Sual: Bir reformcunun, (Türkler, akla değer vermeyen Eş’arî’ye değil, aklı esas alan Mâtürîdî’ye bağlıdır) sözü doğru mudur?
CEVAP
Yanlıştır. Eş’arîlik ve Mâtürîdîlik farklı şeyler değildir. İkisi de, Ehl-i sünnetin itikat bilgilerini, nakli esas alarak bildirmiştir. İmam-ı Mâtürîdî, İmam-ı a’zam hazretlerinin naklen bildirdiği ve yazdığı Ehl-i sünnet itikadının kelam bilgilerini, ondan nakledenler vasıtasıyla kitaplara geçirip açıklamıştır. Sadece aklı esas aldığı, İmam-ı Eş’arî’nin de akla değer vermediği doğru değildir.

Ehl-i sünnet vel cemaat fırkasının itikadda diğer imamı, İmam-ı Eş’ari hazretleri de Ehl-i sünnetti. Bu iki büyük Ehl-i sünnet âliminin zamanları aynıysa da, bulundukları yerler birbirinden ayrıydı. Karşılarındaki saldırganların iddiaları başka olduğundan, savunma metotları ve tenkitleri birbirinden farklı olmuştu. Bu durum, mezheplerinin ayrı olduğunu göstermez.

Ehl-i sünnet itikadını ortaya koyan Resulullah efendimizdir. Eshab-ı kiram, iman bilgilerini bu kaynaktan aldılar. Tâbiîn-i izam da bu bilgilerini, Eshab-ı kiramdan öğrendi. Böylece, Ehl-i sünnet bilgileri bizlere nakil yoluyla geldi. Bu bilgiler akılla bulunamaz. Akıl bunları değiştiremez. Akıl, bunları anlamaya yardımcı olur. Yani, bunları anlamak, doğruluklarını, kıymetlerini kavramak için akıl lazımdır. (Seadet-i Ebediyye)

Müslüman Türkler, genelde Hanefî’dir. Gerektiğinde de, diğer üç hak mezhepten birini taklit ederek ibadetlerini yapmışlardır. Her Müslüman, vücut yapısına, yaşadığı iklim şartlarına ve iş hayatına göre, kendisine daha uygun gelen mezhebi seçer. Türklerin de genelde Hanefî mezhebinde olması ve itikat bilgilerinde de, Hanefî mezhebinde olan imam-ı Mâtürîdî’nin açıklamalarını esas alması bu sebepledir. Bunun altında siyasi veya başka sebepler aramak çok yanlıştır. S. Ahmed Tahtavi buyuruyor ki:
Bugün her Müslümanın dört mezhepten birinde bulunması vacibdir. Dört mezhepten birinde bulunmayan Ehl-i sünnetten ayrılır. Ehl-i sünnetten ayrılan da sapık veya kâfir olur. (Dürr-ül muhtar haşiyesi)

Mâtürîdîlik ile Eş’arîlik, Ehl-i sünnetten ayrı değildir. İtikatta hak mezhep tektir. O da Ehl-i Sünnet vel Cemaat’tir. Ehl-i sünnetin itikattaki iki büyük imamı, imam-ı Mâtürîdî ve imam-ı Eş’arî’dir. İmam-ı Mâtürîdî, Hanefî, imam-ı Eş’arî de Şâfiî olduğu için, Hanefîler genelde İmam-ı Mâtürîdî’nin, Şâfiîler de İmam-ı Eş’arî’nin açıklamalarını esas almışlardır.

Şafii âlimlerinden Ahmed Şihabüddin Mısri de buyuruyor ki:
İmam-ı Eş’arî’nin veya İmam-ı Mâtürîdî’nin bildirdiklerinden ayrılan kimse Sünnî değildir. Bu iki imam, Resulullah’ın ve Eshabının yolundadır. (Kenz-ür-ragıbin haşiyesi)


.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX


BÜYÜK TÜRK BiLGİNİ iMAM MATüRİDİ VE MATÜRİDİLİK Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 22 - 24 Mayıs 2009 İstanbul İstanbul 2012 230 iMAM MA TÜRİDİ ve MA TÜRİDİLİK 14. TEBLİG TE'VİLATÜ EHLİ'S-SÜNNE'DE MU'TEZİLi SÖYLEMiN KRİTİGİ Doç. Dr. FethiAhmet Polat611 Selçuk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi 1 KONYA Girizgah Kur'an'ın hidayet kaynağı olan naslan nüzfrl anından bugüne kadar birçok farklı okumaya muhatap olmuştur. Bu okumaların tarihi süreçte belirli kategorilerde temerküz ederek oluşturduğu muhtelif düşünce ekallerinin en önemlilerinden birinin kendisine nispet edildiği EbU Mansfu Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Matüridl es-Semerkandi (ö.333/944), İslam düşüncesinin kurumsal anlamda şekillenmesini tamamlamak üzere olduğu bir geçiş döneminin sonunda yaşamıştır. Dünyaya gözlerini açtığı Matürid, bugün Özbekistan Cumhuriyeti'nin sınırları içinde bulunan Semerkant'ın bir dış mahallesidir. 612 Abbas! devletinin merkezi otoritesinin zayıfladığı, bazı yeni İslam devletlerinin ortaya çıktığı bu dönemde, özellikle Buhara taraflarına hükmeden ve siyasi bakırndan hilafete bağlı olan Samanll~r, Maveraü.ıinehir bölgesinin hiikimiyetini elinde tutal:ı müstakil bir beylik olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Hicretin 93. yılında İsliimtopraklarına katılan bu bölgede613 Samiinilerin hükümran olduğu topraklarda ulemamn el üstünde tutulduğu ve diğer bölgelerden Maveraünnehir'e ilim yolcuhıkları yapıldığı, kaynaklarda nakledilınektedir. 614 Şurası bir hakikattir ki, Matüridl'nin herhayat olduğu tarihler, Mu'tezile'nin birçok yerde siyaset sahnesindeki gücünü kaybettiği bir zaman dilimine işaret eder; bununla birlikte Matüridi'nin yaşadığı bölge, Mu'tezile'nin entelektüel düzeyde son derece güçlü olduğu ve gücünü sonraki birkaç asırda sürdürebildiği bir bölgedir. Mesela, Mu'tezile'nin büyük müfessiri Zemahşeri (ö.538/1143), Matüridl'nin doğum yeri olan Semerkant'a yakın bir yerde, Harezm'de dünyaya gelıniş ve orada vefat etmiştir. Matüridl' den takriben iki asır sonra gelen Zemahşeri'nin döneminde bile Mu'tezile, iktidarda olmasa, varlığim gizli gizli sürdürse de özgürlükçü ve yenilikçi fıkirlerin bayraktarlığını yapmaya devam etmiştir. Hatta İslam Dünyası 'nın birçok yerinde hezimete uğrarnalarına ve dö61 I Tefsir Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi, fethiahmetpolat@yahoo.com 612 Özen, "Matüridi", XXVIII, 146-147. 613 İbnü'I-Esir, el-Kiimilfi~-Tiirih, IV, 23. 614 Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, s. 47. 4.0TURUM 231 nemin Özbek sultanının baskısı sebebiyle fikirlerini halka izhar edememelerine rağmen615 İsHim Dünyası'nın bu coğrafyasında güçlü bir halk desteğine sahip idiler.616 Dolayısıyla Matüridi'nin Mu'tezile'yi ciddi bir hasım olarak görmesinde ve tefsirinin önemli bir bölümünde onlara cevaplar yetiştirmesinde çevresel şartlann büyük tesiri olsa gerektir. Matüridi'nin Mu'tezili fikirlerden ne şekilde haberdar olduğu, onlar hakkındaki bilgileri kimlerden aldığı, henüz net olarak aydınlatılamamış olup ciddi araştırmacılann ilgisini beklese de617 yazdıklanndan hareketle, Mu'tezile alimleriyle görüşmelerde ve tartışmalarda bulunduğunu kabul etmek gerekir. Zaten o dönemde bu bölge sadece Mu'tezile'nin değil, hemen her İslami grubun ve her farklı din mensubunun yoğun bir şekilde yaşadığı bir coğrafyadır. 618 Esasen bu dunım bile Matüridl'nin entelektüel düzeyinin oluşmasındaki önemli sebeplerden biridir. Eş'ari söylemin İslam toplumunun egemen din anlayışında baskın bir rolü olmasına rağmen Mu'tezile'nin, sadaret makamına aklı otıırttıığu görüşleri İslami ilimierin hemen her dalında uzun süre devam eden münakaşalann dağınasına sebep olmuştur. Doğrusu bu tartışmalarda Ebil'l-Hasen el-Eş'ari'nin (ö.324/935) -ve Eş'ari söylemin- ortaya koyduğu refleksi yok saymak mümkün değildir; ancak bu alanda en sustıınıcu cevaplar, sevad-ı a'zam Ehl-i Sünnet'in seçkin simalanndan619 ve 'akılcı-hadari dini düşünce'nin620 temsilcilerinden Ebu Mansfu el-Matüridi tarafından verilmiştir. Tefsirinde kimi zaman "el-Mu'tezile, ashabu'litizal, mezhEbı1'1-Mu'tezile, el-Kaderiyye" gibi grup isimleriyle kimi zaman doğıudan ilkelerine işaretle kimi zaman da ekolün imamlannın adıyla Mu'tezilileri eleştiren Matüridi, akli delilleri, kanaatimizce Ebü'l-Hasen el-Eş'ari'den daha yetkin bir şekilde kullanmıştır. 621 615 İbn Battı1ta, Rihletii İbn Battıita, I, 402. 616 Schmidtke, "lntroduction", s. 8. 617 Mu' tezili düşünürlerin, Miltüridi gibi bir mütefekkiri kendi saflannda görmemeleri çok üzücüdür. Bazı araştırmacılara göre, Miltüridi'nin Ehl-i Sünnet'in savunucusu olduğunu hazınedememeleri sebebiyle Ebii Hanife'nin yolunu izleyeniere Miltüıidilik adını Mu'tezililer verıtiiştir. B k. U mert, Mesdlik, VI, 46. 618 Makdisi, Alısemı ~-Tekdsim, s. 323. 619 Feyyiimi kitabının başlığını "Şeylıu Elıli's-Siinne ve'l-Cemaa Ebıi Mansıir el-Mdtiiridi: Valıdetii Usıili İ/mi 'l-Ke/anı" şeklinde koymakta haksız değildir. K.anaatimizce bu eserin Türkçe'ye kazandınlması, Miltüridi ile ilgili önemli bir açığı kapatacaktır. 620 Kutlu, "Önsöz", s. 9. 621 Kuran yorumlannda akli yöntemi ilk c\efa kullanan müfessirin kim olduğuna dair çeşitli görüşler bulunsa da Mu'tezile'nin yorum tarzına benzeyen ilk akılcı yorumlann, İbn Abbas'ın (ö.68/687-688) talebesi olan Mücahid b. Cebr (ö.l03/721) tarafından yapıldığı düşünülmektedir (Bu konudaki tartışmalar, Yahudilerin maymun ve domuzlara dönüştüroldüğünü anla- 232 İMAM MA TÜRIDI ve MA TÜRIDILİK Bu tebliğ, birkaç yönteme uygun olarak işlenebilirdi kuşkusuz; bunlardan biri -ki bugüne kadar Matüridi hakkında yapılan çalışmalarda genel olarak bu yöntemeuyulmuştur-Mu' tezili müfessirlerin genel olarak hangi konular üzerinde yorumlar yaptığım tespit etmek ve bu yonımlara Matüridi'nin verdiği cevapları mukayese etmek şeklinde olabilirdi.622 Ne var ki, söz konusu yöntem, konularla ilgili mukayeseler yaparken spesifık tartışmaların gölgesinden ayrılamaması ve daha üst bir bakış açısı geliştirilmesine çoğu zaman engel olması hasebiyle ancak kısmi faydalar temin edebilirdi. ilmi araştırınalara aşina olanların da kabul edeceği gibi tez çalışmalarında araştırmacılar belli konular üzerinde yoğunlaştığından, zamanla konunun cazibesine kapılarak çevreden soyutlanınakta, bir süreliğine de olsa kendilerini o konudan kenara çekememekte ve bütüncül bir yaklaşım geliştirememektedirler. Birincisinden farkli bir yönteme uygun olarak oıiaya konan çalışınalar ise yukanda bahsedilen çalışmalan kendileri için malzeme olarak kullanırlar ve fakat çoğunlukla tartışmalardaki incelikler, sebepler ve sonuçlar üzerinde yoğunlaşırlar. Burada mes'eleler bütüncül bir bakış açısıyla ele alınır ve eldeki malzemeler ilgili bilim dalının konu, yöntem ve amaçları doğnıltusunda değerlendirilir. Tebliğimiz, büyük oranda bu sonuncu yöntemi takip etmeye gayret tan Kur'an ayetlerini Mücahid'in temsili anlatımlar olarak görmesiyle başlar. Taberi'ye göre Mücahid'in bu sözü ilyetin zilhirine muhaliftir. B k. Taberi, Camiu '!-Beyan, ır, I 73. Kurtubl, bu yoruma daha önce hiçbir yerde rastlamadığını söyleyerek şaşkınlığını izhar eder. Bk. Kurtubl, el-Cami'li Alıktim i '1-Kur'an, I, 443.). Aslında Mu'tezile'nin iddialan göz ·önüne alınırsa ilk akılcı ların, Kuran'ın inişine şahitlik yapan sahabe-i kirilm olduğu bile söylenebilir; çünkü bazı Mu' teziiller köklerini sahabe dönemine kadar uzatırlar ve hasımlan tarafından aşağılayıcı bir ifade olarak kendilerine takılan 'Mu'tezile' isminin, Kur'an-ı Kerlm'de, hakikatten sapmış toplumundan uzaklaşan İbrahim peygamberin "~ri" (Meryem 19/48) ifadesinde anlamını bulan övgü dolu bir tanımlama olduğunu iddia ederler (Kadi Abdülcebbiir, Tabakiitii '1- Mu'tezile, s. 165; İbnü'l-Murtadil, el-lvfıinye ve"l-Emel, s. 132-137.). Her lıalükarda hicretin ikinci asnnın ortalanna doğru belli başlı fikirleri teşekkül eden bu ekol (Cilrulliih, el-Mu 'tezi! e, s. 20-21. Kaynaklarda zikredilen rivayetlerin geniş bir tetkiki, Watt tarafından yapılmaktadır. B k. Watt, İslam Düşüncesinin Teşekldilii, s. 259-269.) tefsirde rasyonel düşüncenin bayraktarlığını kısa zamanda eline geçirmiştir Ahmed Emin, Zulı111 "!-İslam, ll, 40.). Bu dönemde geniş taraftar kitlesi kazanan itikadi ve fıkhl mezheplerin toplumsal kabule mazhar olanlan ayakta kalabilmişken aynı ilgiye mulıatap olamayanlar tarih salınesinden çekilmeye başlamıştır. İslam toplumunda biikim olan iki büyük irikadi ekol, bu zaman diliminin ardından Müslümaniann her alandaki algılannı ve davranış biçimlerini etkileyen görüşlerini neşretmişlerdir. Bu iki ekolden birincisi, naslann anlaşılmasında nakilci yöntemi öneeleyen Eşari söylem; ikincisi ise bunun karşısında konumlandırabileceğimiz Mu'tezili söylemdir. 622 Özellikle Ragıp İmilmoğlu'nun, Matiiridive Te 'vilatii 'l-Kur'an'daki Metodu adlı çalışması bu çerçevede yapılmış bir çalışmadır. 4.0TURUM 233 etmiştir. Matür1d1 gibi büyük bir alimin, Mu'tezile gibi önemli bir gruba verdiği cevaplan içeren oldukça hacimli bir kitabını değil bir tebliğde, birkaç doktora tezinde bile tüketmek mümkün değildir. Bu sebeple, çok önemli olduğunu düşündüğümüz bazı konulan, yeterli olduğunu düşündüğümüz miktarda örnekle ·ele aldık. Konuyu dağıtaeağını ya da uzatacağını düşündüğümüzden, Te 'vfliit'ta Mu 'tezill söyleme yöneltilen her eleştiriyi ayrı ayrı ele alarak değerlendinnelerde bulurunadık A. Matüridi'nin Tefsir Anlayışı ve Te'v'ilatü Ehli's-Sünne Matür!dl'nin tefsire bakışı, onun, usül kitaplarında daha sonra şöhret bulacak olan şu meşhur tefsir ve te'vll ayırımıyla daha iyi anlaşılabilir (Esasen Mu'tezile'ye verdiği cevapların yönünü ve çerçevesini de büyük ölçüde bu ayırımı belirlemiştir). Buna göre tefsir, ayetlerden ımırat olunan ınananın ne olduğuna dairkesin bir kanaatl~ konuşmak ve Allah Teala'yı o ınananın kastedildiğine şahit tutmaktır. Bu şekilde yapılan tefsir şayet sağlam ·ve kesin bir delile dayanıyorsa doğnıdur; dayanmıyorsa, yasaklanmış olan rey tefsiri türünden dir. Te 'vll ise bundan bir parça farklıdır. Kesin bir kanaat beliı1meksizin ve Allah Teala 'yı da o te 'vllin doğruluğuna şahit tutmaksızın muhtemel anlamlardan birisini benimseyip öne sünnek, te 'vlldir.623 Bir anlamda bu aıneliye tefsiri rivayet, te 'vlli de dirayet çerçevesine otuınır ki, Matürld!'nin ya da talebelerinin esere Te 'vf/dt adını uygun gönnesi, hatta ondan on yıl kadar önce vefat eden Tabert'nin de (ö.3 10/923) tefsirine Cami 'u '!-Beyan an Te 'vii i Ayi '!-Kur 'an adını vennesi, tam da bu yaklaşım sebebiyledir. Esasen te 'vlle bu anlamı veren Matüıid!, Ebu Hanife'nin (ö.150/767) tenzll ile te'vll ayırumndan etkilennuştir. Ebu Hanife'ye göre bazı ayetlerin hem ·tenzlli hem de te 'vlli aynı iken bazılarının tenzlli ile te 'vlli farklıdır ve bu ikincisi yorumcuya özgür bir alan açar. Bu alanda dile getirilen tercihler ve öneriler sebebiyle hiç kimse teldir edileınez. 624 Matüıidl'den bize kalan hacimli tefsir, salt bir nakiller yığını ya da nakiller çerçevesinde kısmı açılımlarda ve açıklamalarda bulunan bir tefsir külliyatı 623 Miitüridi, Te 'vflcitii E/ıli 's-Siinne, I, 1. 624 Ebü Hanife, Kitcibu '1-Fık!u '1-Ebsat, s. 47. Kuşkusuz bu noktada Ebü Hanife'nin tc"vll anlayışı ile Miitüridi'nin te"vil anlayışınm tam olarak örtüşüp örtüşmediği ciddi olarak gözden geçirilmelidir. Ebfı Hanife tarafından tenzil kavramının karşısına te'vil kavramının yerleştirilmiş olması, te"vil kelimesine yorum anlamının yaygın bir şekilde verilmesinden önceki bir döneme denk geldiğinden, Ebü Hanife'nin bu ayırımının asimda te"vili yorum değil, hakikat ve akıbet anlamına oturtan bir görüşü de yansıtıyor olabilir. Te"vll kelimesinin sernantİk gelişimine dair neşre hazırlamakta olduğumuz bir makale çalışması olduğunu belirtmek isteriz. 234 iMAM MA TÜRiDI ve MA TÜRIDILİK olmayıp rasyonel düşüncenin her satırda kendisini hissettirdiği bir şah eserdir; ancak esefle belirtmek gerekir ki, Miitürid1, tefsir tarihinin talihsiz bir ınüfessiridir. Kelfun alanında öne çıkınakla birlikte tefsirde şöhret bulması için uzun asırlar beklemesi gereken ınüfessir, bir vefa örneği olarak görülmesi gereken son dönem çalışmalarıyla birlikte yeniden bu sahanın dikkatine ve ilgisine mazhar olmuştur. Gerçek şu ki, dirayet tefsirlerinin ilk örneği olarak görülen Keşşaftan yaklaşık iki asır önce te' lif edilmiş olması, onu bu salıanın ilk eseri sayınaınızı gerektirirken,625 böyle olmamıştır. Sünni dünyanın Mu'tezile'ye tefsir sahasında en ikna edici cevaplar veren ilk ınüfessiri olarak onun adı geçmesi gerekirken, Razi'nin (ö.606/1209) Mefatilıu '1-Gayb adlı tefsirinin gölgesinde kalmıştır. Tefsir usfrlü ve tarihi alanında yazılan eserlerde Matüridl~ye yer verilmemiş olması üziicü olduğu kadar düşündürücüdür de ... Muhtemelen 16. asırdan itibaren, Sünni ve Şii iktidar arasındaki kavganın kızışınasıyla Miltüridi ve Matüridllik Osmanlıda canlandırılmış ve Matüridl'nin Te 'vi! ai' ı -kimi kavramları ve kelimeleri sansüre uğramışsa da- o dönemde yoğun bir şekilde istinsah edilmiştir. 626 Ne var ki, Matüridilik itikadi bir ekol olarak biline gelse de o tarihlerden bu yana Matür!di ve Matüridiliğe dair ciddi çalışınalar yok denecek kadar az olmuştur. Türkiye'de kimi ilim adamlarının gayretleri sonrasında 627 gün yüzüne Çıkan sınırlı sayıdaki bazı eserler. bir yana, kabul edelim kCbu alandaki çalışınalar yüzüınüzü ağartacak sayıda ve keyfıyei:te değildir. Mesela, Matüridi'nin tefsiri üzerine yapılmış ve konu etrafındaki tartışınaları büyük ölçüde sona erdirıniş herhangi bir akademik. çalışına yok denecek kadar azdır. 628 Kaldı ki, Matüridi'nin tefsirciliği birkaç akademik çalışınayla tüketileıneyecek kadar geniş bir inceleme sahasından oluşur. Son dönemde Türkiye'de ve çeşitli Arap ülkelerinde Te 'vf!at'ın yeni tahkikierinin neşredilınesi, geç kalınış bir görevin ifasından başka bir şey değildir. Arzuınuz, İslam Dünyası'nın asırlar önce yitirdiği analitik düşünceyi yeniden bulması; bu düşünce çizgisinde faaliyetler icra etmiş, fikirler üretmiş beyinlerine sahip çıkınası ve elinden kaçırdığı medeniyet projesini ancak bu düşünceyi hayata geçirmekle gerçekleştirebileceğini idrak etınesidir. 625 Özdeş, Miitiiridi'nin Tefsir Anlayışı, s. 15. 626 Kutlu, "Önsöz", s. 9. 627 Bu konuda Hüseyin Atay ve Bekir TopaJoğlu'nun kişisel gayretleri her türlü takdirin üzerindedir; ancak tüm bu gayretiere rağmen Arap dünyasında Matüridi'nin tefsirinin iki yeni tahkik çalışmasının yapılmış olması; fakat Türkiye'de henüz tamamının tahkik edilip Türkçe'ye kazandınlmaması, Türkiye'deki ilmi camianın başını öne eğdirecek bir durumdur. 628 Bk. İmamoğlu, Miitiiridi ve Te 'viliitii '/-Kur 'iin'dald Metodu; Özdeş, Miitiiridi'nin Tefsir Anlayışı. 4.0TURUM 235 B. Matüridi'nin Te 'vilatü Ehli's-Sünne'de Mu'tezili Söyleme Yönelttiği Eleştiriler Matüridi'nin tefsirini nevzuhfır bir çalışma olarak gönnek mümkün değildir. Kuşkusuz kendisi de önceki alimierin eserlerinden sıklıkla alıntıda bulunmuştur. Bunlar içerisinde isimlerini verdiği alimierin yanı sıra isim vermediği pek çok alim de bulunmaktadır; ancak onu en çok etkileyenterin başında Ebu Hanife'nin geldiği açıktır. 629 Gerçeği söylemek gerekirse Matüridi'nin Mu'tezili düşüneeye eleştiriler yöneltmesindeki en önemli sebeplerden biri, Hanefi mezhebinin hem itizali düşüncede hem de Matüridl'de belirgin bir etkisinin bulunınasıdır. Maveriiünnehir bölgesinde Mu'tezill düşünce genel olarak Hanefılikle birlikte yayılmıştır. 630 Kendisi de bir Ebu Hanife bağlısı olan Matüridi, bu yayılmayı tehlikeli bir gelişme olarak görmüş ve bir anlamda Hanefiliği korumak amacıyla Mu'tezile'ye savaş_ açmıştır. Mesela, kafirlerin Allah Teaiii tarafından saptırıldığını ya da kabih addedilebilecek fillerle imtihan edildiğini anlatan ayetler~ Mu'tezile, kafirlerin kişisel tercihlerine bağlayarak anlar: '"Biz Hıristiyanlarız' diyenlerden de sağlam söz almıştık; ama onlar da akıllarından çıkannamalan istenen şeylerden önemli bir kısmını unuttular. Bu sebeple biz de .aralarına kıyamet gününe kadar sürecek düşınanlık ve kin salıverdik Allah, ne yapmakta olduklarını onlara bildirecek!" 63 ı mealindeki ayette anlatılan husus, Allah'ın onları terk etmesi ya da hızlan içerisinde bırakınasıdır; ancak Mu'tezile'ye göre hızlan, mü' min kullara verilen lütfun, kafiderden esirgenmesidir. 632 Oysa Ebu Hanife ve Matüridi'ye göre hızlan, kişininAllah'ın rızasına uygun fiilleri yapınayamuvaffak kılınmaınasıdır; 633 burada herhangi bir haksızlığın olması da düşünülemez; çünkü Allah'ın bu tasarrufu, ilmine bağlı olarak ortaya çıkan bir tasarruf olup Tanrı'nın, kulların fillerine dair tüm yaratınaları, kulların hür iradeleriyle buna yönelmeleri sonrasında gerçekleşmektedir. 634 Dolayısıyla onun ayetle ilgili bu tevcihi, Mu'tezili söylemin Ebu Hanife'nin görüşlerini kendi görüşleri I doğrultusunda kullamnalarının önüne geçmektir. 629 İbn Aşur, et-Ta/u· ir ve 't-Tenvir, XXV, I 48. 630 Kıyasettin, "Matüıidl'nin Mu'tezile'ye Bakışı", s. 69. 631 el-Maide 5/14. 632 Zemahşeıi, el-Keşşiij, II, I 30. 633 Çelebi, "Hızlan", XVII, 41 9; Matüıidi, Te 'viliitii E/ıli 's-Sünne, III, 225. 634 Matüıidi, Te 'viliitü E/ıli 's-Sümıe, II, 23-24. Bu konuyla ilgili kuşkusuz onlarca örnek vermek mümkündür. Mesela, insan ve cin taifesinin cehennem için yaratıldığını anlatan ayette (elA'rıif 71179) yine bu konu, bu sefer farklı açılardan ele alınır. B k. Matüridi, Te 'vildtü Elıli sSümıe, ll, 309-3 I O. 236 iMAM MA TÜRIDI ve MA TÜRIDILİK Matür!dl'nin Mu'tez* eleştirisiyle bu kadar meşgul olmasının bir başka sebebi, Mu'tezile'nin çok güçlü bir felsefi arka plana sahip olınası ve buna bağlı olarak toplumun her kesiminde kendisine taraftarlar bulması, uleına tarafından dikkate alınınası ve onlara cevaplar yetiştirilmesidir. Kim bilir, belki de o dönemde Semerkant halkının ya da entelijansiyasının Matür!dl'den büyük beklentileri vardı. Te 'vfliit'ı halkın, Kitôbii 't-Tevhfd'i ise entelijansiym1ın beklentilerini karşılamak maksadıyla yazmış olması kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra bölgenin önemli müfessirlerinden birisi olan Zemahşeıi'yi de yetiştirecek olan Mu'tezill düşünce, bölgenin entelektüelleri arasında, Matüıidl'nin endişelenmesini gerektirecek bir hızda yayılınaktaydı. Aklı ve Arap dilinin imkanlannı son derece başarılı kullanan bu grubun ciddiye alımnaması söz konusu olamazdı. Esasen Mu'tezile'nin Te 'vflôt'ta ya da Mefôtihu '1- Gayb gibi diğer tefsirlerde bu denli önemsen m esinin sebebi, önemsenıneyi hak edecek derecede güçlü argüınanlan olmasıdır. Hatta şunu söylemek hiç de abartı olınayacaktır; eğer Zemahşeıi'nin Keşşô.fı olınasaydı, tefsir geleneğinde ciddi bir halka eksik kalırdı. 635 Bu tefsirin açtığı yolda yiiıiiyen ya da ona reddiye olarak yazılan birçok tefsir, bugün elimizde olmazdı. Dolayısıyla tefsirdeki Mu'tezili geleneğe bigane kalınak, değil Matür!dl için, su·adan bir müfessir için bile mümkün değildi. Matür!dl'nin Mu'tezill düşüneeye yönelttiği eleştiıiler, temel olarak şu başlıklar altında değerlendirilebilir: 1. Akli Deliller Eşliğinde ki Eleştirileri Matüıidi'nin akll çıkarsamalarından birçoğu, Mu'tezile'yi eleştirdİğİ ya da onlara cevaplar yetiştirdiği satırlarda görülür. Onun çok güçlü akılcı tenkitlerinin oluşmasında, karşısındaki çok güçlü akılcı düşüncenin varlığı yadsınamaz. Rakibiniz, muhalifiniz ne kadar güçlü olursa siz de o kadar güçlü olursunuz ve onun argümanlarından daha güçlüsünü üreteınediğiniz müddetçe galip gelıne şansım yakalayamazsınız. Dolayısıyla Matür!dl'nin güçlü akli deliller ün~tınesinde kendi kişisel kabiliyeti kadar Mu'tezile'nin de etkili olduğunu düşümnek gerekir. Mu 'tezill söylemin bu güçlü yanına cevaplar yetiştirme yolunda muhtemelen müfessir çok çalışnuş, bu sayede kendisini de yetiştirmiş olınalıdır. Matür!dl tefsirinde akil istinbat hem filozofların akli çıkarımiarını (istidlal) hem de fakilılerin hüküm istinbatında kullandıkları yöntemleri (içtihat) içeren bir genişlikte kullanılmıştır. Bu tarzıyla müfessir, felsefi düşüncenin yorumda aklı 635 Şeyh Muhammed Ni\şid'den nakledilen şu söz ne kadar da güzeldir. .. "Eğer şu topalla (Zemalışeri) köse [Sekki\kl (ö.666/1268)] olmasaydı, Kur'an keşfedilmemiş olarak kalacaktı." B k. Ebü Öudde, e!-Uiemdii '1-Uzzdb, s. I I 8. 4.0TURUM 237 kullamnasına benzer şekilde İslam düşünce geleneğinin. son derece fonksiyonel bir yorumlama kanalı olan fıkhı da devreye sokmuştur. Miitürldl'nin nasları yoruınlarken aklı kullanma biçimi büyük ölçüde Mu'tezili söylemin aklı kullanma biçimine de benzer; ne var ki, bu benzerlik, onu Mu'tezileyle özdeşleştirenlerin iddialarını haklı çıkaracak mahiyette değildir. 636 Miitüridi'nin aklı kullanması, filozofların aklı kullanına biçiminden de farklıdır. Zaten kendisi, felasifenin kitaplarını, ancak Kur'iin'a arz etmek suretiyle değerlendirebileceğini ifade etrnektediı·. 637 Miitüridi'nin ayetleri tefsir ederken bağlı kaldığı akılcılık, Kur'an naslarının sadece ilk eldeki zahir anlamlarına tutunan akılcılığa da benzeınez; aksine onun akılcılığı, iiyetlere daha geniş bir perspektiften bakabilen, onlardaki ınaslahatlan, maksatlan ve hikınetleri, vizyonu olan yorumlara konu edinen ve konjonktürel şartlan dikkate alan bir akılcılıktır. 638 Bu akılcılık, omm bütün bir aleme bakışını, din anlayışını ve yaşayışını etkileıniştiı·. Bundan olsa gerek, alemin yaratılışında Allah Teaiii'nın herhangi bir ilietle ınuallel olmadığı düşüncesine karşın o, Allah 'ın ınevcudatı yaratmasında bir hi kın et olduğunu iddia etmiştir. Ona göre, Allah Teaiii'yı hakkıyla bilen, O'nun her şeyden ınüstağni oluşunu, hüküımanlığmı, soma da kudretini; yaratınanın da ernretınenin de O'na ait oluşu çerçevesindeki hiikiıniyetini takdir eden kimse, (O'nun) fiilinin hikmet dairesi dışına çıkamayacağını pekiila kabul eder. 639 Tefsiı·inden alıntılayacağıınız şu örnek, bugün bazı İslam ülkeleıinde şahit olduğumuz konjonktüre kör bir uygulamanın, Miitüridl'nin zihnindenereye oturduğunu göstermesi bakurundan önemlidir. "Ey iman edenler! Allalı 'a ortak koşanlar ancak bir pislikten ibarettir. Artık bu yıllanndan sonra onlar lviescid-i Haram 'a yaklaşmasmlar. Eğer yoksulluktan korkarsamz, (bilin ki) Allah dilerse lütfuyla sizi zengin kılar. Şüphesiz Allalı hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet salıibidir. " 640 ayetinde getirilen yasaklama, ona göre, müşriklerin Mekke'ye ginneleıi ya da Beytııllah'a gelip gitrneleıi hakkında değil, onların ibadet maksadıyla buralara gireınemeleri, tavaf yapınamalan hakkındadır. 641 .r636 Esasen Mustafa Sabri'nin, bir kitabını neredeyse tümüyle bu iddia üzerine bina etmesi de manidardır. B k. Mustafa Sabri, Mevkıfii '1-Beşer talıte Sultdni'l-Kader. 63 7 Matüridi, Te 'vildtii E/ıli 's-Siimıe, III, 222. 638 Özdeş, Mdtiiridi'nin Tefsir Anlayışı, s. 116. 639 Matüridi, Kitdbii't-Tevlıid, s. 275-276. 640 et-Tevbe 9/28. 641 Matüridi, Te 'vildtii E/ıli 's-Siimıe, Il, 396-397.Meselii, peygamberlerin seçimiyle ilgili açıklamaları, bugün için bile son derece ufuk açıcıdır. Konuyla ilgili detaylı bilgiler için bk. Işık, Mdtiiridi'nin Keldm Sistemi, s. 103-115; el-Öali, Ebü Mansıir el-Mdtiiridi, s. 181-195; 204-205. 238 iMAM MA TÜRIDI ve MA TÜRIDILİK Bir anlamda bu ayet ile Allah Teala, ınü'minlerin dini dokusuna zarar verebilecek bir uygulamaya yasaklama getirınektedir. Onun bu akl! yorumlarından bir tanesi, kulların kendi fıillerini yarattığına dair Mu' tezili söyleme yönelttiği şu eleştiri de görülür: "Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenlerden kTif Neslimizden de sana itaat eden bir ümmet çıkar! Bize ibadet usiillerimizi göster! Tövbemizi kabui et; zira tövbeleri çokça kabul eden, çok merhametli olan ancak sensin."642 ayetine getirdiği yorumda, Mu'tezile'nin söylemlerinin akla ziyan olduğunu dile getirir; çünkü Mu 'tezill düşüneeye göre Hz. İbrahim ve Hz. İsınail saçma bir talep te bulumnakta ve tamamen kendilerini ilgilendiren bir tasarrufla ilgili olarak Allah Teala'ya niyazda bulunmaktadırlar. Eğer itaat, Mu'tezile'nin iddia ettiği gibi kulun fiilierinden olsaydı, onların bunu Allah'tan talep etmeleri abes olurdu.643 Benzer bir eleştiri de "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri peşinden gelmesinde, insanlara fayda veren şeylerle yüklü olarak denizde yiizüp giden gemilerde ... Düşünen bir top !ımı için (Allah 'zn varlığım ve birliğini ispat/ayan) birçok deliller vardır."644 ayetinde gelecektir. Miltüridi bu ayette gemi inşasında kullanılan ahşap baımnaddesi yerine bizzat geminin kendisinin, yani bitmiş balinin zikredilınesini, Mu'tezile için güçlü bir karşı delil olarak görmektedir; çünkü ahşap için Allah'ın fiili demek mümkün ise de gemi için bunu söyleyemeyiz. Al1şap ham halde iken tabiatta var olan bir şey ise de gemi baline gelınesi insani bir tecrübeyle mümkündür. Dolayısıyla gemi- insanoğlunun bir üretimi olmasına karşın -ki Mu'tezile'nin düşüncesi de budur-'ayette Allah'ın delillerinden bir delil olarak değerlendirilmiştir. 645 Demek ki, geininin meydana getirilmesinde insani bir kast ve teşebbüs olsa bile ilahi bir takdir asla göz ardı edilınemektedir. Burada, kulların fiilierinin Allah Teala tarafından yaratıiclığına dair Te 'vilat'ta rastladığımız ilginç bir bilgiye temas etmek yerinde olacakhr. Matüridi, Mu'tezile'nin aleyhine kullanacağı "0, kullarının üstünde yegane kudret ve tasarruf sahibidir. Size koruyucular gönderir. Nihayet birinize ölüm geldi mi elçilerimiz onun canını alır. Onlar vazifelerinde kusur etmezler. " 646 ayetinde özetle şu açıklamaları yapar: "Ayet, kullarm fillerinin Allah tarafindan yaratılmış olduğuna delalet eder; çünkü gerçekte kulların camm alan elçiler değil, Allah ~ır ("Ölümü ve hayatı yaratan O 'dw: ").647 Onlar bu işte sadece aracılık etseler de ayetteki fiil, 642 el-Bakara 2/128. 643 Matüridi, Te 'viliitii E/ıli 's-Siinne, 1, 92, 21 O. 644 el-Bakara 2/164 645 Matüridi, Te 'viliitii E/ıli 's-Siinne, ı, 115. 646 ei-En'am 6/61 647 el-Mülk 67/2 4.0TURUM 239 bu eylemi meleklere nispet etmektedir. Meleklerin gelişi, onların vefat ettinneleri ile bilikte zikredilmiştir; oysa· gerçekte canı alan Allah 'tır. Demek ki, Allah Teala, onların vefat ertinnesini yaratmaktadır. Konuyla ilgili olarak bir Mu'tezill, meleklerin sadece ruhlan çekip alarak bir yerde biriktirdiğini, onları helak edeniuse Allah Teala olduğunu söyleyerek [kendince, muhtemel itirazlan çürütecek bir anlamı ortadan kaldırmaya çalışmaktadır]. Oysa bu doğru olsaydı, o zaman söz konusu makaında toplanan bir ruh, hemen vefat ettirilınediği için fazladan bir hayat yaşamış olurdu. Doğrusu bu, hayal değil de nedir?"648 Kaldı ki, her nebi için insan ve cin şeytanlarının yaratıldığını ifade eden ayetteki649 anlam da yukandaki ayetin manasma benzemektedir. Orada da Matür1d1'ye göre, Mu'tezile'nin iddia ettiği türden bir anlam bulunmamaktadır; aksine Allah Teala, her nebiye düşmanlardan suclur eden düşmanlık yarattık, demektedir.650 Matür!di'nin kullandığı akl! deliller, ayetler arasındaki anlam ilişkilerine yaptığı müracaatlarda da kendisini gösterir. Müdayene ayetinin bir bölümünde, "w.G.,..ı -.:,s.cl wl..b-! ~ 01 ~ı~ı er- 0_,.;,_; lr-" 0Li1.rıJ J;:-J ~.)u~ rl01:i r..s? \lı" huyurulmaktadır ki, bu ifade, "Eğer iki erkek bulunanıazsa rıza göstereceğiniz şahitlerden bir erkek ile -biri yanılu·sa diğerinin ona hatırlatması için- iki ka dm (olsun)." anlamın dadır. Malum olduğu üzere şahitlikte adalet sahibi olmak bir zorunluluktur ve Kur'an'ın bir emridir;651 ancak müdayene ayetinde yapılan, kendilerinden razı olunan ve olunmayan mü'minler ayırıım, adalet sahibi olan ve olmayan mü'ıninleri akla getirmektedir ki, bu ifade Mu'tezile'nin büyük günah sahipleriyle ilgili iddialanyla çatışmaktadır. Demek ki, hem mü'rnin olup hem de adaletsiz olmak mümkündür; adalet sıfatı alınadığı halde ayette bu kimseden iman vasfı nefyedilınemektedir. Aksi halde ayetmutlak bir ifadeyle gelir ve muhataplara, içinizden herhangi iki erkek, şeklinde bir emir iletilirdi. Ayetin Mushaf'taki ·ifade formunda irııniş olması sarahaten Mu'tezile'nin iddiasını çürütmektedir.652 Matürld!'nin özellikle . te 'vll kavramı çerçevesinde yorumlar getirmesi, te' vllin yorumcuyu özgürleştiren ve yorum sınırlarını alabildiğince esneten)klirninde özgürce düşünüp yazması, bazı ayetler münasebetiyle Mu'tezile'yi dahi gölgede bırakan düşünceler seslendirmesine sebep olmuştur. Vahye dayalı bilgi sahibi olmadıklan konularda insanların dinen mükellef olup olmadıkianna dair 648 . Matürldi, Te 'vfldtii E !ıli 's-Siimıe, II, ı 26. 649 "Böylece biz, lıer peygambere insan ve cin şeytaniarım düşman !aldık. (Bunlar), aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözlerfisı/darlar. Rabbin dileseydi omt da yapamaz/ardı. Artık onları iftiralarıyla baş başa bırak (el-En'am 6/ı ı2)." 650 Matürldi, Te 'vildtii E/ıli 's-Siinne, II, ı 63. 65ı et-Taıak 65/2 652 Matürldi, Te 'vfldtii E/ıli 's-Siimıe, I, 237. 240 iMAM MA TÜRIDI ve MA TüRlDİLiK taıtışına -fetret devri insanlarının din! sorumlulukları- bu konuların başında gelir. Mu'tezile'ye göre, fetret dönemi insanları, vahiy yoluyla bilinen şer! hususlar ınüstesna, Allah'ı tanımakla yükümlüdürler.653 Oysa Miitür1d1 bu kategorideki insanları'n hem Allah'ı tanımakla hem de Allah'ın onlar üzerindeki haklarını bilmekle sorumlu olduklarını iddia etmektedir. Mesela, "Eğer biz, bundan (Kw-"dn 'dan) önce onları bir azapla helak etseydik, muhakkak ki, şöyle diyecek/erdi: Ya Rabbi! Ne olurdu, bize bir elçi gönderseydİn de şu aşağılik duruma düşmeden önce ayetlerine uysaydık!"654 ayetinin tefsirinde söyledikleri, gerçekten hayret vericidir: "Bazı insanlar, elçi göndermeden önce Allalı Teaiii'nın herhangi bir kavmi helak etmeyeceğini söylemekte ve bu ay etin ziihirini delil göstermektediri er; oysa bizim kanaatİmiz bunun aksinedir. Bize göre, Allalı Teaiii hüccet olarak insanlara aklı venniş olup eğer teeınınül ederlerse, insanlar hakikati bulabilecek ve Allalı'ın kendileri üzeıindeki haklarını bilebileceklerdir. Bu duıuında, şayet elçi gönderilmeden önce herhangi bir kavim helak edilmiş ise o heliik, bir hüccet gösterilmeksizin gerçekleşmiş olmayacaktır; ancak fadl u ihsiinı sebebiyle Allah Teiilii, [akılla derk edilen] hemen ilk mucizede helilk indinneyip birbiri ardınca mfıcizelerliiyiit gönderir. Dolayısıyla yukandaki ayet, elçi gönderilmeden önce helakin olmayacağını değil; bir nimet olarak helakin geciktirilebileceğini anlatınaktadır. " 655 Miitüıidl'nin akl! delillerle dolu eleştiıileıi, Mu'tezili düşünce .ile arasındaki en önemli taıtışmakonulanndan biıi olan rü'yetullah ınes'elesind~ de kendisini gösteıir. 656 Rü'yetııllah konusunda Mu'tezile kendi mezhebine uygun olarak algıladığı iiyetleıi ınuhkeın, diğerleıini ınüteşiibih addeder ve bu ınüteşiibilıleri söz konusu ınulıkeınlere ircii eder.657 Miitüıid! bu konuda Mu'tezile'yi ciddi eleştiıiye tabi tııtınuş olup ıii'yetııllalı taıtışmaları bağlaınında istiındat ettiği akl! deliller rüyeti 653 Kadi Abdülcebbar, el-Mulıit bn-Teklif, s. 240-241; Kadi Ebu Ya'la, el-Mu~enıedfi Usıili'dDfn, II, 315. 654 Taha 201134. 655 Miitüridi, Te "vildtii E lı/i 's-Siinne, lll, 316. Konuyla ilgili detaylı bilgileriçin b k. Işık, Mdtiiridf'nin Keliim Sistemi, s. 103-115; el-Öiili, Ebıi Mansur el-Miitiirfdi, s. 181-195; 204-205. 656 Matüridi, Te 'vildtii E/ıli 's-Siinne, Il, 284. (Esas en Eşarilerin ahirette rüyetin imkanını ispat sadedin de akli deliller (varlık deli li) ileri sürmelerine karşın Matüridi'nin bunu reddetmiş olması (Kemal Işık, Mdtiiridf'nin Keliim Sistemi, s. 99-100; 134-135.) İslam düşüncesinde akılcı ya da nakilci olan şeklinde bir ayınının çok da kolay yapılamayacağının bir delilidir. Konunun genç araştırmacılann ilgisine açık bakir bir alan olduğu açıktır.). 657 Pakiş, "Rüyetullahı Mu'tezile'nin Okuma Biçimi", s. 78-79. Miitüridilerin de eserlerinde zikrettiği gibi Mu 'tezi le, Allah için m üstahil bir durum olarak değerlendirmesi sebebiyle rüyetullahı kabul etrnernektedir. B k. Nesefi, Tabsıratii '1-Edille, s. 508. 4.0TURUM 241 ispatlayan müstakil delillerden ziyade Mu 'tezile'nin rüyetin imkansızlığına dair ileri sürdüğü aklf deliliere cevap niteliğindedir. 658 Bir anlamda kendi delilini doğrulayan değil, karşıdakinin delillerini yaniışiayan bir yöntemdir bu. Mesela, Musa'nın Allalı Teala'dan rüyetle ilgili talepte bulunduğu ayet,659 üzerinde yoğun tartışmaların gerçeldeştiği ifadeler içerir. Genelde Mu'tezile ayeti şu şekilde anlar: Gerçekte bu talep Müsa'nın inancını yansıtıyor değildir; aksine ayette Yahudilerin bu konudaki taleplerine ilahi bir reddiye verilmesinin zemini oluştıırmak için tezgablanmış bir kurgudur. YoksaAllah'ın görülemeyeceğini Hz. Müsa herkesten iyi bilmekteydi.660 Kendisi de dünyada Allah'ın görülemeyeceğini kabul eden Matüridi, Müsa'nın buradaki duasını uhrevi bir mükafat talebi olarak değerlendirir. Bu talepte bulunması için Musa'nın haklı gerekçeleri de vardır. Bu gerekçeler şunlar olabilir: Musa, ahirette rüyetin mümkün olduğunu bir peygamber olarak biliyordu, ancak insaniann da bunu bilınesini istedi. Bu ihtimal, Matüridi'ye göre kati bir husustur. İleinci ihtimal, Musa'nın ve ümmetinin şalıit olduğu olağanüstü hadiselerin denizin yanlması, kayadan sular çıkması gibi, Musa'yı ve inananlan, rüyetin imkarn düşüncesine götürmüş olmasıdır; çünkü bu olağanüstülükler, ancak alıirette göriiiebilecek şeylerdir. Musa, bunlara şahit olduktan sonra, ahirette kati olarak var olduğunu bildiği ıüyetin, diinyada da mümkün olabileceği zannına kapılmıştır. Nitekim Musa dalıa dünyada iken Allalı'ın kelaınını, mahiyetini derk edemediği bir şekilde işitıniştir. Lütfu ile kelfunını işittirebilenin, kendisini gösterebileceğini de düşümnüş; ancak gelen vahiy bunun iınkansız olduğunu ona bildirıniştir. 66 ı Doğrusu ıii' yet hakkındaki bu açıldama son derece güzel, bir o kadar da özgündür. 2. Ayetler Eşliğindeki Eleştirileri Matüridi'nin, Mu'tezile söz konusu olduğunda birinci derecede, Kur'an ayetlerini kullanarak onlara eleştiriler yöneltınesi rnanidardır. Bunun başlıca iki sebebi vardır; ilk olarak Kur'an, dini anlarnda en güvenilir kaynaktır. İkinci . .r658 Rüyetullah konusunda Miitüridi'nin de gaibi şahide kıyiis ettiği ve bu sebeple K.a'bi'yi eleştirdİğİ ileri sürülmüştür (Bk. Kıyasettin, "Miitüridi'nin Mu'tezile'ye Bakışı", s. 107, 136); ancak bize göre buradaki eleştiri yönteme değil, yöntemin uygun olmayan bir biçimde kullanılışınadır. 659 "lv!ıisd tayin ettiğimiz vakitte (Tiir'a) gelip de Rabbi onunla konuşımca 'Rabbim! Bana (kendini) göster; seni göreyim! 'dedi. (Rabbi): 'Sen beni asla göremezsin. Fakat şu dağa bak, eğer o yerinde durabilirse sen de bimi göreceksin!' buyurdu. Rabbi o dağa tecelli edince onıı paramparça etti, lviiisa da baygm diiştii. Ayılmca dedi ki: 'Seni noksan sıfatiardan tenzilı ederim, sana tövbe ettim. Ben inananlarm ilkiyim' (el-A'riif71143)." 660 Zemahşeri, el-Keşşdf, I, 141. 661 Matüridi, Te 'viliitii E/ıli 's-Siinne, Il, 28 I. 242 iMAM MATÜRİDİ ve MA TüRiDiLiK olarak, Mu'tezile gibi kendi söylemlerini Kur'an'ın muhkem ayetleriyle özdeşleştiren bir düşüneeye verilebilecek en doğru cevap, yine Kur'an ayetleri ışığında üretilebilirdi. Bu sebeple Matüıidl'nin Kur'an ayetleriyle istidlalde bulunarak Mu'tezile'ye verdiği cevaplar ya da getirdiği eleştiriler hem dikkat çekicidir hem de oldukça ikna edicidir. Mesela, mürtekib-i kebire konusunda açıklamada bulunduğu ve delil olarak müracaat ettiği ayetler, gerçekten Mu'tezililerin elini kolunu bağlayacak kadar güçlü deliller taşır. 662 "Namazı kı/m, zekatı verin, önceden kendiniz için · yaptığımz her iyiliği Allah 'm katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarznzzı noksansız görii1: " 663 mealindeki ay eti Matüridi, açık bir şekilde mürtekib-i kebirenin de cennete girebileceğine delil olarak görür; çünkü "Lo .J .uıl ...ı.:s:. O.J~ .r.?- if' r~":i Iy-IZ" ifadesi, en küçük bir iyiliğin dahi karşılıksız kalmayacağını göstermektedir. Oysa Mu'tezile,. mürtekib-i kebirenin, yukarıda geçen her arneli yapsa da iyiliklerinin değil, sadece kötülüklerinin karşılığını bulacağını söylemektedir. Matüridi'ye göre bu iddia, en başta Allalı'ın kendisine uygun gördüğü vasıflarla çelişir. Şu ayet, hiçbir iyiliğin karşılıksız kalmayacağını anlatmaktadır: "İşte, yaptıklarznzn iyisini kabul edeceğimiz ve günahiarım bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasmdadırla1: Bu, onlara öteden beJ:i yapıla gelen doğru bir vaattir."664 Oysa Mu'tezile, Allalı'ın, insanların iyiliklerinden geçeceğini, kötülüklerine karşılık onları .cezalandıracağını iddia etmektedir.665 · Aynı durum bir başka ayet çerçevesinde de Mu'tezile'yi yanlışlamaktadır: "Eğer sadakaları (zekat ve benzeri hayır/arz) açıktan verirseniz ne ala! Eğer onu fakiriere gizlice verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlıdu: Allah da bu sebeple günahlarınızın bir kısmını örte1: Allah, yapmakta olduklarzmzı bili1:"666 ayetinde "~~ if' ~ ~__;· denmektedir ki, bu ifade günahlardan bazılannın çeşitli salili arneller sebebiyle affedilebileceğini ifade etmektedir. Şayet buradaki güriablardan maksat büyük olanlarsa, o zaman Mu'tezile'nin büyük günahların affı için tövbeyi şart koşması batıl bir iddiaya dönüşmektedir. Yok, eğer maksat küçük günalılar ise o zaman Mu'tezile'nin bir başka iddiası, yani küçük günalıların herhangi bir şart olınaksızın da affedilebileceği iddiası geçersiz olınaktadır; çünkü ayet bu tür günalıların affını sadaka verrnek şartına bağlamaktadır. 667 662 Bu konuda detaylı bir çalışma için bk. Solmaz, "Matüridi'de Günah Meselesi". 663 e!-Bakara 2/110. 664 el-Ahkaf 46116. 665 Matüridi, Te 'viliitü Ehli :S-Sünne, I, 82. 666 el-Bakara 2/271. 667 Miitüridi, Te 'viliitü Ehli :S-Sünne, l, 229; III, 279-280. 4.0TURUM 243 öte yandan "~1...:..: .:rJ ..!..ll.> 0.):. Lo fo....J ~ !J _r.: 0i A ':1 ...ııı 2ıi" ayetinde668 ifade edildiği üzere şirk dışındaki bütün günahiann affı konusunda: Allah Teala insanlara bir ümit ışığı yakmıştır. Değil mi ki, bu ümit ışığı yakılınıştır [ve tövbe şartı da konınaınıştır], o halde büyük günah sahiplerinin affı da pekala mümkündür. Allah bunlara dilerse azap eder dilerse affıyla mukabelede bulunur. Oysa şirk böyle değildir. Şirk koşan kimse ebedi olarak bir başka dine itikat etınekteyken günahkar olan mü 'min itikiidi anlarnda bir inkara düşıneınekte, yalnızca h evasının ve tutkulannın esiri olarak günah işleınektedir. 669 3. Hadisler Eşliğİndeki Eleştirileri Matüridi, Mu'tezile'ye cevaplar verirken Kur'an ayetlerinin yanı sıra kimi zaman hadisleri de kullamnıştır; ancak bunlann sayısı oldukça azdır. Onun birinci derec~de hedefi en güçlü delillerle muhaliflerine cevaplar vermek olduğundan, hadisiei-i istimal hususunda çok fazla istekli olmadığı ya da birinci elde onlan kullanmadığı açık bir şekilde görülmektedir. Tefsirinde referans verdiği hadisler -özellikle itikiidf konularda- büyük ölçüde konuyla ilgili ayetin muhtevası doğrultusunda söylenmiş hadislerdir. 670 Doğrusu onun bu yöntemi, itikiidi ınes'elelerde 668 en-N isa 4/48. 669 Miitüridi, Te 'vildtü E/ıli 's-Sünne, I, 43 I -432. Tabii, burada Mu'tezile'nin yukandaki ayetleri farklı bir bağlama oturttuğunu Miitüridi de bilmektc ve bunu nakletmektedir. Mu'tezile'ye göre, şirk dışındaki bütün günahlardan kasıt küçük olanlandır. Ayetin "•~ .rJ" kısmının öznesi de Allah değil, kullardır; yani Allah'ın dilemesi değil, günahlardan kaçınmak isteyen günah sahiplerinin dilemesi, tövbe etmesidir söz konusu olan. Nitekim "Eğeryasaklandığmız biiyük günalılardan kaçımrsamz, sizin küçük giinalılarımzı örteriz ve sizi şerefli bir yere sokaı·ız (en-N isa 4/3 !)." ayetinin de işaretiyle, affı düşünülen günahlar, olsa olsa küçük günahlardır. Miitüridi bu yorumun, bir defa dil çerçevesinde kabul edilemez olduğunu söyler; çünkü ayetteki ifade "•~ L." değil, "•~ .rJ" şeklindedir; yaniAllah'ın diledikleri kastedilmektedir (Miitüridi, Te 'vildtü Ehli's-Sümıe, I, 502-503.). Kaldı ki Miitüridi'ye göre Miiide suresinin 44, 45, 47. ayetlerinde belirtildiği üzere Allah Teaiii mürnin ve kiifır/ziilirnlfiisık olarak sadece iki gruptan bahsetmekte, iman ile küfilr arasında üçüncü bir derece hiçbir şekilde söz konusu olmamaktadır (Miitüridi, Te 'vildtü E/ıli 's-Siinne, Il, 42.). 670 Mesela, Nisii suresi 40. iiyetin tefsirinde bunu açık bir şekilde görebiliriz. "Şüphe yok Id Allah zerre kadar haksızlık etmez. Yapılan bir iyilik zerre kadar da olsa onun mükdfatm_ı kat kat veriı:" ayetini tefsir ederken iki riviiyete yer verir ki bunlar tam da ayetteki mefhumu yansıtır. Müslim'de geçen ilk ri vayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Kuşkusuz Ailah mümine haksızlık etmez. Mümine her bir iyilik sebebiyle sevap verilir; bu da kimi zaman dünyada bir nzık kimi zaman da ahirette bir mükiifat şeklinde olur." İkinci rivayet ise İbn Miice'de Ebu Said el-Hudri kanalıyla nakledilen bir hadistir. Hz. Peygamber buyurmuştur ki: "Allah Teaiii buyuruyor ki: 'Kalbinde zerre kadar iyilik bulunanlan cehennemden çıkannız!' 244 iMAM MA TÜRlDl ve MATÜRIDILİK haber-i vahidlere istinat etmek isterneyişine bağlı olabileceği gibi haber-i vahidleri itikatta bir delil olarak kabul etmeyen Mu 'tezile'yi eleştiıirken açığa düşmek istemeyişinden de kaynaklanabilir. Bu konunun müstakil bir çalışmayla incelenmesi Matür.idi'yi daha iyi tanıma yolunda önemli bir katkı sağlayacaktır. Ma türidi'nin hadisleri e ilgili bu yaklaşımı, denebilir ki, tefsiıinin tamamında baskın bir şekilde kendisini hissettirir; ancak yukarıda da beliı-ttiğinıiz gibi nadir de olsa kiıni zaman salıili hadisiere dayanarak Mu'tezile'ye eleştiıiler getirıniştir. Bu eleştirilerden birisi "(O günün aza bı) kimden savuşturulursa, gerçekten (Allah) ona merhamet etmiştir ( ~ J ..W). İşte bu apaçık !.:ıtrtuluştw: " 671 ayetincieki rahmet kelimesinin nasıl anlaşılınası gerektiği ile ilgili tartışmada geçer. Mu'tezile buradaki 'rahmet' ifadesini 'cennet' olarak anlaınlandırınaktadır; çünkü ınü'ıninleıin cennete gitmesi rahmet aracılığıyla değil, bizzat kendi salih aınelleri sebebiyle olmaktadır; ancak ayetteki ifadeyerahmet anlamı verildiğinde, bu iddialanyla çatışan bir durum ortaya çıkacaktır. Matüridi'ye göre bu iddia, "Rabbimin beni rabıneti ile yarlığaması müstesna" hadisindeki672 'rahmet' kelimesinin yerine 'cennet' kelimesini koymak anlamına gelir ki, bu, doğru değildir. "Hiç kimse onun cenneti olmaksızın cennete giremez" şeklindeki bir ınananın tutarsızlığı ortadadır. Oysa cennetin rahmet diye isirnlendirilmesi, oraya ancak Allah Teala 'nın rahıneti sebebiyle girile!?ileceğindendir. Nitekim hadiste aniatılmak istenen de budur.673 Matüridi, kullanmış olduğu hadislerin önemli bir kısmında serietiere de yer vermez, cerh ve tadil konusuna pek fazla ginnez. Özellikle o dön~in söz konusu olduğunda bu metodun çok da makbul olınayan bir metot olduğunu görrnek gerekir. Müfessirin kullandığı rivayetler içerisinde zayıf olanların yanı sıra mevzu haberlere de rastlamak mümkündür. Aslında bu durumu yadsımak da doğru değildir; çünkü tefsir geleneği, kendi söylemi içerisinde bir tür paradigına oluştuımakta ve bu paradigma, tefsir yazmak isteyenleri bir şekilde kendisine esir etınektedir. Öyle ki, hadis konusunda aşırı hassasiyet gösterenler dahi bu paradigınadan kendilerini kurtaramamaktadırlar. Ebu Said devamla dedi ki: "Bunda şüphesi olan, ";J~ JI.A:.. ~ :1 iJıl 0!" ayetini okusun.". Bk. Matüridi, Te 'vildtii E/ıli 's-Siinne, I, 425. 671 el-En'am 6/16. 672 Bu rivayet, "41 .:ıl .....; .J" .:r. .:r=--}1 .ı.,; .) _,.. ~ Y.l l Jli ı.?.r" _;ll .r ~ ı.; _r.>l .:ıl..,ll Y.l ~J.:>­ Jli '.r-J"' .:ıl :1! ı.;! :IJ :1 Jli .ı.ııl J_,....J 4 ...:...;! :IJ I_,Jli ~i .U...., IJ.:>-1 J>--4 J J~ rl--J .
.