gâzi” unvanı almış olan Togan Han Ahmed, bu kritik durumda hasta yatağından kalkarak İslam ülkelerinden yardım istedi ve etrafına rivayetlere göre yüz bin veya yüz yirmi bin kişilik gönüllü ordusu topladı. Bunu haber alan Hıtay ordusu savaşmaktan vazgeçerek geri çekildi. Ancak Togan Han onları üç ay takip ettikten sonra bir meydan savaşına girişti. Hıtay ordusunu hezimete uğrattı ve yüz bin kişi öldürüldü, yüz bin genç esir alındı ve pek çok da ganimet elde edildi. Bu savaşın en önemli sonucu, Hıtâyların en az bir asır batıya nüfuz etmesinin geciktirilmiş olmasıdır. Savaştan kısa bir süre sonra hastalığı tekrar nükseden ve 1018 yılında vefat eden Togan Han Ahmed’in Hıtây ordusunu üç ay kadar takip etmesi dikkate alınırsa, hakanlığın doğuda sınırlarını bir hayli genişletmiş olduğuna hükmedilebilir. Ülkenin doğu sınırlarını güney doğuda Hotan, yukarıda Issıg Göl’ün doğu taraarı, Balkaş gölüne dökülen İli nehri havzasından kuzey doğuya doğru Emil nehrinin döküldüğü Ala Göl’e kadar uzanan bir çizgi ile tarif etmek mümkündür. Hakanlığın doğu politikasının esasını nasıl açıklayabiliriz? Türk Hakanlığı’nın ikiye ayrılmadan önce ülkenin doğusundaki en önemli olay 1018 yılıda kalabalık Hıtayların Balasagun’a kadar yaklaşan istila hareketidir. “Gazi” Togan Han Ahmed’in bu istilayı geri püskürtmesi, Hıtayların bir asır batıya nüfuz etmelerini geciktirmiştir. 2 3 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 85 Özet Hakanlığın İslamı nasıl ve ne zaman kabul ettiği meselelerini değerlendirecek. Seyhûn ötesinde İslamlaştıran ve İslamlaşan açısından gerekli ortam, birkaç asırlık bir süreçten sonra henüz oluşmuş bulunuyordu. Satuk Tegin’in Müslüman olmasını gerektiren siyasî şartlar da mevcuttu. Kendisi gibi Kâşgar taraarına sığınmış Sâmânî mülteci emir, aynı zamanda tüccar, fakih ve mutasavvıf olan Ebû Nasr vasıtası ile Müslüman oldu ve Abdü’l-Kerîm” İslamî adını aldı. Mâverâünnehr gazilerinden aldığı destekle hakanlığın batı merkezi Kâşgar’ı amcasından İslam adına alarak Buğra Han unvanı aldı. Onun ne zaman bu unvanı aldığı, hakanlığın İslam’a giriş tarihi meselesi açısından önemlidir. Zira bundan sonra hakanlığın nesli onunla devam etmiştir. Ortaçağ İslam kroniklerinde “Türk meliki Buğra Han” adı ile kaydedilen Satuk’un en geç 921 yılında Buğra Han unvanı aldığı ve bu tarihten önce de İslam’ı kabul ettiği tesbit edilebilmektedir. Ayrıca, Osmanlı kroniklerinde onun Müslüman olduğu tarih 913 yılına tekabül etmektedir. Ülkenin doğu merkezi Balasagun’u almak ve bütün ülkeyi İslam çatısında birleştirmek oğlu Baytaş Arslan Han döneminde gerçekleşti (960). Hanın yanındaki fakih el-Kelemâtî’nin ve tüccar görünümlü diğer sufî vaizlerin propagandaları başarılı oldu ve iki yüz bin çadır halkı Müslüman oldu. Sayı abartılı da olsa bu toplu ihtida hareketi ile bütün ülkede İslam’ın en azından resmi din olarak kabul edildiğini söylemek mümkündür. Hakanlığın Abbasi hilafetini ne zaman tanıdığını ve sonuçlarını belirleyecek. Nümizmatik verilere göre; Türk Hakanlığı ve Abbâsî Hilâfeti ilişkileri 991 yılında Buğra Han Harun’un tek taraı olarak Halife et-Tâî Lillah’ı tanımasıyla başlar. Mâverâünnehr’in fethi ile de doğrudan ilişkiler başlamıştır. Halife el-Kâdir Billah Togan Han Ahmed’e bir mektup yazıp hilafet için tehlikeli gördüğü el-Vâsıkî’yi yakalamasını isteyince, el-Vâsıkî Mâverâünnehr’den uzaklaştırılmıştır. Bu ilişkilerde hakanların kendilerini Mevlâ Emîrü’l-Mü’minîn (halifenin kölesi), onları da Allah ile kendi aralarında bir ara mevki olarak tanımaları ile halk üzerindeki mutlak otoritesi hukuken de olsa zayıamış, buradan kaynaklanan yetki karmaşası, sonradan hakanlıkta iç siyasî istikrarı sarsan bir süreç halini almıştır. Hakanlığın sınırlarının genişlemesi, İslam coğrafyasına yönelik fetihleri ve bunların meşru gerekçelerini belirleyecek. Türklerin batıya doğru ilerleyişi değişmedi. Türk Hakanlığı’nın jeopolitik haklarının bir gereği olarak birkaç asır önce ‘putperest’ kimliği ile ele geçiremediği Mâverâünnehr’i, şimdi Müslüman olarak elde etmek için acele edeceği aşikardı. Üstelik bunu meşru gösterecek şartlar da oluşmuştur. Zira Sâmânî devleti ne bürokratlarını, ne de halkı memnun edebilmektedir. Sâmânî komutanların birbirleri ile bitmek bilmeyen mücadelelerini önlemek daha fazla finansman gerektirdiğinden esnaf, tüccarlar ve halk vergiler altında eziliyor, öte yandan her gün yeni vergiler icat ediliyorken Sâmânî emîri müsrif bir yaşam sürüyordu. Hatta gazilerden oluşan dindar Mâverâünnehr halkı açısından onlar bu yönleri ile dinden çıkmış kabul ediliyordu. Dolayısı ile, Türk Hakanlığı’nın batısını yöneten Buğra Han Hârûn’un İslam adına burayı feth etmesi tercihe şayandı. Buğra Han 992 yılında Mâverâünnehr’i feth ederek Sâmânî devletini ortadan kaldıracağı sırada vefatı ile yarım kalan işi bölgede yerine geçen İlig Nasr tamamladı ve Türk Hakanlığı’nın sınırları batıda en geniş sınırlarına Ceyhûn nehri boylarına dayandı (1005). 1 2 3 86 İlk Müslüman Türk Devletleri Hakanlığın ikiye ayrılmadan önceki siyasi tarihini, kronoloji, yer ve kişiler, sebep ve sonuçlar çerçevesinde değerlendirecek. Satuk Buğra Han’ın torunu Arslan Han Ali 998 yılında vefat ettiğinde, başkenti Balasagun olan Türk Hakanlığı, kuzey doğuda Balkaş Gölü İli havzasından güneye doğru Issık Göl ve Hotan vilayeti çizgisinden batıda Ceyhûn nehri boylarına kadar olan geniş sahalara hakim bulunuyordu. Arslan Han Ali’den sonra Togan Han Ahmed (998-1018) Balasagun’da tahta çıktı. Ülkenin batısını ise, merkezini önce Özkend’e, ardından Semerkand’a taşıyan kardeşi İlig Nasr yönetti. Ceyhun’u aşarak Gaznelilerin elinde olan Horasan topraklarını ele geçirmek için başarısız teşebbüslerde bulunan İlig Nasr’ın 1013’de ölümünden sonra yerine diğer kardeşi Mansur geçti. Ancak ağabeyine karşı mücadeleye girişti ve 1015 yılından itibaren Arslan Han unvanını kullanarak taht iddiasında bulundu. Maverâünnehr’de kendine tâbi olarak da bir diğer kardeş İlig Muhammed (ö. 1025) vardı. 1018’de ağabeyinin vefatı ile Balasagun’da tahta çıkan Arslan Han Mansur (1018-1025) ve tâbii İlig Muhammed’in 1025 yılında ölümleri ile Ali Kolu ülkede üstünlüğünü kaybetti. Hasan Kolu yani Buğra Han Harûn (Hasan)’un oğullarından Togan Han Muhammed (1025-1027) Balasagun’da tahta çıktı. 1020 yılından itibaren bütün Mâverâünnehr, kardeşi Ali Tegin’in eline geçmeye başladı. Kâşgar ve Hotan tarafında ise diğer kardeş Kadır Han Yusuf hakimdi. Her iki kolun Gazneliler karşısında başarılı olamamaları ve Ceyhun’u aşamamaları, iç siyasî çekişmeleri besliyordu. Gaznelilerin desteğini alan Kadır Han (1027-1031) kardeşi Togan Han’ı tahttan indirerek ve Ali Tegin’i de tedip ederek ülkenin tek hakimi oldu. Sonuçta bu iç mücadeleler Ali kolundan Böri Tegin İbrahim’in babasının feth ettiği Mâverâünnehr’i yeniden almak için giriştiği harekât Türk Hakanlığı’nın doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmasına sebep oldu (1041). 4 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 87 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Türk Hakanlığı ülkesinde görülen toplu ihtida (kitlesel Müslümanlaşma) hareketlerinin sebebi değildir? a. Ülkenin sosyal yapısı b. Ülkenin ekonomik yapısı c. İslamlaştırma metodu d. Savaşlar e. Ülkenin siyasî yapısı 2. Ebu’l-Hasan Muhammed el-Kelemâtî, aşağıdaki hakanlardan hangisinin hizmetine girerek ülkenin İslamlaşmasına katkıda bulunmuştur? a. Togan Han b. Baytaş Arslan Han Musâ c. Arslan Han Ali d. İlig Nasr e. Satuk Buğra Han 3. Sâmânî devleti yıkılırken, aşağıdaki Türk komutanlardan hangisi Türk Hakanlığı ile işbirliği yapmamıştır? a. Fâik b. Bey Tüzün c. Simcûrî d. Yınal Tegin e. Sebük Tegin 4. Nümizmatik verilere göre 991 yılında Abbâsî hilafetini tanıyan ilk Türk Hakanlığı yöneticisi kimdir? a. Kadır Han Yûsuf b. Togan Han Muhammed c. Buğra Han Hârûn d. İlig Nasr e. İlig Muhammed 5. Aşağıdaki Türk Hakanlığı hanedan mensuplarından hangisi Türk Hakanlığı’nın Ceyhun’un batısını istila teşebbüsüne bizzat katılmamıştır? a. Togan Han Ahmed b. Kadır Han Yusuf c. Subaşı Tegin d. Arslan Han Mansur e. Cafer Tegin 6. Buğra Han Muhammed’in aşağıdaki Oğuz beylerinden hangisi ile yakın bir ilişkisi vardır? a. Hasan b. Tâk b. Çağrı Bey c. Arslan Yâlû d. Tuğrul Bey e. Musâ Yabgu 7. Meşhur bilgin Bîrûnî’nin, Hârizmşahlardan bölge siyaseti açısından durdurulmasını istediği savaşlar kimler arasında yapılmaktadır? a. İlig Nasr ile Sultan Mahmud b. Arslan Han Mansur ile Sultan Mahmud c. Ali Tegin ile Hârizmşah Altuntaş d. İlig Nasr ile Togan Han Ahmed e. Togan Han Ahmed ile İlig Muhammed 8. Gaznelilerin 1017 yılında Hârizm’i ele geçirmesinin, Türk Hakanlığı açısından en önemli sonucu aşağıdakilerden hangisidir? a. Türk Hakanlığı’nın batı sınırı tamamı ile Gaznelilerin eline geçmiştir. b. Türk Hakanlığı’nın Abbâsî hilafeti ile doğrudan ilişkisi kesilmiştir. c. Türk Hakanlığı müttefikini kaybetmiştir. d. Türk Hakanlığı ve Gazneli rekabeti farklı bir boyut kazanmıştır. e. Harizm valiliğine Hârizmşâh Altuntaş getirilmiştir. 9. Türk Hakanlığı’nda “Gâzî” unvanı taşıyan hanedan mensupları, aşağıdaki vilayetlerin hangisi ile daha yakından ilgilidir? a. Balasagun b. Taraz c. İsfîcâb d. Semerkand e. Buhara 10. Hıtâyların batıya nüfuz etmesinin en az bir asır geciktirilmiş olmasında aşağıdakilerden hangisinin payı yoktur? a. Mâverâünnehr Gâzîlerinin b. Türk Hakanlığı’nın c. Gaznelilerin d. Togan Han Ahmed’in e. Gönüllülerin 88 İlk Müslüman Türk Devletleri Satuk Buğra Han’ın Menkıbevî Hayatı (Müslüman Oluşu) “Allah’ın Resûlü Muhammed Kanatlı Burak’a binmiş olduğu gece, göklerde şanlı peygamber simaları arasında hiç tanımadığı bir şahsiyet gördü. Cebrâil’e onun hangi peygamber olduğunu sordu. “Bu peygamber değil, hicretten 333 yıl sonra fanî dünyaya inecek ve Türkistan’ı dininizin dairesi içine sokacak olan Satuk Buğra Han’ın ruhudur.” dedi. Onu gözleri ile görmek için sahabiler Hz. Peygamberden talepte bulundular. Hemen başlarında Türk takyesi ile silahlarını giyinmiş kırk atlı birlikte selam vererek yaklaştı. Onlar, Buğra Han ve arkadaşlarının ruhları idi. Aralarında ona rehber olacak Ebû Nasr Sâmânî de vardı. Zamanı gelince Ebû Nasr Sâmânî dünyaya geldi. Dindar, mütevazi, idare ilminde ve mukaddes şeyleri tanımada yedi tûla sahipti. İdare edecek bir vilayet bulamadığından kafirler toprağında hak dini yaymak için ticaretle meşgul olmaya karar verdi. Bir gece rüyasında Hz. Peygamber’in, “kalk Türkistan yolunu tut, orada Satuk Tegin seni bekliyor.” dediğini gördü. Derhal oğlu ve üç yüz kişilik kervanla yola koyuldu. O zaman Kâşgar sultanının oğlu Satuk, on iki yaşında idi. Doğduğu günde şayanı hayret hadiseler oldu.Büyüye başvuran kahinler onun büyüyünce Müslüman olacağını anladılar. Öldürmek istediler ancak, annesi onun Müslüman olduktan sonra öldürülmesi icab eder diyerek engel oldu. Genç Tegin kırk arkadaşı ile birlikte ava çıktı.bir tavşan kaldırıp o kadar hızla arkasından koştu ki, arkadaşlarını gözden kaybetti. Tavşan durdu, bir ihtiyar şeklini alarak, Allah’ın İslam’ı öğretmekle mükellef kıldığı kişiyi göreceğini haber verdi. Birkaç gün sonra Ebu Nasr Sâmânî’yi gören Satuk, o ihtiyarın Hızır olduğunu anladı. İtaatli bir kalple Müslüman oldu.” Kaynak: M. F. Grenard, Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarihi, (Çev. O. Turan) Ülkü Dergisi, 74 (1939), s. 145-146. 1. d Yanıtınız yanlışsa, “İslam’ı Kabul” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlışsa, “Baytaş Arslan Han Musâ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlışsa, “Sâmânîlere Son Verilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlışsa, “Sâmânîlere Son Verilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlışsa, “Gazneliler ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlışsa, “Oğuzlar ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlışsa, “Hârizmşahlar ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlışsa, “İç Siyasi Durumlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlışsa, “Doğu Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz 10. c Yanıtınız yanlışsa, “Doğu Politikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 4. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Gelişme Dönemi 89 Sıra Sizde 1 Türk Hakanlığı’nın Mâverâünnehr’i fethinin temel gerekçesi, burayı yöneten Sâmânî devletinin başındaki Sâmânî ailesinin halka bir taraan ağır vergiler ödetirken, diğer taraan kendi yaşamlarında müsrif davranması, bölge halkı açısından birinci derecede önemli olan ticaret hayatının gerektirdiği emniyet ve güven ortamını sağlayamaması nedenleri ile toplum nezdinde saygınlığını kaybetmesi ve bu gayri memnun ahalinin Türk Hakanlığı ile işbirliği yaparak, onları bölgenin fethine teşvik etmeleridir. Sıra Sizde 2 Jeopolitik açıdan hakanlığın batı politikası, Türklerin İslam öncesinde ellerinde tuttukları, ancak putperest kimlikleri ile Müslümanların eline geçen Ceyhun’a kadar uzanan sahaları, şimdi, elde etmek için acele ettikleri görülmektedir ki, bu durum eski tarihî hakların farklı bir kimlikle yeniden gündeme getirildiğini ve eski jeopolitik şartların değişmediğini göstermektedir. Sıra Sizde 3 Hakanlığın yeni Müslüman bir devlet olarak doğusunda, batıda olduğu gibi İslam adına büyük fetihler yapması beklenirdi. Ancak gerek elde edilecek menfaatlerin gösterilen mücadeleye göre değersiz olması, gerekse doğuda Moğollar tarafından tazyik edilmesi, kalabalık Türk-Moğol boylarının batıya doğru yeni yurtlar bulmak için göç etmelerine sebep oldu. Buna karşı durmanın zorluğu, doğuda sadece savunma savaşları yapmayı ve kapıya dayanan bu göçerlere yurtlar vererek onları İslamlaştırıp tehlike olmaktan çıkarmayı zorunlu kılmıştır. Genç, Reşat, (2002) “Karahanlılar Tarihi”, (Ed. H. C. Güzel), Türkler, IV, Ankara, s. 445-459. Grenard, M. F., Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarihi, (Çev. O. Turan), Ülkü Dergisi, 74 (1939), s. 145- 146. Huatao, (2003), VIII-X Asırlardaki Garbî Târihî Hakkıda Tetkikât, (Uyg. Trc. Ö. Nurî), Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı. Hunkan, Ömer Soner, (2007), Türk Hakanlığı Karahanlılar, IQ Yayınları, İstanbul. Pritsak, Omeljan, (1997), “Karahanlılar”, İslâm Ansiklopedisi, VI, İstanbul, s. 251-273. Özaydın, Abdülkerim, (2001), “Karahanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, İstanbul, s. 404-412. Togan, A. Z. V. Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Batı Türk Hakanlığı’nın siyasi sürecini değerlendirebilecek, Doğu Türk Hakanlığı’nın siyasi sürecini değerlendirebilecek, Batı Türk Hakanlığı’nda Selçuklu hakimiyetinin mahiyetini açıklayabilecek bilgi ve beceriye sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • TamgaÎ Han İbrahim • Sultan Melikşah • Karahanlılar • Arslan Han Süleyman • Sultan Sancar • SelÎuklular • Arslan Han Muhammed • (ür Han • Kara Hıtaylar • TamgaÎ Han Hasan • KüÎlük Han • Hârizmşahlar • ¬l-i Burhân • /aymanlar • Karluklar • Sadr Abdü’l-Azîz b. Ömer İçindekiler    İlk Müslüman Türk Devletleri Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi • BATI TÜRK HAKANLIƗI • D0ƗU TÜRK HAKANLIƗI İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ BATI TÜRK HAKANLIĞI Tamgaç Han İbrahim b. Nasr (1041-1068) Tamgaç Han İbrahim, “Böri Tegin” unvanı ile 1037’de başlattığı Mâverâünnehr’i ele geçirme harekatını 1041’de tamamlayarak, Ali Tegin’in çocuklarını ve Gaznelileri bölgeden çıkardı. Bölgenin yeni hakimi olarak, “Tamgaç Buğra Kara Hakan” unvanını kullanmakla bölgenin eski hakimi Ali Tegin’in jeopolitik haklarına, “Müeyyidü’l-Adl” unvanı ile de babası İlig Nasr’ın mirasına sahip çıktığını ilan etti. Semerkand başkent olmak üzere Batı Türk Hakanlığı’nın sınırları başlangıçta sadece, Semerkand, Buhara, Keş v.s. şehirleri ihtiva eden merkezî Mâverâünnehr ile Çağâniyân ve Huttal bölgesini kapsamakta idi. 1037 yılında Fergana’da Özkend ve Hocend’de bulunan kardeşi “Aynü’d-Devle” Muhammed b. Nasr ise hâlâ hakanlığın doğusuna tâbi bulunuyordu. Tamgaç Han İbrahim, 1043 yılında Mâverâünnehr’i geri almak için son bir teşebbüste daha bulunan Ali Tegin’in çocukları ve amcaları Togan Han Muhammed’i bertaraf ettikten sonra 1057 tarihlerinde Doğu Türk Hakanlığı’nda meydana gelen iç karışıklıklardan yararlanarak hakimiyet alanını, Özkend, Ahsiket, Hocend, Tûnket, İsfîcâb, Şâş, Binket, Kuz Ordu (Balasagun)’yu içine alacak şekilde genişletmeyi başardı. Ülkesini oğulları arasında idarî anlamda taksim etti. Buna göre; Özkend’de Köç Tegin Davud b. İbrahim, Tûnket’de Yağan Tegin Şuays b. İbrahim, Buhara’da Şemsü’l-Mülk Nasr b. İbrahim, Tirmiz’de Yığan Tegin Hızır b. İbrahim, Kuz Ordu’da Hızır’ın oğlu Yusuf bulunuyordu. Tamgaç Han İbrahim’in doğuda elde ettiği bu başarılara karşın, batıdaki komşusu Selçuklulara karşı aynı siyasi başarıları gösteremedi. Selçukluların doğu vilayetleri Merv merkezinde Melik Çağrı Bey’in idaresinde idi. Hakanlık soyundan gelen eşinden olan oğlu ve veliahdı Alp Arslan babasının alt tâbii olarak Belh’de bulunuyordu. Tamgaç Han İbrahim, Gaznelilerin de teşviki ile Ceyhun nehrinin doğu kıyısındaki Tirmiz’i ele geçirdi. Ardından nehri geçerek Belh’i aldı. Ancak bu işte müttefiki olan Gazneli Sultan Mevdûd’un ölümü ile bir başka müttefik Isfahan hakimi Ebû Kâlicâr Gerşasp’ın Isfahan’a geri dönmesi sonucunda yalnız kalan Tamgaç Han İbrahim, Melik Çağrı Bey ile anlaşma yoluna gitti. Melik Çağrı Bey’in 1059 yılında vefatından sonra, Merv’de yerine Alp Arslan geçti. Alp Arslan, Batı Türk Hakanlığı topraklarına saldırı ve yağmalarda bulunarak, babası devKarahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 92 İlk Müslüman Türk Devletleri rinde yapılan anlaşmayı bozdu. Tamgaç Han İbrahim, bir taraan bu saldırılara karşılık verirken, diğer taraan da diplomatik girişimlerde bulundu. Halife Kaim Biemrillah’a 1061 yılında bir elçi gönderdi. Alp Arslan’ın ülkesinden el çekmesi ve saldırılara son vermesi için yardım istedi. Bu sırada zaten Selçukluların tahakkümünde olan halife bu isteği kabul etti ise de hil’at ve lâkaplar göndermekten başka bir şey yapamadı. Sultan Tuğrul Bey’in 1063 yılında vefatı üzerine bu kez Selçuklu tahtına çıkan Alp Arslan’ın ilk icraatı, Huttal ve Çağâniyân taraarını tekrar itaat altına almak oldu. 1065’de Cend’de atası Selçuk’un kabrini ziyaret ettikten sonra Merv’e geldiğinde, Tamgaç Han İbrahim’in elçilerinin Sultan Alp Arslan’ın huzurundaki teşebbüsleri de bir sonuç vermedi. Tamgaç Han İbrahim kaynaklarda, hanedan içindeki siyasî çekişmelerden daha ziyade, sosyal, ekonomik, sanat, bilim, eğitim ve din alanlarında ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleri ile gündeme gelmiştir. Bu nedenle hakanlığın Batı ve Doğu şeklinde ikiye ayrılması, yalnızca siyasî alanda bir çözülme ve çöküşün, medenî alanlarda ise, tam bir gelişme, refah ve istikrar devresinin başladığının habercisi olmuştur. Tamgaç Han İbrahim’in sosyal alandaki politikalarını, halkın gönlünü ve desteğini kazanmaya yönelik faaliyetler olarak özetlemek mümkündür ki, bunlar Kültür ve Medeniyet başlıklı ünitede ayrıntılı olarak anlatılacaktır. Zira, hırsızlardan ve yol kesicilerden (ayyâr) temizlenerek tam bir asayişin sağlandığı Mâverâünnehr’de iktisadi hayatın önemli bir parçası olan dihkânlar tasfiye edildi. Boşalan bu iktisadi alanı da dolduran muhalif Bürokrat-Ulemâ (medrese eğitimli memurlar) sınıfına karşı hanedanın halka dayanmasından başka çaresi yoktu. Nitekim, Mâverâünnehr halkının beklediği dindar, adil, suçluları cezalandırmada tavizsiz, yoksulu doyuran ve giydiren, eğitime önem veren, vakıar kuran, kul hakkına riayet eden, her tabakadan insanlara eşit davranan ve şikayetlerini dinleyen, usulsüz vergiler koymayan, hukukun dışına çıkmayan ve her ne olursa olsun halkın yanında yer alan bir hakan portresini canlandıran Tamgaç Han İbrahim, halkın desteğini aldığına inanmış olmalı ki, muhalierden Seyyid Ebu’l-Kasım es-Semerkandî’yi idam ettirdi. Tamgaç Han İbrahim hayatının sonlarına doğru felç geçirdi ve tahtından feragat ederek, yerini oğlu Şemsü’l-Mülk Nasr’a bıraktı ve 1068 yılında vefat etti. Resim 5.1 Tabgaç Han İbrahim’in 1062’de Kuz Ordu’da bastırdığı sikke. Batı Türk Hakanlığı’nın kurucusu Tamgaç Han İbrâhîm, iç ve dış siyasî hadiselerden daha çok sosyal, ekonomik, sanat, bilim, eğitim ve din alanlarında ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleri ile ön plana çıkmaktadır. Bunun sonucu olarak, halkın gönlünde yer tutan Tamgaç Han İbrâhîm, halktan aldığı destekle muhalif bürokratulema sınıfına karşı başarı ile mücadele etmiştir. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 93 Şemsü’l-Mülk Nasr b. İbrahim (1068-1080) Şemsü’l-Mülk Nasr, Semerkand’da tahta çıktığında rakipsiz değildi. Kardeşi Togan Han Şuays, derhal Buhara’dan Semerkand’a gelerek ülkenin başkentini kuşattı. Ancak Şemsü’l-Mülk Nasr, kardeşini önce Semerkand’dan, ardından da Buhara’dan çıkararak bertaraf etti (1068). Bastırdığı paralarında “Sultânü’ş-Şark ve’s-Sîn (Doğu’nun ve Çin’in Sultanı)” gibi, ilk kez “sultan” unvanını kullanarak, hakanların Selçuklu ve Gazneli sultanlarına eşit statüde olduğunu gösterdi. Şemsü’l-Mülk Nasr, bu taht kavgasından yararlanmak isteyen Doğu Türk Hakanlığı’na karşı mücadeleye mecbur kaldı. Doğu Türk Hakanlığı hanedan mensupları Tuğrul Kara Han Yusuf ve oğlu Tuğrul Tegin Ömer, Tamgaç Han İbrahim’in ele geçirdiği toprakları yeniden elde etmek üzere harekete geçti. Semerkand’a kadar yaklaşan Doğu Türk Hakanlığı ordusu Şemsü’l-Mülk’e karşı zafer kazanamadı. Buna rağmen Tuğrul Kara Han Yusuf, 1069-1070 yıllarında Merginân ve Şâş’a, oğlu Tuğrul Tegin Ömer de aynı yıllarda Taraz ve Tûnket’e sahip oldu. İki taraf arasında Hocend’in sınır olmasını öngören anlaşma uzun sürmedi. Şemsü’l-Mülk Nasr, Ahsiket, Özkend ve Fergâna bölgesini tekrar geri almayı başardı. Şemsü’l-Mülk Nasr devrinde Mâverâünnehr’e yönelik Selçuklu saldırıları, Sultan Alp Arslan’ın oğulları tarafından yürütülüyordu. Bu nedenle Alp Arslan’a bir mektup yazarak bu saldırılardan şikayetçi oldu. Sultan Alp Arslan kendisine olumlu cevap verdi ve iki taraf arasında sıhrî akrabalık kuruldu. Buna göre; Şemsü’lMülk Nasr, Sultan Alp Arslan’ın kız kardeşi ile evlendi. Kadır Han Yusuf ’un kızı (Sultan Mesûd’un eski eşi) da Sultan Alp Arslan’a verildi. Şemsü’l-Mülk Nasr’ın kız kardeşi Celâliye Türkan Hatun ise Sultan Alp Arslan’ın veliahdı ve oğlu Melikşah’a nikâhlandı. Buna rağmen dostluk uzun sürmedi. Sultan Alp Arslan’ın oğlu Ayaz (ya da İlyas), Şemsü’l-Mülk’ün Semerkand’da bulunmadığı ve ülkenin doğusunda başka bir mesele ile uğraştığı sırada Mâverâünnehr’e yönelerek, Semerkand ve Buhara çevresine kadar yağma ve saldırılarda bulundu. Şemsü’l-Mülk Nasr, Ayaz’a yetişerek onu mağlup etti ve bir çok adamını esir aldı. Bütün bu olanlardan Sultan Alp Arslan’ın kız kardeşi olan eşini sorumlu tuttu ve onu öldürttü. Sultan Alp Arslan bunu haber alınca, büyük bir ordu ile Mâverâünnehr’e sefer için hazırlıklara başladı. Şemsü’l-Mülk Nasr bu hazırlıkları öğrendiğinde, kız kardeşinin kendi eceli ile öldüğüne yeminler ederek Sultan Alp Arslan’ı inandırdı ve onu bu seferden vazgeçirdi. Buna mukabil, kendi kız kardeşini Sultan Alp Arslan’a nikâhladı ve gelini bir çok mal ve eşyadan oluşan çeyizi ile Semerkand’dan Horasan’a gönderdi. Sultan Alp Arslan, kızın çeyizi içinde Atsız’ın ordusundan yağmalanan altın leğeni görünce buna siyasî bir anlam vererek, Şemsü’l-Mülk’ün amacının kendisini ayıplamak ve oğlunun yenilgisini hatırlatmak olduğunu düşündü. Bunun intikamını almak için Mâverâünnehr’e sefer yapmaya karar verdi. İki yüz bin kişiyi aşan ordusu ile Ceyhun’u geçti. Öncü kuvvetleri Buhara’ya kadar her yeri yağmaladı. Buhara halkı şehri terk ederek, Semerkand’a göçtü. Bu arada Selçuklu ordusu yol üzerindeki Berzem adı verilen bir kaleyi kuşattı ve burayı ele geçirdi. Kale komutanı Hârizmli Yusuf esir alınıp Sultan Alp Arslan’ın huzuruna getirildiğinde bir anlık gaetten yararlanarak, Sultan Alp Arslan’ı göğsünden bıçakla yaraladı (Kasım 1072). Batı Türk Hakanlığı, Sultan Alp Arslan’ın çok geçmeden hayatını kaybetmesiyle bu tehlikeden kurtulduğu gibi karşı atağa geçmek için de fırsat buldu. Mâverâünnehr, Toharistan ve Horasan güzergahında stratejik öneme sahip Ceyhun nehrinin iki yakasında karşılıklı yer alan Tirmiz ve Belh vilayetleri ele geçirildi. Selçuklu tahtına yeni çıkan Sultan Melikşah’a tehdit içeren mektuplar gönderildi. 94 İlk Müslüman Türk Devletleri Bu şartlarda Sultan Melikşah daha saltanatının başlarında Mâverâünnehr’e yeniden sefere çıkmak zorunda kaldı. Belh ve Tirmiz’i geri alarak Semerkand’a yönelen Selçuklu ordusunun karşısına çıkamayan Şemsü’l-Mülk Nasr, Sultan Melikşah’a Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk’ün aracılığıyla barış teklif etti. Sultan Melikşah, onun bu teklifini kabul edip, Belh ile Tohâristân’ı kardeşi Şihâbü’d-Dîn Tekeş’e vererek geri döndü. Şemsü’l-Mülk Nasr, dinî ilimlere vâkıf dindar bir şahsiyetti. Kaynaklarda o muhaddis (hadis rivayetçisi) ve hattat olarak kaydedilmektedir ki, hanedan ve bürokrat-ulemâ arasındaki çatışmanın onun devrinde daha da hızlanarak devam etmesi ve kendisinin muhalier tarafından dinî gerekçelerle suçlanması manidardır. Muhalierin başını çeken ulemâdan Ebû İbrahim İsmail b. Ebî Nasr es-Saâr hapsedilerek idam edildi. Meşhur alim Şemsü’l-Eimme Serahsî uzun yıllar kuyu hapsinde tutuldu. Bir zamanlar Halep kadılığı yapan Ebû Cafer Muhammed elBuhârî hapsedildi. Şemsü’l-Mülk Nasr bir çok yönden babasının siyasetini devam ettirdi. Bilhassa, Buhara ve Semerkand gibi şehirlerin korunması, huzurun ve güvenliğinin sağlanmasında itinalı davrandı. Bu nedenle, kışı geçirmek üzere Buhara’ya gelResim 5.2 Nasr b. İbrahim ile evlenen Selçuklu sultanı Alp Arslan’ın kızı Ayşe Bibi’nin XII. yüzyıl başına tarihlenen Taraz’daki türbesi, Kazakistan Gazneli ve Selçuklu sultanları gibi onlara eşit statüde “Sultan” unvanı kullandığına şahit olunan Batı Türk Hakanlığı hakanı Şemsü’lMülk Nasr, aynı zamanda muhaddis (hadis rivayetçisi) ve hattat idi. Onun döneminde içerde bürokrat-ulema sınıfı ile mücadele devam ederken, dış ilişkilerde özellikle Sultan Alp Arslan ve oğlu Melikşah nezdinde Selçuklu baskısı gittikçe hat safhaya çıkmıştır. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 95 diğinde ordunun şehir hayatına muhtemel bir zararını önlemek için ordugâhını şehir dışına kurdurur ve askerlerin güneş batımından sonra şehirde kalmalarına müsaade etmezdi. Bahar mevsiminde, Buhara’ya nispetle havası daha serin ve gerek Mâverâünnehr’in korunmasında gerekse Tirmiz ve Belh taraarına yapılacak seferlerde stratejik bir konuma sahip olan devletin idarî merkezi Semerkand’a giderdi. Bu sebeple, Semerkand güzergâhında Buhara yakınlarındaki Harceng’de inşa ettirdiği Ribât-ı Melik meşhurdur. “Emîrü’ş-Şuarâ (şairlerin hükümdarı)” Amak el-Buhârî, Türk hakanını, “Peygamberin dininin yardımcısı ve İslam’ın koruyucusu, Doğu ve Çin zemininin sultanı” olarak methetmiştir. Şemsü’l-Mülk Nasr, hayatının sonlarına doğru kulunç hastalığına yakalandı. Haziran 1080’de vefat edince Semerkand ve Hocend arasında Ak Kütel mevkiinde kendi yaptırdığı bir başka rıbâta defnedildi. Tamgaç Han Hızır b. İbrahim (1080-108?) Selçuklu istilası arifesinde Batı Türk Hakanlığı’nın son müstakil hakanı Tamgaç Han Hızır b. İbrahim’in kaynaklarda “Hakanü’l-Muazzam Tamgaç Han”, “Burhânü’d-Devle”, “Sultân” “Aynü’d-Devle” ve “Kadır Han” unvan ve lâkapları ve “Ebû Şücâ’a” künyesi ile kaydedildiğine rastlanmaktadır. Saltanatının başında tespit edilebilen siyasî olaylarda “Hasan Ay Tegin” adı ile anıldığı görülmektedir. Tamgaç Han Hızır, kardeşi Şemsü’l-Mülk Nasr’ın vasiyeti üzerine Semerkand’da tahta çıktı. İlk iş olarak, bu aradan yararlanmak isteyen Selçuklu ve Doğu Türk Hakanlığı saldırılarını püskürtmekle meşgul oldu. Sultan (Melikşah)’ın kardeşi Tekeş’in Buhara’ya yönelmek üzere Ceyhun’u geçtiği haberi ulaştığında, Tamgaç Han Hızır, Türkmenlerden sekiz bin kişilik bir ordu ile, Tekeş üzerine yürüdü. Buhara ve Tirmiz arasındaki Cerâverd’de karşılaştılar. Yapılan savaşta Tekeş’i hezimete uğrattı ve ordusunu yağma etti. Diğer taraan Doğu Türk Hakanlığın’dan Ömer Tuğrul Tegin’i yenmeyi başardı ve onu Semerkand tarafından uzaklaştırdı. Semerkand’da kâdılkudâtlık görevine, sonradan oğlu tarafından öldürülecek olan Ebû Nasr Ahmed b. Süleyman el-Kâsânî el-Hanefî’yi getirdi. Tamgaç Han Hızır dönemi ülkede huzur ve istikrarın hüküm sürdüğü, iktisadî hayatın güçlü ve parlak olduğu, bilim adamlarının ve ediplerin himaye gördüğü bir devreyi temsil etmektedir. Tamgaç Han Hızır, şairlerin büyük bir dostu idi. Seyyidü’ş-Şuarâ Reşîdî, Emîrü’ş-Şuarâ Amak, Necîbî Fergânî, Neccâr Sâğırcı, Ali Bânîdî, Dergûş oğlu, Esferâyînî oğlu ve Ali Sipihrî onun şairlerinden olup büyük saygı ve ikram görmekte idiler. Hakan meclisinde onların birbirlerini taşlamalarından büyük zevk alır ve pek değerli hediyeler verirdi. Tamgaç Han Hızır b. İbrahim’in saltanatının ne zaman sona erdiğini tespit etmeye yarayacak bir kaynağa sahip değiliz. Muhtemelen oğlu ve veliahdı Ahmed’in tahta çıkmasından biraz sonra vefat etmiştir (1087?). Hanedan ve Bürokrat-Ulemâ Çatışması: Selçuklu Hakimiyeti (1089-1141) Mâverâünnehr’de bürokrat-ulemâ yani medrese eğitimli memurlar (vezir, münşi, katip, kadılkudât, kadı, müü, hatip, vaiz, muhtesip, müderris, elçi, muhtelif nâibler v.s.) sınıfı, daha başlangıçta Mâverâünnehr’in fethi sırasında hakanlığı pek sıcak karşılamamışlar, camilerin minberlerine çıkarak halkı onlara karşı savaşmaya çağırmışlardı. Ancak halkın onlara değil, yanlarındaki mutasavvıf şahsiyetlere itibar etmeleri ve onların da hakanlığı savunarak halkı ve gazileri savaştan men etmeleri üzerine Türk Hakanlığı kolayca Mâverâünnehr’i ele geçirmişti. Tamgaç Han Hızır, hem Doğu Türk Hakanlığı’ndan hem de Selçuklulardan ülkesine yönelen akınları başarı ile önlemiştir. Onun döneminde ülkenin iktisadi açıdan ulaştığı refah ve huzur şiirlere yansımıştır. 96 İlk Müslüman Türk Devletleri Muhalefetlerine rağmen bürokrat-ulemâ sınıfı, yeni yönetimin bürokrasisinde yer almaya devam ettiler. Diğer taraan hakanların Sünnî Abbâsî hilafetini tanımaları, kendilerinin hukuken halifenin altında bir mevkide bulunmaları ve meşruiyetlerini oradan almaları, hakanların halk üzerinde özellikle de halk ile devlet arasındaki ilişkileri yürüten bürokrat-ulemâ sınıfı üzerindeki mutlak otoritesini zayıatıyordu. Üstelik Batı Türk Hakanlığı’nın kurulmasından sonra Mâverâünnnehr’de iktisadi gücü elinde bulunduran dihkan sınıfının tasfiye edilmesi ile onlardan boşalan bu alanı da bürokrat-ulemâ sınıfı doldurmaya başlamıştı. Bu sınıfı Hanefî hukuku tekelindeki devletin ve sosyal hayatın her alanında nüfuzunu ve gücünü artırmaya, hakanları tenkit etmeye ve devletin kadrolarını kendi taraarlarına (öğrencilerine ve akrabalarına) tahsis etmeye başlamışlardı. İslam’ın kabulünden beri tasavvufî bir silsileye bağlı bulunan hakanların destekçileri olan ve ticarî hayatın bir bölümünü temsil eden mutasavvıf çevrenin de gücünü kırmak için boş durmuyorlardı. Bu mücadelede halkın tam desteğini almış olan Tamgaç Han İbrahim, ayrı bir “devlet” hayal eden bürokrat-ulemâdan Seyyid Ebu’l-Kasım es-Semerkandî’yi idam ettirdi. Devletin vaizlerinden Ebû Şücâ el-Alevî, “Sen hakanlığa layık değilsin.” diyerek tepki gösterdiyse de halk, Tamgaç Han İbrahim’i destekleyerek onu yönetime davet etti. Şemsü’l-Mülk Nasr ise sözünü hükümdar dahi olsa hiç kimseden sakınmayan Ebû İbrahim İsmail es-Saâr’ı “Emru ma’rûf ve nehyu ani’l-münker (iyiliği emretme ve kötülüğü yasaklama)” İslamî prensibini hatırlattığı için öldürttüğü kaydedilmekle birlikte, olayın tarihine bakıldığında onun saltanat değişikliğinde tutunduğu tavır gerekçesi ile öldürüldüğü söylenebilir (1068). Hanedana karşı takındığı siyasî-hukukî meseleler dolayısı ile bir nasihatten dolayı Şemsü’l-Eimme Serahsî de kuyu hapsine atıldı. Şemsü’l-Mülk Nasr devrinde hapiste bulunan bürokrat-ulemâ sınıfı mensuplarından biri de eski Halep kadısı Ebû Cafer Muhammed el-Buhârî idi. Buraya kadar mücadelenin seyri hanedanın lehine sonuçlandı. Tamgaç Han Hızır’ın oğlu Han Ahmed devrine gelindiğinde, hanedan ve bürokrat-ulemâ çatışması ihtilale dönüştü. Han Ahmed’in halkın menfaatlerini korumaya yönelik faaliyetleri, hatta bizzat kendisinin tebdil-i kıyafetle yaptığı teişler, zaten sürtüşme halinde olduğu bürokrat-ulemâ taraarlarının sabrını taşıran son damla oldu. Özkend’de uzun yıllar hapiste bulunan fakih Şemsü’lEimme Serahsî’nin serbest bırakılması dahi, gerilen bu havayı yumuşatmaya yetmedi (1087). Bu arada Han Ahmed, babası döneminde Semerkand’da kadılkudatlık görevini yürüten Ebû Nasr Ahmed b. Süleyman el-Kâsânî’yi vezirlik makamına getirdi. Ancak, bir süre sonra veziri el-Kâsânî ile arası açıldı. El-Kâsânî, Semerkand’ın kazalarından Herkân’da kendisinin nâibliğine, babasından sonra Herkân hatîbi olan Ebû Muhammed el-Herkânî’nin getirilmesini istedi. Han Ahmed ise bunu kabul etmediği gibi, el-Herkânî’yi ortadan kaldırmak için harekete geçti. El-Herkânî de kaçarak Kâşgar’a, Doğu Türk Hakanlığı’na sığındı. Bu nedenle, Han Ahmed veziri el-Kesânî’yi öldürttü. Bu olay ise hanedan ile bürokratulemâ arasında süregelen çatışmayı ihtilal ateşine dönüştüren kıvılcım oldu. Hanefî mezhebinin alternatifsiz olduğu Mâverâünnehr’de bir istisna olarak görülmesi gereken Şâfiî fakih Ebû Tâhir b. İlk, bölgedeki bu gelişmeler sırasında biriktirdiği servetinin de Han Ahmed tarafından elinden alınmasından korkarak, ticaret ve hac bahanesi ile Mâverâünnehr’den ayrıldı ve Isfahan’a gitti. Selçuklu sultanı Melikşah’ın huzuruna çıkarak Han Ahmed’i şikâyet etti ve Mâverâünnehr’i zapt etmeye teşvik edecek kadar ileri gitti. Şüphesiz ki, durumdan şikayetçi olan sadece bu Şafiî fakih değildi. Kaynaklar yardım isteyenleri halk, bilginler ve fakihler (yani bürokrat-ulemâ) olarak sınıandırmaktadır. Şafiî tarihçilerden İbnü’l- 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 97 Esîr’e göre, Melikşah’ın eşi Terken Hatun’un yeğeni olan genç yaştaki Han Ahmed, çok zalim ve kötü ahlaklı idi. Sık sık mallarına el uzattığı için halk ondan nefret ediyordu. Bu nedenle Sultan Melikşah’a gizlice mektup yazıp yardım istemişlerdi. Horasan’da Gaznelilerin jeopolitik haklarının takipçisi olan Selçuklular, Batı Türk Hakanlığının içinde bulunduğu bu durumdan yararlanmayı ihmal etmediler. Sultan Melikşah yanında veziri Nizâmü’l-Mülk ve Bizans elçisi olduğu halde büyük bir ordu ile Isfahân’dan hareket ederek Horasan’a geldi. Ceyhun’u geçerek Buhara’yı ele geçirdi ve ardından Semerkand’ı kuşattı. Bu kuşatma sırasında halkın tutumu, ülkenin içinde bulunduğu bölünmüşlüğü yansıtmakta idi. Şehir halkının bir kısmı Sultan Melikşah’a maddi yardımlarda bulunuyordu ki, bunlar, bürokrat-ulemâ sınıfının nüfuzundaki âyân ya da zengin esnaf zümresi idi. Bir kısım şehir halkı da Han Ahmed’in yanında yer aldı. Ancak, şehri savunmada başarılı olamayan Han Ahmed, şehir halkından birinin evine saklandı. Nihayet, bir ihbar sonucu yakalanarak Isfahan’a gönderildi (1089). Böylece hanedan ve bürokrat-ulemâ sınıfı arasındaki mücadele Batı Türk Hakanlığı’nın Selçuklu hakimiyetine girmesi ile sonuçlandı. Sultan Melikşah, ülkenin başkenti Semerkand’ın idaresini başlangıçta Hârizm amîdi Ebû Tâhir’e verdi. Ancak, şehir halkı ve Çiğillerden müteşekkil ordunun komutanı Aynü’d-Devle, Ebu Tâhir’i Semerkand’dan uzaklaştırdı. Aynü’d-Devle burada barınmak için Doğu Türk Hakanlığı’ndan Atbaşı hakimi Tegin Yakub’u yardıma çağırdı. Fakat Tegin Yakub fetva alarak halk tarafından sevilmeyen Aynü’d-Devle’yi öldürttü. Bunun üzerine Sultan Melikşah yeniden Semerkand’a geldi. Han Ahmed’in amcası Muhammed b. İbrahim’i tahta oturttu ve Fergana üzerinden Atbaşı’na kaçan Tegin Yakub’u takibe koyuldu. İşler iyice karışınca şöhret ve itibarının zedelenmesinden çekinen Sultan Melikşah, Han Ahmed’i Isfahan’dan getirterek, yeniden Semerkand tahtına iade etmeyi siyasetine uygun gördü (1092). İkinci kez saltanata geçen Han Ahmed, muhaliere karşı sert tedbirler almakla işe başladı. Has askerlerinin arasında Oğuz ve Tâcik unsurlar ile Deylemlilerin de bulunmasına bakılırsa, gözetim altında tutulduğu Isfahan’da kendine nezaret eden Deylemlilerin bazılarını, mevcut askerlerine güvenmediği için hizmetine almıştı. Muhalierin iddiası ise şöyle idi; Han Ahmed Isfahan’da esaret hayatı yaşarken, Deylemli bir grup ona nezaret etmekle görevlendirilmişti. Bu Deylemliler onu kendi inançlarını ve İbâhiyyeciliği kabul etmeye teşvik etmişler, böylece, onu İbâhiyyeciliğe çevirmişlerdi. Han Ahmed, Semerkand’a döndüğünde eski Türk adetlerini yerleştirmek istemiş ve dinsizliğine kanıt olacak bazı hareketleri görülmüştü. Bunun üzerine yapılan ihtilal planına göre, Kâsân’da bulunan Tuğrul Yınal Bey’in Batı Türk Hakanlığı’na karşı harekete geçmesi istenecek ve bu sırada, ona karşı yürüyecek olan Han Ahmed’i, maiyetindeki askerler öldürme imkanı bulacaktı. Nitekim öyle de oldu. Tuğrul Yınal Bey ile savaşmak üzere ordusu ile yola çıkan Han Ahmed, Kâsân kalesini kuşattı. Ancak bu sırada bir fırsatını bulan askerleri tarafından tutuklanarak Semerkand’a getirildi. Kadı ve fakihlerin hazır bulunduğu mahkemede zındıklık ile suçlandı. Han Ahmed’in bu iddiayı reddetmesine rağmen, bir grup kişinin onun zındık olduğuna dair şahitlik etmesi üzerine, fakihler öldürülmesi yönünde fetva verdiler. Boğularak öldürülen Han Ahmed, bir rivayete göre, şehir halkının mesul olmaması ve sonradan bir kıyıma uğramaması için infaz, yine hanedan soyundan olan Kâsân hakimi Tuğrul Yınal Bey tarafından gerçekleştirilmişti. Öteden beri hanedan lehine devam eden çatışma, bu ilk asker destekli bürokrat-ulemâ ihtilalinin zaferiyle sonuçlandı (1095). Batı Türk Hakanlığı’nın kurulmasından sonra Mâverâünnnehr’de iktisadi gücü elinde bulunduran dihkan sınıfının tasfiye edilmesi ile onlardan boşalan bu iktisadi alanı da dolduran bürokrat-ulema sınıfı, Hanefî hukuku tekelinde devletin ve sosyal hayatın her alanında nüfuzunu ve gücünü artırdı. Bu kazanımları mücadele halinde oldukları hakanlardan korumak için, Batı Türk Hakanlığı’nın siyasi rakibi Selçukluları ülkeye davet etmekten çekinmediler. İbâhiyye, kanunların, dinî emirlerin ve ahlak kurallarının bağlayıcılığını kabul etmeyip, her şeyi mübah görme anlamında kullanılmaktadır. İbâhiyye, İslamî dönemde genellikle bâtıniyyenin bir başka adı olarak görüldüğü gibi, sahte sûfîleri de kapsamakta idi (Onat DİA XIX: 252-253) Zındık: Sâsânîler devri farsçasında kullanılan zendîk kelimesinin Arapçalaşmış hali olan zindîk, başlangıçta Zerdüştlik karşısında farklı bir zümre kabul edilen maniheistlere denilmekte olup, giderek sapık manasında kullanılmaya başlandı. İslam ortaçağında ise, bütün gayri Sünnî kimseleri kapsayacak şekilde sapık anlamında genelleşti (Ocak 1982: 508- 509). İslam ceza hukukunda bir ıstılah olarak, küfrü gerektiren inançlar taşıdığı halde Müslüman görünen kimseler için kullanıldı (Topaloğlu XIII İA: 558). Daha geniş bilgi için bkz. A. Y. Ocak, Zındıklar ve Mülhidler, 1998, 6-15; B. Topaloğlu “Zındık” İA XIII: 558-561. 98 İlk Müslüman Türk Devletleri Batı Türk Hakanlığı ihtilalin sonrasında bir taraan Selçukluların, diğer taraftan da Doğu Türk Hakanlığı’nın daha çok etkisi altına girdi. Muhalierin Han Ahmed’in yerine amcasının oğlu Mesûd b. Muhammed’i tahta geçirerek ona itaat arz ettikleri bilinmektedir (1095). Fakat bir süre sonra Sultan Berkyaruk, tahta Tamgaç Han İbrahim’in torunu Tegin Han Süleyman’ı çıkardı (1097). Çok geçmeden ülkeyi bu kez Mahmud Tegin’e verdi (1097). Sultan Berkyaruk’un tahta çıkardığı son hakan Harun Tegin idi (1099). Harun Tegin, kaynaklarda pek çok Türkçe unvan (Togan Han, Kadır Han, Tuğrul Bey, Kül Er Tegin, Tabgaç Han) ve Ebu’l-Meâlî künyesi ile birlikte zikredilen Doğu Türk Hakanlığı’ndan Taraz hakimi Kadır Han Cibril idi. Kadır Han Cibril muhtemelen Mâverâünnehr ulemâsı ile bir anlaşma yolu buldu ve kısa sürede Batı Türk Hakanlığı’nı himayesine alarak ülkenin merkezi Semerkand’a kendisine nâiblik etmek üzere bürokrat-ulemâdan Ebû’l-Meâlî Muhammed el-Bağdâdî’yi tayin etti. Ancak aralarındaki ittifak pek uzun sürmedi, üç yıl sonra Bağdâdî isyan edince, Kadır Han Cibril Semerkand’ı kuşatarak onu yakaladı ve onunla birlikte bir çok yandaşını öldürttü (1101). Diğer taraan Selçuklu hakimiyetini tanımadı ve hedefini büyüterek Horasan’ı ele geçirmek üzere Selçuklular ile mücadeleye girişti. Fakat Selçuklu meliki Sancar tarafından yakalanarak öldürüldü (Mayıs 1102). Kadır Han Cibril Buhara’da yaptırdığı “Kül Er Tegin” Medresesine defnedildi. Arslan Han Muhammed b. Süleyman (1102-1130) Arslan Han’ın annesi Selçuklu sultanı Melikşah’ın kızı idi. Babası Tegin Han Süleyman’ın ölümünden sonra Mâverâünnehr’de tutunamadı ve Merv’e giderek orada ikamet etti. Kadır Han Cibril’i öldüren Selçukluların Horasan meliki Sancar, güven duyduğu yeğeni ve kayın pederi olan Arslan Han’ı, çok sayıda askerle Semerkand’a göndererek Batı Türk Hakanlığı tahtına oturttu. Arslan Han Muhammed’in saltanatına Mâverâünnehr’de muhalefet eden Ömer Han ve Sağun Bey’i bertaraf etti (1103). Bunlardan Sağun Bey yeniden taht iddiası ile ortaya çıktı ise de 1109 yılında Nahşeb’de Selçuklu kuvvetlerinin desteklediği Arslan Han Muhammed, onu hezimete uğratmayı başardı ve pek çok ganimet ele geçirdi. Artık ülkede asayiş ve huzur hüküm sürüyordu. Hakanlığın doğusunda Müslüman olmayan unsurlara karşı verdiği mücadeleden dolayı kaynaklarda “Gâzi” unvanı ile birlikte anılan Arslan Han Muhammed, aynı zamanda tasavvuf ehlindendi. Nemedpûş lâkaplı Şeyh Hasan el-Buhârî esSâmânî’ye mânen bağlı idi. Şeyh’in “Sâmânî” nispeti, onun, Satuk Buğra Han’ın şeyhi Ebû Nasr Sâmânî’nin soyundan ve manevî silsilesinden geldiğini düşündürmektedir. Arslan Han Muhammed’in “baba” diye hitap ettiği Şeyh Nemedpûş devrinde, Buhara ibâhe ve bid’at ehlinden temizlenmişti. Ne var ki Nemedpûş, ibâhe ehlinden biri tarafından Buhara hangâhında kafasına balta vurularak öldürüldü (1115). 1128 yılında Dârü’l-Hilâfe’ye Hanefî fakihi el-Hüseyn Ali el-Lemâşî’yi elçi olarak gönderen Arslan Han Muhammed, manevî alandaki hassasiyetini, bu amaca hizmet eden çok sayıdaki imaretlerin yapımı ile de göstermiştir. Ülke bitmek bilmeyen hanedan ve bürokrat-ulemâ çatışması ile yeniden sarsıldı. Bu çatışmalarda artık, devletin asli unsuru olan Karlukların da muhaliere destek vermeye başladığına şahit olunmaktadır. Zira Arslan Han Muhammed’in Selçuklularla yakın akrabalığı ve Selçuklu etkisi nedeni ile ülkede hızla artan Oğuz nüfusu ve gücü, yaşam alanı gittikçe daralan Karlukları rahatsız ediyordu. Semerkand’da Hz. Ali soyundan gelen bir müderris fakih eş-Şerîfü’l-Eşref b. Muhammed el-Alevî esSemerkandî, şehirde sözü dinlenen biri idi. Bütün meseleleri o halleder ve bir karaMutasavvıf bir şahsiyet olan Arslan Han Muhammed el-Gâzî döneminin en dikkate değer yanlarından birisi, onun Selçuklularla yakın akrabalığı ve Selçuklu etkisi nedeni ile ülkede Karluklara alternatif olarak Oğuz nüfusu ve gücünün hızla artması ve dolayısı ile, ülkede Karlukların başını çektiği ikinci bir muhalif sınıfın doğmasıdır. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 99 ra bağlardı. Arslan Han Muhammed, felç geçirince yerine oğlu Şemsü’l-Mülk Nasr’ı nâib tayin etmişti. Şemsü’l-Mülk, müderris fakih eş-Şerîfü’l-Eşref el-Alevî tarafından babasının yerine geçmesi için teşvik ve tahrik ediliyordu. Ancak o bunu kabul etmemiş olacak ki, bu fakih ile şehir reisi birleşerek Şemsü’l-Mülk Nasr’ı öldürdüler. Bu gelişmeler sırasında Semerkand’da bulunmayan Arslan Han Muhammed, oğlunun ölüm haberini alınca çok üzüldü ve Türkistân tarafında bulunan diğer oğlu Kadır Han Ahmed’i âsiler üzerine gönderdi. Diğer taraan da Sultan Sancar’dan yardım istedi. Ancak bu yardım daha ulaşmadan Kadır Han Ahmed Semerkand’a gelerek eş-Şerîfü’l-Eşref el-Alevî’yi öldürmüş ve şehir reisini tutuklamıştı. Bu şartlarda Selçuklu yardımına ihtiyaç kalmadı. Fakat bu sırada Arslan Han Muhammed ile ordusundaki Karluklar arasında ihtilaf çıktı ve yeniden Sultan Sancar’dan yardım talep edildi. Sultan Sancar 1130 yılında askerleri ile Ceyhun’u geçti. Semerkand’a varınca Karluklar, onun önünden kaçtılar. Bu arada Sultan Sancar ve Arslan Han Muhammed’in bilinmeyen bir sebepten ötürü araları açıldı. Semerkand’ı ele geçiren Sultan Sancar, felçli olan Arslan Han Muhammed’i esir alarak Belh’e gönderdi. Burada vefat eden Arslan Han Muhammed’in cenazesi Merv’e getirilerek daha önce kendisinin burada yaptırmış olduğu medresede defnedildi (1130). Buhara’da Özerk Âl-i Burhân Ailesi Hakimiyeti (1102-1220) Selçuklu Sancar siyasî açıdan Batı Türk Hakanlığı’nı yakın akrabası Arslan Han Muhammed vasıtası ile kendine bağlarken, Mâverâünnehr’de süregelen bürokratulemâ çatışmasını kendi lehine çözümlemek üzere Buhara’da farklı bir dinî-siyasî yapı oluşturdu. Mâverâünnehr’deki muhalierin başını çeken Ebû İbrahim İsmail es-Saâr’ın oğlu “ez-Zâhid es-Saâr” Ebû İshak İbrahim’i Merv’e götürerek orada ikamete mecbur etti. Onun yerine, Halife Ömer soyundan gelen ve ataları Mervli olan Hanefî fakihlerinden Abdü’l-Azîz b. Ömer’i, kız kardeşi ile evlendirdikten sonra “Sadr” unvanı vererek Mâverâünnehr’e gönderdi. Buhara’da ilk kez “Sadr” unvanı verilen Abdü’l-Azîz’den sonra, bu unvan onun bütün çocukları ve nesli için kullanılır oldu. “Nu’mânü’s-Sânî (ikinci Ebû Hanîfe)” olarak da anılan Abdü’l-Azîz’in, Buhara’da “sadâret”e intikali 1102 yılından sonra idi. Kendisi gibi, daha sonra yerine geçen çocuklarının da “Burhânü’d-Dîn ve Burhânü’l-Mille ve’dDîn” lâkaplarını kullanmasından dolayı “Âl-i Burhân (Burhan ailesi) adı ile tanındılar ve Buhara’da Saâr ailesinin yerini aldılar. Burhân ailesinin kurucusu Abdü’l-Azîz 1123 yılında öldü ve yerine oğlu Sadr Ömer geçti. Sadr Ömer, Kara Hıtay - Karluk ittifakına karşı yapılan Katvan Savaşında (Eylül 1141) Selçuklular ve Batı Türk Hakanlığı yanında yer aldı. Savaş kaybedilince Sadr Ömer, Kara Hıtaylara karşı direnmiş olacak ki, Gür Han’ın huzurunda öldürülerek Buhara’da Kellâbâd’a defnedildi. Kara Hıtaylar ve Karluklar onun gibi pek çok sadrı öldürdüler. Bu nedenle onların mensupları “şehîd” unvanı ile birlikte zikredilir oldular. Kara Hıtaylar Mâverâünnehr’de duruma hakim olunca, hane başına vergi karşılığında mevcut düzene dokunmadılar. Sadece vergilerin tahsil edilmesi için Buhara’ya Atim Tegin (Alp Tegin) adında bir temsilci bıraktılar. Sadr makamına ise Tâcü’l-İslâm Ahmed b. Abdü’l-Azîz geçti. Gerek vergi tahsildarlarının gerekse Karlukların baskı ve yağmalarına rağmen, Kara Hıtay ve Batı Türk Hakanlığı’nın askerî koruması altında Buhara’da varlıklarını korudular. Nitekim Buhara’da Sadr makamında bulunan Muhammed b. Ömer b. Abdü’lAzîz, Karlukların Buhara’yı muhasarasından ve yağmalamalarından Batı Türk hakanı Çağrı Han Ali (1158-1160)’nin yardımı ile kurtulabildiler. Selçukluların yıkılmasından sonra onların bıraktığı alanı dolduran Hârizmşahlar, Kara Hıtaylar ile mücadele adına Buhara’daki nüfuzlarını gün geçtikçe artırıyordu (1197). 100 İlk Müslüman Türk Devletleri Buhara’da Al-i Burhân gücünü sadece dinden değil, her geçen gün artan servetlerinden de alıyordu. Batı Türk hakanı Kılıç Arslan Han Osman b. İbrahim devrinde (1202-1212) Buhara sadrlarının en meşhuru Burhânü’d-Dîn Muhammed b. Ahmed, altı bin fakihi (maaşla) himaye ediyordu. Servetin giderek büyümesine paralel olarak Âl-i Burhân’a halkın nefreti de büyümeye başladı. Mesela, “Sadr-ı Cihân” Burhânü’d-Dîn Muhammed’in hac farizası için çıktığı yolculukta debdebe, şaşaa ve harcamaları ile takındığı tavır ve sözler, hacıların kendisini unvanına nispetle “sadr-ı cehennem” diye adlandırmalarına sebep olmuştu. Sadr-ı Cihân Burhânü’d-Dîn Muhammed’in Buhara’daki yokluğundan yararlanan Sancar adındaki bir kalkan satıcısı, kendisine “Melik Sancar” adını vererek isyan etti ve halkın saygı duyduğu insanlara eziyet etmeye başladı. Bu halk ayaklanması karşısında Sadrlar Kara Hıtaylara sığındı. Kara Hıtaylar duruma hakim olamadı. Herkes borçlu ve müis olmuş, köyler susuz ve mallar harap olmuştu. Bu durumdan oldukça rahatsız olan Buhara ileri gelenleri, Hârizmşah Muhammed’e mektuplar yazarak hem Kara Hıtaylardan, hem de kalkan satıcısı Sancar’dan kurtulmak istediklerini bildirdiler. Hârizmşah Muhammed 1207 yılında Hârizm’de ordusunu toplayıp hazırlıklarını yaptıktan sonra, Ceyhun nehrini aşarak Buhara üzerine yürüdü. Bir direnişle karşılaşmadan şehri ele geçirdi. Kalkan satıcısı Melik Sancar’ı yakaladı ve onu, Amûye’ye göndererek cezalandırdı. Buhara’ya dönen Sadr-ı Cihân Burhânü’d-Dîn Muhammed, bir süre Buhara Hanefîlerinin reisliğini ve hatîbliğini yaptıktan sonra Hârizmşah Muhammed tarafından görevinden azledildi ve Hârizm’e gönderildi. 1220 Yılında Hârizmşah Muhammed’in annesi Türkân Hatun Moğolların önünden kaçmak zorunda kalınca, Sadr-ı Cihân Burhânü’d-Dîn Muhammed ile kardeşi İihâru’d-Dîn ve iki oğlu Azîzü’l-İslam ve Melikü’l-İslâm’ı Ceyhun nehrine attırarak öldürdü. Âl-i Burhân’ın Buhara’da tesis ettiği teokratik hakimiyet askerî, siyasî ve ekonomik açıdan Batı Türk Hakanlığı’na tâbi idi. Nitekim Âl-i Burhân’ın kurucusu Sadr Abdü’l-Azîz’in 1102 yılından sonra Buhara’ya intikal etmesine rağmen, Semerkand tahtında bulunan Batı Türk Hakanlığı hakanı Arslan Han Muhammed (1102-1130) adına Buhara’da para basılmaya devam edilmiştir. Arslan Han Muhammed dahil olmak üzere Batı Türk Hakanlığı’nın son hakanı Kılıç Arslan Han Osman (1202- Resim 5.3 Batı Türk Hakanlığı hakanı Arslan Han Muhammed’in 1127’de Buhara’da yaptırdığı Kal(y)an Minaresi ve XVI. yüzyılda yeniden inşa edilen cami. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 101 1212)’a kadar Semerkand tahtına çıkan on üç hakandan beşinin adını Buhara’da basılan sikkelerde görmek mümkündür. Şehirdeki imar faaliyetleri ve şehrin savunması için kalenin güçlendirilmesi v.s. hepsi Batı Türk Hakanlığı tarafından yaptırılmıştır. Ayrıca Âl-i Burhân mensuplarına kendi adlarına para bastırma imtiyazı verilmedi. Nitekim, Buhâra’da basılan hiçbir parada onların adına rastlanmaz. Şu halde onlar, taşradaki Batı Türk Hakanlığı hanedan mensuplarından, hatta yerel idarecilerden daha aşağı bir statüde ve ekonomik açıdan tamamen Semerkand’a bağlı olmak zorunda idiler. Elde ettikleri gelirin vergisinden veya ödemekle yükümlü oldukları vergiden en büyük payı şüphesiz ki bütün bölgeyi hakimiyeti altında tutan Selçuklu, Kara Hıtay ve Hârizmşah gibi hâmî devletler almakta idi. Buhara’nın atlı çoban boylardan korunması, imarı ve parasal ilişkilerden kaynaklanan bir takım hakların karşılığı olarak Batı Türk Hakanlığı’na da vergiden önemli bir pay düşmekte idi.

.Karluk Meselesi: Kara Hıtay Hakimiyeti (1141-1212) Karluk meselesinin sosyal, ekonomik ve siyasi temelli nedenlerini beş başlıkta toplayabiliriz: 1) Batı Türk Hakanlığı’nın siyasi alandaki gerilemeye karşın, medeni sahada parlak bir devir yaşaması nedeniyle kentleşme ve kent kültürünün yaygınlaşmasının bir sonucu olarak atlı çoban Karlukların yaşam alanlarının daralması, 2) Yaşam alanının daralmasına karşın Karlukların mal (hayvan) ve mülklerinin artması ve daha geniş otlaklara ihtiyaç duymaları, 3) Karlukların yerleşik hayata geçmek, ya da sürgün edilmek arasında bir tercih yapmaya zorlanmaları, 4) Batı Türk Hakanlığı hakan ailesinin Selçuklularla yaptıkları evlilikler sonucu devletin asli unsuru olan Karluklara yabancılaşması, 5) Batı Türk Hakanlığı hakan ailesinin Selçuklulara yakınlığının bir diğer sonucu olarak, özellikle Aşağı Seyhun’dan Mâverâünnehr’e yönelen Oğuz göçleri ile bölgede Oğuzların nüfusu ve gücü arttı. Bu ise Karlukların zaten yeterli olmayan otlakları ve devletin askerî kadrosunu Oğuzlarla paylaşmak anlamına geliyordu. Bu Karluklar için her anlamda tam bir ekonomik kayıptı. Üstelik geçmişten gelen ve efsanelere yansıyan eski düşmanlıkları da vardı. Bu çerçevede Karlukların kendi hakanlıklarına ilk isyanı, yukarıda bahsettiğimiz üzere Arslan Han Muhammed (1102-1130)’ın son yıllarında ona karşı yapılmıştır. Bu ilk olayın bir sonucu olarak, Selçuklu sultanı Sancar’ın önünden kaçan Karluklar, Doğu Türk Hakanlı topraklarına sığındılar ve oradaki Karluklarla birlikte yanlarına Kanglıları da alıp kaos ortamı yarattılar. Onları itaat altına almakta aciz kalan Doğu Türk Hakanlığı hakanı İbrahim b. Ahmed’in Kara Hıtayları ülkeye davet ederek Kara Hıtay Gür Han’a ülkeyi teslim etmesi sonucunda Kara Hıtaylar Seyhun boylarına kadar ilerleyip Batı Türk Hakanlığı’nın doğu sınırına dayandılar (1130). Bu gelişmeler yaşanırken Batı Türk Hakanlığı’nda daha önce “Sağun Bey” adı ile bilinen Kılıç Tamgaç Han Hasan b. Ali tahta çıktı (1130). Saltanatı uzun sürmedi. Arslan Han Muhammed’in oğlu Kadır Han Ahmed tarafından bertaraf edildi (1132). Bu arada tahta Tamgaç Buğra Han İbrahim geçti (1132). Saltanatı hakkında pek bilgiye rastlanmayan bu hakandan sonra ise Selçuklu Sultan Sancar’in saltanata getirdiği son Batı Türk hakanı Arslan Han Muhammed’in oğlu Hakan Mahmud idi (1135). Batı Türk Hakanlığı’nda süregelen bürokrat-ulema çatışmasını, Selçukluların kendi lehlerine bunu çözümlemek üzere Buhârâ’da farklı bir dinî-siyasî yapı oluşturarak tesis ettikleri özerk Âl-i Burhân hakimiyetinin statüsü, taşradaki yerel idarecilerden daha aşağı bir statüde ve ekonomik ve askeri açıdan tamamen Semerkand’a bağlı idi. 1 102 İlk Müslüman Türk Devletleri Hakan Mahmud, babası döneminin iç siyasî olaylarında yer almaya başlamış bulunan Karlukların nüfuzunun ülkede nasıl arttığına şahit oldu. Bilhassa Semerkand havalisine gelip yerleşen ve sayıları gün geçtikçe artan Karlukların temel geçim kaynağı hayvancılıktı. Çok sayıda sürüleri vardı. Her şeye rağmen bölgede ciddi bir huzursuzluk yaratmamış olan Karluklar, çetin savaşçılardı. Hakan Mahmud Haziran 1137 tarihinde Hocend sınırında Kara Hıtaylara yenilerek Semerkand’a kaçtıktan sonra Kara Hıtaylara karşı Sultan Sancar’dan yardım istedi. Bu yardım henüz vâkî olmadan Hakan Mahmud Karlukları bir çok defa yenmeyi başarmıştı. Sultan Sancar kalabalık bir ordu ile Mâverâünnehr’e geldiğinde, Hakan Mahmud, bu arada önemli bir iç tehdit kabul ettiği Karluklardan da kurtulmayı düşündü ve bu amaçla Sultan Sancar’ı Karluklara karşı kışkırttı. Sancar da onların Semerkand’dan sürülmelerini emretti. Karluklar yerlerinde kalabilmek için beş bin deve, beş bin at ve elli bin koyun vermeyi teklif ettiler. Bu kabul görmeyince doğuya göç ederek Kara Hıtaylara sığındılar. Nihayet Karlukların da Kara Hıtayları Mâverâünnehr’i istilâya teşvik etmeleri üzerine meydana gelen Semerkand’ın kuzeyinde Katvan Savaşında Sultan Sancar yenildi ve bütün Mâverâünnehr yani Batı Türk hakanlığı ülkesi Karahıtayların hakimiyetine girdi (Eylül 1141). Bu yenilgi üzerine Hakan Mahmud Mâverâünnehr’i terk ederek Sultan Sancar ile birlikte Horasan’a gitmeye mecbur oldu ve ölünceye kadar orada kaldı. Kara Hıtaylar, Katvan Savaşı ile Mâverâünnehr’i ele geçirdi ve Batı Türk Hakanlığı’nı himayesine alarak sınırlarını Ceyhun boylarına kadar genişletti. Çok geçmeden Karluklar Mâverâünnehr’de terör havası estirmeye başladılar. İlk olarak, Arslan Han Muhammed (1102-1130)’e isyan ettikleri sırada onun ordusunda yer alan Emîr Tûtî (Dudu) b. Dadbek idaresindeki “Üç Ok” ve Emîr Karût b. Abdulhamid’in “Boz Ok” Oğuzlarını 1144 yılı sonuna kadar Mâverâünnehr’den kovarak Horasan’a sürdüler. Mâverâünnehr’i terk etmek zorunda kalan Hakan Mahmud’un yerine geçen Tamgaç Han İbrahim b. Muhammed’i Buhara yakınlarındaki Kellâbâd’da öldürerek çöle attılar (Şubat 1156). Onun yerine tahta çıkan Tamgaç Han Mahmud b. Hüseyn (1157-1158)’in Karluklar ile mücadelesi hakkında pek bir bilgiye rastlanmamakla birlikte, Çağrı Han Ali b. Hasan (1158-1160) devrinde Batı Türk Hakanlığı, Karluklara karşı kesin olarak yeniden üstünlük sağladı. Mâverâünnehr’de bulunan Karlukların reisi Beygu Han’ı öldürdü. Bundan başka diğer ileri gelenleri de öldürmek için harekete geçince, Laçin Bey idaresinde bir grup Karluk kaçarak Hârizm’e geldi (1158). Buradan çıkan sonuç, artık Kara Hıtaylar Karluklara verdiği desteği kesmiş, Karluklar da Hârizmşahlara dayanmaya başlamıştı. Zira Kara Hıtaylar için vergilerin düzenli toplanması her şeyden önce asayiş ve güvenliğe bağlı idi. Hârizmşah İl Arslan Karluklara yardım etmek üzere Temmuz 1158 tarihinde Mâverâünnehr’e hareket etti. Bunu haber alan Çağrı Han Ali b. Hasan bir dizi tedbir aldı. Kara Göl ve Cend arasında yaşayan Türkmen göçerlerini etrafına topladı. Ayrıca Kara Hıtaylardan yardım istedi. Onlar da Doğu Türk Hakanlığı’ndan “İlig-i Türkmen” İbrahim b. Ahmed’i on bin atlı ile yardıma gönderdi. Ancak Hârizmşah’ın ordusu üstündü ve Semerkand imamlarının ve bilginlerinin aracılığı ile Karlukların eski yurtlarına yerleşmesi karşılığında bir anlaşma yapıldı. Kara Hıtay hükümdarı Gür Han’ın, Mâverâünnehr’deki tâbii Çağrı Han Ali’den Karlukları, Buhara ve Semerkand’a bağlı yerlerden Kâşgar’a sürmesini ve ayrıca, onların silahlarını bırakarak, ziraat v.s. işlerle uğraşmalarını emretmesi, Karlukları harekete geçirdi. Karluklar bu karara tepkilerini Buhara üzerine yürüyerek, şehri yağmalamaya teşebbüs etmekle gösterdiler. Ancak bu sırada Buhara’da Sadr makamında bulunan Muhammed b. Ömer, Çağrı Çözülemeyen Karluk meselesi, hem Batı Türk Hakanlığı’nın Müslüman olmayan Karahıtây hakimiyeti altına girmesine, hem de Büyük Selçuklu devletinin çöküşüne zemin hazırlarken, İslam’ın doğu sınırının Müslüman olmayan Türk-Moğol unsurların istilasına açık hale getirmiştir. Diğer taraftan bölgeden kovulan Oğuzların batıya göçleri ile, Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli bir devreyi temsil eden sonuçları olmuştur. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 103 Han Ali yardıma gelinceye kadar Karluklar’ı oyaladı. Ordusu ile aniden Karluklar üzerine baskın yapan Çağrı Han Ali, Karlukların çoğunu kılıçtan geçirdi. Etrafa dağılan Karluklar takip edildi ve bir kısmı yakalanırken, bir kısmı da öldürüldü. Nihayet Buhara ve çevresi Karluklardan temizlendi. Karlukların Mâverâünnehr’in tamamından çıkarılmaları Kılıç Tamgaç Han Mesûd b. Hasan (1160-1167) döneminde oldu. İsyan eden Karlukların başındaki Ayyâr Bey’i hezimete uğrattı. Onları Nahşeb, Çağanîyân ve Tirmiz taraarında yer aldığı anlaşılan Araksu, Kâkânîyân ve Hısâr-ı Hûnîyân’da bir dizi harekatta bulunarak Karlukları bölgeden uzaklaştırıldı. Devletin asli yani kurucu unsurlarına devletin yabancılaşmasının sonuçları açısından Karlukları değerlendiriniz. Hârizmşah ve Kara Hıtay Mücadelesi: Batı Türk Hakanlığı’nın Sonu Hârizmşah İl Arslan Ağustos 1170’de hastalanarak vefat edince büyük oğlu Tekiş, veliahd olan kardeşi Sultan Şah’ı ve annesi Terken Hatun’u Kara Hıtayların yardımı ile Hârizm’den çıkartarak babasının yerine tahta geçti (1172). Hârizmşah Tekiş tahtını Kara Hıtaylara borçlu olduğu halde bir süre sonra Hârizm’e gelen Kara Hıtay elçisinin gururlu ve küçümseyici davranışı üzerine isyan ederek elçiyi ve maiyetini öldürttü. Üzerine gelen Kara Hıtay ordusunu püskürttü. Hârizmşah Tekiş Ceyhun boylarına dayanan “kâfir” Kara Hıtayları bölgeden çıkartmak için Mâverâünnehr’e, yani Batı Türk Hakanlığı topraklarına girerek Buhara önlerine geldi. Tarihi net olmamakla beraber 1197 yılındaki bu seferi sırasında Batı Türk Hakanlığı ülkesinde tahtta Kılıç Tamgaç Han İbrahim (1178- 1204) bulunuyordu. Ondan önce saltanat süren Kılıç Tamgaç Han Muhammed (1170-1179) ve Kutluğ Bilge Han Abdu’l-Hâlık (1178-1179)’ın dönemleri hakkındaki bilgiler daha çok nümizmatik verilerle sınırlıdır. Hârizmşah Tekiş, küçük bir grubun direnişi dışında zorlanmadan Buhara’yı feth etmeyi başardı ve tekrar Hârizm’e döndü. Hârizmşahların Buhara’daki hakimiyetinin kalıcı olmadığı, Kılıç Tamgaç Han İbrahim’in Buhara’da adına basılan 1200 yılına ait sikkesinden anlaşılmaktadır. Bu sırada Hârizmşah Tekiş vefat ederek, yerine oğlu Hârizmşah Muhammed geçti (Temmuz 1200). Kılıç Tamgaç Han İbrahim edebiyata ve sanata düşkündü. Şair ve hattat bir hakandı. Yaşamı ile bir derviş-hakan portresini canlandırmakta idi. Yazdığı Kur’an mushaarını satması için birine verir ve geçimini bundan elde ederdi. Kılıç Tamgaç Han İbrahim adına rastlanan son tarihli para, 1204’de Buhara’da basılan dinardır. Tamgaç Han İbrahim sağlığında tahtı oğlu Kılıç Arslan Han Osman’a devrederek (1203) Buhara’da inzivaya çekildi ve 1204’de vefat etti. Yakışıklılığı ile meşhur olup “Yusuf-ı Sânî (İkinci Yusuf)” olarak adlandırılan Sultânü’s-Selâtîn Kılıç Arslan Han Osman, Hârizmşahlar ve Kara Hıtaylar arasında denge politikasi ile ülkesinin varlığını muhafaza etmeye çalıştı. Bu arada bir diğer güç odağı olarak ortaya çıkan Toharistan ve Hindistan tarafındaki Gûrlar’ın Belh vilayeti için yaptıkları mücadelede onlar adına Kara Hıtaylar nezdinde aracı rol üstleniyordu. Kılıç Arslan Han Osman Kara Hıtay hakimiyetinden ve vergi memurlarının baskısından bir hayli sıkılmıştı. Saltanat tahtına oturunca Kara Hıtay Gür Han’a itaatini bildirmiş, o da ödeyebileceği bir miktarda vergi yükleyerek onu tahtında bırakmıştı. Bu şekilde Kılıç Arslan Han, refah ve güvenliğini sağlamış, ne zaman Gür Han’ın yanına gitse büyük bir ikram ve izzet ile karşılanmıştı. Ancak istediği Gür Han’ın güzel kızı kendisine verilmeyince kırılıp incindi. Bu nedenle, ülkesin2 104 İlk Müslüman Türk Devletleri deki emir ve yöneticileri yanına çağıran Gür Han’ın davetine icabet etmedi. Diğer taraan, devletin ileri gelenleri ve çevre bölge hakimleri Kılıç Arslan Han’ı, Gür Han gibi Müslüman olmayan bir hükümdara itaat edip ona vergi verdiği için yeriyorlardı. Bütün bunların tesiri ile Kılıç Arslan Han, Hârizmşahlara meyletmeye başladı ve Hârizmşah Muhammed’i Mâverâünnehr’e davet etti. Kara Hıtay vergi memurlarının küstahlıklarından bıkmış olan Hârizmşah Muhammed, Kara Hıtay elçisini öldürterek nehre attırdı ve bu şekilde Kara Hıtaylar ile aralarındaki anlaşmayı bozdu. Üstelik şimdi, Kara Hıtay Gür Han emirlerinden Küçlük’ün isyanı ile karşı karşıya idi. Bu şartlarda Hârizmşah Muhammed başlangıçta tereddüt gösterdiği Kılıç Arslan Han’ın yardım talebini kabul etti. 1207 yılında Buhara’ya girerek halk isyanının başındaki asi kalkan satıcısı “Melik” Sancar’ı yakaladı ve onu şehirden sürdü. Ardından itaatini bildiren Kılıç Arslan Han’ın yanına Semerkand’a geldi. Özkend’de bulunan Kadır Han Ahmed b. İbrahim de ona itaatini bildirdi. Artık Kara Hıtaylar ile savaş kaçınılmazdı ve Hârizmşah Muhammed, dört yüz bin kişiden oluşan kalabalık ordusu ile Kara Hıtaylar üzerine yürüdü. Gür Han, Hârizm ordusunu karşılamak üzere yaşlı ve tecrübeli veziri Tarazlı Tayangu’yu görevlendirdi. Tayangu da “karınca sürüsü kadar” kalabalık bir ordu hazırladı. Eylül 1210 tarihinde Endican’ın kuzeyinde İlamış sahrasında yapılan savaşı, Hârizmşah Muhammed kazandı. Diğer taraan Kılıç Arslan Han’ın akrabası Otrar (Fârâb) hakimi Tâcü’d-Dîn Bilge Han üzerine yürüyerek Otrar’ı da kendine bağladı. Hârizmşah Muhammed, Kara Hıtaylara karşı yanında yer alan Kılıç Arslan Han’ın isteği üzerine kızı Han Sultan’ı ona verdi. Kılıç Arslan Han gelenek gereği bir yıl Hârizm’de kaldı. Ancak Kılıç Arslan Han Semerkand’a döndükten bir yıl sonra, Semerkand’daki Hârizmlilerin halka karşı kötü davranışları ve uygulamalarından bıktı. Bu nedenle Kara Hıtay Gür Han’a haber göndererek Semerkand’ı kendisine teslim edeceğini ve tekrar kendisini metbû tanıyacağını bildirdi. Gür Han bu talebi olumlu karşıladı ve daha önce vermediği kızını onunla evlendirdi. Kara Hıtayların desteğini arkasına alan Kılıç Arslan Han, Semerkand’da bulunan Hârizmşah’ın yakın adamlarını tutuklattı. Hârizmşah’ın kızı Han Sultan’ı da şehir kalesine kapattı. Bunun üzerine Hârizmşah, Hârizm’de rehin bulunan Kılıç Arslan Han’ın kardeşi Ötegin’i hapsettirdi. Daha sonra kalabalık bir ordu ile Semerkand’a yürüdü. Hârizmşah Muhammed’in ordusuna karşı direnemeyeceğini anlayan Kılıç Arslan Han, bir kılıç ve bir kefenle Semerkand’ı ele geçiren Hârizmşah’ın huzuruna geldi. Hârizmşah Muhammed, her şeye rağmen onu öldürmek istemediyse de kızı Han Sultan’ın ısrarı üzerine Kılıç Arslan Han Osman’ın hayatına son verdi.(1212). Onunla birlikte han soyundan gelen pek çok kişi öldürüldü. Semerkand Hârizmlilerin yeni başkenti yapıldı ve Batı Türk Hakanlığı sona erdi (1212). DOĞU TÜRK HAKANLIĞI Arslan Han Süleyman (1043-1057) Ülkenin batısının kesin olarak ayrılması üzerine Arslan Han Süleyman nezdinde Doğu Türk Hakanlığı’nı teşkil eden hanedanın Hasan (Hârûn) kolu bir araya gelerek birilikte hareket etmeye karar verdiler. Ülkeyi mevcut statükoya göre idari anlamda paylaştılar. Buna göre; Doğu Türk Hakanlığı hakanı olarak Arslan Han Süleyman, Balasagun, Kâşgar ve Hotan vilayetlerini kendi aldı. Taraz ve İsfîcâb’ı kardeşi Buğra Han Muhammed’e bıraktı. Ülkenin batısında ihtilaı olan bölgelerden Fergana’yı amcası Togan Han Muhammed’e, kaybedilmiş olan Buhara ve Batı Türk Hakanlığı’nın sonlarına doğru Kılıç Tamgaç Han İbrâhîm b. Hüseyn ve oğlu Kılıç Arslan Han Osmân, Ceyhûn’un ötesinde Selçukluların yerini alan Hârizmşahlar ile Ceyhûn’un doğusuna hakim bulunan Karahıtaylar arasında izledikleri denge siyaseti ile ülkelerinin ömrünü uzatmaya çalıştılar. Ancak, Kara Hıtâyların Naymanlar tarafından tazyik edilmesi ile dengeler değişti ve Harizmşahlar bundan yararlanarak, Batı Türk Hakanlığı’na son verdiler. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 105 Semerkand’ı yeniden almak amacı ile buraları Ali Tegin’in çocuklarına (Yusuf ve Hârûn) bıraktı. Togan Han Muhammed’in oğlu Bekeç Arslan Tegin Ahmed Gâzî’ye ise Fergana’nın bir bölümü (Kubâ ve Mergînân) ile doğuya doğru Barshan ve Uç vilayetlerini verdi. Özkend’de ise hanedanın batı kolundan Aynüddevle b. İlig Nasr tâbi sıfatı ile varlığını korudu. Şu halde Doğu Türk Hakanlığı kuruluşu sırasında Fergana’nın da içinde bulunduğu Seyhun boyları ve doğusunda kalan hakanlığın bütün topraklarını ihtiva ediyordu. Doğu Türk Hakanlığı jeopolitik konumu gereğince, doğuda Müslüman olmayan Türk-Moğol unsurlarla İslam coğrafyası arasında set görevini üstlenmiştir. Bu çerçevede Arslan Han Süleyman ve diğer doğu hanedan mensuplarının siyasi politikalarını şöyle özetleyebiliriz: 1) Basmil, Çomul, Yabaku ve Hıtay gibi Türk-Moğol boylarının saldırılarını önlemek için onlara karşı savunma savaşları yaparak cihat etmek, 2) Kalabalık nüfusa, sayısız mal ve mülke sahip olan bu atlı çobanların yurt bulma meselelerini dikkate alarak, Müslüman olup olmadıklarına bakmaksızın onları ülkenin muhtelif yerlerine iskan etmek ve böylece onları askeri bir tehlike olmaktan çıkarmak; 3) Bunun sonucu olarak hem onların askerî gücünden yararlanmak, hem de zaman içinde İslam sufî vaizleri vasıtası ile onları İslamlaştırmak. Müslüman olmayan bu boylarla yapılan savaşlara ait tarihî kayıtlar bulunmuyor ise de efsane ve şiirlere yansıyan bazı bilgiler vardır. Kâşgarlı Mahmud’un bizzat bu savaşa katılan gazilerin ağzından rivayet ettiğine göre; Yabaku Büke Budraç komutasındaki kalabalık (yedi yüz bin kişilik) bir ordu ile Bekeç Arslan Ahmed’in Tegin’in az sayıdaki ordusu arasında vaki olan savaşı Bekeç Arslan Ahmed Tegin kazanmıştır. Yabakular ile Bekeç Arslan Ahmed Tegin arasında mücadele bir süre daha devam etti. Büke Budraç yeniden etrafına “yiğit” Yabakuları topladı ve Arslan Tegin Gâzi üzerine yürüdü. Ancak Arslan Tegin Gâzi tarafından bir kez daha yenilgiye uğratıldı. Arslan Han Süleyman’a itaat eden Basmil ve Çomullar ise anlaşmayı bozarak Doğu Türk Hakanlığı’na karşı harekete geçtiler. Gazilerin de desteğini alan Arslan Han Süleyman tarafından Basmil ve Çomullar yenilgiye uğratıldılar. Bu savaşlar vesilesi ile Bekeç Arslan Tegin Ahmed Gazi gibi, gaza faaliyetlerine bizzat katılan Arslan Han Süleyman ve Yığan Tegin gibi bazı hanedan mensupları da “gâzî” unvanı almışlardı. Arslan Han Süleyman dindar bir şahsiyetti ve Türk boyları arasında İslamiyet’in hızla yayılmasında önemli bir rol oynadı. Nitekim yaz mevsimini Bulgar ülkesinde, kışı da Balasagun’da geçiren, Balasagûn ve Kâşgar taraarında ise yağmacılık yapmakta olan on bin çadır halkı 1044 tarihinde Müslüman olmuştu. Hayvancılıkla geçindiği bilinen bu çadır halkı, bu yılda, yirmi bin baş koyun keserek kurban bayramını geçirmişlerdi. Temel sorunları hayvanlarını otlatacak yurtlar bulmak olan bu yeni Müslüman Türk boyları biner çadır halkı halinde ülke topraklarına dağıtılarak iskan edildiler. Zira Müslüman olmaları ile artık onların bir araya gelmesini gerektirecek bir güvenlik sorunu kalmamıştır. 1046 yılına gelindiğinde ise Tibet tarafından gelen sayılamayacak kadar kalabalık bir Türk grubu Doğu Türk Hakanlığı topraklarına yerleştiler. Arslan Han Süleyman onları gayet iyi karşıladı. Zira, onların amacı savaşmak değil, yerleşebilecekleri bir yurt bulmak idi. Nitekim bu kalabalık Türk grubu, Arslan Han Süleyman’a elçiler göndererek kendilerine karşı iyi davranmasından dolayı ona teşekkürlerini bildirdiler. Arslan Han Süleyman da onları İslam’a davet etti. Bu, kabul edilmemesine rağmen aralarında her hangi bir savaş da vukû bulmadı. İslam’ın en doğusunda Müslüman olmayan unsurlarla İslam coğrafyası arasında bir set görevi üstlenen Doğu Türk Hakanlığı’nın temel stratejisi, Müslüman olmayan Türk-Moğol unsurlara karşı ülkeyi savunma, iskan etme ve İslamlaştırma yolu ile onları bir tehlike olmaktan çıkarma idi. 106 İlk Müslüman Türk Devletleri İç Siyasi Durumlar (1057-1069) Arslan Han Süleyman, Tarâz, Şâş ve İsfîcâb taraarını elinde bulunduran kardeşi Buğra Han Muhammed’in bölgesini elinden aldı. Bunun nedeni hakkında kaynak bir bilgi vermiyor. İki kardeş arasında alevlenen mücadele, Arslan Han Süleyman’ın esir düşmesi ve kardeşi Buğra Han Muhammed’in bütün ülkeye hakim olması ile sonuçlandı. Batı Türk Hakanlığı’nda Tamgaç Han İbrahim 1057 tarihinden itibaren başlayan Doğu Türk Hakanlığı’ndaki iç karışıklıklardan yararlanarak hakimiyet alanını Özkend, Ahsiket, Hocend, Tûnket, İsfîcâb, Şâş, Binket ve Kuz Ordu (Balasagun)’yu içine alacak şekilde genişletmeyi başardı. Buğra Han Muhammed Kâşgar’da on beş ay saltanat sürdükten sonra, büyük oğlu Hüseyn Çağrı Tegin’i veliaht tayin etti. Ancak Buğra Han Muhammed’in diğer eşinden yaşça küçük olan İbrahim adında bir başka oğlu daha vardı. Kendi çocuğunu tahta geçirmek isteyen hatun, Buğra Han Muhammed’i zehirleyerek öldürttü. Ayrıca hapiste bulunan Buğra Han Muhammed’in ağabeyi Arslan Han Süleyman’ı da boğdurdu. İbrahim’in annesi Buğra Han Muhammed’in yakın adamlarını da öldürttü ve küçük yaştaki İbrahim’i tahta geçirdi (1058). İç siyasi istikrarı sağlamak için İbrahim ordusu ile Barshan’da bulunan Yınal Tegin üzerine yürüdüğünde mağlup oldu ve öldürüldü (1062). İbrahim b. Muhammed’in ölümü, iç çekişmeyi daha da alevlendirdi. Zira sikkelerde yer alan isimler bir hayli çeşitli ve karmaşıktır ki, hanedanın bir çok mensubu bu çekişmeye dahil olmuş olmalıdır. Meşhur Kâşgarlı Mahmud, Hüseyin Çağrı Tegin’in oğlu olup, bu hengamede o da Kâşgar’ı terk ederek, Bağdâd’a kadar uzanan macerasına atıldı. Bir başka şahsiyet Han oğlu Hârûn da maiyeti ile onun gibi ülkeden ayrılarak Haleb’e geldi ve buradan Anadolu gazalarına katıldı. Balasagun ve Kâşgar’a da hakim olan Tuğrul Kara Hakan Yusuf b. Süleyman (1062-1080)’ın buralardaki hakimiyeti 1069 yılına kadar sürdü. Tamgaç Han Hasan 1069’da, ya da en geç 1074 yılında Balasagun, Kâşgar ve Hoten’i kardeşi Tuğrul Kara Han Yusuf ’un elinden alınca, askerleri kendine itaat arz etti ve ordunun desteğini kaybeden kardeşi ise Taraz ve Şâş taraarına çekilmeye mecbur oldu. Tuğrul Kara Han Yusuf hayatının sonuna kadar Taraz’da kaldı ve 1080-81’de yerine oğlu Tuğrul Tegin Ömer geçti. Tuğrul Tegin Ömer, Tarâz’ın 1088-89 yılında Tamgaç Han Hasan b. Süleyman tarafından alınmasına kadar buradaki hakimiyetini muhtemelen korudu. Tamgaç Han Hasan (1069-1103) ve Selçuklu Hakimiyeti (1089-1130) Tamgaç Han Hasan dönemi siyasî faaliyetlerden çok, bilim ve medenî sahadaki gelişmelerin ön planda olduğu bir dönemdir ki, bunlar Kültür ve Medeniyet Ünitesi’nde genişçe anlatılmaktadır. Tamgaç Han Hasan saltanatının son dönemlerine doğru Batı Türk hakanlığını istilâ etmiş olan Selçukluların himayesine girmek ve Sultan Melikşah’ı metbû tanımak zorunda kaldı. Böylece Doğu Türk Hakanlığı fiilen olmasa da resmen tâbî bir devlet haline geldi (1089). Selçuklu sultanı Melikşah Batı Türk Hakanlığı’nı hakimiyeti altına aldıktan sonra Özkend’e ulaştığında Tamgaç Han Hasan’a elçiler göndererek hutbenin kendi adına okunmasını ve sikkenin kendi adına basılmasını istedi. Tamgaç Han Hasan da bu istekleri yerine getirmek zorunda kaldı ve Özkend’e gelerek Sultan Melikşah’a itaatini arz etti. Hayatının sonuna doğru bir hayli ihtiyarlamış olan Tamgaç Han Hasan, ülkesini bir taraan Selçuklu istilasından kurtarmaya çalıştı, diğer taraan da hanedan üyesi Kadır Han Yûsûf Has Hâcib’in meşhur eseri Kutadgu Bilig’i ithaf ettiği Tamgaç Han Hasan döneminde iç siyasi istikrara rağmen, ülkenin Selçuklu hakimiyetine girmesi önlenemediği gibi, bunun için ciddi bir çaba da gösterilmemiştir. Bu nedenle onun döneminde siyasî faaliyetlerden çok bilim ve medeni sahada dikkate değer gelişmeler kaydedilmiştir. 1057-1058 Yılları arasındaki iç siyasi karışıklığın bugün açısından en önemli sonucu, Kâşgarlı Mahmûd’un bu vesile ile Kâşgardan ayrılarak pek çok Türk beldesini dolaştıktan sonra Bağdad’a gelmesi ve burada meşhur eseri Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü yazmış olmasıdır. 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 107 Cebrail’e karşı mücadeleye mecbur kaldı. Bu hengâme ve fırsatlardan yararlanmak isteyen Çin tarafında soylu bir kökten gelmeyen Savcıoğlu ise Kâşgar’a doğru yürüyerek Tamgaç Han Hasan’ı gafil avlamak istemiş ve aralarındaki eski anlaşmayı bozmuş idi. Hazırlıksız yakalanan Tamgaç Han Hasan, Keşen (Kusen ya da Kuça) denilen bir Türkistan şehrinin kadim padişahının oğlu ve merkezi Tarım olan Hızır Bey’den yardım istedi. Karşılığında kendisine hanlık alâmeti olarak peyza ve çetr vereceğini vaat etti. Nihayet Hızır Bey aldığı tedbirlerle Tamgaç Han Hasan’ı bu gaileden kurtardı ve ondan hanlık payesi aldı (1103). Tamgaç Han Hasan vefat edince yerine oğlu Arslan Han Ahmed geçti. O 1104 yılında Halife el-Mustazhir Billah’a elçi olarak Ebu’l-Mecd Mahmud el-Kâşgarî el-Hanefî’yi gönderip kendisine hil’at ve lâkab istedi. Halife de isteklerini kabul ederek ona “Nûru’d-Devle” lâkabını verdi. Arslan Han Ahmed döneminde Doğu Türk Hakanlığı, Kara Hıtay tehlikesini yakından yaşamaya başladı. Liao Hanedanı 1125 yılında Curcenler tarafından yıkılınca, Liao hanedanının kurucusu A-paochi’nin sekizinci göbekten torunu olan Yeh-lü Ta-shih idaresinde, rivayete göre seksen kişilik bir grup, Batı Moğolistan’daki bir çok boyun desteğini sağladıktan sonra Türkistan’a (Kâşgar ve Hoten) doğru ileri harekâta geçti (Taşağıl, 2001). Doğu Türk Hakanlığına karşı harekete geçen Yeh-lü-Ta-shih, Kâşgar’a bir kaç konak kadar yaklaştı. Arslan Han Ahmed b. Hasan, Yeh-lü Ta-shih üzerine yürüyerek onu mağlup etti ve bir çok adamını öldürdü (1128). Karluk ve Kanglı Meselesi: Kara Hıtay Hakimiyeti Doğu Türk Hakanlığı’nda Arslan Han Ahmed’in ölümünden sonra yerine geçen ve Balasagun’da bulunan oğlu Han İbrahim b. Ahmed, halkın mallarını yağmalayıp hayvanlarını kaçıran Karluk ve Kanglı Türklerini itaate almaya çalıştı. Ancak bunda başarılı olamadı ve bu sırada kendisine katılan boylarla gücü ve şöhreti artan Yeh-lü Ta-shih’ye bir elçi göndererek, Karluk ve Kanglı Türklerinin yaptıklarına karşı aciz kaldığını, şayet gelir ve bu beladan kurtarırsa ülkeyi kendisine teslim edeceğini bildirdi. Yeh-lü Ta-shih, Yenisey boylarında Kırgız bölgesindeki boylarla savaşarak, oradan güney batıdaki Tarbagatay’da İmil şehrini kurmuş ve muhtelif Türk boyları da Yeh-lü Ta-shih’ye katılarak sayıları kırk bine kadar ulaşmıştı. Bu yardım talebi üzerine Yeh-lü Ta-shih hiçbir engelle karşılaşmadan Balasagun’a gelerek Doğu Türk Hakanlığı topraklarını ele geçirdi. Afrasyab’ın torunu Han İbrahim’den “hanlık” unvanını alarak, ona daha aşağı bir mevki olan “İlig-i Türkmen” unvanını verdi. Kendisi de Balâsâgûn’da “Hanlar Hanı” anlamına gelen “Gür Han” unvanını aldı (1130) Böylece İslam’ın doğusunda çoban kavimlere karşı bir set görevi yürüten Doğu Türk Hakanlığı, Selçuklu himayesinden çıkarak Kara Hıtay himayesine girdi. İlig-i Türkmen İbrahim’in bilinen son faaliyeti, Kara Hıtay Gür Han tarafından Karluklara ve Hârizmlilere karşı Batı Türk Hakanlığı’na yardıma gönderilmesi olayıdır (Temmuz 1158). Kara Hıtay ve Nayman Mücadelesi: Doğu Türk Hakanlığı’nın Sonu İlig-i Türkmen İbrahim b. Ahmed’den sonra oğlu Arslan Han Muhammed tahta geçmiştir (1160). Ancak, hakkında hiçbir şey bilinmemektedir. Onun yerine de oğlu Arslan Han Yusuf Kâşgar’da tahta çıkmıştır (1179). “Ebu’l-Muzaer” künyesi taşıyan Arslan Han Yusuf 1204 yılında ölmüş ve Kâşgar’da “Hakanlık” mezarlığına defnedilmiştir. Arslan Han Yusuf’un oğlu Arslan Han Ebu’l-Feth Muhammed, Kara Doğu Türk Hakanlığı hakanı İbrahîm b. Ahmed’in Karluk ve Kanglı Türklerinin müsebbibi olduğu meseleleri çözememesi, ülkenin 1130’da Karahıtây hakimiyetine girmesine neden olmuş ve 1211’de Nayman Güçlük’ün bu devlete son vermesi ile Doğu Türk Hakanlığı da sona ermiştir. 108 İlk Müslüman Türk Devletleri Hıtay Gür Han’ın yanında rehin bulunuyordu. Batıda Hârizmşahlar ve doğuda emirlerinden Nayman Güçlük ile mücadeleye mecbur olan Gür Han, otoritesini yeniden tesis için Güçlük’ü hil’at ve hediyelerle taltif ederek mevkiini yükseltti. Ancak bununla yetinmeyen Güçlük, Gür Han’ı esir ederek onu tahtından indirmeyi başardı (1211). Gürhan’ın kızı ile evlenmek için Hıristiyanlıktan Budizm’e geçti ve “Han” unvanı alarak Kara Hıtaylara son verdi. Güçlük Han, Gür Han’ın elinden kurtardığı Arslan Han Ebu’l-Feth Muhammed’i Kâşgar’a gönderdi. Ancak Kâşgar ileri gelenleri daha şehre girmeden onu öldürdüler (1211). Bu son hanedan mensubunun ölümü ile Doğu Türk Hakanlığı da sona ermiş oldu. Doğu Türk Hakanlığı’nın Müslüman olmayan Türk ve Hıtay boylarına karşı olan 3 temel fonksiyonunu değerlendiriniz. BATI TÜRK HAKANLIĞI HAKANLARI DOĞU TÜRK HAKANLIĞI HAKANLARI 1. TBNHBÎ HBO İCSBIJN 1041-1068 ASTMBO HBO SàMFZNBO C YVTVG 1031-1058 2. ŞFNTà’M-MàML NBTS C İCSBIJN - BVǘSB HBO MVIBNNFE C YVTVG 1057-1058 3. TBNHBÎ HBO H[S C İCSBIJN 1080-108? ASTMBO HBLBO İCSBIJN C MVIBNNFE 1057-1062 4. HBO AINFE CH[S - - TVǘSVM KBSB HBLBO YVTVG C SàMFZNBO 1062-1080 5. MVIBNNFE C İCSBIJN 1089-1092 TVǘSVM TFHJO ÖNFS C YVTVG 1080-1089 6. MFTßE C MVIBNNFE 1095-1097 TBNHBÎ HBO HBTBO C SàMFZNBO 1069-1103 7. SàMFZNBO TFHJO C DBWßE KÚÎ TFHJO 1096-1097 ASTMBO HBO AINFE C HBTBO 1103-1128 8. MBINVE TFHJO 1096-1098 HBO İCSBIJN C AINFE 1128-1160 9. KBES HBO $JCSJM C ÖNFS C TVǘSVM HBO 1098-1102 ASTMBO HBO MVIBNNFE C İCSBIJN 1160-1180 10. ASTMBO HBO MVIBNNFE C SàMFZNBO 1102-1130 ASTMBO HBO YVTVG C MVIBNNFE 1179-1205 11. KMÎ TBNHBÎ HBO HBTBO C AMJ 1130-1132 ASTMBO HBO MVIBNNFE C YVTVG 1204-1211 12. TBNHBÎ BVǘSB HBO İCSBIJN C SàMFZNBO 1132-1135 13. HBLBO MBINVE C MVIBNNFE 1135-1141 14. TBNHBÎ HBO İCSBIJN C MVIBNNFE 1141-1156 15. TBNHBÎ HBO MBINVE C HàTFZO C HBTBO 1157-1158 16. ±BǘS HBO AMJ C HBTBO 1158-1160 17. KMÎ TBNHBÎ HBO MFTßE C HBTBO 1160-1167 18. ASTMBO HBO 1169-1170 19. KMÎ TBNHBÎ HBO MVIBNNFE C MFTßE 1170-1179 20. KVUMVǘ BJMHF HBO ACEV’M-HÉML C HàTFZO 1178-1179 21. KMÎ TBNHBÎ HBO İCSBIJN C HàTFZO 1178-1204 22. KMÎ ASTMBO HBLBO 0TNBO C İCSBIJN 1202-1212 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 109 Özet Batı Türk Hakanlığı’nın siyasi sürecini değerlendirecek Tamgaç Han İbrahim tarafından Semerkand’da 1041’de kurulan Batı Türk Hakanlığı, batıda Ceyhun nehri ile doğuda Seyhun nehri boylarına kadar uzanan sahada hüküm sürdü. Batı sınırları pek değişmemekle beraber, doğuda Doğu Türk Hakanlığı ile olan mücadeleler kapsamında hakimiyet alanları zaman zaman Balasagun’a kadar uzandı. Batı Türk Hakanlığı, Selçuklular, Kara Hıtaylar ve Hârizmşahlara karşı üstünlük kuramadı ve sırası ile onların hakimiyetlerini kabul etmek zorunda kaldı. Bunun temel sebeplerinden biri hakanların devlet ve halk üzerinde büyük bir nüfuz sahibi olan medrese eğitimli bürokrat-ulemâ sınıfı vezir, kadı, münşî, kâtip, muhtesib, müü, imam, hatîb, elçi ve nâibler vs. ile yaşanan çatışmalardır. Bir diğer sebebi ise, siyasi gelişmelerin aksine Batı Türk Hakanlığı’nın medeni sahada parlak bir dönem yaşaması ve bunun sonucu olarak asli unsuru olan atlı çoban Karluklara yabancılaşmasıdır. Ülkenin her tarafında gelişmeye başlayan kent ve kent kültürü, Karlukların yaşam alanını daraltıyor ve onları yerleşikliğe geçmek ya da bölgeyi terk etmek arasında bir seçim yapmaya zorluyordu. Bu şartlarda Batı Türk Hakanlığı, bölgede izledikleri denge politikaları ile varlıklarını devam ettirdiler. Ancak son hakan Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Hârizmşahlardan yüz çevirerek son yıllarını yaşayan Kara Hıtaylara meyletmesi üzerine Hârizmşah Muhammed’in Semerkand’ı alması, Kılıç Arslan Hakan Osman ile birlikte hanedanın diğer üyelerini öldürmesi ve son olarak Semerkand’ı kendi başkenti yapması ile Batı Türk Hakanlığı sona erdi (1212). Doğu Türk Hakanlığı’nın siyasi sürecini değerlendirecek Arslan Han Süleyman tarafından Kâşgar ve Balasagun merkezinde 1043 yılında kurulan Doğu Türk Hakanlığı, jeopolitik konumu gereğince, doğuda Müslüman olmayan Türk-Moğol unsurlarla İslam coğrafyası arasında set görevini üstlenmiştir. Bu çerçevede Basmil, Çomul, Yabaku ve Hıtay gibi Türk-Moğol boylarının ülkeye vâki olan saldırılarını önlemek istediler. Bunun için onlara karşı kendilerini savunarak cihat ettiler. Kalabalık nüfusa, sayısız mal ve mülke sahip olan bu atlı çobanların yurt bulma meselelerini dikkate alarak Müslüman olup olmadıklarına bakmaksızın, onları ülkenin muhtelif yerlerine iskân ederek askerî bir tehlike olmaktan çıkardılar. Bunun sonucu olarak hem onların askerî gücünden yararlandılar, hem de zaman içinde İslam sufî vaizleri vasıtası ile onları İslamlaştırdılar. Bilim ve fen alanında en parlak olan Tamgaç Han Hasan devrinde Selçukluların hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Bu arada atlı çoban Türk boyları Karluk ve Kanglıların ülkede çıkardıkları karışıklıklar bastırılamayınca, Kara Hıtaylar kolayca ülkeyi istila ettiler. Onların himayesinde vergilerini vermek kaydıyla varlıklarını sürdürdüler. Naymanların 1211’de Kara Hıtaylara son vermesi ile onların hakimiyetini tanıdılar; ancak son Doğu Türk hakanı Arslan Han Muhammed Nayman Güçlük’ün yanından Kâşgar önlerine geldiğinde halkın ileri gelenleri tarafından öldürüldü ve Doğu Türk Hakanlığı sona erdi (1211). Batı Türk Hakanlığı’nda Selçuklu hakimiyetinin mahiyetini açıklayabilecek Tâbîleri olan Batı Türk Hakanlığı’nda önemli bir gücü bulunan Hanefî ulemâsını da kendilerine bağlamak istiyen Selçuklular, Mâverâünnehr’de burakrat-ulemâ ve hanedan çatışmasının ve dolayısı ile istikrarsızlığın temel müsebbibi idiler. Selçuklu Sancar bu amaçla muhalierin başını çeken Ebû İbrahim İsmail es-Saâr’ın oğlu “ezZâhid es-Saâr” Ebû İshak İbrahim’i Merv’e sürerek, onun yerine Halife Ömer soyundan gelen ve ataları Mervli olan Hanefî fakihlerinden Abdü’l-Azîz b. Ömer b. Mâze’yi Buhara’da sadaret makamına getirdi (1102). “Âl-i Burhân” (Burhan ailesi) adı ile tanınan bu ailenin Buhara’daki hakimiyeti 1220 yılına kadar sürdü. Bununla birlikte onlar, askerî, siyasi ve ekonomik açıdan Batı Türk Hakanlığı’na bağlı idiler. 1 2 3 110 İlk Müslüman Türk Devletleri Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki hiyerarşik unvanlardan hangisi Batı Türk Hakanlığı’nın kurucusuna aittir? a. Kadır Han b. Şemsü’l-Mülk c. Togan Han d. Tamgaç Han e. Arslan Han 2. Batı Türk Hakanlığı’nı tâbiyeti altına alan devletlerin hakimiyet dönemleri, aşağıdaki seceneklerden hangisinde kronolojik sıraya uygun olarak verilmiştir? a. Kara Hıtaylar-Selçuklular-Hârizmşahlar b. Selçuklular-Kara Hıtaylar-Hârizmşahlar c. Hârizmşahlar-Selçuklular-Kara Hıtaylar d. Kara Hıtaylar- Hârizmşahlar-Selçuklular e. Selçuklular-Hârizmşahlar-Kara Hıtaylar 3. Selçuklu şehzadesi Sancar 1097 yılında Selçukluların doğusunda Merv’e melik olarak tayin oldu. 1118 yılında Selçuklu sultanı oldu ve yine Merv’i kendine merkez yaptı. 1157 yılında ise vefat etti. Buna göre; aşağıdaki Batı Türk Hakanlığı hakanlarından hangisinin onunla bir ilişkisi yoktur? a. Kadır Han Cibril b. Arslan Han Muhammed c. Kılıç Tamgaç Han Hasan d. Hakan Mahmud b. Muhammed e. Han Ahmed b.Hızır 4. Aşağıdakilerden hangisi 1141 yılında yapılan Katvan Savaşının sonuçlarından değildir? a. Kara Hıtaylar Doğu Türk Hakanlığı’nı hakimiyeti altına aldılar. b. Batı Türk Hakanlığı, Kara Hıtayların hakimiyeti altına girdi. c. Âl-i Burhan’a mensup pek çok kişi öldürüldü. d. Selçuklu Sultanı Sancar ve Hakan Mahmud Horasan’a çekildiler. e. Karluklar Oğuzları Horasan’a göçe mecbur ettiler. 5. Hanedan ve bürokrat-ulemâ çatışmasının sonucu olarak aşağıdaki Batı Türk Hakanlığı hakanlarından hangisi yargılanarak idam edildi? a. Tamgaç Han İbrahim b. Arslan Han Muhammed c. Han Ahmed d. Şemsü’l-Mülk Nasr e. Tamgaç Han Hızır 6. Hanedan ve bürokrat-ulemâ çatışmasının sonucu olarak Batı Türk Hakanlığı aşağıdaki hangi devletin ve yöneticisinin hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldı? a. Hârizmşahlar ve Muhammed b. Hârizmşahlar ve İl Arslan c. Selçuklular ve Sultan Sancar d. Kara Hıtaylar ve Gür Han e. Selçuklular ve Sultan Melikşah 7. Doğu Türk Hakanlığı’nın izlediği iskân politikası sonucunda ülkeyi tehdit eden bazı Türk-Moğol boyları tehlike olmaktan çıkarılmıştır. Üstelik zaman içinde toplu ihtida ettikleri de görülmüştür. Ülkede kaynakların kaydettiği son toplu ihtida hareketi hangi hakan döneminde olmuştur? a. Tamgaç Han Hasan b. Arslan Han Ahmed c. Arslan Han Süleyman d. Hakan İbrahim e. Tuğrul Kara Hakan 8. Han İbrahim b. Ahmed’e “İlig-i Türkmen” unvanı kim tarafından verilmiştir? a. Sultan Sancar b. Abbâsî Halifesi c. Hârizmşah Muhammed d. Gür Han e. Karluklar ve Oğuzlar 9. Buhara’da kurulan Âl-i Burhan’ın başındakiler “sadr” unvanını taşırdı. Buhara’ya tayin olan ilk sadr kimdir ve ne zaman bu göreve getirilmiştir? a. Abdü’l-Azîz b. Ömer - 1102 b. Muhammed b. Ahmed - 1207 c. Ahmed b. Abdü’l-Azîz - 1141 d. Muhammed b. Ömer - 1158 e. Ömer b. Abdü’l-Azîz - 1123 10. Hârizmşah Muhammed’in Kılıç Arslan Hakan Osman’ı öldürmesi ve Batı Türk Hakanlığı’na son vermesinin nedenleri aşağıdakilerden hangisi değildir? a. Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Kara Hıtay Gür Han’ın kızını alması b. Han Sultan ile evlenen Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Hârizm’de bir yıl ikamet ettirilmesi c. Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Hârizmşah Muhammed’in kızı olan eşini Semerkand kalesine kapatması d. Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Kara Hıtaylara meyletmesi e. Kılıç Arslan Hakan Osman’ın Semerkand’da bulunan ileri gelen Hârizmlileri öldürmesi 5. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): Çöküş Dönemi 111 Okuma Parçası Fakihlerin fetvası olmadan hiçbir vergi almayan Tamgaç Han İbrahim, esnafın fiyatları gelişi güzel yükseltmesine izin vermeyerek halkın menfaatini korurdu ki, bu, pazar fiyatlarının belirlenmesinde devlet kontrolünün söz konusu olduğunu göstermektedir. Avfî, hakanın bu konuda nasıl halkın yanında yer aldığını gösteren bir anekdotu nakletmektedir; “Bir gün şehir kasaplarından bir grup, Tamgaç Han İbrahim’in huzuruna gelerek şikâyette bulundular: ‘Biz koyun satın alarak kesiyoruz ve etini satıyoruz. Bize fazla bir kâr kalmıyor. Eğer hakan izin verirse et narhını daha pahalı yapalım ve hazineye de bin dinar verelim. Hakan, ‘hazineye dinar vermeniz gerekli, o zaman istediğiniz fiyata eti satın.’ diye emir verdi. Dinar hazineye verilince et narhı biraz arttırıldı. Hakan şehre duyurdu ki, ‘her kim kasaplardan et satın alırsa, emrim o dur ki, onu idam etsinler.’ Hiç kimse kasaplardan et satın almadı. Halk, beş altı kişi bir araya gelerek koyun satın alıp etini paylaşıyorlardı. Kasapların eti ziyan oldu. Hiç kimse onlardan bir şey satın almayınca kasaplar tekrar hazineye para yatırarak, eski fiyattan satmaları için izin istediler. Böylece mesele, bu tertiple yoluna girince, ‘kendi halkımızı bin dinara satmak doğru değildir.’ diyen Tamgaç Han,” adeta, yöneticilik ve bilinçli tüketicilik hakkında ders vermektedir. Kaynak: Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar 766-1212, İstanbul, 2007, s. 279. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Doğu Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Doğu Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Batı Türk Hakanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 112 İlk Müslüman Türk Devletleri Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Türk Hakanlığı’nın Selçuklu hakimiyetine girmesinin temel nedeni kendi iç siyasi gelişmeleridir. Hakanlık ailesi ile medreselerden yetişerek devletin bürokrasisinde görev alan ulema sınıfı arasındaki mücadele sonucunda malları elllerinden alınan ve tasfiye edilen bazı ulema sınıfına mensup kişilerin Selçuklu sultanı Melikşah’ı hakanlık ülkesine davet ve teşvik etmeleri ile Sultan Melikşah, hem Batı hem de Doğu Türk Hakanlığı’nı hakimiyeti altına almıştır. Sıra Sizde 2 Atlı çoban Karlukların kurduğu devlet zaman içinde İslamlaştı ve eski tarihlerden beri yerleşik medeniyetin bir parçası olan Maverâünnehr’i feth ederek buraya göç ettiler. Ancak önlerine set olan Ceyhun nehrinin batısında hakimiyet tesis edemeyince fütuhat durdu. Böylece bir taraan bölgede yerleşik medeniyetin sınırlarının genişlemesi, diğer taraan yönetici sınıfın yerleşik kültürü sahiplenmesi, devletin aslî unsuru olan Karlukların kendi devletlerine yabancılaşmasını kaçınılmaz kılıyordu. Bu ise devletle çatışmaya ve onun yıkılmasına sebep olmaktadır ki, aynı husus Büyük Selçuklu devletini yıkan atlı çoban Oğuzlar açısından da vaki olmuştur. Sıra Sizde 3 Doğu Türk Hakanlığı, İslam coğrafyasının en kuzey doğusunda Müslüman olmamış Türk ve Hıtay (Moğol) boylarına karşı bir tampon ülke konumunda idi. Buradan İslam dünyasına yönelen saldırılara karşı savunma görevini üstlenmekteydi. Bu nedenle Doğu Türk Hakanlığı’nın zayıf düşmesi veya yıkılması Hıtay veya Moğol kavimlerinin istilasına İslam dünyasını açık bırakacaktır. Genç, Reşat. (2002). “Karahanlılar Tarihi”, Ed. H. C. Güzel, Türkler, IV, Ankara, s. 445-459. Hunkan, Ömer Soner. (2007). Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul: IQ Yayınları. Pritsak, Omeljan. (1997). “Karahanlılar”, İslâm Ansiklopedisi, VI, s. Öngül, Ali. (1992). “Burhan Ailesi (Âli Burhân)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VI, s. 430-432. Özaydın, Abdülkerim. (2001). “Karahanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, İstanbul, s. 404-412. Taşağıl, Ahmet. (2001). “Karahıtaylar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, İstanbul, s. 415-416. Togan, A. Z. V. Karahanlılar 840-1212, (1966-1967 Ders Notları), İSAM Ktp. Yararlanılan Kaynaklar 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hakanlığın idari teşkilatını ve işleyişini belirleyebilecek, Hakanlığın sosyal ve iktisadi yapısı hakkında değerlendirme yapabilecek, Hakanlığın eğitim, bilim, inanç ve tasavvufi yönünü kavrayabilecek, Hakanlık döneminde yapılan sanat eserleri ve imar faaliyetlerini tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Medrese • 7akıf • Sikke • 1ara • Tasavvuf • 3ibât • Kâşgarlı Mahmud • Yusuf Has Hâcib • %îvânu -ugâti’t-Türk • Kutadgu Bilig • Ahmed Yesevî • Ahmed Yüknekî İçindekiler     İlk Müslüman Türk Devletleri • İDARÎ TEŞKİLAT • S0SYAL HAYAT • İKTİSADİ HAYAT • EƗİTİM VE BİLİM • İNAN± VE TASAVVUF • İMAR VE SANAT İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet İDARÎ TEŞKİLAT Hakan ve Hanedan Üyeleri Hakan ailesinin soyca Afrâsyâb’a dayandığını biliyoruz. Kâşgarlı Mahmud’un Afrâsyâb’ın hakan, oğullarının ise han unvanı taşıdığını belirtmesine bakılırsa, idari mekanizmada hiyerarşi basamağının en üstünde hakan yer almaktadır. Hakan ve han unvanları fark gözetilmeden eşit statüyü ifade eder şekilde aynı anda da kullanılmaktadır. Bütün ülkede merkezî otoritenin başı yani metbû olarak hakan tanınmaktadır. Hakanın ikamet ettiği ülkenin başkentine ordu denirdi. Başkent Balasagun’un diğer adı Kuz ya da Kara Ordu idi. Bir diğer önemli merkez Kâşgar’a Ordu Kend deniyordu. Hakan, taht iddiasında bulunanlar karşısında ya da jeopolitik haklarını propaganda etmek için hakan ve han unvanın yanına kara (büyük), arslan, togan (doğan), tamgaç (büyük), kadır (muktedir), kılıç (kararlı), bilge ve uluğ sıfatlarını getirebilmekteydi. Ülke hanedan mensupları arasında idarî anlamda taksim edilmektedir. Hakandan sonra her bir hanedan mensubu sahip olduğu hiyerarşik konumuna uygun olarak ya tâbi ya da bir alt basamakta alt tâbi (tâbinin tâbisi) sıfatı ile kendi şehrini, vilayetini veya bölgesini yönetmektedir. Saltanat değişikliklerine ve başarılarına göre hiyerarşideki konumları ve hakimiyet alanları değişebilmektedir. Bu çerçevede hanedan mensupları buğra (deve aygırı), ilig (geyik?), arslan ilig, arslan tegin, togan tegin, tonga (kaplan) tegin, yınal tegin, yığan (fil) tegin v.s. unvanlar altında bu mekanizmanın altında hiyerarşik bir sıraya göre yer almaktadır. İster hakan olsun isterse bir başka hanedan mensubu olsun, öldüğünde siyasi istikrar söz konusu ise yerine bir alt basamaktaki hanedan mensubu (oğlu, kardeşi, amcası, yeğeni v.s.) geçmektedir. Ancak siyasi süreçte veya istikrarın olmadığı zamanlarda en alt basamaktaki bir hanedan mensubunun, birden bire piramidin en üstüne çıkabildiğine de rastlanmaktadır. Buğra, ilig, kadır gibi tâbi sıfatını haiz birinci derecedeki hanedan üyeleri, metbû tanıdıkları hakana karşı geniş bir serbestliğe sahiptiler. Yönettikleri bölgede merkezdeki idari yapının benzeri kendilerine ait idari teşkilatları, ordusu v.s. vardır. Komşu devletler ile ilişkileri doğrudan yürütebilir, savaşlar ve anlaşmalar yapabilirdi. Hakana karşı temel yükümlülükleri, hutbede ve paralarında hakanın adını zikretmek ya da başka birinin adına yer vermemek, istenildiğinde hakanın ordusuna katılarak ortak düşmana karşı savaşmak ve hakana ait yani merkezi otoriteye ait vergilerini ödemekti. Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet Hanedanın hiyerarşik sırası şöyle sıralanabilir: 1. Hakan 2. Buğra 3. İlig 4. teginler 1. Han Katun = Hakan 2. Katun(lar) 3. Katun Kunçuylar 116 İlk Müslüman Türk Devletleri Hakan ailesinin en kalabalık üyeleri teginlerdi. Tegin aslında köle demek olup, rivayete göre çocukları hakanın huzuruna çıktıklarında saygı ifadesi olarak “köleniz (tegininiz) şöyle yaptı, böyle işledi.” demeleri nedeniyle zamanla bu kelime onları ifade eden bir ad olarak kalmıştır. Dolayısı ile onları normal kölelerden ayırmak için teginin vasfına ve mizacına uygun (ya da hiyerarşisine) olarak, meselâ, rengi gümüş gibi saf olana Gümüş Tegin, yiğit ise Alp Tegin, Çağrı Tegin, Köç Tegin, uğurlusuna Kutluğ Tegin denmiştir. Hakanın eşi katun (hatun) unvanı taşımaktadır. Katun sarayda hakandan sonra söz sahibi en önemli kişidir. Onun hizmetine ve buyruğuna girmek pek itibarlıdır. Katundan bir derece aşağıda kunçuy unvanlı katunun kızları katun kunçuylar yer almaktadır. Hanedan soyundan gelen her yaştan kadının genel unvanı tarımdır. Bunların tecrübeli ve yaşlı olanlarına altun tarım denilmektedir. Hakanın katunundan başka eşleri varsa bu durumda terken katun, arslan katun, han katun ve şah katun unvanları ile zikredilen kadınlar baş hatun ve veliaht annesi konumundadırlar. Merkezî otorite zayıadığında ya da saltanat değişiklikleri sırasında ülkede birden fazla han unvanlı hanedan mensubu ortaya çıkmışsa, bu durumda hakanlığın merkezinde bulunan hakan veya taht iddiacısı, diğerinden kendini üstün olarak ayırmak için unvanın önüne sıklıkla kara (büyük) veya nadiren uluğ unvanı getirerek büyük hanın kendisi olduğunu göstermeye çalışırdı. Saray Hakanlığın idare edildiği ve hakanın yaşadığı saraya karşı denirdi. Türk hakanlarının yaylak ve kışlak için yaptırdıkları birden fazla sarayları olabiliyordu. Bu çerçevede kullanılan saraylar, bazen ulema sınıfına hibe edilerek medreseye ya da ribâta dönüştürülüyor, bu durumda hakan kendine yeni bir saray inşa ettiriyordu. Sarayda hakan ve vezirden sonra en önemli mansıp uluğ hâcib idi. Hâcibe tayangu denirdi. Hakanın sarayda “dayandığı” yani güvendiği kimseyi ifade eden tayangu, hâcib unvanının kullanımının yaygınlaşmasından sonra unutulmuştur. Teşrifatçı veya perdeci başılık yapan bırku (hâcib)’nun temel görevleri idare edenle idare edilen arasındaki ilişkiyi düzenlemek ve gelip giden elçileri ağırlamaktı. Uluğ hâcib makamından sonra kapucubaşı vardı. Muhtelif hizmetler için saraya eleman alır, saray hizmetlilerini huzura takdim eder, onların tayin ve terfi işlerine bakar ve saray hizmetinin usulüne uygun yürütülüp yürütülmediğini kontrol ederdi. Saray muhafızı candar idi. Yatgak da denilen bu muhafızlar, hakanın korunmasından da sorumludur. Hakanın silahları ile ilgilenen ve sarayda silahhâneyi idare eden silahdarlar idi. Alemdarlar yani alem başlar er, hakanın kırmızı renkli bayrak ve sancaklarını taşıyan ve muhafaza eden kişi idi. Sarayda tuğcular zümresi de vardı ve görevi “dokuz tuğlu” hakanın tuğlarını taşımaktı. Sarayın en önemli bölümlerinden biri mutfağıdır. Aşçıbaşı veya aşbaşçı hansâlârın görevi kapları ve sofrayı idare etmekti. Hakanın sofrası ve saray mutfağı onun mesuliyetinde idi. Yemeğin zamanında pişirilerek, usulüne uygun servis edilmesi işlerinde onun işçi diye kaydedilen yardımcıları bulunmaktaydı. Aşçıbaşından sonra burada en önemli mansıp idişçibaşılık (içkicibaşılık) idi. İdiş Türkçe kadeh veya bardak anlamındadır. Onun temel vazifesi hakanın tertiplediği ziyafetlerde meşrubat ve çerez işlerine bakmaktı. Sarayın ilbaşısı sarayın ahırından sorumlu idi. Hakana ait elbiseleri câmehânede diken ve muhafaza edenlere câmedar denirdi. Bu görevlilerden başka sarayda kapucubaşının emri altında hizmet veren döşekciler, kuşçular, kişçiler, okçular, yaycılar vardı. Saray hizmetlilerinin hiyerarşisi: 1. Uluğ Hâcb 2. Kapucular Diğerleri Candar Yatgak Silahdar Alem Baş Er Aşcıbaşı İdişcibaşı İlbaşı Câmedâr Döşekçiler Kuşcular Kişciler Okçular Yaycılar 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 117 Merkez ve Taşra Merkez teşkilatının ve bürokrasinin başı vezir yani yuğruş idi. Yuğruş tayin edilen kişiye bu mansıba uygun unvan, tuğ, davul, zırh, hilat, süslü eğer takımı, at ve vezirlik mührü veriliyordu. Onun temel görevleri, ülkeyi kanun ve nizama göre idare etmek, sağladığı huzur ortamı ile hakanın adını iyilikle yaymak, hazineyi dolu tutmak ve ülkeyi genişletmek şeklinde özetlenebilir. Vezirden sonra hiyerarşide sırayla yafgu, tüksin, inal ve tarhan unvanlarına sahip “boy beyleri” geliyordu ki, onlar bir anlamda hakanın danışmanları idiler. Türk Hakanlığı’nın çağdaşı olan Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular ve Hârizmşahlar’ın merkez ve taşra teşkilatına dair bilinenlerin Türk Hakanlığı idari mekanizmasında bir muhatabı veya karşılığının olacağı açıktır. Nitekim, gerek bu ülkelerle olan ilişkilerde, gerekse onlara dair kaynaklarda hakanlığın idari mekanizmasına benzer bir terminoloji kullanıldığı görülmektedir. Bu çerçevede hakanın ya da vezirin başkanlık ettiği meclis-i âlî (büyük divan) mevcut olduğu gibi, bu divanın üyelerinin başkanlık ettiği ikinci dereceden divanlar, dîvân-ı tuğra ve inşâ, dîvân-ı istîfâ, dîvân-ı işrâf ve dîvân-ı ârız v.s. de bulunmakla birlikte haklarında pek fazla bilgiye rastlanmamaktadır. Hakanın yarlığ denilen buyruklarının ve mektuplarının yazılması, üzerine tamga veya tuğra çekilmesi, devletin iç ve dış ilişkilerine yönelik yazışmalar, dîvân-ı tuğra ve inşâda hazırlanmaktaydı. Bu işlerle uğraşanlar, ılımga veya bitikçi denilen katipler ile tamgacı (mühürdar) idi. Dîvân-ı inşâ başkanına herhalde bitigçi ılımga diyorlardı. Hazineyi ve mali işleri idare eden hazinedara agıçı, gelir tahsil eden âmile ımga adı veriliyordu. Adalet işlerine gelince, hakan, yanı başında kadılar ve alimler olduğu halde, haksızlığa, zulme uğrayanların hak aradığı mezâlim mahkemelerinde, isterse başkanlık edebilirdi. Batı Türk Hakanlığı’nın başkenti Semerkand’da kadılkudat (baş kadı) vardı. Taşra vilayetleri idari açıdan tâbi sıfatı ile birinci dereceden hanedan mensupları arasında paylaşılmış durumdaydı. Daha alt derecedeki hanedan üyeleri ise alt tâbi sıfatı ile hüküm sürüyordu. Burada tâbi ve alt tâbinin İslam kaynaklarındaki karşılığı, hakan adına yöneten nâib ya da vali ise, hanedan mensubu, (XI. asrın ikinci yarısına kadar) dihkan, üst düzey bir komutan veya ulema sınıfından insanlar bu makamlara gelebilmekteydi. Ayrıntılı bilgi bulunmadığından burada kastedilen valinin bir vilayet yöneticisi mi, yoksa bir bölge hâkimini kastetmek için mi kullanıldığı belli değildir. Şehrin güvenlik ve asayişinden sorumlu şıhne (şahne) ile göçerler üzerine tayin edilen şıhneler taşra teşkilatının önemli bir parçasıdır. Vilayet veya bölge hakimlerinin maiyetinde kethüdâ unvanlı kişilere rastlanmaktadır ki, onların mahallî bir vezir mi yoksa merkez teşkilatına mensup bir görevli mi olduğu tartışmalıdır. Vali, nâib, şehir kadısı, hatîbi ve muhtesibi (ahlâkın ve esnafın zabıtası) gibi taşraya özgü mansıpların varlığı şehir divanlarının olduğuna da işaret etmektedir. Kaleler de mustahfız denilen kale komutanları vardı. Atlı posta işlerini ile meşgul olanlara eşkinci, köylerde beyin haberini taşıyanlara çalığ denirdi. Taşranın önemli unsuru boy beylerinin statüsü ise aşağıda “sosyal hayat” başlığı altında ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Ordu Türk hakanlığı ordusu dört ana unsurdan oluşmakta idi. Bunlar, saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları, yerel idareciler, dihkanlar, gaziler vs. unsurlara bağlı birlikler ile boylardan oluşan askerlerdir. Hakanlık ordusunun savaş Yusuf Has Hâcib’e göre idarî hiyerarşi: Hakan Er Ögi İl Beyi Yuğruş (Vezir) Yavgu (Yafgu, Yabgu) İnanç Bey, Tegin v.s. Kök Ayuk Öge Kâşgarlı Mahmud’a göre idari hiyerarşi: Hakan Yuğruş Yavgu, Çuvı, Kül Erkin Tüksin İnal Tarhan Kaynak: R. Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara, 1981, s. 237, 240. 118 İlk Müslüman Türk Devletleri veya sefer sırasında toplam nüfusu genellikle otuz bin ile elli bin arasında değişiyordu. Ordunun karargahına han toyu denirdi. Ordu sefer sırasında hamis yani, merkez (han toyu), meymene (sağ kanat), meysere (sol kanat), yezek (öncü) ve artçı olmak üzere beşli sistem dahilinde hareket ederdi. Askerler arasında kullanılan parolaya im denirdi. Yedek ata ise koşut at diyorlardı. Hakanlık ordusunun kullandığı saldırı silahları, ok, yay, kılıç, mızrak, balta, gürz (topuz), süngü ve hançer; savunma silahları ise kalkan, zırh ve tolga (miğfer) idi. Özellikle gürz kullanmada diğer ülkelere göre mahirdiler. Saray Muhafızları (Yatgak ve Turgaklar) Saray muhafızlarından yatgaklar, sarayın gece nöbetini tutmakla görevli idiler. Gündüz nöbetlerini tutanlara ise turgak denmekte idi. Onlar hakanı sadece sarayda değil, saray dışında korumakla da mükelleiler. Yatgak ve turgakların başında sübaşı bulunuyordu. Savaş zamanları dışında hakan ava çıktığında veya çevgan oyunu oynadığında yatgak ve turgakların yortug denilen yürüyüş alaylarının düzenlenmesi işi sübaşının görevi idi. Saraydaki nöbet değişimi merasimi ise kapucubaşı tarafından icra edilirdi. Hem hakanın hem de diğer hanedan mensuplarının gulâmları (oğlanları) vardı. Bunlar arasından iyi nişancı, okçu, yaycı olanlar ile usul ve adabı iyi bilenler bu sınıfa seçilirdi. Hassa Ordusu Askerlerin adının ve azığının kaydedildiği deerlere ay bitiği denirdi. Bu ismin verilmesi muhtemelen askerlerin maaşının dört ayda bir değil de her ay veriliyor olmasından ileri gelebilir. Ay bitiği kayıtları gelişmelere göre daima güncellenir, ölen veya bu görevi yapamayacak durumda olanların adı dîvân-ı ârızda ay bitiğinden silinir ve yerine yenileri kaydedilirdi. Hassa ordusunun sayısının on iki bin Türk gulamdan müteşekkil olduğu yönünde bilgiler vardır. Mesalâ, 1008 yılındaki Belh savaşı sırasında İlig Nasr’ın merkez ordusunun sadece ön safında ok atmakla görevlendirdiği gulam sayısı bin kişilik bir gruptu. Hanedan Mensupları, Dihkanlar, Gaziler vs. Unsurlara Bağlı Birlikler Hanedan mensuplarının mevkilerine göre kendi idari teşkilatları olduğu gibi, askeri birlikleri de vardı. Bunları kendi hakimiyet alanlarını korumak ve genişletmek için kullanıyorlardı. Merkezi otorite güçlü bulunduğu sürece hakanın ordusuna katılmak zorunda idiler. Bununla birlikte özellikle komşu devlet ve bölgelere yönelik savaşlarda ortak amaçlar için hanedan mensupları birbirlerine askerî yardımda bulunabilmekte idiler. “Ülkenin en uzak köşelerine kadar hakan oğullarını yardıma çağırarak etrafına topladı.” şeklindeki kayıtlar bunu göstermektedir. Nitekim, 1008 tarihinde Belh yakınlarında İlig Nasr ve Sultan Mahmud arasında yapılan savaştan önce İlig Nasr, akrabası Kadır Han Yusuf ’tan yardım istemiş, o da kalkanlar ve kamışlığı hatırlatan mızraklar arasında Hotan Türkleri ile birlikte İlig Nasr’ın ordusuna katılarak sağ kanada yerleşmiştir. Yusuf Kadır Han’ın Hotan askerlerinin yüzleri geniş, gözleri dar, burunları basık, sakalları seyrek, kılıçları keskin, zırhlı elbiseleri siyah ve fillerin hortumlarına benzeyen sadakları gülün dikenlerini andıran oklarla dolu idi. Yerel idareciler ve dihkanların da kendilerine ait birliklerinin olduğu bilinmektedir. Nitekim aynı savaşa Mâverâünnehr dihkanları da kendi kuvvetleri ile İlig Nasr’ın yanında yerlerini almıştı. Bir diğer önemli askerî kuvveti Mâverâünnehr gazileri oluşturuyordu. Özellikle ülkenin doğusunda Türk-Moğol saldırılarına karşı Askerî kuvvetler: Saray muhafızları (yatgaklar ve turgak) Hassa Ordusu Hanedan mensupları, dihkanlar, gaziler Boylar Ordu düzeni (Hamis: Beşli Sistem): Merkez Kuvvetler (Han’ın yer aldığı) Meymene (Sağ Kanat: Han Oğulları) Meysere (Sol Kanat: Han Oğulları) Yezek (öncü) Artçı 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 119 savunma savaşlarında gönüllü olarak orduya katılıyorlardı. Seyhun ötesinde Türk Hakanlığı’nın Müslüman olması ve ardından Mâverâünnehr’in hakanlığın eline geçmesi ile gazilerin sayısı eskiye göre azalmış ve bu nüfusun önemli bir kısmı batıda Anadolu tarafına göç ederek oradaki gaza faaliyetlerine yönelmişlerdir. Boylardan Oluşan Kuvvetler Türk Hakanlığı’nın asli unsuru olan Karluklar, Çiğiller, Ezgişler, Tuhsîler, sonradan ülkeye göç eden Yağmalar, Yabakular v.s. Türk boyları hakanlığın en büyük askeri kaynağı ve gücü idi. Onların başındaki boy beyleri mevkilerine göre hakandan sonra hiyerarşide ön saa bulunuyordu. Savaş zamanlarında başlarındaki beylerle birlikte hakanın ordusuna katılırlardı. Nitekim yukarıda bahsettiğimiz savaşta “bütün Türk boylarının silaha davranması çağrısı” yapılmıştır. Bu boyların dışında bazı iktalar ve para karşılığında hakanlığın aslî unsuru olmamasına rağmen tâbiyetten ayrılmayan muhtelif Oğuz boyları, XII. asrın ikinci yarısına kadar hakanlığın iç ve dış siyasi olaylarında ve savaşlarında aktif görev almışlardır. (Kaynak: Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul: KB Yayınları, 1981; Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul, 2007). Toprak Hanedan mensuplarının ortak malı mıdır? SOSYAL HAYAT Türk Hakanlığı ülkesinde sosyal hayata dair bilinenlerin pek çoğu, bu ülkenin bir mensubu olan Kâşgarlı Mahmud’un meşhur eseri Dîvânu Lugâti’t-Türk’de verilen bilgilere dayanır. Bu bilgiler, şehir hayatı ile ortak yanlarının bulunmasına rağmen, daha çok atlı-çoban veya konar-göçer unsurlar çerçevesinde kırsal bölgedeki Türklerin yaşamını tarif etmektedir. İlde (ülkede ya da vilayette) yaşayan kavim, halk veya reayaya tüz, budun veya buyun denirdi. Budun, hukuki temeli din olan noma, yani yasaya tâbi idi. Budunun uluları atlığlar gerektiğinde ternek denilen belli yerlerde toplanarak budunun işlerini konuşup karara bağlarlardı. Budun boyların bir araya gelmesinden oluşurdu. Boyların başlarında beyler bulunurdu. Beylerin idaresi altındaki bey ili denilen yerler, yüksek yerlere yapılan karguy veya kargu denilen kulelerde yakılan ateşlerle düşman baskınından korunurlardı. Günlük hayatta tanış olmayan insanlar birbirleri ile karşılaştıklarında önce “Boy kim?” (Hangi boydansın?) diye sorarlardı. Boylar da obaların birleşmesiyle meydana gelirdi. Oba veya oymak, bir arada yaşayan yakın hısım-akraba aileleri ifade etmekteydi. Dolayısı ile toplumun en küçük nüvesi aile idi. XI. yüzyılda hakanlık ülkesinde babaerkil (patriarkal) bir aile yapısı vardı. Çocuklar babalarına ata diye hitap ederlerken, eşler kocalarına bey / beğ diyorlardı. Anneye apa veya ana denirdi. Evin ilk çocuğu erkekse tun oğul, kız ise tun kız, son çocuğa da aştal oğul denirdi. Kardeş anlamında karındaş ya da kadaş, babaları aynı olan kardeşlere kanğdaş kadeş, anneleri aynı olanlara igdiş kadeş tabiri kullanılıyordu. Kanğsık ve baldır, üvey anlamında (kanğsık ata, kangsık oğul, baldır oğul, baldır kız) idi. Aile müessesesinde evlat edinme mevcuttu. Hem oğul, hem de kız evlat edinilebiliyordu. Erkek evlatlıklar yufga veya tutunçu oğul, kız evlatlıklar kızlandı şeklinde ifade ediliyordu. Emikdeş karındaş olmaya ve muhtemelen aynı zamanda sütkardeşliğe işaret etmekteydi. Köle, cariye ve dadılar kan bağı açısından aile üyelerinden sayılmamakla beraber, aile yaşamının ve birlikteliğinin önemli parçaları idi. Köleye kul ve tegin den1 Sosyal yapı: Budun (Halk) Boylar Oymaklar Aileler 120 İlk Müslüman Türk Devletleri diği gibi, erkek ve kız gözetilmeden genel anlamda köle için karabaş tabiri yaygın olarak kullanılıyordu. Köleler aile içinde ve halk nezdinde makbul kişiler değildi. Onlar çekrek kapa denilen kölelere has yünden yapılan cepsiz bir kaan elbise giyerlerdi. Belirli bir ücret karşılığında alınıp satılabilirler ya da ücreti karşılığında (bazen de sevinç anlarında efendileri tarafından) azat edilebilirlerdi. Kaçmamaları için boyunlarına boğsuk denilen lâleler geçiriliyordu. Erkek kölelere karşın daha makbul ve değerli olan kadın kölelere yani cariyelere, vasıarına göre kız, kırnak, kaçaç, yalnguk, yinçü, yinçke kız, küng ve as diyorlardı. Ev işlerinde, yün eğirmelerde, evlenme merasimlerinde ama daha çok eğlence ve avunma alanlarında kullanılmaktaydılar. Varlıklı aileler çocukları için dadılar ve sütanneler tutabiliyordu. Dadı ve süt annalere avurta ve dâye deniliyordu. Akrabalığın temeli olan evlilik, toplumun en çok önemsediği ve bunun için pek teferruatlı ananeler geliştirdikleri bir müessese olarak karşımıza çıkmaktadır. Kız isteme işi savçı (sözlü elçi), yorığçı, yazığçı (mektuplu elçi) ve arkuçı denilen dünürcü (tüngür) ve görücüler vasıtası ile olurdu. Taraar kalıng diye ifade edilen başlık (kıza çeyiz olarak verilen hediye) miktarında anlaşma sağladıktan sonra gelinin baba evi türkünden düğün merasimi ile ayrılma süreci başlamaktadır. Kılınçlı yani nazlı gelin, yanında karabaşlar (cariyeler) ve sep denilen çeyizi ile birlikte kenarları yabancıların onu görmesini önleyecek şekilde dideklerle (örtülerle) çevrelenmiş tahtırevan üzerinde bey evine hareket ederdi. Yanlarında dünürlere armağan olarak getirilen kezütler de bulunurdu. Gelin düğün yerine geldiğinde dayangaç cariye yardımı ile tahtırevandan iner ve sonra bu cariye kendi sahipliğine verilirdi. Gelin ve güveyin başlarına mendiri denilen yerde saçı saçılırdı. Tülfir adı verilen ipek kumaştan oluşan perdelerle çevrili gerdek odasında yani münderüde gelin gerdek için hazırlanırken altın ve gümüşten yapılmış bogmak (gerdanlık) boynuna takılmakta, başına didim (taç) giydirilmekteydi. Hısım-akraba anlamında oğuş, yaguk kişi, öz kişi ve uruğ turığ ifadeleri kullanılırdı. Yurç, hatunun küçük erkek kardeşi, ini ise kocanın küçük kardeşi için kayını ifade ederdi. Enişteye yezne, halaya kükü, dayıya tagay, bacanağa manija, halaoğlu ve yeğene çıkan, büyük kardeşin karısına yenğge, kocanın küçük kız kardeşine sinğil, büyük kız kardeşine eke, hatunun kız kardeşine baldız, büyük kız kardeşine yine eke deniyordu. Karı ve koca arasında tok tok, yani anlaşmazlık olduğunda boşanmak mümkündür. Boş olmak, hür olmak anlamına gelmektedir. Kadın açısından geçimsizliğin kaynağı, kocanın kuma getirmesi, ya da kocanın kötü dilli olmasıdır. Kadın gerekirse kocasına para vererek boşanıp dul kalmayı tercih edebilirdi. Dul kadın yeniden evlenebilmekte, ancak başlık olarak çeyiz yeniden talep edilmemekteydi. Toplumda üst tabakayı tüplüğ eren veya tüplüğ yıldızlığ denilen asaletli kimseler, yani boy beyleri temsil ediyordu. Bunların hiyerarşide en önde geleni, halktan (boy beylerinden) olup vezirlik derecesine çıkan yuğruş idi ki, hakandan bir derece aşağıda yer alıyordu. Kendisine siyah ipekten bir çetr verilirdi. Türk olmayan, mesela bir Farslı maiyeti ve mevkii ne kadar büyük olursa olsun bu unvanı alamazdı. Halktan olup hakandan iki derece aşağıda olana yafgu denirdi. Hotanlılar yafguya çuvı derlerdi. Üçüncü sırada ise yine halktan olan tüksin vardı. Hiyerarşide bir diğer önemli mevki öge veya öke, han soyundan gelen teginlerden bir derece aşağıda bulunur ve halktan olup tecrübeli, yaşlı ve akıllı kimselere denirdi. Onlar hakanların danışmanları ve müşavirleri vazifesini görürlerdi. Bundan başka boyların önemine göre boy beylerinin mevkilerine işaret eden unvanları bulunuyordu. Meselâ, Çiğillerin boy beyi tüksin-i Çiğil, Yağma boyunda Yağma Tuğ, Karluk 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 121 boy beyleri kül erkin (aklı göl gibi birikmiş), çuğlan ve sagun, Yabaku beyleri büke (ejderha) budraç unvanları taşıyordu. Anne tarafından hakan soyundan, baba tarafından ise halktan olanlara inal / yınal ve kendisinden emin olunan, güvenilen beylere de inanç bey deniliyordu. Boy beylerinin gündelik hayatı av, savaş, halkının idaresi, halka ziyafet verme v.s. ile geçmekte idi. Yanlarında onlara hizmet eden kalabalık uşaklar ve yakınları bulunuyordu ki, onlara koldaş deniyordu. El boy beyleri arasında barış ortamını, kurşı ise aralarındaki ihtilafı ifade etmektedir. İstikrarın bulunmadığı devrelerde beylerin mücadelesinden en çok zarar gören yoksul halk idi. Savaş zamanlarında boy beyi askerleri ile birlikte hakanın ordusuna katılırdı. Bunun dışında onun en önemli görevi halkı arasında adaleti tesis etmekti. Suçluları yakalamak ve cezalandırmak onun işi idi. Beyin huzuruna getirilen suçlu, iki tanuk (şahit) olduğu halde muhakeme edilirdi. Suç ve suçlunun ortaya çıkarılmasında gammazlama yöntemi mevcuttu. Toplum düzenini bozan suçlar uğru (hırsızlık), yağma, ekek işler (ortalık kadını) fuhuş, bıçaklama, yaralama v.s. sayılabilir. Bunlara çoğunlukla hapis cezası veriliyor ve tünek veya kısığ denilen hapishaneye atılıyorlardı. En hafif cezalar arasında dayak, el ve kolların bağlanması, aşağılama ve işkence yer alırken, en ağır ceza çapıtgan er denilen cellat vasıtası ile öldürülmekti. Orunç (rüşvet) ise toplumda sıkça görülen bir husustu. Konar-göçer hayatın vazgeçilmezi yazak denilen otlakların bulunduğu yaylak ve kışlaklar halkın yoğun olduğu yerlerdi. Kend ve uluş, bölgedeki Türk lehçelerine göre hem şehir, hem de köy anlamına gelirdi. Buçgak yani bucak, kasaba, balık ise kale ve şehir demekti. Halkın en önde gelenleri baylar (zenginler) ile bilge sıfatını haiz bilge kişilerdi ki, bunlardan dindar olanlara tenrigen denirdi. Emçi, otacı ve atasagun adları tabipler için kullanılırdı. Kam veya ırk ise kâhin olarak görülüyordu. Muhtemelen onlar rüya yorumculuğu ve müneccimlik de yapıyordu. Halk arasında şiir söyleyen ozanlara da rastlanmaktadır. Hayvancılık önemli bir yer tutmakla beraber, halkın bir bölümü çiçilikle uğraşıyordu ve onlara tarığçı denirdi. Terçi denilen ücretli işçiler buralarda çalıştırılabilirdi. Alım-satım işleri yapan tacirlere sart diyorlardı. Köylülerin büyüğü kökyuk herhalde muhtar vazifesi görüyordu. İşlerinde ona yardım eden ve çoban denilen bir de yardımcısı vardı. Kökyuk köyün su ihtiyacının karşılanması ve bunun için su arklarının yapımı v.s. hususları düzenler, gerektiğinde emirlerine itaat etmeyenlerden çapta adıyla ceza olarak para veya mal alırdı. Halkın en yoksulu kapı kapı dolaşan dilencilerdi ki, onlara karaçı, koldaçı ve umduçı denirdi. Esnaf ve zanaatkârlara gelince, közek (dokumacı), ayakçı (kap kacak imalatçısı), yiçi (terzi), etükçi (ayakkabıcı ve çizmeci), erüklemek (deri tabaklamak), üğitçi (değirmenci), etmekçi (ekmek pişirip satan, fırıncı), etçi (kasap), salçı (aşçı), temürçi (demirci), okçu (ok yapan) v.s. meslek sahipleri halkın zorunlu ihtiyaçlarını görürlerdi. Onların yanında çalışan çıraklara bala, buşgut, tuşgut, uzmak ve turbı denirdi. Bunlardan başka koruma vazifesi gören korıçılar, atlı posta olan eşkinçiler, ipek kumaşları muhafaza eden ağıçılar, yorçı ve çufga denilen kılavuzlar da dönemin önemli mesleklerinden idi. Gündelik yaşamda erkek, kendi mesleği çerçevesinde mal ve mülk edinmek ve bunu arttırmak ile meşgul olurdu. Atı ve silahı, en önemli diğer meşguliyeti idi. “At Türk’ün kanadıdır.” atasözünün hakkını veren at yarışları, çevgen oyunu, ok atma ve yay kurma yarışları, güreş müsabakaları, ziyafetler, içkili ve müzikli gece eğlenceleri ile kumar iş dışındaki zamanların vazgeçilmezleri arasında idi. Erkeklerin giyimleri ipek, pamuk, yün, keçe ve deriden imal edilen börk, kürk, sarık, Sosyal tabakalar: Boy Beyleri (tüplüğ eren) Halk: a. Bay (Zenginler) b. Bilgeler c. Atasagun (Tabibler) d. Kam (Kahin ve Müneccimler) e. v.s. f. Yoksullar g. Köleler 122 İlk Müslüman Türk Devletleri kaan, hırka, gömlek, şalvar, çizme, çarık, dizlik, kepenek v.b. idi. Kuşamları ise kuşak, kemer, uçkur, mendil, eldiven ve para kesesiydi. Kadınlar yani işler ise gündelik hayatta çar çarmak (çoluk çocuk) ile ilgilenmenin yanında ip eğirmek, un elemek, hamur açmak, ekmek ve çörek pişirmek, keçe dikmek, nakış işlemek, keçi kılından zülüf v.b. süs ve süslenme eşyalarını yapmak, inci dizmek v.s. ev işleri ile meşgul olurdu. En temel eğlenceleri raks etmek ve ipin iki ucunu bir ağaca veya sabit bir direğe bağlayarak yaptıkları salıncakta sallanmaktı. Giyimlerinin temel hammaddesi ipektir. Pabuç, bağırdak, mintan ve etek giymektedirler. Başlarına veya örgülü ve kınalı saçlarının üzerine iplikli bir örtü örtmektedirler. Tercih ettikleri kıyafetin koyu kızıl rengi nazlanmayı, yeşil rengi yaranmayı ifade etmektedir. Altın, gümüş ve değerli taşlardan yüzük, bilezik, inci, gerdanlık ve küpe, halka, türlü boncuklar, bele asılan kadın bıçağı ve pelerin kadının takıları arasındadır. (Kaynak: Reşat GENÇ, Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, 1997). İKTİSADİ HAYAT Mâverâünnehr’in fethinden itibaren İslam coğrafyasına girilmesi ile birlikte burada geçerli olan dinar (altın), dirhem (gümüş) ve fels (bakır) sikkeler (madenî paralar) hakanlık tarafından da kullanılmıştır. Bu kapsamda dinara uruğluğ altun, dirheme yarmak ve felse ise benek diyorlardı. Piyasada en yaygın kullanılan dirhemdi. Dolayısı ile onun karşılığı olan yarmak, aynı zamanda genel anlamda para kelimesinin karşılığı olarak da kullanılıyordu. Hakanlık devri para birimlerinden en meşhuru, Tamgaç Han İbrahim (1041-1068) ve onun parlak iktisadi devrine izafeten söylenen tamgaciyye veya müeyyidü’l-adliyye dirhemleri idi. Alışverişlerde veya memurların maaşının ödenmesinde som altın esasına göre paranın değeri tespit edilirdi. Kırk yedi dirhem bir miskal saf altın ile eşit değerde idi. Ülkede siyasi istikrarsızlığın hüküm sürdüğü ya da piyasada altın ve gümüşün azaldığı durumlarda altın ve gümüşün karıştırılarak düşük ayarda para basıldığı olurdu. Bu şartlarda ödemelerin miktarı som altın üzerinden yapılan yeni değere göre yeniden belirlenirdi. Tamgaç Han İbrahim Fergana bölgesini Doğu Türk Hakanlığı’ndan aldıktan sonra paranın şekil ve muhtevasında bir takım değişiklikler yapmıştı. Çevresi girintili çıkıntılı olan bakır-kurşun karışımını içeren paralar yerini düzgün bakır-gümüş karışımı paralara bıraktı. Halk düşük ayar gümüşten imal edilen paranın bakır karışımından ve saf altın ile sabitlenen değerinden haberdardı. Paranın değeri itibari ile Batı Türk Hakanlığı, iktisaden Doğu Türk Hakanlığı’nı her zaman nüfuzu altında tutmayı başarmıştı. Türk Hakanlığı’nda iktisadi hayatın esasını ticaret, tarım, hayvancılık, avcılık ve madencilik teşkil etmekte idi. Şehir hayatında esnaf ve zanaat erbabı buna göre şekillenmiştir. İpek yolu güzergahında bulunan ülkenin coğrafi konumu gereği ticaret en önemli gelir kaynağı idi. Doğuda Çin ve Uygur bölgesinden gelenleri karşılayan sınır ticaret vilayeti Hotan ve Kâşgar, Hârizm ve Horasan’a açılan güzergahta Buhara, güney batıda Toharistan’a ve batıya doğru İslam ülkelerine uzanan yolda sınır vilayeti olarak Tirmiz ve Belh, kuzey batıda İsfîcâb ve Taraz, ticaretin önemli kavşak noktaları idi. Bunların dışında zikredilmesi gereken önemli metropol niteliğindeki Semerkand, Taşkend, Özkend, Hocend, Yarkend, Beykend ve Balasagun ticari canlılığın yaşandığı vilayetlerdir. Mesela, Çin’den Hotan’a gelen tüccarlar Çin ipekleri ve kumaşlar (bu ipek ve kumaşların özel isimleri ve pek çok çeşidi vardı ki, bunların bazılarını Kâşgarlı Mahmud eserinde anlatmaktadır.), elbiseler, altın kemerler, gümüş aksesuarlar, çay v.s. emtia getirirken, dönüşlerinde Para (Yarmak): Dinar=Uruğlu Altun (Altın Para) Dirhem =Yarmak (Gümüş Para) Fels=Benek (Bakır Para) Hakanlığın iktisadi yapısının dört ana ayağı vardı: Ticaret Hayvancılık Tarım Avcılık 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 123 buradan kıymetli taşlar (yeşim taşı v.s.), cıva, Hu ipekleri, çok miktarda üretilen baharatlar, kokular, atlar, develer, değerli taşlarla süslenmiş eğerler ve kemerler ile fil dişleri idi. Hindistan’dan pamuk ve pamuklu kumaşlar ile özellikle ilaç ithal ediliyordu. İslam ülkelerinden başta keten kumaşlar olmak üzere muhtelif mamuller ithal edilirken, onlara çok sayıda köle, hayvan ve av ürünleri, ipek, misk, ham ve değerli madenler, deri halılar v.s. ihraç edilmekte idi. Sart (tüccar), arkışla (kervan) mallarını getirdiği yerde birinin evinde misafir olur ve burada mallarını sattıktan sonra kendisini konuk edene hizmeti karşılığı (mesela yirmi koyunda bir koyun gibi belirli miktarda) ayn veya nakdiî ödeme yapardı. Bunun yanında hanlar, dükkanlar ve ribâtlar onların mallarını sattıkları diğer mekânlardı. Ülkenin batısı başta olmak üzere medenî sahadaki gelişmelere paralel olarak yerleşik hayatın ve kent kültürünün yaygınlaşması, tarım ve tarım alanlarının genişlemesini de beraberinde getirmiştir. Hububata tarığ, buğdaya aşlık denmekte idi. Yaygın buğday ekiminin dışında arpa, üğür (darı), konak (çavdar), burçak, künçü (susam), yitim (keten tohumu), tuturkan (pirinç) ve sunı (çörek otu) da ekilmekteydi. Bunun için tarlada saban v.s. vasıta ile sürme, kığlama (gübreleme) ve sulama yapılmakta, harman vakti hasılat at, deve, katır ve eşek ile gerekli yerlere taşınmaktadır. Sebze ve meyve yetiştiriciliği de yaygındı. Tarımı yapılan sebzeler şunlardı; turma (turp), sarığ turma (havuç), kabak, sovan (soğan), sarmusak, turmuz (hıyar), kıçı (hardal), bütegü (patlıcan), çamgur (şalgam), karnabahar ve ıspanak idi. Meyveler ise; armut, alma, üjme (dut), ayva,, yagak (ceviz), iğde, şeali, kayısı, erik, fıstık, fındık, nar ve hurmadır. En önemli alanlardan biri de üzüm yetiştiriciliği yani bağcılık idi. Bu dönemde üzüm ve bağ, günümüzde olduğu gibi aynı adla kullanılıyordu. Konar-göçer hayatın en önemli gelir kaynağı hayvancılıktı. Hayvan yetiştiriciliği açısından en makbul ve gözde hayvan at idi. Atlara dair Kâşgarlı Mahmud’un verdiği bilgiler o kadar teferruatlıdır ki, bu, atın Türklerin yaşamında ne denli bir öneme sahip olduğunu kanıtlamaktadır. Atın muhtelif cinsleri, her bir organının ayrıntısıyla isimlendirilmesi, kuşandırılması, yemlenmesi, bakımı, eğitimi, hastalıkları ve ölümüne kadar her şeyi iyi bilinmekteydi. Attan sonra en çok önem verilen hayvan koyundu. Büyük sürüler halinde yetiştirilen bu koyunlar Mâverâünnehr ve Horasan’ın et ihtiyacını karşılıyordu. Dağlık ve sarp bölgelerde keçi besleniyordu. Sığır besiciliği diğerlerine göre çok daha azdı. Zira, bu hayvanların özellikle kışın bakımının külfetli olması ve onlar için ahır yapmanın zorunluluğu, sığır besiciliğine pek rağbet edilmemesine neden olmuştu. Ancak deve için durum farklıydı. Deve konar-göçerlerin yüklerinin taşınmasında önemli bir vasıta idi. Bu nedenle deve yetiştiriciliği yaygındı ve bunlardan da deve aygırı (buğra) revaçta idi. Taşıma maksatlı olarak katır, eşek ve fil (yağan veya yangan) de besleniyordu. Bu arada kümes hayvanı besiciliği ve arıcılık da yapılmaktaydı. Avcılık, konar-göçerlerin iktisadi hayatında hem bir gelir kaynağı olarak, hem de gıdalarının temininde azımsanmayacak bir yer işgal etmekteydi. Toplu olarak çıkılan avlara sürek avı veya sürgün avı denirdi. Başlarında boy beyleri bulunur, beyin adamları dağ ve ormana dağılarak yaban hayvanlarını önlerine katarlar ve beyin bulunduğu yere doğru onları sürerlerdi. Avcılıkta ok, yay ve avcı hayvanları kullanılırdı. Tuzak kurma usulü de vardı. Eti için avlanan geyik, dağ keçisi ve kuşların yanında kürkü için avlanan vahşi hayvanlar ticari emtia olarak satılırdı. Balkaş Gölü ve Issıg Göl ile nehir ve derelerde balıkçılık da yapılıyordu. Bunun için argağ yani ucu eğri bir demir olta olarak kullanılıyordu. Kayıkla ağ atma ve ürkütülen balıkların kaçış yoluna yapılan ve yaş ağaç dallarından imal edilen ağ örgülü kapılar vasıtası ile büyük çapta balık yakalamak mümkün oluyordu. 124 İlk Müslüman Türk Devletleri Ülkenin maden ihtiyacı, çoğunlukla Taşkend ve İlak ile Fergana vadisi boyunca Kâşgar’a kadar uzanan dağlık bölgelerden karşılanıyordu. Bu bölge altın, gümüş, bakır, demir, cıva, kalay, şap, ne, toprak (cam, seramik ve tuğla için kullanılan), değerli taşlar, oymacılık ve kakmacılıkta kullanılan ağaç türleri, boya ve ilaç imali için kullanılan muhtelif bitkiler vs. madenler açısından zengindi. Ceyhun nehrinde ve Soğd vadisinden geçen Zerefşan nehrinde altın arama bir geçim kaynağı idi. Bu ham maddeler, aynı zamanda birer ticaret merkezi olan şehirlerde her biri bir meslek grubuna tahsis edilmiş pek çok çarşı, sayısız han ve atölyede ev, iş, süsleme ve savaş malzemeleri olarak işlenmekte, buradan bir kısmı diğer bölge ve ülkelere ihraç edilmekte idi. (Kaynak: Reşat Genç, Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, 1997). Türk Hakanlığı’nın sosyal ve iktisadi yapısı bütün ülkede homojenlik arz ediyor mu? EĞİTİM VE BİLİM Hakanlığın sadece batısında elliden fazla para basılmaya değer, yani ekonomik büyüklüğü olan şehir bulunmaktaydı. Bölgede devlet ile halk arasındaki ilişkilerin yürütülmesinde memurlara, doğuda yüz binlerle ifade edilen yeni Müslüman olan insanların arz talebi doğrultusunda fakihlere ve fıkha dair eserlere ihtiyaç olmaktaydı. Bütün bunlar eğitime ve eğitilmiş insanlara ne kadar ihtiyaç olacağını göstermektedir. Bu nedenle Ortaçağ İslam dünyasında bilinen ilk modern nitelikli medresenin Tamgaç Han İbrahim tarafından Haziran 1066 tarihinde Semerkand’da açılmış olması şaşırtıcı değildir. Ayrıca böyle bir eğitim kurumuna model olacak prototip, bölgenin eski inanç yapılarında mevcuttu. Tamgaç Han İbrahim Medresesini modern ve ilk kılan hususlar, onu önceki medreselerden ayıran belirgin farklarıdır. Fiziki açıdan kendine ait ayrı bir binası, öğrenci yurdu, kütüphanesi, seçimle gelen idarecileri, belirli bir ekolde (Hanefî Mezhebi zorunlu idi.) programı ve dersleri, düzenli devam eden öğrencileri, öğrenci bursları, enasyona göre belirlenen maaşlı hocaları, daimi kaynakları ile tespit edilen yıllık bütçesi ve benzeri özelliklerinin olmasıdır. Medresenin vakıfnamesinden Semerkand’da başka medreselerin de olduğu anlaşılmaktadır. Ancak onların muhtevası hakkında bilgi yoktur. Tamgaç Han İbrahim’in başlattığı bu eğitim atağından sonra XII. yüzyıla gelindiğinde sadece Buhara’da maaşlı altı bin fakihin bulunduğu dikkate alınırsa, ülkede eğitim ve öğretimin ne boyutlara yükseldiği kolayca anlaşılır. Medresenin temel işlevi, imam, müezzin, hatib, vaiz ve müü gibi halkın dinî ihtiyaçlarına cevap veren memurların yetiştirilmesi yanında, yargı işlerinden, sulama ve vergi meselelerine kadar bir çok alanda etkin olan kadılık, muhtesiblik, katiplik, tercümanlık, istihbarat, noterlik, elçilik, nâiblik, valilik ve vezirliğe kadar devletin bürokrat ihtiyacını karşılamaktı. Şu halde, Hanefî hukuku tekeline göre işleyen devlet mekanizması ve sosyal hayatın her alanına nüfuz eden Hanefî din adamları dikkate alındığında, medreselerin kuruluş ve yayılışının, bilinenin aksine Bâtınîliğe (gayri Sünniliğe) karşı bir tepki değil, birinci planda devletin ve halkın ihtiyacı olan bürokrat ve din adamı yetiştirme amacından kaynaklandığını, bunun bir sonucu olarak oluşan menfaat ve güç birliğinin, bölgede râfizî akımların yayılmasına müsamaha göstermediği gibi, alternatif olabilecek Sünnî Şâfiî mezhebini dahi iyi karşılamayıp tenkit ettiğine şahit olunabilmektedir. Bu tekelleşmenin, devlet ve halk üzerinde tesis edilen nüfuz ile elde edilen menfaat ve rantı başka bir ekolün mensupları ile paylaşmaya müsaade etmesi söz Ülkenin maden ihtiyacı, çoğunlukla Taşkend ve İlak ile Fergana vadisi boyunca Kâşgar’a kadar uzanan dağlık bölgelerindeki maden yataklarından karşılanıyordu. 2 Türk hakanlığında medreselerin temel işlevi, imam, müezzin, hatib, vâiz ve müftü gibi halkın dinî ihtiyaçlarına cevap veren memurların yetiştirilmesi yanında, yargı işlerinden, sulama ve vergi meselelerine kadar bir çok alanda etkin olan kadılık, muhtesiblik, kâtiplik, tercümanlık, istihbarat, noterlik, elçilik, nâibik, valilik ve vezirliğe kadar devletin bürokrat ihtiyacını karşılamaktı. 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 125 konusu değildi. Bu nedenle Mâverâünnehr’de Hanefî ulemasından herhangi birinin dahi başka bir bölgeye gitmesine, dönüşünde farklı bir ekolü ülkeye taşır endişesi ile sıcak bakılmıyordu. Nitekim, Doğu Türk Hakanlığı’na, Selçukluların hakim olduğu bölgelere şehir kadısı, medrese müderrisi, elçi v.s. görevleri yürütmek üzere gidenler, tekrar Maverâünnehr’e dönmek istediklerinde (hanedan mensubu dahi olsa) râfizî veya başka akımlarla ilişkisinden şüphelenilerek sıkı bir takibe tutuldukları, yargılandıkları, hatta öldürüldüklerine rastlamak mümkündür. Bir diğer önemli nokta, Tamgaç Han İbrahim Medresesi kronoloji esas alındığında, benzer nitelikli İslam coğrafyasında sonradan kurulan diğer medreselere gerek fiziki yapısı, gerekse işlev ve işleyişi bakımından prototip teşkil etmiş olmasıdır. Selçuklu veziri Nizâmülmülk’ün, Hanefî ekolüne alternatif olarak Şâfiîler için Ekim 1067 tarihinde Bağdad’da kurduğu ilk Nizâmiye Medresesi Irak ve İran’da yaygınlaşınca, bu medreseler meşhur olmuş, zamanla Türk Hakanlığı’nın Selçukluların gölgesinde kalması gibi, Tamgaç Han İbrahim ve diğer Türk hakanlarının kurduğu medreseler de yakın zamana kadar unutulmuştur. Meselâ, Kadır Han Cibril’in Kül Er Tegin adıyla sınırsız para sarf ederek Buhara’da yaptırdığı medrese bunlar arasındadır. Kadır Han Cibril’den sonra tahta çıkan Arslan Han Muhammed de Buhara’da inşa ettirdiği bir sarayını, uzun yıllar dârü’l-mülk olarak kullanıldıktan sonra fakihlere medrese olarak tahsis etmiş, saray kapısındaki hamamı ve bazı köyleri de buraya vakfetmişti. Onun yaptırdığı bir başka medrese ise doğup büyüdüğü Selçuklu ülkesinde Merv’de idi. Bu şekilde medreseler yapan hakanlar öldükten sonra da çok değer verdikleri bu medreselere defnediliyorlardı. İşte bu modern nitelikli medreseler, Türklerin İslam medeniyetine getirdikleri en büyük yenilik ve katkıdır. Dolayısı ile ortaçağda Türklerin İslam-Fars ve Arap coğrafyasına hakim olması ile İslam medeniyeti duraklamaya girmemiş, tam aksine parlak bir değişim geçirmiştir. Türk Hakanlığı’nın bilime ne denli büyük önem verdiğini Doğu veya Turan Ülkesi sıfatıyla İran, Hint ve Çin ile rekabet etme arzularından anlayabilmekteyiz. Bazen bu yönde bilim seviyesini sınama niyeti ile Türk Hakanlığı ülkesine İran’dan gelen bilginlere veya sorulara ve bunlara verilen cevaplara dair anekdotlar kaynaklarda yer almaktadır. Medeniyetler arasındaki bilimsel rekabette Turanlıların en gözde eseri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Yusuf Has Hâcib eserini takdim ederken, “Bu türden bir esere Çinliler Edebü’l-Mülûk, Maçinler Enîsü’l-Memâlik”, Doğu ülkesinin büyükleri Zînetü’l-Ümerâ, İrânlılar Şehnâme-i Türkî ve Turanlılar ise Kutadgu Bilig demektedirler.” diyerek bir mukayese yapmaktadır. Yusuf Has Hâcib (ö. 1070’den sonra) eserini, Balasagun’da yazmaya başlamış, Kâşgar’a giderek 1069 yılında orada tamamlayıp Doğu Türk hakanı Tamgaç Han Hasan b. Süleyman’a (1069-1103) sunmuştur. Bu eser edebî mahiyette Türkçe (Hakaniyye Türkçesi) kaleme alınan, manzum ve mensur nüshaları bulunan nasihatname ya da siyasetname türü bir klasik eserdir. Kutadgu Bilig’deki Dört Unsur Adı Mevkii Temsil ettiği kavram KàO-TPǘE (àO-DPǘEV HBLBO KÚOJ TÚSà DPǘSV LBOVO AZ-TPME AZ-DPMEV VF[JSB KVU SJZBTÔ JLUJEBS ÖHEàMNJǵ ÖWàMNàǵ VF[JSJO PǘMV ULVǵ ALM 0EHVSNǵ UZBONǵ ;ÉIJE EFSWJǵ ÂLCFU 126 İlk Müslüman Türk Devletleri Yusuf Has Hâcib’in hayatı hakkında pek bir şey bilinmemektedir. Asil bir aileye mensup olan, ilmi, erdemi ve takvası ile toplum içinde yüksek bir mevkide bulunduğu anlaşılan Yusuf Has Hâcib, Balasagun’da doğmuş, yaşlılığına doğru Kâşgar’a gelerek eserini Tamgaç Han Hasan’a ithaf etmesinden sonra, ödül olarak Uluğ Has Hâcib tayin edilmiştir. Bilim tahsil edenler arasında bazı Türk hakanları ve çocukları olan teginler de vardı. Bunlardan Şemsü’lMülk Nasr (1068-1080), hem hattat hem de muhaddis idi. Yine, Kılıç Tamgaç Han İbrahim b. Hüseyn (1178-1204) de hattat ve şairdi. Hattatlıktan geçimini bile temin ediyordu. Rivayete göre, yazdığı Kur’an mushaarını satması için birisine verir ve geçimini bundan elde ederdi. Kadır Han Yusuf (1025-1031)’un torunu Hüseyn’in oğlu Kâşgarlı Mahmud iyi bir tahsil görmüş ve Türk illerini dolaştıktan sonra geldiği Bağdad’da Türkçe-Arapça kamus niteliği taşıyan meşhur eseri Dîvânü Lugâti’t-Türk’ü 1074’de Halife Muktedî’ye sunmuştur. XI. yüzyılda Orta Asya’dan Akdeniz’e kadar uzanan İslam coğrafyasında yaşanan Türk asrının bir sonucu olarak, bu eser artık bir zorunluluk halini alan Türkçe öğrenme ihtiyacına cevap verme arzusu ile kaleme alınmıştır. Dîvânü Lugâti’t-Türk bir kamus olmanın ötesinde, Türk kültürü, etnolojisi, etnografyası, mitolojisi, folkloru, coğrafyası, töresi, gelenekleri, şiiri, atasözleri, dünya görüşü ve tıbbî usullerinden ilaç çeşitlerine, spordan yemeğe kadar günlük hayatın her alanı ile ilgi kurularak, okuyucuyu bilgilendirmeyi amaç edinmiştir. Bu yönleri ortaya koymadaki başarısı ile Kâşgarlı Mahmud ilk Türk dilcisi, İlk Türk halk bilimcisi, ilk Türk coğrafyacısı gibi pek çok alanda ilklerin Türk bilim adamı sıfatını hak ettiği kabul edilmektedir. Resim 6.1 Yusuf Has Hâcib’in türbesi, Kâşgar, Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin Halk Cumhuriyeti. Türk Hakanlığı’nın bilime ne denli büyük önem verdiğini “Doğu veya Turan Ülkesi” sıfatıyla İran, Hint ve Çin ile rekabet etme arzularından anlayabilmekteyiz. Medeniyetler arasındaki bilimsel rekabette Turanlıların en gözde eseri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Resim 6.2 Kâşgarlı Mahmud’un çizdiği Dünya haritası 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 127 Hakanlıkta tıp bilimi de çağına göre gelişmiş bir düzeyde idi. Tamgaç Han İbrahim, yardım eli uzanmayan himayesiz, garip, zavallı fakirlerin, bela ve hastalıklardan kurtulmaları ve iyi olması mümkün olmayan (felçli) hastaların vefat edinceye kadar istirahatları için bir hastane (dârü’l-merdâ, merdâhâne ya da bîmâristân) yaptırmış ve bunların masraarını karşılamak üzere zengin vakıar tahsis etmiştir Tamgaç Han İbrahim’e ait bir evde kurulan bu hastanenin yanı sıra, Semerkand’da Nimek Bîmâristân adında başka bir hastanenin daha bulunduğu bilinmektedir. Sağlık alanında hizmet veren bu tür yapılarda çalışan doktor ve hacamatlar, usta çırak usûlü ile mesleki eğitim almakla birlikte, en azından mesleklerini yapabilmeleri için gerekli olan dinî-hukukî konularda medrese eğitimi de almakta idiler. Her türlü masraf tahsis edilen vakıf gelirlerinden karşılanmakta idi. Diğer taraan Hibetullah b. Muhammed et-Taberî tarafından yazılıp Tamgaç Han Hasan’ın oğlu Togan Tegin’e ithaf edilen ve cinsî hastalıklar ile tedavi usûllerini ihtiva eden Bâhnâme adlı eser de dikkat çekicidir. Tamgaç Han Hasan’ın bilime ve bilim adamına verdiği önem dolayısı ile Şemsü’l-Eimme Serahsî de hayatının sonuna doğru onun himayesine girerek yarım kalan eseri Mebsûd’u tamamlamıştır. Tarihe dair yazılan, ancak bugün mevcut olmayan eserler de vardır. Bunlardan Abdü’l-Gaâr b. Hüseyn el-Alma’î’nin yazdığı Târîhü Kâşgar, Kâşgar’ın şehir tarihini ihtiva etmektedir ki, Tamgaç Han Hasan devrinde yazılmıştır. Kılıç Tamgaç Han İbrahim’e Mecdü’d-Dîn Muhammed Sürhaketî, Târîh-i Türkistân’ı ithaf etmiştir. Onun adına yazılan bir diğer eser, Raziyyüddin Nişaburî’nin Mekârimü’l-Ahlâk adındaki eseridir. Ayrıca Sinbâd-Nâme ve Ağrâdü’s-Siyâse kitaplarının müellifi Muhammed b. Ali el-Kâtib es-Semerkandî, bir süre Kılıç Tamgaç Han İbrahim b. Hüseyn’in inşâ dîvânında çalışmıştır. Edib Ahmed Yüknekî, Atebetü’l-Hakayık adlı manzum eserini hakanlık mensubu olduğu kabul edilen Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey’e ithaf etmiştir. Türk Hakanlığı’nda kadınların da bilim tahsil ettiğine şahit olunmaktadır. Hakanın sarayında tercümanlık, casusluk v.s. işler için kullanılan, Türkçe’nin yanında Arapça ve Farsça’yı iyi bilen kadınlar vardı. Baba veya anneleri eğitimli olan kız çocukları, aile içi eğitimle tahsil yapıyordu. Bunlardan biri fakihlik derecesine yükselmiş Alâü’d-Dîn Muhammed es-Semerkandî (öl.1144)’nin kızı Fâtıma idi. Bizzat babasından fıkıh dersleri alarak büyük bir fakih(a) olmuştu. Kendisi gibi fakih olan kocasının hatalarını düzeltir, fetvalarda onun da imza ve el yazısı bulunurdu. (Kaynak: Saet Bilhan, “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi”, AÜEBFD, XV/2, Ankara, 1982, s. 117-125; Arslan Terzioğlu, “Yeni Kaynaklar Işığında Karahanlı Tıp ve Hastane Tarihine Bir Bakış” Tarih ve Toplum, 110, 1993, s. 81-88; Ömer Faruk Akün, “Kâşgarlı Mahmud”, DİA, XXV, İstanbul, 2002, s. 9-15; Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul, 2007). İNANÇ VE TASAVVUF Türk Hakanlığı’nın İslam’a girmesinde Sâmânîlerin ve Ebû Nasr Sâmânî gibi mutasavvıf şahsiyetlerin oynadığı rol, hakanlığın inanç yapısını büyük ölçüde etkilemiştir. Sâmânîler döneminde Mâverâünnehr, Şeyh Ebu’l-Mansûr Mâturîdî (ö. 944)’nin büyük gayreti ile Ehl-i Sünnetin hakim olduğu bir bölge haline gelmiş ve bozkırlardaki binlerce ribâtta bu inanç işlenmiştir. Diğer taraan Abbâsî halifesi Harun er-Reşîd (786-809)’den itibaren oluşturulan kadılkudâtlık (baş kadılık) makamına Hanefî mezhebine mensup kadıların tayin edilmesi de etkili olmuştur. Bilhassa hilafetin doğusunda Horasan ve Mâverâünnehr’de, bölgenin coğrafî ve sosyal şartlarına uygun geniş bir müsamahayı temsil eden Hanefî mezhebinin Kadır Han Yusuf’un (1025- 1031) torunu Hüseyn’in oğlu Kaşgarlı Mahmud iyi bir tahsil görmüş ve Türk illerini dolaştıktan sonra geldiği Bağdad’da Türkçe-Arapça kamus niteliği taşıyan meşhur eseri Dîvânü Lugâti’t-Türk’ü 1074’de Halife Muktedî’ye sunmuştur. Eserin muhtevası ve ele alınışı itibarıyla Kâşgarlı Mahmud, ilk Türk dilcisi, İlk Türk halk bilimcisi, ilk Türk coğrafyacısı gibi pek çok alanda ilklerin Türk bilim adamı sıfatını hak ettiği kabul edilmektedir. 128 İlk Müslüman Türk Devletleri tanınıp yayılmasında önemli bir katkısı olmuştur. Bu şartlarda Sâmânîler ve bu ülkenin mutasavvıf şahsiyetleri vasıtası ile Müslüman olan Türk Hakanlığı, itikadi açıdan Ehl-i Sünneti, amelî ve hukukî açıdan da Hanefî mezhebini benimsemiştir. Hakanlık Hanefî mezhebini kayıtsız şartsız desteklemekte, devletin bürokrasisini temsil eden memurların yetiştiği medreselerde öğrenci ve hocaların Hanefî mezhebinden olması şartı aranmakta ve hukukî işler yine bu mezhebe göre yürütülmekteydi. Bütün bunlar ülkede diğer Sünni mezheplerin ve gayri Sünni dairede bulunan Râfizî veya Bâtınî mezheplerin gelişmesine müsaade etmemiştir. Nitekim, bir ara ülkede gizlice geniş bir taraar kitlesi toplamayı başaran İsmailî dâîler (davetçiler), bizzat Tamgaç Han İbrahim b. Nasr’ın aldığı sıkı tedbirler sonucu tamamen ortadan kaldırılmıştır. Tamgaç Han İbrahim b. Muhammed ise Şeyh İzzü’d-Dîn el-Kendî’nin zındık, ilhâd dâisi ve ibâhînin tevbesinin kabul edilmediği fetvasını kabul ederek, böyle olduğu kanıtlanan kişileri öldürtmüştür. Aynı ithamla hakanlığın başında bulunan Han Ahmed b. Hızır’ın mahkeme kararı ile öldürüldüğünden daha önce bahsetmiştik. Ayrıca bu fetva asırlar sonra Osmanlılar tarafından dahi misal mahkeme kararı olarak alınmıştır. Türk hakanları İslam’a tasavvuf kapısından giren ve tasavvuf penceresinden bakan derviş tabiatlı kişiler olarak kaynaklarda tarif edilir. Hakanların ilk Müslüman atası Satuk Buğra Han’a İslâm’ı anlatan ve Müslüman olmasına vesile olan Ebu Nasr Sâmânî mürşid mertebesinde bir mutasavvıf idi. Aralarındaki ilişki Satuk Buğra Han Tezkiresi’nde ayrıntısı ile yer almaktadır. Sonraki hakanlar da bu tasavvufî şahsiyetlere saygı ve hürmetle bağlı kalmışlardır ki bunlara dair menkabevî rivayetlerin bazıları günümüze kadar gelmiştir. Meselâ zahid ve ibadete düşkün biri olarak kaydedilen İlig Nasr’a dair bir rivayet şöyledir: “Bir gün İlig Han köleleri ile birlikte Özkend çevresinde ava çıktı. Bu sırada yolda iyi görünüşlü ve temiz yüzlü bir ihtiyarı (şeyhi), sırtında kuşağı ile odun taşıyarak zorlukla tepeye çıkarken gördü. İlig Han kölelerinden birine ‘Git ve ihtiyarın odununu atının üzerinde taşı!’ dedi. İhtiyar, ‘At taşırsa kölene ne (faydası) var.’ deyince, İlig Han, ‘Ey köle sırtında taşı!’ dedi. İhtiyar ‘Köle taşırsa sana ne (faydası) var.’ Bunun üzerine İlig Han atından indi ve yükü sırtına alarak biraz yürüdü, iyice yorulunca alnından terler akmaya başladı. Bunu gören ihtiyar eliyle başını mesh etti ve ‘Vay haline ey İlig! Bu gün kalem gibi hafif bir yükü yüklendin, kıyamet gününde bu odundan daha ağır bu kadar büyük haksızlıkları, kötülükleri ve ayıpları nasıl taşırsın, yorulma!’ İlig yere düşüp bayıldı. İhtiyar birden onların nazarından kayboldu. O, Allah’ın selamı üzerine olsun, Hızır idi. Bundan sonra İlig onun elinin dokunmasının bereketini, bu günü ve yarınından itibaren sonsuza kadar durumunun saadetli olması ile aldı.” İlig Nasr’ın kardeşi Arslan Han Mansur, rivayete göre tahttan kendi isteği ile çekilerek derviş olmuştur. Aynı şekilde dindar bir şahsiyet olan Kılıç Tamgaç Han İbrahim b. Hüseyn de tahtını oğluna bırakarak Buhara’da inzivaya çekilmiştir. Kadır Han Yusuf ve oğlu Arslan Han Süleyman hakkında bilgi verilirken, diğer devletlerin aksine Türkistan hanlarının hiç içki içmedikleri kaynaklarca özellikle vurgulanır. Din onlara göre sadece halka farz değil, hakanlar içinde farzdır. Tasavvuf ehlinden olan Arslan Han Muhammed, Nemedpûş lâkaplı mutasavvıf Şeyh Hasan b. Yusuf es-Sâmânî’ye manen bağlı idi. Şeyh’in “Sâmânî” nispeti, onun, Satuk Buğra Han’ın şeyhi Ebû Nasr Sâmânî’nin soyundan ve manevî silsilesinden geldiğini göstermektedir. Buna göre, hanedan, başından beri aynı silsileye bağlı kalmıştır. Arslan Han Muhammed’in “baba” diye hitap ettiği Şeyh Nemedpûş devrinde, Buhara ibâhe ve bidat ehlinden temizlenmiştir. Türk Hakanlığı’nın İslam’a girmesinde Sâmânîlerin ve Ebû Nasr Sâmânî gibi mutasavvıf şahsiyetlerin oynadığı rol, hakanlığın inanç yapısını büyük ölçüde etkilemiştir. Hakanlık bu vesile ile Sünnî ve Hanefî inanç çizgisini benimsemiştir. 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 129 Hakanların tasavvuf ehli ile olan bu yakın ilişkileri, onların himayesinde tasavvufun ülkede alabildiğine gelişmesine zemin hazırlamıştır ki, Hoca Ahmed Yesevî bu şartlarda ortaya çıkmıştır. Arslan Han Muhammed’in çağdaşı olan Ahmed Yesevî, XI. asrın ortalarında Doğu Türkistan’da Aksu’ya bağlı Sayram kasabasında doğmuştu. Sayram, Tarım ırmağına tâbi Şâhyâr ırmağına dökülen Karasu’nun üzerinde küçük bir kasaba idi. Bilinmeyen bir sebeple küçük yaşta Aşağı Seyhun’da Otrar (Fârâb) ve Savran arasında yer alan Yesi (Yessi)’ye, sonraki adı ile Hazret-i Türkistan’a geldi. Yesi’nin de içinde bulunduğu Balasagun’a kadar Türkistan taraarını Arslan Han Muhammed’in oğlu Kadır Han Ahmed yönetiyordu. Ahmed Yesevî, Yesi’de Arslan Baba’dan manevî himaye gördü. İslam ilimlerini tahsil için gittiği Buhara’da Hoca Yusuf Hemedânî (ö. 1140)’ye intisap etti. Hoca Yusuf Hemedânî ihtiyarlığında diğer iki müridi, Hoca Abdullah Berkî (ö. 1161) ve Hoca Hasan Andakî (ö. 1157) ile bereber onu da halifeliğe seçti. Hoca Abdullah Berkî’nin ölümünden sonra bir müddet Buhara’da tekkenin reisliğini yaptı. Daha sonra Ahmed Yesevî buradaki müridlerini Hoca Abdü’l-Hâlık Gucduvânî’ye bırakarak, belki de ilahî bir işaret veya hocasının vasiyeti üzererine Yesi’ye döndü ve bir süre sonra orada vefat etti (ö. 1166). Yesevîlik Aşağı Seyhun boyları, Buhara ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak siyasî şartlar paralelinde (bilhassa Moğol istilası ile) Oğuzların taşıyıcılığında Horasan, Anadolu ve Balkanlara kadar uzandı ve bugüne kadar ulaşan önemli etkilerin sahibi oldu. Son olarak şunu da belirtmeliyiz ki Sâmânî etkisine rağmen eski Türk inanç yapısı ve gelenekleri, İslam dairesi içinde kendine bir alan yaratarak etkisini devam ettiriyordu. Müslüman Türklerin çoğu Allah’a Tengri ve her şeye gücü yeten manasında Ugan Tengri, Argu Türkleri ise Bayat diyorlardı. Peygamber karşılığı olarak yalavaç demekte idiler. Dine nom dediklerinden Tengri nomı, Allah’ın dini ve şeriatını ifade ediyordu. Namaza yükünç, ibadete tapınmak, kelime-i şahadete kirtginmek, Müslüman’a (Uygurlar) Çomak, cennete uçmak, cehenneme tamu, dua ve salâvâta alkış diyorlardı. Ayrıca nüsha yazma, fal bakma v.b. gelenek ve hurafeler bir şekilde yaşamaya devam etti. (Kaynak: Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıar, Ankara, 1991, s. 30-31; Reşat Genç, Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, 1997; Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul, 2007). Satuk Buğra Han Tezkiresi hakkında ne biliyoruz? İMAR VE SANAT Türk Hakanlığı’nın Ceyhun nehrinin batısına geçememesi ve akabinde Selçuklu ve Kara Hıtayların himayelerine girmeleri ile fetih siyaseti yani askerî faaliyetlerin yerini daha çok medeni sahada yapılan aktiviteler almıştır. Bu çerçevede, ekonomik kalkınmaya paralel olarak özellikle hakanlık yöneticileri tarafından yürütülen imar faaliyetleri dikkat çekmektedir. Bunların en önemli finans kaynağı ise yöneticilerin ve zenginlerin kurdukları vakıfResim 6.3 Hoca Ahmed Yesevî’nin Türbesi, TürkistanKazakistan (Fot. Sadi S. Kucur) Hakanların tasavvuf ehli ile olan bu yakın ilişkileri, onların himayesinde tasavvufun ülkede alabildiğine gelişmesine zemin hazırlamıştır ki, Hoca Ahmed Yesevî bu şartlarda ortaya çıkmıştır. Yesevîlik, Aşağı Seyhun boyları, Buhara ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak, siyasî şartlar paralelinde (bilhassa Moğol istilâsı ile) Oğuzların taşıyıcılığında Horasan, Anadolu ve Balkanlara kadar uzanmış ve bugüne kadar ulaşan önemli etkilerin sahibi olmuştur. 3 130 İlk Müslüman Türk Devletleri lardır. İster hayrî amaçlı isterse zenginliğini müsâdereden (mülkünün devlet tarafından elinden alınması) kurtarmak veya toplum içinde itibarlı bir yer edinmek için olsun, ülkede büyük bir inkişaf gösteren vakıar, pek çok sosyal tesisin kurulmasına kaynaklık etmiştir. Tamgaç Han İbrahim yaptırdığı medrese ve hastanenin yanı sıra, bir de Kercemîn adında saray yaptırmıştır. Sarayın inşası ile bizzat meşgul olurken, işçilerine “Mimarın ömrü uzun olur.” diyerek onların yaptıkları işin sağlam ve uzun olması gerektiğine işaret etmekteydi. Han Ahmed b. Hızır saltanatının ikinci döneminde kendisine Buhara’nın merkezinde Cûbâr (ya da Cûybâr) diye bilinen yerde bir saray inşa ettirdi ki, içinde bahçeler ve su kanalları mevcuttu. Otuz yıl süre ile kullanıldığına göre, kendisinden sonraki hakanların da ikametgâhı olmuştur. Arslan Han Muhammed, Buhara’ya her gelişinde Han Ahmed b. Hızır devrinde yapılan sarayda kalıyordu. Fakat daha sonra sarayın kale içine nakledilmesini uygun gördü. 1095’de inşa edilmiş olan bu sarayın otuz yıl kullanıldığına bakılırsa 1025’de yıkılmış olmalıdır. Birkaç yıl sonra Arslan Han Muhammed, Ebû Leys semtinde Dervâzeçe (Küçük Kapı) Mahallesinde bir saray inşa ettirdi. Burada ayrıca, özel bir hamam ile diğeri saray kapısında olmak üzere iki hamam yaptırdı ki, bir benzeri daha yoktu. Bu saray Buhara’da uzun yıllar dârü’l-mülk olarak kullanıldıktan sonra, Arslan Han Muhammed sarayı fakihlere medrese olarak tahsis ederek saray kapısındaki hamamı ve bazı köyleri de burayaa vakfetti. Kendisine de Sa’d Âbâd kapısında özel bir saray inşa ettirdi. Şemsü’l-Mülk Nasr, Semerkand’a giden yol güzergâhında Buhara yakınlarında başlangıçta belki de bir saray olarak inşa edilen Ribât-ı Melik’i diğer adıyla Ribâtı-Murabba’yı yaptırdı. Şemsü’l-Mülk Nasr, siyasî merkez Semerkand’dan Buhara’ya gittiğinde şehrin günlük akışına zarar vermemek için karargahını şehir dışında kurar, devlet erkanını burada kabul ederdi. Muhtemelen Ribât-ı Melik bu amaçla Buhara dışına inşa edilmiştir. Yakın zamana kadar ayakta kalmayı başaran bu yapının kısmen ayakta duran ön yüzü bugün restore edilmiş haldedir. Askerî ve ticarî amaçların yanında bozkır ahalisi arasında İslam’ın öğrenilmesi ve yayılması için Semerkand ve Hocend arasında Ak Kütel mevkiinde bir ribât daha inşa ettiren Şemsü’l-Mülk Nasr ölümünden sonra da buraya defnedilmiştir. Şemsü’l-Mülk Nasr imar faaliyetlerine devam ederek Buhara’da İbrahim Kapısı’nda bir çok arazi satın alarak buraya gayet güzel bahçeler inşa ettirdi. Oldukça yüklü miktarda paralar harcayarak yaptırdığı bu imaretlere Şems Âbâd adı verilmiştir. Şems Âbâd’ın bitişiğine özel binek hayvanları için gûrek denilen bir otlak yapıldı. Bunun bir mil uzunluğunda güçlü duvarları vardı. Buranın içine bir saray ve güvercinler için bir burç inşa edildi. Gûrek’de geyikler, ceylanlar, domuzlar ve tilkiler gibi vahşi hayvanlar bulunuyordu. Hepsi evcilleştirilmiş ve kaçamamaları için yüksek duvarlarla kuşatılmıştı. Ancak Şems Âbâd, Selçukluların Mâverâünnehr’i ele geçirmesi sırasında tamamen yıkılarak harabeye dönmüştür. Şemsü’l-Mülk Nasr, kardeşi ile yaptığı taht mücadelesi sırasında yanan merkez camisini yeniden inşa ettirdi ve kale ile cami arasına hendek kazdırdı. Merkez camisi minaresinin ahşap olan üst tarafı pişmiş tuğla ile yeniden yapıldı. SaraResim 6.4 Şemsü’l-Mülk Nasr’ın Semerkand ile Buhara arasında yaptırdığı Ribât-ı Melik’in günümüze ulaşan taç kapısı, Özbekistan 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 131 yı ise kaleden uzağa inşa ettirdi. Nakışları Semerkand’dan getirtilen yontmacılara yaptırıldı. İnşaat, gerekli olan harcamaların karşılanmasında eşraf ve zenginlerin yardımda bulunması ile tamamlandı. Yine onun devrinde Buhara yakınlarında bir menzil olan Şarg’da Hân Sâlâr adında biri tarafından yaptırılan bir merkez camisinden de bahsedilmektedir. Ancak Buhara imamlarının bu camide Cuma namazı kılınmasına izin vermemesi nedeniyle âtıl bir durumda kalan caminin kerestelerini satın alan Kadır Han Cibril camiyi yıktırdı. Buhara’ya getirttiği bu malzemeyi Çûbe Bekâlân yakınında inşa ettirdiği Kül Er Tegin Medresesinde kullandırdı. Arslan Han Muhammed, manevî alandaki hassasiyetini, bu amaca hizmet eden imaretlerin yapımı ile de güçlendirmiştir. Türk hakanı Buhara’da şehir halkının yorulmaması ve şehrin düşmanlara karşı savunmasız kalmaması için, şehir yakınına, Selçuklu istilası sırasında harabeye dönenen ve çiçilerin kullanımına terk edilen Şems Âbâd’ın yerine bir bayram namazgâhı yaptırdı. Çevresine yüksek surlar, pişmiş tuğladan minber ve mihrap inşa ettirdi. Arslan Han Muhammed şehir merkezinden bir çok ev satın aldı. Kale yakınındaki merkez camisini ve minaresini yıktırdı. Minarenin şehir merkezine tekrar inşa edilmesini emretti. Bir benzeri daha görülmeyen muhteşem minare tamamlanmak üzere iken, nazar değdi ve merkez camisinin üzerine yıkıldı. Mescidin üçte biri çöktü ve nakış işlenmiş bütün ahşabı parçalandı. Arslan Han minareyi (Kal(y)an / Kolan Minaresi) kendi parası ile çok sağlam ve baş tarafı pişmiş tuğladan yeniden inşa ettirdi. Arslan Han Muhammed, Şarg ve İskecket arasında yer alan ve Sâmcen veya bazılarının Harâm Kâm da dediği Şarg nehrine yine pişmiş tuğladan köprü, Şarg’da kendi parası ile merkez camisi ve İskecket tarafında batıya doğru bir de ribât yaptırdı. Buhara ile Frebr arasında kalan Beykend’i yeniden imar ettirdi. Buraya birçok imaret yapılırken, hakan da kendisi için gayet görkemli ve Harâm Kâm nehrinin geçtiği bir saray inşa ettirdi. Beykend pek yüksek olmayan bir dağa kurulmuş idi. Bu nedenle Harâm Kâm suyu her zaman imaretlere çıkmıyordu. Arslan Han Muhammed dağa doğru bir kanal açılmasını emretti. Ancak dağ taşlık olduğundan bir çok harcamalara ve emeklere rağmen, bir fersahtan fazla kazılamadı ve bu işten vazgeçildi. Buhara’nın savunmasını güçlendirmeyi de ihmal etmedi ve tahrip olmuş şehir kalesini yeniden inşa ettirdi. Ayrıca şehirdeki Eski Rabad’ın önüne yeni bir rabad daha yaptırdı ki, her ikisi bitişik ve sağlamdı. Hakanlık dönemi mimarisinin temel özelliği pişmiş tuğla malzemenin kullanılmaya başlanarak yapının sağlam ve uzun ömürlü olmasının amaçlanmasıdır. Genellikle ribatlarda kare, medreselerde ise dört eyvanlı plan tercih edilmiştir. Süslemelerde ise yıllara dayanıklı ahşap malzemeler revaçtadır. Bu yönleri ile Türk Hakanlığı mimarisi Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan Türk sanat ve mimarisinin prototipini teşkil etmektedir. Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul, 2007. Ekonomik kalkınmaya paralel olarak özellikle hakanlık yöneticileri tarafından yürütülen imar faaliyetleri dikkat çekmektedir. Bunların en önemli finans kaynağı ise yöneticilerin ve zenginlerin kurdukları vakıardır. Tamgaç Han İbrahim, Şemsü’l-Mülk Nasr, Han Ahmed b. Hızır, Kadır Han Cibril ve Arslan Han Muhammed’in inşa faaliyetleri Buhara, Semerkand ve çevresinde yoğunlaşmaktadır. Resim 6.5 Arslan Han Muhammed’in Buhara’da 1127 yılında yeniden yaptırdığı Kal(y)an Minaresinin şerefe kısmı, Özbekistan. Bu minare Türkistan (Orta Asya)’da Moğol İstilâsı öncesinden kalan birkaç eserden biridir. 132 İlk Müslüman Türk Devletleri Özet Hakanlığın idari teşkilatını ve işleyişini belirleyecek. Hakan ailesi soyca Afrâsyâb’a dayandırılmaktadır. Afrâsyâb’ın hakan, oğullarının ise han unvanı taşıması, hiyerarşi basamağının en üstünde hakanın yer aldığını ve bütün ülkede metbû tanındığını göstermektedir. Ülke hanedan mensupları arasında idari anlamda taksim edilmektedir. Hanedan mensupları buğra (deve aygırı), ilig (geyik?), arslan ilig, arslan tegin, togan tegin, tonga (kaplan) tegin, yınal tegin, yığan (fil) tegin v.s. unvanlar altında bu mekanizmanın altında hiyerarşik bir sıraya göre yer almaktadır. Hakanın eşi katun (hatun) unvanı taşımaktadır. Katun sarayda hakandan sonra söz sahibi en önemli kişidir. Sarayda hakan ve vezirden sonra en önemli mansıp uluğ hâcib idi. Uluğ hâcib makamından sonra kapucubaşı vardı. Muhtelif hizmetler için saraya eleman alır, saray hizmetlilerini huzura takdim eder, onların tayin ve terfi işlerine bakar ve saray hizmetinin usulüne uygun yürütülüp yürütülmediğini kontrol ederdi. Merkez teşkilatının ve bürokrasinin başı vezir, yani yuğruş idi. Yuğruş tayin edilen kişiye bu mansıba uygun unvan, tuğ, davul, zırh, hil’at, süslü eğer takımı, at ve vezirlik mührü veriliyordu. Taşra vilayetleri idari açıdan tâbi sıfatı ile birinci dereceden hanedan mensupları arasında paylaşılmış durumdaydı. Vali, şıhne (şahne), kethüda, nâib, kadı, hatîb, muhtesib v.s. unsurlar taşra teşkilatının temel mansıblarıydı. Türk hakanlığı ordusu dört ana unsurdan oluşmakta idi. Bunlar saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları, yerel idareciler, dihkanlar, gaziler vs. unsurlara bağlı birlikler ile boylardan oluşan askerlerdir. Hakanlığın sosyal ve iktisadi yapısı hakkında değerlendirme yapabilecek İlde (ülkede ya da vilayette) yaşayan kavim, halk veya reayaya tüz, budun veya buyun denirdi. Budun, hukuki temeli din olan noma, yani yasaya tâbi idi. Budunun uluları atlığlar gerektiğinde ternek denilen belli yerlerde toplanarak budunun işlerini konuşup karara bağlarlardı. Budun boyların bir araya gelmesinden oluşurdu. Boyların başlarında beyler bulunurdu. XI. yüzyılda hakanlık ülkesinde babaerkil bir aile yapısı vardı. Köle, câriye ve dadılar kan bağı açısından aile üyelerinden sayılmamakla beraber, aile yaşamının ve birlikteliğinin önemli parçaları idi. Akrabalığın temeli olan evlilik, toplumun en çok önemsediği ve bunun için pek teferruatlı ananeler geliştirdikleri bir müessese olarak karşımıza çıkmaktadır. Hısım-akraba anlamında oğuş, yaguk kişi, öz kişi ve uruğ turığ ifadeleri kullanılırdı. Toplumda üst tabakayı tüplüğ eren veya tüplüğ yıldızlığ denilen asaletli kimseler, yani boy beyleri temsil ediyordu. Konar-göçer hayatın vazgeçilmezi yazak denilen otlakların bulunduğu yaylak ve kışlaklar halkın yoğun olduğu yerlerdi. Kend ve uluş, bölgedeki Türk lehçelerine göre hem şehir hem de köy anlamına gelirdi. Buçgak yani bucak, kasaba, balık ise kale ve şehir demekti. Mâverâünnehr’in fethinden itibaren İslam coğrafyasına girilmesi ile birlikte burada geçerli olan dinar (altın), dirhem (gümüş) ve fels (bakır) para çeşitleri hakanlık tarafından da kullanılmıştır. Bu kapsamda dinara uruğluğ altun, dirheme yarmak ve felse ise benek diyorlardı. Piyasada en yaygın kullanılan dirhemdi. Türk Hakanlığı’nda iktisadi hayatın esasını ticaret, tarım, hayvancılık, avcılık ve madencilik teşkil etmekte idi. 1 2 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 133 Hakanlığın eğitim, bilim, inanç ve tasavvufi yönünü kavrayabilecek Hakanlığın ekonomik değeri büyük pek çok şehire sahip olması, diğer taraan ülkenin doğusunda yüz binlerle ifade edilen ve yeni Müslümanlaşmakta olan insanların arz talep doğrultusunda fakihe ve fıkha dair eserlere olan gereksinim, çağının ötesinde modern nitelikte ilk medreseleri ortaya çıkarmıştır. Bunların ilki ve en meşhuru Semerkand’da Haziran 1066’da açılan Tamgaç Han İbrahim Medresesidir. Medresenin temel işlevi, imam, müezzin, hatib, vaiz ve müü gibi halkın dinî ihtiyaçlarına cevap veren memurların yetiştirilmesi yanında, yargı işlerinden, sulama ve vergi meselelerine kadar bir çok alanda etkin olan kadılık, muhtesiblik, kâtiplik, tercümanlık, istihbarat, noterlik, elçilik, nâiblik, valilik ve vezirliğe kadar devletin bürokrat ihtiyacını karşılamaktı. Türk Hakanlığı’nın bilime ne denli büyük önem verdiğini Doğu veya Turan Ülkesi sıfatıyla İran, Hint ve Çin ile rekabet etme arzularından anlayabilmekteyiz. Medeniyetler arasındaki bilimsel rekabette Turanlıların en gözde eseri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Kadır Han Yusuf ’un (1025-1031) torunu Hüseyn’in oğlu Kâşgarlı Mahmud iyi bir tahsil görmüş ve Türk illerini dolaştıktan sonra geldiği Bağdad’da Türkçe-Arapça kamus niteliği taşıyan meşhur eseri Dîvânü Lugâti’t-Türk’ü 1074’de Halife Muktedî’ye sunmuştur. Eserin muhtevası ve ele alınışı itibarıyla Kâşgarlı Mahmud, ilk Türk dilcisi, ilk Türk halk bilimcisi, ilk Türk coğrafyacısı gibi pek çok alanda ilklerin Türk bilim adamı sıfatını hak ettiği kabul edilmektedir. Türk Hakanlığı’nın İslam’a girmesinde Sâmânîlerin ve Ebû Nasr Sâmânî gibi mutasavvıf şahsiyetlerin oynadığı rol, hakanlığın inanç yapısını büyük ölçüde etkilemiştir. Hakanlık bu vesile ile Sünnî ve Hanefî inanç çizgisini benimsemiş hakanların tasavvuf ehli ile olan bu yakın ilişkileri, onların himayesinde tasavvufun ülkede alabildiğine gelişmesine zemin hazırlamıştır ki, Hoca Ahmed Yesevî bu şartlarda ortaya çıkmıştır. Yesevîlik, Aşağı Seyhun boyları, Buhara ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak, siyasî şartlar paralelinde (bilhassa Moğol istilâsı ile) Oğuzların taşıyıcılığında Horasan, Anadolu ve Balkanlara kadar uzandı ve bugüne kadar ulaşan önemli etkilerin sahibi olmuştur. Hakanlık döneminde yapılan sanat eserlerini, imar faaliyetlerini tanıyacak Türk Hakanlığı’nın Ceyhun nehrinin batısına geçememesi ve akabinde Selçuklu ve Kara Hıtayların himayelerine girmeleri ile fetih siyaseti, yani askerî faaliyetlerin yerini daha çok medeni sahada yapılan faaliyetler almıştır. Bu çerçevede ekonomik kalkınmaya paralel olarak özellikle hakanlık yöneticileri tarafından yürütülen imar faaliyetleri dikkat çekmektedir. Bunların en önemli finans kaynağı ise yöneticilerin ve zenginlerin kurdukları vakıardır. Tamgaç Han İbrahim, Şemsü’l-Mülk Nasr, Han Ahmed b. Hızır, Kadır Han Cibril ve Arslan Han Muhammed’in inşa faaliyetleri Buhara, Semerkand ve çevresinde yoğunlaşmaktadır. Hakanlık dönemi mimarisinin temel özelliği, pişmiş tuğla malzeme kullanılarak yapının sağlam ve uzun ömürlü olmasının amaçlanmasıdır. Genellikle ribatlarda kare, medreselerde ise dört eyvanlı plan tercih edilmiştir. Süslemelerde ise yıllara dayanıklı ahşap malzemeler revaçtadır. Bu yönleri ile Türk Hakanlığı mimarisi Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan Türk sanat ve mimarisinin prototipini teşkil etmektedir. 3 4 134 İlk Müslüman Türk Devletleri Kendimizi Sınayalım 1. İdari teşkilatta hakandan sonra gelen ve ona tâbi olarak kendi bölgesini yöneten hanedan mensubunun unvanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Tüksin b. Kül Er Tegin c. Çuvı d. Buğra e. Kökyuk 2. Aşağıda yer alan saraydaki kadın unvanlarından hangisi tecrübeli ve yaşlı olanlar için kullanılır? a. Katun b. Altun tarım c. Katun kunçuy d. Oglagu katun e. Han katun 3. “Muhtelif hizmetler için saraya eleman alır, saray hizmetlilerini hakanın huzuruna takdim eder, onların tayin ve terfi işlerine bakar ve saray hizmetinin usulüne uygun yürütülüp yürütülmediğini kontrol ederdi.” Bu tarife uygun saray görevlisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Uluğ hâcib b. Hâcib c. Kapucubaşı d. Candar e. Yatgak 4. Dîvân-ı ârız’da askerlerin adının ve azığının kaydedildiği deerlere ne ad verilirdi? a. Ay bitiği b. Ilımga c. Bitik d. Yortug e. Ilımga bitikçi 5. Aşağıdakilerden hangisi “eşkinci”nin görevleri arasındadır? a. Hakanın ve sarayın korunması işini yürütmek b. Sarayın mutfak işlerini yürütmek c. Sarayda teşrifatçılık yapmak d. Hakanın içki ve mezesini hazırlamak e. Posta işlerini yürütmek 6. Türk hakanlığı ülkesinde erkek ve kız gözetilmeden genel anlamda köle için aşağıdaki isimlerden hangisi kullanılmaktadır? a. Tegin b. Kırnak c. Karabaş d. Kul e. Kaçaç 7. Aşağıda madenlerine göre eşleştirilen para birimlerinden hangisi yanlış eşleştirilmiştir? a. Dinar - Uruğlu altun b. Dirhem - Gümüş c. Fels - Benek d. Bakır - Yarmak e. Fels - Bakır 8. Aşağıdaki maddelerden hangisi, Tamgaç Han İbrahim Medresesi’ni modern ve ilk kılan hususlara bir örnek değildir? a. Medrese hocalarının gönüllülük esasına göre çalışması b. Fiziki açıdan kendine ait ayrı bir binasının olması c. Belirli bir ekolde programı ve dersleri olması d. Düzenli devam eden burslu öğrencileri olması e. Daimi kaynakları ile tespit edilen yıllık bütçesinin bulunması 9. Türk Hakanlığı’nın Sünnî ve Hanefî inanç yapısını tercih etmesinde aşağıdaki devletlerden hangisinin büyük etkisi olmuştur? a. Selçuklular b. Sâmânîler c. Gazneliler d. Hârizmşahlar e. Büveyhîler 10. Hakanlık dönemi mimarisinde yapının sağlam ve uzun ömürlü olması için aşağıdaki malzemelerden hangisi daha çok tercih edilmiştir? a. Taş b. Ahşab c. Demir d. Kesme taş e. Pişmiş tuğla 6. Ünite - Karahanlılar (Türk Hakanlığı): İdarî Teşkilat, Kültür ve Medeniyet 135 Okuma Parçası HOCA AHMED YESEVÎ’NİN MENKABEVÎ HAYATI (ADI HAKKINDA) Türkistan’da Sayram şehrinde Hazret-i Ali evladından Şeyh İbrhim adlı bir şeyh vardı. Şeyh öldüğü zaman geride Gevher Şehnaz adında büyük bir kızı ile yedi yaşında Ahmed adlı bir oğlu kaldı. Ahmed daha küçük yaşından beri muhtelif tecellilere mazhar oluyor, yaşı ile uymayan fevkaladelikler gösteriyordu. Arslan Baba’nın terbiyesi ile yüksek bir olgunluk mertebesine erişen Ahmed’e şu hadise şöhret kazandırmıştı: Bu devirde Mâverâünnehr ve Türkistan’da Yesî adlı bir hükümdar vardı. Türkistan dağlarında avlanmakla vakit geçirirdi. Karacuk Dağının girintili çıkıntılı olması nedeniyle hiç av avlayamadı. Bunun üzerine dağı ortadan kaldırmak istedi. Bölgesindeki velilerin hepsini topladı. Ancak bir netice alamadı. Küçük olduğu için çağrılmayan Ahmed’in yokluğu anlaşıldı. Ablasının izniyle yola çıkan Ahmed, onların huzurunda babasının hırkası içinde dua etti. Gökyüzünden seller boşandı. Hırkasından kafasını çıkardığında fırtına dindi ve bir de baktılar ki, Karacuk Dağı ortadan kaybolmuş. Bu kerameti gören hükümdar Yesevî, kendi adının kıyamete kadar cihanda baki kalması için dua niyaz etti. Bunu kabul eden Hoca Ahmed, “Alemde her kim bizi severse senin adınla beraber yad eylesin” dedi. İşte o günden beri “Hoca Ahmed Yesevî” adı ile anılır oldu. Kaynak: Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıar, Ankara, 1991, s. 30-31. 1. d Yanıtınız yanlışsa “İdari Teşkilat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlışsa “İdari Teşkilat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlışsa “İdari Teşkilat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlışsa “İdari Teşkilat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlışsa “İdari Teşkilat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlışsa “Sosyal Hayat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlışsa “İktisadi Hayat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlışsa “Eğitim ve Bilim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlışsa “İnanç ve Tasavvuf ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlışsa “İmar ve Sanat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 136 İlk Müslüman Türk Devletleri Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Türk Hakanlığı’nda toprak mîrî idi. Yani ülke topraklarının tamamının sultana ait olduğu kabul edilmektedir. Dolayısı ile hakanın dışındaki hanedan mensupları yönettiği bölgenin toprağına değil, oranın idarî açıdan yönetim hakkına sahipti ve bunun için merkezî otoriteye karşı bazı sorumlulukları yerine getirmek zorunda idi. Sıra Sizde 2 Türk Hakanlığı ülkesinde sosyal hayata dair bilinenlerin pek çoğu, bu ülkenin bir mensubu olan Kâşgarlı Mahmud’un meşhur eseri Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eserde verilen bilgilere dayanır. Bu bilgiler, şehir hayatı ile ortak yanlarının bulunmasına rağmen, daha çok atlı-çoban veya konar-göçer unsurlar çerçevesinde kırsal bölgedeki Türklerin yaşamını tarif etmektedir. Zira Kâşgarlı Mahmud’un yaşadığı, gezip gördüğü bölgeler daha çok ülkenin Kâşgar merkezinin doğusunda yer almaktadır. Halbuki şehir hayatı en yoğun şekilde ülkenin batısında Maverâünnehr’de yaşanıyordu ki, burası daha XI. yüzyılın başında fethiyle birlikte hızla Türkleşmişti. Bu bölgeye yönelik sosyal ve iktisadi hayatı hakanlık döneminde yapılan imar faaliyetleri ve onların bazılarının vakfiyeleri vasıtası ile az çok fikir edinebiliyoruz. Bu veriler ise bu bölgeyi, sosyal ve iktisadi açıdan doğudan önemli ölçüde farklı kılmaktadır. Sıra Sizde 3 Cemâl Karşî XIV. asrın başlarında yazdığı Mülhakâtü’sSurâh adlı eserinde günümüze kadar gelmeyen Târîh-i Kâşgar’dan önemli alıntılar yapmıştır. Bu alıntılarda Satuk Buğra Han’a dair rivayetlere dayalı bazı bilgiler vardır ki, bu bilgilerin asırlar sonra menkabevi eklemelerle daha da geliştirilerek tezkirenin oluştuğu anlaşılmaktadır. Umumiyetle XIX. yüzyıl başlarından itibaren kaleme alınan Tezkire nüshalarında gazâ fikrinin ön planda olması nedeniyle, kronoloji ve mekân boyutu dikkate alınmamıştır. Bir giriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşan Tezkire’nin son (hâtime) bölümü “İmamlar Vak’ası”, XVIII. asrın ikinci yarısında yaşamış olan Molla Niyâz Hotenî’nin manzum Dört İmamlar Tezkiresinin nesir halidir. Akün, Ömer Faruk. (2002). “Kâşgarlı Mahmud”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXV, İstanbul, s. 9-15. Bilhan, Saet. (1982). “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, XV/2, Ankara, s. 117-125. Genç, Reşat. (2002). Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara: TTK Yayınları. Genç, Reşat. (1997). Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara. Hâcib, Yusuf Has. (1991). Kutadgu Bilig. (trc.R.R. Arat, Ankara: Tdk Yayınları. Hunkan, Ömer Soner. (2007). Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul. Kâşgarlı, Mahmud. (1992). Divânü Lügâti’t-Türk, (Trc. B. Atalay), I-IV, Ankara: TDK Yayınları. Köprülü, Fuad. (1991). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıar, Ankara, s. 30-31. Terzioğlu, Arslan. (1993). “Yeni Kaynaklar Işığında Karahanlı Tıp ve Hastane Tarihine Bir Bakış” Tarih ve Toplum, XIX/110, s. 81-88. Togan, A. Z. V. Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp. Yararlanılan Kaynaklar 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Gazne ve çevresinin tarihi coğrafyasını tanıyabilecek, Devletin adı ve kuruluşuna dair meseleleri belirleyebilecek, Gaznelilerin siyasi sürecini değerlendirebilecek, Hindistan seferleri ve Türk-İslam tarihi açısından önemini kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Afganistan • (azne • Kuşan • Akhun • Sebüktegin • (azneli Mahmud • Sultan Mesud • KalaÎ • Sind • 1encâb • Behram ɮah • Kabil • Türkşâhîler • Sâmânoğulları • Sâmânîler • Hindistan İçindekiler     İlk Müslüman Türk Devletleri Gazneliler (Siyasi Tarih) • (A;NELİLERİN KURULDUƗU $0ƗRAFYA • DEVLETİN ADI VE İLK HÜKÜMDARLAR • SEBÜKTE(İN VE HANEDANIN TEŞEKKÜLÜ • MAHMUD DÖNEMİ İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ GAZNELİLERİN KURULDUĞU COĞRAFYA Tarih boyunca birbirinden çok farklı bölgelerde değişik zamanlarda ya da aynı zaman dilimi içerisinde pek çok Türk devleti var olmuştur. Bunlardan birisi olan Gazneliler devleti, M.Ö. II. yüzyıldan itibaren Türklerin yurt tuttuğu bir bölgede kurulmuştur. İlk Türk-İslâm devletleri içerisinde önemli bir yere sahip olan bu devlet, iki asrı geçen hâkimiyet döneminde Afganistan ile birlikte Horasan ve Kuzey Hindistan’da büyük bir güç olarak kuvvetle varlığını hissettirecektir. İran yaylasının kuzeydoğu uzantısını teşkil eden Afganistan, Hind yarımadasının kuzeybatısında, Türkistan’ın da güneyinde yer alır. Kuzeyinde Tibet dağlarından doğup yine dağlık bölgeden gelen bol kar ve yağmur suyuyla beslenen Ceyhun nehri ülkenin tek yegâne ovalık kesimini oluşturan ve Afgan Türkistan’ı olarak adlandırılan geniş düzlüğü aşarak Aral gölüne doğru uzanır. Ceyhun, Afganistan’ı Mâverâünnehr’den ayırırken Horasan ise hem Mâverâünnehr hem de İran ile bağlantısını sağlar. Herat, Belh, Kunduz ve Bedahşan Afganistan’ın kuzey bölgelerini teşkil eder. Buranın güney batısında yer alıp Kirman ile Belucistan’a kadar uzanan alan, Fırat nehrini andıran Hilmend nehri ve kollarının beslediği göller bölgesini oluşturur. Gur havalisi ülkenin batısına düşer ve oldukça dağlıktır. Tarihi hadiseler daha çok Belh, Kabil, Kandehar, Gazne ile Peşaver çizgisinde gelişmiştir. Ülkenin doğusu tamamen dağlık olup Vahan ile Tibet ve Pamir’e bağlanır. Doğudan batıya doğru uzanan Kuh-ı Sefid, Hindukuş ve Kuh-i Baba dağları silsilesinin güneyinde yer alan yüksek yaylalar güneyde Kuzey Hindistan düzlüklerine kadar uzanır. Bu yaylalar üzerinden Gomal ve Hayber gibi beş geçit ile Pencab havzasına bağlanan Afganistan, güneydoğu yönünde uzanan Belûcistan dağları ile de Sind ve Mekran’dan ayrılır. Gerek Hindistan’a ulaşan yolları kontrol eden bir mevkide bulunması, gerekse sahip olduğu yeraltı zenginlikleri dolayısıyla ilk çağlardan bu yana önemli bir konuma sahip olup pek çok istilaya maruz kalan bu ülke önceleri ahalinin ırk, soy, din vs. bakımdan farklılığını da ortaya koyacak şekilde muhtelif bölgeler halinde ve çeşitli adlarla anılırdı. XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bir bütün halinde Afganistan olarak anılmaya başlanacaktır. Bölgenin en eski ahalisi hakkında her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Buna rağmen, özellikle batılı tarihçiler, çoğu zaman yaptıkları gibi bölgenin yerli ahalisi olarak Aryanları gösterir. Ancak Arap kaynaklarının Halaç, Halac, Halci, Hılci, Hılic, Holas, Holac, Huls vb. adlarla zikrettiği Kalaçların, Ceyhun ile Sind arasındaki bölgeye ne zaman gelip yerleştikleri keGazneliler (Siyasi Tarih) Bugün Afganistan ahalisinin %50’sini teşkil ettiği söylenen Patan/Peştunlara verilen diğer bir isim olan Afgan tabiri tarihte ilk olarak VI. yüzyıl başlarında yaşamış bir Hintli gökbilimci olan Varaha Mihira’nın Barat-Samhita adlı eserinde geçmektedir. 140 İlk Müslüman Türk Devletleri sin olarak bilinmemekte is de bu Türk grubu Afganistan’ın en eski ahalisi arasında yer almaktadır. Gerçekte de Afganistan ahalisini, çevreden gelip bölgeye yerleşen halklar ile bunların zaman içerisinde değişime uğramış kesimleri teşkil etmektedir. M.Ö. II binli yıllarda gerçekleştiği varsayılan Ari göçü bir tarafa bırakılırsa bölgenin en eski istilâcıları olarak karşımıza İranlılar çıkar. Nitekim Pers hükümdarı Kurus (M.Ö. 558-530) Baktria ve Gandhara’yı zapt ederken halefi Darius (M.Ö. 522-486) Afganistan’a bütünüyle hâkim olarak Hindistan’a yöneldi. İranlıları müteakip Makedonyalı İskender (M.Ö. 336-323) Afganistan üzerinden Hindistan’a girdiyse de geniş çaplı bir harekâta girişmeden bu ülkeden çekilmek zorunda kaldı. İskender’in büyük ölçüde Kıbrıs ile Mısır’dan getirtip Pencab ile Hayber geçitlerinden Ceyhun’un membaına kadar uzanan sahaya yerleştirdiği ahali ise, onun ölümünden sonra Unutulmuş İmparatorluk da denilen Baktrian Helenleri (Greko Baktria) devletini kuracaktır. Bu devletin siyasi açıdan bölgede fazla bir etkinlik göstermesi mümkün değildi. Nitekim Sakalardan yediği darbe sonucunda bir daha toparlanamayacak ve Yüe-çiler tarafından ortadan kaldırılacaktır. Tanrı Dağları ve doğusunu ellerinde tuttukları sırada Büyük Hun hükümdarı Mao-tun’un oğlu Giyük (M.Ö. 174-160) tarafından mağlup edilerek batıya sürülen Yüe-çiler, Narin nehri kıyılarına ulaştıklarında Taşkent ile Issık Göl arasında oturan Saka boylarının bir kısmını kendilerine ilhak ederken diğerlerini güneye sürdüler. Bunların bir bölümü Keşmir’e geçerek orada parçalanıp birkaç devlet kuracak, geriye kalanlar da Kuzey Hindistan’ın Gandhara bölgesine yerleşerek burayı vatan haline getireceklerdir. Bunlar İran kaynaklarının Sakastana şeklinde kaydettikleri, ancak günümüzde Sicistan/Sistan denilen bölgenin adını bugünlere miras olarak bırakırlarken batıya sürülen Yüe-çiler de hızla Greko-Baktrianlıları ortadan kaldırıp onların hakimiyet sahaları üzerinde Kuşan Devleti’ni kuracaklardır. Issık Göl civarını terk edip bugünkü Afganistan’daki Tahia’ya gelip yerleşen Yüe-çileri toparlayan Yabgu I. Kujulakadphises’in M.S. 10 yılında Kabil’i ele geçirmesiyle ortaya çıkan Kuşan Devleti, yaklaşık yüz yıllık bir sürede tedricen yükseldi. Baktria Helen devletini ortadan kaldırdıktan sonra güneye yayılarak Hindistan’ın en büyük imparatorluklarından birisi haline gelen Kuşanlar dönemi (M.S. I-IV. yy.) Batı Türkistan kadar Hindistan için de bir altın çağ olmuştur. Nitekim Buda dini bu dönemde, Kuşanların koruyuculuğu altında evrensel bir din haline gelecektir. M.Ö. 38 yıllarında Talas nehri kıyılarında Afganistan ve Hindistan’ı zapt etmek için hazırlanan Batı Hunlarının kaganı Çi-çi’nin Çinliler tarafından mağlup edilmesinden sonra kendisine bağlı boylar Hazar Denizi’nin kuzey ve güneyine yöneldiler. Bunlardan bir kol Orta Avrupa içlerine uzanıp daha sonra Attila Hunlarını meydana getirirken, güneye hareket eden diğer kol da M.S. 367 yılına doğru İran’a hâkim olan Sâsâniler sebebiyle Kuşan topraklarında yayılmaya başladı. Hun boyları arasında en tehlikelisi olan ve Chionitelerden teşekkül eden bu grup 385-420 yılları arasında Ceyhun’u geçerek Kuşan hükümdarı Kitolo’yu Peşaver taraarına çekilmeye mecbur etti. Chionitlerin bugünkü Kunduz ile Valvaliç dolaylarında tesis edilen ve İslam Arap kaynaklarının Ealit ya da Akhunlar dediği bu devlet, daha kuruluş döneminde Sâsânilerden yediği darbeye rağmen gelişmeye devam etti. V. yüzyılın ikinci yarısında Kuşanları tamamen ortadan kaldırarak bugünkü Afganistan’ın büyük bir kısmına hâkim olan Akhunlar, Herat’tan Sâsâni topraklarına nüfuz etmeye çalıştı, Gazne önemli bir üs haline getirildi ve ard arda Pencâb bölgesini vurmaya başladı. Türkistan gibi az yağmur alan ve kendileri için elverişli bir iklime sahip 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 141 olan bölgeyi kısa sürede kontrol eden Akhunlar çok geçmeden Bengal körfezi ile Sind arasındaki geniş sahayı elinde tutan Gupta Devletini (320-550) de dağıtarak Kuzey Hindistan’a tamamen hâkim oldu. Batı Gök-Türk Kaganlığı ile Sâsânîlerin ittifakı sonucunda 557’de Afganistan’da Akhun hâkimiyeti sona ererken Türkşâhîler, Ohind mıntıkasında bir süre daha varlığını sürdürebilecektir. Sâsâni yayılması karşısında şiddetle direnen Göktürk kaganının oğlu Yeli Tegin ve Türk Kaganı’nın Hatun’unun Gandhara ile Keşmir’de tapınaklar yaptırdığı bilinmektedir. Bu durumda Yeli-Tegin’in Akhun Teginlerini müteakip Kapisa ile Gandhara yöresinin hâkimi olduğunu kabul etmek gerekir. Zira eski paralarda Yel-Tegin adı yanında Yelme-Kagan ibaresi de yer almaktadır. Ayrıca bu sırada 618’de, Batı Gök-Türk kaganı Tung Yabgu’nun oğlu Yabgu Tardu Şad da Belh ile Bedehşan arasında yer alan Toharistan’ı ele geçirecektir. Nitekim bu aile, 726’ya kadar Belh merkez olmak üzere Toharistan’ı elinde tutacak ve 758’de Araplar tarafından ortadan kaldırılacaktır. Araplar, üst üste vurdukları darbelerle Sâsânileri ortadan kaldırıp 643’de Ceyhun kıyılarına ulaştığında karşılarında Türkleri buldular. İslam-Arap fütuhatı döneminde Soğd Demirkapısından Gazne’ye kadar uzanan bölgenin tamamıyla GökTürklerin hâkimiyeti altında olduğu söylenebilir. Nitekim Birunî, Kabilşahların Tibet asıllı bir Türk sülalesi olduğuna işaretle altmış nesilden bu yana bölgede hâkim olduklarını kaydederek bunlara aynı zamanda Türkşâhîler denildiğini de ifade eder. Taberi ise 645 yılı olaylarını verirken Kandahar dahil, Sind nehrinden Belh nehrine (Ceyhun) kadar uzanan sahada Türklerin yaşadığını kaydetmektedir. Birunî’ye göre Türkşâhîlerin kurucusu olarak görülen ve ünlü Kuşan hükümdarı Kanişka’dan indiğini iddia eden Böritegin, “Türk kaanı, börkü, çizmeleri ve silahları üzerinde olduğu halde” Kabil’in bir mağarasında mucizevî bir şekilde doğmuştu. Bu mağaradan gelen pınarın suyu da mukaddes sayılıyordu. Böritegin efsanesi Peşaver ile ilgili olduğu gibi Türkşâhîlerden Kanık (?) adlı biri de burada bir vihara yaptırmıştı. Bu rivayetler Türkşâhîlerin ceddi hakkında bir fikir verirken aynı zamanda eski Türk boylarında çok rastlanan “mağaradan doğma” ve “su ibadeti ile ilgili” olduklarını da ortaya koymaktadır. 630’da Toharistan’da Tardu Şad tarafından kabul edilen Çinli seyyah Hsüantsang, o sırada Gazne halkının üç farklı soydan geldiğini, bunlardan birisinin de Gök-Türkler olduğunu söyler. VII. yüzyılın ikinci yarısında Garç, Bust, Sistan taraarında Guz ve Halaçların komutanı olarak görülen Rudbil’in emrindeki Türkler ise, Araplar ile 684’te Sistan’da savaşmışlardır. Rudbil Türk olduğuna göre, o sırada Kabilşahı olan kardeşi de Türk idi. Onun için bölgeye yönelik ilk dönem İslam-Arap akınlarının pek de başarılı olduğu söylenemez. Ancak İpek Yolu’nun, dolayısıyla Asya’nın zenginliklerine kavuşmak isteyen Arapların ilerleyişi devam edecek, yöredeki Türk unsurların iltihakıyla da gittikçe hızlanacaktır. Bunlardan birisi olan ve 705’te Müslüman olan Nizek Tarhan, bir yandan Akhun bakiyelerine, öte yandan da Gök-Türklerin yıkılışından sonra batıya, Horasan’a yayılan Türklere dayanmakta idi. Bu sayede merkezi Badğis (Herat) olmak üzere Toharistan’da güçlü bir devlet kurmuştu. Bu dönemde bölgede Türk kültürü ve sanatı her yönüyle hâkim durumda olup mesela Şehr-i Zahhak’ın eski surlarının kulelerinde bile Türk çadırı şeklinde, dairevi planda, ortasında ocak bulunan kubbeyle örtülmüş odalar inşa edilmiştir. Önemini kaybetmiş görünse de Kabil ve çevresindeki pek çok Türk abidesi günümüze kadar ulaşmış bulunmaktadır. Bunlardan Kabil yakınlarında Asamai dağları zirvesinde yedi kilometre sura sahip olan Balahisar, Tepe-Marancan, Şivaki, Gül-dara 142 İlk Müslüman Türk Devletleri vihara ve situpaları, VII. yüzyıla ait Minar Chari adlı Budist sütunu ve son dönem Budist eserlerinden Haznan manastırıyla buradan çıkarılan heykellerin tamamı Gök-Türk devrine aittir. Bunlardan Charikar harabeleri Sinolog E. Chavennes’e göre Gök-Türk beylerinin başkentinin kalıntılarıdır. Bunlar aynı zamanda Oğuz damgalarında çok sık görülen ok-yay sembollerini de kullanmışlardır. Alemleri de Kâşgarlı’nın tasvir ettiği bayrak şeklinde, ucuna kumaş takılmış bir kargıdır. 726’da Huei-ch’ao, bütün Garç, Gazne ve Kabil civarının Göktürklerden birisinin elinde ve Gandhara’nın da onun kışlağı olduğunu kaydeder. Anlaşılan odur ki VIII. yüzyılda Türkşâhîler, Hindukuş’un kuzeyinden Sind nehrine kadar uzanan yörede hâkim ve çok daha gerilere giden bir kültür temeline sahiptiler. Türklerin, VIII. yüzyıldan sonra da Gur ile Kabil arasında varlıklarını devam ettirdiklerini İslam tarihçileri uzun uzadıya anlatır. Bu arada Kabil Şahı İslamiyet’ten dönmüş ama üzerine gönderilen İranlılardan müteşekkil İslam askeri karşısında tutunamamıştır. Yine 870’de Türk ili sayılan Sistan’a hâkim olan Türk meliklere karşı Yakub b. Leys’in giriştiği harekât başarıyla sonuçlanmış ve Zembil lâkaplı üç Türk meliki mağlup edilmiştir. O arada Kabil’e hâkim olan Zembil’in Halaç şehri ve başka yerlerde bulunan elmaslarla süslü putları ve altın tahtı, Gazne dağlarının tepelerinde göklere uzanan güzel kaleleri, Arap edebiyatında yeni masalların malzemesi haline gelmiştir. X. yüzyılın ortalarına kadar bu hazine ve kaleler Rudbil ile Kabilşah soyundan kişilerin elinde kalacaktır. Ancak, 878’de Kabil’i alan Yakub b. Leys, Türkşâhîleri de Sind’e çekilmeye mecbur etti. İdrisî’ye göre bu dönemde Sind ve Gandhara halkının önemli bir kısmı da Türk idi. Türkolog J. Marquart, Halaçlara dayanan bu gruba Ağaçeri denildiğini bildirmektedir. Esasen İslam-Arap fütuhatına rağmen Ceyhun nehrinin güneyinde yer alan bölgelerde meskûn Budist Türklerin, Gaznelilerin ortaya çıktığı X. yüzyıla kadar bölgede etkin olduklarını Çin ve Arap kaynakları da haber vermektedir. Sind’de Ohind, Türkşâhîlerin hem merkezi, hem de en büyük şehriydi. Hindistan ile Gazne arasında yer alan bu şehrin hâkimi, Türkşâhîlerin son hükümdarı Lara Toramana idi. Bölgeye yüz yıl kadar hâkim olan Hinduşâhîleri, önce Alptegin Gazne’den çıkaracak, sonra da 1003’de Gazneli Mahmud etkisiz hale getirip 1026’da tamamen ortadan kaldıracaktır. Bu süre zarfında Afganistan’ın en dağlık kesimlerine nüfuz ederek varlıklarını korumayı başaran Türkşâhîlerin bakiyeleri de Gaznelilere iltica ederek onların Hind seferlerinde önemli görevler üstlenmek suretiyle bugünkü Pakistan’ın ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Alptegin tarafından zapt edildikten sonra önemli bir merkez haline gelen Gazne, Hindistan’a açılan yolların kontrolüne imkân veren bir konumda; Zâbülistan yaylası üzerinde yer almaktadır. Gazne şehri ve kalesinin milattan önceki yıllarda aynı adı taşıyan nehrin kenarında kurulduğu anlaşılmaktadır. Asıl adı Ganzek olan bu şehir, İslâm kaynaklarında Gazne ya da Gaznîn şeklinde yer alır. Orta asır coğrafya eserleri Ahsenü’t-Tekasim ve Hudûdü’l-Âlem’de Gaznîn biçiminde kaydedilmiştir. Coğrafyacı Yakut el-Hamevî bu şehre halkın Gazne, ulemânın ise Gaznîn dediğini, doğrusunun da bu olduğunu söyler. Gazne kelimesinin İran menşeli bir isim olması muhtemeldir. İslâm öncesi tarihi pek bilinmeyen Gazne, Pers hâkimiyetini müteakip Baktria Krallığı’nın yönetimine geçmiştir. Bu devlet ortadan kalkarken önce Saka, sonra da Yüe-çi hâkimiyetinde kalmış ve onların Afganistan’da tesis ettiği dört yabguluktan birisini teşkil etmiştir. İki yüzyıl kadar Akhun idaresinde kalan Gazne’nin Sâsânî-Göktürk iş birliği sonunda Akhun hâkimiyetinin Afganistan’da sona ermesini müteakip büyük bir bölümü Batı Gök-Türk Kaganlığı ailesinden gelen mahalli beyler tarafından yöÇinli seyyahların verdiği bilgilere göre Afganistan’da pek çok önemli dini yapı Budist sanatıyla ilgilidir. Gerçekte de Kalaçların bu tarihlerde Budizm’i iyice benimsedikleri görülmekte ve bu hal paralara kadar aksetmekteydi. Nitekim İslâm fetihlerinden hemen sonra Afganistan’ın dili, kavmî yapısı, hatta coğrafyasında önemli gelişmeler görülmekle birlikte Budist kültürün etkisi de daha bir müddet devam edecektir. Bugün, Kabil’in 145 km. kadar güney-batısında yer alan Gazne, denizden 2.225 metre yükseklikte bir yayla üzerinde yer alır. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 143 netildiği görülmektedir. IX. yüzyılda ise Saârî nüfuzu Gazne kapılarına kadar ulaşmıştır. İslâm coğrafyacılarının ifadelerine göre Türk kabileleri Akhunlar’ın yıkılışından sonra da Kabil, Gazne ve Kandahar çizgisinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bunların başında da Kalaçlar gelmekteydi. Hindistan ticaretinde önemli bir ambar şehri olan Gazne, 1186 yılına kadar Afganistan ve çevresine sahip olan Gazneli hükümdarlarının tamamına yakınının da oturduğu şehir olmuştur. Gaznelilerin tabanını teşkil eden halk tabakasının ağırlıklı kesimini hangi Türk boyları oluşturmuştur? DEVLETİN ADI VE İLK HÜKÜMDARLAR Gazne şehrinde kurulup geliştiği için kaynaklarda daha çok Gazneliler şeklinde yer alan devlet, aynı zamanda hanedanın kurucusuna nisbetle Sebükte(/i)ginîler ya da bölgeye tarihte en parlak dönemini yaşatan Sultan Mahmud’un lâkabına nisbetle Yeminîler olarak da anılır. Bu adlandırma gayet tabii olup ulus-devletlerin ortaya çıkmaya başladığı XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar devletler adını genellikle ya kurucusu ya da teşekkül ettiği coğrafya ile kuranların sosyal-dini konumundan almaktaydı. Gaznelilerin tarih sahnesinde rol oynamaya başlamaları, İslâm âleminin çok karmaşık bir siyasî yapı arz ettiği döneme rastlar. Nitekim IX. yüzyıldan itibaren Abbâsî Hilâfeti bazı bölgelerde otoritesini kaybetmeye, memurlar ile valiler halkı ezmeye ve türlü türlü müsadere (görevden alınan memurların ya da zengin bazı kişilerin mallarına devletin el koyması)) olayları görülmeye başlamıştı. Halkın yoksullaşması, ayyarlar (eşkıya) sınıfının türemesine yol açmış, pek çok merkezde halkın huzur ve güvenliği ortadan kalkmıştı. Buna bağlı olarak büyük boyutlara varan isyanlar çıkmış ve sonuçta Bağdat’a uzak bölgelerde görev yapan valiler çoktan kendi hanedanları ile müstakil devletler tesis etmeye başlamıştı. Bu devletler her ne kadar Abbâsî Hilâfetine bağlıymış gibi görünseler de genellikle müstakil hareket ediyorlardı. Yine bu dönemde mezhep ve fikir tartışmaları kavgalarla neticelenmekte, İslâm’a aykırı pek çok düşünce yanında mezhep de yayılmaktaydı. Bunlar arasında İran ‘da Büveyhîler gibi ırkçı ve Şîî taassubuyla kurulup Sünnî Bağdat halifesini tahakküm altına almaya çalışan siyasi teşekküller olduğu gibi Hicaz, Irak-ı Arap vs. yörelerde her geçen gün etkisini artırıp tam bir terör ortamı yaratan Karmatî, Batınî vb. gruplar da mevcuttu. Horasan’a hâkim olup Sünni mezhebine dâhil bulunan Sâmânîler bu gruplara karşı fazla bir şey yapamayıp, ilim ve fennin gelişmesine çalışıyordu. Buna karşılık Türkistan’da yeni ortaya çıkan ve kısa sürede İslâm’ı benimseyen Karahanlılar ise özellikle Batınîlere göz açtırmıyor ayrıca Müslüman olmayan Türklere karşı da savaşıyorlardı. Böyle bir zemin üzerinde tarih sahnesine çıkan Gaznelilerin ilk dönemlerine ait fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Genel görüşe göre Türk boylarına dayanan Alptegin tarafından kurulmuştur. Ama Gazneliler hanedanının kurucusu, onun memluğu (kölesi) ve damadı Cuk Kara Beckem’in oğlu Sebüktegin’dir. 643’te Ceyhun kıyılarına ulaştıktan sonra kısa sürede bu nehri aşarak Türk ülkelerini fethetmeye başlayan Arap valiler, ciddî bir harbe girmeden, yağmalarda ele geçirdikleri veya sulh yoluyla kendilerine katılan Türklerden bir kısmını süratle İslâm hâkimiyeti altındaki bölgelere sevk ettiler. Arap valiler, Türk ülkelerini fethederken bir taraan onların karakterlerini, harp sanatı ve muharebe taktiklerini öğrenmekte, diğer taraan da sınır boyların1 144 İlk Müslüman Türk Devletleri da destek kıtaları veya önemli Arap şehirlerinde muhafız birliği teşkilinde Türklerden istifade edip, büyük başarılar kazanmaktaydı. Bu husus Türklere olan ilgiyi artırdığı gibi, daha Emevîler döneminde başlamakla birlikte özellikle Abbasilerin iş başına geçmesinden sonra onların halifenin güvendiği sadık kimseler olarak ciddî hizmetlerde bulunmalarına zemin hazırladı. Bütün bu başarılar Türklerin, özellikle İslam ülkelerinde hızla çoğalmasına sebep olurken Belh bölgesinde bir dihkân [büyük arazi sahibi] olan Sâmân-Huda’nın oğulları da 819 yılından itibaren vali olarak atandıkları Mâverâünnehr’e sağlam bir şekilde yerleşme imkânı buldular ve bu zengin bölge Sâmânîler devletinin esasını teşkil etti. 911’de Emîr İsmail Sâmânî, Mâverâünnehr’deki siyasi varlıklarını müstakil bir devlet haline dönüştürürken büyük ölçüde ordularında görev yapan Türk memlûklara dayanmıştı. Esasen daha dokuzuncu yüzyıldan itibaren hemen hemen bütün İslam siyasi teşekkülleri ordularında görev yapan Türk memlûkları Sâmânîler eliyle temin etmekteydi. Bu devletlerin kadrolarında vali ve komutan seviyesinde görevler üstlenen Türkler, tabiatıyla devletin zayıadığı dönemlerde kendi kuvvetlerine dayanarak yarı bağımsız bir biçimde hareket etmekten çekinmediler. Bunlardan biri de Gazneliler devletinin temellerini atacak olan Alptegin idi. Alptegin tahminen 880-881’de doğmuştur. Samâni Ahmed b. İsmail (907-914)’e memlûk olarak satılmış, onun hassa askerleri arasına dâhil olmuştur. Sahip olduğu meziyetler dolayısıyla zaman içerisinde seçkinleşen Alptegin, Emîr Nasr b. Ahmed (914-943) tarafından azat edilmiştir. Nuh b. Nasr (943-954) döneminde yükselmeye devam eden bu Türk kumandanını kaynaklar “son derece güvenilir, vefalı, ileri görüşlü, emri altındaki askerleri seven, cömert, civanmert ve Allah korkusu olan” birisi şeklinde tasvir ederler. O yüzden sürekli yükselmiş, önce bazı birliklerin komutanlığına, sonra da çok önemli bir mevki olan hâcibü’l-hüccâblığa (saray görevlilerinin amirliği) getirilmiştir. Bu arada, Emîr Abdulmelik (954 - 961) üzerinde büyük bir nüfuza sahip olmakla kalmamış Sâmânî siyasetinde çok etkin bir rol de oynamaya başlamıştı. O sebeple zamanla Sâmâni emiri ile arası açılacak ve Abdulmelik’in son günlerinde merkezi hükümetle bir takım çatışmalar yaşanacaktır. 962’de, Emir Abdülmelik attan düşerek ölünce bazı emirler, o sırada Horasan sipahsâlârı olan Alptegin’i tahta geçirmeyi düşündülerse de kısa sürede kararlarından vazgeçip Abdülmelik’in kardeşi Mansur’u tahta çıkardılar. Bunun üzerine Alptegin kendine bağlı 2200 Türk memluğu ile birlikte Belh’e çekildi ve cihat için Hindistan’a sefere çıkacağını ilan etti. Ona rağmen bazı devlet adamlarının kışkırtmasıyla üzerine asker sevk edildi. Hulm geçidini tutan Alptegin üç bin kişilik kuvvetiyle Mansur’un gönderdiği on altı bin kişilik orduyu bozguna uğratarak Hindistan’a yapmayı düşündüğü seferler için uygun bir üs olan Gazne üzerine yürüdü. Bamiyan hâkimi Şir Barik ve Kabil’in Hinduşahî hükümdarını yenerek Gazne önlerine ulaşan Alptegin, şehrin hâkimi Ebu Bekir Levik’i de mağlup ederek 962’de burayı teslim aldı. Gazne üzerinden Hindistan seferlerini başlatan Alptegin, Bust ve Kabilşahlar üzerine düzenlediği akınlarla da bölgenin büyük bir kısmını hâkimiyeti altına alırken çok miktarda ganimet ele geçirmişti. Onun bu başarıları Horasan ve Mâverâünnehr’de duyulunca pek çok kişi maiyetine girebilmek için Afganistan’a geçti. Kısa sürede Sâmânî Emîr Mansur (962-976) ile rekabet edebilecek bir güce ulaştı. Nitekim Gazne’yi ele geçirmesinden hemen sonra Sâmânî hükümdarının gönderdiği yirmi bin kişilik bir kuvveti Gazne önlerinde mağlup etti. Bunun üzerine Mansur Alptegin ile arasını düzeltmek amacıyla ele geçirdiği yerlerin yönetimini ona bıraktığına dair bir ferman yolladı. Ama Alptegin’in ömrü bu toprakları genişletmeye yetmedi ve bir yıl sonra vefat etti. Değişik şekillerde Arap ülkelerine sevk edilen Türkler anladığımız manada ev hizmetleri, bağ-bahçe işlerinde kullanılan ve boğaz tokluğuna çalıştırılan alelade köleler değillerdi. Bunlar başta halifeler olmak üzere büyük komutanlar ve eyalet valileri tarafından şehirlerde bir nevi özel muhafız gücü olarak tutulurlardı. Memlûk da denilen bu Türklerin cemiyette belli bir yerleri vardı ve yeterli miktarda ücret alıp, toplumda saygı görürlerdi. Meselâ; Mu’tasım döneminde (832-841) Ortadoğu’ya akan Türk askerinin sayısını abartılı olmakla beraber Yakut el-Hamevî 70.000, İbn Tağrıberdî 80.000 kişi olarak kaydederken, Taberî 200.000’e kadar yükseltmektedir. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 145 Alptegin’in vefatından sonra yerine oğlu İshak İbrahim (963-966) geçirildi. Ancak İshak idarede babası kadar başarılı olamadı. Ordu kontrolden çıktı. Bu durumdan istifade etmek isteyen Ebu Bekir Levik Gazne’yi tekrar ele geçirmiş ise de 965 yılında şehri terk etmek zorunda kaldı. Bir yıl sonra da İshak geride her hangi bir varis bırakmadan vefat etti. Türk emir ve melikler Aytegin’in memluğu olup muhafız kuvvetlerinin komutanlığını yürüten Bilgetegin’i (966- 975) hükümdar olarak seçtiler. Gazne’yi yeniden hâkimiyet alanına dâhil etmek isteyen Sâmânîlerin gönderdiği ordu Bilgetegin tarafından mağlup edildi. Üstün askerlik yetenekleri, özel hayatının temizliği ve adaleti sebebiyle halk tarafından sevilen bu hükümdar, Gerdiz kalesini kuşattığı sırada isabet eden bir okla hayatını kaybetti. Yerine yine Alptegin’in memlûklarından olup bölgenin yerli ahalisinden gelen Böritegin (975-977) geçirildi. Böritegin kötü yönetimiyle kısa sürede halkın nefretini üzerinde topladı. Bunun üzerine harekete geçen Gazne’nin ileri gelenleri Alptegin’in memlûklarından olup başarılarını takdir ettikleri Sebüktegin üzerinde birleştiler ve onu tahta geçmek üzere davet ettiler. Ortaçağ devletlerinin en önemli askerî unsurlarından birini teşkil eden Türk memlûklar ile Gazneliler devletinin ortaya çıkışında Sâmânîlerin rolü nedir? SEBÜKTEGİN (977-997) VE HANEDANIN TEŞEKKÜLÜ Sebüktegin (Sebüktegin), Karluk Türklerinin Barshan boyundan olup 943 yılında doğdu. Babası Cuk Kara Beckem b. Kara Arslan bölgenin boy beyleri arasında görülmektedir. Çok güçlü birisi olarak gösterilen Kara Arslan, bir filin kemiğini eliyle kırabildiği gibi ata binme, güreş vb. hususlarda da büyük bir şöhrete sahipti. Bu yüzden daha çok Kara Beckem sıfatıyla anılırdı. Sebüktegin takriben on iki yaşlarında komşu boylardan Tuhsîlere esir düşmüş ve dört yıl sonra köle tüccarı Şaş’lı Nasr tarafından satın alınmıştı. Nahşeb şehrine getirilen Sebüktegin, muhtemelen burada İslâm’ı kabul etmiş ve binicilik ile diğer askeri sanatlara dair iyi bir eğitim gördükten sonra 959’da Buhara’da Alptegin’e satılmıştır. Alptegin’in koruyuculuğu altında hızla yükselen Sebüktegin, zekâsı, dindarlığı, cesareti ve olgunluğunun yanı sıra devlet hizmetindeki başarılarıyla da onun takdirini kazanıp kızıyla evlenerek emîrü’l-ümerâ makamına atanmıştır. Alptegin’in ölümünden sonra oğlu İshak İbrahim’in en güvenilir adamı haline gelen Sebüktegin’in sonraki dönemde şöhreti iyice arttı. O arada haada iki defa tertiplediği eğlencelerle pek çok komutanı kendi tarafına çekmeyi başardı. Bütün bunlar meyvesini vermekte gecikmeyecek ve Böritegin tahttan uzaklaştırılırken Sebüktegin Gazne tahtına çıkmak üzere davet edilecektir. 9 Nisan 977’de bir takım şartlarla Gazne tahtına oturan ilk iş olarak Büst üzerine yürümüş ve mütegallibe Beytüz’ü idareden uzaklaştırarak şehrin esas hâkimi Togan Tegin’i her yıl yüz bin dinar vergi ödemek ve bir oğlunu da rehin vermek şartıyla görevine iade etmiştir. Ancak onun sözünde durmaması ve Sebüktegin’e karşı cephe alması 978’de Büst’ün elinden alınmasıyla sonuçlanacaktır. Aynı yıl Toharistan, Doğu Gur bölgesi, Zemindaver ve Kusdar’a hâkim olan Sebüktegin, batıdaki durumunu iyice güçlendirmek için merkezi Kabil olan Hinduşâhîler üzerine yürüdü. Zira onlar Gaznelilerin Kuzey Hindistan’a doğru genişlemesine ve bölgede İslâm’ı yaymasına engel teşkil ediyordu. Onun için Hindistan sınırlarında bir kaç kale ele geçirilerek buralara camiler yaptırıldı. Küçük gibi görünen bu olay, büyük fetihlerin başlangıcı olduğundan çok önemlidir. Zira o sırada mağlup olan Hinduşâhîlerin hükümdarı Caypal, Sebüktegin’den intikam alıp akınlarını durdurmak üzere hızla hazırlıklarını tamamlayarak 979’da büyük bir orduyla Gazne üzerine yürüyecektir. 2 Sebüktegin’in kendisini tahta geçmek için davet edenlere “Aranızda hiç kimsenin yaptığım ya da söylediklerime itiraz etmemesi şartıyla bu görevi kabul ediyorum. Eğer bir kişi bile bana itaat etmezse, bana karşı isyanda bulunur veya emirlerimi yerine getirmekte kararlı olmazsa, benimle aynı fikirde olmazsa öldüreceksiniz” dediği ve bu şartın kabul edilip herkesin yeminiyle teyidinden sonra tahta çıktığı yönünde güçlü rivayetler bulunmaktadır. 146 İlk Müslüman Türk Devletleri Caypal, Lamghan vadisine ulaştığı sırada Sebüktegin, oğlu Mahmud ile birlikte harekete geçti. İki ordu Gazne-Hind sınırında karşılaştı. Gazneliler, bölgede stratejik önemi bulunan Gurek tepesini tutmuştu. Hinduşâhîler de cesaretle savaşmaktaydı. Onun için birkaç gün devam eden çok şiddetli çarpışmalardan bir netice çıkmadı. Ancak o arada aniden patlak veren kar fırtınası ordusunun büyük çoğunluğu sıcak bölgelerden toplanmış bulunan Caypal’ın bütün hesaplarını alt üst etti ve onu Sebüktegin ile anlaşmak zorunda bıraktı. Hinduşâhîler, Gazneli tehdidini bertaraf edebilmek için Sebüktegin’e bir milyon dirhem vergi, elli fil, birkaç şehir ve kale vermeyi kabul etti. Caypal bu şartlar yerine getirilene kadar akrabalarından birkaç kişiyi de rehin olarak bıraktı. Diğer taraan verilecek ganimet ile şehirlerin teslim alınması için de yeteri kadar kişi görevlendirilmişti. Halkına verdiği sözü yerine getirememenin utancıyla ülkesine dönen Caypal anlaşmayı bozarak kendi adamlarına karşılık Sebüktegin’in adamlarını tutuklattı. Bu durumdan haberdar olan Gazne hükümdarı, hızla Caypal’in arazisine girerek Lamghan dahil olmak üzere pek çok yeri ele geçirip, buralardaki tapınakları yerle bir ettirdi ve güneyde bugünkü Afganistan sınırlarına ulaşan sahayı bütünüyle Gazne’ye bağladı. Sebüktegin’e karşı direnemeyeceğini anlayan Caypal, çok zor durumda kalmış ve anlaşmayı bozduğuna pişman olmuştu. Ayrıca hatasını telafi etmesinin de mümkün olamayacağını anladığından savaşmaktan başka çaresi kalmamıştı. Onun için Kuzey Hindistan’ın Kannauç, Kalincar, Ecmir ve Dehli gibi küçük racalıklarıyla ittifak yapıp bizzat kendisinin komutasında fillerle takviye edilmiş büyük bir ordu meydana getirerek tekrar Gazne topraklarına yürüdü. İki ordu Gazne’nin güneyinde Kuram’da karşılaştı. Sebüktegin’in emriyle önce küçük gruplar halinde savaşa katılan ve ok atışlarıyla uzaktan rakibini iyice yıpratıp düzenini bozan Gazne ordusu, topluca hücuma geçerek Hindu müttefikleri kısa sürede darmadağın etti. Kuram’da 986’da kazanılan zaferi müteakip Caypal’in ülkesi yağmalanırken Kabil, Lamghan, Peşaver vs. dahil olmak üzere Gazne’nin doğu ve kuzeyinde bulunan dağlık bölgeler tamamen Türk hâkimiyeti altına alındı. Böylece ekonomik açıdan güçlenen Sebüktegin’e yöredeki Kalaç ve Afganların da katılması onu, bölgenin tek hâkim gücü haline getirmiştir. Fakat devletin yönetim stratejisi açısından Gazne’ye dönmenin de vakti gelmişti. Bu itibarla Sebüktegin maiyetine on bin atlı verdiği güvenilir bir adamını Peşaver valiliğine tayin ettikten sonra kendisi de ordusuyla Gazne’ye geri dönecektir. Kuram zaferinde üstün nitelikleri açıkça görülen Mahmud’un hakkında çıkarılan dedikodular kısa bir süreliğine de olsa baba ile oğulun arasını açmış ve Mahmud, bir süre Gazne’de hapis kalmıştır. Bu meselenin çözülmesiyle 991’de Hindistan’a doğru genişleme yeniden başlayacaktır. Esasen bu sırada Kuzey Hindistan, Ecmir’de Çauhanlar, Dehli’de Tomaraslar, Galyür’da Kaçavalar, Kannauç’da Pariharalar vs. başta olmak üzere adeta her önemli şehirde bir grup raca-maharaca arasında bölünmüş durumdaydı. Bir başka deyişle fethi cazip hale getirecek bir görünüme sahipti. Ancak, tam bu sırada Sâmânîlerde baş gösteren iç çekişme Sebüktegin’i bir müddet meşgul etti ve Herat yakınında isyan halinde bulunan Ebu Ali’yi 994’de mağlup eden Sebüktegin Sâmânî Emîr II. Nuh’un saltanatına yönelik Karahanlı tehdidini de bertaraf ettikten sonra Belh’e döndü. Sebüktegin’in Sâmânîlerin hâkimiyet alanında gerçekleştirdiği son faaliyetler neredeyse Sâmânîleri Gaznelilerin vassalı konumuna sokmuştur. Sebüktegin’in bu şekilde güçlenmesi aynı zamanda Gaznelilerin Türk-İslam dünyasının umumi siyaseti içerisindeki yerini almasını da sağlayacaktır. Fakat, Belh’de çok sevdiği kardeşlerinden birisi ile yakın akrabalarından bazılarının vefat haberini alan 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 147 Sebüktegin’in de sıhhati bozuldu. Gaznenin kuvvetli ve sağlam havasında bu şehre doğru harekete geçtiği sırada Belh sınırındaki Madru Muy köyünde Ağustos 997’de hayata gözlerini yumdu. Cenazesi Gazne’ye götürülerek orada defnedildi. Askerleri tarafından çok sevilen Sebüktegin kaynaklarda Emir-i Adil olarak yer alır. İhtiyat, adalet ve ılımlılığıyla dikkati çeken bu Türk hükümdarı, aynı zamanda mert, inançlarına düşkün, hayırsever, azimli, cömert ve sözüne sadık birisiydi. Yirmi yıllık bir hâkimiyetten sonra aniden vefat ettiğinde geride çok iyi yetiştirilmiş Mahmud, İsmail, Nasr ve Yusuf adlı dört oğul bırakmıştır. Çocuklarının iyi birer yönetici olmalarını sağlamak için bizzat kendisi Pend-nâme adlı bir ahlak kitabı yazmıştır. Bu eser günümüzde pek bilinmemektedir. Ancak daha sonra Kutadgu Bilig ve Siyasetnâme’de odaklaşan Türk Devlet anlayışı ile ilgili yazılmış en önemli kitaplardan birisidir. Sebüktegin İslamiyeti de Hindukuş ve ötesine taşıyan ilk Müslüman lider olduğu gibi kurduğu hanedan yani Gazneliler de hâkim oldukları topraklarda, özellikle de Kuzey Hindistan’da Türk-İslam varlığının silinmez izler bırakması yanında, geniş yerli toplulukların da bu dinle müşerref olmalarını sağlamıştır. X-XI. yüzyıllarda özellikle İslam devletlerinde önemli bir yere sahip olan orduda Türk memlûk kullanma geleneği hakkında bilgi vererek bu geleneğin Gaznelilerin ortaya çıkıp gelişmesindeki rolünü izah ediniz. MAHMUD DÖNEMİ (997-1030) Sebüktegin öldüğü sırada kardeşi Buğracık Herat vâlisi, oğullarından Mahmud Horasan orduları komutanı, Ebü’l-Muzaer Nasr Büst vâlisi, İsmail ise Gazne ve Belh’in hâkimiydi. Sebüktegin’in vasiyeti üzerine tahta İsmail geçti ve Belh’te cülus töreni ifa edildi. O arada muhtemel taht mücadelesinde taraar edinebilmek için askerlere bol miktarda para ve hediye dağıtıldı. Bu sırada Nişabur’da bulunan kudretli ve tecrübeli Mahmud, tahta kendisinin çıkması gerektiği düşüncesiyle matem merasimini yerine getirdikten hemen sonra İsmail’e gönderdiği bir elçi ile kendisinin yaşça daha büyük olduğunu ve bu hukukunun tanınmasını ve aynı zamanda Gazne’nin de kendisine teslimini istedi. Buna karşılık İsmail’e Belh ve Horasan vilayeti bırakılacaktı. Ancak İsmail, yapılan bütün teklieri reddetti. 3 Resim 7.1 Sultan Mahmud döneminde Gazneliler ve Doğu İslam Dünyası (Kaynak: Ira M. Lapidus, İslâm Toplumları Tarihi, I, (çev. Yasin Aktay), İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 210.) 148 İlk Müslüman Türk Devletleri Tahta Çıkışı Mahmud, sonucun kuvvet kullanmak suretiyle alınacağına kanaat getirdikten sonra süratle hazırlıklarını tamamladı. O arada diğer kardeşi Nasr ile amcası Buğracık’ı da kendi tarafına çekmeyi başardı. Onlar da ordularıyla Herat’ta Mahmud’a iltihak ettiler. Mahmud durumunu iyice kuvvetlendirdikten sonra Gazne üzerine yürüdü. İsmail şehri korumak üzere Belh’den ayrılmıştı. Ancak kumandanlarının bir kısmı Mahmud’a taraardı ve gizlice onunla mektuplaşmaktaydı. İki ordu karşı karşıya geldiği sırada Mahmud, tekrar bir elçiyle anlaşma teklifinde bulundu. Ama bunu bir zayıık alameti olarak değerlendiren İsmail, anlaşmaya yanaşmadı ve Mart 998’de savaş başladı. İlk günün sonunda İsmail’in birlikleri dağıldı Mahmud savaşla birlikte Gazne tahtını da ele geçirdi. Bu arada Gazne kalesine sığınan İsmail de teslim alınarak Mahmud için öngördüğü aynen kendisine uygulanarak eş ve çocuklarıyla birlikte bir kalede hapsedildi ve orada mevkii ile uygun her türlü davranışında serbest bırakıldı. Bu Gazneli hükümdarı faziletli, bilgili ve edebiyata düşkün, şiir ve nesirleri olan birisiydi. Sebüktegin’in büyük oğlu olan Mahmud, 2 Kasım 971 günü doğmuştu. Annesi, Zabulistan’ın ileri gelenlerinden birisinin kızı idi. Bu sebeple Mahmud-ı Zabulî şeklinde de anılırdı. Çocukluğuyla ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Yalnız çok iyi bir dini eğitim aldığı, hatta hafız olduğu bilinmektedir. Siyasi-ahlaki yönü de ihmal edilmemiş ve babasının Pend-nâmesi ile yetişmiştir. Daha gençlik yıllarında idarede görev almış, bir ara Gazne’de babasının vekili olarak bulunduktan sonra çok sevip, uğurlu sayacağı Zemindaver vilayetinde görevlendirilmişti. O, aynı zamanda babasının yanında savaşlara katılmakta ve büyük yararlılıklar göstermekteydi. Nitekim Gur’a yapılan cezalandırma seferi ile Caypal’a karşı yapılan seferlerin hepsine katılmıştı. Bir ara dedikodular yüzünden babası tarafından tutuklanarak Gazne kalesinde hapsedilmiş ise de birkaç ay sonra hapisten çıkarılmış ve Sebüktegin’in Sâmânî Emîr II. Nuh’a destek için giriştiği mücadelede belirleyici bir rol oynamıştır. Bu başarılar Sebüktegin ve oğlu Mahmud’un nüfuzunu artırırken aynı zamanda onları tamamen müstakil hareket edebilecek bir konuma da yükseltmiştir. Sâmânîler ile Münasebetler Mahmud, Gazne tahtı için mücadele ederken Sâmânîler onun bölgesi Horasan’ı istila etti. Bu arada II. Nuh ölmüş, yerine pek de ileri görüşlü olmayan oğlu Ebu’lHaris II. Mansur (997-999) geçmişti. O, Mahmud’un ayrılmış olduğu Horasan’a kendi kumandanlarından Begtüzün’ü sipehsalar tayin etti. Hâlbuki o sırada Sâmânîlerin varlıklarını devam ettirebilmeleri Mahmud’un yardımı ve desteğine bağlıydı. Sultan Mahmud, Emîr II. Mansur’a tahttaki değişiklik ile babası gibi tâbi olduğu emîr’e hizmet edeceğini bildirmek ve bu sebepten eski bölgesi Horasan’daki haklarının tanınmasını sağlamak için bir adamını elçi olarak Buhara’ya gönderdi. Emîr II. Mansur cevabında Mahmud’u tebrik edip Belh, Tirmiz, Herat ve Büst vilayetlerinin Gazne’ye bağlı bulunduğuna dair ferman gönderdi. Ancak Horasan’ın iadesine yanaşmadı. Yapılan görüşmelerin de netice vermemesi üzerine Mahmud, Horasan’ı almak üzere Nişabur’a yürüdü. Sultana karşı koyamayacağını anlayan Begtüzün, Nesa ve Baverd’e çekilerek Buhara’dan yardım istedi. Emîr II. Mansur ve Semerkand valisi Faik ona yardıma geldi. Bunun üzerine Mahmud geri çekildi. Gazneli Mahmud’un Sâmânîleri hırpalayarak bir süreden beri Mâverâünnehr’e nüfuz etmeye çalışan Karahanlılara fırsat vermek istemediği anlaşılmaktadır. Belki de Sâmânîler devletinde ortaya çıkabilecek gelişmeleri fark etmişti. Nitekim 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 149 kısa süre sonra Mansur’un kendilerini Mahmud’a teslim edebileceği kaygısına kapılan Faik ile Begtüzün onu yakalayarak gözlerine mil çektirdikten sonra tahta Abdülmelik b. Nuh’u çıkardılar. Gerçekte Sâmâni yönetimi bu iki Türk kumandanın eline geçti. Artık Mahmud’u savaştan alıkoyacak bir şey kalmamıştı. Üstelik kör edilen Mansur’un intikamını almak gibi meşru bir bahane de elde etmişti. Gazneli Mahmud’un harekete geçmesi üzerine Faik ile Begtüzün Merv’e çekildi. Gazneli ordusu da onları takip ederek Merv önünde karargâhını kurdu. Taraar arasında yapılan görüşmeler beklenmedik şekilde olumlu neticeler verdi. Eski şartlarda anlaşma yapıldı. Buna göre Horasan Begtüzün’e bırakılıyor, Belh ve Herat Mahmud’a veriliyordu. Ama bu anlaşma kısa sürede bozuldu. 16 Mayıs 999’da yapılan savaşı Gazneli ordusu kazandı. Müttefikler dört bir yana dağıldı. Sultan Mahmud, Tus şehrini kumandanlarından Arslan Cazib’in idaresine verdi. Horasan’a kardeşi Nasr’ı vali tayin ederek Nişapur’a doğru hareket etti. Burayı da ele geçirip, Sâmânîler tarafından tanınmayan Bağdat Abbasi halifesi Kadir Billâh adına hutbe okuttu ve bir elçi göndererek bağlılığını bildirdi. Bunun üzerine halife Sultan Mahmud’a hil’at taç ve bayrakla birlikte hâkim olduğu ülkeleri yönetmesi için ferman gönderdi. Ayrıca Yemînu’d-Devle ve Emîrü’l-Mille lâkaplarını verdi. Sultan Mahmud da bunun karşılığı olarak halifeye; İslâm dinine yardım etmek ve İslâmiyet’i yaymak maksadıyla her yıl Hindistan’a sefer yapmayı vaadetti. Diğer taraan 999 yılında Karahanlılar, Sâmânîlerin son kalesi olan Mâverâünnehr’i zapt ederek, bu devleti tarih sahnesinden sildi. Sistan’ın Hâkimiyet Altına Alınışı ve Düzenin Sağlanması Sultan Mahmud, Horasan’da iktidarını sağlamlaştırdıktan sonra, Sâmânî Devleti’nin sınır bölgeleri olan Cüzcan, Çağniyân, Huttel ve Hârizm’i kendi kontrolü altına aldı. Ayrıca Sistan bölgesinin ele geçirilmesi için amcası Buğracık’ı büyük bir orduyla bu bölgeye gönderdi. Bu sırada Sistan’a Halef b. Ahmed hâkimdi. 998 yılında iki taraf arasında meydana gelen savaşta Halef mağlup olarak kaçtı. Buğracık ise zafer kazanmanın verdiği rehavete kapılarak içki içip sarhoş oldu. Bu durumdan yararlanan Halef geri döndü ve Buğracık’ı tuzağa düşürerek öldürdü. Sultan Mahmud, Halef ’in amcasının ölümüne sebep olmasından dolayı 999 senesinde büyük bir orduyla Sistan’a yürüdü. Halef, Gazneli ordusuna karşı koyamayacağını anladığından İspehbed Kalesine çekildi. Sultan Mahmud da bu kaleyi muhasara altına aldı. Ancak Halef yüz bin dinar ödemeyi ve hutbeyi Mahmud adına okutmayı kabul etti. Bunun üzerine Sultan Mahmud, Gazne’ye döndü. Ancak kısa bir süre sonra Halef, oğlu Tahir ile anlaşmazlığa düştü ve onu 1002 yılında ortadan kaldırdı. Halef ’in bu acımasızlığı çevresindekileri korku ve endişeye sevk etmiş ve Tahir b. Zeyd başkanlığında bir takım emir ve beyler Sultan Mahmud’a müracaatla Sistan’ı hâkimiyeti altına almasını istediler. Sultan Mahmud için bu davet önemli bir fırsattı. Nitekim Kasım 1002’de hızla Sistan’a yürüdü. Halef, Gaznelilerin üzerine geldiğini öğrenince etrafı derin ve geniş bir hendekle çevrili müstahkem Tak kalesine çekildi. Sultan kaleyi kuşatarak çevresindeki hendeğin doldurulmasını istedi. Gazneli ordusu bütün engelleme çabalarına rağmen sultanın emrini yerine getirerek doldurdukları hendeği aşıp fillerin şiddetli saldırılarına dayanamayıp yıkılan kale kapılarına taarruz etti. Kale müdafileri de cesurca savaşmaktaydı. Ama fillerin ayakları altında ezilmekten kurtulamadılar. Bu manzara karşısında dehşete kapılan Halef, civardaki ormana sığındı. 2 Aralık 1002’de elçileri vasıtasıyla itaatini arz ile kaleyi teslim etti. Huzura çıktığında da Sultan Mahmud’un ayaklarına kapanarak af diledi. Çok değerli hediyeler takdim 150 İlk Müslüman Türk Devletleri etti. Sultan, onun hayatını bağışladığı gibi servetine de dokunmadı. Ancak bölge elinden alınarak Gazneli bir kumandanın idaresine verildi. Gazne’ye dönen sultan, bir müddet sonra Sistanlıların Halef ’in kız tarafından torunu olan Ebu Bekir Abdullah idaresinde ayaklandığını öğrendi. Derhal bu bölgeye yürüdü. İsyancılar sığındıkları kalenin Ekim 1003’de düşürülmesiyle ele geçirildi. Bir kısmı esir edilirken geriye kalanlar imha edildi. Sultan Mahmud, Sistan (Sicistan) bölgesinde düzeni sağladıktan sonra buraya kardeşi Nasr’ı vâli tayin ederek 24 Ekim 1003’de Gazne’ye dönmek üzere hareket etti. Sabık emir Halef, 1007 yılına kadar kendi isteğiyle sürgün gittiği Cüzcan’da yaşadı. Ancak bu arada Karahanlı Nasr b. Ali ile mektuplaştığının öğrenilmesi üzerine Gerdiz kalesine hapsedildi ve 1009’da burada vefat etti. Hindistan Seferleri Sultan Mahmud, Gazneli tahtına çıktıktan sonra bir taraan devleti Mâverâünnehr ve Horasan’ın en güçlü siyasi teşekkülü haline getirmeye çalışırken diğer taraan da babası Sebüktegin’in başlattığı Hindistan politikasını devam ettirmiştir. Nitekim bu sayede, zamanla hâkimiyetini Harizm’den İran’a, Türkistan’dan Kannauç’a kadar genişletip Asya’nın en büyük hükümdarlarından biri olmayı başaracaktır. Olağanüstü bir güce sahip olmasa da korkusuz ve cevval bir asker olan Sultan Mahmud’un Türk, Afgan, Arap ve Hintlilerden teşkil ettiği ordu onun üstün askeri yeteneği altında tek bir vücut halinde hareket edebilmekteydi. A. L. Srivastava, Muhammed Habib gibi araştırmacılar Mahmud’un göz kamaştıran gücünü sadece Hind seferlerine bağlamakta olup bundan ötürü de komutanlığının abartılmaması gerektiğini belirtmekte iseler de onun, aynı başarıyı Türkistan ve İran’da da fazlasıyla göstermiş olması bu düşünceyi doğrulamamaktadır. Peşaver ve Waihind Seferi Bazı kaynaklar Sultan Mahmud’un ilk seferi olarak 999 veya 1000 yılında Kabil’in doğusuna, Lamghan’a yapılan bir askeri hareketi gösterirler. Ancak çağdaş kaynaklarda bu sefere dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu sebeple Gazneli Mahmud’un Peşaver üzerine gerçekleştirdiği hareketi Hindistan’a yapılan ilk sefer olarak kabul etmek gerekir. Sultan Mahmud’un, Eylül 1001’de on beş bin atlıdan oluşan bir kuvvetle Gazne’den ayrıldığını ve süratle üzerine geldiğini duyan Caypal, bu tehlike karşısında kısa sürede, on iki bin atlı, üç bin yaya ve üç yüz filden müteşekkil güçlü bir ordu hazırladı. Ayrıca civardaki racalardan gelecek destek kuvvetlerini de beklemekteydi. Ama Gazneli ordusu, Kasım ayında beklenmedik bir hızla Peşaver yakınlarına ulaştı ve ani bir baskınla Caypal’in fillerini etkisiz hale getirdiği gibi on beş bin Hinduyu da savaş meydanında yırtıcı hayvanlara yem etti. Bu arada Gazneli ordusu çok miktarda ganimet de ele geçirdi. Ayrıca Caypal’in yanı sıra oğulları, torunları ve pek çok önemli görevli ile beraber beş yüz bin Hindu da esir alındı. Peşaver başarısından sonra Vayhind’e (:Und, Hind) girerek bölgeyi yağmalayan Sultan Mahmud, buradan da büyük miktarda para ve kıymetli emtiayla birlikte yüz elli fil ele geçirmiştir. Gazneliler karşısında arka arkaya iki defa uğradığı mağlubiyetin utancıyla yerine oğlu Anandpal’ı halef olarak bırakan Caypal, Hindu âdetine göre bir cenaze töreni düzenleyerek kendisini ateşe atmak suretiyle hayatına son verdi. Sultan Mahmud ise hem para, hem de büyük bir zaferin gururuyla, ‘gazi’ unvanını da almış olarak Nisan 1002’de Gazne’ye döndü. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 151 Bhatiya Seferi Sultan Mahmud, 1002 yılında Sistan’da çıkan bir isyanı bastırarak, burayı Horasan’a dâhil ettikten sonra Bhatiya seferine çıktı. Daha önce Peşaver üzerine yürüyüşü ve Caypal ile yaptığı savaşta Bhatiya Racası Bajra’dan (Beji Ray) destek uman Mahmud, beklediği yardımı göremeyince babası Sebüktegin döneminde dostluk tesis ettikleri bu racayı cezalandırmak için Ekim 1004’te Gazne’den ayrıldı. Daha önce barış tesis ettiği Anandpal’ın hâkimiyetindeki Belucistan yolunu takip ederek Sind nehrini Multan bölgesinden geçip Bhatiya önlerine gelen Mahmud, Gazne ordusuna karşı ancak üç gün boyunca mukavemet edebilen racayı ağır bir hezimete uğrattı. Sığındığı ormanda esir düşmemek için kendisini bıçakla öldüren Raca’nın cesediyle birlikte askerleri de Sultan Mahmud’a götürülmüş ve bunlardan İslamiyet’i kabul edenler kurtulurken diğerleri tamamen imha edilmişti. Bu sefer sırasında Mahmud’un eline bol miktarda ganimet ve iki yüz seksen de fil geçmişti. Bölgede bir müddet daha kalarak Bhatiya Racalığının arazisinin tamamını fetheden Sultan Mahmud, böylece bölgedeki hâkimiyetini de genişletip pekiştirmiş oldu. Fethedilen yerlerde İslamiyet’i yaymak için camiler, mescitler yapılmasını emreden Gazneli Sultan Mahmud, İslam dininin öğretilmesi için bölgeye âlimler tayin etti. Ne var ki dönmek için gerekli zamanın kalmadığının farkında değildi. Hâlbuki Hindistan’da yağmur mevsimi başlamıştı ve Gazne’ye hareket eden Sultan Mahmud, bir yandan ülkesinden geçerken Ebu’l-Feth Davud’un saldırılarına maruz kalmış, diğer yandan da ganimetlerin büyük çoğunluğu Pencab’ın taşan sularının derinliklerinde kaybolmuştu. Zorlu bir yolculuktan sonra Gazneliler ancak Mayıs/Haziran 1005’te Gazne’ye varabilmiştir. Multan Seferi Sebüktegin döneminde Gazneli hâkimiyetini tanıyarak sadakatle bağlanmış olan Şeyh Hamid Lodi’nin torunu Ebu’l Feth Davud, 1005’de Gaznelilere ihanet ederek isyana kalkışmış, ayrıca Karmatîliği benimseyerek bölgeyi fitne ve fesada boğmuştu. Onun için Mart/Nisan 1006’da Gazne’den hareket eden Sultan Mahmud, Multan seferine çıktı. Ancak taşkın dönemi olduğu için Sind Nehrinin geçitlerinin kapalı olması sebebiyle Peşaver üzerinden Multan’a geçmeyi denedi. Pencab Racası Anandapal, sultanı engellemek için Peşaver tepelerine doğru ilerlediyse de yenilerek Keşmir’e kaçmak zorunda kaldı. Bu kızgınlıkla önüne gelen her şehri yağmalayarak Multan’a doğru ilerleyen Mahmud’un kararlılığıyla direnme azmi kırılan Ebu’l-Feth Davud, hazinesiyle birlikte Serendib’e kaçtı. Böylece başsız kalan şehir, yedi günlük bir direnmeden sonra teslim alınarak Karmatiler yıllık yirmi bin dirhem vergiyle cezalandırıldı. Gazneliler ile Karahanlılar arasında yapılan bir anlaşma ile Ceyhun iki devlet arasında sınır kabul edilmişti. Ancak Sultan Mahmud’un Multan seferi sırasında Karahanlı İlig Nasr b. Ali (öl.1012)’nin gönderdiği birlikler, Horasan ve Belh’e saldırarak Nişabur ile Belh şehirlerini zapt etmişlerdi. Bunun üzerine Gazneli Mahmud, Waihind bölgesinin valiliğini Caypal’in torunu Nawasa Şah adıyla bilinen Sukhpal’a bıraktı ve yarım kalan fetihlerini şimdilik erteleyerek hızla Gazne’ye dönmek zorunda kaldı. Pencâb Seferi Gazne’ye dönüşünden sonra sultanın Mâverâünnehr’de gelişen hadiselerle uğraşmasını fırsat bilen Sukhpal, sultan tarafından daha önce önemli idari mercileİsmailiye fırkasının önemli liderlerinden Abdullah b. Meymun’un 874’deki ölümünden sonra onun talebelerinden Hamdan Karmat’ın liderliğinde yayılan Karmatîler, büyük oranda Mecusîlikten etkilenmişler, bunun yanısıra bölge halkının fakirliğinden istifade ederek mal ve kadın ortaklığına dayanan bir yapı gerçekleştirmişlerdir. 152 İlk Müslüman Türk Devletleri re tayin edilmiş bulunan bütün görevlileri azlederek Hindu yöneticilerle ittifak yaptı ve tekrar eski dinine döndü. Bunun üzerine gazaba gelen Sultan Mahmud, kış mevsiminin şiddetine rağmen Pencâb üzerine yürüdü. Beklenmedik bir anda Gaznelileri karşısında bulan Sukhpal, mukavemet etmeye çalıştıysa da neticede yenilmekten kurtulamadı ve yakalanarak ömür boyu hapse mahkûm edilip bütün hazinesine de el konuldu. Bu vesileyle Karmatiler bir kez daha cezalandırılırken bölgenin idaresiyle de Sultan Mahmud’un komutanlarından Tegin Hazin görevlendirdi. Böylece Multan, Gazneli topraklarının önemli bir parçası haline getirildi. Artık Raca Anandpal üzerine yürüme zamanı gelmişti. İkinci Peşaver Seferi Pencab seferi sırasında topraklarından geçişine müsaade etmeyen Anandpal’ı cezalandırmak arzusunda olan Mahmud, 1008 yılı sonbaharında harekete geçti. Bu gelişmeden haberdar olan Anandapal; Gwalior, Kalincar, Kannauç, Dehli ve Ecmir gibi şehirlere hâkim olan diğer Hindu racalarıyla ittifak yaparak meydana getirdiği büyük bir orduyla harekete geçti. Sultan, savaşacağı ordunun diğerleri gibi çok kolay dağıtılamayacağının farkındaydı. Bundan dolayı çok ihtiyatlı davrandı. Çünkü Anandpal’ın oğlu Brahmapal’ın komutasında Attock bölgesindeki Hazro yakınlarında Chach düzlüklerinde toplanan bu büyük Hind ordusunun sayısı günden güne artmaktaydı. Buna ilaveten Hindu kadınları, bu savaşı kutsal telakki ettiklerinden altından süs eşyalarına kadar bütün mücevherlerini satarak yardım için göndermişti. Fakirler ise para karşılığında işler yaparak elde ettikleri gelirlerle savaş meydanındaki Hindulara katkıda bulunmaya çalışmışlardı. Bu tavırlarıyla Hindular, savaşı tam bir dinler, medeniyetler çatışmasına dönüştürdüler. Düşmanlarının gücünü fark eden Sultan Mahmud’un, Vayhind ve Peşaver arasında kamp kurduktan sonra kırk gün beklemesine bakılırsa epeyce tedirgin olduğu ve savaş için çok geniş tedbirler aldığı söylenebilir. Nitekim hücum esasına göre düzenlenmiş olan Türk ordusunun bu savaşta savunmaya yöneldiği dikkati çekmektedir. Onun için Hinduların hücuma geçmesi beklenilmiş, hatta bu yönde bir kışkırtma faaliyeti olmak üzere altı bin okçu da önden gönderilmiştir. 31 Aralık 1008’de bu okçuların tahrikiyle otuz bin civarındaki Kokhar kuvveti harekete geçti. Gerçekten de Anandpal’a gelen yardım kuvvetlerinin en güçlüsü Keşmir’in yüksek tepelerinden gelen bu vahşi savaşçılardı. Bunların müthiş taarruzu karşısında Türk ordusu paniğe kapıldı ve savaş Gaznelilerin aleyhine gelişmeye başladı. Mücadelenin iyice sertleştiği, hatta Sultan Mahmud’un, savaş alanını terk etmeyi düşündüğü bir sırada ortaya çıkan beklenmedik bir gelişme ile Anandpal’ın fillerinin, savaş meydanını terk etmesi her şeyi değiştirdi. Hindular, liderlerinin savaş meydanını terk ettiğini zannettikleri bir anda taarruza geçen Sultan Mahmud, duruma hakim olarak Hinduların peşine düştü ve iki gün içinde bölgeyi bütünüyle zapt etti. Anandpal’ın da, babası Caypal’in akıbetine uğraması Mahmud’un Hindistan içlerine doğru ilerlemesini sağlamıştır. Nitekim büyük tapınakların bulunduğu ve sadece bir garnizon tarafından korunan zenginliğiyle ünlü Nagarkot kalesine doğru ilerleyen Mahmud, burayı üç günlük bir direnişten sonra teslim aldı. Aralarında gümüşten bir köşk ile altın ve gümüş direklerle yapılmış Bizansvari kubbelerin de yer aldığı depoları muazzam mücevherlerle dolu kale tamamen yağmalandı. Bütün bunlarla birlikte ele geçirilen paralar, külçe altın, gümüş vs. gibi daha pek çok kıymetli eşya 1009’da develerle Gazne’ye nakledildi. Bu ganimetlerin tamamı orada sarayın avlusunda sergilenerek dünyanın her yerinden gelen insanların görmesi sağlandı. Ayrıca sultan, ganimetlerden büyük bir kısmını da halka cömertçe dağıttı. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 153 Sultan Mahmud’un Anandpal’a karşı kazandığı zaferi, Hindu racaların aralarındaki ittifakı bozarken, racaların kendilerine olan güvenlerinin de kaybolmasına sebep olacaktır ki, bu durum sultanın bundan sonraki seferlerini kolaylaştıracaktır. Narainpur Seferi Sultan Mahmud, Nagarkot seferinden kısa bir süre sonra Ekim 1009’da Rajputana beldesinin Alvar mıntıkasındaki Narainpur üzerine yürüdü. Burası önemli bir ticaret merkezi idi. Şehir bir müddet direnmiş ise de neticede teslim olmak zorunda kalmıştır. Narainpur hakimi ile yapılan anlaşmaya göre, her yıl iki bin Hindli asker sultanın hizmetine gönderilecek, elli fil ve bir miktar yıllık vergi verilecek, ayrıca Raca kendisinden sonra başa geçenin de itaatini sağlayacaktı. Bu sonuçtan memnun olan sultan, ele geçirdiği ganimetlerle birlikte Gazne’ye dönerek yeniden bir problem haline gelen Multan’a yapacağı seferin hazırlıklarına başladı. Devrin çağdaşı tarihçi Utbî’ye dayanan araştırmacı Y. H. Bayur, Sultan Mahmud’un bu seferinin, Cemne ile Gence havzalarının Gücerat ve Malva ile olan bağlantısını rahat bir şekilde sağlamak için yapıldığı görüşündedir. Bu değerlendirme akla uygun görülmektedir. Böylelikle Utbî’nin de işaret ettiği gibi Horasan ile Güney Hindistan’ın ticaret yapabileceği yol güzergâhı açılmış ve Gaznelilerin kontrolüne girmiştir. Multan Seferi 1010 yılında Gur bölgesine başarılı bir sefer yapan ve burada bölgenin sarplığına, savunmasının kolaylığına güvenerek sürekli kargaşa çıkaran beylere karşı da önemli başarılar elde eden Sultan Mahmud, aynı zamanda Herat’dan gelen ticaret yolunu da açmış oluyordu. Bu sefer sonucunda Sur oğlu Muhammed esir edilirken yerine oğlu Ebu Ali geçirilmiş, bölge büyük ölçüde hâkimiyet altına alınmıştır. Bu başarılar Sultan Mahmud’a batı sınırlarını Hazar Denizi’ne ulaştırma düşüncesini ilham etmekte iken Mâverâünnehr’de gelişen olaylar önem kazanmaya başlamıştır. Sultan Mahmud, Mâverâünnehr’de bir tedip hareketi yürütmekteyken birdenbire Hindistan’a yönelmesi dikkati çekmektedir. Bunun sebebi bilinmemekle beraber Pencab’da başta Karmatiler olmak üzere gelişen ve düzeni tehdit eden Bâtıni faaliyetleri olmalıdır. Ama Sultan Mahmud’un fetih politikasını da artık Hindistan’da yoğunlaştırdığını söylemek mümkündür. Nitekim hazırlıklar iyi yapıldığı için bu seferde hiçbir zorlukla karşılaşılmadan bölge bütünüyle hâkimiyet altına alındı. Pek çoğu öldürülen veya tutuklanan Karmatilere, ağır bir darbe indirilmiş oldu. Bunun yanı sıra orada devamlı karışıklık çıkaran Ebu’l-Feth Davud yakalanarak Gazne’ye getirildi ve Gurek kalesine hapsedilerek ömrünün sonuna kadar orada yaşamaya mahkûm edildi. Böylece Gaznelileri Hindistan hâkimiyetine götüren yolda önemli engellerden biri olan Ebu’l Feth-Davud bertaraf edilmiş oluyordu. Trilochanapal Seferi Anandpal, Sultan Mahmud tarafından defalarca mağlup edilmesine rağmen yenme ümidini yitirmemiş ve Gazneliler karşısında gösterdiği mukavemetle de bu ümidini göstermişti. Yenilince racalığın başkentini daha emniyetli gördüğü bugünkü Salt düzlüğündeki Nandanah’a taşıyarak burada küçük bir ordu toplayıp hâkimiyetini yeniden tesis etmeyi başarmış, 1012’de ölümünden sonra da idareye oğlu Trilochanapal geçmişti. Pencâb’da Bâtınilerin en büyük dayanaklarından birisi olan Davud etkisiz hale getirildiği sırada Gazneli hâkimiyetini tehdit edebilecek bir diğer düşman olan Trilochanapal da oldukça güçlenmişti. Bunu hâkimiyeti açısından tehli- 154 İlk Müslüman Türk Devletleri keli gören Sultan Mahmud, tekrar Hindistan üzerine yürümeye karar verdi. Trilochanapal’ın idaresindeki racalığın yeniden güçlenmesine engel olmak üzere 1013’de harekete geçen sultan, kış mevsiminin bastırması üzerine geri çekilmek zorunda kaldı. Bu sebeple Gazneliler, Mart 1014’te tekrar Nandanah bölgesine yürürken sarp bir bölge olan Margala geçitlerinde mevzilenen Trilochanapal ile oğlu Bhimpal, büyük bir azimle karşı koymaya çalışmışlarsa da Gazneli kuvvetleri karşısında daha fazla mukavemet gösteremeyerek Keşmir Racalığına sığınmak zorunda kalmışlardır. Nandanah’ı zaptederek Trilochanapal’ı takip eden Sultan Mahmud, Keşmir ordusunun komutanı Tunga’nın müttefik ordularını da mağlup etti. Gazneliler, hızla Keşmir içlerine doğru ilerlerken Trilochanapal de esir düşmemek için Sivalik tepelerine yönelip, orada hakimiyetini devam ettirmeye çalıştı. Pencab’ın yönetimini komutanlarından Melik Ayaz’a bırakıp Ağustos 1014’de Gazne’ye dönen Mahmud, bölgede İslamiyetin yayılması için camiler yapılmasını emrederek, din âlimleri görevlendirmişti. Melik Ayaz şehrin surlarını yeniden inşa ettirerek Lahor ve çevresindeki kasabaların gelişmesini sağlamıştır. Böylece şehrin stratejik açıdan da önemi artmış oldu. Bu arada B. S. Nijjar; Sultan Mahmud’un Pencab’da İslamiyeti en iyi şekilde yayabilmek için halka hediyeler dağıttığı yolundaki ifadelerin tamamen hayali olduğunu belirterek; onun kadın ve çocuk ayırt etmeksizin esaret altındaki insanları katletmesinin İslam dinini yaymakla izah edilemeyeceğini belirtmektedir ki, yazarın bu iddiasının kaynağı da meçhuldür. Thanesar Seferi İktisadi gücünün kaynağını Hindistan’a dayamak isteyen Sultan Mahmud, Hindu tapınaklarının altın, gümüş vs. gibi kıymetli eşyalarla dolu olduğunu bilmekte ve bu onun seferlerinde önemli bir muharrik unsur olmaktaydı. Dolayısıyla kendilerine dokunulmamasına rağmen tapınakların yağmalanması halkı dehşete düşürmeye yetmekteydi. Bunun en iyi örneklerinden biri sultanın anesar seferidir. Burası askeri amaçla yetiştirilen en iyi fillerin ve Jagsoom’da Chakrasvami adı verilen büyük bir tapınağın bulunduğu Hindistan’ın zengin bölgelerinden biri idi. Ekim 1014’te Gazne’den hareket eden Sultan Mahmud, o yüzyılın en büyük tapınak şehri olan anesar’a girerek halkın hiçbir mukavemetiyle karşılaşmadan bu şehri zapt etti. Rajputana Çölü üzerinden gelerek şehri yağmalayan Sultan Mahmud, bölgedeki tapınakları yıkarken Chakraswami tapınağını da söktürüp Gazne’ye gönderdi. Parçalanan putların iki yüz bin esirle Mekke ve Bağdat’a nakledildiği rivayet edilmektedir. Sultan bu kolay başarıdan sonra Dehli’yi fethetmek istemişse de müşavirleri daha fazla ilerlemenin şimdilik doğru olmayacağına onu inandırdılar. Bunun üzerine sultan, Dehli yerine daha önce kendisine karşı savaşan Keşmir Racasının üzerine yürümeyi tercih etti. Keşmir Seferi Nandana Seferi sırasında, Triloçanpal’a yardım etmiş olan Keşmir Racasına bir ceza vermek isteyen Mahmud, 1015 yılında öncelikle Keşmir ve yol üzerinde güçlü Loharkot kalesini kuşattı. Ancak Gazneli ordusu, şiddetli kış yüzünden bir ay sonra kuşatmayı kaldırıp çekilmek zorunda kaldı. Dönüş yolculuğu sultan için çok yorucu ve zahmetli olmuştu. Öyle ki; ordu, bilinmeyen dağlar arasından geçerken yolunu kaybetmiş ve selin tahrip ettiği vadilerde yokluk çekmişti. Kuvvetinin büyük bir kısmını kötü hava şartları dolayısıyla yollarda kaybeden Sultan Mahmud, kışın geri kalan kısmını Pencâb’da geçirdikten sonra, ancak Mart 1016’da Gazne’ye dönebilmiştir. Sultan, yeterince tatmin olamadığı bu seferden sonra Hindistan’ın iç bölgelerine doğru ilerleyecektir. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 155 Mathura, Mannaiç ve Asni Seferleri Sultan Mahmud, Harizm’deki iç meseleler yüzünden Hindistan seferlerine bir müddet ara verdi. Artık daha iç bölgelere seferler düzenleme zamanı gelmişti. Bundan dolayı yüz bin kişilik Gazneli ordusunun yanı sıra erişilecek zenginliklerden pay almak hevesiyle Türkistan, Mâverâünnehr ve Horasan’dan toplanan yaklaşık yirmi bin gönüllü de Hindistan’a yönelmiştir. Eylül 1018’de yağmur mevsimi başlamadan önce harekete geçen Gazne ordusu Keşmir Racası Hardad’ın rehberliğinde Pencâb nehirlerini ve İndus’u zorlukla da olsa geçmişlerdi. 2 Aralık 1019’da da Dehli’yi atlayarak Cemne kıyılarını takiple güneye doğru ilerleyen Gazne ordusu Baran’a girdi. Raca Hardad, otuz fil ve zengin hazinesiyle Cemne’nin doğu kıyılarındaki Mahaban’a kaçtı ise de, sultanın takibinden kurtulamayacaktır. Bu arada Mahaban’ın idarecisi Chandra, direnmeye çalıştı ancak, ormanlık bir arazide yapılan savaşta öncü kuvvetlerine mağlup olarak kaçmak zorunda kaldı. Hind askerlerinden bir kısmı bu sırada nehirde boğuldular. Chandra ise esir olmamak için ölmeyi tercih etti ve Jauhar töreni yaparak önce karılarını ve çocuklarını öldürdükten sonra kendisi de intihar etti. Chandra ile yapılan savaştan pek çok ganimetin yanı sıra seksen de fil ele geçiren Sultan Mahmud, Cemne ile Ganj nehri arasındaki bölgelerin tamamını fethettikten sonra Dehli ile Agra yolu arasındaki çok zengin ve güçlü bir şehir olan Mathura (Muttra) şehri üzerine yürüdü. Hiçbir mukavemet göstermeden teslim olan bu kutsal şehri muazzam zenginlikleriyle birlikte ele geçiren Sultan Mahmud, ordunun büyük kısmını orada bırakarak asıl hedefi olan Kannauç üzerine yürüdü. Yol üzerinde bulunan bütün kaleleri yerle bir ederek esirler ve ganimetlerle beraber, 20 Aralık 1019’da Kannauç şehrine giren sultan karşısında Racyapala, şehri terk ederek canını kurtarabilmiştir. Kannauç yakınlarında Ganj’ı geçen sultan, nehir boyunca kurulu bulunan kalelerde; Hindlilerin iddialarına göre bazıları iki yüz bin, bazıları da üç yüz bin sene önce yapılmış olan on bin tapınak olduğu haberi alınmıştı. Ayrıca Gaznelilerin Kannauç’a girdiğini haber alan bu kalelerin ahalisi çoktan kaçmıştı. Dolayısıyla sultan, civardaki yedi kaleyi bir günde fethetti. Buralarda tahmin edilemeyecek kadar çok hazine ve mal ele geçirdi. Manaich (Munj)’i de alan Sultan Mahmud, kale ahalisinin kale burçlarından aşağıya atladıklarını bizzat müşahede etmiş ve bu intiharları umursamayarak Zaferabad olarak bilinen Jaunpur yakınlarına ulaşmıştır. Buranın halkı da on beş gün direnebilmiş ve sonunda toptan Jauhar törenini gerçekleştirmiştir. Manaich’i yağmalayan sultan daha sonra balta girmemiş ormanların içinde derin hendeklerle çevrili Asni üzerine yürüdü. Güçlü bir hükümdar olan Asni Racası Chandpal (Chandal Bor), Gaznelilerin geldiğini haber alınca bölgesini terk ederek kaçmaya başladı. Fakat Türk ordusunun takibatından kurtulamayan Raca, bir gece baskınıyla mağlup edilerek filleri ve muazzam hazinesi ile beraber ele geçirilmiştir. Alınan esirler o kadar çoktu ki, bunlardan bir kısmı İran’a götürülerek orada satılmışlardır. Sultan Mahmud, 1019 yılında aşağı yukarı üç yüz seksen fil elli üç bin esirin yanı sıra bol ganimetle Gazne’ye döndü. Bahsi geçen esirlerin pek çoğunun yabancı tüccarlara satılmasından dolayı Irak, Mâverâünnehr ve Horasan’da köle fiyatları düşerken Hindu köle sayısı da arttı. Bu başarılı seferlerle Sultan Mahmud’un şan ve şerefi bir kez daha yükselecektir. Ele geçirilen ganimetlerle Cuma Mescidi başta olmak üzere Gazne’de çok sayıda cami, mescid ve kervansaray yaptırıldı. Ancak 156 İlk Müslüman Türk Devletleri bu başarılar Hindistan’da, Sultan Mahmud’un aleyhine yeni ittifakların ortaya çıkmasına da sebep olmaktaydı. Durumdan haberdar olan sultan kısa zamanda yeni bir Hindistan seferine çıkmak için hazırlıklara başlamak zorunda kalacaktır. Hinduşâhîlerin Sonu: Trilochanapal ve Chandela Üzerine Yapılan Sefer Sultan Mahmud’a karşı Kannauç hükümdarı Racyapala’nın savaşmadan kaçmasına Kalincar (Bundelkhand) Racası Chandela (Vidya Dhar) başta olmak üzere diğer racalar da çok kızmışlardı. Dolayısıyla Gaznelilere karşı hiçbir direniş göstermeden başkentini terk eden Racyapala’yı cezalandırmak üzere ittifak yapan racalar onu öldürdü. Böylece bölgedeki durum hızla Gaznelilerin aleyhine gelişti. Kendisine karşı gelişen ittifaktan haberdar olan Sultan Mahmud, 1019 yılı sonlarında Gazne’den ayrılarak Hindistan’a doğru yola çıktı. Sultanın üzerine gelmekte olduğunu öğrenen Trilochanapal, güç kazanmak için güneye doğru Raca Ganda ile birleşmek üzere harekete geçti. Böyle bir birleşmenin getireceği tehlikeleri fark eden Sultan Mahmud, öncelikle bu ittifak teşebbüsünü engellemeye çalıştı. Onun için Trilocanhanapal takip edilerek Ramaganga Irmağı kıyısında sıkıştırdı. Fakat Trilochanapal, Gazne ordusunun gündüz sudan geçmesini engelleyerek gecenin karanlığından istifadeyle kaçmayı düşünmekteydi. Ayrıca Gaznelilerin böylesine tehlikeli bir nehri geçmeyi başarabileceklerini tahmin etmiyordu. Ama Sultan Mahmud’un emriyle suya atlayan askerlerin büyük bir başarıyla nehri geçmeleri düşman ordusunun moralini bozmaya yetti. Gazneli ordusuyla savaşmak zorunda kalan Trilocanpal’ın kuvvetlerinin büyük bir kısmı kılıçtan geçirilerek geriye kalanları da esir edildi. Neticede, Gazneli kuvvetlerinin eline bol ganimet ile iki yüz kadar da fil geçmiştir. Bu arada yaralanan Trilocanpal’ın maiyeti de isyan etmiş ve raca kaçmaya çalışırken adamları tarafından öldürülmüştür. Hinduşâhîlere vurulan darbeyi müteakip, Cemne ve Ganj’ı geçen Sultan Mahmud, otuzaltıbin atlı, yüzbeşbin yaya ve altıyüz fille Sai kıyılarında kendisini bekleyen Kalincar (Bundelkhand) Racası Chandela’ya oldukça yaklaştı. Bunun üzerine korkuya kapılan Chandela, bütün ağırlıklarını bırakarak panik içinde kaçmaya çalıştı. Hindular onun kaçtığına inanamazken Sultan Mahmud da bunun bir savaş hilesi olduğunu düşünmekteydi. Fakat çok geçmeden racanın gerçekten kaçtığı anlaşılmış ve Sultan Mahmud, ordusuna kampı yağmalama izni vermiştir. Bir kez daha çok miktarda ganimetle birlikte beş yüz seksen fil ele geçirilerek 1022 yılında Gazne’ye dönüldü. 1021’de Trilocanpal’in öldürülmesi üzerine yerine geçen oğlu Bhimpal de çok süratli bir şekilde gelişen Gazneli akınları karşısında tutunamayacağını anlayarak Ecmir hâkimine sığınmış ve 1026’da burada ölmüştür. Böylece yaklaşık otuz beş yıldır Gaznelilere karşı direnen ve zamanın en güçlü hâkimiyetlerinden birisi olan Hinduşâhî Krallığı Kuzeybatıda sona ererken artık Keşmir’i fethetmenin de zamanı gelmişti. Lohkot Kuşatması Sultan Mahmud, on üçüncü Hind seferini daha önce ele geçiremediği Keşmir üzerine yaptı. Bir aylık kuşatmadan sonra kışın şiddetle bastırması üzerine Lohkot Kalesi önlerinden geri çekilmek zorunda kalan Gaznelilerin, Keşmir’i fethetme teşebbüsü bundan önceki seferde olduğu gibi yine mümkün olmadı. Bu sebeple sultan kış aylarını Pencab’da Lahor yöresinde geçirerek Mart/Nisan 1022’de Gazne’ye döndü. Sultan, bölgeye yaptığı her seferde kendisine muhalefet eden ve bir türlü yakalanamayan racaları cezalandırmaya kararlıydı. Bu sebeple Kalincar seferine karar verdi. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 157 Gwalior, Kalincar Seferi Sultan Mahmud’un Hinduşâhîlere son verdiği seferinde Sai kıyılarında savaşmaya cesaret edemeyerek geri çekilen Kalincar Racası Chandela, Gazne ordusu geri çekilirken tekrar ortaya çıkmış ve bölgede etkili olmaya başlamıştı. Onun üzerine 1022’de harekete geçen Mahmud, önce Chandela’ya bağlı Gwalior Racalığı’nın başkenti güçlü Anhilwara kalesini kuşattı. Gaznelilerin ilk hücumları fazla bir sonuç vermedi. Ama kuşatmanın dördüncü günü direnmenin faydasızlığını anlayan Gwalior Racası tazminat olarak otuzbeş fil vererek sultana tabi olmak isteğiyle barış teklifinde bulundu. Sultan, bu teşebbüsü olumlu karşılayınca iki taraf anlaşmış ve Gwalior bölgesi Gazne’ye tabi hale getirilmiştir. Sultan Mahmud, Gwalior’dan sonra sarp kayalar üzerine inşa edilmiş olan Kalincar üzerine yürüdü. Rivayete göre bu şehirde beş yüz bin insan, yirmi bin hayvan ve beş yüz fil barınabilmekteydi. Sultan Mahmud kaleyi kuşatarak diğer bölgelerle bağlantılarını kesip, Gazneli ordusu şiddetli hücumlara başlayınca, mukavemet edemeyeceğini anlayan Raca Ganda, korkusundan barış teklif etmek zorunda kaldı. Böylece o, üç yıl önce hain diyerek savaştığı ve öldürttüğü Kannauç Racası Racyapal’ın durumuna düşmüştü. Neticede yıllık haraç, hediyeler ve üç yüz fil karşılığında barış yapıldı. Bu arada Ganda, Sultan Mahmud’u öven bir de şiir göndermişti. Sultan bu şiiri çok beğendi ve on beş kalenin idaresini Ganda’ya bırakan bir ferman vererek Mart/Nisan 1023’de Gazne’ye döndü. Somnath Seferi Sultan Mahmud’un Hindistan seferlerinin en önemlilerinden biri Somnath seferidir. Zira bu seferi gerçekleştirebilmek için Gazne ile Somnath arasındaki yaklaşık yüz mil uzunluğunda olan zorlu Rajputana çölünü geçmek gerekmekteydi. Bunun için çok iyi bir hazırlık gerekiyordu. O yüzden Sultan Mahmud, daha Kalincar Seferinden döner dönmez hazırlıklara başlamıştı. Nihayet Ekim 1024’te Multan’a hareket edildiğinde Gazneli ordusunun levazımını taşımak için otuz bin deve temin edildi, her askere ihtiyacını karşılamak üzere iki deve verildiği gibi gerekli olan su ve iaşenin taşınması da en ince teferruata varıncaya kadar düşünüldü. Bu seferle Sultan Mahmud, Ecmir civarındaki şehirleri hızla ele geçirirken Hindular, tapınaklarına yapılacak taarruzu geç haber aldıklarından hazırlanmaya fırsat bulamadılar. Ocak 1025’te Anhilvara’ya ulaşan sultan, Raca Bhima Deo’nun kaçması üzerine şehri kolaylıkla ele geçirdi. Sultan güneye Somnath’a doğru ilerlemeye devam etti. Orada yaşayanlar Tanrı Somnath’ın koruması altında olduklarına inandıkları için kendilerini tamamen güvende hissediyorlardı. Şehrin racası ise bir adaya kaçmayı tercih etme akıllılığını gösterdi. Ona rağmen kuşatılan kaledeki Brahmanlar ve onların teşvik ettiği gönüllüler tarafından takviye edilen garnizon, Sultan Mahmud’a karşı cesaretle direndi. Ama 7 Ocak 1026 Cuma gününe rastlayan ilk hücum sırasında Türklerin ustaca ok atmaları neticesinde şehir surları aşıldı. Bu sırada meşhur putun bulunduğu tapınakta dua eden Hindliler, son bir gayretle tekrar saldırdı ve Gazneli ordusunu geri püskürttüler. Ertesi gün Gazneliler, büyük bir istekle yeniden hücum ederek kısa sürede Somnath kalesini düşürdüler. Ne Hindlilerin sultana bol para teklif etmeleri ne de puta yalvarmaları kalenin tahrip edilmesini engelleyebildi. Elli bin Hindu öldürülerek tapınağa girildi ve sultanın emriyle bir müezzin ezan okudu. Aynı zamanda Somnath’daki hazineler yağmalanırken put da paramparça edilerek her biri ibadete giden Müslümanların çiğnemesi için yollara veya camilerin merdivenlerine konulmak üzere Gazne, Mekke ve Medine’ye gönderildi. 158 İlk Müslüman Türk Devletleri Sultan Mahmud, Somnath’da on beş gün kadar kaldı. Rivayete göre dönüşte zengin ganimetleri katır, at gibi iki yüz bin yük hayvanı taşımaktaydı. Sultanın askerleri ise böyle zengin bir kafileye ancak muhafızlık yapacak sayıda idi. Bu sebeple Sultan Mahmud, Hindlilerin yolu kesmeleri ihtimalini düşünerek dönüşte Mansura-Pencab sahil yolunu tercih etti. Gerçekten de Hindular, kuvvetli bir orduyla Sultan Mahmud’u yarımadanın kuzeyinde beklemekteydiler. Ancak onun başka bir yol izlemesi muhtemel bir çatışmayı da engelledi. Bu arada fetihlerde bulunmaktan yine de geri kalmayan sultan, Karmati olan Mansura hâkimi Hafif ’in itaat etmeyip kaçmasını sindirememiş ve gönderdiği kumandanlar, onun ordugâhını basarak pek çok taraarını öldürmüşlerdir. Daha sonra Sind nehri boyunca Multan’a doğru yürüyüşüne devam eden Gazneli ordusu bu bölgenin yerli halkı Catların sürekli saldırıları karşısında ağır kayıplar vermekle birlikte uzun ve yorucu bir yürüyüşten sonra 2 Nisan 1026’da Gazne’ye ulaşmayı başarmıştır. Sultan Mahmud’un Somnath başarısını takdir eden Abbasi halifesi Kadir Billah (991-1031) gönderdiği bir mektupta sultanı tebrik etmiş ve ona Seyfü’d-Devle ve’l-İslam unvanını vermiştir. Sultan ise bu zaferden dolayı şöhreti yüzyıllarca devam eden efsanevi bir kahraman olmuş ve halk tarafından çeşitli efsane ve hikâyelere konu edilmiştir. Cat Seferi Sultan Mahmud, Somnath seferi sırasında ordusuna saldıran Catları tedip etmek üzere harekete geçmekte tereddüt göstermedi. Dolayısıyla Mart 1027’de Multan’a doğru hareket etti. Aynı zamanda gemicilikte usta olan Catlar, Sind vadisine yerleşmiş, çetin ve cengâver savaşçılardı. Hindu dinine mensup olan bu topluluk Pencab’ta yeni kurulan Müslüman-Türk yönetimi için daima mesele olmuştur. Dolayısı ile Sultan Mahmud, bunları bertaraf edebilmek amacıyla bin dört yüz büyük gemi yaptırmış ve her birine, biri önde diğer ikisi yanlarda olmak üzere, ucu boynuza benzer üç çubuk yerleştirmiştir. Buna ilaveten her gemide mürettebattan başka yirmi okçu ve neçi de yer almaktaydı. Ayrıca nehrin yukarı kısımları gemilerle kapatılmış iki kıyıya da filler ile okçular yerleştirilmişti. Gaznelilerin faaliyetlerini dikkatle takip eden Catlar da servetleriyle birlikte kadın ve çocuklarını bir adaya topladıktan sonra Sind Nehri üzerinde yapılan savaşta cesurca ileri atılmışlardır. Fakat onlar Mahmud’un özel teçhizatlı gemileri karşısında tutunamayacak ve gemileri delinip, batırılacak veya yakılacaktır. Ayrıca kaçmaya çalışan Catlar da Türklerin oklarına hedef olacaklardır. Böylece savaşa katılan on binlerce Cat öldürülürken ailelerinin gizlendiği adaya ulaşılarak halk esir edilip, zenginliklerine el konulmuştur. Resim 7.2 Mahmud’un 408 (1017) yılında Herat’ta bastırdığı dinar: “Yemînu’d-Devle ve Emîru’l-Mille Ebu’l-Kasım” (solda); Mahmud’un 39x (1000-1009) tarihli bir dirhemi: “Yemînî / Yemînu’d-Devle Mahmud” (sağda). 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 159 Dönemin Diğer Olayları Sultan Mahmud, Hint seferlerinden fırsat buldukça diğer ülke ve bölgeleri de itaati altına almaya çalışmıştır. Doğuda Gaznelilerin en önemli rakibi Karahanlılar idi. Karahanlılar ile ilişkilerinin mahiyeti, sebep ve sonuçları Ünite 4’de ayrıntılı olarak ele alındığından burada onları bir kez daha tekrar etmeyi gerekli bulmuyoruz. Son Sâmânî Emîr Muntasır’ın Sâmânî devletini yeniden canlandırma teşebbüsleri ile Karahanlıların tâbii olarak Mâverâünnehr’de Arslan Yabgu idaresinde yaşayan kalabalık Oğuz grupları ile ilişkiler de bu doğrultuda olduğundan bu konularda Ünite 4’den yararlanılabilir. Hârizm’in Zaptı Gazneli Mahmud’un baştan beri Hârizm bölgesini ele geçirmek istediğine işaret eden devrin kaynakları 1016’da Karahanlı ülkesinde baş gösteren iç çekişmelerin sultana bu fırsatı verdiğini kaydeder. Hârizm hâkimi Me’munilerden Ebu’l-Abbas Me’mun, Sultan Mahmud’dan çekindiği için kızkardeşi ile evlenerek Gaznelilerle akrabalık tesis ettiği gibi kardeşini de yine sultanın kızkardeşlerinden biriyle evlendirmek suretiyle bu akrabalığı iyice perçinlemişti. Ona rağmen Gaznelilere karşı Karahanlılarla ittifak arayışını sürdürdü. Karahanlılar Memun’u geri çeviremedikleri gibi Gazneli tehdidini de göze alamıyorlardı. Bu sebeple de bu iki hâkimiyet arasında sadece aracı olarak kalmayı menfaatlerine daha uygun gördüler. Ancak Sultan Mahmud, bir elçiyle Hârizmşah ile aracılığı gerektirecek bir anlaşmazlıklarının olmadığını nazik bir şekilde Karahanlılara bildirirken, Ebu’l-Abbas Me’mun’u da bir mektupla uyarmakta, hatta tehdit etmekteydi. Buna rağmen Karahanlıların aracılığıyla Sultan Mahmud ile Hârizmşahlar arasında barış yapıldı. Anlaşmaya göre Hârizmşah, Mahmud’a tâbi olmayı kabul ediyordu. Başkent Gürgenç dışındaki şehirlerde hutbe sultan adına okutulacak ayrıca Hârizmşah, şeyhler, kadılar ve devletin ileri gelenleriyle birlikte seksenbin dinar para ile üçbin at gönderecekti. Anlaşma şartlarının kısa sürede yerine getirilmesi üzerine Sultan Mahmud, memnun bir şekilde Gazne’ye dönerken hutbenin Mahmud adına okutulmasının ülkenin itibarına gölge düşürdüğünü ileri süren bazı Hârizmli kumandanlar ülkede karışıklık çıkardı. Bunlardan Buharalı Alptegin ve arkadaşları 17 Mart 1017 günü Ebu’l-Abbas Me’mun öldürerek yerine onyedi yaşındaki yeğeni Ebu’l-Haris Muhammed b. Ali’yi geçirdiler. Bu arada Karahanlılar arasında da iktidar mücadelesi baş göstermişti. Sultan Mahmud, eniştesi olan Hârizmşah’ın intikamını almak, gerçekte ise Hârizm’i zapt etmek üzere harekete geçti. Gönderdiği bir elçiyle Hârizmşahı öldürenlerin teslim edilmesi yanında hutbenin de tekrar kendi adına okutulmasını istedi. Alptegin ve arkadaşları kızkardeşi Hurrey-i Kalçı’yla birlikte yakaladıkları birkaç kişiyi Hârizmşah’ın katili diye sultana gönderdiler. İki yüz bin dinar ile dört bin atı da temin ederek kısa bir süre içerisinde sultana sunabileceklerini bildirdiler. Ancak Gaznelilere itaat ile hutbeyi Mahmud adına okutma hususunda her hangi bir şey yapmadılar. Bunun üzerine Gazneli sultanı, esas katiller olarak gördüğü Alptegin ve arkadaşlarının kendisine teslimini istedi. Bu talep savaşı kaçınılmaz hale getirmeye yetti ve çatışmalar başladı. İlk başlarda Gazneli öncü birlikleri ağır kayıplar verdi ise de Sultan Mahmud süratle müdahale ederek 3 Temmuz 1017 günü gerçekleşen savaşı kazandı. Hârizm ordusu bozulmuş başşehir Gürgenç’i koruyamaz hale gelmişti. Nitekim büyük bir hızla başkent dâhil bütün Hârizm’i işgal eden Gazneli kuvvetleri Me’muniler ha- 160 İlk Müslüman Türk Devletleri nedanına son verdi. Hârizm, Hâcip Altuntaş’ın idaresine bırakılarak Gazne’ye dönüldü. Karahanlılar kendi iç mücadelelerinden dolayı bu fiili durumu kabul etmek zorunda kaldı. Ayrıca onların Abbâsî hilafetiyle doğrudan bağı kesilmiş oluyordu. Gûristan’ın Fethi Afganistan’ın Helmend vadisi ile Herât arasında bulunan dağlık bölgeye Gûristân ya da Mendîş denilir. Bazen yanlışlıkla Gûr diye de isimlendirilen bu bölge kuzeyde Garcistan, batıda Herat, güneyde Garmir ve Nimruz, doğuda Kabil ve Kandahar bölgeleriyle sınırlıdır. Bazı başarısız kalan teşebbüslere rağmen Sebüktegin etki sahasını Gûr’un doğusuna kadar uzatmış ve Gûr hâkimi Muhammed b. Sûrî ona tâbi olmuştu. Sebüktegin’in ölümünden sonra İbn Sûrî Gazneliler’e karşı düşmanca davranmaya başladı. Onun idaresinde Gûrlular yol kesmekte, türlü kötülükler yaparak Gazneli ahalisini rahatsız etmekte idi. Bu bölgenin Gazneli valileri Gur hâkimi İbn Suri üzerine yürüdükleri zaman o, dağlara sığınarak Gaznelilerden kaçmayı başarıyordu. Onun için Sultan Mahmud, 1011 yılında bu meseleyi kökünden halletmek üzere Altuntaş ile Arslan Cazib komutasında bir öncü kuvveti bölgeye gönderdi. Ancak Gur ordusu savunmaya geçerek dar boğazlarda Gazne ordusunu sıkıştırıp yenilgiye uğrattı. Bunun üzerine bizzat harekete geçen Sultan Mahmud, ağırlıkları ile küçük yaşta olan oğulları Mesud, Muhammed ve Yusuf ’u Zemindaver’de (Kandehar) bırakarak süratle Guristan’a ilerledi. Gûrlular onun karşısında aynı başarıyı gösteremediler. Gazneli ordusu bölgenin başkenti Âhengerân şehrine yürüdü. Muhammed b. Sûrî onbin kişilik ordusuyla sultana karşı koymaya çalıştı. İki taraf arasında öğleye kadar devam eden savaş sırasında Gazneliler geri çekilirmiş gibi yaparak Gûrluları dağlık bölgeden ovaya çekmeyi başardı. Burada devam eden savaşta Gazneli ordusu Gûrluları mağlup etti. İbn Sûrî ve oğlu Şis, esir düştü ve Gazne’ye gönderildiler. Sultan Mahmud Gûr bölgesini İbn Sûrî’nin müslüman olan diğer oğlu Ebu Ali’ye bıraktı. Ayrıca bu bölgede İslâm esaslarını açıkça uygulamaya koyacak, onlara İslâm’ın esaslarını öğretecek görevliler tayin etti. Sonraki yıllarda Gûristan birkaç sefer daha yapıldı. Sultan Mahmud l015 yılında Gûristan’ın güneybatısında bulunan Huâbin üzerine yürüdü ve yöredeki bazı kaleleri ele geçirdikten sonra Gazne’ye döndü. Birkaç yıl sonra Sultan Mahmud, oğlu Mes’ûd’u Gûristan’ın Teb adıyla bilinen kuzey-batı bölgesini itaat altına almakla görevlendirdi. 1 Eylül 1020 tarihinde hu bölgeye gitmek için Herat’tan ayrılan Mes’ûd, pek çok kaleyi zabt ettikten sonra Teb hâkimi de itaatini bildirdi. Ayrıca Garcistan tarafında ele geçirdiği bütün kaleleri teslim etmeye söz verdi. Mes’ud, Tûr adındaki başka bir kaleyi de bir haa süren şiddetli çarpışmalardan sonra zapt ederek Herat’a döndü. Böylece Gûristan bölgesi tamamen fethedilmiş oldu. Garcistan’ın Zaptı Belucistân’m kuzeydoğusuna düşen dağlık Kusdar bölgesini de 1011’de itaat altına aldıktan sonra Gazne’ye dönen Sultan Mahmud, kışı Gazne’de geçirdikten sonra 1012’de Garcistan’ı zapt etmek üzere harekete geçti. Bu günkü Afgan Türkistânı içinde, Murgâb’ın menbaına yakın bir bölgede yer alan Garcistân, 999 yılında Gaznelilerin yüksek hâkimiyetini tanımış ve hutbe Sultan Mahmud adına okunmaya başlanmıştı. Bölgenin hâkimi Ebû Nasr Muhammed b. Esed’in yerine geçen oğlu Şîr Muhammed, Karahanlıları Horasan’ı zabt etmeleri için gizlice kışkırtmakta idi. O arada tabilik gereği katılması gereken bir Hind seferine de katılmamıştı. Bunun üzerine Sultan Mahmud, kumandanlarından Altuntaş, Arslan Câzib ve Mervrûd 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 161 şehri vâlisi Ebu’l-Hasan el-Menî’î’yi Garcistân üzerine gönderdi. Gazneli kuvvetleri bütün güçlüklere rağmen Başkente girmeyi başardı. Bölge Ebu’l-Hasan el-Menî’î’nin idaresine bırakıldı. Şîr Muhammed zaptı güç bir dağ kalesine çekildiyse de burada tutunamayarak Gaznelilere esir düştü. Şîr Ebû Nasr Muhammed ise Gazne’ye getirildi, kendisine büyük hürmet gösterildi. Birkaç yıl sonra, 1015’de Belucistan’da kontrol altında tutulan oğlundan kısa bir süre sonra Gazne’de öldü. Ziyârîler ile Münasebetler Gazneliler’in ortaya çıktığı dönemde Cürcân ve Taberistân’a Ziyârîler hâkimdi. 1012 yılında Ziyarî hükümdarı Kabûs b. Vuşmgîr’in zulmüne tahammül edemeyen ordu isyan etmiş ve onu tahttan indirerek yerine oğlu Felekü’l-Me’âlî Menûçehr’i geçirmişti. Bu gelişme üzerine Sultan Mahmud, daha önce babasıyla anlaşmazlığa düşerek kendisine sığınan Kabûs’un diğer oğlu Dârâ’yı başa geçirmek üzere Arslan Câzib kumandasında bir orduyu Ziyârîler üzerine sevk etti. Ancak Sultan Mahmud’a tâbi olup yıllık ellibin dinar haraç ödemeyi kabul eden Menûçehr’in tahtında kalmasına müsaade edildi ve aynı zamanda sultanın kızlarından birisiyle evlendirildi. Bu evlilik Menûçehr’e bir üstünlük sağlamamış, o da öteki vasallar gibi istendiğinde Mahmud’un seferlerine asker göndermiştir. Gazneliler Rey şehrini ele geçirdiği sırada Menûçehr Sultan Mahmud’u kendi toprakları içinde karşılamış, dörtyüzbin dinar para ödediği gibi Gazneli ordusunun erzak ihtiyacını da karşılamıştır. Bu seferden sonra Menûçehr, sultanın Gazneli ordusunu kendi üzerine sevk edeceğinden korkmuş ve o yüzden Mahmud’a karşı düşmanca bir tavır takınmıştır. Nitekim Gazne’ye giden bütün yollar kapatılmış, köprüler ve çevre tahrip edilmiştir. Ancak bu hale çok kızan sultanın kendi ülkesine yöneldiğini öğrenince yerinde kalabilmek için özürler dileyip beş yüz bin dinar ödemiştir. Mahmud onun itaatini sağladıktan sonra 1029’da Gazne’ye döndü. Bundan birkaç ay sonra da, 1029 yılı sonunda Menûçehr öldü. Yerine geçen oğlu Anûşirvân, yine beş yüz bin dinar ödeyerek Gaznelilere emirliğini tanıtabildi. Büveyhîlerle Münasebetler Sultan Mahmud, tahta geçtiği sırada Kirmân bölgesine Büveyhî hanedanından Bahâü’ddevle Ebû Nasr Fîrûz (998-1012) hâkimdi. Sultan Mahmud’un başarıları Bahâü’ddevle’yi Gaznelilerle dostluk ve ittifak tesis etmeye mecbur bırakmıştı. İran’a ait milli bir his olarak tezahür eden Şi’i zümresinden olmalarına rağmen takip ettikleri politika Sultan Mahmud’u Büveyhîler’e müdahaleden alıkoymaktaydı. Ancak onun Kirmân’a hâkim olmak için bir fırsat beklediği görülmektedir. Nitekim 1012’de Bahâü’ddevle’nin ölümü Sultan Mahmud’a beklediği fırsatı yakalama imkânı verdi. Bahâü’ddevle’nin yerine geçen ve Halife el-Kadir Billâh tarafından Sultanü’d-Devle unvanı verilerek hükümdarlığı tasdik olunan oğlu Ebû Şucâ’ya (1012-1021) Kirmân vâlisi olan kardeşi Ebu’l-Fevâris isyân etti. 1017’de Şîrâz civarında iki kardeş arasında yapılan savaşta Ebu’l-Fevâris mağlup olarak Kirmân’a kaçtı. Takip edildiğini anlayınca da Büst üzerinden Gazne’ye, Sultan Mahmud’a iltica etmek üzere harekete geçti. Ebu’l-Fevâris’in geldiğini öğrenen Sultan Mahmud, Sistân vâlisine onu karşılamasını emretti. Sistan vâlisi Ebu’l-Fevâris’e herkesi şaşırtacak derecede ikramlarda bulundu. Ebu’l-Fevâris daha sonra Gazne’ye gitti. Sultan Mahmud onu karşıladı ve ikramlarda bulundu. Nihayet Ebu’l-Fevâris sultandan hükümdarlığı ve Kirmân’ı tekrar ele geçirebilmek için yardım istedi. Sultan Mahmud da devletin ileri gelenlerinden Ebû Saîd b. Muhammed et-Ta’î’yi bir orduyla onun yanına kattığı gibi, 162 İlk Müslüman Türk Devletleri para ve silah yardımında da bulundu. Ebû’l-Fevâris ile Ebû Saîd birlikte Kirmân üzerine yürüdüler. Büveyhi kuvvetleri direnemeyip geri çekildi. Ebu’l-Fevâris bu suretle yeniden Kirmân’a hâkim oldu. Oradan Fars bölgesine geçerek Şiraz’ı da ele geçirdi. Ebu’l-Fevâris, bundan sonra Ebû Saîd dönünceye kadar herhangi bir anlaşmazlığın doğmaması ve kendi ülkesini de kaybetmemek için Gazneliler’e dürüst davranmaktaydı. Fakat onlara karşı yine de soğukluğunu hissettirmemeyi başaramadığı anlaşılmaktadır. Nitekim bir müddet sonra Ebu’l-Fevâris ile Gazneli kumandan Ebû Saîd’in arasının açıldığı ve geri dönen Gazneli kumandanının Ebu’l-Fevaris’i Sultan Mahmud’a şikâyet ettiği görülmektedir. Böylece kısa bir süre içerisinde Sultan Mahmud’un desteğinden mahrum kalmış olan Ebu’l-Fevâris 1018’de Ebû Şucâ karşısında tutunamayarak Kirman ve Şiraz’ı terk etmek zorunda kalmıştır. O sırada Hindistan işleriyle uğraşan Sultan Mahmud, Kirmân üzerine bir ordu gönderemedi. Nitekim Kirmân daha sonra oğlu Sultan Mes’ûd zamanında Gazneli hâkimiyeti altına alınacaktır. O arada Büveyhîlerden Rey hâkimi Mecdüddevle vaktini devlet işlerinden daha çok harem zevkleri ve ilimle uğraşmakla geçirdiğinden idareyi annesi Seyyide’ye bırakmak zorunda kalmıştı. Sultan Mahmud ise hutbe ve sikkenin adına olması ve haraç göndermesi için Seyyide’ye haber yollamış, bu istekleri yerine getirilmediği takdirde savaşa hazır olmasını bildirmişti. Ancak Seyyide’nin Sultan Mahmud’a verdiği gurur okşayıcı cevap şimdilik bir müdahaleyi önledi. Seyyide 1028 tarihinde öldüğü zaman oğlu Mecdüddevle idareyi tekrar eline aldı. Ancak o devlet idaresinde tecrübesizdi ve hem halk, hem de ordusu kendisinden memnun değildi. Neticede Deylemli askerler Rey’de sebep oldukları bir takım olaylarla halkı dehşete düşürdü. Bunun üzerine Mecdüddevle’nin Sultan Mahmud’dan yardım istemekten başka çaresi kalmadı. Esasen Sultan Mahmud da böyle bir fırsatı sabırsızlıkla bekliyordu. Nitekim Hâcib Ali Karib idaresinde sekiz bin kişilik bir kuvveti derhal Rey üzerine gönderdi ve ona Mecdü’d-Devle’yi tutuklamasını emretti. O sırada sağlığı bozuk olduğu halde kendisi de harekete geçti ve Gürcan’a gelerek Mecdüddevle’nin Selçuklulardan yardım almasını önledi. Hâcib Ali Karib, Mayıs 1029’da Rey önlerine ulaştı. Mecdüddevle yanında yüz kişilik bir kuvvet olduğu halde Gazne ordusunu karşılamaya çıktı. Hâcib Ali, onu ve yanındakileri tutuklayıp Gazneli ordugâhına gönderdi. Sonra da Gazneli subayları yollayarak Rey şehrinin kapılarını tuttu. Bu başarı üzerine sultan, Cürcan’dan ayrılarak 26 Mayıs 1029 tarihinde hiçbir mukavemetle karşılaşmadan Rey şehrine girdi. Mecdüddevle’nin Gazneli kuvvetlerini karşılamaya çıkması ve daha sonra sultan ile arasında geçen konuşmalar onun daha önce Mahmud tarafından davet edilmiş olduğunu göstermektedir. Ancak, o ve oğlu Ebû Dulef, Hindistan’a gönderilerek hapsedilmekten kurtulamadı. Bu arada Rey şehri yağmalandı ve Gazneliler büyük ganimet ele geçirdi. Bunlar arasında bir milyon dinar değerinde mal, beş yüz bin dinar değerinde mücevher ve altıbin elbise bulunuyordu. Sultan Mahmud ayrıca bölgede karışıklıklara sebep olan Batınîleri cezalandırırken civardaki hükümdarları itaatlerini bildirmek üzere huzuruna çağırdı. Ancak Tarum, Zencan, Ebher, Sercihân ve Şehrizûr şehirleri hâkimi Müsâfîrî hanedanından II. İbrahim b. II. Merzubân bu davete icabet etmedi. Mahmud, onu cezalandırmak için Cüstanî hanedanından el-Merzubân’ı büyük bir orduyla harekete geçirdi. El-Merzubân, Müsâfirîler’e ait Kazvîn’i aldı ise de burada fazla tutunamadı. Sultan Mahmud, Rey ve civarının idaresini oğlu Mes’ûd’a bırakarak Gazne’ye dönmek üzere Nişâbûr’a hareket ettiği sırada II. İbrahim de Kazvin ve civarını tekrar ele geçirdi. Ama Mes’ûd, bazı adamlarını rüşvet ile kandırarak 13 Eylül 1029’da yapılan savaşta 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 163 onu esir almaya muvaak oldu. II. İbrahim’in oğlu Gazneliler’e itaati ve yıllık vergi ödemeyi kabûl etti. Bunu müteakip Mes’ûd, Hemedân ve Ocak 1030’da da İsfahan’ı Kakuyî hânedanmdan alarak Gazneli topraklarına dâhil etti. O arada Sultan Mahmud da Irak’dan Hindistan’a gitmekte olan kervanların yolu üzerinde bulunan Nih çölünü Kufs ve Belûc eşkiyasından temizledi. Afgan Seferi İndus nehri ile Gazne arasındaki dağlık bölgede yaşayan Afganlar (Peştunlar), Sultan Mahmud’un idaresindeki bölgelerde zaman zaman yol keserek Horasan ve Hindistan arasındaki kervanları yağmalamaktaydılar. Hatta 1019’da Kanauç seferinden dönen Gazneli ordusuna da saldırmışlardı. Bunun üzerine Sultan Mahmud, Afganların yaşadığı bölgeye bir sefer tertip ederek dağlık bölgeyi ele geçirdi. Kâbil’in doğusundaki Nûr ve Kirât vâdilerindeki putperest Afganlıların üzerine asker sevk edildi. 1020 yılında Kirat’a geldiğinde buranın hâkimi Sultan Mahmud’a itaat ederek halkıyla birlikte İslâm dinini kabul etti. Nûr vadisi halkı ise Gaznelilere karşı koyarak savaşa başladı. Bunun üzerine sarp dağlardan orduyu geçirebilmek için yollar yaptırıldı ve Ali Karîb Nûr vâdisine gönderildi. Kısa süren bir savaş neticesinde bölge fethedilerek itaat altına alındı. Ardından Sultan Mahmud bölgenin İslâmlaşması için gerektiği kadar görevliyi tayin ettikten sonra Gazne’ye döndü. Gazneliler ve Abbasi Halifeliği Sultan Mahmud, ilk zamanlarda Abbasi halifeliği ile iyi ilişkiler içerisinde bulunmaya önem vermiş ve Sâmânîlerin tanımadığı el-Kadir Billâh’ı halife olarak tanımıştı. Bu durumdan memnun kalan halife de bir yandan sultana hil’at ve hediyeler gönderirken diğer taraan onun Hindistan seferlerini ilgiyle takip ederek çeşitli ünvanlar vermekteydi. Buna karşılık Fâtımi halifesine hiçbir şekilde itibar edilmemiş, ona taraar olanlar şiddetle takip edilirken gönderdiği elçi bile yargılanarak idam edilmiştir. Tabii olarak bunlar Abbasi halifesini memnun etmekteydi ki, Sultan Mahmud’a Nizâmü’d-Din, Nâsırü’l-Hakk lakabları verildi. Semerkand’ın Mahmud’a bırakıldığını bildiren bir fermanın verilmemesi üzerine halife ile Gazneliler arasında ilk ihtilaf ortaya çıktı. Mahmud, Bağdat’ı yerle bir etmekle tehdit ederken bir başka olay ilişkileri iyice gerdi. 1024 yılında Horasan hacılarının emiri olarak görevlendirilen Nişabur’un önde gelen ailelerinden Mikail oğullarından Hasenek’in dönüşte Suriye ve Filistin’i tercih etmesi sebebiyle Fatımiler tarafından hararetle karşılanıp pek çok hediye ve hilat verilmesi Abbasi halifesi tarafından hoş karşılanmamıştır. Kadir Billâh, bunun Sultan Mahmud’un bir tertibi olmasından ve bir Gazneli-Fâtımî yakınlaşmasından şüphelenmişti. Nitekim Abbasî halifesi bu sebeple Hasenek’in Karmatî olduğunu öne sürerek idamını istedi. Sultan Mahmud bu iddiaya son derece kızmış ve saçma bulmuştu. Ancak elçilerin gidip gelmesinden sonra, Abbasî halifesini tatmin etmek için Fatımî halifesinin Hasenek’e verdiği hediye ile hil’atler Bağdad’a yollanmış ve 1025’de halkın önünde yakılmıştır. Bu olaya son derece canı sıkılan Sultan Mahmud ölünceye kadar halifeye karşı içinde gizli bir nefret besledi. Sultan belki de bu nefretin tesiriyle bir müddet sonra Hasanek’i vezir yaptı. Bu olay, halife ile sultanın arasını daha da çok açacak nitelikteydi. Ona rağmen Sünnîliğin tam bir koruyucusu olan Sultan Mahmud, dâima halifenin ismini paralarının üstüne bastırmaya seferlerinden sonra elde edilen ganimetten Bağdad’a hediyeler göndermeye ve fetihnamelerde kendisini bu inancın bir savaşçısı olarak takdim etmeye büyük özen göstermiştir. 164 İlk Müslüman Türk Devletleri Sultan Mahmud’un Ölümü Sultan Mahmud hayatının büyük bir kısmını savaş meydanlarında geçirmiş, özellikle Hindistan’a yaptığı seferler onu çok yormuş ve hastalanmasına sebep olmuştu. O doktorların bütün tavsiyelerine rağmen bir türlü dinlenemiyor, bir hükümdarın yapması gerekli bütün vazifeleri yerine getiriyordu. Bazı tarihçiler onun veremden öldüğünü kabul ederler. Gerçekte de dinlenip tedavi olacağı yerde, hareketli hayatına devam eden Mahmud’un sıhhati gün geçtikçe kötüye gitmiştir. Mahmud 1029/1030 kışını geçirdiği Belh’in havasının iyi gelmemesi üzerine Gazne’ye dönmüş; ancak iklim değişikliğinin olumsuz etkisiyle 30 Nisan 1030’da ellidokuz yaşında vefat etmiştir. Sultan Mahmud’un vefatı sırasında devletin sınırları en geniş şeklini almış olup Afganistan, Türkmenistan, Harizm, Kirman, Horasan, İsfahan, Rey, Hemedân, Yezd, Kazvîn, Kâşân, Mâzenderân, Esterâbâd, Geylan, Hindistan’da; Pathanistân (Peştunistan), Sind, Belûcistan, Doğu ve Batı Pencâb (bugünkü Pakistan’ın tamamı), Racastân, Mâlvâ, Gûcerât, Delhî, Agra, Ud, Allahâbâd (asıl Hindistan) bölgelerini kapsamaktaydı. Resim 7.3 “Put Kırıcı” Mahmud’un Gazne’de bulunan türbesindeki mezar kitabesi 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 165 Özet Gazne ve çevresinin tarihi coğrafyasını tanıyacak. Bugünkü Afganistan’da Kabil’in 145 km. kadar güney-batısında yer alan Gazne, denizden 2.225 metre yükseklikte bir yayla üzerinde yer alır. Bölgenin en eski ahalisi hakkında her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Afganistan ahalisini, çevreden gelip bölgeye yerleşen halklar ile bunların zaman içerisinde değişime uğramış kesimleri teşkil etmektedir ki, Arap kaynaklarının Halaç adıyla zikrettiği Türk boyu Kalaçlar, bunlar arasındadır. M.Ö. II binli yıllarda gerçekleştiği varsayılan Ari göçü bir tarafa bırakılırsa bölge dışarıdan gelen istilalara ve onlardan bazılarının burada kurduğu devletlere sahne olmuştur. Baktrian Helenleri (Greko Baktria) istisna edilirse Hunların uzantısı Yüe-çilerin kurduğu Kuşanlar, Akhunlar ve Türkşâhîler, bölgedeki Türk varlığı ve kültürünün önemli temsilcileridir. Sâsânîler ve onlara son veren Müslüman Araplara karşı buradaki mevcudiyetlerini korumaya çalışmışlardır. Müslüman Araplar ve doğudaki tâbileri Sâârîlere rağmen, Gazneliler devletine başkentlik yapan ve asıl adı Ganzek İslâm kaynaklarında ise Gazne ya da Gaznîn olarak kaydedilen Gazne şehri, Gaznelilerin kuruluşuna yakın zamana kadar Batı GökTürk Kaganlığı ailesinden gelen mahalli yöneticiler tarafından idare edilmiştir. Devletin adı ve kuruluşuna dair meseleleri belirlenecek. Gazne şehrinde kurulup geliştiği için kaynaklarda daha çok Gazneliler şeklinde yer alan devlet, aynı zamanda hanedanın kurucusuna nisbetle Sebükteginîler ya da bölgeye tarihte en parlak dönemini yaşatan Sultan Mahmud’un lâkabına nisbetle Yeminîler olarak da anılır. Gaznelilerin ilk dönemlerine ait fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Genel görüşe göre Türk boylarına dayanan Alptegin tarafından kurulmuştur. Onun vefatından sonra yerine oğlu İshak İbrahim geçti. Bir yıl sonra da İshak geride her hangi bir varis bırakmadan vefat etti. Türk emir ve melikler Aytegin’in memluğu (kölesi) ve muhafız kuvvetlerinin komutanlığını yürüten Bilgetegin (966-975)’i tahta çıkardılar. Fakat, Gerdiz kalesini kuşattığı sırada isabet eden bir okla hayatını kaybetti. Yerine yine Alptegin’in bir başka memluğu Böritegin geçti. Böritegin kötü yönetimiyle kısa sürede halkın nefretini üzerinde topladı. Bunun üzerine Türk emirler, Alptegin’in bir diğer memluğu Sebüktegin’i devletin başına getirdiler. Bundan sonra devlet Sebüktegin ve çocukları tarafından yönetildi. Gaznelilerin siyasî sürecini değerlendirecek. 997 Yılında bir takım şartlarla Gazne tahtına oturan Sebüktegin, Toharistan, Doğu Gur bölgesi, Zemindaver ve Kusdar’ı hâkimiyeti altına aldı. Merkezi Kabil olan Hinduşâhîler ile mücadeleye girişti. Sâmânîlerin hâkimiyet alanında gerçekleştirdiği son faaliyetleri ile Sâmânîleri neredeyse Gaznelilerin vassalı konumuna soktu. 997’de hastalanarak hayatını kaybetti. Geride çok iyi yetiştirilmiş Mahmud, İsmail, Nasr ve Yusuf adlı dört oğul bıraktı. Sebüktegin’in vasiyeti üzerine tahta İsmail geçti ise de diğer oğlu Horasan orduları komutanı Mahmud, kardeşini yenerek tahtı elde etti. Sultan Mahmud önce Sâmânilerden Horasan’ı aldı ve bu arada Sâmânilerin esas bölgesi Mâverâünnehr’i de Karahanlılar kaptı. Sâmânî devletinin sona ermesi ile Ceyhun nehri iki ülke arasında sınır oldu. Halife Sultan Mahmud’a hil’at taç ve bayrakla birlikte Yeminu’d-Devle ve Eminu’l-Mille lakaplarını verdi. Sistan Gaznelilerin hakimiyeti altına girdi. Hârizm vilayetini ele geçirdi. Karahanlılara karşı bölgede üstünlük kurarak, İslam’ın doğudaki en büyük gücü haline geldi. Hindistan seferleri ve bunun Türk-İslam tarihi açısından önemi belirlenecek. Sultan Mahmud, babası Sebüktegin’in başlattığı Hindistan politikasını devam ettirdi. Peşaver ve Waihind, Bhatiya, Multan, Pencâb, İkinci Peşaver, Narainpur, İkinci Multan, Trilochanapal, anesar, Keşmir, Mathura, Mannaiç ve Asni, Trilochanapal ve Chandela, Lohkot, Kalincar (Gwalior), Somnath ve Cat seferleri olmak üzere toplam on yedi sefer düzenlemiştir. Bu seferlerde elde ettiği zaferlerle bir taraan Hindistan’ın zenginliklerine sahip olurken diğer taraan burada yaptırdığı cami, mescit vs. imaretlerle İslam’ın Kuzey Hindistan’da ve bugünkü Pakistan ve Belucistan bölgelerinde hem İslam’ın yayılmasını hem de buralarda Sünni İslam’ın taban tutmasını sağlamıştır. Abbasi halifesi Kadir Billah (991-1031) gönderdiği bir mektupta sultanı tebrik etmiş ve ona Seyfü’d-Devle ve’l-İslam unvanını vermiştir. Sultan Mahmud, bu zaferlerden dolayı şöhreti günümüze kadar devam eden efsanevi bir kahraman olmuş ve halk tarafından çeşitli efsane ve hikâyelere konu edilmiştir. 1 2 3 4 166 İlk Müslüman Türk Devletleri Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki devletlerden hangisi Gaznelilerin hakim olduğu coğrafyada kurulmamıştır? a. Kuşanlar b. Türkşâhîler c. Baktrian Helenleri d. Hunlar e. Akhunlar 2. Aşağıdaki Türk boylarından hangisi Gaznelilerin asli unsurudur? a. Peçenekler b. Kıpçaklar c. Uzlar d. Kumanlar e. Halaçlar 3. Ortaçağ’da devletler adlarını kurucularından, kurulduğu coğrafyadan veya sosyal ve dinî yapısından alırdı. Buna göre Gazneli devletinin kurucusuna göre devletin adı aşağıdakilerden hangisi olmalıdır? a. Yemînîler b. Gazneliler c. Sebükteginîler d. Mahmudîler e. Mesudîler 4. Aşağıdakilerden hangisinde Gaznelilerin kuruluş dönemi yöneticilerinin saltanata geçişleri kronolojik sıraya uygundur? a. Alptegin - Bilgetegin - İshak İbrahim - Böritegin - Sebüktegin b. Alptegin - İshak İbrahim - Bilgetegin - Böritegin - Sebüktegin c. Alptegin - İshak İbrahim - Böritegin - Bilgetegin - Sebüktegin d. Alptegin - Bilgetegin - Böritegin - İshak İbrahim - Sebüktegin e. Bilgetegin - Alptegin - İshak İbrahim - Böritegin - Sebüktegin 5. Sebüktegin’in çocuklarını yetiştirmek için onlara ahlaki değerleri ve tecrübelerini aktardığı eser aşağıdakilerden hangisidir? a. Pendnâme b. Siyasetnâme c. Şehnâme d. Şehnâme-i Türkî e. Kutadgu Bilig 6. Sultan Mahmud aşağıdaki hanedan mensuplarından hangisini yenerek tahta çıkmıştır? a. Sebüktegin b. Buğracık c. Nasr d. Yusuf e. İsmail 7. “... Bu manzara karşısında dehşete kapılan Halef b. Ahmed, civardaki ormana sığındı. 2 Aralık 1002’de elçileri vasıtasıyla itaatini arz ile kaleyi teslim etti. Huzura çıktığında da Sultan Mahmud’un ayaklarına kapanarak af diledi. Çok değerli hediyeler takdim etti. Sultan, onun hayatını bağışladığı gibi servetine de dokunmadı. Ancak bölge elinden alınarak Gazneli bir kumandanın idaresine verildi.” Bu parçaya göre Sultan Mahmud’un aldığı bölge aşağıdakilerden hangisidir? a. Harizm b. Mâverâünnehr c. Horasan d. Sistan e. Toharistan 8. Sultan Mahmud’un hangi Hindistan seferinden sonra, Abbasi halifesi Kadir Billah (991-1031) gönderdiği bir mektupta onu hem tebrik etmiş ve hem de Seyfü’d-Devle ve’l-İslam unvanı vermiştir? a. Somnath b. Multan c. Cat d. Kalincar e. Lohkot 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 167 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Sultan Mahmud’un Hindistan’a ilk seferi olarak aşağıdakilerden hangisi kabul edilmektedir? a. Keşmir b. Somnath c. Peşaver d. Cat e. Pencâb 10. Aşağıdakilerden hangisi Sultan Mahmud’un Trilochanapal ve Chandela üzerine 1019’da yaptığı seferin bir sonucudur? a. Dehli ile Agra yolu arasındaki çok zengin ve güçlü bir şehir olan Mathura (Muttra)’yı ele geçirdi. b. Hinduşâhîlere sona verildi. c. Askeri amaçla yetiştirilen en iyi fillerin ve Jagsoom’da Chakrasvami adı verilen büyük bir tapınağın bulunduğu Hindistan’ın zengin bölgelerinden biri olan anesar’i fethetti. d. Somnath’daki hazineler yağmalanırken Tanrı Somnath putu da paramparça edilerek her biri ibadete giden Müslümanların çiğnemesi için yollara veya camilerin merdivenlerine konulmak üzere Gazne, Mekke ve Medine’ye gönderildi. e. Karmatiler bir kez daha cezalandırılırken bölgenin idaresiyle de Sultan Mahmud’un komutanlarından Tegin Hazin görevlendirdi. Böylece Multan, Gazneli topraklarının önemli bir parçası haline getirildi. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Gaznelilerin Kurulduğu Coğrafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Gaznelilerin Kurulduğu Coğrafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Devletin Adı ve İlk Hükümdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Sebüktegin ve Hanedanın Teşekkülü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Mahmud Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Mahmud Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Mahmud Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Hindistan Seferleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Hindistan Seferleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Hindistan Seferleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 168 İlk Müslüman Türk Devletleri Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Ceyhun ile Sind arasındaki bölgeye ne zaman gelip yerleştikleri kesin olarak bilinmemekle bereber Arap kaynaklarının Halaç, Halac, Halci, Hılci, Hılic, Holas, Holac, Huls vb. adlarla zikrettiği Kalaçlar, Gazneli Türk nüfusunun en önemli kesimini oluşturmaktadır. Oğuzların bir boyu olan Halaç (Kalaç)lar, XI. yüzyılda Türkmen adı ile de zikredilmektedir. Kalaçlardan başka bölgeye komşu olan bazı Karluk boyları ile Hunların uzantısı olan Kuşan, Akhun ve Batı Gök-Türklerin bakiyeleri olan bölgedeki Türk boyları Gaznelilerin Türk ahalisini teşkil etmektedir. Sıra Sizde 2 Seyhun nehri boyunca Karluklar ve Oğuzların yaşadıkları bölgeye komşu ülke olan Sâmânîler, doğuda İslam coğrafyasını Müslüman olmamış Türklere karşı koruyan bir set görevi üstlenmişlerdi. Dolayısı ile gerek Seyhun ötesine yaptıkları başarılı seferlerde elde ettikleri Türk esirler, gerekse kendi aralarında mücadele eden Türk boylarının birbirlerinden elde ettikleri ve tacirlere sattıkları esirler, Sâmânîlerin esas toprakları olan Mâverâünnehr’e getiriliyor ve burada bir kısmı askerî ve idari amaçlı yetiştirilmek üzere Sâmânî yöneticilerin hizmetine verilirken, bir kısmı da yine aynı amaçlarla Abbasî hilâfeti ile diğer vilayetlerine hediye ya da para karşılığında gönderiliyorlardı. Sâmânîler kuzeyde Oğuz Yabguluğuna doğuda Karahanlılara, batıda Büveyhîlere karşı mücadelede ve son olarak da Abbâsî hilafetine karşı tam bağımsız olma yolunda daha fazla Türk köleye ihtiyaç duydular. Kısa sürede Sâmânîlerin askerî ve idari kadrolarını dolduran bu Türk köleler, artık ülkenin yıkılmaya yüz tuttuğu dönemde şu veya bu sebeple her biri kendi bölgesinde maiyetlerindeki Türk unsurlarla birlikte ayrı bir devlet kurmanın yolunu aramaya başladılar. İşte, Gazneli devletinin kurucusu Alptegin Sâmânîlerin bu şartlarından ortaya çıkmış Türk asıllı bir Sâmânî komutanı idi. Sıra Sizde 3 Abbâsî Hilâfeti, selefi Emevîlerin aksine kuruluşundan itibaren gayri Arap unsura dayalı idi. Onların Türklerle komşu olan Azerbaycan ve Horasan valileri buralardan elde ettikleri Türk kölelerden çok miktarda hilafete hediye olarak gönderiyorlardı. Gayri Arap unsurlar içinde askerî becerileri ile sivrilen Türkler, Abbâsîlerîn yüksek askerî zümresini oluşturmaya başladılar ve başta Bizans olmak üzere Ermenilere ve Hazarlara karşı gaza faaliyetlerinde ön saa yer aldılar. Bunun dışında merkezî otoriteye baş kaldıran Arapların tedip edilmesinde ve vali olarak tayin edildikleri bölgelerde müstakil olma yolunu tutan yerel hakimlere karşı yine bu Türk komutanlar ve maiyetindeki kalabalık Türk askerleri baş rolü oynadı. Hatta Türk askerî zümresine dayalı Abbâsî hilafetinin yeni başkenti Sâmerrâ oldu. Ancak, Abbâsîlerden kopmak isteyen vilayetlerin de bu güce karşı yine Türk askerlerine dayanmaya başlaması birden bire bütün Müslüman Ortadoğu’da hem Türk askerlerinin nüfus ve nüfuzunu arttırdı hem de bu geniş coğrafyada siyasî ve askerî olaylar Türk memlûkler etrafında şekillenmeye başladı. İşte Abbâsîlerden kopmaya başlayan Sâmânîler’de Gaznelilerin kuruluşuna neden olan şartlar bu ortamda gelişti. Bununla birlikte Gazneliler gibi köle usulü kurulan Türk devletlerinin hanedan sınıfı, eski ve soylu bir kökten gelen hanedanların kurduğu diğer Türk devletleri tarafından küçük görüldüğü gibi, ömrünün de pek uzun olmayacağına inanılırdı. 7. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih) 169 Yararlanılan Kaynaklar Arnold, T.W. (1982). İntişar-ı İslam Tarihi, (Nşr. H. Gündüzler), Ankara. Beyhakî. (1350). Tarih-i Beyhakî, (Tashih: A. E. Feyyaz), Meşhed. Bosworth, C. E. (1973). e Ghaznavids their Empire in Afghanistan and Eastern Iran, Beirut. Bosworth, C .E. (1977). e Later Ghaznavids: Splendour and Decay, Edinburgh. Brokelmann, C. (1992. İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, (Nşr. N. Çağatay), Ankara. Cöhce, S. (1986). Şemsi Melikleri, Elazığ (Basılmamış Doktora Tezi). Cöhce, S. (1966). “Gazneli Mahmud Dönemine Kadar Hindistan’da Türk Varlığı”, Erdem (Aydın Sayılı Özel Sayısı) IX/27, Ankara, s. 1123- 1129. Curfâdekânî. (1966). Tercüme-i Tarih-i Yemînî, (Nşr. Cafer Şi’ar), Tahran. Cüzcânî. (1963). Tabakât-ı Nâsırî, (Nşr. Abdu’l-Hayy Habibi), Kabil. Day, U. N. (1971). Some Aspects of Medieval Indian History, New Delhi. Durak, N. (2002). “Gaznelilerin Kuruluşuna Kadar Afganistan’da Türkler”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, (Nşr., A. Ahmetbeyoğlu), İstanbul, s. 27- 46. Durak, N. (2000). Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, Ankara. Gerdizî. (1327). Zeynü’l-Ahbar, (Nşr. A. M. Muhammed Han Kazvini), Tehran. Habib, M. (1951). Sultan Mahmud of Ghaznin, Delhi. İbnü’l-Esir. (1987). İslam Tarihi; Tarihi el-Kâmil fi’tTârih Tercümesi, (Trc. A. Özaydm), IX, İstanbul. İslâm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, İstanbul: M.E.B. (İlgili maddeler). Konukçu, E. (1977). Kalaç Sultanlığı, Erzurum (Basılmamış Doçentlik Tezi). Merçil, E. (1989. Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara. Merçil, E. (1987). Sultan Gazneli Mahmud, Ankara. Merçil, E. (1970). “Gaznelilerin Kirman Hakimiyeti (1031-1034)”, İÜEF Tarih Dergisi, 24, s. 35-44. Merçil, E. (1975). “Sebüktegin’in Pendnamesi”, İslam Tedkikleri Enstitüsü Dergisi, VI/1-2 s. 203-232. Muhammed Nazım. (1931). e Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge. Nizamü’l-Mülk. (1999). Siyasetnâme, (Nşr. M. A. Köymen), Ankara. Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul. TDV İslâm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIX, İstanbul (İlgili maddeler). 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklularla mücadele ve Gaznelilerin sıradan bir bölge devleti haline gelişini açıklayabilecek, Gaznelilerin Hindistan’a çekilmek zorunda kalışını ve Hindistan’a kesin yönelişini belirleyebilecek, Gaznelilerin Türk ve İslam tarih, kültür ve medeniyetine katkılarını değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sultan *. Mesud • Sultan ***. Mesud • Sultan Mevdud • Behramşah • Husrevşah • Husrev Melik • Horasan • Hindistan • SelÎuklular • Karahanlılar • (urlular İçindekiler    İlk Müslüman Türk Devletleri Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) • MESUD DÖNEMİ • SULTAN MUHAMMED’İN İKİN$İ SALTANATI • SULTAN MEVDÂD DÖNEMİ • DÖRT YILDA DÖRT SULTAN BİR MÜTE(ALLİBE • SULTAN FERRUH;ÂD DÖNEMİ • SULTAN İBRAHİM B MESUD • SULTAN III MESUD DÖNEMİ • SULTAN ARSLANŞAH DÖNEMİ • SULTAN BEHRAMŞAH İLE HUSREVŞAH DÖNEMİ • SULTAN HUSREV MELİK VE (A;NELİLERİN S0NU • DEVLET TEŞKİLÂTI • KÜLTÜR VE MEDENİYET İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ MESUD DÖNEMİ (1030-1041) Gazneli Mahmud ölümünden hemen önce Irak-ı Acem’e hakim olmuş ve burada yoğunlaşan Bâtıni faaliyetlerine son vermişti. Isfahan ve Cibal ile birlikte bölgenin yönetimi, hakkındaki bazı şikâyetler üzerine veliahdlıktan azledilen büyük oğlu Mesud’a bırakılırken yeni veliahd Muhammed, ülkenin oturmuş eyâletleri Gazne, Horasan, Belh ve Kuzey Hindistan’a hâkim olmuştu. Kaynaklar bunun Sultan Mahmud’un bir tercihi olduğunu ve böylece kendisinden sonra yerine Muhammed’in geçirilmesini istediğini belirtirler. Mesud’un bu haksızlığı kabullenmesi mümkün değildi. Ama tahriklere kapılmadı. Isfahan’a yerleşip Hemedan, hatta Bağdat üzerine yürüyerek Büveyhi hâkimiyetini ortadan kaldırmak için hazırlıklara başladı. Tahta Geçişi Sultan Mahmud 1030 yılında vefat ettiğinde başkentte bulunan Muhammed komutanların desteğiyle tahta geçti. Bu sırada Isfahan’da bulunan Mesud’un yapacağı pek bir şey yoktu. O sebeple Horasan’a geçti ve kardeşi Muhammed’e mektup yazarak yeni zaptettiği Taberistan ve Cebel ile Isfahan’ın bir kısmının bulunduğu bölgenin kendisine bırakılmasını istedi. Teklifi kabul edilirse yüksek hâkimiyetini tanıyacağını bildirdi. Fakat Muhammed bu talebi reddetti ve iki kardeş arasında bir taht mücadelesi kaçınılmaz hale geldi. Ancak sonuçta devletin ileri gelenlerinin kendisini terk edip Mesud’un saarına geçmesiyle 1030’da, beş aylık saltanatı sona erdi. Mesud, Herat’ta 32 yaşında sultan ilan edilirken Muhammed de Tekinâbâd’ın Kuhtiz Kalesinde hapsedildi. Sultan Mesud’un tahta geçişi Gazneli ülkesinde sevinçle karşılandı. O arada sultan da Hâcib-i Bozorg Emir Ali Karîb’e bir mektup yazarak Herat’dan Belh’e geçeceğini, sonra baharda Gazne’ye döneceğini bildirmiş ve Hârizm hâkimi Altuntaş ile yanına gelmelerini emretmişti. Altuntaş görünüşte Gaznelilere bağlı olduğundan Mesud’un davetine icabet ederek Herat’a geldi. Hâcib-i Bozorg da 2 Kasım 1030’da Herat’a ulaştı. Ancak saltanat mücadelesine karıştığı iddiasıyla öldürüldü. Bu olay sultanın bir anda halkın gözünden düşmesine sebep oldu. Bu arada Hindistan sâlârı Eryaruk da bir tertiple etkisiz kılınmıştı. Nihayet Sultan Mesud, 10 Aralık 1030’da Belh’e gelirken eski vezir Hoca Ahmed el-Meymendî’yi tekrar vezirliğe atadı. Kardeşi Muhammed’i gözlerine mil çektirerek Guristan’ın doğusundaki Mendiş Kalesine gönderdi. O arada isyan eden Mekran hâkimi İsa’nın üzerine sevk edilen Yaruk Toğruş kumandasındaki ordu, Aralık 1030’da Mekran’ı yerle bir ederken pek çok kişiyle birlikte İsa’yı da ortadan kaldırmıştır. Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 172 İlk Müslüman Türk Devletleri Sultan Mesud Kusdar valisi olan amcası Yusuf ’u ise, güçlenmesinden endişe ettiği için gizlice kontrol altında tutmaktaydı. O arada Altuntaş sultanın kendisine güvenmediğini bildiğinden Herat’ı terkedip Hârizm’e dönmenin fırsatını kollamaktaydı. Nitekim o sıralarda batıya kaymakta olan çeşitli Türk boylarının kendi topraklarına doğru hareket halinde olduklarını bahane ederek süratle Hârizm’e döndü. 14 Aralık 1030’da Herat’tan ayrılarak Belh’e gelen sultan, burada devletin dış politikasıyla ilgili bir takım kararlar almıştı. Altuntaş’a bir mektup göndererek konuyla ilgili onun da fikirlerini sormuş ve Karahanlılar ile de iyi ilişkiler kurup anlaşmayı düşündüğünü bildirmişti. Neticede Mesud, Altuntaş’ın da verdiği bilgiler ışığında Karahanlılar ile anlaşmak için elçi göndermişti. Ancak Karahanlı Yusuf Kadır Han’ın Ekim 1032’de vefat etmesi üzerine bu görüşmeler kesilmiş ve yerine geçen oğlu Süleyman’la ancak üç yıl sonra anlaşmaya varılabilmişti. O arada iki taraf arasında evlilik yoluyla akrabalık da kuruldu. Horasan ve Hârizm’deki karışıklıklarla birlikte Selçukluların da artık Gaznelileri tehdit eder duruma gelmesi bölgeyi karıştırmaya yetti. O arada Büveyhîlerden Ebu Kalicar’ın hakim olduğu Kirman’da huzur, düzen ve adalet ortadan kalkmıştı. Bu durumdan istifade ile Kirman’ı ele geçirmek isteyen Mesud, bölgenin müstakbel valisi olarak atadığı Ahmed b. Ali Nuştegin’i dörtbin süvari, beşyüz piyadeden oluşan bir orduyla Kirman’a gönderdi. Ayrıca Sistan valisine de iki bin piyade ile bu orduyu takviye etmesi emredildi. Nuştegin dört ay kadar süren bir harekât sonunda Deylemlilerin direncini kırarak Eylül 1031’de Kirman’ı ele geçirdi. Bu durumdan üzüntü duyan Ebu Kalicar, Gaznelilere gönderdiği bir elçiyle yakınmalarda bulunmuş ise de fazla ileri gidemeyerek bu oldu bittiyi kabul etmek zorunda kalmıştır. Sultan Mesud’un Gazne’ye Gelişi ve Yeni Atamalar Sultan Mesud nihayet 8 Mayıs 1031 tarihinde Belh şehrinden ayrılarak Gazne’ye yöneldi. O arada Kusdar’da bulunan amcası Yusuf’a bir mektup göndererek onun da Gazne’ye gelmesini emretti. Mesud daha babasının sağlığında, kızını vermediği için amcasına kırgındı. Yusuf’un sâbık sultan Muhammed’in ordu kumandanı olması bu kırgınlığı daha da artırmıştı. Onun için Yusuf sürekli takip ediliyordu ve Mesud, Gazne’ye hareket ettiği sırada onun Karahanlılar ile mektuplaştığını, hatta Türkistan’a kaçmak üzere olduğunu öğrenmişti. Mesud amcası ile Gazne’ye yakın bir yerde buluştu ve onu tutuklatıp hapsettirdi. Yusuf çok yaşamadı ve 1032 yılında öldü. Mesud böylece rakip olarak gördüğü kişilerin birinden daha kurtulmuş oldu. 2 Haziran 1031’de Gazne’ye ulaşan Mesud, halk tarafından büyük bir coşku ile karşılandı. Ertesi günü sultan büyük bir kabul resmi düzenledi ve Gazneli tahtına oturdu. Şehir halkı grup grup onun huzuruna geldi. Devlet büyükleri ve sultanın maiyyetine mensup olanlar bu mutlu gün dolayısıyla etrafa paralar saçtılar. Şairler yine bu mutlu günü ifade eden şiirler söylediler. Mesud ertesi gün Türkler’de görülen âdet gereğince atalarının türbelerini ziyaret etti. Sultan Muhammed tahta geçtiği sırada sadâkatlarını sağlamak için kumandanlara, memurlara, saray mensuplarına ve askerlere mâl-i bîat adı altında seksen milyon gümüş para dağıtmıştı. Başta Ebû Sehl Zevzenî olmak üzere bazı devlet adamlarının dağıtılan bu paraların geri toplanması için sultanı ikna etmesi, pek çok kişinin kendisinden uzaklaşmasına sebep oldu. Bu arada Taş Ferrâş adında birisi Irak ordusu başkumandanlığına tayin edildi. Ayrıca Yağmur, Buka, Göktaş ve Kızıl adlı beylere de bütün Türkmenler ile Taş’ın yanında toplanmaları emredildi. Fakat Taş Ferrâş’a, Vezir Ahmed Meymendî’nin bütün itirazlarına rağmen gizlice Türk- 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 173 men reislerinin yakalanması emri de verilmişti. Mesud bir süredir boş bulunan Hindistan başkumandanlığına ise babasının hazinedârı olan Ahmed Yınaltegin’i tayin etti. O emrindeki kuvvetler ile 17 Ağustos 1031’de Hindistan’a hareket etti. Abbasî halifesi el-Kadir Billâh Kasım 1031’de ölmüş, yerine oğlu Kaim biEmrillâh geçmişti. Yeni Halîfe Sultan Mesud’dan biat almak için bir adamını elçi olarak gönderdi. Sultan bu elçiyi Belh şehrinde kabul etti. Daha sonra büyük bir merasimle Belh Ulu Câmiinde Halife Kaim bi-Emrillâh adına hutbe okundu. Mesud birkaç gün sonra yine merasimle yemin ederek yeni halifeye biat etti ve bu hususta ileri sürdüğü şartlar yazılı olarak elçiye verildi. Abbasî elçisi halifeye gönderilen Gazneli elçileriyle birlikte Bağdat’a dönmek üzere 9 Ocak 1032’de Belh’den ayrıldı. Karahanlı Ali Tegin’le Çatışma Mesud kardeşi Muhammed ile taht mücadelesine giriştiği sırada, Ali Tegin’e desteği karşılığında Huttâl vilayetini vermeyi vaad etmişti. Ancak Mesud kısa sürede tahta çıkınca Ali Tegin’e ihtiyaç kalmamış, tabiatıyla Huttâl da ona verilmemişti. Şimdi Ali Tegin bu yeri almak için zor kullanıyordu. Belh’de iken bu durumu haber alan Sultan Mesud devletin ileri gelenleriyle görüşerek Hârizmşah Altuntaş’ı Ali Tegin’in üzerine sevk etmeye karar verdi. Sultan Mesud da onbeşbin kişilik bir orduyu takviye olarak gönderdi. Ali Tegin’in yanında ise Selçuklu Türkmenlerinin de yer aldığı büyük bir ordu vardı. İki tarafın kuvvetleri Buhara-Semerkand arasındaki Debusiye’de karşılaştı. Ancak birbirlerine karşı üstünlük sağlayamayan taraar geri çekildiler. Altuntaş’ın bizzat savaşa girmesi muhtemel bir yenilgiyi önlemiş, ancak kendisi de ağır yaralanmıştı. Nitekim çok geçmeden 1032’de vefat etti. Anlaşma gereği Ali Tegin Semerkand’a çekilirken Gazneli ordusu Belh’e döndü. Altuntaş’ın kuvvetleri de kethüdası Ahmed’in başarılı idaresiyle Hârizm’e ulaştı. Sultan Mesud Hârizm’e, Altuntaş’ın yerine oğlu Harun’u tayin etti. Harun Hârizm’i müstakil olarak değil, aynı zamanda Hârizmşah unvanını alan Şehzade Sa’id’in vekili olarak yönetecekti. Harun’un İstiklâlini İlan Etmesi ve Hârizm’de Başgösteren Karışıklıklar Horasan’da Türkmenler’in çıkardığı karışıklıklar Hârizm hâkimi Harun’u harekete geçirdi. 1034 yılının başlarında itaatsizlik belirtileri gösteren Harun, o sırada Sultan Mesud’un sarayında rehin olan kardeşinin ölümünü bahane ederek istiklalini ilan etmişti. Onun için Gazne’ye giden yolları tutmuş, Ali Tegin ve Selçuklular ile ittifak yaparak bağımsız hareket etmeye başlamıştı. Sultan Mesud Hârizm’deki bu durumu öğrenince bölgenin ileri gelenlerine yazdığı mektuplarla Harun’u sakinleştirmelerini, bir karışıklık çıkarmasına fırsat vermemelerini istedi. Fakat bu girişimden bir sonuç çıkmadı. Harun Ağustos ayında hutbeden Mesud’un adını çıkardı. Harun’un müttefiki olan Selçuklulardan Tuğrul ve Çağrı Beyler ona yardım için Hârizm hududuna geldi. Harun onlara otlak ve yurtlar verdikten sonra Horasan’ın ele geçirilmesinde öncülük yapacaklarını bildirdi. Bu sırada, Aralık 1034’de Ali Tegin öldü. Sultan Mesud onun ölümüyle bölgede ortaya çıkabilecek bir kargaşadan çekindiği için bazı tedbirler aldı. Ali Tegin’in oğlu Yusuf ’a lâkablar verip mektublar göndererek kendi tarafına çekmeye çalıştıysa da bir sonuç alamadı. Ali Tegin’in oğulları Harun ile üzerinde anlaştıkları plana göre Çağaniyan bölgesini yağmaladılar. Sonra Tirmiz’e gelip bir kaç kez taarruz ettilerse de bir netice alamadılar. Ancak Harun’un öldürülmesi ile bu seferler durdu. 174 İlk Müslüman Türk Devletleri Sultan Mesud, Harun’un Karahanlı ve Selçuklular ile işbirliği yaparak Hârizm’de istiklalini ilan etmesini önleyememişti. Ancak Hârizmşah Altuntaş’ın eski kethüdası olan Gazneli veziri Ahmed Abdüssamed eskiden görev yaptığı bu bölgede adamları olduğu için boş durmuyor bazı tedbirler alıyordu. Harun da Ali Tegin-oğulları ile harekete geçmek için ordugâhını şehir dışında kurmuştu. O arada Gazneli vezirinin satın aldığı adamların bir fırsatını bulup ağır yaraladıkları Harun 18 Nisan 1035’de öldü. Hârizm’in merkezi Gürgenç’de çıkan karışıklıklar Altuntaş’ın adamları tarafından önlendi. Nihayet Harun’un “Handân” lâkabıyla anılan kardeşi İsmail, 11 Mayıs 1035’te Hârizm tahtına çıktı. Ordu ve devlet ileri gelenleri ona biat ettiler. Sultan Mesud kendi tarafına çekebilmek için İsmail’e ve devlet ileri gelenlerine mektuplar gönderdi ise de bir sonuç alamadı. Gazneliler Devleti için Horasan, Rey ve Hindistan’da pek çok mesele varken, bir de Hârizm problemi ortaya çıkmıştı. Kirmân’ın Kaybı Horasan ve Hârizm’de baş gösteren karışıklıklar yanında Selçukluların sebep olduğu gelişmeler yüzünden Gazneliler Kirman bölgesiyle gerektiği şekilde ilgilenememekteydi. O arada Ahmed b. A1i Nuştegin’in de asker üzerindeki otoritesini yitirdiği anlaşılmaktadır. Zira Gazneli askerleri bölgede tecavüz ve hırsızlıklara başlamıştı. Durumun tahammül edilemez hale gelmesi üzerine Kirman ileri gelenleri Büveyhîlerden yardım isteyince onbin kişilik bir Büveyhî kuvveti Kirmana girdi. Yapılan savaşta Ahmed’in bütün gayretlerine rağmen Hindlilerin zayıf kalması Gaznelilerin yenilgisine sebep oldu ve Ahmed’in ordusu dağıldı. Kendisi yakınlarından bir grup ile Nişabur’a gitti. Böylece 1034 yılı içinde Gazneliler’in Kirmân’daki hâkimiyeti sona erdi ve bölge tekrar Büveyhîlerin eline geçti. Dihistan ve Taberistân Seferi Sultan Mesud bu olaylardan sonra Merv’e çekilmeye karar vermişse de bu kararından vazgeçerek Nişabur’a yöneldi. Böylelikle batıda bozulmuş olan işleri yoluna koymayı hesaplamaktaydı. O sırada Cürcanlılar iki yıldır ödemedikleri vergiyi gönderdiler. Ona rağmen Sultan Mesud 25 Ocak 1035’de Nişabur’dan da ayrılarak Cürcan’a ulaştı. Sultan ve Gazneli ordusunun geldiğini duyan Ebû Kâlicâr ile öteki Cürcan reisleri korkularından kaçmayı tercih ettiler. Sultan daha sonra Esterâbâd ve Sarî üzerinden Âmul’a ilerledi. Şehrin ileri gelenleri ile halkın temsilcileri sultanın huzuruna gelerek itaatlerini arz ettiler. Ahalinin bu tavrı sultanı memnun etmiş ve Âmul’un haracı bağışlanmıştır. Ancak kısa sürede bu karardan vazgeçilecektir. Zira şiddetli bir savaş sonucunda ele geçirilen Nâtıl’ın acısını Âmul halkından çıkarmak isteyen sultan, şehirden bir milyon dinarlık haraç istedi. Bu haracı ödemeyen Âmul şehri Gazneli askerleri tarafından yağmalandı. Alâüddevle Muhammed Kâkûyî’nin İsyanı 1032 kışında Kâkûyî Alaüddevle Muhammed Gazneliler’e isyan ederek Hemedan, Kerec ve Isfahan’ı ele geçirmişti. Ancak Hindistan’da Ahmed Yınaltegin’in isyan etmesi, sultanı Alâüddevle ile anlaşmaya sevk etmiş, sonuçta Sultan Mesud’a tâbi olmak ve yıllık haraç vermek şartıyla onun ele geçirdiği yerlerdeki hâkimiyeti tanınmıştı. O arada Kazvin’de başgösteren ayaklanma da Yaruk Toğmuş idaresindeki Gazneli ordusu tarafından bastırıldı. Ancak 1034 yılında Ferhat b. Merdavic ile anlaşan Alâüddevle, Gazneli hâkimiyetine baş kaldırdı. Ama müttefiki Ferhat’ın zamansız ölümü bütün hesaplarını alt üst etti ve Alâüddevle çaresiz Huzistan’a kaçtı. Isfahan’daki hazineleri Gazneli kuvvetleri tarafından yağmalandı. Ganimetler ara- 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 175 sında Alâüddevle’nin koruyucusu olduğu meşhur bilgin İbn Sinâ’nın kütüphanesi de vardı. Bu kütüphane daha sonra Gazne’ye nakledildi. Bir süre için hareketsiz kalan Alâüddevle 1036’da geri döndüyse de başarısızlığa uğrayarak tekrar kaçmak zorunda kaldı. O bu mücadele sırasında ordusunu Türkmen yardımcı kuvvetleriyle takviye ediyordu. Neticede Alâüddevle ile barış yapıldı. Gazneliler gittikçe artan Türkmen baskısı sebebiyle Cibâl bölgesini bir savaş içinde bırakmak istememişti. Nihayet Alâüddevle 1036 sonlarında Isfahan’ın iktâını Mesud’dan almayı başardı. Hindistan’da Ortaya Çıkan Gelişmeler Mesud’un ilk zamanlarında Gazneli devletinin Hindistan politikasında belirgin bir sessizlik göze çarpar. Zira, Horasan’da Oğuzlar ve Mâverâünnehr’de Ali Tegin gailesi onu meşgul ediyordu. Bu meselelerdeki dirayetsizlik Hindistan işlerinde de kendini gösterdi. Kadı Şirazi olarak bilinen ve”Büyük Hoca (Hace-i Bozorg)” makamını elinde bulunduran Ebu’l-Hasan Ali’nin teşviki ile babası döneminde ordu komutanlığına tayin edilen Eryaruk ve yakın arkadaşı Asıgtegin ortadan kaldırıldı. Ahmed Yınaltegin İsyanı Eryaruk’un öldürülmesinden sonra yerine Ahmed Yinaltegin atandı. Bu komutan mağrur, tecrübesiz aynı zamanda da şaibeli birisiydi. Hindistan’a giren Ahmed’in, Lahor’a gelişi sivil ve askerî yöneticiler arasında bir mücadelenin başlamasına sebep oldu. Zira Kadı Ebu’l-Hasan Şirazî de sâlârlığa daha başarılı bir komutan olan Ahmed Karategin’in atanarak Yinaltegin’in de onun emrine verilmesini istemekteydi. Sultanın yanında Vezîr Hace-i Bozorg’un desteğini alan Ahmed Yınaltegin, Kadı Şirazî’ye rağmen ilk anda önemli işler yaptı. Nitekim yerli prenslerden yıllık haraçları aldığı gibi 1034’te Ganj nehrini geçerek çok büyük ve bol suya sahip olan Benares şehrine hücum etti. Yinaltegin ve askerleri sabahtan ikindiye kadar kalabildikleri bu şehri yağmalayarak çok miktarda altın, gümüş, ıtır ve cevahir ele geçirip büyük bir zenginliğe kavuştu. Ahmed başarılı işler yapmasına rağmen Kadı Şirazî Gazne’ye sürekli ondan yakınan mektuplar gönderdi. Ahmed’in elde ettiği malın çoğunu gizlediğini ve çok azını sultana gönderdiğini, geriye kalan parayı nüfuzunu artırmak için kullandığını, ayrıca Sultan Mahmud’un oğlu olduğunu iddia ettiğini yazıyordu. Özellikle Ahmed Yınaltegin’in sultanın oğlu olduğu iddiası Sultan Mesud’u harekete geçirmeye yetti. Bunun üzerine Hindu asıllı Tilak, sultan adına sefer için görevlendirildi. Ahmed Yınaltegin açıkça isyan ederek etrafına topladığı kuvvetlerle harekete geçti. Fakat, onun karşısında tutunamayacağını anlayan Ahmet, Lahor’u bırakarak çöle çekilmeye çalıştıysa da Ekim 1034’te İndus’u geçmeye çalışırken Tilak’ın harekete geçirdiği iki üç bin Hindunun saldırısına uğradı. Ahmet’in kesik başı ve esir edilen oğlu Tilak tarafından Gazne’ye götürülerek Sultan Mesud’a takdim edildi. Sultan Mesud Kuzey Hindistan’da oluşan otorite boşluğunu doldurmak ve fetihler için Hindistan’a yöneldi. Mesud’un Hansi Kalesini Fethi ve Somnath Seferi Vezir Abdussamed başta olmak üzere ileri gelen devlet adamları, ülkenin batısında karışıklıklar devam ederken Hindistan’a bir sefer düzenlenmesinin doğru olmayacağını savundular. Fakat Mesud bunlara kulak asmadı ve 6 Ekim 1037’de Gazne’den hareket etti. Sultan Mesud, bölgenin racası ve Keşmir yolu hakkında bilgi almak üzere bölgeye gizlice asker yollamış ve Keşmir racasının bu sırada öl- 176 İlk Müslüman Türk Devletleri düğünü öğrenmişti. Neticede üç haalık bir yürüyüşten sonra Cavhanların elinde bulunan müstahkem Hansi Kalesi kuşatılmış, sonra lağımcıların tüneller açarak surları yıkmasından sonra 31 Aralık 1037’de şehir düşürülmüştür. Şimdiye kadar kimsenin ele geçiremediği Kal’atü’l-Arza adı verilen bu kaledeki bütün Brahmanlar öldürülmüş, kadın ve çocuklar esir alınmış ve hazine orduya paylaştırılmıştır. Hindistan’da ikinci seferini Dehli’nin kuzeyindeki Somnath üzerine yapan Sultan Mesud, Raca Dipal Hari’nin kaçması üzerine şehri doğrudan Pencab’a bağlarken kaleyi yağmalatmış, putların bulunduğu mabedler de yıkılmıştır. Buradan Rampur şehri üzerine yürüyen sultan, yaşlı ve güçsüz racanın aman dileyerek itaatini sunması üzerine hediyelerini kabul etmiştir. Böylece Hindistan racalıklarına ait topraklardan bir kısmı daha Gazneli hâkimiyetine geçerken Peşaver’in idaresi de komutan Abdürrezzak’a verilip 11 Şubat 1038’de Gazne’ye dönülmüştür. Selçuklu-Gazneli Mücadelesi Sultan Mahmud döneminde takip edilen katı politikalarla Selçukluların bir tehdit haline gelmesine fırsat verilmemişti. Fakat Mesud aynı feraseti gösterememiş, hızla büyüyen Selçuklu tehlikesi karşısında kesin bir tavır ortaya koyamamıştır. Sultan Mesud’un Selçuklular karşısındaki tek tutarlı davranışı hiçbir zaman onlara güvenmemesidir. Nitekim Gazne’ye geldikten hemen sonra yeni atamalar yaparken Taş Ferrâş’ı Irak ordusu başkumandanlığına tayin etmiş ve Vezir Ahmed Meymendî’nin bütün itirazlarına rağmen gizlice onu maiyetinde görevlendirdiği Yağmur, Buka, Göktaş ve Kızıl adlı beyler ile birlikte diğer Yabgulu Türkmen reislerini yakalamakla görevlendirmişti. Onlar ise 1025 Semerkand Görüşmesi’nden sonra Sultan Mahmud’un izniyle Maverâünnehr’den Horasan’a göç etmişlerdi. Ancak Sultan Mesud ve Taş Ferrâş bazı başarılar elde ettilerse de bir sonuç alamadılar. Selçukluların Nesâ Galibiyeti 1034 yılı sonlarında Hârizm’de ezelî düşman Şah Melik’in baskınına uğrayan Tuğrul ve Çağrı Beyler ile Musa Yabgu’ya bağlı Selçuklular, eski müttefikleri Ali Tegin ölünce Mâverâünnehr’e dönemediler ve zorunlu olarak Horosan’a geçtiler. Gazneli Horasan divanı reisi 19 Mayıs 1035’de Gürcan’da Selçukluların gönderdiği mektubu sultana arz etti. Selçuklular bu yolla Horasan’a gelme sebeplerini izah ederek askerî hizmet karşılığında Nesâ ve Ferâve şehirlerinin kendilerine verilmesini istiyorlardı. Sultan Mesud bu mektuba çok kızdı ve Türkmenleri Horasan’dan çıkarmak için hazırlıklara başladı. Bu arada Cürcan’dan ayrılarak 2 Haziran 1035’de Nişabur’a gelmiş ve onbeş bin atlı, ikibin de saray gulâmından oluşan, fillerin de yer aldığı bir orduyu Hâcib Beytoğdı komutasında Türkmenler üzerine sevketmiştir. Ancak Nesâ üzerine yürüyen Hâcib Beytoğdı Selçuklulara yenildi. Bu şartlarda Sultan Mesud Musa Yabgu’ya Ferâve’yi, Çağrı Bey’e Dihistan’ı, Tuğrul Bey’e de Nesâ’yı verdi. Selçuklular’ın Harekete Geçmesi ve Gazneliler Nesa yenilgisinden sonra Nişabur’a dönen Gazneli elçisi onlara güvenilemeyeceğini söylüyordu. Onun duyduklarına göre “Selçuklular Gaznelileri küçümsüyordu.” Bunun üzerine Sultan Mesud bazı tedbirler alma yoluna gitti. Zira Horasan bölgesinde Büst, Serahs ve Cüzcan’da Selçukluların tekrar faaliyete geçtikleri, her yerde halkı incittikleri ve pek çok kötülük yaptıkları, tedbir alınmazsa Horasan’ın harap olacağı bildiriliyordu. Sultan Mesud bu haberler üzerine Büyük Hacib Sübaşı’nın onbin atlı, beşbin piyadeyle Horasan’a gitmesini ve bu bölgenin acele Türkmen- 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 177 lerden temizlenmesini emretti. Sübaşı Türkmenler üzerine yürürken Mesud da Belh’den ayrılarak 20 Mayıs 1036’da Gazne’ye döndü. Bu arada Selçuklular daha önce kendilerine verilen yerler ile yetinmeyerek Merv, Serahs ve Bâverd’i de istediler. Üstelik çeşitli yörelere akınlar yapmaya başladılar. Sonuçta vezir Gazneli ordusunun hazırlıklarını tamamlayarak ciddî tedbirler aldı. Hacib Sübaşı da Merv’e giderek her tarafa bir şahne gönderdi. Bunun üzerine Selçuklular Nesa ve Ferave tarafına çekilmek zorunda kaldı. Selçuklular’ın başarılarından cesaretlenen Irak Türkmenleri ise harekete geçerek Rey üzerine yürüdü. Yapılan savaşı Türkmenler kazandı; Taş Ferraş’ı esir ederek parçaladılar ve Rey şehri önünde göründüler. Gazneli Ebû Sehl Hamduy yardımdan ümidini kesince şehri kaderiyle baş başa bıraktı ve Şubat 1038’de Horasan’a çekildi. Onun gidişiyle Gazneliler’in batıdaki hâkimiyetleri de kesin olarak sona erdi. Gazneliler’in Talhâb Yenilgisi Sultan Mesud’un Hindistan’da bulunmasından faydalanan Türkmenler Talekan ve Faryab’ı yağma etmişlerdi. Belh’de bulunan Gazne ordusunun kış mevsiminde Türkmenlere karşı harekete geçmesi mümkün olmadığından zarara uğrayan başka yerler de vardı. Ayrıca Gazneli komutanı Hacib Sübaşı Nişabur’dan ayrılıp kesin bir savaşı göze alamadığından işi savsaklamaktaydı. Nihayet sultanın ihtarıyla harekete geçti. Selçuklular onu Serahs civarındaki Talhâb denilen yerde karşıladılar. 1038 Mayıs’ında sabahtan öğleye kadar devam eden şiddetli çarpışmalar sonunda Gazneli ordusu ağır bir yenilgiye uğradı ve bütün ağırlıklarını bırakarak geri çekildi. Tuğrul Bey’in üvey kardeşi İbrahim Yınal, oniki gün sonra Nişabur önlerine gelerek şehri teslim aldı ve Mesud adına okunan hutbeyi Haziran 1038’de es-Sultânü’l-Muazzam unvanıyla Tuğrul Bey adına çevirdi. On gün kadar sonra da Tuğrul Bey Nişabur’a geldi ve Sultan Mesud’un tahtına oturdu. Ama bu arada hazırlıklarını tamamlayan Mesud da 6 Ekim 1038’de ellibin kişiye yaklaşan ordusuyla Gazne’den ayrıldı. Sultan Mesud’un Selçuklu tehlikesini görüp, yeterince takdir edememesinin sebepleri nelerdir? Selçukluların Ulyâ-âbâd ve Serahs Bozgunları Çağrı Bey’in hâcibi Altı, emrindeki ikibin atlıyla Belh civarındaki iki köyü yağmaladı ve Mesud’un gönderdiği Gazneli kuvvetleri karşısında Ulyâ-âbâd’a çekildi. Durumu öğrenen Çağrı Bey de oraya yöneldi. Bunun üzerine Sultan Mesud Selçuklular üzerine yürüdü. İki taraf arasında 6 Nisan 1039 tarihinde şiddetli bir savaş başladı. Sultan Mesud bin gulâmı ile hücum edince Çağrı Bey’in emrindeki Türkmenler bozguna uğrayarak çöllere çekildi. Gazneliler kaçanları takip etmek istediyse de, sultan çölde takibin tehlikeli olacağı için onları engelledi ve 14 Nisan 1039’da Belh’e döndü. Mâverâünnehr’de Selçukluları destekleyen Karahanlı Böritegin ile Ali Tegin’in çocuklarının aralarındaki mücadeleye göz yumarken, Hârizm’i de Selçukluların düşmanı Şah Melik’e verdi. Böylece Selçuklulara gelecek yardımların önünü kesmeyi planladı. Mesud 30 Haziran günü Serahs yakınlarında konakladığı sırada Selçuklu öncüleri tekrar göründü. Bunlar Gaznelilerin kıyısında konakladıkları suyun yönünü değiştirince, Gazneli ordusunun en önemli meselesi su bulmak oldu. Bunun üzerine Gazneli kuvvetleri Selçuklulara karşı taarruza geçerek ikindi vaktine kadar savaştı. Her iki ordu da çok sayıda ölü ve yaralı verdi. 1 178 İlk Müslüman Türk Devletleri Selçuklu-Gazneli Mütarekesi Çarpışmaların şiddetlenmesi ve kayıpların artması her iki tarafı geçici de olsa bir barış yapmaya zorlamaktaydı. Nitekim Gazneli veziri sultana Selçuklular ile bir andlaşma yapmak gerektiğini bildirmiş, devlet ileri gelenlerinin de katıldığı bir toplantıda uzun görüşmelerden sonra bu fikir kabul edilmişti. Gazneli elçisi olarak Ebû Nasr Zevzenî seçildi. Vezirden gerekli talimatı alan Ebû Nasr Selçukluların yanına gitti. Selçuklu reisleri toplanarak durumu görüştüler. Neticede onlar da Gazneli vezirinin barış teklifini kabul ettiler. Yapılan anlaşma gereği Gazneliler geri dönüp Herat’a gidecekler; Selçuklular daha önce bulundukları vilâyetlerde kalacak; halka taarruz etmemek ve mallarına el koymamak şartıyla Nesâ, Bâverd, Ferâve ve çevresi Selçuklulara geri verilecek; buna karşılık Selçuklular hâlen ellerinde tuttukları Nişabur, Serahs ve Merv’den çekilecekti. Gazne ordusu Herat’a çekildikten sonra gelecek olan Selçuklu elçileriyle kesin andlaşma işi ele alınacaktı. Selçuklular bu şartları kabul ettikten sonra kendilerine verilmiş olan yerlere doğru çekildiler. Gazneli ordusu bu geçici barıştan sonra Ağustos 1039’da Herat’a ulaştı. Sultan Mesud bölgede hâkimiyeti tekrar sağladı. Bir müddet Selçuklu işgalinde kalan topraklarda idarî teşkilât yeniden kurulurken vergiler toplanmaya başlandı. Ayrıca Herat’ı işgal eden Selçuklularla işbirliği yapan, onlara taraar olan kimseler de cezalandırıldı. Ancak Tuğrul Bey Nişabur’a döndü, Çağrı Bey Serahs’ta kaldı, diğer Türkmenler ise Nesâ ile Bâverd’e gittiler. Bu durum Selçuklular’ın andlaşma şartlarına uymayarak işgâl ettikleri yerlerden çekilmediklerini gösteriyordu. Dandanakan Savaşı Sultan Mesud Gazne’den istediği teçhizat ve askerler geldikten sonra 9 Kasım 1039’da, Herat’dan ayrılarak Nişabur’a doğru ilerlemeye başladı. Merkezde bizzat Mesud, sağ kanatta Sipehsâlâr Ali ve sol kanatta Hâcib Sübaşı yer almaktaydı. O sırada Tuğrul Bey Nişabur’da bulunmaktaydı. Süratle hareket eden Sultan Mesud doğrudan Nişabur’a gidecek olursa Tuğrul Bey’in kaçacağını bildiği için önce Tus şehrine yürüyüp onu şaşırtmak istedi. Fakat Gazneli ordusunu adım adım takip ettiren Tuğrul Bey, sultanın yolları kapatmak istediğini anlayarak süratle Nesa tarafına çekildi. Gazneli öncüleri Habûşân kasabasına geldiği zaman, Tuğrul Bey’in buradan az önce ayrılmış olduğunu öğrendiler. Sultan Mesud Habûşân’da iki gün dinlendi. O arada Ebû Sehl Hamduy ile Surî Nişabur’u zabt etmek üzere gönderildi. Sultan da Bâverd’e bir akın yaptı. Zira Tuğrul Bey o sırada Bâverd’e gelmiş ve kendisinden önce oraya ulaşmış olan Çağrı Bey ile öteki Türkmenlerle buluşmuştu. Selçuklular süratle Nesâ’ya çekilirken Gazneli ordusu da onları takibe koyuldu. Sultan Mesud Nesâ’dan hareket ederek 16 Ocak 1040 tarihinde Nişabur’a girdi. Sultan Mesud Mart’ta Tus şehrine doğru yola çıktı. Serahs, Bâverd, Nişabur ve çevredeki yol kavşaklarına öncü birlikleri yerleştirdi. Selçuklular da Serahs’a gelerek öncü birlikler çıkarmıştı. Sultan on gün sonra Serahs’a ulaştı. Fakat su ve erzak sıkıntısı nedeniyle 17 Mayıs 1040’da Merv şehrine yöneldiler. Sultan Mesud 23 Mayıs günü ordusunu savaş düzenine koyarak henüz bir fersah mesafe yol almıştı ki, çeşitli yönlerden Selçuklular taarruza geçti. Bu saldırı üzerine Gazneli ordusunun ilerleyişi iyice yavaşladı. 24 Mayıs 1040’da Gazneli ordusu Selçuklu kuvvetlerinin hücumuna rağmen öğleye doğru Dandanakan Kalesi’ne ulaşabildi. Sultan Mesud ordusunun su sıkıntısını önlemek için beş fersah ilerideki havuza gidilmesini emretti. Bu hareket Gazne ordusunun düzeninin bozulmasma ve savaşın kaybedil- 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 179 mesine yol açan en önemli olaydı. Bu esnada üçyüzyetmiş saray gulamı ordudan ayrılarak Selçukluların tarafına geçti. Bunlar daha önce kaçmış olanlarla birleşerek şiddetle hücuma geçtiler. Bu hücum, zaten bitmiş, yorgun ve moralsiz olan Gazneli ordusunun çökmesine ve dağılmasına sebep oldu. Savaş alanını terkeden Sultan Mesud önce Merv ovasında bulunan Barkdiz Kalesine, sonra da Garcistan tarafına kaçtı. Beraberinde kardeşi Abdürreşid, oğlu Mevdud ve devlet ileri gelenlerinden bazıları bulunuyordu. Sultan 31 Mayıs’ta Garcistan’a, 21 Haziran 1040 tarihinde de Gazne’ye ulaştı. Sultanın Hindistan’a Kaçışı ve Öldürülmesi Dandanakan yenilgisi Gazneli devletini büyük devlet olmaktan çıkarmış ve onu Hindu-kuş’un güneyine çekilmeye mecbur bırakmıştı. Mesud Gazne’ye dönerken, Dandanakan sahrasında kurulan bir taht üzerine oturan Tuğrul Bey ise Horasan emiri olarak selâmlanıyordu. Savaşa devam etmeyi istiyordu. Fakat Belh’in yardımına gönderilen Altuntaş pusuya düşürülerek askerleri imha edilince, kardeşi Muhammed ve dört oğlunu 11 Ekim 1040’da Nagar Kalesinden Gazne’ye getirtti. Sultan kardeşi Muhammed ve oğullarına kendisine sadık kalmaları için yemin ettirdi. Sonra Gazne’deki hazinenin götürülmek üzere hazırlanmasını istedi. Ayrıca ailesine de Hindistan’a gitmek üzere hazırlık yapmalarını bildirdi. Diğer taraan oğlu Mecdud’u ikibin atlı ile bölgeyi emniyet altına alması için Multan’a gönderen sultan, bir an önce hiç dinlenmeden doğrudan Lahor’a gitmeyi planlamaktaydı. Devlet adamlarının muhalefetine rağmen Sultan Mesud, haremi ve seçme hazinesiyle birlikte takriben 15 Kasım 1040’da Hindistan’a gitmek üzere Gazne’den ayrılırken bütün ülkede tam bir anarşi ve terör ortamı mevcuttu. Ordunun bundan etkilenmemesi mümkün değildi. Nitekim Mesud Sind Nehrini geçip Marikale’ye geldiğinde askerlerin bir kısmı ile Hindli köleler hazineyi yağmaladılar ve askeri isyana teşvik ettiler. Sonuçta ordu Mesud’u hal’ ederek kardeşi Muhammed’in yanında yer aldı ve 21 Kasım 1040’da onu ikinci kez sultan ilan etti. Mesud kendisine sadık kalan askerleriyle isyanı bastırmak için çalışmışsa da bunda başarılı olamadı, yakalanıp Girî Kalesine gönderildi ve orada yeğeni Ahmed’in etkisiyle öldürüldü. SULTAN MUHAMMED’İN İKİNCİ SALTANATI Sultan Muhammed ikinci kez tahta çıkarıldıktan sonra hemen Gazne’ye dönmemiş ve kışı Peşâver taraarında geçirmişti. Şehzade Mevdûd ise babası Mesud tarafından Selçuklular ile mücadele için gönderildiği Belh taraarında başarılı olamayarak Hupyan kasabasına çekilmişti. Bunun üzerine Belh valisi Altuntak Selçuklulara itaate mecbur kalmış, şehri Çağrı Bey’e teslim edip onun hizmetine girmişti. Mevdûd o sırada babasının ölümünü ve amcası Muhammed’in tahta geçtiğini haber aldı. Bu sırada Mevdûd amcası Abdürreşîd’in tarafsızlığını sağlamaya muvaak oldu. İki Gazneli ordusu Nangrahar bölgesinde bulunan Dunpur’da (bugünkü Celâlâbâd) karşılaştı. Mevdûd 8 Nisan 1041’de Muhammed’in ordusunu mağlup edip dağıttı. Sultan Muhammed ve oğulları esirler arasında bulunuyordu. Bunların bir kısmı ok yağmuruna tutularak, bir kısmı da atlara bağlanarak öldürülmek suretiyle cezalandırıldılar. Bu intikam fırtınasından sadece Muhammed’in oğlu Abdürrahim, isyan sırasında amcası Mesud’a gösterdiği hürmet sebebiyle kurtulabilmişti. Daha sonra 28 Nisan 1041’de muzaer bir şekilde Gazne’ye döndü. Bu suretle Muhammed’in üç ay onsekiz gün sürmüş olan ikinci saltanat devresi de sona ermiş oluyordu. Bir süre sonra Muhammed de Mevdûd tarafından öldürtülecektir. 180 İlk Müslüman Türk Devletleri SULTAN MEVDÛD DÖNEMİ Mevdûd Gazne’ye döndükten ve tahta oturduktan sonra vezirliğe yine Abdüssamed’i getirdi. Ancak Mevdûd henüz Gazneliler devletinin yegâne hâkimi değildi. Zira daha önce babası tarafından 1034-35’de Multan valiliğine gönderilen kardeşi Mecdud, istikrarsızlığı fırsat bilerek İndus’tan Hansi ve anesar’a kadar olan bölgeyle beraber Multan ile Lahor’u da zaptederek halkın mallarına el koymuş ve sultanlığını ilan etmişti. Bu durumu öğrenen Mevdûd onu ortadan kaldırmak için hazırlıklara girişti. Öte taraan Mecdûd da büyük bir orduyla Gazne’ye doğru ilerlemeye başlamıştı. Fakat 11 Ağustos 1041’de Kurban Bayramını Lahor’da kutladıktan sonra esrarengiz bir şekilde çadırında ölü bulundu. Mecdûd’un ölüm sebebi anlaşılamadı. Böylece Hind’in idaresi de Mevdûd’un eline geçti ve o tek başına Gazneli sultanı oldu. Sistan Meselesi Selçuklular Sistan’a hâkim oldukları sırada, Gazneliler’e bağlı bazı kesimlerin Sultan Mevdûd’dan yardım istedikleri anlaşılıyor. Nitekim kısa bir süre sonra Kaymaz el-Hâcib komutasındaki Gazneli kuvveti Sistan önlerine gelerek karargâhlarını kurdu. Ancak Sistan’da Selçuklular adına hüküm süren Ebu’1-Fazl ile yapılan muharebeyi kaybeden Gazneli kuvvetleri geri dönmek zorunda kaldı. Ebu’1-Fazl’ın Gazneli taraarı halka karşı tavrı, Sultan Mevdûd’u Sistan’a yeni bir ordu göndermeye mecbur etti. Yine Kaymaz’ın kumanda ettiği bu Gazneli ordusu 20 Mart 1042 günü Sistan önlerinde Ebu’1-Fazl ile savaşa başladı ve onu Zerenc Kalesine çekilmek zorunda bıraktı. Kale kuşatılınca Ebu’1-Fazl Horasan’da bulunan Selçuklu Ertaş’tan yardım istedi. O 21 Temmuz 1042 günü Ertaş’ın ani baskını ile çok sayıda kayıp veren Gaznelilerden Kaymaz dâhil çok az kişi Büst şehrine ulaşabildi. Mevdûd’un daha sonra kumandanlarından Tuğrul’u Sistan’a gönderdiği görülmektedir. Tuğrul emrindeki ikibin atlıyla Büst’ten harekete geçip yol üzerinde Ebu’l-Fazl’ın kardeşi Ebû Nasr’ı esir aldı. 1043 yılı başlarında Sistan’a geldi ve halktan pekçok kimseyi öldürerek etrafı yağmaladı. Neticede Ebu’1-Fazl onunla barış yaptı ve Sistan, Sultan Mevdûd devrinde Selçuklular’a tâbi olarak kaldı. Hindistan Meselesi Bazı racalarla birlikte Dehli racası Mahipala, Gaznelilerin batı meseleleriyle uğraşmasını fırsat bilerek tekrar bağımsızlığını ilan etmeye teşebbüs etti. Bunlar 1043-44’de Hansi ile anesar’ı zaptederek Gazneli memurlarını buradan kovdular. Müttefiklerin gayesi Müslümanların dinlerine yaptıkları hakaretlere son vermekti. O sebeple Hinduizmin en önemli merkezlerinden biri olan Kangra (Nagarkot)’nın alınması için harekete geçmeleri, Hinduları büyük bir coşkuya sevketti. Bu ruh haliyle harekete geçen Hindu ordusu, kaleyi kuşatırken muhafızlar da büyük bir gayretle şehri savunmaktaydı. Ancak kendileri de zor durumda olan Lahor emirlerinden istenen yardım gelmeyince Müslümanlar daha fazla direnemeyerek şehri terk etmek zorunda kaldılar. Hinduların Kangra’yı zaptederek gösterdikleri başarı, bölgede Hinduizmin yeniden hayat bulmasını sağlamış ve yıkılan tapınakların yerlerine kısa sürede yenileri inşa edilmiştir. Birleşik Hindu ordusu daha sonra Lahor’u kuşattı. Sultan Mevdûd şehre yardım için bir ordu gönderdi. Hindlilerin Lahor kuşatması yedi ay sürdü, ancak Hindli liderlerden birinin ölmesi, racaların birbirine girmesine ve kuşatmanın kaldırılmasına sebep oldu. Racalardan bazıları tekrar Mevdûd’a itaat ederken, 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 181 büyük bir kısmı da ülkelerine çekildi. Daha sonra 1048 yılında Sultan Mevdûd Pencâb’daki Hindli asiller arasındaki geçimsizliği ortadan kaldırmak için iki büyük oğlu Mahmud ve Mansûr’u Lahor ile Peşâver şehirlerine vali tayin etti. Aynı zamanda Hindliler’in saldırılarını önlemek için de kumandanlardan Ebû Ali Kûtvâl Hindistan’a gönderildi. Bu atamalar kısa sürede etkisini gösterdi ve Pencâb’ta düzen sağlanırken racaların taarruzları da durduruldu. Bütün bu başarılar Gaznelilerin Hindistan’da sona ermek üzere olan nüfûzlarını yeniden sağlam bir şekilde tesis etmelerine imkân verecektir. Gazneli - Selçuklu Münasebetleri Sultan Mevdud Hindistan’da geçici bir süre sükûneti sağlayınca Selçuklu meselesini kendi lehine çözebilmek için Herat üzerine yürüdü. Sultanın bütün arzusu, Selçukluları ele geçirdikleri yerlerden çıkarmak ve Gazneli devletinin ihtişamını tekrar canlandırmaktı. Nitekim o Güneybatı hudutlarını emniyet altına aldıktan sonra Kuzeybatı Afganistan’da Selçukluları durdurmaya ve geçici de olsa geri çekilmeye mecbur etti. Sultan Mevdûd Herat şehrini kurtarmış, Ceyhun nehri üzerinde önemli bir köprübaşı olan Tirmiz şehrini de birkaç yıl elinde tutmuştu. O Çağrı Bey’in kızı ile de evliydi. Ancak Sultan Mevdûd Çağrı Bey’in hastalanmasından istifade ile Horasan’a bir ordu sevketti. Çağrı Beyin gönderdiği oğlu Alp Arslan ise 1043’te Gazneli ordusunu yendi ve bin kadar esir ile pek çok ganimet ele geçirdi. Daha sonra Çağrı Bey, Alp Arslan ile birlikte Tirmiz üzerine yürüyerek burayı ele geçirdi. Ama bir yıl sonra Gazne’yi almak üzere harekete geçecek olan Sistan hâkimi Ertaş, aynı başarıyı gösteremeyecek ve hezimete uğrayıp Sistan’a dönecektir. Sultan Mevdûd’un ölümü Sultan Mevdûd Selçuklular’a karşı tek başına kesin bir sonuç alamayacağını anladığı için çevredeki hükümdarlar ile bir ittifak kurmaya çalıştı. Ciddi müzakerelerden sonra İsfahan’da bulunan Hemedan’ın eski hâkimi Kâkûyî Ebû Kalicâr ve Karahanlılar’dan muhtemelen İbrahim b. Nasr ile ittifak yaptı. Mevdûd onlarla birleşmek üzere Gazne’den ayrıldı. Fakat yakalandığı kulunç hastalığı onu geri dönmek zorunda bıraktı. Daha sonra hastalığı şiddetlenen Mevdûd 18 Aralık 1049 tarihinde Gazne’de öldü ve gerçekleştirmek istediği plan ölümüyle sonuçsuz kaldı. DÖRT YILDA DÖRT SULTAN, BİR MÜTEGALLİBE DÖNEMİ Sultan Mevdud’un Çağrı Bey’in kızıyla evliliğinden dünyaya gelen oğlu Mesud beş yaşında Gazneli tahtına çıkarıldı. Ancak Mevdud’un Sistan’a gönderdiği Vezir Abdürrezzak Mendiş Kalesinin yakınlarına ulaştığı sırada sultanın ölüm haberini alınca hemen orada tutuklu bulunan ailenin en yaşlı üyesi Abdürreşid’e biat etti ve emrindeki ordunun da onu hükümdar ilan etmesini sağladı. O sırada Gazne’de ileri gelen devlet adamları II. Mesud’u hal’ ederek 29 Aralık 1049’da Ali b. Mesud’u tahta çıkarmıştı. Bu sultan yerini sağlamlaştırmak için devlet idaresinde söz sahibi olduğu anlaşılan yengesiyle evlendi. Bunun üzerine Abdürreşid, vezir ve beraberindeki askerler Gazne’ye yürüdü. Bu kuvvetlere dayanamayacağını anlayan Ali b. Mesud kaçmış ve rakipsiz kalan Abdürreşid 24 Ocak 1050’de Gazneli devletinin yeni sultanı ilan edilmiştir. Sabık Sultan Ali ise yakalanarak bir kalede hapsedildi. Abdürreşid akıllı ve fâzıl, ancak beceriksiz ve cesaretsiz birisiydi. Saltanatının ilk günlerinde tahta geçmesinde katkısı olan Nûştegin’i Hindistan ordusu ile Lahor’a yolladı. Bu komutan Hindular için çok önemli olan Kangra Kalesini geri 182 İlk Müslüman Türk Devletleri alarak Gazneliler’in Hindistan’daki durumunu sağlamlaştırdı. Başarılı kumandanlarından Hâcib Tuğrul Bozan’ı başkumandanlığa getirerek Selçukluları durdurma görevi verdi. O da Gazne üzerine yürüyen Selçukluları mağlup ettikten sonra Sistan’a yürüdü ve onları bu bölgeden çıkarmak istedi. 10 Kasım 1051’de Tak Kalesini kuşattı. Kırk gün süren bu kuşatmadan bir netice alamadı. Bu arada Sistan hâkimi Ebu’1-Fazl durumu Herat’ta bulunan Selçuklu Musa Yabgu’ya bildirerek yardım istemişti. Onlar şehre girmek üzere hazırlık yaparlarken, Tuğrul ve beraberindekiler Musa Yabgu’nun üzerine hücum ettiler. Bu âni hücum karşısında Musa Yabgu hezimete uğradı ve beraberinde Ebu’1-Fazl olduğu halde kurtuluşu Herat’a kaçmakta buldu. Hâcib Tuğrul kaçanları bir süre takip ettikten sonra geri dönerek Sistan şehrini ele geçirdi. Sistan’da Selçukluları Horasan’dan çıkarmak üzere hazırlık yapan Tuğrul, birden Gazne’ye yöneldi. Şehre yaklaştığı zaman sultana bir elçi göndererek durumu bildirdi. Abdürreşîd yakınları ile Gazne Kalesine çekilmekten başka birşey yapamadı. Tuğrul Gazne’ye girerek Sultan Abdürreşîd ve onbir şehzadeyi öldürterek Gazneli hanedanında katliam yaptı. O sırada bir kalede tutuklu bulunan Ferruhzâd, İbrahim ve Şücâ adlı şehzadeler bu katliamdan kurtulmuştu. Ancak Tuğrul Gazne’de geniş çaplı tutuklamalarda bulunmuş ve Sultan I. Mesud’un kızı ile de zorla evlenerek tahta oturmuştu. Yanındaki ordu mensupları dışında kimsenin tasvip etmediği bu gelişmeler, bir buçuk ay kadar sonra Nuştegin’in Tuğrul’u öldürmesiyle sona erdi. Tuğrul’un başı bir sopanın ucuna takılarak Gazne sokaklarında dolaştırılırken katliamdan kurtulan üç şehzadeden Ferruhzâd 1052’de tahta çıkarıldı. SULTAN FERRUHZÂD DÖNEMİ (1052-1059) Ferruhzâd’ın karşılaştığı ilk büyük tehlike Abdürreşid’in ölümü ve saltanat değişikliğinden faydalanmak isteyen Çağrı Bey’in Gazne üzerine yürümesidir. Ancak Gazneli ordusu Büst şehrine kadar ilerleyen Selçuklu kuvvetlerini bozguna uğrattı. Çağrı Bey bu yenilgi sonucu Horasan’a dönmek zorunda kaldı. Sultan Ferruhzâd, durumunu sağlamlaştırdıktan sonra Horasan’a sahip olmak üzere harekete geçti. Bu maksatla hazırlanan büyük bir ordu Toharistan’daki Emîr Kutbeddin Gülsarıg idaresindeki Selçuklu kuvvetlerinin üzerine gönderildi. İki taraf arasındaki savaşı kazanan Gazneliler olmuş, Selçuklu ordusundan birçok kumandan ve asker esir düşmüştü. Bu yenilgi üzerine harekete geçen Alp Arslan, Gaznelileri mağlup etti. Bu savaşın ardından 1053’de taraar arasında anlaşma yapıldı. Halkına gayet iyi davranan Ferruhzâd yedi yıl hüküm sürdükten sonra 1059 yılında otuzdört yaşında kulunç hastalığından öldü. Selçukluların Gazne üzerindeki tesirinin büyüklüğü, Gazneli sultanlarının bu dönemde Emir ve Melik unvanlarına ek olarak es-Sultanü’l-Muazzam gibi Selçukluların kullandığı ünvanları da almalarından anlaşılmaktadır. Nitekim bu unvan ilk defa Ferruhzâd’ın sikkelerinde görülmektedir. SULTAN İBRAHİM B. MESUD (1059-1099) Sultan Ferruhzâd’ın yerine kardeşi İbrahim geçti. Onun sultan olmasıyla uzun bir süre devam eden Gazneli-Selçuklu mücadelesi sona erdi. Bu iki Türk devleti arasındaki savaşlara son verilmesine Çağrı Bey de razı olmuş ve 1059’da iki taraf arasında barış andlaşması yapılmıştı. Bu andlaşma gereğince iki devlet hâkimiyetleri altındaki ülkeleri muhafaza ile birbirlerine saldırmamayı taahhüt ediyorlardı. Hudut ise Afganistan’ın kuzeyindeki Hindikuş dağları idi. Meşhur tarihçi Ebu’1-Fazl Beyhakî tarafından kaleme alınan bu andlaşma yarım yüzyıl kadar sürmüştür. 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 183 İbrahim bu durumdan yararlanarak ülkesini yeniden düzene soktu ve bir dereceye kadar halka refah getirdi. Ancak Sultan Alp Arslan’ın 1072’de ölümü üzerine meydana gelen taht değişikliğinden Karahanlılar kadar Gazneliler de faydalanmak istedi. Nitekim çok sayıda Gazneli askeri Melikşah’ın amcası Emîrü’l-Ümerâ Osman’ın idaresindeki Çiğilkent’e hücum etti. Osman bu saldırıya karşı koyamadığı gibi esir alındı, hazinesi Gazne’ye nakledildi. Selçuklular bu saldırıya cevap vermek için harekete geçince Gazneliler Çiğilkent’i yağmalayıp geri çekildi. Öte taraan Sultan Melikşah amcası Kavurd’un isyanını bastırmış, Karahanlıları itaat altına almıştı. Sonra Gazne üzerine yürüyerek Herat’ın güneyindeki İsfizar’da konakladı. Sultan İbrahim bunu haber alınca Melikşah’ı önlemek için, Selçuklu emirlerini kendi tarafında göstermek gibi psikolojik bir savaş planı düşündü ve casusları vasıtasıyla bunun tatbikinde de başarılı oldu. Sultan Melikşah eline geçen sahte mektupları okuduğu zaman, emirlerinin gerçekten Sultan İbrahim ile ittifak ettiğini sandı ve seferden vazgeçerek İsfahan’a döndü. Melikşah’ın yarıda kalan bu seferinin yine de Selçuklulara bir takım imkânlar sağladığı anlaşılıyor. Zira Sultan İbrahim bu seferden sonra Emîrü’l-Ümerâ Osman’ı serbest bıraktı. İki hanedan arasındaki dostluk evlilik bağları ile de kuvvetlendirildi. Gaza yapmak üzere Hindistan’a hareket eden İbrahim, önce Sütleç ırmağı üzerindeki stratejik öneme sahip Ecved (Acudhan) Kalesini kuşatarak teslim aldı (1079). Ardından Rûbal Kalesini ele geçirmek üzere hareket etti. Sultan pekçok savaş taktiği kullanarak arka arkaya yaptığı hücumlarla Hindistan’ın bu müstahkem kalesini de almayı başardı. Oradan Dere-Nevre (Derâ Dun) bölgesine taarruz etti. İslam’a davet teklifini kabul etmeyen bölge halkının pekçoğu öldürülürken kurtulanlar dağlara kaçtılar. Çocuklar dâhil yaklaşık yüzbin esir alınarak geri dönüldü. Halkın isteği üzerine Gur bölgesinde Emir Abbas’ı görevden alarak yerine oğlu Muhammed’i tayin eden İbrahim’in uzun süren hükümdarlığı sırasında Gazneliler Doğu Afganistan ve Kuzey Hindistan’da parlak günler yaşadı. Sultan İbrahim kırk yıllık uzun bir saltanattan sonra 1099’da öldü. Geride kırk kız ile otuz altı erkek evlad bıraktı ki, bütün kızlarını seyyid ve âlimlere vermiştir. SULTAN III. MESUD DÖNEMİ (1099-1115): GAZNELİ HÂKİMİYETİNİN HİNDİSTAN’A KAYMASI Sultan İbrahim’in yerine oğullarından III. Mesud geçti. O Selçuklu sultanı Melikşah’ın kızıyla evliydi. Mesud iyi ahlâklı, adalet ve insaf sahibi bir hükümdardı. Halk tarafından kendisine Mesud-i Kerîm diye hitab ediliyordu ve Gazne tahtının başarılı hükümdarlarından biri idi. Oğlu Şirzad idaresindeki bir orduyu Lahor’a göndermişti. Diğer taraan Hâcib Togan Tegin idaresindeki bir ordu da Ganj nehrini geçerek pekçok ganimetle geri dönmüştü. Bu dönemde Gaznelilerin Hindistan’daki güçlerinin daha da arttığı görülmektedir. Sultan III. Mesud zamanında Gazneliler devleti, Gazne, Kabil, Büst, Kusdâr, Mekran ve Kuzey Hindistan’ı içine almaktaydı. Onaltı yıllık bir saltanattan sonra Mesud’un 1115’de ellidört yaşında ölümü üzerine Gazneli tahtında iç karışıklıklar başgösterdi ve oğlu Şirzâd tahta çıktı. Ancak bu hükümdarın hayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgi vardır. O bir yıl saltanat sürdükten sonra kardeşi Arslanşah tarafından 1116’da tahttan uzaklaştırıldı. Birkaç yıl sonra tekrar tahtı ele geçirmek üzere harekete geçtiği sırada öldürüldü. Selçuklular bu kargaşadan yararlandı ve 1117’de Gazne’ye giren Sultan Sancar, Behramşah’ı bir vassal olarak tahta oturttu. Bu arada Hindistan’a kaçan Arslanşah’ın faaliyetleri bir netice vermezken Gaznelilerin tek hâkimi haline gelen Behramşah da kısa sürede Hindistan’a yönelecektir. 184 İlk Müslüman Türk Devletleri SULTAN ARSLANŞAH DÖNEMİ (1116-1118) Şirzâd’dan sonra III. Mesud ile Selçuklu sultanı Melikşah’ın kızı Mehdü’l-Irak’ın oğlu Arslanşah 1116 yılında tahta çıktı. Arslanşah Behramşah dışındaki kardeşlerinin hepsini etkisiz hale getirdi. Arslanşah’ın gönderdiği kuvvetlere karşı çıkan Behramşah ise Selçukluların Horasan meliki Sancar’ın desteğine mazhar oldu. Arslanşah’ın annesi Mehdü’l-Irak’ı küçük düşürmesi üzerine Melik Sancar bizzat Gazne’ye yürümeye ve Behramşah’ı tahta oturtmaya karar verdi. Büst civarında yapılan savaşta Selçuklu ordusu galip gelmiş ve Arslanşah Gazne’ye dönmüştü. Uzlaşma olmayınca Melik Sancar hazırlıklarını tamamlayarak Gazne’ye yürüdü. Selçuklu ve Gazneli kuvvetleri Şehrûbûd sahrasında karşılaştılar. Neticede Gazneli ordusu ağır bir yenilgiye uğradı. Arslanşah Hindistan’a çekilmekten başka çare bulamadı. Melik Sancar 1117 yılında Gazne’ye girdi ve Behramşah’ı vassali olarak Gazneli tahtına oturttu. Yapılan anlaşmaya göre Behramşah hutbeyi sırasıyla Abbasî halifesi, Selçuklu sultanı Muhammed Tapar ve Melik Sancar adına okutmayı ve Sancar’a yıllık ikiyüzellibin dinar vergi ödemeyi kabul etti. Bu suretle Sancar Selçuklular’ın bir rüyasını gerçekleştirmiş ve ilk defa Gazne’de Selçuklu sultanı adına hutbe okutmuş oluyordu. Sancar kırk gün kadar Gazne’de kaldıktan sonra Horasan’a döndü. Arslanşah Hindistan valisi Muhammed-i Ebû Halim’in desteğiyle bertaraf etmeye çabaladığı kardeşi Behramşah tarafından 1118’de öldürtüldü. SULTAN BEHRAMŞAH (1118-1157) İLE HUSREVŞAH DÖNEMİ (1157-1160) Behramşah tahta çıktığı sırada Arslanşah taraarı Hindistan valisi Muhammed isyan etti. 1119’da yenilmesine ve bağışlanmasına rağmen rahat durmayıp Hindistan’a yürüyen Behramşah, İndus’u gemilerle geçerek Multan civarında onu bir daha mağlup etti. Muhammed ve onyedi oğlu öldü. Sultan âsileri cezalandırdıktan sonra Hüseyin b. İbrahim Alevî’yi Hindistan valiliğine tayin ederek Gazne’ye döndü. Sultan Behramşah’ın saltanatı 1134 yılına kadar sakin ve refah içerisinde devam etmişti. Ancak o halka kötü davranıp, mallarına el koymaya başladı, aynı zamanda Sancar’a ödemesi gereken ikiyüzellibin dinarı da göndermedi. Bunun üzerine Sultan Sancar Eylül 1135’de Merv şehrinden hareketle Gazne’ye doğru ilerledi. Behramşah Hindistan’a kaçtı ve Sancar hiçbir mukavemetle karşılaşmadan Gazne’ye girdi. Aedilen Behramşah yeniden Gazne’ye dönüp tahtına oturmaya muvaak oldu. Bu arada Gûr bölgesinde iç çekişme başlamış, kardeşlerine kızan Kutbeddîn Muhammed 1148’de Gazne’ye Behramşah’ın yanına sığınmıştı. O aynı zamanda Behramşah’ın kızkardeşi ile de evliydi. Fakat bir müddet sonra Behramşah davranışlarından kuşkulandığı Kutbeddîn’i zehirleterek öldürdü. Bu olay Gazneli hanedanı ile Gûrlular arasında derin bir nefret ve düşmanlığın doğmasına sebep oldu. Nitekim Gûrlu Seyfeddin Surî, kardeşinin öldürüldüğünü öğrenince beraberinde küçük kardeşleri Bahâeddîn Sâm ve Alâeddîn Hüseyin olduğu halde büyük bir ordu ile Gazne’ye yürüdü. Sultan Behramşah onların önünde duramayacağını anlayınca Kurramân’a kaçtı. Böylece Gûrlular hiçbir direnişle karşılaşmadan Ekim 1148’de Gazne’yi ele geçirdiler. Surî “sultan” ünvanını alarak Gazneli tahtına oturdu. O sultan ünvanı alan ilk Gûrlu oluyordu. Seyfeddin Surî Gazne’de kendisini emniyette hissedince, Gûr’un idaresini kardeşi Bahâeddin Sâm’a verdi. Surî kendisine itaat eden Gazneli emirlerine bağışlarda bulundu. Kış gelince, Surî herkesin itaat ettiğine güvenerek kardeşleri Bahâeddin 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 185 ve Alâeddîn ile Gûrlu emîrlere ülkelerine dönmeleri için izin verdi. Onun yanında daha çok Gazneli memurlar görev yapmaktaydı. Kış ve soğuk şiddetlenince Gûr yolları kar yüzünden kapanmıştı. Gazne halkı Gûr’dan yardım gelmesinin mümkün olmadığını anlayınca, gizlice Behramşah’ı Gazne’ye çağırdı. Bunun üzerine Behramşah, Afganlar ve Halaçlardan topladığı bir orduyla Gazne’ye yürüdü. Savaşı kaybeden Seyfeddin Surî, veziri Mecdeddin Musevî ve yakın adamlarıyla Gûr’a doğru kaçmaya çalıştıysa da yakalanıp Gazne’ye getirildiler. Surî ve veziri burada şehirde dolaştırılıp halka teşhir edildikten sonra 19 Mayıs 1149’da asıldı. Seyfeddin Surî’nin de öldürülmesi Gûr bölgesinde büyük bir kızgınlık yarattı. Kardeşi Bahâeddin Sâm, intikam almak maksadıyla Gazne üzerine yürüdü. Ancak yolda çiçek hastalığına yakalanarak öldü. Onun yerine Gûr tahtına geçen kardeşi Alâeddîn Hüseyin kardeşlerinin intikamını almayı bir vazife bildi ve büyük bir ordu toplayarak Gazne’ye doğru harekete geçti. Sultan Behramşah onun niyetini öğrendiği zaman Gazne ve Hindistan’dan büyük kuvvetler getirtti ve Teginâbâd yönünde ilerledi. İki taraf orduları Zemindâver ovasında karşılaştı. Gûrlular’ın hücumu sırasında Behramşah’ın, asrın savaşçısı olarak vasıandırılan oğlu Devletşah öldü. Bu olay Gazneli ordusunun düzeninin bozulmasına sebeb oldu. Behramşah da bu büyük darbe karşısında yerini muhafaza edemeyerek çekildi. Alaeddîn Hüseyin onu Gazne’ye kadar takip etti. Gazne önünde yapılan üçüncü savaşta da yenilgiye uğrayan Behramşah için Hindistan’a kaçmaktan başka çare kalmamıştı. Alaeddîn Hüseyin, 1151’de Gazne’yi hücumla zabtetti, intikamı ise müthiş oldu, şehri tahrib ederek halkı kılıçtan geçirdi. Gazne yedi gün yedi gece ateşe verildi. Alaeddîn Hüseyin bu davranışı sebebiyle tarihlerde “Cihansûz/Dünyayı yakan” lakabıyla anılmıştır. Ancak o Gazne’yi elinde tutmaya çalışmadı. Çünkü Büyük Selçuklu sultanı Sancar onu batı tarafından tehdit etmekte idi. Bu sebeble Alaeddîn Gûr’a çekildi ve bu dönüş sırasında Gazneliler’in büyük merkezlerinden biri olan Büst’de onun gazabından nasibini aldı. Afganistan’da, vassalları arasında gelişen bu olaylara seyirci kalmayan Selçuklu sultanı Sancar’ın harekete geçmesi neticesinde geri dönerek Gazne’de hâkimiyetini tesis eden Behramşah 1157 yılında öldü ve yerine geçen Hüsrevşah döneminde (1157-1160) Gazneliler Gurluların şiddetli baskılarına maruz kaldı. Gûrlular o sırada İslam dünyasında önemli bir kuvvet haline gelmiş ve sür’atle yükselmeye başlamışlardı. Gazneli devletinin zayıaması ve Sultan Sancar’ın Oğuzlar tarafından esir edilmesiyle doğan otorite boşluğu Gûrlular’ın hâkimiyet sahalarını genişletmelerini kolaylaştırmaktaydı. Nitekim Gazneli hâkimiyetindeki Büst, Zemindaver, Kandahar şehirlerinin Gurlular tarafından ele geçirilmesi üzerine esasen hayır yapmayı seven, âdil ve halkına iyi davranan ama zayıf iradeli birisi olan Hüsrevşah, Gazne’yi terkederek Lahor’a çekildi. 1160 yılında da bu şehirde vefat etti. Bundan sonra Gazneli hâkimiyeti sadece Kuzey Hindistan’da, Lahor civarında devam edebilecektir. SULTAN HUSREV MELİK DÖNEMİ (1160-1186) VE GAZNELİLERİN SONU Husrevşah’tan sonra oğlu Husrev Melik Gazneli tahtına oturdu. Hâkimiyet sahası Pencâb bölgesi ile sınırlı olan Husrev Melik de Gazneliler devletini yıkılmaktan kurtaracak bir karaktere sahip değildi. Her yerde Türk ve yerli emirler ona yüz çevirerek bağımsız hareket etmeye başlamışlardı. O ise eğlence ve içki içmekle meşgul idi. Öte taraan Gazne’ye hâkim olan Gûrlu Gıyâseddîn Muhammed buraya Muizzeddîn Muhammed’i yerleştirmişti. Muizzeddîn 1182’de Lahor önlerinde göründü ve Husrev Melik’in oğlu Melikşah’ı esir alarak geri döndü. Muhammed’in bu davranışın- 186 İlk Müslüman Türk Devletleri dan ve kuvvetli bir kabile olan Kahkarların arazisine girerek 1185’de Sialkot Kalesini bir harekât üssü haline getirmesinden sonra Husrev Melik birşeyler yapmak gereğini hissetti. Adı geçen kabile ile birleşerek Sialkot’u geri almaya çalıştı. Fakat Cammû racasının Husrev Melik aleyhine dönerek Gûrlu Muhammed’in tarafına geçmesi, Husrev Melik’i başarısızlığa mahkûm etti. Muhammed ise tekrar Lahor önlerine geldi ve bir hile ile Husrev Melik’i esir aldı. Bu suretle Lahor ve Pencâb’a hâkim olan Muizzeddîn 1186’da Gazneliler devletine son verdi. Gazneli sultanı ve oğlu önce Gazne’ye, sonra da Gûrlular’ın başkenti Fîrûzkûh’a götürüldü. Peşâver’e ulaştıklarında şehir halkı onları karşılayıp ağırladılar ve hayır duada bulundular. Gûr hükümdarı Gıyâseddîn ise Husrev Melik’in Garcistan bölgesindeki Balarvân kalesine götürülmesini emretti. 1191’de oğlu Behramşah ile beraber orada öldürüldü. Bu suretle büyük Gaznelilerin son temsilcisi de ortadan kaldırılmış oldu. DEVLET TEŞKİLATI Beyhakî, “Devlet bir çadır, padişah direk, ipler ve kazıklar ise raiyyettir.” ifadesini delil getirerek devleti tasvir ederken, onu hükümdarın ayakta tuttuğuna işaret eder. Elbette ki devletin en önemli dayanağı ve mutlak hakimi olan hükümdarın bazı özellikler taşıması gerekir. Devrin anlayışına göre hükümdarlar âdil, dindar, Allah’tan korkan, merhametli, cömert v.s.dir. Beyhakî bu özelliklere, hükümdarların iyi idareci olma vasıarını da ekleyerek bir yeri fethetmek değil, fethedilen yerleri iyi idare edebilme kabiliyetinin önemli olduğuna işaret eder. Zikredilen özelliklerin Gazneli sultanlarında bulunduğuna dair bazı örnek olaylar naklederek onların cömertlik ve adaletini ön plana çıkartır. Gaznelilerdeki hâkimiyet anlayışı sadece İran, İslam ya da Türk geleneklerine bağlanamaz. Genel manada bunların bir sentezi olduğu söylenebilir. Çünkü onların aslen İranlı olan Sâmânîlerin uzun yıllar hizmetinde bulunduktan sonra hüküm sürdükleri topraklar üzerindeki geçmiş milletlerin adetlerinden etkilenmemeleri veya mensup oldukları ve yıllarca bayraktarlığını yaptıkları bir dinin kaidelerini benimsememeleri ya da kendi ırkî özelliklerini göz ardı etmeleri asla düşünülemez. Hükümdar Gaznelilerde devletin başı olan hükümdar, yasama, yürütme ve yargı yetkisini doğrudan doğruya Allah’tan alır ve yeryüzünde onun adına uygulardı. Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinde bunun kaynağı tamamen Türk hâkimiyet telâkkisiydi. Bu telakki, İslâm halifesini veya onun adına hüküm süren hükümdarları Allah’ın yeryüzündeki gölgesi olarak kabul eden İslâmî anlayışa çok yakın olup Türklerin İslâmiyeti kabullerinde de etkili olmuştur. Gaznelilerde devlet yönetimi bizzat sultanın şahsına bağlıydı. Her ne kadar vezir devletin işlerini yürüten en üst yetkili ise de sultan bu idareyi kontrol ve onun işlemesini temin eden kişiydi. Hükümdarların devlet işlerini yürütürken yetki ve hukuklarını sınırlayan hiçbir müessese yoktu ve görünürde hiçbir makama hesap vermek zorunda da değildiler. Ancak Allah’a karşı sorumlu ve dinî kurallarla mukayyet oldukları söylenebilir. Ayrıca Müslümanların her konuda birbirleriyle istişare etme ilkesine uyarak sıkça başvurdukları devlet ricalinden oluşan bir istişare meclisleri vardı. Hükümdar sefere çıkma, tayin, elçi gönderme vb. konularda gerekli gördüğü zaman bu meclisleri kurar ve meseleler müzakere edilirdi. Ancak nihai karar veya alınan tedbirleri tatbik edip etmeme yetkisi yine sultana ait olurdu. Ona rağmen zaman zaman vezir ve sâhib-i dîvân-ı risâlet gibi yüksek rütbeli devlet ricalinin ağır eleştirilerine maruz kaldığı ve bunu hoşgörü ile karşıladıkları görülmektedir. 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 187 Sultan bizzat ordunun başı olup pek çok sefere şahsen katılmaktaydı. Gazneli sultanları çok iyi düzenlenen ve etkili bir haber alma teşkilatına sahiplerdi. Böylece ülkedeki görevlilerin yaptıklarından en ince noktasına kadar haberdar olabilmekteydiler. Dış politikayı da bizzat idare edip, mühim yazışmaların metinlerini kendileri yazdırırlardı. Hükümdarların adil olması, her kültürün temel prensiplerine bağlı olarak farklılık gösterir. Meselâ İran geleneğine göre adalet kavramı, Tanrı mesabesinde addedilen hükümdarın bağışlama fiilinden ibarettir. Türklerdeki adalet anlayışı, törenin hükümdar tarafından doğru bir şekilde uygulanmasıdır. İslâmî anlayışta ise hükümdarın adaleti, Allah’ın emirlerine uygun davranmak ve Kur’ân’ın gösterdiği gibi davranışta âdil ve ihsan sahibi olmaktır. Bu bağlamda Gazneli sultanlarının uygulaması, Türk anlayışına uygun bir İslâmî anlayıştı. Onun için Mahmud daha sonraki yüzyıllarda da İran edebiyatında adalet ve insaf timsali bir hükümdar olarak yer almıştır. Hükümdara ait olan her şey bir anlamda onun alâmeti idi. Bu nedenle ona mahsus mekân (saray, saltanat çadırı), eşya (taht, taç, tıraz, bayrak vs.) ve gösteriler (nevbet vurma) çok haşmetli, görkemli, emsalsiz olurdu. Sultanın hakimiyetini gösteren en etkin ve yaygın sembol ise hutbe ve sikke idi. Hutbede sultanın adının okunması, o beldenin hakimi olduğunu, eğer tâbi bir hükümdarın topraklarında okunuyorsa, onun sultana tâbi olduğunu gösterirdi. Tâbi hükümdar hutbeden sultanın adını çıkarırsa isyan etmiş kabul edilirdi. Aynı durum sikke için de geçerli idi. Ülkenin en ücra köşelerine kadar ulaşan ve müslim, gayrimüslim herkesin cebine giren sikkeden o şehrin kime ait olduğunu, tâbilik, metbûluk ilişkilerini takip etmek mümkündür. Keza her hükümdarın kullandığı unvan yanında kendine mahsus lâkap ve künye de bulunurdu. Yazışmalarda, hutbelerde vs. bunlara riayet edilirdi. Sultanın yazılı belgelerdeki alameti ise tevkî’ idi. Gazneli yönetiminde hükümdarın yeri ve önemi nedir? Saray Hayatı Gazneliler merkeziyetçi bir yönetime sahipti ve, bu yönetimin başında mutlak güç sahibi sultan bulunmaktaydı. Sultanın başında bulunduğu bu idarî teşkilatın merkezi de saraydır. Saray hayatı denildiğinde ilk akla gelen, sultanın günlük hayatıdır. Onun resmî ve özel hayatını birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün değilse de bir devlet adamı olarak sultanın günlük hayatı resmî ve özel olmak üzere iki noktada incelenebilir. Hükümdarın resmî hayatı, onun tâc, taht ve hil’at gibi maddi hakimiyet sembolleriyle donanmış olduğu halde saray, hükûmet ve ordu erkânını, sosyal hayatta sivrilmiş kişileri ve raiyyeti belli bir merasim dahilinde kabul ederek sürdürdüğü hayattır. Bunun dışında temaşa, içki ve ilim meclisleri, av, çevgân gibi eğlenmeye, dinlenmeye ve öğrenmeye yönelik hareketleri de sultanın özel hayatı olarak mütalaa edilebilir. Sultanın meclis düzenlemesi bir nevi işlerin yolunda olduğunun göstergesiydi. Nitekim Sultan Mahmud’un ölümüyle Muhammed’in tahta çıkmasından sonra Mesud resmen tahta çıkıncaya kadar (altı ay kadar) meclisleri içkisiz olarak tertip etmiştir. Tahta oturduktan sonra ise devlet erkânının işlerin yoluna girdiğini ve artık meclis düzenlenebileceğini söylemeleri üzerine yeniden içki meclisleri düzenlenmeye başlanmıştır. 2 188 İlk Müslüman Türk Devletleri Saray Adetleri Saray adetlerinin başında Gazneliler için çok önemli ve çok da neşeli bir olay olan sultanın tahta çıkışı gelmektedir. Bir taraan ölen sultan için ağlanırken, diğer taraan da yeni sultanın tahta oturuşu muhteşem törenlerle kutlanırdı. Gaznelilerde de bütün çağdaşları gibi veliahtlık müessesesi olmakla beraber bunun tahta çıkış için her zaman etkili olmadığı anlaşılıyor. Çünkü sülâlenin onyedi hükümdarından sadece üç tanesi (III. Mesud, Hüsrevşah, Hüsrev Melik) sulh içinde tahta oturmuştur. Tahta çıkışta belli bir kaidenin olmaması sebebiyle yeni hükümdarın kabulü ordu veya saraylılar eliyle oluyordu. Tahta çıkış umumi bir eğlence günü idi. Cülûs töreni sarayın büyük salonunda yapılır, sultan tahta oturur, huzura kabul izni verir, saray mensupları, ileri gelenler, sivil ve askeri erkân, kadılar, fakihler, âlimler gelip ölen sultan için taziyet, yeni sultan için de tebriklerini sunar ve yeni sultana biat ederlerdi. Bu günde halkın istekleri dinlenir, zindan kapıları açılarak mahkûmlar serbest bırakılırdı. Bu vesile ile, şehirler, saraylar, bahçeler süslenir, şairler şiirler söyler, fakirlere bol miktarda sadakalar dağıtılır, kurbanlar kesilir, Kur’an okunur, sultana saçılar saçılırdı. Bilindiği gibi yeni bir hükümdarın tahta oturması aynı zamanda devletin yeniden yapılanması demekti. Yeni sultan, önceki sultanın devlet ricalini çeşitli bahanelerle görevden alır yerlerine yenilerini tâyin ederdi. Saraylarının kapısında nevbet çalınırdı. Bu hükümdarlık sarayının kapısında veya çadırının önünde muayyen zamanlarda, ekseriya namaz vakitlerinde o zamanın devlet orkestrasının konser vermesi demektir. Gaznelilerin çağdaşı olan devletlerde müstakil hükümdarlar için beş vakit namaz vaktinde çalınıyordu. Bunun dışında yapılan tantanalı sünnet törenleri, karşılama ve uğurlama törenleri, bilhassa bayram kutlamaları gelenekler çerçevesinde belirli bir disiplin içerisinde gerçekleştirilirdi. Gazneliler Kurban ve Ramazan Bayramı gibi Müslümanların dinî bayramları yanında, Farsların millî günleri olan Nevruz, Mihrigan, Sade bayramlarını da büyük törenlerle kutlamıştır. Bu kutlamalar için bir haa önceden hazırlıklar başlar ve bayram günü sultan salonda tahta oturur, görevliler sarayın içinde ve dışında yerlerini alır, sultan huzura kabul için müsaade verir ve kutlamaları kabul ederdi. Kabul resmi bittikten sonra sultan özel sarayına gider, elbise değiştirip, özel meclisin yapıldığı yere gelirdi. Asıl kutlama merasiminin burada yapıldığı anlaşılıyor. Saray Görevlileri Gaznelilerde saray başlı başına mufassal bir teşkilata sahipti. Her görevlinin yetkisi, sorumlulukları önceden tespit edilmiş bulunuyordu. Burada saray hizmetlileri ve bunların vazifeleri üzerinde durulacaktır. Bunlar; Hacib-i Bozorg: Saray teşkilatında hükümdardan, bütün devlet teşkilatında da hükümdar ve vezirden sonra en yüksek makam sahibidir. Bunlar tavassut, teşrifat işlerini yürüttükleri gibi bizzat askerin başında sefere de çıkmakta idiler. Hâcibler: Kapıcı ya da mabeyinci demektir. Sarayda teşrifat işleriyle görevliydiler. Gaznelilerde bütün saray hizmetleri, kumandanlık ve valilik gibi mühim vazifeler gulamlardan, özellikle Türk gulamlardan yetişmiş ve hâciblik payesine yükselmiş kişilere mahsustu. Ağaçi: Türkçe bir unvan olup sultanın hususi hâcibleri bu unvanı taşımaktaydı. Vekil-der: Emirlerin ve tâbi hükümdarların sultanın sarayında bulunan temsilcileridir. Temsilcisi bulunduğu kişinin işlerini takip eder, saraydaki gelişmeleri de temsilcisi bulunduğu şahsa iletirdi. 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 189 Bunların dışında perdedar, mihter-i saray, debîr-i saray, ahur sâlâr, hazinedar, camedar, devaddar, alemdar, çetrdar, çevgandar (çevganî), silahdar, candar, rikâbdar, taştdar, hansâlâr, çaşnigir, şarapdar, resuldar, mertebedar, sipehdar, nedimler, mutribler, sâkîler (sakiyan-ı sultan), muhaddis, hembaz (oyun arkadaşı) tabîbân-ı hâss, sultan imamı (pişnemaz-ı sultan), maskaralar (masharalar), ferraşlar, havâic keşan, fil bakıcıları (filbanan), sarban, suturban gibi sarayda hayatın idamesi için gerekli pek çok kişi görev yapmaktaydı. Merkez Teşkilatı Gazneli devletinde işler beş büyük divanda görüşülüp karara bağlanırdı. Bunlar; Divan-ı Vezaret: İdari teşkilatta en yetkili makam olup başında yürütme, yasama, yargı yetkisini kayıtsız şartsız elinde bulunduran ve hükümdarın vekili sıfatı ile devletin bütün işlerini sevk ve idare eden en yüksek görevli olan vezir bulunurdu. Vezir, sadâkat ve dürüstlüğüyle tanınmış debîrlik (kâtiplik) hesap, muamelat vb. hususlarda yetkin asalet sahibi görevliler arasından, sultan tarafından seçilirdi ve siyasi becerisi ile sultana bağlılığı oranında makamını muhafaza edebilirdi. Alâmetleri hil’at, yüzük (mühür), divit, sarık ve tırâzdır. Divan-ı vezaretin muamelat kısmı devletin bütün malî işlerinden vezire karşı sorumlu bulunan müstevfinin başkanı olduğu divan-ı istifada görülürdü. Divan-ı Risalet: Devletin iç ve dış yazışmaları ile haberleşmesini yapmakla görevli olup divanın âmiri de sahib-i divan-i risalet olarak anılırdı. Mahzen-i esrar olarak nitelenen bu divana çoğunlukla divan-ı risalet denirdi. Nadiren de divan-ı bûnasrda olduğu gibi başkanının adıyla anılırdı. Devletin işleyişi ile ilgili aşikâr ya da gizli haberleri sultana ulaştırmakla görevli divan-ı berîd de bu divanın bir alt birimini teşkil etmekteydi. Bunların başkente getirdiği her türlü evrak, bu divanda mühürlü kaplar içerisinde hazine-i hüccet adı verilen bir yerde muhafaza edilirdi. Aslî görevi devlete ait yazışmaları yürütmek olmasına rağmen aynı zamanda enderun mektebi diyebileceğimiz bir vazifeyi de üstlenmiş görünmektedir. Genellikle debîrler ve müstevfîler kendi çocuklarını tecrübe kazanmaları için bu divana verirler ve onlar burada bir müddet ücretsiz olarak çalışıp belirli bir seviyeye geldikten sonra başka görevlere tayin edilirlerdi. Sahib-i divan-ı risalet, vezirlik makamına denkti. Sultana yakınlığı sebebi ile gördüğü olumsuzlukları düzeltmek için uygun bir uslûpla sultana nasihatlar vermek, ikaz etmek gibi görevleri de yürütmek zorunda idi. Divan-ı İşraf: Beyhakî’de adı geçmeyen bir divandır. Esasta divan-ı vezaretin teiş işleriyle uğraşan bölümü olduğu söylenebilir. Ancak, onun bir alt birimi olduğuna dair her hangi bir kayıt yoktur. Şuğl-i işrâf-i memleket olarak da zikredilen bu önemli dairenin amiri müşrif veya müşrif-i memleket olarak anılmakta idi. Ataması bizzat sultan tarafından yapılırdı ve doğrudan ona karşı sorumluydu. Devletin mali idaresini en üst seviyede kontrol ile mükellef olan işraf dairesinin başkanı olan müşrif bu görevi emrindeki aynı adı taşıyan görevlilerle icra ederdi. En yüksek makam olması itibari ile eyalet müşrieri de buna bilgi verirdi. Bu tür malî kontrollerle görevli olanların dışında müşrif olarak anılan, ancak görevi teişten ziyade istihbarat olan görevliler de vardı. Özellikle Mahmud ve Mesud zamanında ülkenin her tarafı casus ağıyla örülmüş, komşu devletlerin saraylarına bile el atılmıştır. Hatta sultan ve oğulları bile bu istihbarattan kurtulamamış, babaoğul birbirleri üzerine en alt tabakadan en üst tabakaya kadar insanları muhbir olarak tayin etmiş ve bu sayede baba oğlu denetlerken, oğulu da babanın kendisi hakkındaki düşüncelerinden haberdar olmuştur. 190 İlk Müslüman Türk Devletleri Divan-ı Arz: Günümüzdeki Milli Savunma Bakanlığının karşılığı gibidir. Devletin askerlikle alakalı bütün işlerini ârız veya sahib-i divan-ı arz ya da ârızî veya şuğl-i ârızî denilen kişinin yönetiminde bu divan takip eder ve gereğini yapardı. Asıl vazifesi ordunun ihtiyaçlarını karşılayıp savaş kabiliyetini en üst düzeye çıkarmaktı. Onun için cerîde-i arz veya cerîde-i divan-ı arz adı verilen kütükleri tutar, sefere katılacak birlikleri bu deerlerden tesbit ederdi. Ayrıca, muayyen zamanlarda sultanla beraber orduyu denetler ve durumundan haberdar olurdu. Ârız askerî konularda vezirle beraber sultanın baş müşaviri idi ve bizzat sultan tarafından atanırdı. Ancak vezir onun bu makama tayini için teklie bulunur ve görüşlerini arzederdi. Vezir ve sahibi divan-ı risalet gibi ârız da hace ünvanına sahip olup sultanın resmî ve özel bütün kabullerine katılma hakkına sahipti. Divan-ı Vekâlet: Vekil-i Hâssın emrinde hükümdara ait emlâki idare eden ve hükümdar ailesinin malî işlerini düzenleyen bu divan aynı zamanda saray hizmetlerinin düzgün bir şekilde yürütülmesini sağlar ve ihtiyaçlarını temin ederdi. Eyalet Teşkilatı Her eyalette idarî taksimatın sivil, askerî ve adlî olmak üzere üç önemli şubesi bulunurdu. Sivil idarenin başı doğrudan vezire bağlı olan sahib-i divan idi. Vergilerin toplanması ve yönetim işlerinden sorumlu idi. Eyalet ordusunun ihtiyacını karşılamak da sahib-i divanın görevleri arasındaydı. Eyaletteki en yüksek askerî görevli ordu komutanı sâlâr ya da sipehsâlâr, adlî görevli ise kadı’l-kudâttır. Sipahsâlâr eyaletteki en yüksek askerî görevli olup eyalet ordularının kumandanı idi. O esasında askeri vali makamında idi. Sultan tarafından atanır, bulundukları bölgeyi askerî bakımdan korur, çıkan karışıklıkları bastırırdı. Ayrıca ahaliyi korumak ve onlara iyilikle muamele etmekle de mükellei. Mezalim meclislerine başkanlık ederdi. Sultandan sonra en yüksek komutan Horasan sipehsâlârı idi. Kadı’l-kudât adalet hizmetlerini yürüten görevliydi. Her şehirde bir kadı ve her eyalette bir kadı’l-kudât bulunurdu. Kadı’nın devlet idaresinde özel bir konumu vardı. Dürüst görev yapmalarını sağlamak amacıyla yüksek ücret ödenirdi ve görevlerini düzenli yaptıkları sürece yerlerinde kalırlardı. Sultan Mahmud adalete büyük önem vermiş, kadıları bilgi ve dürüstlükleriyle ün kazanmış müü ve fakihlerden seçmişti. Bölge-Şehir Yönetimi Bölge, bir reisin memuriyet sahası olan mahal veya vilayet ya da farklı büyüklükte bir yerleşim merkezidir. Beyhakî’ye göre Gazne, Nişabur, Rey, Belh, Büst, Tirmiz, Mekran, Puşenk, Gurgan ve Taberistan Gazneli ülkesinin belli başlı bölgeleridir. Yerli halkın soylu ailelerinden bizzat sultan tarafından atanan ve kendisine din adamlarının kıyafetlerine uygun bir hil’at tevcih edilen reis, hükümdar ile halk arasında bir vasıta ve şehrin iç emniyetini temin eden kimsedir. Askerî meselelerde şahnenin emrinde iş görürdü. Bunun haricinde de bölge yönetiminde yer alan pek çok görevli vardı. Bunlardan en önemlileri dönemin her şehrinde görülen kale komutanı kutval, şehrin düzenini koruma ve inzibat işleriyle meşgul olan şahnedir. Ayrıca zaim, muhtesib, hatib, âmil gibi daha başka görevliler de bulunmaktaydı. Vakıf işlerine bakan daireye ise işrâf-ı evkaf denirdi. 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 191 Askerî Teşkilat - Ordu İslâmî devletler genellikle askerî güç üzerine kurulmuşlardır. Bu yüzden Gaznelilerin de bu sistemin içinde olmaları pek tabii idi. Fakat devletlerin bekası sadece orduyla kaim olmayıp başarılı ve devamlı olabilecek bir sistem gerektiriyordu. İşte ilk devir Gaznelilerinin böyle bir sistemi kurma ve onu devam ettirebilme kabiliyetleri, kendi devirlerinin en başarılı askerî hanedanı olarak öne çıkmalarını sağlamıştır. Gazneli ordusunun baş kumandanı olan sultan, önemli savaşlarda bizzat komutayı ele alırdı. Bilindiği gibi orduların başarısı üç ana unsur üzerine kurulmuştur: İnsan, teşkilât ve teçhizat. Gazneli ordusunda insan unsurunu, mahallî bağlılığı bulunmayıp her an sefere hazır olan gulamlar, belirli seferlerde harp alanına yakın bölgelerden toplanan piyadelerden oluşan bölge kuvvetleri ve gaziler, cemiyet için zararlı olabilecek işsiz ve niteliksiz toplulukları yabancı diyarlara sevketmenin aracı olan gönüllüler, kuzeyden ve daha çok Türkmenlerden alınan ücretli askerler ile vassal devletlerden gelen düzenli birlikler teşkil etmekteydi. Gazneli ordusu onlu siteme göre oluşturulmuş atlı ve piyade birlikleri kalb (merkez), meymene (sağ kanat), meysere (sol kanat), mukaddem, talâye veya talia (öncü kuvvetler), saka veya mayedar (ardçı kuvvetler) olarak düzenlenmiştir. Sultanın iştirak ettiği seferlerde, ordunun sağ kanadını Horasan sipehsâlârı, sol kanadını ise hacib-i bozorg yönetirdi. Kanatların görevi muhtemelen düşmanı daire şeklinde bir kıskaca alarak imha etmekti. Saka veya artçı kuvvetler ise ordunun malzemelerini düşmanın eline geçmesini engeller ve savaştan kaçanları yakalardı. Öncüler keşif yapar, sefer güzergâhında emniyeti sağlardı. Sultanın daimi bir süvari gücü vardı. Türk ve Hindlilerden oluşan bu birlik sevar-i sultanî, sevar-i dergâhî veya sevaran-ı dergâhî olarak adlandırılmakta idi. Beyhakî sevar-ı sultanînin sayısı hakkında en fazlası 4.000 olmak üzere muhtelif sayılar vermekte ise de gerçekte bu sayının daha yüksek olması gerekir. Süvariler de kendi aralarında tek atlı ve çi atlı olmak üzere iki gruba ayrılmışlardı. Tek atlılar meydan savaşında en etkili sınıf olup savaşın sonucunu belirlerlerdi. İki atlı süvariler hakkında teferruatlı bilgi yoktur. Sadece bu grubun ulaştırma sınıfı olduğu söylenebilir. Ordu mensuplarının kullandıkları silahlara göre ihtisas sınıarına ayrılıp ayrılmadıklarını bilemiyoruz. Ancak siperkeşan (kalkancılar) denilen bir sınıfın varlığından bahsedilmektedir. Errade endaz (topçu, mancınıkçı) ise, orduda ağır silahları kullanan bir sınıfın mevcut olduğunu göstermektedir. Mesud zamanında sefere katılan asker sayısı en çok 50.000 kişiyken, Mahmud devrinde bu sayının 100.000 olduğu söylenebilir. Muhakkak ki Mesud devrindeki tüm ordunun sayısı daha yüksek rakamlara ulaşmakta idi. Çünkü Hindistan’da ayrıca bir ordu bulunduğu ve sipehsâlârların da şahsî ordularının olduğu bilinmektedir. Son olarak sefere çıkan orduya gerek kendi, gerek düşman topraklarındaki ahaliye hiçbir şekilde kötü davranmaması emredilir, hatta bunun için ordudan senet alınırdı. Böylece halkın devlete yakınlaşması öngörülürdü. Ne yazık ki bu durum her zaman uygulanmamıştır. Gurgan seferinde Mesud kumandasında sefere çıkan ordu, bölge ahalisine son derce acımasız davranmış ve onların halifeye şikayette bulunmalarına sebep olmuştur. Gazneli ordusunun techizatını ok ve yay, kılıç, savaş baltası, mızrak, gürz ve benzeri silahlar, savunmada kalkan ve zırh, muhasaralarda kullanılan mancınık ve arrâde gibi ağır silahlar oluşturmaktaydı. Bunun yanında fil, at ve deve kullanılmaktaydı. Hintli emirler arasında filler bir kudret işareti olmuştur. Gazneliler sadece 192 İlk Müslüman Türk Devletleri merasimlerde değil, harplerde de fillerin kullanılabileceğini Hindistan’da öğrenmişler ve bu unsuru Afganistan, Türkistan ve Horasan gibi Hindistan dışındaki bölgelerde de kullanmışlardır. Gazneli ordusunun teçhizat bakımından çağdaşlarına göre çok zengin ve gelişmiş olduğu söylenebilir. Binlerce deve yüküyle ifade edilen zerrad-hâne ile diğer canlı ve cansız vasıtalar bunu gösterir. Ne varki bu zenginliğin kendileri için daima bir avantaj olduğunu söylemek de güçtür. Özellikle Selçuklular gibi teçhizata bağlı olmadan serbestçe hareket edebilen ordular karşısında, Gaznelilerin uğradıkları yenilgilere, onların ağırlıklarına bağlı olarak harbetmeleri sebep olarak gösterilmiştir. KÜLTÜR VE MEDENİYET Kuzey Hindistan’ı feth ederek İslâm dinine Pencâb’ta kuvvetli bir dayanak noktası sağlamaları ve daha sonra Hindistan’da gerçekleştirilecek fetihlere sağlam bir zemin hazırlamış olmaları, Gaznelilerin Türk-İslâm tarihinde oynadıkları başlıca rol olarak gösterilir. Ancak onlar yeryüzünün en eski ve köklü kültür ve medeniyet çevrelerinden birisi olan Hind dünyası ve kültürü ile doğrudan doğruya temas kuran, hatta Gazne’yi bir bakıma Hint, Türk ve İslam dünyasının buluşma yeri haline getiren ilk siyasi teşekküldür. Nitekim burada gelişen Türk sanatı, kültürü ve düşüncesi Büyük Selçuklu’ya ve Hindistan’da doğup gelişecek olan Türk-İslam varlığına temel teşkil edecektir. Dolayısıyla Gazneliler devri, Türk tarihinde siyasî kudretin yanısıra kültür, sanat bakımından da parlak bir geçmişi ifade eder. Gaznelilerin Hindistan’da İslâm dininin tohumlarını atmakla, asırlar sonra Pakistan’ın ortaya çıkmasında birinci derecede etken oldukları doğrudur. Onun için Sultan Mahmud ve Mesud halen bölge halkının zihninde büyük Müslüman ve halk kahramanları olarak yaşamaktadır. Gazneli sultanlarının samimi Ehl-i Sünnet taraarı olup diğer mezhepler ile bid’at ehline karşı mücadele etmelerinin de halkta böyle bir düşüncenin doğmasında etkili olduğu söylenebilir. Bu dönemde gösterilen ilgi, meşhur âlim ve sufîlerin Gazneli ülkesinde toplanmalarına, fevkalâde kalabalık vaaz ve nasihat meclisleri teşkil etmelerine sebep olmaktaydı. Devrin en büyük sufîlerinden biri Ahmed el-Harakanî (ö. 1033-34) idi. Sultan Mahmud bu âlime son derece hürmet gösterir ve zaman zaman ziyaretine giderdi. Diğer önemli bir şahsiyet de Abdullâh el-Gürganî’dir (ö. 1058). Tus’da verdiği vaaz ve nasihatler ile tanınan Gürganî, Şehnâme ’yi putperestlere övgü ile doldurduğu için meşhur şâir Firdevsî’nin cenaze namazını kıldırmak istemeyen kişidir. Gazneliler devrinde Nişabur’da faaliyet gösteren mutasavvıardan Muhammed el-Dakkak (ö. 1014?), Abdurrahman es-Sülemî (ö. 1021) ve Hevâzin elKuşeyrî (ö. 1072) ile Herat’ta Muhammed el-Ensarî (ö. 1088) büyük bir şöhrete sahiptiler. Esasen Gazneli sultanları sadece dinî meselelere değil aynı şekilde ilim, sanat, kültür faaliyetlerine de ilgi duymuş ve bu hususta her türlü imkânı sağlamaktan kaçınmamıştır. Bilgin, şair, edip, kâtip ve diğer marifet sahipleri sistemli bir şekilde mükâfatlandırılmak suretiyle teşvik edilmiştir. Öyle ki, mutaasıplıkları ile bilinen Gazne sultanları İslam’da pek fazla itibar edilmeyen resim ve heykele bile ilgi duymuş ve bu yönde çalışanları desteklemişlerdir. Edebiyat Gazneliler devrinde Müslüman bir hükümdarda bulunması gereken siyasî, idarî ve askerî vasıar yanında, sultanların adalet, cömertlik v.b. özellikleri de taşıması, bunlardan da öte ilmî, edebî ve dinî terbiye almış olmaları gerekliydi. Türk kültü- 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 193 rü açısından bakıldığında bu hususların eski Türk hükümdarlarında aranan alplik, uzluk, könilik ve bilgelik vasıarına tekabül ettiği görülmektedir. Nitekim çok iyi bir eğitim gören Mahmud yüksek bir edebiyat terbiyesine sahipti. Mesud’un Farsçayı çok iyi okuyup yazdığı, hatta Arapçayı da anladığı bilinmektedir. Diğer Gazneli sultanları da edebî zevke sahip, şâir ve edipleri toplayarak kendi değerlendirmelerine göre onları caize adı altında ödeneklerle destekleyip teşvik eden kimselerdi. Sultan Mahmud, sarayında devrin en yüksek edebî şahsiyetlerini toplamış, edip, şâir ve düşünürleri himaye etmişti. Ayrıca o, Türk asıllı Ferruh Sistanî ve Menûçehrî gibi komşu ülkelerden şâirleri de ülkesine çağırıyordu. Onun için Mahmud döneminde Gazneli sarayında biraz abartılı da olsa dörtyüz şairin bulunduğunu kabul etmek mümkündür. Bu şâirler içinde Escedî, Gazâirî, Râzî ve Şehnâme yazarı meşhur Firdevsî en önde gelenlerdendir. Bunların başında devamlı olarak efendisi ve öteki saray mensuplarını övmekle meşgûl olan Melikü’ş-Şuarâ Unsurî bulunuyordu. Sebüktegin ve Mahmud devrinin büyük edib ve münşîlerinden birisi de Ebu’l-Feth Bustî idi. Meşhur tarihçi Utbî de Sultan Mahmud’un hizmetinde çalıştı. O Kitâbü’l-Yemînî adlı eserinde Sebüktegin ve Mahmud devirlerini kaleme almıştır. Yine Türkleri öven Kitâbü Tafzîli’l-Etrâk adlı eserin yazarı İbn Hassûl da Sultan Mahmud ve Mesud’un döneminde görev yapanlardandır. Sultan Mahmud aynı zamanda Ortaçağın en büyük ilmî şahsiyetlerinden biri olan Türk asıllı Ebû Reyhan el-Bîrûnî’yi de Hârizm’i işgal ettiği zaman Gazne’ye getirtti. Böylece Bîrûnî Hindistan’a yapılan Gazneli seferlerine katılma imkânını buldu. Onun Hindistan’daki temasları, öteki inanç ve âdetler hakkındaki sınırsız merakıyla Tahkîku Mâli’l-Hind gibi büyük bir eserin meydana getirilmesini sağladı. Bîrûnî de Sultan Mahmud için bir şiirinde “O benden hiç bir lûtfu esirgemedi” diyor ki, bu büyük âlime daha sonra Mesud ile Mevdud da değer vererek inceleme ve araştırmalarına destek olacaktır. Sultan Mahmud yine Hârizm’den gelen ve Hristiyan bir bilgin olan Ebu’l-Hayr b. Hammâr’a son derece saygı gösterdi. Hârizm’den gelen bilginlerden biri de aynı zamanda güzel resim de yapan Ebû Nasr Mansûr b. Irak idi. Sultan Mesud da bilginlerin dostu olup, onlara pek çok ihsanlarda bulunur, ilgi ve yakınlık gösterirdi. Birçok bilgin çeşitli ilim dallarında onun adına eserler kaleme aldı. Aynı zamanda kendisi de bir hattat olan Mesûd, şairlere de büyük armağanlar vermiştir. Nitekim o, 1031’de Gazne’de kutladığı Ramazan Bayramında büyük bir kabul resmi ve eğlence tertib ettirmiş ve devrin şâirlerinden Unsurî’ye bin dinar, Zeynebi Alevî’ye ellibin, diğer şairlere ise yirmibin dirhem vermiştir. Yine babasına göstermediği alâkayı Mesud’a gösteren Birûnî, el-Kanûnü’l-Mes’ûdî adlı bir matematik ve astronomi kitabı yazarak onu göklere çıkarmıştır. Bunun karşılığında Mesud’un Birûnî’ye bir fil yükü gümüş verdiği rivayet edilmektedir. Gazneli sarayı Fars dili ve edebiyatının gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Bunda Gazneli coğrafyasının özellikleri yanında ilk vezir Ebu’l-Abbas Fazl’ın Arapça bilmemesi veya iyi bilmemesi yüzünden Farsçayı resmî dil haline getirmiş olmasının rolü büyüktür. Her ne kadar l0l4’te onun yerıne geçen Vezir Ebu’l-Kasım Ahmed, yazışmalarda Arapçaya önem vermiş ise de bu dili bilmeyenler için zaman zaman Fasçayı da kullanmak zorunda kalmıştır. Medreselerde Arapça kullanılmakta, buna karşılık halk, ordu ve sarayda yaşayanlar Türkçe konuşmaktaydı. Farsçanın bir kültür dili olarak gelişmesinde Mahmud’un Firdevsî, Ascedî, Ferruhî gibi pek çok şaire cömertçe dağıttığı paraların etkili olduğu bilinmektedir. Bu hususu Mahmud’un şiir ve şairden hoşlanıp kendi propagandasını yaptırmak için Farsçayı bir araç olarak kullandığını söyleyenler olduğu gibi Karahanlılarla yaptığı 194 İlk Müslüman Türk Devletleri mücadelede “Turan”a karşı “İran”ın koruyucusu ve başbuğu olmak isteğinden de kaynaklanmış olabileceğine işaret ederler. Burada sultanın yazılmasını teşvik ettiği Şehnâme’nin İranlıları olduğundan fazla övmesinden dolayı duyduğu rahatsızlık ve Firdevsî’ye vaad edilen paranın verilmemesi unutulmaktadır. Bu yüzden gücenen Firdevsî, Mahmud hakkında ünlü hicviyesini yazacaktır. Mahmud’dan sonra da mesela Sultan İbrahim zamanında Farsçayı çok güzel kullanarak geliştiren Ebu’l-Ferec Runî, Osman Muhtârî, Mesud-i Sa’d-i Selmân gibi şairler yetişecektir. Sultan İbrahim her yıl bir Kur’an istinsah eder, onu sadaka ve hediyelerle birlikte Mekke’ye gönderirdi. Sultan Behramşah da âlimleri sever, onlara pek çok mal bağışlardı. Çok sayıda kitabın bulunduğu özel kütüphanesinde kitaplar huzurunda okunmaktaydı. Sultan Behramşah’ın şâirlerinden Seyyid Hasan Gaznevî va’z ve hitabette de çok usta idi. Senâî ise tasavvufî bir mesnevî olan Hadîkatü’l-Hakîka’yı kaleme almıştı. Sultan Husrevşah da edip ve âlimlere yakınlık gösterir, onlara ihsanlarda bulunarak fikirlerine başvururdu. Gazneliler devrinde devlet ricalinin de ilim ve edebiyata ilgi duydukları ve bizzat şiirle uğraştıkları görülmektedir. Beyhakî çeşitli vesilelerle devlet ricalinin söylediği şiirleri kitabına kaydetmiştir. Meselâ Nasr Müşkan’ın Vezir Meymendî’nin ölümü üzerine mersiye yazdığı, Busahl Zavzanî’nin Hasanek’in vezareti zamanında onun için şiirler söylediği, Nişabur sahib-i berîdinin yapılan yolsuzlukları şiir şeklinde Vezir Ahmed Abdüssamed’e gönderip sultanı durumdan haberdar ettiği buna örnek olarak verilebilir. Tarih Yazıcılığı Tarih yazıcılığı bakımından da Gazneliler devri oldukça parlaktır. Sebüktegin ve Mahmud devrini et-Târîhu’l-Yemînî’de anlatan Utbî, eseri Zeynü’l-Ahbâr ’ı Sultan Abdürreşid’e sunan Gerdizî, Mesud devrinin bize kadar gelen tarihçilerindendir. İbn Miskeveyh’in Isfahan’da kaleme aldığı Tecâribü’l-Ümem adlı eseri de içerisinde hikemî ve ahlakî konular var ise de Gazneliler döneminde yazılmış umumî bir İran ve İslam tarihidir. Yine Sultan Mesud devrini anlatan Ebu’1-Fazl Beyhakî, bu dönemin önde gelen tarihçileridir. Ebu’l-Fazl Beyhakî’nin eseri İran edebiyatının şaheserlerinden sayılır. Kendinden sonra yazılmış pekçok esere kaynaklık etmiş olan bu eserin olayları nakledişindeki gerçekçilik ve güvenilirlik onu tarihî yönden çok değerli kılmaktadır. Cüveynî’nin Tarih-i Cihangüşâ’sı istisna edilirse İran edebiyatında hiçbir tarihçinin onun mertebesine ulaşamadığı söylenebilir. O sadece Gazneliler için değil, diğer hanedanlar hakkında verdiği bilgiler için de müracaat edilecek ilk kaynak kitaplardandır. Ayrıca müellif bahsettiği şairler ve bunlardan aldığı şiirler ile edebiyat tarihçilerine ve zikrettiği pekçok coğrafî bilgi ile de coğrafyacılara yol göstermektedir. Mimari Yakın zamanlara kadar sadece yazılı kaynaklardan öğrenebildiğimiz Gazneli kültür mirasının bir kısmı son yıllarda yapılan kazılarla gün ışığına çıkarılmaya başlanmıştır. Aslında daha önce Gazne çok önemsiz, küçük bir şehirken Gaznelilerin elinde Asya’nın en büyük ilim ve kültür merkezlerinden birisi haline gelmiştir. Sultan Mahmud ve diğer sultanlar burada cami, medrese, kütüphane, hastahane, bahçe, saray ve çarşılar yaptırmıştır. Bu tür eserler sadece Gazne ile sınırlı kalmamış Nişabur, Belh, Büst, Herat gibi şehirlerde inşa edilen binalarla bütün ülke donatılmıştır. Devrin tarihçileri bütün ülkeyi süsleyen bu neviden eserlerin bolluk ve güzelliklerinden övgü ile bahsederken halkın ihtiyaç duyduğu çarşı, köprü, sebil, ribat gibi daha pek çok eserin inşasına önem verildiğini kaydederler. 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 195 Bunlardan Mahmud’un Büst’te yaptırdığı Bazar-ı Âşıkan adlı çarşı ve iki milyon altın harcayarak Ceyhun nehri üzerine kurdurmuş olduğu köprü örnek olarak verilebilir. Yine onun yaptırdığı Gazne’nin kuzeyinde yer alan Bend-i Mahmudî bugüne kadar varlığını korumuş ve kullanılagelmiştir. 1011 yılında Nişabur çarşısının üstünü örtmek için çarşı esnafının yüzbin dinar harcadığı hakkındaki bilgi, halkın ülkenin imarına katkısını göstermesi yanında zenginliğini de ortaya koymaktadır. Saraylar Saray genel olarak hükümdarın ikâmetgâhı ve devlet işlerinin yürütüldüğü yer olarak bilinir. Aslında üst düzey görevliler, devlet işlerini kendi saraylarında yürüttükleri gibi dergâhta (sultan sarayı) da icra etmişlerdir. Özellikle başşehirlerde yaptırılan sarayların gösterişli olmasına önem verilirdi. Bu yönüyle saray, hükümdar ve devleti içe ve dışa karşı haşmetli göstermek için düşünülmüş bir propaganda vasıtası idi. Gazne hükümdarları için bir şehirde saraylar topluluğundan, hatta bir yönetim mahallinden bahsedilebilir. Nitekim Gazneli sarayları harikulade düzenlenmiş bahçelere, çevgan oynanan ve bayram namazları kılınan geniş meydanlara sahipti. Saraylar kabul merasimleri ve ziyâfetler için donatılmış muhtelif salonlar, koridorlar, devlet işlerinin yürütüldüğü dîvanlar, saray çalışanları için yatakhaneler ve sultanın özel hayatını sürdürdüğü harem vb. yapılar topluluğundan oluşmaktaydı. Mimarî bir dehaya sahip olan Sultan Mesud Gazne’de yaptırdığı sarayın planlarını bizzat kendisi çizmiş ve Mimar Abdülmelik’in yardımı ile inşasına nezaret etmiştir. 1036’da tamamlanan bu sarayın amele ve ustalarının ücreti saraya sarfedilenin iki misli kadardı ve bu saraya toplam yedi milyon dirhem harcandığı deere kaydedilmişti. Ama gerçekte bunun iki misli harcamanın yapıldığı kaydedilmektedir. Gazneli vezirlerinin yaptırmış olduğu sarayların da ihtişamda sultanların saraylarından geri kalmadıkları anlaşılmaktadır. Son yıllarda yapılan kazı ve araştırmalarda Büst’teki Leşker-i Bazar ’da ortaya çıkarılan büyük saray da Gazneliler’in mimarideki zenginlik ve ihtişamını ortaya koymaktadır. İtalyanlar tarafından Gazne’de 1957’den son yıllara kadar devam eden kazılarda Sultan III. Mesud’un sarayı ortaya çıkmıştır. Burada dört eyvanlı avlu planı esastır. Daha geniş olan güney eyvanı taht odasını içine alır. 250 metreyi bulan 70 cm yükseklikte 510 mermer levha avlunun etrafını çeviriyordu. Ancak bunlardan 44’ü yerlerinde bulunmuştur. Camiler Gazneli camileri hakkındaki bilgileri, Fransız ve İtalyan arkeologların yaptıkları kazı ve araştırmalara borçluyuz. Büyük Selçuklularla başladığı sanılan Türk cami mimarisinin Karahanlılardaki gelişim çizgisinin Gaznelilerde de mevcud olduğu anlaşılmaktadır. Sultan Mahmud’un 1026’da Somnat seferinden sonra Gazne’de yaptırdığı Arûsü’l-Felek Camii bunun en önemli örneklerinden biridir. Câminin inşasında Hindistan’dan getirilen kıymetli ağaçlar da kullanılmıştır. Utbî’ye göre bu ağaçlardan meydana getirilen ayna gibi parlak direkler bir genç kızın yanakları kadar güzeldi. Bir çatı ile örtülen ve çeşitli renklerle tezyin edilen caminin içi ilkbaharda bir bahçeyi andırıyordu. Sultan Mahmud’un namaz kıldığı maksûrenin duvarlarında kırmızı altın ve lacivert taşlarından sıra halinde mihrapları gösteren süslemeler vardı. Uzun zaman çeşitli ve yanlış fikirlerin ileri sürülmesine yol açan Gazne’deki kulelerin durumu son araştırmalarla aydınlanmıştır. Havadan çekilen resimlere göre bunlar planı camiyi andıran geniş bir harabe içindedir ve minare olması muhtemeldir. Bu minarelerden birincisi kitabesine göre Sultan III. Mesud’a ait olup taştan 196 İlk Müslüman Türk Devletleri alçak kaide üzerine, tuğladan yıldız biçiminde köşeli bir alt yarı üzerinde yükselen silindirik gövdeden ibaret olup yüksekliği 48 metreye ulaşmaktaydı. Silindirik üst yarısının depremlerde yıkıldığı anlaşılan ve içinden spiral bir merdivenle yukarı çıkılan bu minarelerin ağaç şerefelerle tamamlandığı görülmektedir. Bu minarede tuğla üzerine çok zengin kûfî kitabeler, çeşitli bitki motieri ve geometrik şekillerden meydana gelen süslemeler yukarıdan aşağı doğru işlenmiştir. Sultan III. Mesud’un son yılı olan 1115’den kaldığı için süslemelerin yarım bırakıldığı anlaşılıyor. Geometrik motierin hakim olduğu ikinci minare ise Behram Şah’a aittir. Gaznelilerin minareleri Karahanlılarınkinden çok farklı olup Türklerin her yerde özgün bir minare tipi aradıklarını açıkça belli eder. Fransız arkeolog Schlumberger 1951’de Büst yakınında yaptığı kazılarda Sultan Mahmud’un Leşker-i Bazar Ulu Camiini ortaya çıkarmıştır. Cami büyük ölçüde iki nei yatık dikdörtgen biçiminde sade bir yapıdır. Mihrap önündeki dört tuğla paye, herhalde kubbeyi taşıyordu. Mihrap önünde her iki nef genişliğindeki kubbe Selçuklulardan önce XI. yy başında burada ortaya çıkmaktadır. Mimarî gelişme açısından bu çok önemlidir. Leşker-i Bazar Ulu Camiindeki tuğlaların ölçüsü ve örülmesindeki titizlik, sütunların süslemeleri üstün bir mimari kaliteye işaret eder. Kazılar Leşker-i Bazar Güney Kasrının bir yangında harap olup onarım gördükten sonra ikinci bir yangınla tamamen yandığını göstermektedir. Bu caminin önemli olmasının nedeni mihrap önünde uzanan büyük kubbenin Büyük Selçukluların İran’daki ilk camilerinden önce burada ortaya çıkmasıdır. Türbeler Türbe mimarisi bakımından Gazneli sanatı, Karahanlı sanatının yanında sönük kalır. Çünkü çoğu günümüze ulaşmamıştır. Beyhakî’nin varlığına işaret ettiği Sebüktegin ve Mahmud’a ait türbelerden günümüze kadar gelen bazı kalıntılar çeşitli müzelerde muhafaza edilmektedir. Mesela Gazne’nin iki km. doğusunda Ravza’da bulunan Sultan Mahmud’un türbesinin sandal ağacından, zengin süslemeli kapı kanatları bugün Delhi Müzesindedir. Gazne’deki türbe ve mezarlar çok sade ve gösterişsiz olduğu halde Sengbest’te Arslan Cazib Türbesi çok zengin ve Karahanlı türbelerini hatırlatan gelişmiş bir mimari tarzı göstermektedir. Arslan Cazib Gaznelilerin Tus valisi idi. Türbesinin bir ribat ve medreseyle birlikte külliye halinde yapılmış olması ihtimal dâhilindedir. Sultan Mahmud Hz. Ali ailesinden Ali b. Musa er-Rızâ ile Halife Harunürreşîd’in kabirlerinin bulunduğu Tus şehrindeki türbeyi de güzel bir şekilde onardı. Burayı babası Sebüktegin tahrip etmişti. Öte taraan ziyaretçileri rahatsız eden Tus halkını da engelledi. Daha sonra zalimliğiyle meşhur Horasan Sahib-i Divanı bu türbeye bazı ilâvelerle birlikte bir minare yaptırmış ve bir köy vakfetmiştir. Bu kişinin Nişabur, Nesa ve Ferâve’de de pek çok benzeri eser vücuda getirdiği bilinmektedir. Kaynaklar Mahmud’un bir gece Hz. Ali’yi rüyasında gördüğünü ve onun “Daha ne zamana kadar?” diye sorduğunu kaydederler. Sultan Hz. Ali’nin Meşhed’deki türbeyi işaret ettiğini anlamış ve hemen bu türbenin onarılmasını emretmişti. Diğer Yapılar Gaznelilerin ulaştığı ilmî seviye dikkate alındığında bu birikimin elde edildiği kurumların da varlığı akla gelir. Ancak bu kurumlar iyi araştırılıp tanıtılmadığı için mevcut bildiklerimiz de yok denilecek kadar azdır. Esasen Şîîliğe karşı Sünnîliği geliştirmek ve devlet memurlarını bu yönde yetiştirmek için ilk defa XI. yüzyılın 8. Ünite - Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 197 başlarında Sultan Mahmud’un emriyle Gazne’de kütüphanesi de olan bir medrese yapıldığını, öğrenci ve müderrislerin giderlerini karşılamak üzere vakıar tahsis edildiğini Tarih-i Yemînî haber vermekte ise de günümüze ulaşmadığı için hakkında başka bir bilgiye sahip değiliz. Ancak daha sonra kurulan Nizamiye Medreselerine yakın bir sistemle tedrisat yaptığı, Gazneli sultan ve devlet ricalinin bu hususa çok önem verdiği ve âlimleri kendi medreselerine çekebilmek için gayret gösterdikleri bilinmektedir. Sultan Mahmud’un kardeşi Horasan sipehsâlârı Emir Nasr Nişabur’da Medresetü’s-Saîdiyye’yi kurdurmuştur. Mahmud’un veziri Hasenek’in Nişabur’da mükellef bir medrese inşa ettirmeyi tasarladığını Beyhakî zikreder. Yine bazı mezar kitabelerinde bazı medreselerin adları geçmekte ise de bunları tespit etmek mümkün olamamaktadır. Mesud’un ilim adamlarına gösterdiği ilgi bilinmekle beraber onun eğitim hususundaki girişimleri Beyhakî’de yoktur. Ancak zamanında Huttelan’da vakıarıyla beraber yirmi küsür medresenin bulunduğu ve bunların sultan tarafından desteklendiği kaydedilmiştir. Kervansaraylar, köprüler ve sivil mimari hakkında da durum bundan pek farklı değildir. Nitekim Sultan Mahmud’un Tus-Serahs yolu üzerinde yaptırdığı Ribat-ı Mâhî (Çahe) bunlardan birisidir. Karahanlı mimarisinin bir devamı olan bu kervansarayın yuvarlak kulelerle takviyeli ve kareye yakın bir yapı olduğu görülmektedir. Bu yapı dört eyvanlı avlu şeması ve tuğla süslemeleri yanında kubbe eyvan birleşmesini Büyük Selçuklulardan çok önce gerçekleştirmiş olması bakımından önemlidir. Sultan Mesud’un Gazne’de, Mahmud’un ise iki milyon altın harcayarak Ceyhun nehri üzerinde inşa ettirdiği köprülerin varlığı bilinmekte, ancak nitelikleri hakkında pek bir bilgi bulunmamaktadır. Suyolları ve bentler hususunda da durum pek farklı değildir. Sadece Hasan Irakî Debir’in Tus’da suyolu (keriz) ve kervansaraylar yaptırıp bunların giderleri için köy vakfettiğine dair bir kayıt bulunmaktadır. Güzel Sanatlar Mutaasıplıkları ile bilinen Gazneli sultanları resim ve heykel sanatına ilgi duymuşlardır. Son devirlerde yapılan kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan Mahmud’a ait Büst şehrindeki sarayın taht salonunun duvarlarındaki renkli resimler uzmanlarca önemli bir yenilik olarak nitelenmektedir. Nitekim Mahmud döneminde âlim ve aynı zamanda güzel resim yapmakla da meşhur olan Hârizmli Ebû Nasr Mansûr ülkesinden ayrılarak Gazne’ye gelip yerleşmiştir. Mesud da Herat’ta emirlik yaptığı sıralarda sarayının harem kısmının duvarlarına çıplak kadın ve erkek resimleri çizdirmiş ve babasının durumdan haberdar olması üzerine onun gazabından zor kurtulmuştur. Yine Mesud’un yaptırdığı tahtının üzerinde asılı bir zincire takılı bulunan tacı tutmak için ellerini uzatmış şekilde yapılmış insan heykelleri bulunduğu rivayet edilmektedir.. Leşker-i Bazar’da Sultan Mesud döneminden kalan ve dört eyvanlı avlu şemasının daha geliştirilmiş bir planına sahip olan saraydaki taht salonunda duvarların üst kısmı, kenarı kûfî kitabeli, ortası geometrik süslemeli levhalarla kaplıydı. Alt kısmında ise çok renkli fresklerle bir biri arkasına sıralanmış muhafız askerleri canlandırılmıştır. Başları tahrip edilmiş olan bu figürlerden üçü Kabil Müzesine kaldırılmıştır. Bunlar canlı renklerle gösterişli kaanları, yumuşak çizmelere inen pantolonları, kemerlerden aşağı asılan eşya ve torbaları ile Uygur fresklerinin benzerleridir. Leşker-i Bazar’daki sarayda avlunun etrafını çevreleyen mermer levhalardan ele geçenlerin üst taraarında çiçekli kûfî yazı ile boydan boya Farsça bir kitabe yer almaktadır. Ribat-ı Melik’ten sonra Türk mimarisinde görülen bu ikinci Farsça ki- 198 İlk Müslüman Türk Devletleri tabe aslında 250 metreyi buluyordu ki, bunun bir eşinin daha bulunmadığı ifade edilmektedir. Gazne’de Sultan III. Mesud dönemine ait minarenin tuğlaları üzerinde yukarıdan aşağı doğru inen çok zengin kûfî yazılı kitabeler, çeşitli bitki motieri ve geometrik şekillerden meydana gelen, ancak eksik kalmış güzel bir tezyinatın varlığı dikkati çekmektedir. Yine Gazne’de Sultan Mahmud’un yaptırdığı ve bir çatı ile örtülmüş olan Arûsü’l-Felek Camiinin içinin çok zengin renkli, göz kamaştıran bitki motieriyle tezyin edildiğini, İlkbaharda bir bahçeyi andırdığını Utbi haber vermektedir. Arslan Cazib’in türbesindeki renkli kalem işleri, yarım metre genişlikte kitabe kuşağı, tromp ve pencere kemerlerinin üstünde, kubbenin alt kenarını kuşaklayan daha dar ikinci bir kitabe kuşağını oluşturan kûfî harerle, ince kıvrık dallarla renkli bir zemin üzerine beyaz olarak yazılmış hat ile ikinci kitabe de tuğladan kesilerek oluşturulan kûfî harerin teşkil ettiği hat da bu alandaki önemli örneklerdendir. Esasen kûfî yazı olgunluk dönemine Sultan İbrahim zamanında ulaşmıştır. Gaznelilerin Türk ve İslam tarihi, kültürü ve medeniyetine katkıları nelerdir? 3 8. Ünite -Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 199 Özet Selçuklularla mücadele ve Gaznelilerin sıradan bir bölge devleti haline gelişini açıklayabileceksiniz. Sultan Mesud Hindistan’da iken Horasan’daki iç karışıklıklar had saaya çıkmıştı. Bu durum Selçuklular’ın kuvvetlerini artırmalarına ve Gazneli devleti topraklarına göz dikmelerine sebep olmuştu. Nitekim 1038 yılında Selçuklular Merv, Nişapur, Serahs başta olmak üzere Horasan eyâletinin büyük bir bölümünü ele geçirdi. Sultan Mesud ise 1039 yılında ordusu ile, Gazne’den Horasan üzerine yürüdü. Selçukluları ve Oğuzları mağlup ederek Horasan’ı yeniden ele geçirdi. Ancak Selçuklular, 1040 yılında Dandanakan’da Gazneliler’e karşı büyük bir zafer kazandılar. Bu tarihten sonra Gazneli Devleti eski ihtişamına bir daha kavuşamadı. Sultan Mesud ise, Dandanakan mağlubiyetinden sonra hazineleri ve ordusunun kalanı ile birlikte Hindistan’a gitmek için yola çıktı. Ancak Sind nehrini geçtikten sonra kendi adamları tarafından öldürülecektir. Gaznelilerin Hindistan’a çekilmek zorunda kalışını ve Hindistan’a kesin yönelişini belirleyebileceksiniz. Danadanakan Savaşından sonra Gazneliler Horasan’ı Selçuklular’a bırakmak zorunda kalınca, geleceğini Kuzey Hindistan’da aramaya başladı ve yine Selçuklulardan fırsat buldukça burada yeni kazanımlar elde etti. Dehli Racası Mahipala komutasındaki bir kısım raca Lahor’u kuşattıkları sırada birbirlerine düşmeleri ve o arada Ebû Ali Kûtvâl’ın Hindistan’a gönderilmesi kısa sürede etkisini gösterdi ve Pencâb’da düzen sağlanırken racaların taarruzları durduruldu. Gaznelilerin Hindistan’da sona ermek üzere olan nüfûzları yeniden sağlanmış oldu. Keza Sultan İbrahim’in kırk yıl süren döneminde Gazneliler devleti, Doğu Afganistan ve Kuzey Hindistan’da parlak günler yaşadı. Bu dönemde Gazneli hâkimiyeti daha belirgin bir şekilde Hindistan’a kaymış oldu. Bu durum oğlu III. Mesud döneminde de devam etti. Behramşah ise bir taraan kendileri için büyük tehlike oluşturan Selçuklu ve Gurlular ile uğraşırken, diğer taraan da daha çok Hindistan’da çıkan isyanlarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Büyük Selçuklu Devletinin yıkılışıyla güçlenmeye başlayan Gurlular karşısında Gazneliler zor durumda kaldılar ve Hindistan’a yönelerek payitahtlarını Lahor’a naklettiler. Sonuçta Hind fütuhatına yönelen Gurlular karşısında tutunamayarak yıkılmaktan kurtulamadılar. Gaznelilerin Türk ve İslam tarih, kültür ve medeniyetine katkılarını değerlendirebileceksiniz. Gazneli devleti 225 yıllık ömrü süresince Afganistan’ın bütünüyle Kuzey Hindistan’da İslâm’ın yayılması için mücadele vermiş ve ileride tesis edilecek Türk devletlerinin bu bölgede tutunmasına zemin hazırlamıştır. Kuzey Hindistan’ı feth ederek İslâm dinine Pencâb’ta kuvvetli bir dayanak noktası sağlamaları ve daha sonra Hindistan’da gerçekleştirilecek fetihlere sağlam bir zemin hazırlamış olmaları, Gaznelilerin Türk-İslâm tarihinde oynadıkları başlıca rol olarak gösterilir. Ancak onlar yeryüzünün en eski ve köklü kültür ve medeniyet çevrelerinden birisi olan Hind dünyası ve kültürü ile doğrudan doğruya temas kuran, hatta Gazne’yi bir bakıma Hint, Türk ve İslam dünyasının buluşma yeri haline getiren ilk siyasi teşekküldür. Nitekim burada gelişen Türk sanatı, kültürü ve düşüncesi Büyük Selçuklu’ya ve Hindistan’da doğup gelişecek olan Türk-İslam varlığına temel teşkil edecektir. Dolayısıyla Gazneliler devri, Türk tarihinde siyasî kudretin yanısıra kültür, sanat bakımından da parlak bir geçmişi ifade eder. 1 2 3 200 İlk Müslüman Türk Devletleri Kendimizi Sınayalım 1. Sultan Mahmud’dan sonra çocuklarından hangisi tahta çıkmıştır? a. Sultan Mesud b. Alptegin c. Sancar d. Muhammed e. Sebüktegin 2. Karahanlı Ali Tegin’le Sultan Mesud’un çatışmasının asıl sebebi nedir? a. Karahanlıların Gazneli topraklarına saldırması b. Ali Tegin’in itaatsizliği c. Huttâl vilayetinin verilmesi vaadinin gerçekleşmemesi d. Belh’in paylaşılamaması e. Esir değişimindeki anlaşmazlıklar 3. Kirman’ın kaybını hazırlayan en önemli gelişme aşağıdakilerden hangisidir? a. Selçukluların saldırıları b. Ordu komutanının halka kötü davranması c. Büveyhîlerin saldırıları d. Sultan Mesud’un Kirmân’a yeterli asker göndermemesi e. Askerlerin tecavüz ve hırsızlığa başlamaları 4. Selçukluların Gazneliler karşısındaki ilk başarısı aşağıdakilerden hangisidir? a. Ayn-calut b. Nesâ Savaşı c. Mercidabık Savaşı d. Dandanakan Savaşı e. Kumdanlı Savaşı 5. Aşağıdakilerden hangisi Dandanakan Savaşının sonuçlarından biridir? a. Selçuklular Gazneli hâkimiyetine girmiştir. b. Gazneli Devleti büyük devlet olmaktan çıkmıştır. c. Gazneliler bölgedeki gücünü artırmıştır. d. Selçuklular ile Gazneliler arasında daimi barış yapılmıştır. e. Selçukluların yayılması engellenmiştir. 6. Gazneli Devletine aşağıdaki devletlerden hangisi son vermiştir? a. Hârizmşahlar b. Karahanlılar c. Selçuklular d. Gûrlular e. Babürlüler 7. Aşağıdakilerden hangisi Divan-ı Vezaret’in alâmetlerin biri değildir? a. Hil’at b. Yüzük c. Divit d. Sarık e. Tuğ 8. Gazneli ordusunun savaş techizatı içinde aşağıdakilerden hangisi yoktur? a. Ok ve yay b. Kılıç c. Savaş baltası d. Top e. Gürz 9. Sebüktegin ve Mahmud devrini anlatan et-Târîhu’lYemînî adlı eserin yazarı kimdir? a. Cüveynî b. Ebu’l-Fazl Beyhakî c. Utbî d. İbn Miskeveyh e. Arslan Cazib 10. Aşağıdakilerin hangisinde Gazneli tahtına çıkanlar kronolojik sırayla verilmiştir? a. Muhammed - Mesud - Mevdud b. Ferruhzâd - Mevdud - Muhammed c. Mevdud - Muhammetd- Mesud d. Mesud - Muhammed - Mevdud e. Ali - İbrahim - Mevdud 8. Ünite -Gazneliler (Siyasi Tarih, Devlet Teşkilâtı, Kültür ve Medeniyet) 201 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız doğru değilse “Mesud Dönemi (1030- 1041)” konusunu tekrar okuyunuz. 2. c Yanıtınız doğru değilse “Karahanlı Ali Tegin ile Çatışma” konusunu tekrar okuyunuz. 3. e Yanıtınız doğru değilse “Kirman’ın Kaybı” konusunu tekrar okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse “Selçukluların Nesâ Galibiyeti” konusunu tekrar okuyunuz. 5. b Yanıtınız doğru değilse “Dandanakan Savaşı” konusunu tekrar okuyunuz. 6. d Yanıtınız doğru değilse “Sultan Husrev Melik Dönemi (1160-1186) ve Gaznelilerin Sonu” konusunu tekrar okuyunuz. 7. e Yanıtınız doğru değilse “Merkez Teşkilatı” konusunu tekrar okuyunuz. 8. d Yanıtınız doğru değilse “Askerî Teşkilat - Ordu” konusunu tekrar okuyunuz. 9. c Yanıtınız doğru değilse “Tarih Yazıcılığı” konusunu tekrar okuyunuz. 10. d Yanıtınız doğru değilse “Siyasi Tarih” konusunu tekrar okuyunuz. Sıra Sizde 1 Sultan Mahmud, Selçukluların bir tehdit haline gelmekte olduklarını görerek Karahanlılarla anlaşmış ve Selçuklu ailesinin başı konumunda bulunan Arslan Yabgu’yu tutuklatıp hapsederek etkisiz hale getirmişti. Fakat Mesud aynı ileri görüşlülüğü gösteremeyecek ve önce tahta geçebilmek için Selçuklu Türkmenlerinden istifade yoluna gidecek, sonra da onları ortadan kaldırmanın yollarını arayacaktır. Ancak bu durumun Selçuklular tarafından öğrenilmesi ve bu arada bazı Selçuklu reislerinin öldürülmesi, taraar arasındaki güvensizliği artıracaktır. Bundan sonra Selçuklular Gazneli ülkesini adeta bir yağma alanı haline getirecek, civardaki yerel devletlerin güçlü Gazneli hakimiyetinin zayıaması ve kendi üzerlerindeki baskının azalması için verdikleri desteği de iyi kullanarak bu devletin akibetini tayin edeceklerdir. Mesud, bu gidişi görüp isabetli tedbirler alamamış, ayrıca Gazneli yönetiminde ortaya çıkan zaaf neticesinde asker ve idarecilerde başgösteren olumsuzlukları da giderememiştir. Mesela Talekan ve Faryab’ı yağma eden Türkmenlere karşı harekete geçmeyi göze alamayan Gazneli komutanı Hacib Sübaşı, ancak Mesud’un şiddetli ihtarı üzerine Nişabur’dan ayrılıp Talhab’da kesin bir savaşa girişecek, ama kaybedecektir. Yine babası gibi çevredeki devletlerin işbirliğini sağlayacağı yerde, onların Selçuklularla işbirliği yapmalarına, hatta onları kendi aleyhine kullanmalarına imkan tanımıştır. Sıra Sizde 2 Gazneliler devrinde Müslüman bir hükümdarda bulunması gereken siyasî, idarî ve askerî vasıar yanında, sultanların adalet, cömertlik v.b. özellikleri de taşıması, ayrıca ilmî, edebî ve dinî terbiye almış olmaları gerekliydi. Türk kültürü açısından bakıldığında bu hususların eski Türk hükümdarlarında aranan alplik, uzluk, könilik ve bilgelik vasıarına tekabül ettiği görülmektedir. Sultan Mahmud aynı zamanda Ortaçağın en büyük ilmî şahsiyetlerinden biri olan Türk asıllı Ebû Reyhan el-Bîrûnî’yi de Hârizm’i işgal ettiği zaman Gazne’ye getirtti. Böylece Bîrûnî Hindistan’a yapılan Gazneli seferlerine katılma imkânını buldu. Onun Hindistan’daki temasları, öteki inanç ve âdetler hakkındaki sınırsız merakıyla Tahkîku Mâli’l-Hind gibi büyük bir eserin meydana getirilmesini sağladı. Gazneli sarayı Fars dili ve edebiyatının gelişmesinde önemli bir yere sahip oldu. Bunda Gazneli coğrafyaSıra Sizde Yanıt Anahtarı 202 İlk Müslüman Türk Devletleri Yararlanılan Kaynaklar sının özellikleri yanında Sultan Mahmud’un Firdevsî, Ascedî, Ferruhî gibi pek çok şaire cömertçe dağıttığı paraların etkili olduğu bilinmektedir. Mahmud’un şiir ve şairden hoşlanıp kendi propagandasını yaptırmak için Farsçayı bir araç olarak kullandığı söylenir. Ayıca bunun Karahanlılarla yaptığı mücadelede “Turan”a karşı “İran”ın koruyucusu ve başbuğu olmak isteğinden de kaynaklanmış olabileceğine işaret ederler. Ona rağmen medreselerde Arapça kullanılmakta, halk, ordu ve sarayda yaşayanlar Türkçe konuşmaktaydı. Sıra Sizde 3 Gaznelilerin Türk-İslâm tarihinde oynadıkları başlıca rol, Kuzey Hindistan’ı feth ederek İslâm dinine Pencâb’ta kuvvetli bir dayanak noktası ve sonra burada gerçekleştirilecek fetihlere sağlam bir zemin hazırlamış olmalarıdır. Onlar yeryüzünün en eski medeniyet çevrelerinden birisi olan Hind dünyası ile doğrudan temas kuran, hatta Gazne’yi bir bakıma Hint, Türk ve İslam dünyasının buluşma noktası haline getiren ilk siyasi teşekküldür. Nitekim burada gelişen Türk sanatı, kültürü ve düşüncesi Büyük Selçuklu’ya ve Hindistan’da doğup gelişecek olan Türk-İslam varlığına temel teşkil edecektir. Dolayısıyla Gazneliler devri, Türk tarihinde siyasî kudretin yanısıra kültür, sanat bakımından da parlak bir geçmişi ifade eder. Sultan Mahmud Ortaçağın en büyük ilim adamlarından Türk asıllı Ebû Reyhan el-Bîrûnî’ye Hindistan’a yapılan seferlere katılma imkânı sağlamış ve onun, öteki inanç ve âdetler hakkındaki sınırsız merakıyla Tahkîku Mâli’l-Hind gibi büyük bir eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ayrıca onun Firdevsî, Ascedî, Ferruhî gibi pek çok şaire cömertçe dağıttığı paralar, Fars dili ve edebiyatının gelişmesinde önemli bir rol oynayacaktır. Ünite 7’deki kaynaklara ek olarak) Aslanapa. O. (1983). Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul. Baluch. N. A. (1990). “Ghaznawid and Ghurid Sultans (997-1206)”, Road to Pakistan, (Nşr., M. Said vd.), Karachi, s. 46-80. Bombacı. A. (1963). “Gazne’deki Kazılara Giriş”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, (Nşr. D. Türker), I, İstanbul, s. 537-560. Bombaci. A. (1959). “Türkler ve Gazneli Sanatı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, (Ankara 19-24 Ekim 1959), Ankara, . 87-91. Coşkuner. F. (2004). “Gazneliler Döneminde Nesir”, Nüsha, IV/13, s. 45-53. Day. U. N. (1971). Some Aspects of Medieval Indian History, New Delhi. Esin. E. (1972). “Butan-ı Halaç”, Türkiyat Mecmuası, 17, İstanbul, s. 25-67. Fletcher. A. (1966). Afganistan: Highway of Conquest, New York. Gulam. M. Khan. (1955). A History of Behram Shah of Ghaznin, Lahor. Köprülü. M. F. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar, Ankara. Köprülü. M. F. (1983). Türk İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul. Köprülü. M. F. (1928). “Gazne ve Gazne Abidelerindeki Kitabeler”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, s. 509- 512. Köymen. M. A. (1993. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I: Kuruluş Devri, Ankara. Mohammad Habib. (1951). Sultan Mahmud of Ghaznin, Delhi. Nijjar. B. S. (1968). Pancab Under the Sultans (1000- 1526), Delhi. Nuhoğlu. G. (1995). Beyhaki Tarihine Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür, İstanbul (Basılmamış Doktora Tezi). Palabıyık. M. H. (2002). Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devleti Saray Teşkilatı, Erzurum. Strange. G. Le. (1905). e Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge. Şeşen. R. (1968). “Eski Araplara Göre Türkler”, Türkiyat Mecmuası, 15, s. 11-36. Turan. O. (1980). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul.

.
x

Bugün 1183 ziyaretçi (2077 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol