Topraklarında güneş batmayan İngiltere emperyalizm, kolonyalizm ve hegemonya yarışında sınır tanımayan özelliğiyle öne çıkmaktadır. Bugün Rusya ve Çin bölgesel ve uluslar arası arenada adlarından söz ettirmektedir. Her iki ülkenin Orta Asya politikaları, uzmanlar tarafından takip ediliyor.

İngiliz coğrafyacı, akademisyen ve siyasetçi Halford John Mackinder (1861-1947), coğrafya ve dış politika arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi kuran ve uluslar arası ilişkilerde jeopolitik teorilerin ortaya çıkmasında önemli katkıları olanlardandır. Mackinder için Orta Asya, Avrasya’nın “Heartland” yani kalbi veya merkezidir. Mackinder “Orta Asya’yı yöneten dünyayı yönetir” ifadesiyle, Orta Asya’nın jeostratejik ve jeopolitik gerçeğini belirtmektedir. Bu iki özelliğiyle Orta Asya, küresel güç dengesini derinden etkileyebilen ve değiştirebilen bir bölge.

Orta Asya’da geçmişte ağırlıkta Rus ve İngiliz rekabeti söz konusuyken, günümüzde ise başlıca İran, Türkiye, ABD, Rusya ve Çin’in bölgedeki ciddî politikaları mevcuttur. Bunlardan Orta Asya’da toprakları bulunan Rusya ve Çin’in, bölge hakkında Batı kaynaklı algıladıkları tehdide karşı bir takım strateji geliştirdikleri görülüyor.

Rusya’nın, imparatorluk döneminden bu yana güvenlik odaklı siyaseti biliniyor. Rusya’nın Libya, Suriye, Karabağ, Cibuti gibi farklı coğrafyalardaki çatışma bölgelerinde ve üsleriyle oynadığı rol belirleyici olabiliyor. Çin de bilhassa son 20 yılda dünya piyasalarını belirleyen bir konuma geldi. Hatta sanayi, ticaret ve yatırım hamlelerinden dolayı, enerji (petrol, doğal gaz vd.) ihtiyacı duymaktadır. Yine iki ülkenin Orta Asya’yı da kapsayan projeleri sebebiyle karşı karşıya kalabileceği tahmin ediliyordu. Ancak ne Rusya’nın “Avrasya Ekonomik Birliği” ve ne de Çin’in “Kuşak Yol Girişimi”, Asya’nın yükselen iki gücünü karşılaştırmadı. Yakın gelecekte de böyle bir durumun gerçekleşmesine pek ihtimal verilmiyor.

Rusya ve Çin’in rakip olup olmadıkları sorgulanadursun, her iki ülke, Batı’nın Orta Asya’da etkisini genişletme gayretlerini takip ediyor ve ortak tehdit karşısında, şu an için farklılıklarını fırsata dönüştürme anlayışını benimsedikleri değerlendiriliyor.

Soğuk Savaş sonrasında Rusya’nın daha çok “teknik yardım, güvenlik, terörizm, uyuşturucu ticareti, silâh kaçakçılığıyla mücadeleye yöneldiği” belirtiliyor. Diğer taraftan Çin “alt yapı yatırımları, tabiî kaynakların kullanımı, sanayi, ticaret” alanlarında yoğunlaştığı aktarılıyor. Çin’in 2001’de Orta Asya ülkeleri ile ticaret hacmi 1,5 milyar ABD Doları iken, 2019’da 46,5 milyar Dolar’a yükseldiği kaydediliyor. Çin, “Pekin Fuarı 2018” tanıtımıyla Türkî Cumhuriyetler de dahil olmak üzere, tüm Orta Asya ülkeleriyle önemli boyutta yabancı yatırımlara yöneldi.

Rusya ve Çin’in farklı alanlardaki yükselişi, Orta Asya ve Avrasya’da Batı etkinliğini önleyebilecek “rekabetten ziyade tamamlayıcılık”a dönüşmesi de ihtimallerdendir. Rusya’nın Ukrayna, Suriye ve Libya’da dönem dönem Batılı ülkelerin uygulamalarında rahatsızlığı her kesin malûmu. Aynı şekilde Çin’in de özellikle ABD ile yaşadığı Huawei üzerinden yürütülen ticaret savaşı şeklinde adlandırılan sorun bilinmektedir.  

Dolayısıyla Orta Asya’nın merkezinde, Rusya ve Çin arasındaki “rekabet veya tamamlayıcılık” tartışmasındaki ortak temel motivasyonu “Batı karşısında duruş”ları belirlemektedir demek doğru olacaktır.

Umman’ın yeni Sultanı El-Said, 11 Ocak 2021’de ülkesi için yeni bir Yasama Konseyi kurmak ve iktidarının devrini garanti altına almak üzere Veliaht Prens atamak için 2 adet Kraliyet Kararnamesi yayınladı. Veliaht’ın belirlenmesi ve yetkilerinin tanımlanması önem arz ediyor. Çünkü halefi Sultan Kabus, hayattayken yerine herhangi bir Veliaht tayin etmemişti. Sultan Kabus, kendisinden sonra yerine geçecek kişinin kuzeni El-Said olduğunu belirten bir mektup bırakmıştı. El-Said’in tahta çıkmasını sağlayan unsur da bu mektup olmuştu.

El-Said, belirtilen 2 Kararname’nin dışında ülkesinde siyasî ve ekonomik reformlar yapmayı da planlıyor. Reform kapsamında ülke yönetiminin temelinde hukukun üstünlüğü ve yargının bağımsızlığına vurgu yapılıyor.

Kararname ile vatandaşların hakları, hürriyetleri, kadın-erkek eşitliği, çocuk, engelli ve gençlerin refahına atıf yapılıyor. Aynı zamanda zorunlu temel eğitim, yeni üniversitelerin kurulması, bilimsel araştırmaların teşvik edilmesi amaçlanıyor. Yerel yönetim sisteminin muhtemel ana hatlarından detayları verilmeden bahsediliyor. Umman Kraliyet Konseyi’nin ülkeye yapılması planlanan yatırımların önünün açılmasıyla, kalkınmayı hedeflediği aktarılıyor.

Kararname’yle Devlet Malî Denetim ve İdare Kurumu’nun kurularak, hükümetin performansı takip edilerek El-Said’e raporlar düzenlenecek. El-Said’in yeni bir vizyonla göreve başladığı ve yayınlanan Kararnameler’in yenilenme ve kalkınma adına bir başlangıç olduğuna işaret ediliyor. İç politikada bu tarz gelişmeler yaşanırken, dış politikada merhum Sultan Kabus’un çizgisinde devam edileceği kuvvetle muhtemeldir. 

Umman’ın uzun yıllardır bölgesel ve uluslar arası sorunlarda tarafsız siyaset izlediği bilinmektedir. Hatta tarafsız dış politika anlayışından dolayı Umman’a, Ortadoğu’nun İsviçre’si denilmektedir.

Katar’a Haziran 2017’de Suudi Arabistan liderliğinde uygulanan ekonomik abluka ile Körfez İşbirliği Konseyi’nde (KİK) derin bir bölünmüşlük meydana gelmişti. Umman, KİK üyesi olmasına rağmen bu konuda tarafsızlığını korudu. Tarafsızlığını devam ettirmek için de KİK’in bazı toplantılarına katılmadı veya hükümet temsilcisi düzeyinde katılım sağladı. 2019 Yılı Aralık ayının ilk haftası Suudi Arabistan’da Körfez ülkelerinin Katar ablukasını sona erdiren KİK zirvesine Umman heyeti, Başbakan Yardımcısı düzeyinde katılmıştı.

KİK zirvesinde ablukanın kaldırılması kararı Kuveyt’te kutlamalarla karşılanırken, Umman ise karardan diplomatik memnuniyetini bildirmişti. Hatta Umman’ın krizin başlangıcındaki arabuluculuk girişimleri sonuçsuz kalmıştı. Ancak Katar krizinin sona ermesinde ABD baskısından da bahsediliyor.

Umman’ın memnun olmadığı KİK kararlarından dolayı bazen Suudi Arabistan’la mesafeli olsa da, bu durumu hiçbir zaman krize dönüştürmedi. KİK’in başarısızlıkla sonuçlanan “Körfez Para Birliği” düşüncesine karşı çıkmasına rağmen, üye ülkelerle ilişkilerini sürdürdü.

Umman, diğer KİK üyelerine göre İran’la iyi diplomatik ilişkilerini sürdürdü. Bununla birlikte İran ile Batı arasındaki Nükleer Anlaşma krizinin gizli müzakerelerinin bir bölümü Muskat üzerinden yürütüldüğü belirtiliyor. KİK üyelerinden Kuveyt ve Katar’ın da İran’la normale yakın ilişkileri olduğu biliniyor. Birde Katar’ın, Türkiye ile de iyi ilişkileri dikkat çekiyor.

ABD’nin yaptırımlarına maruz kalan İran, BAE’nin yaptırımlar doğrultusunda hareket etmesinden dolayı, Umman’ı BAE’nin yerine ikame ediyor. Umman üzerinden ticarî bağlantılarını kuruyor.

Yemen’deki çatışmalar, Umman’ın ulusal güvenliğiyle yakından ilgili. Umman ve Suudi Arabistan sınırındaki El-Mahra bölgesi stratejik açıdan önemli. Birkaç yıl önce Suudi Arabistan ve BAE, Umman’ı, Yemen’deki Husiler’e İran’ın yardımına bir rota şeklinde davrandığına dair üstü kapalı suçlamışlardı. ABD’deki yeni Joe Biden yönetiminin, Yemen’de Umman’ın güvenliğini de sağlayacak kapsamlı bir çözüm üretmesi beklentiler arasında.

Aslında Batı’nın İslâm, Müslüman ve Doğu karşıtı kesiminin zihinlerindeki tutum ve davranışlara yansıması da görülüyor. 

Tarihî geçmişi de olan İslamofobi hakkında, eylemlerin muhtevası, yönü ve biçimi farklı tanımlamaları da beraberinde getiriyor.

İslamofobi özellikle son 20 yılda giderek daha fazla gündemde yer alıyor. Peki İslamofobi hakkında, İslâm İşbirliği Teşkilâtı (İİT) neler yapıyor? İİT’nin resmî web sitesi incelendiğinde Mayıs 2007’den bu yana, her yıl İslamofobi eğilimini izleyerek ve üye devletlere periyodik raporlar hazırladığı anlaşılıyor. Birde İTT, İslamofobi çalışmalarında BM İnsan Hakları mekanizmaları ile mümkün olduğu kadar diğer uluslar arası kuruluşlarla koordinasyon ve işbirliği içerisinde olduğu belirtiliyor. İslamofobi için bilgilendirme çalışmalarında bulunduğu belirtilen İİT, bütün bu faaliyetlerini Genel Sekreterliğe bağlı İslamofobi Gözlemevi bünyesinde yaptığı kaydediliyor.

İİT’nin, İslamofobi ile ilgili en son raporu 27-28 Kasım 2020’de Nijer’in başşehri Niamey’de düzenlenen 47. Dışişleri Bakanları Toplantısı sonrasında “İİT İslamofobi Gözlemevi 13. Raporu” başlığıyla yayınlandı. Rapor toplam 4 bölümden meydana geliyor. 

Birinci bölüm “Din ve İmana Dayalı Ayrımcılık ve Nefret” başlığı altında “15 Mart 2019’daki Yeni Zelanda’da Müslümanlara Yönelik Terör Saldırısı, Mart 2019 AB Parlamentosu Seçimleri, Uluslararası Adalet Divanı’nda Myanmar’da Roginyalılar’a Karşı Soykırım Dâvâsı Sorunu, Hindistan Hükümeti tarafından Vatandaşlık Değişiklik Yasasının (CAA) getirilmesi, Hz. Muhammed’e (asm) Hakaret ve Alay Etme Girişimi” gibi konular ele alınıyor.

İkinci bölümde “İslamofobi Tezahürleri” başlığı altında “ABD, Kanada, Avrupa, Myanmar, Çin, Sri Lanka, Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda gibi coğrafyalarda İslamofobik eğilimlere” yer verilmiştir. Buna ek olarak “peçe, hicap ve burka vb. kıyafetlere karşı politikalar” da ele alınmıştır.

Üçüncü bölümde “Bazı Olumlu Gelişmeler” başlığı altında “Kamu Politikası, Mahkeme Kararları, Camilere Destekler, İnançlar ve Tesettür” maddeleri inceleniyor.

Dördüncü ve son bölümde de “Sonuç ve Öneriler”e yer alıyor.

İİT’nin İslamofobi Gözlemevi ve raporları, sorunun belirlenmesinde ve takibinde önemli. Ancak bu çeşit faaliyetlerin tek başına yeterli olmadığı da, yaşanan İslamofobik eylemlerden anlaşılıyor. İİT’den daha etkin ve somut adımlar atması bekleniyor. Özellikle de Korona salgını döneminde etkin ve somut girişimlere daha çok ihtiyaç var.

Covid-19 salgınının dünya çapında yıkıcı yansımalarının yaşandığı dönemde, bazı ülkelerdeki Müslüman karşıtı gruplar, Müslümanlara yönelik nefreti körüklemek için salgın krizinden yararlandı. Sosyal medyada, Müslümanlar’ın namaz kılmak için camilere devam ederek salgını yaydıkları iddiaları üzerine çok sayıda Müslüman saldırıya uğradı. Bazı İslamofobik figürler de Korona krizini Müslümanlara karşı, gündem belirlemede araç olarak kullandılar. Bununla ilgili Hindistan’da “#CoronaJihad” ve “#BioJihad” Hashtag’leri Twitter’da trend oldu. 

Sonuçta Müslümanları, ülkede virüsü yaymakla suçlayan sahte söylem ve iddialar sosyal medyada dolaşmaya başladı. Ardından Müslümanlar, toplum için bir tehdit olarak gösterildi. Hindistan’da Korona salgını sürecinde, Müslümanlar’a yönelik şiddet ve saldırıların arttığına işaret ediliyor.

Her iki taraf içerisinde farklı Müslüman ülkeler de bulunmaktaydı. ABD Başkan Jimmy Carter (1977-1981) döneminde, Komünizme karşı bir savunma hattı “Yeşil Kuşak”ı kurarak İslâm ülkelerini bu projesinde birer aktör olarak kullanıldığı belirtiliyor.

SSCB’nin 1989’da çökmesi ile uluslar arası sistem ABD öncülüğünde tek kutuplu olmuş, Komünizme karşı İslâm’ı ileri sürmesine gerek kalmamıştı. Samuel Huntington’ın ilk defa 1993’te Foreign Affairs Dergisi’nde yayınlanan “Medeniyetler Çatışması” başlıklı makalesi, tek kutuplu dönemde dünyayı yeni bir kategoriye tabi tutmaktaydı.

Yeni dönemde Komünist tehlike ortadan kalkmış ve “kendisini zıddı üzerinden tanımlamak gereği duyan Batı” için yeni bir düşman icat etmekte gecikilmedi. Soğuk Savaş sonrasında Batı’da Komünizm yerini İslamofobi’ye bırakmıştır. Bunun Türkiye’deki yansıması ise “irtica” korkusu yayılması veya tartışması olduğu kuvvetle muhtemeldir. Artık Batı için eskinin “barbar, geri kalmış Müslüman” imajı yine söz konusuydu. Elbette bu algıyı oluşturan da yine Batı’nın kendisiydi.

Halbuki Batı, zamanında uyguladığı emperyalizm ve kolonyalizm politikalarıyla İslamofobi’yi bir bakıma kendisi inşa etmişti. Günümüz dünyasında ise, Kapitalizmin temsilcilerine, İslâm coğrafyasının petrol ve doğal gaz başta olmak üzere yer altı kaynakları hep cazip olmuştur. Bununla birlikte İslamofobi, Batı’nın İslâm’a üstünlüğünü esas alan, ırkçı ve sömürgeci bir projesidir. “Medeniyetler Çatışması”nın meşrûlaştırmaya çalıştığı Müslümanları yıpratma anlayışıdır. Özellikle 11 Eylül 2001 terör olayları, Büyük Ortadoğu Projesi (BOP), ılımlı İslâm devamında El-Kaide ve Taliban terör örgütleri üzerinden yapılanlar bu yıpratmanın en önemli yapı taşlarıdır. 

11 Eylül döneminin ABD Başkanı George W. Bush’un nefret söylemi hatırlardadır. Terör eylemlerinin ardından Bush “ya bizdensiniz ya onlardan” diyerek izleyeceği siyaset hakkında fikir vermişti. Yani “biz”, hürriyet ve demokrasi savunucusu. Diğeri de “onlar”, yani Müslümanları da terörist şeklinde tanımlamıştır.

Sonraki dönemde de Batılı ülke uyruklu vatandaşların Müslüman olmalarıyla birlikte IŞİD’e katılıp, başka bir Müslüman’ı Cihad adına öldürmesi, bütün dünyaya canlı yayınlarda izletildi. Sonuçta Müslüman ve terör kavramları beraber anılarak, İslamofobi uygulamasında bir adım daha atılmıştır demek yanlış olmayacaktır.

Batı’da İslamofobi var da, biz de yok mu? Cumhuriyet’in ilânı ile Türkiye’de eskiden kopuş adına siyasî ve sosyolojik değişim ve dönüşümler yaşanmıştır. Türkiye’de, Batı yanlısı modernleşme taraftarı “devletçi seçkincilerle”, değişim ve dönüşümlere karşı olduğu ya da bunun nasıl yapılması gerektiği hususunda fikir ileri sürenler arasında çelişki yıllarca yaşanmıştır. Bununla ilgili olarak Ali Çarkoğlu ve Binnaz Toprak’ın TESEV Yayınları’ndan 2006’da yayınlanan “Değişen Türkiye’de Din, Toplum ve Siyaset” başlıklı çalışması dikkate değerdir. Çalışmada “kuruluş yıllarından itibaren Cumhuriyet kendisini sürekli din temelli reaksiyoner bir tehdit altında hissetmiştir.” Böylece Cumhuriyeti savunmak adına din hedef tahtasına oturtulmuştur. Yine dini hedef alan politikalarla, dindarlar “ötekileştirme, ayrımcılık, eğitimde fırsat eşitsizliği, başörtüsü sorunu, dinî eğitim kurumlarının müfredat ve sistemlerinin değiştirilmesiyle meslek liselerinin eleman yetiştirmesinin de önü kapatılmıştı. Bütün bunların uğruna 28 Şubat Post-Modern darbesi bile gerçekleştirilmişti.”

28 Şubat Post-Modern darbesi, Türkiye’de Müslümanları / dindarları öcü, yobaz, irtica, örümcek kafalı vb. ifadeleriyle tanımlayan İslamofobi’nin zirvesidir denilebilir. Dolayısıyla İslamofobi yalnızca Batı’ya özgü bir durum değildir. Yukarıdan dayatmacı değişim ve dönüşüme maruz kalan Mısır, Tunus, Türkiye gibi Müslüman ülkelerde dinî yaşayışın ve dinî değerlerin toplumdan uzaklaştırılma girişimleri siyasî ve sosyolojik sorun teşkil etmiştir. 

Kavram İslâm’a ve Müslümanlara karşı sebepsiz korku, düşmanlık, ötekileştirme, ayrımcılık ve şiddeti meşrûlaştırmayı beraberinde getiriyor. Birde bugün gelinen noktada İslamofobi artık Müslümanlara karşı çeşitli kültürel, toplumsal ve dini ayrımcılıkların hepsini kapsayan bir kavram haline gelmiştir. Bununla birlikte İslamofobiyi ırkçılık ve zenofobi (yabancı düşmanlığı) tanımlamalarından ayrı tutanlarda mevcut.

Giriş cümlesinde de belirtildiği üzere İslamofobi “İslâm’a karşı duyulan korkuyu, kin ve nefreti” açıklıyor. Fakat Müslüman ve İslam karşıtı yaşanan olaylar ve edinilen tecrübeler, İslamofobi’nin kavramsal kullanımına değişik anlamlar yüklendiğini de gösteriyor. İslamofobi hakkında yapılan çalışmalar daha çok kavramın anlamı ve sahadaki olaylar üzerinden değerlendiriliyor. Diğer taraftan İslamofobi’nin, Müslümanları nasıl etkilediğini ve bu yöndeki algılarını ölçmek pek mümkün olmamıştır.

İslamofobi’yi ölçmek için Norveç Oslo Üniversitesi Psikoloji Bölümünden Jonas R. Kunsta ile Pal Ulleberg ve yine aynı üniversitenin Psikososyal Bilimi Bölümü’nden David L. Sam’in, Mart 2013’te Uluslararası Kültürlerarası İlişkiler (International Journal of Intercultural Relations-Cilt 37, Sayı 2) Dergisi’nde “Algılanan İslamofobi: Ölçek Geliştirme ve Doğrulama (Perceived Islamophobia: Scale Development and Validation –PIS- )” başlıklı makalesi dikkate değerdir. Hatta İslamofobi’nin ölçeklendirilmesi hakkında yapılan tek çalışma denilebilir.

Algılanan İslamofobi Ölçeği (PIS) çalışması ilk aşamada Alman ve Araplar’dan 167 kişi, Alman ve Türkler’den 184 kişi, İngiliz ve Pakistanlı’lardan 205 kişi üzerinde açıklayıcı faktör analizindan yararlanılarak 3 faktörlü ölçek araştırması yapılmıştır. Çalışmadaki faktörler için “İslam ve Müslüman korkusu, İslamiyet korkusu ve medyada İslamofobi algıları” gibi alt ölçekler de kullanılarak hesaplanmıştır. İlk aşamanın test sonuçlarında PIS’ın algılanan psikolojik sorunlar ve ayrımcılık ile doğru orantılı olduğu kanaatine varılmıştır. Başka bir ifadeyle Avrupa’da, Müslümanlara karşı İslamofobik davranışlar sergileyenlerin nedenleri arasında psikolojik problemler ve ayrımcılık temelli duygular bulunmaktadır.

Çalışmanın ikinci aşaması da Alman ve Türkler’den 262, Fransız ve Mağripliler’den 277 kişi, İngiliz ve Pakistanlı’lardan 249 kişi üzerinde doğrulayıcı faktör analizinden yararlanılarak 3 faktörlü çözüm üzerinde durulmuştur. PIS’ın algılanan stres ve ayrımcılıkla doğrudan ilişkili olduğu, ayrımcılığın ileri seviyelerinde dini ve etnik kimlik temelli nedenler bulunduğu anlaşılmıştır. Çalışmanın sonucunda Avrupa’da ayrımcılık karşıtı yasaların, Müslüman azınlıkları korumada yetersiz olabileceği düşüncesinin hasıl olduğu kaydedilmiştir.

Makalede ayrıca İngiltere’de 2007-2011 arasında 88 bin ırkçı saldırı gerçekleştiği belirtiliyor. Müslümanlara karşı bu ırkçı saldırıların yapılmasında önyargı ve taciz davranışlarının rol oynadığı tespit edilmiştir. Avrupa’da Müslüman öğrenciler okullarda engellenme ile karşılaşmış, eşitsiz yaklaşımlarla mağduriyet yaşadıkları aktarılmaktadır.

Çalışmanın sonuç bölümünde birçok Müslüman’ın günlük yaşamlarında sadece dini ayrımcılık değil, toplumda da değersizleştirildiklerinin farkında oldukları belirtiliyor. Müslümanlar’ın, bazı Batı Avrupa ülkelerindeki fikir iklimi ve dini damgalanmadan dolayı ruhsal sağlıklarının bozulduğu ve tedirginlik yaşadıkları bildiriliyor. Siyasiler, medya ve kanaat önderlerinin, Müslümanlar’ın yaşadıklarını ciddiye almaları gerektiği vurgulanıyor. Kişilerin inancına ve dini grubuna yönelik toplumsal korkuyu algılamak, ayrımcılıkla sınırlı kalmıyor ve daha başka olumsuz duygu ve davranışları da beraberinde getiriyor. Dolayısıyla İslâm ve Müslümanlara karşı olumsuz hareketlerden uzaklaşabilmek için, toplumsal gruplar arasında kültürlerarası temasın teşvik edilmesi gerektiğine işaret ediliyor.

İslamofobi hakkında İslâm ülkelerinde de muhtelif çalışmalar yapılıyor. Ancak İslamofobi’nin mağdurları Müslümanlar olurken, “Algılanan İslamofobi Ölçeği” çalışmasını yapmak da Norveçli bilim insanlarına düşüyor. Aslında bu bile, bizlere İslamofobi çalışmalarında hangi aşamada olduğumuza dair ipucu veriyor. 

SSCB’nin 1989’da dağılması, Doğu ve Batı bloğunu ayıran Berlin Duvarı’nın 1991’de yıkılmasıyla Avrupa’nın Demir Perdesi açılmıştı. Böylece İki Kutuplu dünya sisteminin Soğuk Savaş’ı sona ererek, yeni bir uluslar arası sistem dönemi başlamıştı.

Başlayan yeni dönemde kimlik, kültür, azınlık gibi kavramlar önem kazanmıştır. Özellikle 1990’lardan itibaren azınlık dinî gruba karşı İslamofobi kavramı Avrupa’da gündeme taşınmıştır.

İslamofobi terimi tarihî anlamda, kaşıtları için, İslâm’ın doğuşuna kadar götürülebilir. Ancak İslamofobi, ilk defa İngiltere’de faaliyet gösteren düşünce kuruluşu Runnymede Trust’ın 1997’de “İslamofobi: Hepimiz İçin Bir Zorluk (Islamophobia: A Challenge for Us All)” başlığıyla yayınladığı raporda kaydedilmektedir. Runnymede Trust’ın sonraki tarihlerde de aynı konuyu ele alan yayınları mevcuttur.

Rapor’dan anlaşıldığına göre Avrupa’da İslâm, Müslüman, Doğu çekincesi ya da korkusunun çok uzun süredir var olduğu belirtilmektedir. Rapor’da İslâm’ın, “Batı karşısında ikinci sınıf statüde nitelendirilmesi” de Müslümanlara yönelik düşmanlık gütme sürecini hızlandırmakta. Buna Müslümanlar’a karışı ayrımcılık, dışlama, önyargı, ötekileştirme vb. davranışları eklemek gerekiyor. Belirtilen davranış şekillerinin daha ileri boyutu Müslüman kişilere fizikî şiddete dönüşmektedir. Raporun yayınlandığı 1997’den günümüze Müslümanlara yönelik bu davranışlar ve şiddet eylemlerini medyada fazlasıyla gördük. Aslında İslâm’a ve Müslümanlara karşı bu çeşit eylemlerin meşrûiyet zemini bulması daha üzücü. 

Rapor’da Avrupa’da İslamofobi söylem ve davranışlarının sebepleri sıralanmakta: “İslâm değişime direnmektedir; İslâm öteki algılanmaktadır; İslâm’ın dün ve bugün diğer medeniyet ve kültürlerle etkileşimi olmamıştır; İslâm geri kalmış ve ilkel görülmektedir; İslâm şiddet, yanlısı ve din temelli terör üretmektedir; İslâm, siyasî ideoloji görülmektedir… Rapor’da İslâm için muhtelif olumsuzluklar ifade edilmiştir. 

Runnymede Trust, Haziran 2004’te yayınladığı “Yeni Müslümanlar (The New Muslims) başlıklı raporda özellikle 11 Eylül 2001 terör olaylarından sonra İslamofobi meselesini ele almaktadır. Rapor 2 bölümden oluşuyor. 1. Bölümün ana başlığı “Müslüman Sorunu”. Bu başlık altında “ırk ve etnik çalışmalar, farklılık, Müslüman vatandaşların Avrupa’da uyumu ve cinsiyet” konuları ele alınmıştır. 2. Bölümde de “Yeni Müslümanlar” başlığı altında “Müslümanların askerlik hizmetleri, grup dayanışmaları, eğitim, yayınlar, radikalleşme, göçmenlik, diaspora, azınlık vb.” konulara değinilmiştir. “Yeni Müslümanlar” Raporu’nun odak noktası İslamofobi ile mücadelede Avrupa’daki yasal yetersizlikler vurgulanıyor.

Runnymede Trust, 2013’teki Rapor’unda da “Müslümanlara karşı ayrımcılığın arttığını, İslamofobi olayların yetkililere bildirilmesi için telefon hattı kurulduğu, aşırı sağcılık hakkında tedbirler alınması gerektiği” belirtiliyor.

Runnymede Trust’ın 2018’de “İslamofobi: Halen Hepimiz İçin Bir Zorluk (Islamophobia: Still A Challenge for Us All)” adı ile en son Raporu’nu yayınladı. Rapor’da “İslamofobi nedir?, yoksulluk, ırkçılık, sağlık, işgücü, Müslüman karşıtı nefret suçları, normalleşme, sivil toplum, feminizm, cinsiyet, Müslümanların tanınması için mücadele, anti-semitizm vd.” konulara değiniyor.

Runnymede Trust’ın rapor ve yayınları incelendiğinde, İslamofobi belirli bir süreç içinde takip edilmektedir. Birde Avrupa’da İslâm ve Müslümanlar hakkında olumsuz, yanlış ve eksik bilgilerden kaynaklı bir bakış söz konusudur. Son 10 yıldaki Afrika ve Ortadoğu’nun çoğunlukla Müslüman ülkelerinden Avrupa ve Batı’ya yönelik göç / mülteci akınları ve bazı göçmenlerden kaynaklı asayişi bozucu durumların Avrupa’da İslamofobi anlayışını derinleştirdiği de yorumlanmaktadır.

ABD tarihinde 2020 seçimleri gibi çekişmeli seçim süreci daha önce de yaşanmıştı. Richard Nixon 1960’ta ve Al Gore da 2000’deki kıyasıya rekabetle sonuçlanan seçimlerdeki yenilgilerini nezaketle kabul etmişlerdi. Ancak Trump aynı olgunluğu göstermedi.

Trump, göreve geldiğinden beri kendisinden önceki ABD başkanlarından farklı kişisel anlayış ve üslûbu ile öne çıktı. Bu üslûbunu da seçim konuşmalarında, vücut dilinde ve yaptığı taklitlerde fazlasıyla gösterdi.

ABD Kongresi’nin yeni seçilen Başkanı onaylayacağı 6 Ocak sabahında, Trump, başşehir Washington’da “Amerika’yı Kurtar Mitingi” düzenledi. Trump konuşmasında “biliyorum ki herkes birazdan Kongre binasına yürüyecek. Barışçıl ve yurtsever bir şekilde sesinizi duyurun” dedi. 

Trump’ın alışılageldik tavrından vazgeçmediği görüldü. Ardından mitinge katılanların Kongre binasını işgal etmeleri herkes gibi TV’lerden canlı takip edildi.

Ben de TV’yi seyretmeye başladığımda ilk söylediğim “ben bunu daha önce Gürcistan, Kırgızistan ve Ermenistan parlamentolarının galeyana ge(tiri)lmiş muhtelif halk unsurları tarafından işgal ve yağma edilmesinde de izlemiştim” cümlesi oldu. İkinci olarak Almanya’da yayınlanan Der Spiegel dergisinin 25 Temmuz 2020 tarihli sayısının kapak başlığı “PRESIDend”, yani “Başkanın Sonu” ifadesini hatırladım.

Aslında ABD Kongresi’nin bugüne kadar daha çok formalite bir uygulaması olan seçim sonuçlarını tescil için gerçekleştirdiği oturum, böylece tarihi nitelik kazanmış oldu. Trump taraftarı protestocuların Kongre binasını işgal ederek ölüm, yaralanma ve maddî zararlara yol açtıkları belirtiliyor.

Kongre binasının işgali sırasında Cumhuriyetçi Kongre Üyesi Mike Gallagher olaylar hakkında “bu tam bir muz cumhuriyeti saçmalığı. Sayın Başkan bunu durdurmanız gerekiyor. Seçim bitti, buna son ver. Şu an ofise sığındım. Çünkü protestocular Kong- re’ye saldırıyor” diye tepkisini gösterdi. 

Göreve başlayacak yeni Başkan Biden da Trump’a “ABD demokrasisi saldırı altında. Trump, ulusal TV’lere çık ve buna son ver” şeklinde seslendi. Daha sonra Trump’ın canlı yayından göstericilere “Acınızı, kalbinizin kırıldığını biliyorum. Ama artık evlerinize dönmelisiniz. Barış yapmalıyız. Kanun ve düzene uymalıyız. Evinize gidin, sizi seviyoruz, çok özelsiniz” sözlerini iletti. 

Trump’ın aynı günün sabahında hem göstericilere Kongre binasını hedef göstermesi hem de barış ve kanundan bahsetmesi içerisinde bulunduğu ikilem ve ruh halini yansıtıyor. Bununla ilgili olarak Cumhuriyetçi Kongre Üyesi Michael McCaul ise “Trump’ın takıntılı şekilde seçimin hileli olduğunu iddia ederek, komplo teorisi dünyasında yaşadığını” kaydetti.

Olaylardan dolayı Trump’ı sadece Demokratlar değil, kendi siyasî yelpazesindeki başta Gallagher ve McCaul olmak üzere Cumhuriyetçiler de eleştiriyor.

Ertesi gün 7 Ocak’ta, Biden’ın seçimleri kazandığı tescillendi. Oturuma Başkanlık eden Mike Pence’in de “güvenlik sağlandı, şiddet kazanamaz, hürriyet kazanır” cümlesini sarf etmesi manidar karşılandı. Çünkü başka coğrafyalarda arkasında ABD’nin olduğu iddia edilen şiddet ve silâhlı eylemler hatırlara geliyor.

Şimdi güvenlik güçlerinin, ABD’de Kongre’yi basan bazı halk kesimlerinin, bundan sonra olabilecek eylemlerinin muhtevası hakkındaki ihtimaller üzerinde durduğu aktarılıyor. “ABD demokrasisinin yeniden inşası söylemleri ileri sürülürken, yönetim zafiyeti ve federal sistemin sonu mu geldi” vb. başlıklar tartışılmaya başlandı. Hatta Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi ve Senato’nun Demokrat lideri Chuck Schumer “göstericileri kışkırtan Trump’ın derhal görevden alınması” gerektiğini gündeme taşıdı. Trump’ın seçimlerdeki “Amerika’yı yeniden büyük yapacağız” sloganından oldukça uzaklaştığı ve görev süresinin son günlerinde Başkanlıktan alınma tehlikesiyle karşı karşıya kaldığını görüyoruz.

11 Eylül 2001’de Dünya Ticaret Örgütü ve Pentagon’u hedef alan ve sivil yolcu uçaklarının çarpmasıyla yapılan saldırılar terör faaliyeti şeklinde değerlendirilmiştir. 

Gerçekte korkulmayacak, bir objeye, aktiviteye ve duruma karşı aşırı korku duyma ya da kaçınma davranışında bulunmaya fobi deniyor. İslâm kelimesi ile Yunanca “phobos” kelimesinin birleştirilmesiyle “İslamofobi” kavramı meydana geliyor. 

İslamofobi, Batı’da “İslâm karşıtlığını, İslâm’a karşı duyulan korkuyu, kin ve nefreti” ifade etmekte kullanılıyor. Kavram İslâm’a ve Müslümanlara karşı sebepsiz korku, düşmanlık, ötekileştirme, ayrımcılık ve şiddeti meşrûlaştırmayı beraberinde getiriyor.

İslamofobiyi İslâm karşıtlığı veya düşmanlığı üzerinden tanımlayanlar için, kavram İslâm’ın başlangıcına kadar götürülebilir. Ancak Batı’nın iç karışıklık ve buhran yaşadığı dönemlerde, İslâm dünyasına karşı Haçlı Seferleri’ni düzenledikleri hatırlandığında, karşıtlık ve düşmanlığı Haçlılar’ın, Müslümanlara karşı yaptıkları biliniyor.

Coğrafî keşiflerin başlamasıyla birlikte Batılı seyyahlar ve beraberindekilerin Doğu’ya yönelik gezilerinin etkisiyle ortaya çıkan Oryantalizm düşüncesinin “seyahatname, günlük, ânı, çevre, ekonomi, siyaset, sosyolojik, arkeolojik” yayınları herkesin malûmudur. İşte oryantalizm ürünü olan Doğu ve İslâm dünyası hakkında “taraflı, yanlış, eksik, düşmanca” bilgiler ihtiva eden bu yayınların Batı’da İslâm âlemini yanlış tanıtması da İslamofobi’nin ortaya çıkışındaki etkenlerden biridir.

Yine Batı’nın, Doğu ve İslâm dünyasına karşı “emperyalist ve kolonyalist” politika ve uygulamalarından dolayı, Batı’ya karşı ulusal bağımsızlık mücadelesi veren yerel toplulukların mücadelesinin, Batı nazarında “ehlileştirilecek / medenileştirilecek” insanlar şeklinde algılatılmaları da, bugünkü İslamofobi’ye giden yolda Batı’nın ortaya çıkardığı unsurlardan. 

Avrupalı güçlerin, Osmanlı devletini paylaşmak ve tarih sahnesinden çıkarmak için ileri sürüdüğü “hasta adam” ifadesi, yine Batı’nın kendisini ispatlamak uğruna, kendi zıddına karşı, düşünce ve eylem tarzıdır. Özellikle Osmanlı devletinin yıkılıp, İslâm ülkelerinin başta İngiltere olmak üzere diğer Avrupalı devletlerin işgal ya da muhtelif şekillerde himayelerine girmeleri, Batı’ya karşı bağımsızlık hareketliliğini arttırmıştır. İslâm dünyasındaki bağımsızlık mücadelesi ile geçmişteki İslâm ve Batı arasında yaşanan savaşlar neticesinde “Batı’da ötekiye karşı medeni biz” kıyaslamasına yol açmıştır. Hatta bu kıyaslamayı 1989’da Soğuk Savaş sonrası uluslar arası ortamı anlatmak için Samuel Hungtinton tarafından ilk defa 1993’te Foreign Affairs Dergisi’nde yayınlanan ve güzellemeden ibaret olan “Medeniyetler Çatışması”nda da görmek mümkündür.

İsrail’in 1948’de kurulması, bölgedeki Müslüman ülkelerin dikkatini çekmiş ve Mısır liderliğinde savaşlar yapılmıştır. Müslüman Arap ittifakının, İsrail karşısında yenilgiye uğramaları sonrasında, bölgede İsrail karşıtı silâhlı gruplar kurulmuştur.

Sonraki dönemde en büyük kırılma noktalarından biri de 11 Eylül 2001 yılındaki terör eylemleridir. Bu saldırılarda El-Kaide terör örgütü mensupları ABD’deki Dünya Ticaret Örgütü ile Pentagon binalarını hedef almışlardı. Olayların hemen ardından ABD Başkanı George W. Bush “Büyük Ortadoğu Projesi (BOP)” ile Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerini kapsayan bir “barış, huzur, demokratikleştirme” planını uygulamaya koydu. ABD öncülüğündeki koalisyon, demokratikleştirme adına Afganistan ve Irak’ı işgal etti. Aynen önceki yüzyıllarda Avrupa’nın, Doğu ve İslâm dünyasını ötekileştirerek “medenileştirmeye” çalıştığı gibi. 11 Eylül olayları, bir takım medyada İslâm’a karşı karalama kampanyasını başlatmış, ABD’nin evanjelik politikalarıyla dünyanın muhtelif yerlerinde Müslümanlar ayrımcılığa uğramışlardı.

Avrupa’da da 2000’li yıllardan itibaren “aşırı sağ”ın yükselişi, İslâm ve Müslümanlara karşı öfke ve şiddeti arttırmıştır. Hatta Avrupa’daki yükselen aşırı sağ Müslümanlara karşı ırkçı boyutlara da ulaştı. 2005’te Danimarka’da Jyllands - Posten gazetesinde Hz. Muhammed’in (asm terörist olarak karikatürize edilmesi üzerine yaşananlar İslamofobiyi tekrar gündeme getirmiştir. Papa 16. Benedikt’in 12 Eylül 2006’daki konuşmasında “Muhammed’in getirdiği hiçbir yenilik yok. Sadece kötü ve insanlık dışı şeyler getirdi” açıklaması İslâm ve Müslüman karşıtlığını yeniden alevlendirdi. 2006’da Charlie Hebdo Dergisi tarafından yayımlanan Hz. Muhammed’e (asm) hakaret muhtevalı 12 resim bulunuyor. Yine Charlie Hebdo Dergisi’ne Ocak 2015’teki saldırılardan önce İslâm Peygamberini konu edinen hakaret muhtevalı karikatürler yayımlanmıştı. Paris’te 7 ve 9 Ocak 2015’te Charlie Hebdo Dergisi’ne ve bir Yahudi marketine düzenlenen saldırılarda 17 kişi ölmüştü. Saldırganlar polisin operasyonuyla öldürülürken, saldırıları terör örgütü El-Kaide üstlenmişti.

Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde 2011’de başlayan Arap Baharı / Uyanışı sonrasında iç savaşa sürüklenen ülkelerden Batı’ya, göç dalgaları ve mülteci akınları halen yaşanmaktadır. Avrupa’da mülteciler ırkçılık, yabancı düşmanlığı, fizikî ve sözlü şiddet, nefret söylemine maruz kalmaktadır. Demokrasi, insan hakları ve hürriyetleri önceleyen Avrupa anlayışı mevcutken, birde “insanları sefahat ve dalâlete sevk eden, bozulmuş ikinci Avrupa” da söz konusudur. (Mesnevî-i Nuriye, s. 129) İkinci Avrupa’dan dolayı, çoğunluğu Müslüman olan mülteciler, kendilerini tecrit edilmiş ve güvensiz hissetmektedirler. 

BAE’ne ait liman işletme firması DP World, derin su limanı projesi için Senegal’le 23 Aralık 2020’de bir anlaşma imzaladığı bildiriliyor. BAE’nin bu girişimi, Türkiye’nin Afrika ülkelerindeki teşebbüslerine yönelik bir hamle olarak değerlendiriliyor.

DP World, Senegal’in Ndayane bölgesinde planladığı liman inşaatı için ilk aşamada 837 milyar dolarlık yatırım yapacağı aktarılıyor. Eğer anlaşma gerçekleşirse, bu yatırım Senagal tarihinde en büyük özel sektör yatırımı olacak. Bunu 290 milyar dolarlık bir BAE yatırımının takip edeceği bildiriliyor.

Yeni limanın ise, Dakar’ın batı ve kuzey Afrika’ya açılan önemli lojistik merkez rolünü oynacağı ve BAE yatırımının diğer yabancı yatırımları Senegal’e çekeceği tahminler arasında.

BAE’nin daha önceki yıllarda Afrika girişimleri arasında Somaliland, Cezayir, Mozambik ve Cibuti gibi farklı ülkeler bulunuyor. BAE, zikredilen ülkelerde liman ve ticarî imtiyazları kazanmak amacıyla muhtelif anlaşmalar imzalamıştı. BAE’nin, Kızıldeniz’in en stratejik yeri Bab El-Mendeb Boğazı’na askeri kuvvet konuşlandırması amacıyla askerî üs inşa ettiği de uluslararası basında yazılmıştı. Daha sonra Yemen’in Sokotra adasındaki BAE askerî varlığının da haberleri gelmişti.

Uluslar arası kulislerde BAE’nin Afrika ülkelerine yönelik teşebbüsleri ve en son Senegal’le yapılan anlaşmanın, bölgede Türkiye ile yapmakta olduğu nüfuz mücadelesi içerisinde yorumlanıyor. Bir süredir Türkiye’nin de Senegal’le ilişkilerini geliştirmeye gayret ettiği belirtiliyor. Aynı süreçte BAE ile Senegal anlaşmasının yapıldığı haberleri, BAE’nin bölgede Türkiye karşıtı yeni politikalar belirleyebileceği şeklinde değerlendiriliyor.

Geçtiğimiz Ocak 2020’de Türkiye, Cumhurbaşkanı düzeyinde Senegale ziyaret gerçekleştirmiş ve iş forumu düzenlenmişti. Türkiye ve Senegal arasındaki ticaret hacmi, uluslar arası havaalanı ve 50 bin kişilik stadyum inşaatı vb. önemli altp yapı projelerini bu ziyaretin kapsamındaydı.

BAE’nini bu son anlaşmasının, Türkiye ile bölgedeki rekabetinin altını çiziyor. Her iki ülkenin Libya, Suriye, Yemen, Doğu Akdeniz, Afrika ülkelerindeki rekabetleri biliniyor. Libya’da Türkiye, Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükümetini desteklerken, BAE doğudaki Halife Hafter’in arkasında duruyor. Yemen’de BAE, Suudi Arabistan liderliğindeki koalisyonun operasyonlarına verdiği destek herkesin malûmu. BAE, Yemen’de İran’la bağlantılı Husiler’e karşı hava saldırılarında da yer almıştı. Doğu Akdeniz ise, BAE, “Yunanistan, Kıbrıs Rum Yönetimi, Fransa ve Mısır”dan meydana gelen gruba verdiği destekle, Türkiye’nin sondaj çalışmalarına karşı çıkmıştı. Türkiye de, bu ittifakı kendisini, Akdeniz’deki petrol ve gaz denkleminin dışında tutmaya çalıştığının farkında. Bununla birlikte BAE, Türkiye’yi Ortadoğu ve Afrika’da neo-Osmanlıcılık faaliyetleri iddiasıyla suçluyor. BAE’nin, geçtiğimiz yıl Türkiye ve Osmanlı karşıtı film yapımındaki desteği de hatırlardadır.

Bugün ise geçiş hükümetine 61 yaşındaki ekonomist Başbakan Abdalla Hamdok liderlik ediyor. Aslında bugünkü geçiş yönetimi, eski rejimin figürleri olan bürokratlar ve askerlerden meydana geliyor.

Beşir gitti. Ancak ülkenin ekonomik sorunlarına halen çözüm bulunamadı. Hatta Hamdok, çökmüş bir ekonomiyi devraldı. Sudan’da giderek derinleşen siyasî, ekonomik ve toplumsal problemlerin âciliyeti var. Ancak yönetimin elinde sihirli bir değnek yok. Ülkenin içerisinde bulunduğu ulusal, bölgesel ve uluslar arası konjonktürde sorunların çözümünü oldukça zorlaştırıyor.

BM Mülteciler Yüksek Komiserliği’ne göre Sudan’da 1 milyondan fazla mülteci ve ülke içerisinde yerinden edilmiş 2 milyon insan mevcut. Bununla beraber toplam nüfus 44 milyon. Tigray bölgesine, iç çatışmalardan dolayı 50 binden fazla Etiyopyalı göçmek zorunda kaldı. Bu nüfus hareketliliği Sudan’ın her geçen gün mülteci sayısını arttırıyor.

Sudan’da resmî işsizlik oranı yüzde 16 düzeyinde. Dünya Bankası da ülkenin yoksulluk oranını yüzde 36.1 şeklinde bildiriyor. Dünya Bankası, Sudan’ı “kırılganlık ve çatışma” kategorisinde değerlendirerek “orta-yüksek yoğunlukta” sosyo-ekonomik kriz uyarısı yapıyor. Fakat Sudan ekonomisinin durumu göz önüne alındığında hem işsizlik hem de yoksulluk oranlarının daha fazla olduğuna dikkat çekiliyor. Hatta nüfusun yarıdan fazlasının yoksulluk sınırının altın yaşama mücadelesi verdiği vurgulanıyor.

Covid-19 Salgını, Sudan ekonomisini daha da kötüleştirdi. 2020 yılı art arda negatif yönlü büyümede 3. yıl olacak. IMF, Sudan Ülke Raporu’nda 2020 sonunda ülke ekonomisinin yüzde 8.4 küçüleceği kaydediliyor. Sudan 2018’de yüzde 2.3 ve 2019’da yüzde 2,5 küçülmüştü. Bu oranın 2020’de yüzde 0.8 olması bekleniyor. Ayrıca IMF, ülkedeki “insanî durumu korkunç” olarak tanımlıyor. Ekonomideki dış dengesizliklerin büyük, enflasyonun yüksek, para biriminin aşırı değerli ve rekabet gücünün zayıf olduğu şeklinde belirtiyor.

Hamdok’un ise, Sudan’ın ekonomik krizini İsrail ve ABD ile anlaşarak aşacağını tahmin ettiği muhtemeldir. Mısır, Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Bahreyn’in ardından İsrail’le “normalleşecek” ülkenin Sudan olduğu yorumlanıyor. Çünkü üst düzey Sudanlı yetkililerden oluşan bir heyetin, 23 Eylül 2020’de BAE’nin başşehri Abu Dabi’de görüşmelerde bulunduğu kaydediliyor. Sudan’ı yöneten Geçici Askerî Konsey tarafından yapılan açıklamada “görüşmelerde Sudan’ın, ABD’nin terörizmin sponsorları listesinden çıkarılması, bölgede Sudan’ın İsrail ve Arap ülkeleri arasında istikrarı sağlanmasındaki rolü vb. konuların ele alındığı” ifade edilmişti (Yeni Asya, 18.10.2020, Sudan ve İsrail’le Normalleşme).

Abu Dabi görüşmesi sonrasındaki gelişmeler Sudan’ı, ABD’li terör mağdurlarının dâvâlarından kurtaracak, ABD’nin ve uluslar arası yardımlara uygun hale getirilmesinin planlandığı değerlendiriliyor. Belirtilen dâvâlar, 20 yıl önceki El-Kaide destekli terör eylemlerinin kurbanlarının dâvâlarıdır.

İşte bu “tükenmişlik ve çaresizlik” tam 10 yıl önce, Tunus’ta sokak satıcısı Muhammed Ebu Azizi’nin, polisin müdahalesi ile başlayan tartışma sonucunda kendisini yakmasıyla Tunus isyanı başladı. Arap Baharı tanımıyla geniş halk kesimlerinin “ekmek, onur, hürriyet” talepleriyle 17 Aralık 2010’da başlayıp, 14 Ocak 2011’de Devlet Başkanı Zeynel Abidin bin Ali’nin ülkeyi terk etmesiyle neticelendi. Gelişmeler “Yasemin Devrimi” olarak adlandırıldı.

Yaklaşık 30 yıllık tek parti rejiminin devrilmesinin üzerinden geçen 10 yıla rağmen, Tunuslular, siyasî başarılarını sosyal ve ekonomik kazanımlara çeviremediler. Halkın hayal kırıklığı ve eşitsizliği devam ediyor.

Tunus’ta devrimden sonra kapatılan, eski lider bin Ali’nin Anayasal Demokratik Birlik Partisi’nin son Genel Sekreteri Muhammed Gheriani’nin, Temsilciler Meclisi Başkanı ve En Nahda Hareketi’nin kurucusu Raşid El-Gannuşi tarafından hükümete Danışman olarak atanması dikkat çekiyor. Gheriani’nin hem eski rejimin temsilcilerinden hem de yolsuzluk suçlamalarıyla hapis yatmış olması toplumsal unsurlar tarafından tepkiyle karşılaşıyor. Hakikat ve Haysiyet Kurumu Eski Başkanı Sihem Ben Sedrine, Gheriani’nin atamasına itiraz edenlerden. Sedrine “atamanın yasal olmadığı, El-Gannuşi’nin eski siyasilerle tek başına uzlaşma yapma hakkının bulunmadığını” ileri sürüyor. Ancak Gheriani’nin ataması 27 Kasım 2020 tarihli ve 2020-934 sayılı Hükümet Kararnamesi’nin 1 Aralık 2020’de Resmî Gazete’de yayınlanmasıyla resmîleşti.

Tepkiler karşısında En Nahda’dan yapılan açıklamada “Gheriani’nin, bin Ali ile çalışmasına rağmen, Tunus için yararlı, yetenekli, tecrübeli bir figür olduğu” vurgulanıyor. Fakat bu atamanın, ülkenin siyasî gidişatı ve geleceği hakkında ciddî soru işaretlerine yol açtığı değerlendiriliyor.

Tunuslular devrimle öne çıkan değerlerin farkında olmakla birlikte, geçen 10 yıllık süreçte meydanların taleplerine cevap verecek devlet mekanizmalarının çalıştırılamaması, toplumsal beklentilere cevap veremedi. Gelinen noktada Gheriani gibi kamuoyundan kabul görmeyen birinin önemli bir makama getirilmesi bunun delili niteliğinde.

Devrimin üzerinden geçen 10 yılda işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, yüksek enflasyon vb. sosyo-ekonomik sorunlarda gereken iyileşme görülmedi. Bununla ilgili Tunus’un güneydeki en büyük şehri Tataouine’de bir grup, protestolarda bulundu. Grup özellikle 22 Haziran 2020’de Kamour petrol kuyusu, vana ve pompa istasyonunu işgal etti. Kamour Hareketi adıyla bilinen grup, sosyal medyada “Ween el petrol? (Petrol Nerede)” sloganıyla yayıldı. Kamour Hareketi diğer benzer unsurlar gibi devletin tabiî kaynakları kullanmada şeffaf olmasını istiyor. Statükoya da karşı çıkıyor. Aynı zamanda Kamour, petrol ve gaz gelirlerinin âdil dağıtılmasından yana. Kamour’un talepleri 2017’de Tataouine ve Kebili şehirlerinde de yapıldı. Göstericiler “kalkınma ve iş hakkımızı istiyoruz” pankartlarıyla Fransız Perenco ve Avusturyalı OVM firmalarının petrol ve gaz çıkardığı bölgelerde gerçekleştirildi. Bugün de Kamour, 2017’de Hükümetin söz verdiği anlaşmayı halen uygulamadığından şikâyetçi.

Başbakan Hişam El-Mechichi 9 Kasım 2020’deki açıklamasında “Hükümetin yıllardır devam eden bu sorunları çözmek için bölge halkının endişelerini dinledikleri, diyaloğu ve güveni yeniden tesis etmeye dayanan yaklaşımla Tataouine, Gafsa, Kebili, Cendouba, Kasserine ve Sidi Bouzid şehirleri valileri ile sivil toplum temsilcileriyle ortak çalışma grubu kurulacak” dedi. El-Mechichi “yapılan girişimler sonucunda göstericilerle bir anlaşmaya vardıklarını, belirtilen şehirlerin kalkınmasını amaçlayan bir fona yılda 80 milyon Dinar (29 milyon Dolar) aktarılacağını, 2020 yılı sonuna kadar 1.000 kişiye istihdam sağladıklarını, petrol şirketlerinde 660 sürekli olmayan iş imkânı oluşturduklarını ve yine 2020 sonuna kadar 215 yardım paketinin tahsis edilmesini kararlaştırdıklarını” belirtiyor. Bununla birlikte El-Mechichi “alçıtaşı, bayındırlık, ulaştırma ve tarım alanlarında faaliyette bulunacak 5 bölge şirketi kurulacağını” ifade etti.

Her ülkenin kendine has şartları içerisinde, salgının getirdiği yeni durumlar söz konusu. Birde küresel yeni durum söz konusu. Korona sonrasında küreselleşmenin yeni evresi hakkında “yeni bir düzen, dönem veya yeni uluslar arası sistem” tartışmalarını beraberinde getiriyor.

Avrupa, tarihî bağlamda dünya güç merkezlerinden biri olagelmiştir. Özellikle Roma İmparatorluğu dönemindeki birleşik Avrupa fikrine hep atıf yapıldı. Birleşik Avrupa ya da Avrupa Birleşik Devletleri tahayyülü, 1957’de Roma Anlaşması ile başlayan süreç, 1992’de Avrupa Birliği’ne dönüşerek gerçek oldu.

Avrupa’nın son yüzyılda yetiştirdiği düşünürlerden Antonio Gramsci 1937’de İtalya’da tutuklu bulunduğu hapishanede vefat etti. Gramsci’nin 45 yıllık hayatının uzun yılları hapishanelerde geçti. Yine hapishanedeyken yazdığı defterler daha sonra “Hapishane Mektupları / Defterleri” adıyla basıldı. Gramsci, adı geçen kitabında İkinci Dünya Savaşı öncesi hakkında “Avrupa’nın içerisinde bulunduğu dönemden çıkarmak için bir virüse ihtiyaç var. Eski ölüyor ve yeni doğamaz” diye bir kötümserliği mevcut. İkinci Dünya Savaşı sonrasında yeni bir dünya ve Avrupa kuruldu. Yani yeni Avrupa doğdu. BM kurularak yeni uluslar arası sistem başladı. Böylece Gramsci bu anlamda yanıldı denilebilir. Ancak Covid-19 virüsü sonrasında, “yeni bir düzen, dönem veya yeni uluslar arası sistem” doğmasına ihtimal veriliyor. Korona sonrasında daha otonom ve stratejik bir AB’nin meydana gelmesi muhtemeldir. 

Soğuk Savaş’ın 1989’da sona ermesiyle, AB 1992’deki Anlaşmayla siyasî birliğe doğru büyük bir adım atmıştı. Anlaşma’nın ardından AB kendi içerisinde bir dizi reform gerçekleştirdi. Fakat 2010’dan itibaren muhtelif krizleri de yaşadı. Bunlardan biri ekonomik olarak iflâs eden Yunanistan’ın kurtarılması ve daha da önemlisi İngiltere’nin Brexit ile AB’den ayrılmasıydı. Eskiden kalma büyük sorun ise, bir türlü “ortak dış politika ve ortak savunma” başlıklarının tam anlamıyla olgunlaştırılamadığına işaret ediliyor. Buna ek olarak İngiltere’nin AB’den ayrılmasıyla, Bediüzzaman Said Nursî’nin düşüncesindeki “birinci ve ikinci Avrupa”nın bir anlamda tasaffi ettiği de yorumlanıyor.

Salgında da AB üyelerinin tek merkezden sağlık yönetiminin yetersiz kaldığı görüldü. Özellikle İtalya’nın pandeminin başlangıcından itibaren AB’nin bilgisi dışında Rusya’dan askerî-sağlık yardımı alması, AB’nin ortak hareket etme ruhuna aykırılığından dolayı eleştirilmişti. AB’nin 21 Temmuz 2020’de yayınlandığı “Koronavirüs Kurtarma Planı” başlığıyla tanımlanan bir desteği üyelerine sunmayı geçte olsa kararlaştırdı. 

“Koronavirüs Kurtarma Planı”na Avrupa’nın “Alexander Hamilton Momenti (Ânı)” biçiminde de ifade ediliyor. ABD’nin kuruluşuna yol açan, İngiltere’ye karşı verdiği 1775-1783 yılları arasındaki bağımsızlık savaşı herkesin malûmudur. Savaş sonrasında borçlarla ilgili olarak Kuzey Amerika’daki Virginia Eyaleti’nin, New York’un borçlarını üstlenmeyeceği endişesi hakimdi. Eyaletler arasında sorun yaşanmaması için ABD hükümeti, 13 eyaletin borçlarını üstlenerek mâlî birliğe yaklaşmışlardı. Diğer taraftan tüm dünyayı etkisi altına alan salgının, AB için küresel liderlik ve yeni müttefikler bulma adına fırsat olabileceği de ileri sürülüyor. Dolayısıyla AB’nin Kurtarma Planı, “Hamilton Momenti” bunun dönüm noktası olabileceğine ihtimal veriliyor. Tabi AB Kurtarma Planı’nın, “Hamilton Momenti” olmadığını iddia edenler de var.

AB’nin 11 Aralık’taki zirvesinde, Türkiye’nin, Kıbrıs ve Yunanistan kıyılarında devam eden petrol ve gaz sondajı dolayısıyla, Türkiye’ye yaptırım uygulama kararı alınmıştı. Yaptırım kararının alınmasında, Doğu Akdeniz’de yaşananların krize çevrilmesinde rol oynayan Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesimi (KRK) ve Fransa’nın Brüksel’e baskısı biliniyor.

Yaptırım kararında başlıca Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın (TPAO) bazı yöneticilerine yönelik tedbirlerin 12 Kasım 2021’e kadar uzatıldığı kaydediliyor. Ayrıca Kıbrıs’ın Maraş bölgesi hakkında Ankara’nın attığı adımların uygun bulunmadığı, ABD ile koordinasyon halinde olunmasının gerekliliğine dikkat çekiliyor. Bu hususta Türkiye’ye, BM Güvenlik Konseyi’nin 550 ve 789 nolu kararlarına riayet edilmesi çağrısı yapılmıştı. Birde Mart 2021’de yapılacak Zirve’ye kadar, Türkiye-AB arasındaki politikalar için bir rapor hazırlanması da hedeflendi.

Siyasî analistlerce AB’nin Türkiye hakkında aldığı kararların niyet beyanından ibaret olduğu, önümüzdeki Mart ayında açıklanacak rapordan sonra durumun netlik kazanacağına işaret ediliyor.   

Diğer taraftan Yunanistan, KRK ve Fransa’nın girişimlerine karşılık AB üyeleri arasında, Türkiye’ye yaptırımlardan yana olmayanlar da mevcut. Özellikle AB’nin en büyük ticarî ortaklarından Türkiye’nin göz ardı edilemeyeceği ortada. Bununla birlikte Türkiye’nin ağırladığı 4 milyon mültecinin Batılı ülkelere hareket etme ihtimali  de AB’nin ciddî yaptırım kararı alamamasında etkili olduğu yorumlanıyor.

ABD’nin de, Türkiye’ye Rus yapımı S-400 hava savunma sistemi aldığı için yaptırım kararı aldığı belirtiliyor. ABD, S-400’lerin alınmasıyla birlikte NATO uçakları ve özellikle F-35’lerin bilgilerinin Rusya’nın eline geçeceği endişesini ileri sürüyor. ABD, CAATSA yasası kapsamında 5 tane yaptırım yürürlüğe koydu. Türkiye’nin F-35 savaş uçaklarını satın almasına izin verilen ülkeler listesinden çıkartılması daha çok gündem oldu.

ABD’nin NATO Büyükelçisi Kay Bailey Hutchison, önceki hafta NATO Dışişleri Bakanları toplantısından önce “ittifakımızda Rusya’dan alınan bir hava savunma sistemi kurma fikri kabul edilebilir sınırların ötesinde” ifadelerini kullanmıştı. Toplantıda Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun sert cevabı da basına yansımıştı.

Sert atmosferdeki NATO toplantısı öncesinde havayı yumuşatmak isteyen Genel Sekreter Jens Stoltenberg ise “Türkiye’nin 4 milyon mülteciyi ağırladığını hatırlatarak, en fazla yabancıya kucak açan NATO üyesi olup, ülkenin terör saldırıları ile sarsıldığını” vurguladı. Bununla birlikte Stoltenberg “Fikir ayrılıklarımız var. Farklılıklar var, bunları çözmeliyiz. Ancak Türkiye’nin, NATO’nun ve Batı’nın bir parçası olarak önemini de kavramalıyız” diyerek, ittifak içerisinde Türkiye’nin önemini belirtiyor.

Bu anlamda İsrail’le ilk normalleşen ülke 1978’de Mısır, sonra 1994’te Ürdün olmuştu. Daha sonra 13 Ağustos 2020’de BEA (Birleşik Arap Emirlikleri) ve 16 Eylül 2020’de de Bahreyn şeklinde sıralanıyor. Sudan’ın da benzer bir anlaşma imzalayacağı ihtimaller arasında. 

Özellikle Donald Trump’ın 2016’da ABD Başkanlığı’na seçilmesinin ardından, İsrail-Suudi Arabistan ilişkilerinde yakınlaşma görüldü. İki ülke arasındaki yakınlaşma 22 Kasım 2020 Pazar günü, Suudi Arabistan’ın Neom şehrinde, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, MOSSAD Şefi Yossi Coen, ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ve Veliaht Prens Muhammed bin Salman’ın katılımıyla zirveye ulaştı. Neom görüşmeleri, her iki ülkenin normalleşmesi şeklinde değerlendiriliyor (Yeni Asya, İsrail-Suudi Arabistan Normalleşiyor mu?).

Trump, 10 Aralık’ta yazdığı Twitter mesajlarından “Fas ile İsrail arasında geniş kapsamlı bir diplomatik Anlaşma yapıldığını” duyurdu. Ayrıca Trump “Anlaşma’nın tarihi bir atılım” olduğunu ve “ABD’nin Ortadoğu’da barışı genişletme çabalarını pekiştirdiğini” kaydetti.

Fas Dışişleri Bakanı Nasser Bourita da 12 Aralık’ta, İsrail Kamu Yayın Kurumu’na bağlı TV Kanalı KAN’a verdiği demeçte “Fas’ın İsrail ile bağları yeniden kurma kararının güçlü ABD-Fas bağlarından ve Fas ile genel olarak Yahudi toplumu arasında uzun süredir devam eden olumlu ilişkilere dayanan egemen bir karar olduğunu” belirtti. Bununla birlikte Bourita “Fas kökenli İsrailli’lerin, Kral VI. Muhammed döneminde Fas ile ilişkilerinin kalitesine şahitlik edebileceğini” vurguluyor.

Diğer taraftan ABD’nin Fas Büyükelçisi David Fischer, Fas ile İsrail yakınlaşmasını “tarihi bir kilometre taşı” şeklinde nitelendirerek konuya resmî ağızdan desteğini belirtiyor. Birde Bahreyn, Mısır, Umman, BAE, İngiltere ve bazı ülkelerce, iki ülke arasındaki gelişmeyi “bölgede barış, istikrar, ve refaha ulaşma fırsatı” biçiminde değerlendiriyorlar.

Trump, yine 10 Aralık’taki Tweet dizisinde “ABD’nin, Fas’ın Batı Sahra bölgesi üzerindeki egemenliğini tanıdığını, Fas en güçlü ABD müttefiklerinden biridir, Fas’ın 1777’de ABD’yi tanıyan ilk ülke olduğunu” duyurdu. Buna ek olarak BM Genel Sekreteri Sözcüsü Stephane Dujarric de aynı gün yaptığı açıklamada “ABD’nin, Fas’ın Batı Sahra’daki hâkimiyetini tanımasının ve İsrail ile ilişkilerin yeniden başlamasının Fas’ın kendi kararıdır” dedi. Her iki açıklamadan Batı Sahra hakkında Fas’ın tezlerinin kabulü ile İsrail ile normalleşmesinin önünün açıldığı kuvvetle muhtemeldir.

ABD’nin Rabat Büyükelçisi Fischer, 10 Aralık’ta gerçekleştirdiği basın toplantısında “Batı Sahra’nın Fas’a ait olduğunu gösteren harita önünde, Washington’un Fas egemenliğini tanıdığını ve Kral VI. Muhammed’in dini hoşgörüyü teşvik etmede gösterdiği liderliğe övgüde” bulundu. Ayrıca Fischer “Fas’ın Yahudi azınlığını koruma konusunda tarihi geleneklerine dayanarak, Marakeş Dini Azınlıkların Hakları Bildirgesi’ni imzalamasıyla Kral’ın bölgede ve dünyada örnek teşkil ettiğine” atıfta bulundu. Böylece bu tür haber ve gelişmelerin, Fas Kralı’nın ülkesinde iktidarını güçlendirdiğine işaret ediliyor. Hal-i hazırda Faslılar, Batı Sahra’nın tanınmasını ülke sokaklarında araç konvoylarıyla kutlama gösterileri yaptıkları haberlere yansıyor.

Trump’ın beyanatı sonrasında, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres ise “BM’nin Güvenlik Konseyi (GK) kararları çerçevesinde siyasî bir çözümü savunduğunu, GK’nin Özerklik Planı’nın Batı Sahra krizine kalıcı bir çözüme giden en uygun yol” şeklinde tanımlıyor. Guterres’in, gelişmeler için Trump’tan farklı düşündüğünü ortaya koyuyor.

Fas’ın İsrail’le ilişkilerini geliştirerek, Batı Sahra için arkasına ABD’nin desteğini aldığı ihtimaldir. Ancak Batı Sahra’daki silâhlı grupların bu karar karşısındaki alacakları pozisyonun ne olacağı merak ediliyor.

Göstericiler birde yolsuzlukları, yetersiz kamu hizmetlerini vatandaşlık verilmeyen yerli Bidoun halkının taleplerini dile getirmişlerdi. Parlamento binası önündeki protestocular “istifa, ‘That’s Enough’ –Artık Yeter- hastag’i” sloganlarıyla hükümetin istifasını sağlamıştı. Görevden çekilen hükümetin yerine, yeni atamalar yapılmıştı.

Uluslararası Şeffaflık Örgütü de (UŞÖ), protestocuların gündemini teyit eder nitelikteydi. Çünkü UŞÖ tarafından yayınlanan 2018 Yılı Yolsuzluk Algılama Endeksi’nde, Kuveyt 78. sırada. Başka bir ifadeyle Kuveyt, petrol zengini Körfez ülkeleri arasındaki en kötü yolsuzluk performansına sahip (Yeni Asya, Kuveyt’te Toplumsal Protestolar, 19.11.2019).

Kuveyt Emiri Sabah El-Ahmed El- Cabir Es-Sabah’ın 29 Eylül 2020’de 91 yaşında vefat haberi ajanslara düştü. Yerine, Veliaht Prens Şeyh Nevvaf El-Ahmed El-Cabir Es-Sabah, Emirlik görevine getirildi. Kuveyt’te, yukarıda zikredilen sorunlar ve Emir’in vefatının ardından Parlamento seçimlerine gidildi.

Ayrıca seçimlerin yapılmasında siyasî, ekonomik, sosyal, dinî/mezhebîl, etnik ve ideolojik problemlerin etkili olduğu biliniyor. Kuveyt’te işleyen bir Parlamento sistemi olsa da, ülkede siyasî parti kurulması yasak. Dolayısıyla seçim sistemi “tek oy tek aday” temelinde çalışmasıyla mezhepçilik ve kabileciliğin güçlenmesine yol açıyor. Önceki seçimler mezhep, kabile ve İslâmî gruplar arasındaki mücadeleye sahne olmuştu. Son yapılan seçimlerde de aynı manzara söz konusu.

Kuveyt’in nüfusu 1 milyon 365 bin 171 kişi. Bununla birlikte ülkede, yurtdışından gelip çalışanların sayısı ise 3 milyon 99 bin 350 kişi. Bir başka deyişle ülkede, Kuveytli olmayanların oranı, Kuveytli’lerden daha fazla. Ülkede, 567 bin 694 kayıtlı seçmen bulunuyor. Seçimler ise normal şartlarda 4 yılda bir yapılıyor. Önceki seçim 26 Kasım 2016’da yapılırken, son seçim de geçtiğimiz 06 Aralık 2020 Pazar günü gerçekleştirildi.

50 Sandalyeli Kuveyt Parlamentosu için, 29 Kadın olmak üzere toplam 326 aday seçimlerde yarıştı. Farklı 5 seçim bölgesine bölünerek yapılan seçimlere, Korona salgınına rağmen katılım yüzde 68. Önceki Parlamento’da 1 kadın temsilci bulunurken, son seçimlerde kadın adaylardan hiçbiri seçimleri kazanamadı. Yeni Parlamento erkek egemen bir yapıya sahip oldu. Seçilenlerin 24’ü Sünnî, 5’i Şiî ve kabile mensuplarından meydana geliyor. Seçilen Şiîler’den Adnan Syed Abdul Samad Ahmed Sayed Zahid, Ulusal İslâm İttifakı üyesidir. Sünniler’den 2’si Usame Issa Majid Saleh Al-Shaheen, Hamad Muhammed Jassim Muhammed El-Matar ve kabile temsilcilerinden Abdülaziz Tarık Hammoud Abdülaziz Al-Saqabi de İslâmî Meşrîtiyet Hareketi’ndendir. Yine Sünnîler’den 2’si Usame Ahmed Habib Al-Munaver ve Badr Al-Dahome ise Milletin Sabitleri Meclisi Grubu’na mensuplar. Bununla birlikte Parlamento’ya seçilen diğerleri de Al-Davasir, Al-Rashayida, Al-Shamr, Al-Zafir, Al-Eutban, Al-Eijman, Al-Eunza, Al-Eavazim ve Al-Mataran kabilesindendirler. Şammar, Ben-i Ghanem ve Havajir kabileleri de seçimin kaybedenlerinden oldu. Bu durum bir sonraki seçimlerde, daha sert rekabetin olacağının sinyalini veriyor.

Siyasî partilerin mevcut olmadığı ve siyasi akımlara sınırlı ölçüde hareket alanı verilen Kuveyt’te, Kuveyt Ulusal Bütünlük Derneği’nin seçimlerin yüksek derecede şeffaflığa sahip olduğunu bildirmesi ise, ironi şeklinde değerlendiriliyor.

Seçim sonuçlarına göre, Parlamento’daki temsilcilerin yüzde 40 değişmiş ve yerlerine yeni isimler gelmiştir. Seçmenlerin yüzde 68 gibi yüksek bir oranda seçimlere katılması, ülkedeki değişim taleplerine işarettir. Yeni Parlamento’dan ülkedeki sosyo-ekonomik sorunlara çözüm üretmesi beklentiler arasında. Bunun için de hem muhaliflerin kendi aralarında birlikte hareket etme hem de Emir ailesinin de muhaliflerle işbirliğine gitmesi kaçınılmazdır.

Ülkede yolsuzluk, konut, altyapı, kamu hizmetlerindeki yetersizlikler, yerli Bidoun’lara vatandaşlık verilmemesi vd. sorunlardan dolayı başlayan protestolar neticesinde 6 Kasım 2019’da Başbakan ve hükümet istifa etmişti.

Kuveyt Emiri Sabah El-Ahmed El-Cabir Es-Sabah’ın 29 Eylül 2020’de 91 yaşında vefat etmesiyle, yerine Veliaht Prens Şeyh Nevvaf El-Ahmed El-Cabir Es-Sabah, Emirlik görevine getirildi. Kuveyt, işte böyle bir ortamda sandık başına gitti (Yeni Asya, Kuveyt Seçimleri, 08.12.2020).

Yeni Emir Nevvaf’ın göreve geldikten hemen sonra yapılan seçimlerin ekonomik, sosyal, siyasi ve sağlık alanında reformlara zemin hazırlaması beklentiler arasında.

Ekonomik reformlar gerekli. Çünkü son yıllarda düşen petrol fiyatlarını, birde Korona salgının getirdiği şartlar olumsuz etkiledi. Kuveyt ekonomisinin büyük ölçüde petrole dayandığı hatırlanırsa, bu durum ülke ekonomisi için yeni üretim tarzını veya farklı alternatiflerin düşünülmesini kaçınılmaz kılıyor. Bununla birlikte kamu ve özel sektörde yabancı işgücüne bağımlılık mevcut. Bu yapı diğer Körfez ülkelerinde de var. Kuveyt’in nüfusu 1 milyon 365 bin 171 kişi. Buna karşılık ülkede, yabancı çalışanların sayısı ise 3 milyon 99 bin 350. Bir başka deyişle ülkede, Kuveytli olmayanların oranı, Kuveytlilerden daha fazla. Yani Kuveyt için, Kuveytli olmayanlar çalışıyor. Kuveyt’in yerlilerinin kendi ülkesi için çalışmalarını sağlayacak sosyo-ekonomik reformlar da gerekli. Ayrıca kredi derecelendirme kuruluşlarından Moody’s, seçimlerden önce 11 Kasım 2020’de Kuveyt’in kredi notunu ilk defa düşürerek “en son durağan görünümle A1” olarak belirledi. Fitch’in kredi notu “AA” ve Standard & Poor’s da “AA-“ şeklinde açıkladı. Kredi notlarının raporunda “likit kaynakların tükenmeye yaklaştığı” alarmı veriliyor. Uluslararası Para Fonu (IMF), geçtiğimiz Ekim ayında, Kuveyt ekonomisinin 2020 yılı sonunda yüzde 8.1 küçüleceğini öngörmüştü. Dolayısıyla petrole bağımlı bir ekonominin sürdürülebilir olup olmadığı tartışılıyor. Ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesine olmazsa olmaz gözüyle bakılıyor. Aksi takdirde Kuveyt’in, temel hizmetleri sübvanse etmekte zorlanacağı ihtimal dahilindedir.

Siyasi reformlar gerekli. Çünkü Kuveyt’te siyasi parti kurulması yasak. Adaylar, seçimlere kabile, mezhep ve İslami gruplar adına katılıyorlar. Seçim sistemi de “tek oy tek aday” temelinde çalışmasıyla mezhepçilik ve kabileciliğin güçlenmesine yol açıyor. Böylece demokrasi, özgürlükler, insan hakları, hukukun üstünlüğü, adil, tarafsız, şeffaf, hür seçimlerden bahsetmek pek mümkün değil. Gerçek anlamdaki demokratik değerlerin yerleştirilerek, Anayasa’nın güçlendirilmesinin yararlı olacağı değerlendiriliyor. Yolsuzluklarla mücadele ise, siyasetin birinci gündem maddesi.

Sosyal reformlar gerekli. Çünkü yerli Bidoun’lara vatandaşlık verilmemesi, ayrımcılık şeklinde yorumlanıyor. Bidoun’ların yıllardır süren çabaları “vatansız”lık statüsünden kurtulmaya yönelik. Öte yandan nüfusu, Kuveytlilerden daha fazla kaydedilen yabancı işgücüne bağlılık da çözüm bekliyor. Her iki konuda önceki Parlamento’da tartışılmış, fakat sonuç elde edilememişti. Birde ekonomik şartlar iyileştirilmezse yoksulluk, işsizlik, gelir dağılımı adaletsizliği, yoksunluk vb. sosyal krizlere de kapı aralaması muhtemeldir.

Yine İranlı bir figürün 27 Kasım’da öldürüldüğü haberlerini okuduk. Öldürülen kişi Muhsin Fahrizade Mahabadi. Fizik alanındaki akademisyenlerden olan Fahrizade, aynı zamanda İran Savunma, İnovasyon ve Araştırma Kurumu Başkanı. Tahran’da, Fahrizade’nin öldürülmesinde İsrail istihbarat birimi Mossad’ın parmağı olduğu ileri sürülüyor.

İran’ın roket, füze ve nükleer programının birinci ismi Fahrizade, İran gibi, İsrail ve ABD için de önemli olduğu iddia ediliyor. Fahrizade’nin öldürülmesine karşılık bir misille gerçekleştirileceği tahminler arasında. Almanya ise, Fahrizade suikastı hakkında tüm taraflara itidal çağrısında bulunarak, olaya tepki veren ilk AB ülkesi oldu.

İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif olayla ilgili “Siyonistlerin damgasını taşıyan korkakça bir eylem” olarak değerlendirdi. İran’ın ruhani lideri Ayetullah Hamaney de “bu suçun faillerinin ve arkalarında duranların ağır cezalandırılması” çağrısını yaptı. İran Parlamentosu da 1 gün sonra oybirliğiyle “ülkedeki önemli nükleer santrallerde uranyum zenginleştirmesini %20’ye çıkarılmasını” onayladı. Böylece Fahrizade’nin öldürülmesiyle verilen gözdağına, İran da rest çekiyor.

Süleymani’nin öldürülmesinden sonra Bağdat civarında ABD hava üssü Ain Al Assad Hava Alanı’nın bulunduğu mevkiye roket saldırıları gerçekleştirilmişti. Fahrizade suikastıyla, İran’ın daha sert bir tepki vermesinden çekiniliyor.

Eski ABD Başkanı Barack Obama döneminde imzalanan “Ortak Kapsamlı Eylem Planı” olarak da bilinen “İran Nükleer Anlaşması”ndan, Donald Trump çekilmişti. Bununla birlikte 22 Kasım’da, Suudi Arabistan’ın Neom kentinde İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, Mossad Şefi Yossi Coen, ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ve Suudi Veliaht Prensi Muhammed Bin Salman’ın görüştükleri biliniyor (Yeni Asya, İsrail ve Suudi Arabistan Normalleşiyor mu? 28.11.2020). Hatta bu görüşmenin Suudi Arabistan’ın İsrail’le bir “normalleşme veya İbrahim Anlaşması” imzalamasına yakınlaştığı şeklinde yorumlanıyor. Yeni seçilen ABD Başkanı Joe Biden’ın, seçim sürecinde İran Nükleer Anlaşması’na döneceğinin sinyalini vermesi de, Neom’daki toplantının nedenleri arasında gösteriliyor. Neom görüşmeleri sonrasında Fahrizade’nin öldürülmesi de manidar karşılanıyor.

Suriye’de füze ve roket uzmanı General Nabil Zgheib’in 2012’de Şam’da ve Mesyaf Araştırma Merkezi Başkanı Dr. Aziz Esber’in de 2018’de Hama’da suikastle öldürülmelerinde İsrail’in parmağı olduğuna dikkat çekiliyor.

Küresel hastalık haline gelen Korona sonrasında muhtemel dünya sisteminin, yeni dünya düzeni, uluslar arası sistem tartışmaları, egemenlik, BM’nin geleceği, AB’nin sağlık politikasındaki yönetim krizi, salgın sebebiyle ülkelerin kendi içindeki siyasî ve toplumsal gelişmeleri, devletlerin üye oldukları bölgesel veya küresel kurumlardan bağımsız hareket ettikleri vb. konuları gazetedeki köşemde özellikle 31 Mart – 5 Mayıs tarihleri arasındaki yazılarımda işlemeye çalışmıştım.

Salgın sürecinde geldiğimiz noktada, artık uluslar arası kurumların durumu ve “küreselleşme”nin asıl adıyla “globalizasyon”un nasıl / hangi yöne evrileceği de tartışılmaktadır. Kavramın bugünkü anlamına yakın şekilde ilk defa Marshall Mc Luhan’ın 1960’da yazdığı “Global Köy” isimli kitabına atıf yapılıyor. Mc Luhan eserinde “özellikle iletişim teknolojisinin yaygınlaşmasıyla birlikte, dünyanın küçük bir topluluk olacağını” vurguluyor.

Bediüzzaman Said Nursî ise, 1920 ile 1924 yılları arasında yazdığı Mesnevî-i Nuriye adlı kitabında (s. 105) yer verdiği “Küre-i arzı bir köy şekline sokan şu medeniyet-i sefiheyle gaflet perdesi pek kalınlaşmıştır” cümlesiyle, bir bakıma “küreselleşme” terimini Mc Luhan’dan çok daha önce literatüre kazandırmıştır. Nursî, küreselleşerek dünyanın küçülüp tek bir köy haline gelmesini, kaleme aldığı Mektubat (s. 255) kitabında “…Sonra köyünüz bir, devletiniz bir, memleketiniz bir, ona kadar bir, bir…” diye bir olmayı / birlikteliği belirtiyor. Böylece Nursî’nin, dünya toplumunun barış içerisinde yaşadığı, farklı devletlerin bir arada bulunduğu uluslar arası sistem vurgusu yaptığına işaret ediliyor.

Tarihî açıdan küreselleşme sürecinin başlangıcını, Avrupa’daki Rönesans (14. ve 17. Yüzyıl arası) sonrası coğrafi keşiflere dayandıranlar mevcut. İkinci görüş küreselleşmeyi, 1730’lardaki Birinci Sanayi Devrimi’yle nitelendirir. 

Bertrand Russel, küreselleşmenin oluşum süreci hakkında üç farklı dönemden bahseder. Russel’e göre Birinci Küreselleşme Dalgası, Roma dönemindedir. Roma, İngiltere’den Fırat Nehri’ne kadar geniş bir coğrafyada, hiçbir gümrük engeline takılmadan gidilebilmesini sağlamıştır. İkinci Küreselleşme Dalgası, devletlerin genişlemesi ile merkezi hükümetin ve otoritenin kurulmasını sağlayan barutun bulunmasıyla birlikte, feodalite yıkılmıştır. Üçüncü Küreselleşme Dalgası’nı başlatan ise, telgrafın icadı ve demiryollarının kurulmasıdır. Yine bu dönemde başlayan teknik gelişmeler, başta askerî olmak üzere diğer alanlarda da kendisini göstermiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, başta galip devletlerin gerçekleştirdiği görüşmeler neticesinde San Francisco’da 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletler (BM) kuruldu. BM’nin kurulmasındaki temel amaç “dünya barışı ve güvenliğini sağlamak” olarak belirtiliyor. Günümüz uluslar arası sistemini BM ve BM’nin kuruluşları tarafından düzenlendiği bilinmekte. Elbette bu düzenlemelerde hegemon güçlerin ağırlığı hissediliyor.

Eski ABD Başkanı George W. Bush’un 30 Mart 2001’de ABD’nin küresel ısınma hakkındaki Kyoto Protokolü’nden çekildiğini duyurması önemlidir. Böylece ABD, Kyoto Protokülü’nde “bir” olmaktan ayrılmış ve uluslar arası sistemi düzenleyen küresel bir karardan geri adım atmıştı.

Mevcut ABD Başkanı Donald Trump da, 7 Temmuz 2020’de BM’ye, ABD’nin Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nden ayrıldığını bildirdi. Trump’ın “salgın döneminde DSÖ’nün başarısız olduğunu ileri sürerek, DSÖ’ye verdikleri desteği geri çektiklerini” ilân etti. Böylece ABD, DSÖ’den ayrılmış oldu.

Küresel ölçekte Kyoto’da başlayan ve Covid-19 ile devam eden ABD’nin fikir ayrılığı, neredeyse son 20 yılda uluslar arası ilişkilerde gerileme yaşanmasına sebep oldu. Elbette hegemon güç ABD’nin bu tarz kararlarının, küresel sistem ve uluslar arası kurumların geleceği hakkında endişelere yol açtığı anlaşılıyor. Salgınla birlikte, küreselleşmenin de yeniden çerçevelendirilmesi tartışılırken, Korona sonrasında dünyanın yeni bir küreselleşme evresine gireceğine ihtimal veriliyor.
 

Günümüz dünyasında “tek kutuplu” sistem mevcut. Bunun başlangıcı ise, 1989’da Sovyetler Birliği ve Komünist Blok’un çöküşüyle başlamıştı.

Sovyetler’in dağılmasıyla Soğuk Savaş dönemi de sona ermişti. Böylece liberal demokratik değerler yükselişe geçmiş, sermayenin önündeki ideolojik temelli ekonomik sınırlar kalkmış ve yabancı sermaye akışı hızlanmıştı. Yabancı sermayenin hızı ve etkisi arttıkça da yeni uluslar arası sözleşmelerin imzalanmasını beraberinde getirmişti. David Held’in vurguladığı üzere tek kutuplu dünya sisteminin küreselleşme evresinde “esneklik, hız, yoğunluk ve etki” ön plandadır. Sermaye hareketliliğine ek olarak teknolojik gelişme de küreselleşme sürecinin hızlanmasında temel sebep gösteriliyor.

Covid-19 salgını ile birlikte, hal-i hazırdaki küresel düzenin çöktüğü ve bunun tek kutuplu uluslar arası sistemin hegemon gücü ABD’nin de fazlasıyla olumsuz etkilendiği belirtiliyor. 19. Yüzyılın süper gücü ve üzerinde güneş batmayan İngiltere’nin, 1956’da Süveyş Kanalı sorunu dolayısıyla bu ünvanını ABD’ye devrettiği biliniyor. Tek kutuplu sistem döneminde ABD’nin inşa ettiği ve yönettiği liberal uluslar arası düzenin, William J. Burns’ün ifadesiyle “daha az liberal, daha az düzenli, daha az Amerikalı hale geldi.” Salgının da bu süreci hızlandırdığı ve önceden var olan şartları daha da kötüleştirdiği ileri sürülüyor.

Donald Trump’ın yönetiminde ABD’nin egemenliğindeki aşınma ve belirsizliği, uluslar arası sistemin anarşik düzeninde daha belirgin hale geldi. Salgından dolayı 650 binden fazla insanın öldüğü ABD’de, çökmekte olduğu iddia edilen küresel düzende kendi rolünü yeniden icat etme çalışması zorunluluğu tartışılıyor. Salgınla birlikte derinleşen ekonomik sorunlar, ABD’de “1929 Büyük Buhran”ından bu yana en şiddetli ekonomik krizi şeklinde tanımlanıyor.

Çin’in ağırlıklı “kurt savaşçı diplomasisi”, Hong Kong’u baskılaması, Pasifik Okyanusu’nda donanma gücünü hissettirmesi, Hindistan ile sınır çatışmalarına girmesi, Kuşak-Yol Projesi’ni başlatarak neredeyse bütün ülkeleri ticaret üzerinden etkisi altına almaya çalışmasıyla uluslar arası arenada ABD’nin hegemon siyasetine negatif etki yapıyor.

Salgınla mücadelede yetersiz kalan Rusya’nın petrol piyasasındaki çöküş, durgun ekonomisini ve siyasî sistemini daha kırılgan hale getirdi. Buna rağmen Rusya’nın, Kırım, Ukrayna, Suriye, Yemen, Libya, Kafkasya, Afrika gibi coğrafyalardaki etkinliğiyle, ABD’yi sıkıştırdığına dikkat çekiliyor.

İngiltere’nin ABD’den “Brexit” süreciyle ayrılmasıyla, AB ve ABD arasındaki Transatlantik ittifakındaki gidişatın kırılganlaştığı aktarılıyor. Trump döneminin İsrail yanlısı politikaları da Müslüman dünyada ABD’ye karşı güvensizliği arttırmış durumda. 

Salgın gıda, su, ilâç vb. temel ürünlere olan ihtiyacı artmıştır. Uluslar arası sistemdeki bütün bu zorluklar ve belirsizlikler, teknolojik bozulma, ideolojik ve ekonomik rekabet sebebiyle daha da karmaşıklaşıyor. Değişimin hızı, kararsız, içe dönük, kendine göre doğrularla hareket eden Trump’ın uygulama/söylemlerini çoktan aştı. ABD yanlış uygulamalarıyla, bulaşıcı hastalığın, tedavisinden daha hızlı yayıldığını fark edemedi.

Küreselleşmenin hızlanmasının temel sebeplerinden olan teknolojik gelişmeler, artık ABD gibi otoriter hegemon tarafından, bütün dünyayı gözetlemek ve bastırmak için kullanılıyor. Elbette bu, küreselleşmenin zaferini çok geride bırakıyor. Birde toplumlar artan eşitsizlik, yoksulluk, yoksunluk, gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik, açlık vb. problemlerle karşı karşıya kaldı. Yine son 10 yılda dünya genelinde demokratik değerler gerilerken, uluslar arası kurumlar da az yatırım ve yoğun güç rekabeti sebebiyle işlevsizleşiyor.

Salgın sonrasında yeni bir uluslar arası sistem beklenirken, böylece küreselleşmenin de yeni bir evresine girileceği ön görülüyor. Ancak ön görülen yeni dönemde ABD’nin eskisi gibi olamayacağı kuvvetle muhtemeldir.

İsrail’le bu anlamda Anlaşma imzalayan ilk ülke 1978’de Mısır, sonra 1994’te Ürdün, daha sonra 13 Ağustos 2020’de BEA (Birleşik Arap Emirlikleri) ve 16 Eylül 2020’de de Bahreyn şeklinde sıralanıyor. Sudan’ın da benzer bir anlaşma imzalayacağı beklentiler arasında. 

Elbette İsrail’le anlaşma masasına oturmanın, imzacı ülkelerin İsrail’i tanıdığı anlamına geldiği biliniyor. Bu tanıma da Filistin dâvâsına ihanet olarak yorumlanıyor.

İsrail’le son dönemde yakın ilişkileri ile Suudi Arabistan öne çıkıyor. Şu an için henüz resmî bir anlaşma imzalamış değil. Ancak her iki ülkenin yakın ilişkilerinin, “normalleşme”nin adımları şeklinde değerlendiriliyor.

Geçtiğimiz 22 Kasım Pazar günü İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, bölge tarihinde daha önce görülmemiş bir adım atarak S. Arabistan’a direkt uçuşla giderek ziyarette bulundu. S. Arabistan’ın kuzeybatısındaki Neom’da yapılan görüşmelere Netanyahu, Mossad Şefi Yossi Coen, ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ve Veliaht Prens Muhammed bin Salman’ın katıldığı belirtiliyor.

Suudi makamları görüşmeyi doğrulamadılar. Fakat ABD gazetelerinde ve bilhassa Wall Street Journal gazetesi konuyu gündemine taşıdı. Tarafların, görüşmelerde iki ülkenin muhtemel normalleşmesini sağlamak için diplomatik ilişkilerinin geliştirilmesi ve İran’la ilişkileri ele aldıkları aktarılıyor.

ABD seçimlerini kazanan Joe Biden’ın, İran’la nükleer anlaşmayı tekrar başlatacağı ihtimali, yine Biden döneminde normalleşme süreci ve İsrail’in Filistin’deki işgal bölgelerindeki ilhakını geciktireceği endişesinin görüşmelerde ele alındığı belirtiliyor. Bununla birlikte eski Başkan Barack Obama’nın Yardımcılığını da yapan Biden’ın, yine Obama döneminde imzalanan Ortak Kapsamlı Eylem Planı olarak da bilinen İran Nükleer Anlaşması’nı tekrar yürürlüğe koyacağına kesin gözüyle bakılıyor. Birde Biden’ın, ABD-Suudi silâh anlaşmalarını inceleyeceği ve Washington Post köşe yazarı Cemal Kaşıkçı’nın öldürülmesi sonrasında S. Arabistan’ın insan hakları sicilini tekrar ele alacağını bildirmesi de Neom görüşmelerinin âciliyetini anlamamıza yardımcı oluyor.

Neom görüşmesinin G20 Zirvesi’nin ardından yapılması ve İsrail-Suudi tarafının İran’a karşı bir araya gelmesi de ayrıca Biden’a yönelik bir mesaj niteliğinde. Çünkü Netanyahu, ülkesine döner dönmez “önceki Nükleer Anlaşma’ya geri dönmeyin” diyerek net bir söylemde bulundu.

S. Arabistan 2002’de “Filistin devletini” olmazsa olmaz ön şartıyla, İsrail’i tanımayı bile önermişti. Yani Suudi yönetimi için İsrail’le muhtemel bir normalleşmenin ön şartı “Filistin devleti”ydi. Ancak son aylarda Riyad’ın ön şartındaki tutumunun değiştiğine işaret ediliyor.

Neom görüşmesi S. Arabistan için, İsrail’le ilişkileri ilerleterek yeni ABD Başkanı Biden nazarında, Yemen’deki insan hakları ihlâlleri iddialarını ve savaş suçları eleştirilerini engellemek adına önem arz ediyor. Diğer taraftan S. Arabistan topraklarında Müslümanlar için kutsal şehirler olan Mekke ve Medine’nin yer alması, böylece Suudi devletinin Arap dünyasında sahip olduğu dinî ve kültür gücünden İsrail’in, S. Arabistan tarafından tanınmasıyla önemli ölçüde yararlanabileceği ihtimaline dikkat çekiliyor.

İsrail’le “normalleşme” adına İbrahim Anlaşması imzalayan BAE ve Bahreyn’de herhangi bir protesto olmaması da, İsrail ve Suudi ilişkilerinin geliştirilmesinde etkili olduğu şüphesizdir.

.

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

24 Kasım 2020, Salı

İran ve Irak, Ortadoğu’da Soğuk Savaş döneminin iki ezeli düşmanı.

Her iki ülkenin özellikle 1980 ile 1988 arasındaki 8 yıl süren ve kazananı belli olmayan savaşı hatırlardadır. İran’da Humeyni’nin vefatı ve Irak’ta ABD işgali ile Saddam Hüseyin’in idamının ardından bölgede yeni değerlendirmeler yapılmıştır. 

İki ülkenin 8 yıllık savaşında 1 buçuk milyondan fazla insanın öldüğü bildiriliyor. Ancak değişen dengelerin ve konjonktürün İran ve Irak’ı Askerî İşbirliği Anlaşması’na getirmesi de uluslar arası ilişkilerin realist yapısını bir kez daha ispatlıyor.

Yakın geçmişte savaşmış iki ülke arasında bir süredir askerî görüşmeler devam ediyor. Irak Savunma Bakanı Cuma Anad, İran Genel Kurmay Başkanı Tümgeneral Muhammed Hüseyin Bakeri ile 14 Kasım’da Tahran’da görüştü. Anad’ın iki günlük ziyaretinde, İran-Irak arasında imzalanacak Askerî İşbirliği’ni güçlendirmek için imzalanacak Anlaşma üzerinde çalışıldı.

Anlaşma görüşmelerinde askerî tatbikat planlanması, ortak sınırlarda güvenliğin arttırılması, muhtelif savunma konuları, Irak’ın terörizmle mücadeledeki askerî kapasitesinin güçlendirilmesi vb. başlıkların ele alındığı belirtiliyor. Görüşmelerde Bakeri’nin, jeopolitik düşman ABD’nin uzun süredir Irak’ta terörizmi desteklediğini ileri sürdüğü aktarılıyor.

Saddam sonrasında Irak’ta, Şiî grupların etkisinin arttığı ve iktidarda Başbakanlık dahil birçok stratejik konumu elde ettikleri biliniyor. Son yıllarda İran’ın, Irak’taki gelişmelere doğrudan müdahil olduğu yönünde değerlendirmeler de mevcut. Yapılacak Anlaşma, İran hakkındaki değerlendirmeleri doğrular nitelikte. Bununla birlikte yine Anlaşma haberinin, Irak’ta geçtiğimiz 2 yıldır yaşanan “işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk, rüşvet, nepotizm, alt yapı yetersizliği, işgalci kuvvet ABD’ye yönelik öfke, İran’ın Irak’ın içişlerine karıştığı” hakkındaki büyük toplumsal protestolardan sonra gelmesi de düşündürücü bir durum. Ancak şu bir gerçek Tahran’ın, Irak’taki etkisi tartışılmazdır.

Tahran’ın, Irak’taki büyük etkisini The New York Times Gazetesi’nin 19 Kasım 2019 tarihli ve “The Iran Cables: Secret Documents Show How Tehran Wields Power in Iraq (İran’ın Bağlantıları: Gizli Belgeler Tahran’ın Irak’ta Nasıl Güç Elde Ettiğini Gösteriyor) başlıklı geniş haberinde görmek mümkün. Haberde “Tahran’ın onayı olmadan hiçbir Iraklı siyasetçinin Başbakan olamayacağı”na değiniliyor. Yine haberde 25 Ekim 2018 ve 7 Mayıs 2020 arasında Başbakanlık yapan ve istifa ile görevinden ayrılan Adil Abdülmehdi’nin de hem Tahran hem de Washington tarafından kabul gören bir figür olduğu kaydediliyor. Hatta Tahran’ın, Irak’taki büyük etkisi, Irak’taki halk gösterilerinde İran’a ait temsilcilik binalarının hedef alınmasıyla iyice somutlaşmıştı.

İran-Irak’ın 14 Kasım’daki Askerî İşbirliği Anlaşma çalışması, BM’in İran’a uygulanan silâh ambargosunu kaldırma kararı ve bu karara ABD’nin karşı çıktığı bir dönemde gerçekleşti. Daha önce iki ülke arasında 2017’de de Askerî Anlaşma imzalanmıştı. Bu Anlaşma da İran’ın, Suriye ve Yemen’deki rolü sebebiyle ABD’nin endişelerini arttırmıştı. Böylece İran’ın yaptırımlara rağmen silâh sanayiini geliştirmeye çalıştığı anlaşılıyor. Bu Anlaşma ile İran’ın, Irak’a askerî teçhizat satışını da yapması muhtemeldir. Business Insider adlı internet haber sitesinin 12 Ocak 2015 tarihli nüshasında “Iran Has Never Been More Influential In Iraq (İran, Irak’ta Hiç Bu Kadar Etkili Olmadı)” başlıklı haberi dikkate değer nitelikte. Habere göre “Irak, İran’ın silâhlarının neredeyse ana müşterisi oldu. Irak’ın silâh ve askerî malzeme karşılığında İran’a 10 Milyon Dolar ödediği” belirtiliyor.

İran hakkında ilginç bir şekilde 1970’lerden beri ABD yapımı helikopter filosuna sahip olması da ayrıca yorumlanıyor. Günümüzde Tahran yönetiminin bölgenin askerî güç merkezlerinden biri olmayı hedeflediği düşünülüyor.

İran-Irak Askerî İşbirliği Anlaşması’nın, İran’ın Irak’taki nüfuzunun daha da artmasına vesile olacağına işaret ediliyor. Birde İran’ın yaptırımlara rağmen, bölgesel askerî güce dönüşme gayretinin, İran’a ambargo uygulayan ve Ortadoğu’da rekabet halinde olan aktörlerin dikkatinden kaçmayacaktı

.

Rus jeopolitik nüfuz alanındaki ülke: Sudan

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

17 Kasım 2020, Salı

Uluslar arası gündemde bir süredir Korona salgını, ABD seçimleri ve Dağlık Karabağ çatışmaları sonrasındaki Ateşkes Anlaşması yer almaktadır.

Yoğun gündem içerisinde Rusya’nın sessiz ve dikkat çekmeden yürüttüğü bir politikası sonuçlandı. Rusya, donanması için 11 Kasım Çarşamba günü Sudan ile, Port Sudan şehrinde deniz lojistik merkezi kurmak üzere bir anlaşma taslağı yayınladı.

Rusya Başbakanı Mikhail Mişustin’in 6 Kasım’da imzaladığı anlaşma, kurulacak merkezde bir seferde 300 kadar Rus askeri ve nükleer özelliğe de sahip 4 savaş gemisine üs olması planlanıyor. Merkez olarak Mısır, Eritre ve Kızıldeniz boyunca hakim, Suudi Arabistan’a eşit uzaklıkta konumlanan Port Sudan’ın seçilmesi de stratejik bir tercih. Ayrıca Rusya’nın, savaş gemileri için vergi ödemeden ve Sudan resmî makamlarının incelemesine gerek kalmadan silâh ve askerî malzemeyi ithal ve ihraç etmesi ön görülüyor.

Aslında Rusya-Sudan askerî ilişkileri yeni değil. Rus devlet nükleer şirketi Rosatom’dan 24 Kasım 2017’de yapılan açıklamada, Rusya ve Sudan’ın nükleer enerjinin barışçıl kullanımı alanında işbirliği konusunda hükümetler arasında bir anlaşma imzaladığı bildirilmişti. Anlaşma ile Sudan’ın nükleer altyapısının oluşturulması ve geliştirilmesine yardım, nükleer enerjinin barışçıl kullanımına yönelik temel ve uygulamalı araştırma, nükleer enerji üretimi hususunda iki ülke arasında yasal bir temel kurması yönünde belgedir. Elbette bu belgenin bir ileri adımı Sudan kıyılarında deniz üssü kurmak şeklinde kaydediliyordu. Sonrasında Aralık 2017’de iki ülke arasında nükleer santral geliştirmek hakkında da anlaşma imzalandı. Yine bu süreçte de Sudan’ın devrik Başkanı Ömer El-Beşir, Darfur soykırımı suçlamasıyla Uluslararası Ceza Mahkemesi tarafından aranmaktaydı.

El-Beşir’in, Rusya’ya yakınlaşmasında ABD’nin ve Batılı güçlerin baskısının etkili olduğu muhtemeldir. Hatta El-Beşir, 2017’deki görüşmelerde Putin’e “Rusya için Kızıldeniz kıyısına yakın bir yerde hava üssü inşa etmeyi, Sudan ordusunu SU-30 savaş uçakları, karadan havaya füzeler ve diğer Rus silâhları ile donatmayı teklif ettiği” iddialar arasında. Bununla birlikte Rusya’nın hâl-i hazırda Afrika’nın büyük silâh tedarikçilerinden olduğu ileri sürülüyor. Afrika’ya 2015-2019 yılları arasında ithal edilen askerî teçhizatın yüzde 49’u Rus, yüzde 14’ü ABD ve yüzde 13’ü Çin menşelidir.

Günümüzde Sudan ordusunun askerî donanımının yüzde 60’ı Rus ya da eski Sovyet teknolojisinden meydana geldiği aktarılıyor. Sudan, Cezayir ve Mısır’ın ardından Rusya Afrika’daki en büyük üçüncü silâh ithalatçısıdır. Diğer taraftan Rusya’nın, Afrika ülkelerinden Orta Afrika Cumhuriyeti, Mısır, Eritre, Mozambik ve Madagaskar’da da askerî üsler inşa ettiği bildiriliyor. Hatta Eritre’nin de, Rus donanması için Yemen ve Afrika Boynuzu’na daha yakın bir lojistik üs kurmak üzere benzer bir anlaşma beklentisinde olduğu belirtiliyor. Bütün bu gelişmeler Rusya’nın Afrika’daki varlığını arttırıyor.

Sudan’da El-Beşir’i destekleyen Rusya, El-Beşir’in Nisan 2019’da devrilmesi sonrasında kurulan Askerî Geçiş Konseyi’ni hemen tanıdı. Fakat Askerî Geçiş Konseyi’nin, El-Beşir’in aksine, Suudi Arabistan ve ABD’ye daha yakın ilişkileri Rusya’da tedirginliğe yol açtığı ihtimaldir. Bu tedirginliğe rağmen, Rusya-Sudan anlaşmasının, Sudan’ın ABD’nin Terörizmin Devlet Sponsorları listesinden çıkartılması, İsrail’le ilişkilerinin normalleştirilme sürecinin başlatıldığı döneme denk gelmesi de düşündürücü.

BM bünyesinde korsanlıkla mücadele içerisindeki ABD, Çin ve Rus donanmalarının Cibuti limanını kullandığı bildiriliyor. Fakat Cibuti’nin, Rusya’nın 2016’da donanmasını kalıcı hale getirme talebini reddetmesiyle birlikte, Moskova yönetiminin Hartum’a yakınlaştığı değerlendiriliyor. Rusya’nın, Sudan’da enerji ve maden kaynaklarına ciddî yatırımlar yaptığı hatırlandığında, Kızıldeniz’de kendi limanına sahip olması önemli. Ancak daha önemli olan Rusya’nın, Afrika’daki jeopolitik nüfuz alanını genişlettiğidir. Rusya’nın, Sudan’daki girişimlerinin, bölgeye yerleşen diğer güçlerce göz ardı edilmeyeceği aşikârdır.

.

Dağlık Karabağ: Ateşkes Anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

14 Kasım 2020, Cumartesi

Ermenistan’ın, Azerbaycan’a saldırısıyla başlayan savaş, 6 haftanın ardından 9 Kasım’da sona erdi.

Böylece Dağlık Karabağ’daki son 30 yıllık statüko değişmiş oldu. Rusya’nın çağrısıyla yapılan Ateşkes Anlaşması ile bölgede rekabet, dinî ve etnik çatışma bir duraklama dönemine girdi. Ermenistan büyük bir bedel ödedi.

Vlademir Putin’i telefonla defalarca aramasına rağmen, cevap alamayan Ermenistan Başbakanı Nikol Pashinyan’ın, Rusya’nın desteğini alamadığı bir gerçektir. Aynı zamanda kendi içerisinde heterojen yapıdaki Ermeni siyasetinin, Batı’dan yeterli desteği görmediği de belirtiliyor. Bu konjonktürdeki Ermenistan’ın, Sovyet döneminden kalma silâh ve stratejisiyle başarıya ulaşamayacağı savaşın başlangıcında tahminler arasındaydı. Buna karşılık Azerbaycan’ın ise, geçen 30 yıllık süreçte teçhizat, silâh teknolojisi ve askerî taktik-planlamada oldukça ilerlediği görüldü. Türkiye’nin tam desteğini de unutmamak gerek.

Yenilgi ve Anlaşmayı kabul etmesi üzerine, Ermenistan’daki hükümet büyük bir darbe aldı. Ermenistan Parlamentosu Başkanı Ararat Mirzoyan, Pashinyan’ın Anlaşma yaptığını duyurması sonrasında, öfkeli protestocular tarafından Parlamento’da saldırıya uğradı. Mirzoyan’ın ameliyat olduğu bildiriliyor. Parlamento’yu basan protestocular, Ermenistan siyasî ve demokratik durumundan ziyade, ülkedeki siyasî şiddet hakkında ipucu veriyor. Yenilgisi ve Anlaşma, Pashinyan’a muhalefetin sert eleştirilerini de beraberinde getirdi. Ermenistan’da yakın gelecekte seçimlerin yapılması da ihtimal dahilindedir.

Moskova’nın Anlaşma’yı, Ermenistan’a yukarıdan dikte ettiği yönünde yorumlar da mevcut. Ancak savaşın başlangıcından itibaren Türkiye’nin diplomasi ve diğer unsurlar üzerinden Azerbaycan’a desteği bilinmekte. Böylece savaşta başarıya ulaşan Azerbaycan’da, İlham Aliyev ulusal bir kahraman haline geldi demek yanlış olmayacaktır. Çünkü Aliyev’in, Anlaşma isteyen Pashinyan hakkındaki TV’lerde yaptığı konuşma ve vücut dili buna delil niteliğindedir. Yani savaşı kazanmış bir lider veya komutan hükmünde.

Moskova öncülüğünde yapılan Anlaşma önemli olmakla birlikte, ömrünün ne kadar süreceği hakkında tahmin yapmanın güç olduğu değerlendiriliyor. Anlaşma’ya “ihtilâflı bölgenin statüsü, yerlerinden edilmiş kişilerin akıbeti, yeniden yapılanma, istikrar ve uzlaşma” hususlarında net olmadığı eleştirilerini getirenler de bulunuyor. Dolayısıyla Anlaşma’nın savaşı durdurma adına başarı olarak görülse de, kırılganlığına dikkat çekiliyor. Bununla birlikte Rusya ve Türkiye’nin bölgede konumlarını güçlendirdikleri kaydediliyor.

Kafkasya’da, Rusya’nın, The New York Times Gazetesi’nin 31 Ağustos 2008 tarihli sayısında Andrew E. Kramer’in “Russia Claims Its Sphere of Influence in the World (Rusya Dünyadaki Etki Alanını İddia Ediyor) başlıklı makalesinde belirttiği, Dimitri Medvedev’in “ayrıcalıklı çıkar alanı” tanımlamasını uygulamaya koyduğu yorumlanıyor. Buna ek olarak Türkiye’nin, Kafkasya ve Hazar Denizi bölgesinde nüfuz alanını koruma veya genişletme gayretinde olduğuna ihtimal veriliyor. Diğer taraftan bölgeyle ilişkilerini arttıran İran, İsrail ve Körfez ülkelerinin gelişmeleri izlediği uluslar arası basında yer alıyor.

Dağlık Karabağ’daki savaş ve varılan Anlaşma’nın, Korona salgını dolayısıyla Avrupa ülkelerinin ve seçimlerini yeni tamamlayan ABD’nin pek dikkatini çekmediği görülüyor. Avrupa ve ABD’nin geçen 30 yıllık dönemde sorunun çözümüne yönelik ciddî adımlar atmadıkları da cabası. Rusya ise, Ermenistan’ın yenilgisine seyirci kalarak, yenilginin ardından bölgesel liderlik iddiasını sürdürmek iddiasının devamını ve Ermenistan’daki askerî varlığını perçinleme amacındadır.

Türkiye’nin de, Azerbaycan’ı bağımsızlığından bu yana destekleyerek, çatışmalar hakkında hep barıştan yana tavrını korumuştur. İmzalanan Anlaşma’nın ilerleyen dönemde genişletilerek kalıcı barışın sağlaması ümit edilmektedir.

Önemli: Gazetemizin Eski Yönetim Kurulu Üyesi; Adana’da Risale-i Nur hizmetinin aziz, sıddık, vefakâr, ihlâslı, fedakâr ve samimî hadimi muhterem Ali Kanıbir Ağabeyimin vefatını teessürle öğrendim. Merhuma Cenab-ı Allah’tan rahmet, ailesine sabırlar diliyorum.

.

ABD seçimleri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

10 Kasım 2020, Salı

ABD’de tartışmalı geçen seçimin ardından, Demokrat aday Joe Biden 7 Kasım Cumartesi günü Başkanlık seçimlerini kazandığını ilân etti.

Mevcut Başkan Donald Trump ise, 4 Kasım Çarşamba günü Pennsylvania, Michigan ve Georgia’daki seçim sonuçlarına itiraz etmek için dâvâ açtı. Çünkü Trump’ın, sonucu belirleyen 270 delegeyi kazanamayacağını anladığı muhtemeldir. Trump ayrıca, Demokratları kesin seçim sonuçlarının açıklanmasının ardından, ABD’nin en yüksek adlî mercii olan Yüksek Mahkeme’ye dâvâ açmakla da gözdağı vermişti. Göreve geldiği 2016 yılından bu yana sergilediği davranış ve üslûp, Trump’ın tehdit, ayrıştırıcı söylemi vb. tutumu şaşırtıcı olmasa gerek.

Trump’ın dâvâ açmasına benzer durum 20 yıl önceki seçimlerde de yaşandı. Florida Seçim Kurulu tartışmalı oylama sebebiyle George W. Bush ve Albert Arnold Gore Jr. arasındaki mahkeme hatırlardadır. Yani son seçimlerde Yüksek Mahkeme’nin dışında yerel mahkemelerde birçok dâvânın açılmasına ihtimal veriliyor.

Cumhuriyetçiler birde Korona salgını sebebiyle, postayla kullanılan çok sayıda oy pusulasının müdahaleye açık olduğunu iddia ediyor. Bununla birlikte Trump’ın, hal-i hazırda Yüksek Mahkeme’de avantajlı olduğunu savunanlar da bulunuyor. Trump, seçimden önce vefat eden Yüksek Mahkeme Yargıcı Ruth Bader Ginsburg’un yerine, muhafazakâr Amy Coney Barrett’i atadı. Trump’ın, Yüksek Mahkeme’ye başvurması halinde, bu atama ile Cumhuriyetçiler’in avantajlı konumda olacakları ileri sürülüyor. Böyle bir durumun gerçekleşmesinde ise, adalet kurumuna güvenin sarsılacağı anlaşılıyor.

Trump’ın, Yüksek Mahkeme’de dâvâ tehdidine karşılık, Ohio Eyalet Üniversitesi Moritz Hukuk Fakültesi’nde Seçim Yasası Direktörü olan Edward Foley 05 Kasım’da USA Today Gazetesi’ne verdiği demeçte “oy kullanma konusundaki dâvâların genellikle bir seçimin meşrûiyeti hakkında yanlış bilgileri yaymak için kullanıldığını” söylemesi de, konuya Trump’ın avukatlarından başka bir bakış açısını getiriyor.

Trump’ın seçim kampanyasını yürüten ekip, Michigan’da birdenbire Biden’a fazladan 130 bin oy çıktığını sorguladı. Ancak daha sonra bunun bir veri hatasından kaynaklandığı ortaya çıktı. Aynı ekip bu sefer Wisconsin eyaletinde kayıtlı olandan daha fazla seçmenin oy kullandığını iddia etti. Fakat bunun da iddia edildiği gibi olmadığı anlaşıldı. Michigan ve Wisconsin’de aradığını bulamayan Trump’ın ekibi, bu sefer Arizona’ya yöneldi. Arizona eyaleti Dışişleri Bakanı Katie Hobbs, Arizona’da Cumhuriyetçiler’in çoğunlukta olduğu bölgelerde, Trump’ın oylarını düşürmek için seçimlere herhangi bir müdahalenin olmadığını duyurdu. Böylece Trump’ın, her üç seçim bölgesindeki argümanları boşa çıkmış oldu. Trump’ın dâvâ açması halinde Yüksek Mahkeme’yi nasıl ikna edeceği ise merak konusu oldu.

Evanjelik Hıristiyanlar 2016 seçimlerinde olduğu gibi 2020 seçimlerinde de Trump’ı desteklediler. Evanjelik seçmenlerin ülke çapındaki oyların yüzde 23’üne sahip oldukları kaydediliyor. İnanç ve Özgürlük Koalisyonu kıdemli aktivisti Ralph Reed, 7 Kasım Cumartesi günü Trump’ın yenilgisinin ortaya çıkmasıyla “muhafazakâr Hıristiyanlar hakkında işimizi yaptığımıza şüphe yok” diyerek Trump’ı sadık bir şekilde desteklediklerini belirtiyor.

Trump, 5 Kasım’da Evanjelik Kilisesi’ne giderek ayine katılmış ve ayin sırasında 160 Dolar bağışta bulunduğu görüntüler sosyal medyada yayılmıştı. Bunun devamında Trump’ın ruhanî danışmanı Paula White-Cain’in hararetli seçim ayini izlendi. Paula Wahite, duâsında “Trump’tan seçimi çalmaya çalışan şeytanî konfederasyonları” hedef alarak defalarca “zaferin sesini duyuyorum” dedi. Paula White’ın aynı zamanda, Trump tarafından Beyaz Saray’ın İnanç ve Fırsat Grişimi’nin başına getirildiğini bilmekte fayda var.

Sonuçta Trump seçimleri kaybetti. Kazanmak için “siyasal Hıristiyanlığı” da kullandı. Ancak Evanjelikler’in desteği yeterli olmadı. Trump’ın mahkeme kanallarını da zorlayacağı muhtemeldir.

ABD tarihinde 2020 seçimleri gibi çekişmeli seçim süreci daha önceleri de yaşanmıştı. Richard Nixon 1960’ta ve Al Gore da 2000’deki kıyasıya rekabetle sonuçlanan seçimlerdeki yenilgilerini nezaketle kabul etmişlerdi. Trump’ın da aynı olgunluğu göstermesi beklentiler arasında

.

Hashim Thaçi’nin istifası

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

07 Kasım 2020, Cumartesi

Kosova Cumhurbaşkanı Hashim Thaçi, ülkesinin savaş suçuyla suçlanan ilk Cumhurbaşkanı oldu. Sonrasında istifa etti. Peki, Thaçi’yi istifaya götüren süreç neydi? Bunu anlayabilmek için yakın geçmişi incelemek gerekiyor.

Thaçi, 1968’de Skënderaj’ın Burojë Köyü’nde doğdu. Belgrad hükümetinin, Kosova’daki bütün okulları ve Priştine’deki tek üniversiteyi kapattığı 1990-1993 yılları arasında öğrenci hareketine katıldı.

Soğuk Savaş’ın 1989’da sona erip, Yugoslavya’da iç savaşın başlaması Doğu Avrupa’da uzun sürecek huzursuzluğun kapısını aralamıştı. Uzun yıllar süren barışçıl direnişin ardından, Kosovalı Arnavut gençler silâhlı direnişe başladılar. Thaçi’nin de kurucuları arasında bulunduğu Kosova Kurtuluş Ordusu (KKO), tam da bu sırada kuruldu.

Kosova Savaşı 1998-1999 arasında gerçekleşti. Savaş, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti ordusunun, bağımsızlık talep eden KKO’ya ve buna destek veren milis güçlerine karşı yürüttüğü operasyondur. Devamında NATO’nun, Yugoslavya’ya karşı başlattığı hava saldırıları geldi. NATO’nun hava müdahalesiyle birlikte, Yugoslavya adı altında Sırp ordusu ve milis güçleri tarafından, Kosovalı Müslüman sivillere yönelik etnik temizlik başlatılmıştı.

Thaçi de, KKO’da en yüksek mevkilerden Siyasî Büro Başkanıydı. Savaş sırasında, Sırp polisi ve ordusu tarafından tutuklanmaktan kaçma yeteneği sebebiyle kendisine “Yılan” lâkabı verildi.

Thaçi, 18 Mart 1999’da Fransa’nın Rambouillet şehrinde, uluslar arası toplumun sunduğu Arnavutlar ve Sırplar arasında barış müzakerelerinde Kosovalı Arnavut heyetinin lideriydi. Rambouillet’te, Arnavutlar planı kabul ederken, Sırplar reddetmişti. Neticede NATO kuvvetleri 24 Mart 1999’da Sırbistan’ın askerî hedeflerini bombaladı.

Thaçi, 1999’da Kosova’nın Geçici Başkanıydı. Savaş sonrasında 2001’de ilk seçimler yapıldı. Ancak Thaçi’nin Kosova Demokratik Partisi muhalefette yer alabildi. Thaçi, 2003’te Macaristan Havaalanı’nda, Belgrad’ın 1997’deki emrine dayanılarak tutuklandı. Daha sonra serbest bırakıldı.

Savaş sonrasındaki diğer bir seçim de Kasım 2007’de gerçekleştirildi. Partisi seçimleri kazanan Thaçi, Başbakanlık görevine geldi. Seçimlerde üç ay sonra, Thaçi 17 Şubat 2008’de Kosova Meclisi’nde Bağımsızlık İlânı’nı okudu. Başbakanlığının ilk yıllarında Thaçi, başta Kosova’yı Arnavutluk’a bağlayan otoyol inşaatı olmak üzere birçok altyapı projesini başlattı. Diğer taraftan ülke içinden veya dışından birçok STK tarafından, hükümete yüksek düzeyde yolsuzluk ve kayırmacılık suçlaması yöneltildi.

Thaçi, 2011’deki seçimleri de kazanarak ikinci kez Başbakanlık görevini üstlendi. Tam da bu sırada Avrupa Konseyi’nde İsviçre’yi temsil eden Dick Marty, Thaçi ve diğer KKO’nun üst düzey liderlerini savaş esnasında ve sonrasında suç işledikleri hakkında bir rapor yayınladı. Thaçi ise, hakaretten dolayı Marty’e dâvâ açacağını söylemiş, fakat bunu yapmamıştı. Konsey üyeliği dolayısıyla Marty’nin dokunulmazlığı bulunduğu belirtiliyor.

2014 Seçimlerinde de Thaçi’nin partisi birinci oldu. Ancak aynı Parti’den, İsa Mustafa Başbakanlığa gelirken, Thaçi ise kabinede Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak yer aldı.

Kosova Meclisi 2015’te, Marty’nin iddialarını soruşturmak için Savcılık ve Özel Mahkeme kurulması hakkında Anayasa’da değişikliğe gitti. Thaçi, bu mahkemenin kurulmasına oy vermeleri için milletvekilleri üzerinde en çok çalışanlardandı. Mahkeme, Kosova yasalarına göre işliyor. Bununla birlikte Savcılar ve Uluslararası Hâkimler’den meydana geliyor.

Thaçi, 2016’da Cumhurbaşkanlığına seçilerek, Partisi’nden istifa etti. Cumhurbaşkanı olarak, Sırp Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuciç ile müzakereler yaparak bir anlaşma arayışında oldu. Ancak Thaçi, 5 Kasım 2020 günü, Lahey’deki Savaş Suçları Mahkemesi’nin savaş suçlarıyla ilgili iddianamesini kabul ettiğini öğrenmesinin ardından hemen istifa etti. İstifasının da “devletin bütünlüğünü korumak için” gerekli olduğunu bildirdi.

Ayrıca Thaçi’nin Kosova Demokratik Partisi Genel Başkanı Kadri Veseli ve Milletvekili Recep Selimi’nin de Özel Mahkeme tarafından, haklarındaki iddianamelerin doğrulandığı bildirildikten sonra Lahey’e gideceklerini aktardılar. Birde Mahkeme, KKO Eski Sözcüsü ve tecrübeli Kosovalı siyasetçi Yakup Krasniki’nin de tutuklanarak, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlardan Lahey’e sevk edildiğini bildirdi.

Anayasa’ya göre yenisi seçilene kadar, Meclis Başkanı Vjosa Osmani Cumhurbaşkanı Vekili olarak görev yapacak. Kosova’da eski KKO ileri gelenlerinin tutuklanmalarının eski hesaplaşma mı ya da dışarıdan bir müdahale mi sorularını akıllara getiriyor. Kosova’daki durumun hangi yönde ilerleyeceğini takip edeceğiz.

.

Seçimler ve ABD dış politikası üzerine

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

31 Ekim 2020, Cumartesi

ABD’de 3 Kasım’da yapılması planlanan başkanlık seçim süreci devam ediyor. Mevcut Başkan Donald Trump’ın 2016’daki seçimleri kazanarak, sonrasında yapılan tartışmalar hatırlardadır. Trump hakkında, önceki ABD başkanlarından farklı olduğu epey konuşulmuştu.

Trump’ın öncelikle siyasî geçmişi yoktu. Kendisi çok zengin bir iş adamı. 2016’daki seçim kampanyasında göçmenlik karşıtı ve Meksika sınırına duvar örülecek söylemiyle dikkat çekmişti.

Trump, görev döneminde, 2015’te İran ile AB ve P5+1 (ABD, Çin, Rusya, Fransa, İngiltere + Almanya) arasında Viyana’da imzalanan Ortak Kapsamlı Eylem Planı’ndan, yani İran Nükleer Anlaşması’ndan çekildi. Bununla birlikte Trump, 8 Aralık 1987’de ABD ve SSCB arasında imzalanan Orta Menzilli Kuvvetler Anlaşması’ndan da çekildi. Trump, Rusya’yı Anlaşma’yı ihlâl etmekle suçlamıştı. Her iki gelişme de, ABD’nin geleneksel dış politikasında bir kırılma şeklinde yorumlanmıştı.

Kendine has uslûp ve davranışıyla, aynı zamanda eski ABD başkanlarından farklılığıyla öne çıkan Trump’ın, seçimleri kaybetmesi ihtimali de özellikle dış politika hususunda değerlendiriliyor.

Trump ve Kuzey Kore lideri Kim Jong-Un’un 2018’de Singapur’da, 2019’da Vietnam’da ve askerden arındırılmış bölgede toplam üç defa görüştükleri biliniyor. Trump’ın, Kim Jong’la görüşmeleri sürdürmeye istekli olduğu belirtiliyor. Ancak Biden’ın, “Pyongtang yönetimi için Jong-Un’un önerecek bir şeyi yoksa ya da rejim yavaş yavaş çökerse”, Kuzey Kore’yle görüşmeyeceği bildiriliyor. Biden’ın böylece eski başkan Barack Obama’nın “Stratejik Sabır” politikasını izleyeceğine ihtimal veriliyor. ABD, Kuzey Kore’den nükleer silâhların tamamen yasaklanmasını talep ediyor. Kuzey Kore ise, ekonomik ambargonun kademeli olarak kaldırılmasını istiyor.

Trump, yakın geçmişte Çin’i haksız ticaret uygulamaları iddiasıyla suçlamış ve Huawei gibi bir dünya markasına da yasak getirmişti. Birde Trump, Çin’den ithal edilen mallara daha katı bir gümrük vergisi koymasıyla birlikte, iki ticaret devi ABD ve Çin arasındaki anlaşmazlıklar başlamış oldu. Buna ek olarak Trump’ın, bazı uluslar arası anlaşmalardan tek taraflı çekilme kararının, Çin’in başta ticaret olmak üzere küresel etkisini göstermesinin önünü açıyor. ABD’de Demokratlar’ın insan hakları konusunda, Cumhuriyetçiler’e nazaran daha çok söylemde bulunduğu kaydediliyor. Seçimleri Biden’ın kazanması halinde, Sincan ve Uygur Müslümanları’nın yaşadığı hak ihlâllerine yönelme ihtimali üzerinde duruluyor. Böylelikle ABD ve Çin’in farklı bir alanda da karşı karşıya gelmesi muhtemeldir.

Rusya ise, Trump’ın 2016’daki seçim galibiyetinin mimarı olmakla gündeme gelmişti. ABD’nin, İran Nükleer Anlaşması’ndan çekilmesiyle Rusya ile ilişkilerinde dalgalanma yaşandı. Ancak daha sonra Moskova’nın savaş başlıklarını dondurmayı istekli olduğunu ifade etmesi üzerine, Rusya ve ABD arasında “Yeni Başlangıç Anlaşması”nı uzatma önerileri hakkında anlaştılar. Dolayısıyla her iki ülke ilişkilerinde ilerleme kaydedildi. Fakat Rusya’nın 2014’te Kırım’ı ilhakı ve 2018’de eski bir Rus ajanı ile kızının zehirlenmesinin arkasında Moskova’nın olduğu iddiaları, yine iki ülke ilişkilerinde iniş-çıkışlara sebep oldu.

Demokratlar’ın adayı Biden’ın, seçimi kazanırsa, İran Nükleer Anlaşması’nı yeniden uygulamaya koyacağı ihtimal dahilindedir. Böyle bir durumda ABD’nin, Suudi Arabistan ve İsrail’le olan ilişkilerinin zarar göreceği düşünülüyor. Çünkü S. Arabistan ve İsrail’in, İran Nükleer Anlaşması’na karşı çıktıkları belirtiliyor.

Trump’ın seçimi kaybetmesinin, yukarıda zikredilenlerden dolayı Kuzey Kore ve Çin’in de kaybına olacağı değerlendiriliyor. Seçimleri Biden’ın kazanması hâlinde ise, mevcut Korona salgınının getirdiği derinleşen ekonomik sorunlar ve sağlık alanındaki âcil hizmetlerin karşılanması gündemiyle meşgul olacağa benziyor. Bir bakıma dış politikadan daha çok iç sorunlarla baş etmesi kuvvetle muhtemeldir.

.

Halil Elitok Ağabey’e Mükâleme Niyetiyle: Cemalettin Efganî

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

27 Ekim 2020, Salı

Halil Elitok Ağabeyin, gazetede 30 Eylül 2020’de yayınlanan “Cemalettin Efgani” ve 10 Ekim 2020’deki “Cemalettin Efgani-2: Cevdet Paşa Ona Sahip Çıktı” başlıklı makaleleri dikkate değer niteliktedir.

Risale-i Nur’larda adı geçen şahsiyetler hakkında yapılacak detaylı çalışmaların, yeni bilgi ve belgelere ulaşılması ile kitap, makale vb. şekilde yayınlanması konuların daha iyi anlaşılmasına vesile olacaktır. Bu anlamda Halil Elitok Ağabeye teşekkürlerimi arz ediyorum. Efgani hakkında araştırmalarda bulunan, bendeniz de, Elitok’un ilgili köşe yazılarından istifade ettim. 

Elitok’un 10 Ekim’deki yazısında Efgani’nin verdiği konferansta “muhalifler, konferansta söylenenlerden yalnızca ‘nübüvvet sanattır’ kısmını alarak, Şeyhu’l-İslâm Hasan Fehmi Efendi bu yüzden Efganî’yi tekfir etmiş, ders vekili Halil Fevzi Efendi de Şeyhülislâmı teyit maksadıyla ‘es-Süyüfu’l-kavati’ adlı bir risale kaleme almıştı.” Zaten Efgani’nin, İstanbul hayatıyla ilgili en önemli vakıa bu konferans veya derstir. 

Konferans sonrasında gelen tepkiler üzerine Efganî İstanbul’dan sürgün edilmişti. Ben de, Kasım 2017’de yayınlanan “Mısır’da Siyasal İslamcılık, Müslüman Kardeşler ve Arap Baharı” isimli kitabımda, belirtilen konuya yer verdim. Kitabın 78. Sayfasında “Nübüvvet dahi enva-i sanatlardan olmak üzere irad eylemiş.” Yani Efganî “Peygamberlik de bir sanat gibi sonradan elde edilir. Diyerek, rakiplerinin dikkatini çeker. Kurmay Şeh Bab Emin Bey, hemen Efganî’nin Dersaadet’ten (İstanbul’dan) uzaklaştırılması hususunda, Maarifi Umumiye Nazırı Safvet Paşa’ya şikâyet dilekçesini yazarak konuyu resmî makamlara bildirir. Görüşmeye daha sonra Kurmay Şeh Bab Emin Bey de katılır. Aslında Efganî’yi, dönemin Şeyhülislamı Fehmi Efendi öncülüğündeki bir grup gericinin İstanbul’dan uzaklaştırdığı da belirtilir. Ancak şikâyet dilekçesini kaleme alan Kurmay Şeh Bab Emin Bey’dir. Böylece Efganî Mart 1871’de İstanbul’dan ayrılıp Mısır’a gitmiştir.” 

Osmanlı arşivlerinde yaptığım çalışmalarda, konu hakkında Şeh Bab Emin Bey’in dilekçesinin 3 sayfa olduğu görülmektedir. Dilekçe özet olarak şöyle “… Dersaadet’ten tebid (uzaklaştırma) bahsine gelince, o zaman Cennet mekân Sultan Mahmud Han hassaten Türbe-i menbanın civarındaki Valide Mektebi’nde umum dersleri açıldı. Her gün ashab-ı ilim bilginleri ve maariften biri, bir fenden (ilimden), orada umuma bir dersi takrir (anlatırdı) ederdi. Neferet teşebbubü (sebep olması) üzere Cemaleddin Efendi dahi orada sanaiden bahsederek derse başladı. Sanat-ı alelumum şugul (meşguliyet) ve amel (çalışma) diye tarif ettikten sonra, akşamını bad (sonra) tadad ettiği sırada ‘Nübüvveti dahi enva-i sanatlardan olmak üzere irad eylemiş (yani Peygamberlik de bir sanat gibi elde edilir demiş)’ olduğuna keyfiyet bab-ı akvaya münakis olduğuna (herkesin bunu böyle bildiğini) taraf-ı şahsımdan Maarif-i Umumiye Nezareti’ne itiraz olunmakla (sunulmakla)…” diye devam etmektedir. Dilekçe neticesinde Efganî, İstanbul’dan sürgün edilmiştir.

Elbette Efganî’ye gelen tepkilerde, kendisinin tam olarak anlaşılmadığı da muhtemeldir. Birde dönemine göre uluslararası alanda tanınmış, genç yaşta İngiltere karşıtlığı ve ittihad-ı İslam fikirleriyle şöhrete kavuşmuş Efganî’nin, başkaları tarafından rakip görülmesi de ihtimal dahilindedir.

İstanbul ayrılmak durumunda kalan Efganî, sırasıyla Mısır, Rusya ve İran’da faaliyetlerde bulundu. Şah’ın daveti üzerine ikinci defa İran’a giden Efganî, burada Şah’tan reform yapması talebinde bulunur. Bu talep üzerine Şah, kendi iktidarına tehdit algıladığı Efganî’yi 1890’ının kış mevsiminde İran’dan çıkartır. 

İran’dan sınır dışı edildikten sonra, Sultan II. Abdülhamid tarafından İstanbul’a davet edilen Efganî, İran Şah’ının öldürülmesi olayına karışmış olabileceği kuşkusuyla zorunlu ikametle tecrit edilir. Efganî’nin ikinci kez İstanbul’a gelmesi ve buradaki faaliyeti ayrı bir makale konusudur.

.

Karabağ çatışmaları ve Minsk Grup

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

24 Ekim 2020, Cumartesi

Azerbaycan ve Ermenistan arasında, Dağlık Karabağ bölgesindeki çatışmalar devam ediyor.

İçerisinde bulunduğumuz Ekim ayının 10’u ve 18’inde iki defa ateşkes ilân edildi. Ancak her iki ateşkes de kısa süreli oldu. Taraflar ateşkesi ihlâl ettiklerine dair birbirlerini suçladılar. Bununla birlikte savaşlarda ilân edilen her ateşkes diplomasi masasına oturma ihtimalini de doğurabilmektedir. Şu an için Karabağ çatışmalarında bundan bahsetmek pek mümkün görünmüyor.

Diğer taraftan Ermeni askerî noktalarında Rusya bayrağı dalgalandırılmaya başlanması ise, Ermenistan’ın konuyu daha başka yönlere çekmeye çalışması şeklinde yorumlanıyor. Hatta Ermenistan’ın, İran ve Türkiye sınırını korumak üzere Rus Sınır Muhafızları’nın konuş- landığı haberlerde kaydediliyor. Fakat konuyla ilgili Rusya’dan henüz bir açıklama yapılmadığı da görülmektedir. 

Dolayısıyla Libya ve Suriye’den sonra, bu durum Rusya adına yeni bir vesayet savaşı olarak da değerlendiriliyor. Rusya’nın, Kırım’ı ilhakı; Ukrayna’daki çatışmalardaki ve seçimlerdeki tutumunun, vesayet politikası ihtimalini güçlendirdiğine işaret ediliyor.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilâtı (AGİT)’ nın 1994’te, Budapeşte Zirvesi’nde Azerbaycan ve Ermenistan arasında çözüm için konferans yapılması hususunda Minsk Grubu kurul- muştu. Minsk Grubu’nun eş başkanları Rusya, Fransa ve ABD olurken; daimî üyeler de Beyaz Rusya, Almanya, İtalya, İsveç, Finlandiya, Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan’dır.

Minsk Grubu’ndan ABD’nin başkanlık seçimleriyle meşguliyeti; Fransa’nın Sahel Bölgesi, Libya ve Afrika’da kaybetmekte olduğu çıkarlarına odaklandığı; ve Rusya’nın da yu- karıda zikredilen muhtelif coğrafyalardaki müdahilliği bilinmektedir. Bütün bunların Minsk Grubu’nun, Karabağ ile yeteri kadar ilgilenmeyerek işlevsizleştiği ihtimaller arasındadır. Her ne kadar Türkiye, çatışmaların baş- langıcından beri Minsk Grubu’na atıf yapsa da, Grup’tan, anlaşmazlığa yönelik daha ciddî girişimlerde bulunması bekleniyor.

Ermenistan’ın saldırısı ile başlayan çatış- malarda, vefat eden Azeri siviller biliniyor. Gelinen noktada asıl sorunun Batılı ülkelerin insan hakları açısından yaklaşım sergilemedikleri manidar karşılanıyor.

Ermenistan Başbakanı Nikol Pashinyan’ın sözde Ermeni soykırımından bahsetmesi de, Ermeni tarafının tarihî yalanlarla halkının moral ve motivasyonunu yüksek tutmaya çalıştığı görülüyor. Ancak sözde Ermeni soykırımı iddiları, daha önce defalarca denenmiş ve sonuç alınamamış bir strateji. Ermeni siyasetinin artık bu sarmaldan çıkması gerekiyor.

Karabağ’da ateşkeslerin süresi, Ermenistan’ın ihlâlleriyle giderek kısalıyor. Ermenistan, Azerbaycan karşısında hem askeri hem de izlediği siyaset sebebiyle başarısız durumda. Barışın tesis edilmesinde Türkiye’nin girişimleri önem arz ediyor. Bundan dolayı Ermenistan’ın, Azerbaycan ve Türkiye’ye bütün kapıları ka- patmasının gerçekçi olmayacağı nettir. Aksine Ermenistan’ın içerisinde bulunduğu siyasî, ekonomik, sosyal, askerî vb. sorunlardan kurtulabilmek adına barış ve diplomasi yoluna başvurması kaçınılmazdır.

.

Çıkmaz sokaktaki Pashinyan’ın açıklamaları

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

20 Ekim 2020, Salı

Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki Karabağ çatışmaları devam ediyor.

Azerbaycan’ın 90’lı yıllardaki silâhlı mücadeleye göre, teçhizat ve taktik açısından oldukça ilerlediği görül- mektedir. Azeri yetkililerin açıklamaları da bunu teyit ediyor.

Ermenistan’ın çatışmalarda, Azeri sivil bölgelerini de hedef aldığını TV haberlerinden izliyoruz. Buna rağmen Azerbaycan Cum- hurbaşkanı İlham Aliyev’in “Azeri birliklerinin, karşı tarafın sivil unsurlarını hedef almadığı ve almayacağını” dile getirmesi, uluslar arası kamuoyu nezdinde Azer- baycan’ın elini güçlendiriyor.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in, Ermenistan Başbakanı Nikol Pashinyan’ın tele- fonlarını açmadığı haberleri kaydedildi. Böylece Putin’in, George Soros’la ilişkisinden dolayı Pashinyan’ı cezalandırdığına işaret ediliyor. Elbette Putin’in bu şekilde davran- masında başka sebepler olduğu da iddialar arasında. Ancak Putin’in 1 Ekim’de yapmış olduğu ateşkes ve taraflar arasında görüş- melere başlanılması çağrısının geçen sürede pek de etkili olmadığı görüldü. Buna ek olarak Rusya’nın ağırlığını gereken ölçüde koymadığı da değerlendiriliyor.

Çatışmalarda ciddî zayiatlar veren Ermenistan’da, basın yolu ile Ermeni kamuoyunun moral ve motivasyonunun yüksek tutulmaya çalışıldığı anlaşılıyor. Ermenistan Devlet Haber Ajansı’nın 18 Ekim’de, Pashinyan’ın, İtalyan gazetesi Corriere della Sera’daki demecine yer verildi. Pashinyan demecinde “Türkiye Akdeniz’de olduğu gibi Yunanistan’a, Kıbrıs’a ve Güney Kafkasya’ya da aynı politikayı izliyor. Bu yayılmacı bir politika. Türkiye’nin ateşkes görüşmelerinde, Azerbaycan’ın askerî harektlarını durdurmasını istemediğini, bu çatışmanın Türkiye’nin müdahalesi olmadan başlamazdı” dedi. Pashinyan ayrıca “Türki- ye’nin, Azerbaycan’ı Karabağ’a saldırmaya teşvik ettiğini ve saldırılara Türk  birliklerinin de katıldığını; Azerilerin, Suriye’den getirilen cihatçı militanları kullandıklarını ve bu durumun Rusya ile Fransa ve diğer ülkeler tarafından resmen onaylandığını” iddia etti. Pashinyan konuşmasının devamında bu sözlerinin arkasındaki asıl amacını da “Türkler, Ermeni halkının bir başka soykırımını istiyor” di-yerek belirtti.

Pashinyan, sözünü dönüp dolaştırıp yine sözde Ermeni soykırımına getirerek başta Ermeni milliyetçiliğini diri tutmaya ve Ermeni diasporasına da mesaj vermeye çalışıyor. Bununla birlikte köşeye sıkışan Pashinyan’ın, sözde Ermeni soykırımı iddialarına sarılması ise, Ermeni devletinin içerisinde bulunduğu sosyo-ekonomik sorunlara ve devam eden çatış- malara çözüm üretmekten uzak olduğunu gösteriyor. Artık Ermeni karar alıcılarının, Türkiye düşmanlığı üzerinden yaptıkları siya- setin, Ermenistan’a bir şey kazandırmadığını anlamaları gerekiyor.

Pashinyan ve Yunanistan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias’ın 16 Ekim’deki ortak açık- lamalarında da Türkiye hedef alınarak “Tür- kiye’nin yayılmacı politikasının kabul edilemez olduğu”na vurgu yapıldı. Yunanistan’ı Avrupa Konseyi’nde temsil eden Milletvekili Emmanoiul Fragkos da, Avrupa Konseyi’ine “Tür- kiye’ye silah ambargosu uygulaması çağrısında bulunan” bir mektup gönderdi. Ermeni-Yunan yetkililerin açıklama ve girişimleri, Türkiye’yi sıkıştırmaya yönelik olduğu aşikârdır.

Azerbaycan’a karşı Ermeni saldırılarının başladığı günden itibaren Türkiye’nin “Azer- baycan’ın haklı dâvâsında yanında oldu- ğunu, sivillerin zarar görmemesinden yana, bölgede barış ve istikrar, uluslar arası hukuk ve insan haklarının” tarafında yer aldığını her defasından ilân ettiği herkes tarafından biliniyor.

Rusya’nın tam desteğini alamayan Pashin- yan’ın ve Doğu Akdeniz’de Türkiye’nin geri adım atmadığını gören Yunanistan ma- kamlarının Karabağ hakkındaki beyanat- larında “barış”tan söz etmediklerini gözlemliyoruz.

Sözde Ermeni soykırımına sarılan Pashin- yan gibi, barıştan söz edemeyenlerin, uluslar arası hukuk ve tarih karşısında ağır sorumluluk altında oldukları unutulmamalı.

.

Sudan ve İsrail’le normalleşme

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Ekim 2020, Pazar

Ortadoğu ülkelerinin, İsrail’le “normalleşme” adına yapılan “İbrahim Anlaşmaları” son dönemde uluslar arası basında fazlasıyla yer aldı.

Anlaşma imzalayan devletlerin son örnekleri Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Bahreyn oldu. Daha öncekiler ise Mısır (1978) ve Ürdün (1994).

13 Ekim 2020 tarihli gazetedeki köşemde ve “Sudan: Din-Devlet İşlerinin Ayrıldığı Bildirgesi” başlıklı makalemin sonucunda, Sudan için de benzer bir ihtimalden bahsetmiştim. Makalede “Sudan’da, “Bildirge” imzalamasından sonraki gelişmenin, İsrail’le ilişkilerin normalleştirilmesi olduğu; ‘din ve devletin ayrılığı ilkesi’ne dayanan bildirgenin imzalanmasında, dış yardımların önünü açmak ve İsrail’le normalleşme görüşmelerini başlatmak olduğu kuvvetli ihtimaline” dikkat çekilmişti.

Yine benzer bir gelişmenin, üst düzey Sudanlı yetkililerden oluşan bir heyetin, 23 Eylül 2020 Çarşamba günü BAE’nin başşehri Abu Dabi’de görüşmelerde bulunduğu kaydediliyor. Sudan’ı yöneten Geçici Askerî Konsey tarafından yapılan açıklamada “görüşmelerde Sudan’ın, ABD’nin terörizmin sponsorları listesinden çıkarılması, bölgede Sudan’ın İsrail ve Arap ülkeleri arasında istikrarı sağlanmasındaki rolü vb. konuların ele alındığı” belirtiliyor.

ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun 24 Ağustos 2020’de bölge ülkelerine gerçekleştirdiği seyahat hatırlardadır. Sudan Geçici Askeri Konsey Başkanı Korgeneral Adül Fettah Burhan, Pompeo’dan 3 milyar Dolar’lık âcil ekonomik yardım talebinde bulundu.

Ancak ABD Ulusal Güvenlik Konseyi Ortadoğu ve Kuzey Afrika Kıdemli Direktörü Tümgeneral Miguel Correa’nın, Burhan’ın 3 milyar Dolar’lık âcil ekonomik yardım talebi hakkında çekimser kaldığı ileri sürülüyor. Ancak bunun yerine Sudan’a birkaç yüz milyon Dolar’lık yatırım ihtimalinden bahsediliyor.

Seçim sath-ı mahallindeki ABD’de, Başkan Donald Trump’ın, bölgenin Arap ve diğer Müslüman ülkelerinin İsrail’le ilişkilerin normalleştirilmesine ve tanınmasına yönelik girişimleri aşikârdır. Bununla birlikte Trump’ın şu an için, Burhan’ın talep ettiği âcil yardım konusunda bir planının olduğu da net değil.

Ekonomik, siyasî ve sosyal problemler içerisindeki Sudan’da Geçici Askerî Konsey için İsrail’i tanımanın büyük bir risk olduğu belirtiliyor. Dolayısıyla Sudan para yardımı ve daha somut garantilere ihtiyaç duyacaktır.

ABD’de de Pompeo ve Senato üyelerinin, Sudan’ın teröre destek veren ülkeler listesinden çıkartılması için baskıları devam ettiği aktarılıyor.

Sudan’ın Geçici Askerî Konseyi’nin, İsrail’le ilişkileri yeni değil. Burhan ve İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’nun 4 Şubat 2020’de, Uganda’da bir araya gelerek “Sudan hava sahasının, İsrail’in ticarî uçuşlarına açmak için bir anlaşmaya vardıkları” gelen haberler arasında.

Hal-i hazırda Sudan ile İsrail arasında diplomatik ilişkiler mevcut. Ancak bunun ABD’nin iki ülke arasında ilişkilerin iyileştirilmesi çabasıyla daha ileri boyuta taşınacağı ihtimali üzerinde durulduğu anla- şılıyor. BAE ve Bahreyn gibi, Sudan’ın da İsrail’le “normalleşmesi”nin benzer toplumsal sonuçlar doğurmayacağı ihtimaldir. Böyle bir girişimin gerçekleşmesiyle beraber, Sudan’da etnik ve dinî/mezhepsel tepkilerin yaşanacağı muhtemeldir.

Diğer taraftan Sudan’ın Arap dünyasında azalan nüfuzu nedeniyle, Hartum’la yapılacak bir “normalleşme” anlaşmasının etkisi beklenildiği gibi olmasa da, sembolik açıdan değerli olacağı The Washington Post gazetesinin 1 Ekim 2020 tarihli nüshasında yazıldı. Devrik lider Ömer El-Beşir döneminde, İsrail’le ilişkiler neredeyse düşmanlık seviyesindeydi. El-Beşir’in, Filistinli grupları desteklediği ve bu desteğin 30 yıl boyunca Sudan halkı tarafından millî ve dinî değerler üzerinden sürdürüldüğü unutulmamalı. Her ne kadar ABD’nin, Sudan’a, İsrail’le ilişkilerini geliştirmesi için baskı yapıldığı aktarılsa da, karşılığında Burhan yönetiminin de âcil yardım talebi söz konusu. Sudan yönetiminin “âcil yardım, İsrail’i tanıması için ABD baskısı ve muhtemel bir normalleşmeden sonra meydana gelebilecek toplumsal tepki” arasında kaldığı kuvvetle muhtemeldir.

.

Sudan: Din-Devlet işlerinin ayrıldığı bildirgesi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

13 Ekim 2020, Salı

Sudan, Temmuz 2019’da eski Devlet Başkanı Ömer El-Beşir’in devrilmesiyle yeni bir siyasi süreçten geçiyor.

Sudan’da uzun süren iç savaş ve etnik mücadeleler birçok insanın ülke içinde yer değiştirmesine ve insan hakları ihlâllerine sebep olmuştu. Bu durum ülkeye kötü bir insan hakları karnesi kazandırdı.

Beşir’in devrilmesinin ardından, iktidar gücünü aralarında paylaşan Geçici Askerî Konsey, Özgürlük ve Değişim Güçleri Koalisyonu ve 11 sivilden meydana gelen Konsey yönetime gelmişti. Konsey, 3 yıllık geçiş dönemi için göreve (2022’ye kadar) geldi.

Sudan’da yeni dönemle birlikte 30 yıllık İslami yönetimin sona erdiği belirtiliyor. Geçici Askeri Konsey ile muhalefetteki Özgürlük ve Değişim Güçleri Koalisyonu arasında varılan fikir birliği sonucunda, eski rejimin katı İslamcı politikalarını ortadan kaldırmaya ve sivil yönetim yoluyla da barış ve demokrasi sağlamaya çalışıldığı aktarılıyor. Ayrıca alkollü içecek içilmesi hakkındaki kuralların gevşetilmesinin de gündemde olduğu belirtiliyor.

Humanist International (İnsanî Uluslar arası) sitesine göre “Sudanlı yetkililer, Temmuz 2020’de irtidad kararı alan vatandaşlar için ölüm cezasının kaldırılması ve kadın sünnetinin yasaklanması  da dahil olmak üzere Ceza Kanunu’nda bir bizi reformları” duyurdu.

Sudan’da değişikliklerden biri de, 3 Eylül 2020’de Sudan Geçiş Hükümeti Başbakanı Abdalla Hamdok ve ülkenin etkili gruplarından Sudan Halk Kurtuluş Hareketi-Kuzey lideri Abdülaziz El-Hilu arasında “dini devletten ayırmayı kabul eden bir bildirge imzalamaları” oldu. Bildirgede başlıca “Sudan’ın bütün vatandaşlarının haklarının güvence altına alındığı demokratik bir ülke haline gelmesi için Anayasa, kendi kaderini tayin hakkına saygı gösterilmesi gereken –din ve devletin ayrılığı- ilkesine dayanmalıdır” ifadesine yer veriliyor.

“Din ve devletin ayrılığı ilkesi” Sudan’ın laikliği veya bazılarına göre sekülarizmi kabul ettiğine yorumlanıyor. Sudan kamuoyu ve din âlimlerinin tepkisinden kaçınmak için “Müslümanların alkol kullanmasına izin verilmeyecek ve gayri-müslimlerin halka alkollü içki satamayacakları” kaydediliyor. Diğer taraftan gayri-müslimler, “merrissa ve aaraagy” olarak bilinen yerel alkollü ürünleri ürettikleri için suçlanmayacaklar. Mevcut yasalara göre “merrissa ve aaraagy” de imal etmek suç kapsamında. Böylece yasal kovuşturma durumu ortadan kalkıyor.

Sudan yönetiminin şu anda “din ve devletin ayrılığı ilkesi”ne dayanan bildirgeyi tam anlamıyla uygulamadığı ön görülüyor. Yönetimin, Bildirge’ye karşı toplumsal unsurların ve dini figürlerin tepkisini en aza indirecek çalışmaların içinde olduğu muhtemeldir. Uluslararası gözlemciler, alınan “Bildirge” kararını olumlu karşılıyorlar. Bunların başında BM UNICEF (Çocuklara Yardım Fonu) Hartum Temsilcisi Abdullah Fadil geliyor. Ancak Bildirge’nin toplumsal kesimlerin çoğunluğunun onayının alınmadan kabul edilmesi de, Sudan’ın kırılgan etnik yapısının fay hatlarını harekete geçirebileceği ihtimaller arasında.

Sudan’da ekonomik, siyasî, sosyal, etnik, ideolojik sorunlar oldukça derin. Geçici Hükümet Adalet Bakanı Nasredeen Abdelbari, devlet televizyonundan yaptığı açıklamada “ülkenin hukuk sisteminde reformun devam ettiğini ve ülkedeki insan haklarını ihlâl eden bütün yasaların yürürlükten kaldırılacağını” ifade etti.

Sudan’da bütün bu değişikliklerin, tepeden indirgemeci anlayışla değil, elbette Sudanlılar’ın görüşlerinin alınarak yapılması faydalı olacaktır.

Sudan’da, “Bildirge” imzalamasından sonraki gelişme de, İsrail’le ilişkilerin normalleştirilmesidir. “Din ve devletin ayrılığı ilkesi”ne dayanan bildirgenin imzalanmasında, dış yardımların önünü açmak ve İsrail’le normalleşme görüşmelerini başlatmak olduğu kuvvetle muhtemeldir.

.

Kırgızistan yine karıştı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

10 Ekim 2020, Cumartesi

Orta Asya ülkelerinden Kırgızistan, 1936’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) katıldı.

Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve SSCB’nin dağılmasıyla birlikte, Kırgızistan 1991’de bağımsızlığına kavuştu.

Kırgızistan 2005’te George Soros tarafından desteklendiği iddia edilen renkli veya kadife devrimlerden birine sahne oldu. 22 Ekim 1990’ da göreve başlayan Cumhurbaşkanı Askar Akayev, “Lâle Devrimi” adı verilen halk hareketleri ve devlet darbesi sonucunda 24 Mart 2005’te istifa etmek durumunda kaldı. Yerine Kurmanbek Bakiyev 14 Ağustos 2005’te Cumhurbaşkanlığı’na getirildi.

Ülkede toplumsal gösterilerin ikincisi Nisan 2010’da “Kırgız Devrimi” adı ile gerçekleşti. Başşehir Bişkek’teki kanlı isyanlar devam ederken, hükümet istifa etti. Oş şehrine kaçtığı ileri sürülen Bakiyev, güvenliğinin sağlanması karşılığında istifa edeceğini duyurdu. Bakiyev, 15 Nisan 2010’da istifa etti. Bakiyev, 21 Nisan 2010’da Minsk’teki basın toplantısında “istifa etmediğini, Kırgızistan’ın uluslar arası tanınan, seçilmiş Cumhurbaşkanı olduğunu” açıklaması etkili olmadı.

Bakiyev’in görevden uzaklaştırılmasındaki önemli isimlerden eski Dışişleri Bakanı ve Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi Meclis Grubu Başkanı Roza İsaqovna Otunbayeva, geçiş yönetimine liderlik ederek, 3 Temmuz 2010’da Cumhurbaşkanı oldu. Böylece Otunbayeva, Orta Asya devletleri arasında ilk kadın devlet başkanı olarak tarihe geçti.

Otunbayeva, döneminin başlamasıyla Kırgızistan’da seçim sürecine gidildi. Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi’nin 1999’dan beri Başkanı olan Almazbek Atambayev, 2011-2017 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı görevini yaptı. Aynı zamanda Atambayev, 2006’daki “Reform İçin” muhalif hareketinin liderlerindendir.

Atambayev’in ardından Sooronbay Ceenbekov, Ekim 2017’deki seçim sonuçlarına göre 24 Kasım 2017’de Cumhurbaşkanı oldu. Kırgızistan’da 4 Ekim 2020 Pazar günü yapılan son seçim sonuçlarından memnun olmayan 12 siyasî parti protestolar düzenlediler. Gösterilerin devamında Cumhurbaşkanlığı ve Parlamento binaları işgal edildi. Uluslar arası haber kaynaklarına göre, güvenlik güçlerinin müdahalesi yetersiz kaldı. Hatta göstericilerin, yolsuzluktan dolayı tutuklu olan eski Cumhurbaşkanı Atambayev’i hapishaneden çıkarttığı gelen bilgiler arasında. Ülkede halen karışıklıklar devam ediyor.

Kırgızistan bağımsızlığından bu güne kadar, siyasî istikrarını sağlayabilmiş değildir. Ülkenin istikrarsızlığının başlıca sebepleri arasında demokratikleşmenin yönü, yolsuzluklar, etnik gruplar arasındaki şiddete varan ilişkiler, sınır güvenliğindeki açıklar ve potansiyel terörist tehditler gösteriliyor.

Aslında Kırgızistan’daki siyasî ve toplumsal en temel sorunun “etnik milliyetçilik” olduğuna işaret ediliyor. 120 Sandalyeli Meclis’te milletvekili dağılımının, ülkenin etnik yapısını tam anlamıyla yansıtmaması da buna delil olarak gösteriliyor. Bu da etnik gruplar arasında hep tartışma konusu oluyor. Haziran 2010’da etnik, ekonomik ve sosyal alanlardaki sorunlardan dolayı Oş şehrinde etnik gruplar arasındaki kanlı çatışmalar yaşandı. Çatışmalarda 400 bin insanın evsiz kaldığı, 100 bin kişinin Özbekistan’a sığındığı kaydediliyor.

Kırgızistan’da toplumsal kitleleri mobilize edecek karizmatik siyasî liderlerin olmaması da ülkenin eksikleri arasında. Eski Sovyet ve Rus yanlısı siyasetin, yapısal reformları gerçekleştirmede başarılı olmadığı da ihtimal dahilindedir. 

Kırgızistan, BM raporlarına göre Afganistan’da yetiştirilen uyuşturucunun trafiğinde transit geçiş güzergâhındadır. Rusya’nın, Afganistan u- yuşturucusunun büyük bir pazarı olduğu bildiriliyor. Böylece Kırgızistan’da farklı mafya unsurlarının faaliyetleri de siyaseti ve ekonomiyi belirlemede etkinliği muhtemeldir. 

Yine Kırgızistan’da yeterli, kararlı ve uluslar arası düzeyde eğitimli güvenlik güçlerinin bulunmaması da suçlarla mücadelede eksikliği beraberinde getiriyor.

Siyasî, ekonomik, toplumsal vb. sorunlar içerisindeki Kırgızistan’da demokrasinin yerleşmesi de oldukça güçtür. Kırgızistan’ın zayıf ekonomisinin, devletin egemenliğinde aşınmalara sebep olduğu söylenebilir. Ekonominin iyileştirilip sosyal refah sağlanmadıkça ve etnik/aşiret grupları arasındaki sorunlar çözülmedikçe, Kırgızistan’ın istikrara kavuşamayacağı ön görülmektedir.

.

Ermenistan saldırısı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

06 Ekim 2020, Salı

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte, bağımsızlıklarına kavuşan Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki Karabağ sorunu, geçen 30 yıllık sürede çözüme kavuşabilmiş değil.

Karabağ sorununun çözülememesinde, Ermenistan’da milliyetçi söylemlerle işbaşına gelen hükümetlerin payı oldukça yüksek. Bağımsızlıktan sonra görev yapan Ermenistan hükümetlerinin çoğunlukla kalkınma, demokrasi, hukuk, barış vb. değerlerden uzak kaldıkları görüldü. Hükümetler Ermenistan’ın işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği gibi sosyo-ekonomik problemlerini çözmekte de yetersiz kaldılar. Ermenistan yönetimleri genellikle Rusya’nın tarafında yer aldılar. Ancak bu politikanın ülkelerinin gelişmesine yardımcı olmadığı kaydediliyor. Yanlış dış politika sebebiyle, bugün Kafkasya’da, Türkiye ve Azerbaycan arasında sıkışmış bir Ermenistan’dan söz etmek mümkündür.

Coğrafya olarak sıkışan Ermenistan, Osmanlı’nın son döneminden günümüze kadar, tarihî süreçte başta Rusya ve Fransa gibi devletlerin desteğine muhtaç oldu. 

Bununla birlikte en büyük tabiî destekçisi ise, yurtdışındaki Ermeni diasporası. 

Elbette verilen destekler, Ermenistan’ın önce Osmanlı’ya, daha sonra Türkiye’ye ve Azerbaycan’a karşı bir enstrüman aracı kullanılmasına da yol açtı. 

Azerbaycan ve Ermenistan arasında ilân edilen Mayıs 1994’teki ateşkes, Nisan 2016’da bozulmuş ve 4 günlük bir savaş yapılmıştı. Yine Ermenistan saldırıları üzerine son bir haftadır çatışmalar yaşanıyor. 

Ancak Azerbaycan yönetiminden yapılan açıklamalarda her zamankinden daha fazla kararlı oldukları gözleniyor.

Uluslar arası ortamın farklı gündemlerle meşgul olması özellikle ABD’nin yaklaşan başkanlık seçimi, AB’nin İngiltere gibi güçlü bir ortağını Brexit ile kaybetmesi, Belarus’ta Rusya ve AGİT arasındaki kriz, bütün dünyayı etkisi altına alan Covid-19 salgını ve getirdiği ekonomik sorunlar biliniyor. Ermenistan’ın böyle bir ortamdan istifade ederek saldırıda bulunduğunu ileri sürenler mevcut. 

Ancak bağımsızlıktan günümüze kadar geçen sürede Ermenistan’da siyasî istikrarın sağlanamadığı da biliniyor. Artık Ermeni siyasetçiler Ermeni milliyetçiliği, toprak yayılmacılığı, terör ve teröre destek, Azerbaycan’a saldırma vb. argümanların Ermenistan ve bölgenin yararına olmadığını anlamalılar. Dünyanın ve bölgenin realitesinin farkına varmalılar. Azerbaycan’a yönelik saldırılarla, Ermeni kamuoyunun dikkati bir müddet başka bir yöne çekilebilir. Ancak bu durum Ermenistan’ın içerisinde bulunduğu sosyo-ekonomik sıkıntıları bertaraf etmez. Aksine savaşın getireceği maliyetle, daha da ağırlaşacaktır. 

Azerbaycan’a karşı saldırıların “Yukarı Karabağ kökenli Ermenilerce başlatıldığı ve bunun büyük ihtimalle bir süredir Kadife Devrimler’in mimarı George Soros’la görüşmelerde bulunan Başbakan Nikol Pashinyan’ın bilgisi dışında gerçekleştiği” iddia ediliyor. Böylece “Pashinyan’ın, Soros’la görüşmesini onaylamayan Rusya’nın da, konuyla yakından ilgilendiği” ileri sürülüyor.

Massachusetts Üniversitesi Tarih Bölümü Prof. Dr. Audrey Altstadt’a göre “bu bölgede savaş ve komşularla ilişki risk taşır. Rusya her iki tarafa da silâh satan ve barış görüşmelerine aracılık eden, bölgenin eski gücü olarak kilit oyuncu. Hal-i hazırda Ermenistan ve Rusya’nın bir savunma anlaşması mevcut. 

Aynı zamanda Ermenistan bir Rus hava üssüne ev sahipliği yapıyor. Azerbaycan ise, Rusya’nın ticaret ortağı. Birde İran ile Güney Asya’yı Rusya’ya bağlayan stratejik konumuyla önem arz ediyor. Dolayısıyla Kuzey-Güney Transit Koridoru’nda konumlanmıştır. Bu özellikler, Rusya’nın güneyinde barış isteyeceğine işaret ediyor.”

Karabağ hakkında, bölge ülkesi Türkiye’nin de eskiden beri barıştan yana olduğu biliniyor. Yapılacak bir barış ve ateşkeste Türkiye’nin ağırlığını koyacağı ve Azerbaycan’ın hukukunu savunacağı nettir.

Ancak istikrara kavuşamayan Ermenistan’ın, bölge için her zaman sorun oluşturabileceği göz ardı edilmemelidir

.

Karabağ çatışmaları

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

03 Ekim 2020, Cumartesi

Yukarı (Dağlık) Karabağ Özerk Bölgesi, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki en önemli sorunlardan.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılması ve Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte, Yukarı Karabağ, her iki ülkenin siyasî ve askerî stratejilerini belirleyen unsurlardan biri oldu. Aslında sorunun ortaya çıkışı 1988’e kadar gitmektedir.

SSCB’nin dağılmasıyla Azerbaycan ve Ermenistan 1991’de bağımsızlıklarını ilân ettiler. Azerbaycan, 26 Kasım 1991’de, Karabağ’ın özerklik statüsünü kaldırarak bölgeyi merkezi yönetimine bağladığını duyurdu. Ermeniler ise, buna karşılık 10 Aralık 1991’de gerçekleştirdikleri halk oylamasıyla bölge için bağımsızlık kararı aldılar. Ermenilerin, Sovyetler sonrası kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) “Yukarı Karabağ Özerk Cumhuriyeti” adıyla girme başvurusu kabul edilmedi.

Rusların desteğini alan Ermeniler, 1993-1994 yıllarında Karabağ ve çevresini ele geçirdiler. Aynı zamanda Laçin Koridoru ile Karabağ’a doğrudan kara bağlantısı sağladılar. Sorunun daha sonraki yıllarda derinleşmesiyle, Azerbaycan topraklarının yüzde 20’si Ermeni işgali altında kaldı. Yaklaşık 1 milyon Azeri mülteci durumunda. Diğer taraftan Ermenistan’da ise, savaş sebebiyle ekonomik krizler başladı. Buna ek olarak nüfusun neredeyse 4’te 1’inin ülkeden göç etmek zorunda kaldığı bildiriliyor (Türk Dış Politikası, C. 2, S. 401, Ed. Baskın Oran).

Geçen süreçte, Azeri ve Ermeni birliklerinin birbirlerine karşı topçu atışları ve küçük çatışmaları görüldü. 1994’ten sonraki en yoğun çatışmaların gerçekleştiği Nisan 2016’da yüzlerce kişinin öldüğü belirtiliyor. 4 gün süren çatışmanın ardından taraflar ateşkes konusunda anlaşmışlardı.

Karabağ hem Azerbaycan hem de Ermenistan’ın sınır bölgesi. Ancak sınırlardaki iddialar, arabuluculuk çabalarının başarısızlığı, artan askerileşme ve sık sık ateşkes ihlâlleri, Ermenistan’ın içerisinde bulunduğu sosyo-ekonomik ve siyasî problemler bölgede çatışma riskini arttıran en önemli unsurlar olarak sıralanıyor.

İki ülke güçlerinin 28 Eylül 2020’de Karabağ bölgesinde çatışmaya başladığı kaydedildi. BM Güvenlik Konseyi’nin 30 Eylül’deki Ateşkes Çağrısı’nın şu an için etkili olmadığı anlaşılıyor. İki taraf da halen geri adım atmış değil.

Günümüzde Karabağ sorunu, uluslar arasılaşmış durumdadır. Bu da farklı ülkelerin, Karabağ üzerinden daha başka siyaset geliştirmesine sebep oluyor. Bunun son örneği Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un beyanatıdır. Macron, 1 Ekim’de Reuters’a yaptığı açıklamada “Azerbaycan’a destek sözü veren Türkiye’nin, Suriye’deki Cihatçı gruplardan savaşçıların, Dağlık Karabağ harekât sahasına gitmek için Gaziantep’ten giriş yaptıklarını” iddia etti. Yine Reuters’a göre, benzer bir ifade de Ermenistan’ın Moskova Büyükelçisi’nden geldi. Büyükelçi’nin açıklamasında “Türkiye’nin, Suriye’nin kuzeyinden Azerbaycan’a yaklaşık 4 bin savaşçıyı gönderdiğini ve orada savaştıklarını” ileri sürdü. Ancak her iki iddia da Türk yetkililerin ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in yalanladıkları bildiriliyor.

Macron’un beyanatında Fransa’nın son dönemde Suriye, Libya ve Doğu Akdeniz gelişmelerinde Türkiye ile karşı karşıya kalmasının etkili olduğu muhtemeldir. Bununla birlikte Macron’un, Fransa’da yaşadığı belirtilen 600 bin Ermeni’nin oylarına yönelik popülist kaygısı da tahmin ediliyor.

Macron’un birde ateşkes çağrısı var. Rusya’nın, Fransa’nın ateşkes çağrısına katılarak, ihtilâfla ilgili görüşmelere ev sahipliği yapmayı teklif ettiği haberlerde geçiyor. Azeri ve Ermeni makamlarının şimdiye kadar bu tür çağrıları reddettiği biliniyor.

Azerbaycan’ın günlük yaklaşık 800 bin varil petrol üreterek, Avrupa ve Orta Asya için önemli petrol ve gaz ihracatçısı olması önem arz ediyor. Bölgeyle ilgili endişelerden biri de, Karabağ ile ilgili savaş ve istikrarsızlığın, belirtilen coğrafyalara petrol ve doğal gaz ihracatını sekteye uğratabileceğidir.

Diğer taraftan Ermenistan ve Rusya’nın 20 Ağustos 2020’de, güvenlik garantileri karşılığında Rusya’nın Ermenistan’daki askerî varlığını genişleten bir anlaşma imzaladıkları kaydediliyor. Böylece Karabağ sorununda Rusya’nın, Ermenistan’ı destekleyeceği değerlendiriliyor. Türkiye’nin bölgenin gerçekleri, uluslar arası hukuk ve Azerbaycan tarafında yer aldığı biliniyor. Yine konu hakkında İran’da yaşayan en büyük etnik grup yaklaşık 20 milyon Azeri’nin, İran dış politikasının belirlenmesinde etkili olacağı aşikârdır.

Soruna çözüm üretmek adına BM, AB, ABD, Rusya, Fransa, AGİT, Minsk Grubu, vd. aktörlerin gösterdikleri bütün çabalar sonuç vermedi. Karabağ sorununa yönelik başarılı arabuluculuk çabalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Aksi takdirde Fransa gibi ülkelerin tarafgirlik siyaseti sorunu derinleştirecektir. Bölgede barış herkes için talep edilmelidir.

.

HAMAS ve El-Fetih görüşmesi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

29 Eylül 2020, Salı

Filistin coğrafyasının rakip iki önemli unsuru HAMAS ve El-Fetih yetkilileri 22 Eylül 2020’de, Filistin’in İstanbul Konsolosluğu’nda görüşmelerde bulundular.

Görüşmelerde HAMAS heyetine Siyasî Büro Başkan Yardımcısı Salih El-Aruri ve El-Fetih grubuna da Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) Yürütme Kurulu Üyesi Cibril Er-Racub’un başkanlık ettiği bildiriliyor.

Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas’ın 3 Eylül’de, HAMAS, El-Fetih ve 14 Filistinli grubun liderinin internet üzerinden gerçekleştirdiği toplantının, Türkiye’deki görüşmelerin ön çalışmasını oluşturduğu muhtemeldir. Yine Eylül ayı başında iki grubun Genel Sekreterleri’nin Beyrut ve Ramallah toplantılarını hatırlamakta fayda var.

HAMAS ve El-Fetih’in yaklaşık 20 yıldır ciddî rekabet halinde oldukları biliniyor. Ancak Filistinliler’in giderek daha fazla izole eden İsrail’in mevcut politikası ile son dönemde Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Bahreyn’in, İsrail’le imzaladığı “normalleşme” Anlaşmaları’nın her iki farklı grubun bir araya gelmesinin sebepleri arasında gösteriliyor. Böylece iki grubun görüş ayrılıklarını bir kenara bırakarak, Filistin dâvâsındaki bölünmüşlüğü sonlandırmayı amaçlandıklarını HAMAS’ın üst düzey temsilcilerinden Halil El-Hacı’nın ifadelerinden anlaşılıyor.

Görüşmelerde, Filistin yönetiminin ve HAMAS’ın, İsrail işgaline karşı “kapsamlı bir halk direnişi” sağlamak için bütün gruplardan meydana gelen “Halk Direnişi İçin Birleşik Ulusal Liderlik” adlı ortak bir liderlik grubu kurulması kabul edildi. Birde Filistin’in izolasyona karşı olduğu belirtiliyor. Ayrıca Filistin’in sözde “Arap Mutabakatı”nın geçerliliğini kabul etmeyeceği de iddia ediliyor. Fakat bu iddianın, diplomatik bir kart veya hamle olabileceği de düşünülüyor.

Arap Mutabakatı ise, 2002 yılında dönemin Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah tarafından “Arap Barış Girişimi” şeklinde açıklanmış ve aynı yılın Mart ayında Arap Ligi’nin Beyrut Zirvesi’nde onaylanmıştır. Bununla birlikte Arap Barış Girişimi 2005’te İslâm İşbirliği Teşkilâtı tarafından da onaylanarak, sadece Arap ülkelerinin değil, diğer Müslüman ülkelerce uygun görülmüştür. 

Geçen sürede Arap Barış Girişimi, “Arap Mutabakatı / Konsensüsü” adı ile anılmaya başlandı. Arap Mutabakatı ile “eğer İsrail, Filistin haklarını garanti altına almak için bir dizi şartı yerine getirirse Arap devletlerinin İsrail’le ilişkilerini normalleştireceği; İsrail’in 1967 yılı sınırlarına çekilmesi; İsrail, başşehri Doğu Kudüs olan Filistin Devleti’ni kabul edecek; milyonlarca Filistinli mülteci ve onların soyundan gelenler için âdil bir çözüm bulunacak” maddelerini ihtiva ediyor.

HAMAS ve El-Fetih’in, İstanbul’da ortak “Vizyon” açıklamasıyla anlaşmaya varmaları ile Arap Mutabakatı’nın sona erip ermediği üzerine tartışmalar başladı. Ancak taraflar Vizyon’un ayrıntıları hakkında henüz herhangi bir bilgi paylaşmadılar. Diğer taraftan iki grubun 2017’de Kahire’deki toplantılarından somut bir sonuç elde edilemediği bildiriliyor. Son yapılan İstanbul’daki görüşmelerin fikir birliğiyle sonuçlanmasının, Türkiye-Mısır ilişkilerinde farklı bir gündem maddesi olması da muhtemeldir. Bu durumun Mısır’la karşılaştırıldığında, diplomatik başarısıyla ev sahibi Türkiye’nin öne çıktığına işaret ediliyor.

Ancak bütün gelişmelere rağmen önceden beri İsrail, ABD ve AB, HAMAS’ı terör örgütü olarak sınıflandırıyor. Hatta Filistin’de 25 Ocak 2006’da yapılan seçimleri HAMAS kazanarak, 132 üyeli Parlamento’da 77 sandalye elde etmişti. İsrail ve Batılı ülkeler HAMAS’ın kazandığı seçimleri tanımayarak, Filistin’deki HAMAS ve El-Fetih ayrışmasını derinleştirmişlerdi. Daha önce Mısır ve Ürdün, şimdi ise BAE ve Bahreyn’in İsrail’le anlaşmaları Filistin’i daha fazla izole etmiştir. Artan izolasyon HAMAS ve El-Fetih’i bir araya getiren en temel unsur olarak değerlendiriliyor. 

HAMAS-El Fetih’in “Vizyon”unun bir sonraki adımı ve bölge ülkelerinin İstanbul görüşmesine yönelik tutumlarının ne olacağı merakla bekleniyor. 

.

Mısır’da Senato seçimlerinin kazananı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

26 Eylül 2020, Cumartesi

Mısır’da Parlamento’nun üst kanadı Senato Seçimleri’nin ikinci tur oylamaları geçtiğimiz 8-9 Eylül 2020’de yapıldı. Birinci tur oylama 11-12 Ağustos’ta yapılmış ve konuyla ilgili “Mısır’da Senato Seçimleri” başlıklı makalemizi, 1 Eylül tarihli Yeni Asya’da sizlerle paylaşmıştım.

Mısır Ulusal Seçim Kurumu (USK) Başkanı Lasheen İbrahim, 8-9 Eylül’de yapılan ikinci tur oylamanın resmî sonuçlarını 16 Eylül günü basına duyurdu. İbrahim, “ikinci tura 28 milyon 817 bin seçmenin katılımının beklendiğini, ancak sandık başına 2 milyon 834 bin 750 kişinin gittiğini ve ikinci tura katılımın yüzde 10.22 olarak gerçekleştiğini” bildirdi. Hatırlanacağı üzere birinci turda da 8 milyon 950 bin seçmen oy kullanmış ve katılım yüzde 14.23 oranındaydı.

Mısır, bugün 100 milyon 840 bin 29 kişilik nüfusa sahip. Ülkede 62 milyon 940 bin oy verebilir seçmen kayıtlı. Ancak resmî istatistiklere göre, Senato seçimlerinin her iki turuna toplamda 11 milyon 784 bin 750 kişi oy kullandı. Toplamda 51 milyon 155 bin 250 seçmenin sandığa gitmediği kaydedildi. Böylesine yüksek oranda vatandaşın seçimlere katılmaması, elbette yeni seçilen Senato üyelerinin meşrûiyetinin sorgulanmasına yol açıyor.

İbrahim, seçim sürecinde Covid-19 salgınına karşı tüm tedbirlerin alındığını belirtse de, katılımın düşük olmasında Korona’dan daha çok ekonomik, sosyal, siyasal ve dinî / mezhepsel sorunların olumsuz etkisi yadsınamaz. Abdel Fattah Al-Sisi liderliğinde, Müslüman Kardeşler iktidarına düzenlenen 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında, Mısır tam anlamıyla istikrara kavuşamadı. Sisi’nin en büyük vaadleri arasında konut sorununu çözmek için yeni bir şehir kurulması, yeni Süveyş Kanalı açılması ve 1 milyon kişiye iş imkânı sunulması bulunmaktaydı. Bunlardan sadece Yeni Süveyş Kanalı, mevcut kanalın içerisinde yan su yolu inşa edilerek kısmen gerçekleşti. Ancak önem arz eden diğer iki vaad yerine getirilmemiştir. Müslüman Kardeşler’e ve onlarla bağlantılı olduğu iddia edilen muhtelif unsurların mensuplarına yönelik tutuklama, hapis, soruşturma ve baskılar beraberinde siyasî ayrımcılığı da getirmektedir. Bu ve benzer sorunların sosyal rahatsızlıklara da yol açtığı görülüyor. Dolayısıyla seçimlere katılım düşük oranda olmasında, ülkenin problemlerinin seçmenler tarafından göz ardı edilmediği aşikârdır.

Seçimleri, Sisi’nin destekçisi Vatanın Geleceği Partisi’nin öncülüğünde kurulan Ulusal Birleşik Liste (UBL) kazanması beklenen bir gelişmeydi. UBL içerisinde Cumhuriyetçi Halk Partisi, Milletin Muhafızları Partisi, Wafd Partisi, Ulusal Hareket Partisi, Reform ve Kalkınma Partisi, Tagammu Partisi, Konferans Partisi, Özgür Mısırlılar Partisi, Mısır Sosyalist Demokratik Partisi ve Modern Mısır Partisi bulunuyor.

Vatanın Geleceği Partisi Genel Başkanı ve Anayasa Yüksek Mahkemesi eski Başkanı Abdel Vahap Abdel Razek’ın Senato Başkanı olmasına beklentiler arasında.

Ülkenin sorunlarını çözmesi beklenen 596 üyeli Mısır Parlamentosu’na ek, üst yapı olarak bir de 300 üyeli Senato faaliyetine başlayacak. Senato’nun 5 yıllık görev süresi 2025’te sona erecek.

Birinci tur seçim sonrasında, sandığa gitmeyenler hakkında, oy kullanmadıkları gerekçesiyle iktidar saikleri tarafından mahkemeye verilmeleri de, vatandaşından şikâyetçi bir devlet görünümü arz etmişti. Mısır halkı yaşamakta olduğu yapısal sorunlar ve mahkemeye verilme halet-i ruhiyesiyle seçim sürecini yaşamıştır. Seçmenin ikinci turda da büyük oranda sandığa gitmeyerek, Sisi yönetimine gereken mesajı verdiği tahmin edilmektedir. Böylece seçimleri UBL’nin değil, seçime katılmayan çoğunluğun kazandığı kuvvetle muhtemeldir.

Mısır halkının problemlerine gerçekçi çözümler üretilmedikçe, gelecekteki seçimlere katılımında düşük oranda kalacağı ihtimal dahilindedir. Mısır’da seçmenin tercihinin demokratik, şeffaf, hür, hukuk ve insan haklarına uygun yapılacak seçimlerden yana olduğu anlaşılmaktadır.

.

Bahreyn’de toplumsal hareketlilik

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

22 Eylül 2020, Salı

ABD Başkanı Donald Trump öncülüğünde, 16 Eylül 2020’de İsrail-Bahreyn arasında imzalanan “normalleşme / İbrahim Anlaşması”nın yankıları devam ediyor. Bahreyn muhalefeti, İsrail ile “normalleşmeye direnmeye çağırdı”. Fakat Anlaşma, Bahreyn basınında “Barış Deklarasyonu” şeklinde ifade ediliyor.

İran’da sürgünde yaşayan Bahreyn’in önemli muhalif figürlerinden Ayetullah Şeyh İsa Kasım, Anlaşma hakkında “yöneticiler ile yönetilenler arasında düşünce, akıl, amaç ve çıkarlar hususunda büyük bir ayrılık var. Hükümetler psikolojik bir yenilgi yaşıyor ve bunu halka dayatmak istiyor. Halk bu yenilgiye direnmek zorunda” açıklamasıyla halkı direnmeye çağırdı.

Kasım aynı zamanda Bahreyn’in en büyük muhalefet unsuru Al-Wifak Partisi’nin ruhanî lideri konumunda. Al-Wifak özellikle Arap Baharı sürecinde başşehir Manama’nın İnci Meydanı’ndaki gösterilerde adını duyurmuştu. Böylece Şiiler’in yüzde 70, Sünniler’in de yüzde 30’unu oluşturduğu 1 milyon nüfuslu ülkede, azınlıktaki Sünnî Kraliyet ailesine karşı düzenlenen protestolarda, hak arayışındaki Şiiler’e yönelik hak ihlâlleri uluslar arası basına yansımıştı. Al-Wifak Partisi lideri Şeyh Ali Salman ise, 2014’ten beri hapiste tutuluyor.

Ülkede muhalifler, Bahreyn ve Filistin bayrakları taşıyarak İsrail’le yapılan Anlaşma’yı “normalleşme vatana ihanettir” sloganıyla 18 Eylül 2020’de Cuma namazı sonrasında protesto ettiler. Protestolara kadın dernekleri, gençlik örgütleri, İslâmcılar, liberaller, solcular, Şiiler ve Sünniler’in katıldığı bildiriliyor. Bahreyn Barosu da “normalleşmenin Filistin dâvâsına bağlılığı tehlikeye soktuğunu” belirtiyor. 

Özgür Bahreyn İslâmî Hareketi de “normalleşmenin”, “Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn hükümdarlarının Filistin dâvâsına ihaneti” şeklinde beyanatta bulunarak tepkisini gösterdi. Bununla birlikte Bahreyn’deki 143 din âlimi de isimlerinin yazılı olduğu “Bahreyn’deki din âlimleri normalleşmeyi reddediyor ve Filistin halkının yanında duruyor” açıklamalarıyla hem Filistin’i öne çıkartıyor hem de göstericilerin arkasında duruyorlar.

Bahreyn Dışişleri Bakanı Abdüllatif bin Raşid Al-Zayani “Filistinliler’in haklarının Bahreyn Krallığı için öncelik olmaya devam ettiğini” ifade etse de, muhaliflerin protestolarını engelleyemediği ve tatmin etmediği görülüyor. Çünkü Bahreyn yönetiminin, İsrail-Filistin barışı için ABD liderliğinde 50 Milyar Dolarlık bir ekonomik formül başlatılması hakkında, geçtiğimiz Haziran’da Manama’da konferans düzenlenmişti. Muhalifler eleştirilerini, konferanstan itibaren yapmaya başlamışlardı. Eleştiriler, 16 Eylül’deki Anlaşma ile protestolara dönüştü.

İsrail’le “normalleşme”ye karşı çıkanlara, muhtelif muhalif figürler de destek veriyor. Hapisteki insan hakları aktivisti Maryam Al-Khawaja “Bahreyn halkının çoğunluğu her zaman Filistin halkına yönelik baskı, işgal ve ayrımcılığa karşı çıktı” dedi. Eski Milletvekili Ali Al-Esvad, 16 Eylül’ü “Bahreyn tarihinde kara gün” şeklinde nitelendirdi. Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) üst düzey yetkililerinden Hanan Aşravi “Bahreynliler’den gelen destekle yüreklendiklerini” belirtiyor. İran destekli Şii Hizbullah hareketi lideri Hasan Nasrallah ve Gazze Şeridi’ni kontrolünde bulunduran İslâmcı hareket HAMAS’ın Siyasî Büro Başkanı İsmail Haniye de “İsrail, Arapların normalleşme girişimleri, Filistin, Lübnan, bölgedeki siyasî ve askerî gelişmeleri” aralarında görüştüler.

Normalleşme Anlaşmaları’nın, hem Anlaşmaya taraf ülkelerin toplumsal unsurlarını harekete geçiriyor. Hem de Hizbullah ve HAMAS gibi bölgesel silâhlı grupların temas kurmalarına ve gelişmeler karşısında nasıl bir strateji izleyeceklerini belirlemeye çalışıyorlar. Bahreyn’de Arap Baharı sürecinde, hak ihlâline ve rejimin gadrine uğrayanlar çoğunlukta Şiiler öne çıkarken, İsrail’le “normalleşme” ile Şiiler dışındaki toplumsal unsurların da Anlaşma’ya karşı çıktıkları görülüyor. Diğer bir deyişle, Bahreyn Kraliyet yönetimi, kendi eliyle muhaliflerinin çeşitlendirmiş ve sayısını arttırmış oluyor. Bunun da ülkedeki dengeleri değiştirebileceğine işaret ediliyor.

ABD’nin, İsrail’le anlaşma imzalayacak yeni devlet veya devletler bulacağı ihtimal dahilindedir.

.

İsrail-Bahreyn anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

19 Eylül 2020, Cumartesi

ABD Başkanı Donald Trump’ın öncülüğünde, geçtiğimiz 13 Ağustos 2020’de İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu ve BAE (Birleşik Arap Emirlikleri) Veliaht Prensi Şeyh Muhammed bin Zayid Al Nahyan arasında “İbrahim Anlaşması” imzalanmıştı. Anlaşma ile “ilişkilerin tamamen normalleşmesi” mesajı verilmişti.

Trump “daha fazla Arap ve Müslüman ülkenin BAE gibi anlaşma yolunu takip etmesini umduğunu” kaydetti. BAE ile imzalanan Anlaşma’dan tam 1 ay sonra, 16 Eylül’de yine Beyaz Saray’da, Trump’ın ev sahipliğinde benzer bir anlaşma da Bahreyn’le yapıldı. İsrail, BAE ve Bahreyn arasında “Diplomatik Anlaşma” adıyla imzalanan Anlaşma’yı, Trump önceki Anlaşma gibi “İbrahim Anlaşması” olarak tanımlıyor. Trump’ın umudu 1 ay arayla gerçekleşmiş oldu. Anlaşma’yı Bahreyn adına Dışişleri Bakanı Abdullatif Rashid Al Zayani imzaladı. Amerikan CNN’in haberine göre “iki Arap ülkesi de İsrail’i tanıdı.”

Trump, İbrahim Anlaşmaları’nın “tarihin akışını değiştireceğini ve yeni bir Ortadoğu’nun şafağına” işaret ettiğini belirtiyor. Netanyahu ise “tarihin bir ekseni ve yeni bir barış şafağı” şeklinde değerlendirdi. Jared Kushner de “sanırım yeni Ortadoğu’nun kurulduğunu görüyorsunuz” diyerek, aslında Trump’ın Başkan olduktan sonra ilk yurtdışı gezisini 22 Mayıs 2017’de Suudi Arabistan’a yaptığında başlatılan sürecin bir parçası olduğunu vurguluyor. Yani İbrahim Anlaşmaları “Ortadoğu Barış Planı”nın adımları şeklinde yorumlanıyor.

ABD ve Sünnî Körfez ülkelerinin yıllardır süren ilişkileri ve İran karşıtlıkları biliniyor. ABD-Körfez ilişkileri gelişip derinleştikçe, İsrail de bölgedeki yalnızlığından kurtulmaya ve güvenliğini sağlamlaştırma yoluna gidiyor. Körfez ülkelerinin, özellikle Arap Baharı sürecinden sonra İsrail’le ilişkilerini geliştirme yoluna gittikleri görüldü. BAE’de 2015’te “Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı” toplantısına İsrail’in diplomatik heyetle katılması, 2018’de BAE’deki Judo Turnuvası’nda İsrail’e altın madalya verilmesi, dönemin İsrail Kültür Bakanı Miri Regev’in Ulu Cami ziyareti ve Korona salgını sebebiyle ertelenen “Expo 2020 Dubai” fuarına İsrail’in de dâvet edilmesi bunlardan sadece bir kaçı.

ABD’nin hal-i hazırda, BAE’de F-35 savaş uçaklarının konuşlandığı hava üssü ve Bahreyn’de Amerikan Donanması 5. Filosu Merkez Komutanlığı’na ev sahipliği yapıyor. Dolayısıyla ABD, BAE ve Bahreyn arasındaki ilişkiler ağı ve İran karşıtlığı, bu iki Arap ülkesini İsrail’e yakınlaştırdığına değiniliyor. Hatta Kushener, Anlaşmalar ile, “BAE ve Bahreyn’in F-35 savaş uçağı satın almalarının kolaylaşacağı ve İsrail’in, Batı Şeria’nın bazı bölgelerinin işgalinin askıya alındığını” ifade ediyor. Bununla birlikte Müslüman kamuoyunun, Kushener’in sözlerini samimî bulmadığı çok net. Buna rağmen Arap Ligi’nin, Anlaşmaları kınayacak ve Filistinliler tarafından desteklenen bir kararı kabul edemediği de bildiriliyor. Bu davranış da Arap Ligi’nin samimiyeti olsa gerek.

BAE, Bahreyn ve İsrail normalleşme Anlaşmalarına karşı, BAE ve Arap sivil toplum örgütleri tarafından, internet ortamında 17 Eylül’de “1 milyon imza” kampanyası başlatıldı. Kampanyaya BAE merkezli “@UAE4Palastine” Twitter hesabının öncülük ettiği kaydediliyor. Birde BAE’den, Anti-Normalizasyon Derneği adlı kuruluş, takipçilerine Twitter üzerinden “normalleşmeye karşı insanlar” hashtag’i ile dikkat çekiyor. Anti-Normalizasyon Derneği sosyal medyada “Filistin, sınırları nehirden denize uzanan bir Arap devletidir. Siyonist işgal ne kadar sürerse sürsün, Filistin Arap kalacaktır. Konumu ne olursa olsun hiç kimsenin Filistin topraklarını devretme yetkisi yoktur. Filistin topraklarını ve halkının, başşehri Kudüs şehri olan bağımsız devlet kurma hakkını terk etmeye karar veren, hiç kimse Arap halkını temsil etmemektedir. Normalleşmeyi bütün biçimleriyle reddediyoruz ve hür insanlar, işgalci Siyonist oluşumla herhangi bir anlaşmayı kabul etmez. Bu açıklamayı Filistin Savunuculuk Derneği, Bahreyn Normalleşmeye Direniş Derneği, Normalleşmeye Karşı Fas Gözlemevi ve Ürdün’deki Filistin Forumu belirtilen açıklamayı desteklemektedir.”

ABD’nin, İsrail için başka bir devletle anlaşma ihtimali mevcudiyetini koruyor. Arap sivil kuruluşların faaliyetlerinden, Anlaşmaların, yönetici elitler tarafından kendi ülke kamuoylarının hassasiyetleri dikkate alınmadan yapıldığını gösteriyor. Adına her ne kadar “normalleşme” denilse de, Anlaşmaların, İsrail karşıtlarının saflarını sıklaştırmasına ve bölgede tansiyonun yeniden yükselmesine sebep olacağı kuvvetle muhtemeldir.

.

Mali’deki darbe ile Sahel Bölgesi’ni hatırlamak

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

12 Eylül 2020, Cumartesi

Mali’de 18 Ağustos 2020’de, başşehir Bamako’ya 15 km uzaklıktaki Kati bölgesindeki Soundiata Garnizonu’nda başlayan askerî hareketlilik darbeyle sonuçlanmıştı.

Ülkede Mayıs 2020’den beri muhalif grupların, Cumhurbaşkanı İbrahim Boubacar Keita’nın istifası için düzenlediği eylemler bilinmekteydi. Eylemlerin sebebi ise, Mart 2020’deki Milletvekili seçimlerinin sonuçlarına karşı protestolar, kuzeydeki Azawadi Kurtuluş Hareketi ile 2015’te imzalanan Barış Anlaşması’nın askıya alınması, artan terör tehdidi, etnik gruplar arasındaki anlaşmazlıklar, ekonomik sorunlar, vd. olarak sıralanıyor. Bütün bunlar Mali darbesinin sebepleri arasında gösteriliyor.

Afrika Sahel Bölgesi’ndeki ülkelerin etnik, kimlik, siyasî, ekonomik vb. kaynaklı geçmiş ve muhtemel krizleri hatırlandığında Mali’deki benzer gelişmelerin bu ülkelerde de olması ihtimal dahilindedir. 

Sahel ülkeleri Afrika’nın Sahra Kuşağı’nın güneyinde kalan, Senegal’den başlayarak, Moritanya, Mali, Nijer, Çad, Sudan ve hatta kısmen Nijerya, Burkina Faso ve Eritreyi’de içine alan coğrafyadadırlar. ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun 2019’da “Sahel Bölgesi’nin enerji kaynaklarının, Ortadoğu’dan daha önemli olduğu” beyanatı biliniyor. Böylece Pompeo, Sahel’in önemini vurguluyor.

Sahel ülkelerinde yaklaşan seçimler, siyasî kırılganlığı arttırıyor. Fildişi Sahili’nde, iktidar partisinin görevdeki Cumhurbaşkanı Alassane Ouattara’yı önümüzdeki Ekim ayında planlanan seçimler için 3. defa aday göstermesi, ülkede yeni bir tartışmayı başlattı. Muhalefet, Ouattara’nın tekrar aday gösterilmesini Yeni Anayasa’ya aykırı olduğunu ileri sürüyor. Ancak iktidar partisi, Yeni Anayasa’nın 2016’da kabul edildiğinden dolayı, muhalefetin söylemini, Ouattara’nın ilk dönemi için geçerli olmadığını iddia ediyor.

Nijer’de 2011’den bu yana iktidarda olan Cumhurbaşkanı Mahamadou Issoufou’nun, Aralık ayında yapılması planlanan seçimlere katılmayacağını duyurdu. Bunun üzerine iktidardaki Demokrasi ve Sosyalizm İçin Nijer Partisi, ülkedeki hâkimiyetini devam ettirebilmek amacıyla İçişleri Bakanı Muhammed Bazoum’u aday gösterdi.

Burkina Faso’da, Cumhurbaşkanı Marc Christian Kaboré ve çevresindekiler hakkındaki yolsuzluk iddiaları basına yansımıştı. Eski Savunma Bakanı Jean Claude Bouda’nın 26 Mayıs 2020’de kara para aklamaktan suçlu bulunması, Kaboré’yi Kasım’da yapılacak seçimlerde ikinci kez aday olmasını engellemedi. Burkina Faso’da 2014’te Blaise Compaoré rejimini deviren halk ayaklanmasının ardından, son 5 yıldır ülkenin kuzey ve doğu kesimlerinde terör bağlantılı şiddetin artmasıyla yaklaşık 1 milyon insan yer değiştirmek zorunda kaldı. Dolayısıyla ülkedeki tansiyonun halen düşmediği görülüyor.

OEF Research’ün (OEF Araştırma) “2019 Yılı Darbe Riski Raporu”na göre “Burkina Faso ‘darbe riski en fazla’ 10 Afrika ülkesi arasında listelendi. Diğer taraftan Idriss Déby’nin 1990’daki askerî darbeden beri iktidarda olduğu Çad’ın da, daha fazla risk altında olabileceği tahmin ediliyor. Aynı zamanda Yurtsever Kurtuluş Hareketi lideri olan Déby, Anayasa’daki görev süresi hakkında 2 dönemlik sınırlandırmayı kaldırdıktan sonra, kendisine 3 dönem daha görev yapma imkânı sağladı. Şu anda 6. dönemi için Nisan 2021’de gerçekleştirilecek Cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılmayı planladığı bildiriliyor.

Uluslar arası gözlemciler, gerilimlerin daha önceleri patlak veren sivil çatışmalara dönüşeceğinden ve bölgesel veya uluslar arası müdahaleyi gerektireceğinden çekindiklerini kaydediyorlar.

Sahel ülkelerinin çoğunda, sözde demokratik mekanizmalar yoluyla güç kazanan liderlerin, sivil ya da silâhlı muhtelif unsurlarla iktidarlarını sürdürmeye çalıştıkları belirtiliyor.

Mali’deki darbe ile Sahel Bölgesi’ni hatırlamak - 2

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

15 Eylül 2020, Salı

Mali’de 18 Ağustos 2020’de gerçekleştirilen darbe, Mali’nin de içinde konumlandığı Sahel Bölgesi ülkelerindeki siyasî, ekonomik ve sosyal durumu hatırlamamıza vesile oldu.

Sahel ülkelerinin çoğunda, sözde demokratik mekanizmalar yoluyla güç kazanan liderlerin, sivil ya da silâhlı muhtelif unsurlarla iktidarlarını sürdürmeye çalıştıkları belirtiliyor.

Mali, Çad, Nijer ve Burkina Faso’nun nüfusunun yarısından fazlası yoksulluk sınırının altında yaşıyorlar. Bununla birlikte bu ülkelerin iktidar saiklerinin, ellerindeki azalan kaynakların darbeye elverişli ve değişken sosyo-ekonomik hareketliliğe yol açtığı anlaşılıyor. Meselâ 2014’te petrol fiyatlarının düşmesiyle Çad ekonomik krize sürüklendi. Çad hükümetinin, IMF’den borç alma karşılığında uygulamak zorunda kaldığı kemer sıkma politikası, muhaliflerin birçok kez düzenledikleri kitlesel protestoların sebebiydi.

Sahel ülkeleri rejimlerinin, terörle mücadele siyasetleri de olumlu sonuç vermedi. Bölgede terörist olayların azalması beklenirken, aksine daha da yükseldi. Büyük Sahra’daki Nasrat Al-İslâm ve İslâm Devleti gibi terör gruplarının etki alanı, kuzey ve orta Mali’den Burkina Faso ve Nijer sınırlarına kadar genişlediği görüldü. Ayrıca terör gruplarının etkileri Benin ve Fildişi Sahili gibi Batı Afrika’ya da yansıdığı kaydediliyor. Birde terör unsuru Boko Haram’ın, kuzeydoğu Nijerya’dan Çad Gölü’ne; yani Nijer, Nijerya, Çad ve Kamerun istikametinde genişleyen faaliyetleri de izlenmişti.

Sahel ülkeleri, terörle mücadelede kendilerine yardımcı olması için yabancı askerî unsurları kabul etmişti. Bunlar 2013’te Kuzey Mali’ye Fransız müdahalesi, 2015’ten beri Çad Gölü civarında çok uluslu kuvvet, 2017’de G5-Sahel (Moritanya, Mali, Çad, Burkina Faso, Nijer) Kuvveti’nin kurulması ve Ocak 2020’deki Takuba Operasyonu şeklinde sıralanıyor. Fakat bütün bu girişimlerin terörün yayılmasını engelleyemediği anlaşılıyor. Bunun sebebi de “uzun süren operasyonların neticesinde kuvvetlerin uğradığı yıpranma” olarak belirtilse de, bölgedeki sosyal, ekonomik, etnik vd. problemlerin göz ardı edilemeyeceği bir gerçektir. 

Diğer taraftan iklim değişikliği dolayısıyla azalan verimli arazi ve tabiî kaynaklar için yerleşik çiftçilerin de mücadelesini unutmamak gerekiyor.

Orta Mali Macina Kurtuluş Cephesi, hükümetin Bambara ve Dogon başta olmak üzere, çiftçi halklara ön yargısından rahatsız olan Fulani çoban kabileleriyle bağlantılı olduğu bildiriliyor. Yine Burkina Faso’da, Ansar Al-İslâm grubunun dinî bağlarla ülkenin kuzeyindeki Fulani’ler arasındaki ilişkisi kaynaklarda geçiyor. Bu karmaşık ilişkiler ağının, terörle mücadelenin zayıf caydırıcı kapasitesini ispatlıyor.

Sahel rejimleri darbelere karşı durmak için dış güçlere, özellikle de bölgedeki tarihî etkisi sebebiyle Fransa’ya bel bağlamıştır. Ancak Fransa’nın 2012, 2013’te gerçekleştirdiği askerî operasyonların sorunu çözmediği ortada.

Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS-Economic Community of West African States), Mali’deki darbeyi kınayarak, Mali’nin ECOWAS üyeliğini askıya aldığını duyurdu. Ayrıca ECOWAS, komşu devletleri, Mali ile kara ve hava sınırlarını kapatma çağrısında bulunmuştu. Bununla birlikte yaptırımları uygulanmayan ECOWAS da, sahadaki fiilî gerçekliği kabullenmeye başladığı yabancı basında yer alıyor.

ECOWAS, Bamako’daki 5 Eylül 2020’deki Mali’nin askerî liderlerinin gerçekleştirdiği zirvede “askerî konseyin, sivil yönetimi yeniden kurması için bir geçiş dönemi başlatmaya çağırdı. Birde yaptırımların kademeli kaldırılması karşılığında 2021’de seçimlerin yapılmasına” karar verildi.

Darbe virüsünün, Mali’den diğer Sahel ülkelerine yayılmasına sebep olan bütün şartlara, siyasî reformlar, ekonomik kalkınma, etnik gruplar arasında barışın sağlanması vb. bütün tedbirlerle karşı koyma becerisi gösterilmesi kaçınılmazdır.

Mali’nin yaşadıkları ve Bamako’dan gelen zirve mesajı, Sahel Bölgesi ülkeleri için de geçerlidir.

.

Sırbistan-Kosova Anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

08 Eylül 2020, Salı

Sırbistan ve Kosova arasında 4 Eylül 2020 Cuma günü, ABD’de “Ekonomik Anlaşma” yapıldı.

Anlaşma, ABD Başkanı Donald Trump’ın aracılığıyla başlatılan görüşmeler sonucunda, Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksander Vucic ve Kosova Başbakanı Avdullah Hoti tarafından imzalandı.

Eski Yugoslavya’yı oluşturan her iki ülke arasında, tarihi sürece dayalı muhtelif sorunlar mevcuttur. Anlaşma ile iki ülke arasında karayolu ve demiryolu kurulması kararı alınırken, siyasî meselelerin normalleşmesi için birbirlerinin aleyhine propaganda yapmaları 1 yıl süreyle durduruldu. Anlaşma hakkında, Vucic “ileriye doğru büyük bir adım” açıklamasını yaptı. Hoti de “Anlaşma’nın iki ülke arasında karşılıklı tanımaya yol açması gerektiğini” belirtti.

Diğer taraftan Trump ise “Sırbistan’ın, İsrail’deki Büyükelçiliği’ni Kudüs’e taşımayı taahhüt ettiğini; Kosova’nın da İsrail ile ilişkilerini normalleştirme ve diplomatik ilişki kurmayı kabul ettiğini” bildirdi.

1989’da eski Sırp lider Slobodan Milose- vic’in, Yugoslavya’yı Sırp egemenliği altına almak istemesiyle birlikte bölgede, 1990’larda savaş ve etnik temizlik gerçekleştirildi. Sırbistan ve Kosova arasındaki kötü ilişkiler, Yugoslav iç savaşına kadar gitmektedir. Bununla birlikte Kosova’nın 2008’de ilân ettiği bağımsızlığını, Sırbistan meşrû olarak tanımamaktadır. Diğer taraftan AB de, 2011’den beri iki ülke arasındaki ilişkileri normalleştirmeye çalışıyor. Birde AB, 19 Nisan 2013 tarihli Brüksel Anlaşması ile iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesini düzenleyen bir ilkeler Anlaşması’nı yayınladı. Bu ilkelerden biri Kuzey Kosova’daki Sırp azınlığın entegrasyonu. Ancak Brüksel Anlaşması’yla herhangi bir gelişme kaydedilmediği de ortada.

Sırbistan ve Kosova arasındaki görüşmeler 2015’te çıkmaza girmişti. Fransa ve Almanya’nın 29 Nisan 2019’da taraflar arasında çözüm bulma çalışmaları, Kosova’nın gümrük tarifelerini kaldırmayı reddetmesi üzerine başarısızlıkla sonuçlandığı belirtiliyor.

ABD himayesinde imzalanan Ekonomik Anlaşma’nın, AB’nin Brüksel Anlaşması’nın başarısızlığından dolayı imzalandığı da değerlendiriliyor. Böylece ABD’nin, AB’nin değilse de, Avrupa topraklarının içişleri müdahalesine yorumlanıyor.

Hatırlanacağı üzere 13 Ağustos’ta İsrail ve BAE (Birleşik Arap Emirlikleri) arasında, ilişkilerin normalleşmesi için İbrahim Anlaşması imzalanmıştı. Sırbistan ve Kosova Anlaşması’nın da bu yönde bir girişim olduğuna ihtimal veriliyor.

Trump’ın, Kosova nüfusunun yüzde 95’inin Müslüman olmasını göz önünde bulundurduğu muhtemeldir. Yine Trump’ın, Müslüman çoğunluğa sahip ülkelerin, İsrail’in meşrûiyetinin tanınmasına yönelik adımlardan biri olduğu ihtimal dahilindedir. Aslında İsrail’le “normalleşme veya meşrûiyetini tanıma” süreci, Trump’dan önceye dayanıyor. Bu süreç 17 Eylül 1978 Mısır, 25 Temmuz 1994 Ürdün, 13 Ağustos 2020 BAE ve 4 Eylül 2020 Kosova şeklinde sıralanıyor.

Sırbistan’ın Büyükelçiliğini, Kudüs’e taşıma hamlesi, Trump’ın 3 yıl önce ABD Büyükelçiliğini tartışmalı olarak Kudüs’e taşıma kararının ardından, diğer ülkelerin de Kudüs’ün İsrail’in başşehri olarak kabul edilmesinde başarılı olduğu ihtimaller arasında.

Aynı zamanda Sırbistan-Kosova Anlaşması ile ABD’nin, dünyaya halen barışında sağlanmasında rol oynayabildiğini göstermeye çalıştığı muhtemeldir. Ancak Anlaşma’nın imzalanması, taraflar arasında ilişkilerin hemen normalleşmesi anlamına gelmiyor. Elbette bunun uzun bir dönemi kapsaması düşünülüyor. Birde iki ülkenin siyasî iradesine bağlı.

Sırbistan-Kosova Anlaşması’nın, İsrail-BAE Anlaşması kadar ses getirmediği basına yansıyor. Ancak her iki Anlaşma’nın da Trump’ın 3 Kasım 2020 seçimlerine yönelik diplomatik bir hareketi olarak görülüyor.

Önemli: Gazetemiz Yazı İşleri Müdürü ve Karikatüristi İbrahim Özdabak Ağabeyin, muhtereme annesi Nadide Özdabak’ın vefatını teessürle öğrendim. Merhumeye Cenab-ı Allah’tan rahmet, İbrahim Özdabak Ağabey ve ailesine sabırlar diliyorum. 

.

Mustafa Adib, Lübnan’a çare olur mu?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

05 Eylül 2020, Cumartesi

Beyrut limanında 4 Ağustos Salı günü gerçekleşen şiddetli patlama sonucunda 220 kişinin öldüğü kayıtlara geçti. Ülkedeki mevcut siyasi istikrarsızlık ve patlamanın etkileriyle, Hasan Diab’ın Başbakanlığındaki hükümet 10 Ağustos’ta istifasını vermişti.

Cumhurbaşkanı Mişel Aoun, 31 Ağustos’ta Diab’ın yerine, Mustafa Adib’i Başbakan olarak atadı. Adib, Ocak 2020’den bugüne Başbakanlık görevine gelen 3. kişi oldu. Lübnan Parlamentosu’nda, Adib’in yeni görevi Hizbullah (Şii), Amal Hareketi ve eski Başbakan Saad Hariri’nin Gelecek Partisi (Sünni) desteğiyle 120 milletvekilinin 90’ı tarafından onaylandı.

Adib’in öncelikleri arasında, patlama ile büyük zarar gören Beyrut’un altyapısını yeniden inşa etmesi ve bir yıldır sosyo-ekonomik krizlerle sarsılan halkın güvenini tekrar kazanılması gösteriliyor. Adib ise, ilk konuşmasında “vaatlere ve dileklere ayıracak zaman yok. Şimdi harekete geçme zamanı” dedi.

İçinden çıkılmaz durumdaki Lübnan ekonomisinde kamu borcunun GSYİH’nin (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) %175’ine yaklaştığı belirtiliyor. Buna ek olarak GSYİH’nin 2020 yılı sonunda yüzde 12 düşmesi bekleniyor. İşsizliğin yüzde 25’e ulaştığı ülkede, bütçe açığı yüzde 15’ler seviyesinde. Ayrıca Lübnan’da önü alınamayan yolsuzluklardan dolayı gelir dağılımı adaletsizliği ve yoksulluk yükselişte. 

Geçtiğimiz Mart ayında Lübnan ilk kez Dolar cinsinden tahvillerde temerrüde düşmüştü. Bu durum Lübnan’ın iflası şeklinde yorumlanmıştı. Yine geçtiğimiz Temmuz ayı başında IMF ile yapılan görüşmeler başarısızlıkla sonuçlandı. Ancak patlama sonrasında IMF ile 10 Milyar Dolar’ı kapsayan görüşmelerin tekrar başlatılması beklentiler arasında. Kredi derecelendirme kuruluşu Fitch, Lübnan’ın kredi notunu yatırım dışı bir derece olan CCC’ye indirmesi de ülkenin ekonomik şartlarını daha da zorlaştırıyor.

Patlamadan hemen sonra ülkeyi ziyaret eden Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un, Suriye’deki başarısızlığını Lübnan’la kapatmaya çalıştığına yorumlanmıştı. İşte tam bu noktada IMF Direktörü Kristalina Georgieva’nın açıklamaları geldi. Geargieva “Macron’un Lübnan ziyareti bir miktar umut oldu. IMF, Lübnan halkını desteklemek için mümkün olan tüm yolları araştırıyor. Ekonomiyi tersine çevirmek için anlamlı bir programı yürürlüğe koyun, hesapverebilirlik inşa edin ve ülkenin geleceğine güvenin” dedi. Geargieva’nın beyanatından, Adib’in, IMF’le görüşmeleri başlamadan önce Macron ile konuşacağına kesin gözle bakılıyor.

Diğer taraftan Adib, 2013’ten bu yana Lübnan’ın, Almanya Büyükelçisi olarak görev yapıyordu. Önceki Başbakan Diab gibi Adib de bir akademisyen. Aynı zamanda eski Başbakanlardan Najeeb Mikati’nın danışmanlığını da yaptı. Yani Adib’in, mevcut istikrarsız Lübnan siyasetinden gelen yozlaşmış yönetici elitlerden olduğunu değerlendirenler de bulunuyor. Adib hakkındaki bu değerlendirme, siyasi sistemi tamamen elden geçirmeyi protesto eden halk tarafından memnuniyetle karşılanması mümkün görünmüyor.

Lübnan’da temel ve tüm sorunların kaynağı, siyasi sistemin ülkedeki mezhepler arasında paylaştırılmış olmasıdır. Seçimlerde adaylar mezhepsel partilerin listelerinden seçime giriyorlar. Dolayısıyla Parlamento’da kendi mezhep üyelerinin temsilcileri konumundalar. Ülkede resmen tanınan 18 mezhep mevcut. 

Lübnan’da 18 ay süren siyasi krizin sona ermesini sağlayan, 21 Mayıs 2008’de Katar’ın başkentinde, rakip Lübnanlı gruplar arasında imzalanan Doha Anlaşması uyarınca Cumhurbaşkanı’nın Hıristiyan, Başbakan’ın da Sünni Müslüman olması şartı var. Bu uygulama Bakanlıkların dağılımında da kendisini gösteriyor.

Lübnan’da siyasi mezhepçiliğin bırakılıp, halkın gerçek manada demokratik değerlere sahip çıkması gerekiyor. Aksi takdirde sorunlu ülke siyasetinin içinden gelen Adib’in de, Lübnan’ın sorunlarına çare üretemeyeceğini söylemek güç değildir.

.

Mısır’da senato seçimleri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

01 Eylül 2020, Salı

Mısır’da, Nisan 2019’da yapılan Anayasa değişiklikleri ile Parlamento’nun üst yapısı, Senato kuruldu.

Senato 300 üyeden meydana geliyor. 300 üyenin üçte ikisi seçimlerle (100’ü parti listelerinden, 100’ü de bağımsız adaylardan), üçte biri de Devlet Başkanı’nın atamasıyla göreve gelecek. Ayrıca ilgili Anayasa maddesi gereğince, Senato’da kadınlara yüzde 10’dan az olmamak şartıyla yer veriliyor. Bununla birlikte Senato üyelerinin görev süresi 5 yıl olarak belirlendi.

Mısır’da daha önce Parlamento’nun üst kanadı Şûrâ Konseyi bulunmaktaydı. Ancak Müslüman Kardeşler ve Muhammed Mursi iktidarına karşı yapılan 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasının getirdiği siyasî sürecin etkisiyle, Şûrâ Konseyi 2014’te kaldırılmıştı. Şûrâ Konseyi’nin kararları büyük ölçüde tavsiye niteliğindeydi.

Mısır Ulusal Seçim Kurumu (USK), 4 Temmuz 2020’de “Senato Seçimleri’nin birinci tur oylamalarının 11-12 Ağustos ve ikinci turunun da 8-9 Eylül’de gerçekleştirileceğini” duyurmuştu. Birde USK, kesin sonuçların 16 Eylül’de açıklanacağını belirtti. Ayrıca seçimlerde Korona salgınından korunmak için oy verme işlemlerinde maske takmak zorunluluğu getirildi.

Parlamento’nun en büyük siyasî unsuru Vatanın Geleceği Partisi Genel Sekreteri Ashraf Rashad, “Partisinin hem partilere ayrılan 100 kişilik listeye, hem de bağımsızlara ayrılan 100 kişilik listenin tamamı için aday göstereceklerini” 16 Temmuz’da duyurmuştu. Buna ek olarak Rashad “Vatanın Geleceği Partisi’nin diğer siyasî yapılarla bir araya gelerek “Ulusal Birleşik Liste” ile seçimlere gireceklerini aktarmıştı. 

Vatanın Geleceği Partisi ve Ulusal Birleşik Liste’nin, 2013 darbesinin lideri mevcut Cumhurbaşkanı Abdel Fattah Al-Sisi’nin en büyük destekçisi olduğu biliniyor. Al-Sisi’nin, Ulusal Birleşik Liste’yle seçimleri kendi açısından tehlikeye atmamaya çalıştığı değerlendiriliyor. Birinci turun resmî olmayan sonuçlarına göre, Vatanın Geleceği Partisi’nin seçimleri kazandığı Mısır basınında belirtiliyor.

Mısır, bugün 100 milyon 840 bin 29 kişilik nüfusa sahip. Ülkede 62 milyon 940 bin oy verebilir seçmen kayıtlı. Ancak resmî istatistiklere göre, Senato seçimlerinin birinci tur oylamasında 53 milyon 990 bin seçmen sandığa gitmedi. 

Böylece birinci tur seçimlere katılım yüzde 14.23’te kaldı. USK Başkanı Lasheen İbrahim, seçimlerde oy kullanmayanlara 45/2014 Sayılı Kanunun 57. Maddesi gereğince Savcılığa sevk edileceğini ve birde 500 Mısır Cüneyh’i para cezası verileceğini bildirdi.

Mısır’daki seçimlere katılımın yüzde 14.23 gibi çok düşük bir oranda kalmasında, seçmenlerin Korona’dan ve kalabalık yerlere gitmekten çekindiklerine yorumlanabilir. İkincisi, Sisi yönetimi seçmenin güvenini kaybetmiştir. Üçüncüsü, Mısır tarihinde ilk demokratik, şeffaf ve hür denilebilecek seçimlerle iktidara gelen Müslüman Kardeşler’in siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi’nin 2013 darbesiyle devrilmesini, seçmenlerin unutmaması. Çünkü hal-i hazırda darbeyle yönetime gelenlerin, hükümette bulunduğu ülkede, seçmenlerin iradesine saygı gösterilmediği de değerlendiriliyor. Dördüncüsü, Sisi’nin ekonomik, sosyal, siyasal, etnik, dini / mezhepsel sorunları çözemediği de cabası. Beşincisi, buna birde ülke nüfusunun yarısından fazlasını oluşturan, sandığa gitmeyen 53 milyon 990 bin vatandaşın oy kullanmadıkları gerekçesiyle iktidar saikleri tarafından mahkemeye verilmesi ise, vatandaşından şikâyetçi olan bir devlet görünümü arz ediyor. Altıncısı sandığa gitmeyen seçmenin, ülkenin geleceğinden ümidini kestiği de muhtemeldir. Yedincisi, seçimlere katılımın bu kadar yüksek oranda olması, Sisi ve iktidarının meşrûiyetini kaybettiğine işaret ediyor.

Şimdi neredeyse 54 milyon vatandaşından şikâyetçi olan Mısır’da, seçmenler hangi demok- ratik, şeffaf ve hür ortamda oy kullanacak? Sisi iktidarı güven kaybettikçe, seçmenlerin de ümitlerini yitirip, çare olmayacağını düşünerek sandığa gitmediği kuvvetle muhtemeldir.

İkinci tur oylamanın yapılacağı 8-9 Eylül’de, katılımın ne olacağı merak ediliyor. Senato’dan sonra Parlamento seçimlerinin de yapılacağı aktarılıyor. Peki bu seçimler hangi seçmenle yapılacak?

.

İsrail’de seçim ihtimali

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

29 Ağustos 2020, Cumartesi

BAE (Birleşik Arap Emirlikleri) ile imzaladığı anlaşmayla dünya kamuoyunun gündemindeki İsrail’de siyasî istikrarsızlık devam ediyor.

Ülkede son 2 yıl içinde 3 defa seçime gidildi. Ancak hiçbir parti tek başına iktidara gelecek oyu alamadı. Koalisyonla yönetilen İsrail’de, hükümetteki partilerin ortak noktadan uzak oldukları sık sık görülüyor. 

İsrail’de 17 Mayıs’ta kurulan hükümette, Başbakan Benjamin Netanyahu’nun Likud Partisi ile Benjamin Gantz’ın Blue & White (Mavi & Beyaz) Partisi arasında siyasî çekişmeler yaşanıyor. Ancak her iki parti de zorunlu ortaklık durumunda olduklarının farkında.

Bütçe görüşmelerindeki anlaşmazlık 23 Ağustos’a damgasını vurdu. Anlaşmazlık ise, Korona salgını dolayısıyla zarar gören ekonomiye âcil müdahalenin nasıl bulunulacağındaki görüş farklılığıydı. İsrail’de bütçe kabul edilmezse, hükümet düşer ve yeniden seçimlere gidilir. 

Ancak bütçe reddedilmeyip, taraflar, görüşmelerin 23 Aralık’a ertelendiği bir yasa tasarısı üzerinde anlaştılar. Aksi takdirde İsrail’de 4. kez seçim yapılacaktı.

İsrail’de koalisyon hükümeti toplam 7 siyasî unsurdan oluşuyor. 

Bunlar Likud Partisi, Blue & White Partisi, merkez-sağdan Derekh Eretz Partisi, merkez-liberal Gesher (Köprü) Partisi, İsrail İşçi Partisi, siyasal-dini Shas (Sefarad Muhafızları) Partisi, Ultra-Ortodoks United Torah Judaism (Birleşik Tevrat Yahudiliği) Partisi şeklinde sıralanıyor. Likud ve Blue & White ise, koalisyonun büyük ortakları.

Ülkede, çok ortaklı hükümetin eşit bir koalisyon olup olmadığı tartışılıyor. Hatta bütçe görüşmelerinin ertelenmesine rağmen, Netanyahu ve Gantz arasında güven probleminin devam edeceği ileri sürülüyor. 

Diğer taraftan yolsuzlukla suçlanan Netanyahu’nun, kendisini İsrail’in geleceğinde tek olarak gördüğü de tartışmalar arasında. Buna İsrail-BAE arasında 13 Ağustos’ta imzalanan “normalleşme” Anlaşması örnek gösteriliyor. İki ülke arasındaki anlaşmayı, Gantz ve Dışişleri Bakanı Gavriel Ashkenazi’nin, ABD Başkanı Donald Trump’ın Twitter duyurmasıyla öğrendikleri belirtiliyor. 

Netanyahu ise, “ikisine de bilgi vermediğini, çünkü halka bir şey sızdırabileceklerinden korktuğunu” söyleyerek, koalisyon ortakları arasında güven bunalımını ortaya koymaktadır.

Bununla birlikte Netanyahu’nun, bütçenin reddini değil de görüşmelerin ertelenmesini kabul etmesinde, zorlu ve pahalı muhtemel bir seçim kampanyasının BAE ile yapılan Anlaşma’yı gölgede bırakmasından çekindiği de düşünülmektedir. Korona krizinin de ertelemenin kabul etmesinde rol oynadığı ihtimal dahilindedir.

Her şeye rağmen yolsuzlukla yargılanan Netanyahu’nun, iktidarını korumak ve Gantz’ın halefi olması hususundaki anlaşmayı bozmaya çalışacağı değerlendiriliyor. Çünkü koalisyon anlaşmasında, Netanyahu’nun 18 aylık görevinden sonra, Başbakanlığı Gantz’a devredeceği yer alıyor. İsrail Parlamentosu Knesset’in resmî web sitesindeki Bakanlar Kurulu listesinde, Gantz, “Alternatif Başbakan (Alternate Prime Minister) olarak yer alıyor. 

Buna ek olarak Netanyahu’nun, Başsavcı ve Polis Şefi’ni değiştirerek yargılama sürecini etkilemesi ihtimalinin önünde de, Blue & White Partili Adalet Bakanı Avi Nissenkorn’un durduğu kaydediliyor. 

Koalisyon anlaşmasının, İsrail Anayasa / yasa süreçlerini olumsuz etkileyeceği; geçtiğimiz Nisan ayında işsizliğin yüzde 27 ile zirve yaptığı; Korona’nın ekonomiyi olumsuz etkilediği; yolsuzluk, işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, siyasî güvensizlik, su, konut gibi sosyo-ekonomik sorunları; Afrika kökenli Yahudilere yönelik ayrımcılık; Filistinliler ve Hamas’la çatışmalar vd. konular İsrail halkının Netanyahu karşıtlığını sokaklara döküyor.

Bütçe görüşmelerinin 23 Aralık’a ertelenmesiyle Netanyahu ve koalisyon ortakları bir miktar daha zaman kazandı. Ancak İsrail ve Netanyahu için seçim ihtimali hâlâ devam ediyor. 

.

İran nükleer anlaşması ne olacak?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

25 Ağustos 2020, Salı

Ortak Kapsamlı Eylem Planı (Joint Comprehensive Plan of Action – JCPOA), İran Nükleer Anlaşması adıyla bilinir. Anlaşma 2015 yılında İran, ABD, İngiltere, Fransa, Çin, Rusya ve Almanya arasında imzalandı.

Anlaşmaya göre İran’ın en fazla 300 Kg uranyuma sahip olmasına izin verildi. 

Böylece İran’ın uranyum zenginleştirmesi yüzde 3.67 oranıyla sınırlandırılarak, nükleer silâh üretmek için gerekli yüzde 90 oranından oldukça uzaklaştırılması sağlandı. İran’ın sınırlandırıldığı oran yüzde 3.67’nin sadece enerji için kullanılması öngörüldü.

İran da nükleer faaliyetlerini sınırlamayı kabul ederek, ekonomik yaptırımların kaldırılması karşılığında Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA)’nın denetimlerine izin vermişti. Ancak ABD Başkanı Donald Trump, 2018 yılında Anlaşma’dan çekildiklerini duyurarak, eleştirileri üzerine çekmişti. Birde Trump’ın, Anlaşma’yı tarihteki en utanç verici anlaşma şeklinde eleştirdiği hatırlanıyor.

NPR’nin 7 Temmuz 2019’daki “İran, Uranyum Zenginleştirmede Nükleer Anlaşma Limitini Aşıyor (Iran’s Uranium Enrichment Breaks Nuclear Deal Limit)” başlıklı haberine göre, İran, Temmuz 2019’da Anlaşma’da belirtilen sınırın üzerinde uranyum zenginleştirmiş ve Kasım 2019’da da uranyumu yüzde 5’e kadar zenginleştirme planını açıklamıştı. İran böylelikle, Trump’a karşılık vermiş oluyordu.

Anlaşma’nın diğer imzacıları halen Anlaşma’yı yürürlüğe koymaya çalışıyorlar. Diğer taraflar hem Anlaşma’daki orana bağlı kalmadığı için İran’a hem de ABD’nin tek taraflı çekilmesine karşı çıkıyorlar.

Reuters Haber Ajansı’ndan Parisa Hafezi ve Michelle Nichols’un 18 Ağustos 2020’deki “ABD’nin Yaptırım Teklifine Rağmen, İran, Nükleer Anlaşmayı ABD Seçimine Kadar Canlı Tutmayı Hedefliyor (Despite U.S. Sanctions Bid, Iran Aims to Keep Nuclear Deal Alive Until U.S. Election) başlıklı haberi dikkat çekiyor. Haberde ismi verilmeyen eski bir nükleer müzakereci olan İranlı yetkilinin görüşlerine başvuruluyor. Yetkili, “ABD’nin Anlaşma’dan çekilmesinin ardından, İran’ın da siyasî ve teknik açıdan Anlaşma’dan çekilmeye hazır olduğunu ve Tahran yönetiminin, Washington’un tuzağına düşmemesi gerektiğini” de vurguluyor.

ABD’nin, BM Güvenlik Konseyi’den (BMGK) İran’a yönelik silâh ambargosu hakkında değişiklik / eski haline getirme kararını çıkartamadığı anda, Trump’ın, Anlaşma’dan çekildiğini açıklaması ise, manidar karşılandı. Şu an için ABD’nin, İran’a yönelik silâh ambargosunu uzatamadığını The New York Timesmuhabiri Michael Schwirtz’in 14 Ağustos 2020’deki “BMGK, ABD’nin İran’a Silâh Ambargosunu Uzatma Önerisini Reddetti (U.N. Security Council Rejects U.S. Proposal to Extend Arms Embargo on Iran) başlıklı haberinde kaydedilmektedir.

ABD Başkanlık seçimlerinde Trump’ın rakibi, eski Başkan Barack Obama’nın iki dönem Başkan Yardımcılığı görevini yapan Demokrat aday Joe Biden. Obama döneminde, 2015’teki Anlaşma’yı, Başkan Yardımcısı Biden imzalamıştı. Biden’ın 3 Kasım 2020 seçimlerini kazanması durumunda, Anlaşma’ya dönüp dönmeyeceği merak edilmektedir. Bununla ilgili olarak Biden’ın, Dış Politika Danışmanı Anthony Blanken’in CBSNEWS haber sitesine 19 Mayıs 2020’de verdiği demeçte “İran’ın Anlaşma’ya uyması durumunda, o zaman evet, Biden aynı şeyi yapacağımızı söyledi. Ancak bunu ortaklarımızla daha güçlü bir platform oluşturmaya çalışmak için kullanacağız” diye belirtti. Haberin tarihi dikkate alındığında, seçimlere kadar İran hakkındaki düşüncelerde değişiklik olması muhtemeldir. Hatta Biden başkan seçilirse, seçildikten sonra Anlaşma’ya geri dönme hususunda İran’la ilişkileri tekrar gözden geçireceği de kuvvetle muhtemeldir.

İran’ı müzakere etmeye ikna etmenin en iyi diplomatik yolu da hiç kuşkusuz yaptırımların hafifletilmesi veya kaldırılması yönünde bir takvim belirlenmesidir. Ancak ABD’nin Anlaşma’ya dönüş yapmasının ve Anlaşma’nın yakın geleceğinin, ABD Başkanlık seçim sonuçlarına göre netleşeceği kuvvetle muhtemeldir.

.

Belarus’u okumak

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

22 Ağustos 2020, Cumartesi

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, Belarus’ta (Beyaz Rusya) Aleksandr Lukaşenko 10 Temmuz 1994’teki seçimleri kazanarak Devlet Başkanı oldu.

Belarus’u 26 yıldır yöneten Lukaşenko, geçtiğimiz 9 Ağustos’ta gerçekleştirilen seçimleri de yüzde 80 oy alarak kazandığını ilan etmişti. 

Lukaşenko’nun seçim galibiyeti açıklamasının sonrasında, hileli seçim olarak gördükleri için, Belarus halkı tarafından protesto gösterileri başlatıldı. Bir takım analistler, Lukaşenko’nun meşruiyetini kaybettiğini ve ülkeyi yönetmekte zorlanacağını ileri sürüyorlar. Çünkü Lukaşenko, protestoları bastırmaya çalıştıkça, toplumsal kesimlerin gösterilerinin daha büyüdüğü gözlemleniyor.

Belarus’daki siyasi krizin yansımalarının ülke içinde kalmayacağı açık. Özellikle çevre ülkeler, Rusya, NATO ve Batı için etkilerinin olacağı tahmin ediliyor.

Batı için, Polonya ile sınır komşusu Belarus coğrafi açıdan önemli. Birde Polonya’nın kuzeydoğusunda Sulwaki yer alıyor. Bu küçük kasaba Batı ile Belarus’u birbirinden ayıran stratejik konumda. Bununla birlikte Baltık Denizi kıyısında, Polonya ve Litvanya arasında konumlanan, Rusya kontrolünde ciddi şekilde askerileştirilmiş Kaliningrad mevcut. Diğer adı Kaliningrad Cebi.

Batı savunması açısından, Belarus, Rus askerlerine, kendi topraklarını kullanmaya izin verirse, Polonya’nın İkinci Dünya Savaşı öncesi coğrafi durumla karşılaşacağı muhtemeldir. Yani Polonya’nın eski Prusya, şimdiki Kaliningrad’dan gelebilecek saldırılar karşısında çok da ciddi bir savunma yapamayacağı ön görüsü. Ancak böyle bir durum gerçekleşirse Polonya ve NATO’nun, Baltık devletlerine yardım etmek için kuvvetlerini hareket ettirmek zorunda kalacak. Elbette bunlar, Batı savunmasının ihtimalleri arasında gösteriliyor.

Batı’ya yönelik, Rusya’nın, Belarus üzerinden ilerlemesi de değerlendirmeler arasında. Hatta bu konu hakkında NATO’nun çok daha önceden, bölgeye konuşlandırdığı A10 Warthog hava platformları ve kara unsurları mevcut.

Rusya’nın, Belarus’a hibrit müdahalesinin olabileceğini iddia edenlerde var. Critical Threats (Kritik Tehditler) sitesinde, George Barros ve Mason Clark’ın 15 Ağustos’taki “Warning: Russian Hybrid Intervention into Belarus is Likely Imminent (Uyarı: Rusya’nın, Belarus’a Hibrit Müdahalesi Muhtemelen Yakında)” başlıklı makalesi konuya dikkat çekiyor.

Makalede, Rusya Devlet Başkanı Alexander Putin ile Belarus Devlet Başkanı Lukaşenko’nun 15 Ağustos’ta telefon görüşmesi yaptıkları bildiriliyor. Görüşmede Putin’in, Lukaşenko’ya “14 Ağustos’ta gözaltına alınan 32 Wagner personelini serbest bıraktığı için teşekkür ettiği, yine Putin’in protestocuları ‘Union State’e (Birlik Devleti’ne)’ zarar vermeye çalışan yıkıcı güçler” olarak tanımladığı belirtiliyor. Böylece Lukaşenko’nun başlangıçta Wagner’i suçlayıcı konuşmalarından “U” dönüşü yaptığı anlaşılıyor.

Birlik Devleti ise, Rusya ve Belarus arasında 2 Nisan 1996’da kurulmuş ve her iki ülke Parlamentosunca 26 Ocak 2000’de onaylanmış devletler üstü organdır. Kremlin, Belarus üzerindeki hakimiyetini yeniden kazanmanın; Rusya ve Belarus ordularını entegre etmenin bir yolu olarak Birlik Devleti’ni güçlendirmeye çalışıyor. Bu çabadaki başarı, Rus kuvvetlerinin doğrudan Polonya sınırına ve NATO’nun Baltık devletlerini savunma yeteneğini tehdit eden noktalara konuşlandırmasına neden olabileceği kaydediliyor.

Diğer taraftan Belarus Ormancılık Bakanlığı, Gomel bölgesindeki ormanlık alanların neredeyse tamamını ve ülkedeki 53 ormanı gezi / ziyaret gibi aktiviteleri yasakladı. Gomel, Rusya’nın Bryansk bölgesi ile sınırdır. Yasaklamanın, Kremlin’in Belarus’un güneyine düzensiz kuvvetler sokması için hazırlık olabileceğine yorumlanıyor. Buna ek olarak Rusya’nın Batı Askeri Bölge Komutanı Alexander Zhuravlev’in, 14 Ağustos’ta Bryansk’daki askeri araç filosunda incelemelerde bulunduğu aktarılıyor. Belaruslu yetkililerin 9 Ağustos’tan bu yana halkın internete erişimini kısmen engelledikleri de gelen haberler arasında.

Lukaşenko’ya Belarus ordusundan gelen desteğinde giderek azaldığı analistlerce belirtiliyor. Bu da Lukaşenko’nun güvenlik güçleri üzerindeki kontrolünü kaybetmeye başladığına işaret ediyor.

Belarus halkının demokrasi, özgürlük ve yüksek refah seviyesi ile yaşaması ümit edilmektedir. Ancak ülkedeki gelişmeleri, sadece toplumsal kesimlerin protestoları üzerinden okumanın yeterli olmayacağı aşikârdır. 

.

ABD-İran arasında gemilere el koyma süreci

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Ağustos 2020, Salı

ABD ve İran arasındaki sorunlardan biri de, stratejik Hürmüz Boğazı’ndan geçişler konusu.

Geçtiğimiz 12 Ağustos’ta, ABD Ordusu Merkez Komutanlığı’nın yayınlandığı siyah-beyaz videoda, İran Donanması’na ait unsurların Hürmüz Boğazı’nda, Liberya bandıralı MT Wila adlı petrol tankerini ele geçirdiği iddia edilen görüntüler yer aldı.

Associated Press’te yer alan 13 Ağustos tarihli habere göre, ABD’li askerî bir yetkili “İran Donanması’nın, Çarşamba günü serbest bıraktığında, gemiyi yaklaşık 5 saat ele geçirdiklerini anlaşılıyor. Ancak ele geçirme hakkında herhangi bir sebep belirtilmedi” dedi.

Yine ABD’nin iddiasına göre, 2020 Temmuz ayında ABD tarafından aranan bir petrol tankeri, İran için ham petrol kaçaklığı yaptıktan sonra Birleşik Arap Emirleri (BAE) kıyısı yakınlarında kaçırıldı. Bununla ilgili olarak ABD Başkanı Donald Trump’tan henüz herhangi bir açıklama gelmedi. Ancak iddia edilen olaydan bir müddet önce Trump’ın, Independent’daki demecinde “3 Kasım 2020’de yapılacak ABD Başkanlık Seçimleri’nde tekrar seçilirse, 4 hafta içinde İran’la yeni bir nükleer anlaşma yapma sözü verdiği” de unutulmamalı. 

Trump’ın beyan ettiği “yeni anlaşmanın” muhtevasının ne olacağı belli değil. Bazı kesimler ise, Trump’ın, İran’a daha fazla yaptırım uygulamasını mevcut seçenekler arasında görüyor. Hal-i hazırda İran ekonomisinin, ABD yaptırımlarından büyük zarar gördüğü biliniyor. Buna birde Korona salgınının getirdiği ekonomik yükü de eklemek gerekiyor. Focus Economics sitesince, hem ABD yaptırımları hem de Korona’nın İran ekonomisini son 3 yılda yüzde 7.3 oranında önemli olan bir küçülmeye sebep olacağı ön görülüyor.

ABD yaptırımları, İran ekonomisini olumsuz etkilese de, bunun uzun vadeli çözüm olmadığı açık. Çünkü her şeye rağmen İran’ın nükleer programını ilerletmesine engel olamadığı görülüyor. Bununla ilgili olarak İranlı yetkililerin, 2020 Temmuz ayında sabotajla vurulan Natanz’daki tesiste, nükleer yakıt üretimini arttırmak üzere harekete geçtikleri belirtiliyor. Elbette İran’ın bu ve benzeri girişimleri, ABD tarafından, Barack Obama döneminde imzalanan 2015 yılı anlaşmasının ihlâli şeklinde değerlendiriliyor.

İran’ın nükleer faaliyetlerine karşılık, Trump yönetimi yine bir daha belirsiz süreyle BM silâh ambargosu kararını revize etti. Fakat İran’ın, BM Güvenlik Konseyi üyelerinden yakın ilişki içerisinde olduğu Çin ve Rusya böyle bir tavsiyeyi engelleme gücüne sahipler. Her iki ülke de ilgili tavsiye hakkında hemen güçlü bir muhalefet dili geliştirdikleri aktarılıyor.

İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ise, BM’nin böyle bir teklifi onaylaması durumunda ortaya çıkacak sonuçlar konusunda uyarılarda bulundu. Suudi Arabistan’ın BM Büyükelçisi Abdul Aziz Al-Wasel’in, Cenevre’de düzenlenen bir konferansta “Tahran’ın, Ortadoğu’da barışı bozmak için desteklediği milislere silâh verdiğini” ileri sürmesi de, mevcut durumun ateşini yükseltti. ABD, tarafların açıklamalarıyla, kendisinin haklı çıktığı iddiasında. Ancak Trump’ın, seçimi kazandığında İran’la yeni anlaşma yapacak bir plan ve programının olmadığı da ihtimal dahilindedir.

ABD, Hürmüz Boğazı’ndaki gelişmelerden İran’ı sorumlu tutarken, kendisi de aynı duruma düştü. ABD yönetimi 14 Ağustos’ta, İran’dan Venezüella’ya petrol taşıyan “Luna, Pandi, Bering ve Bella” adlı 4 gemiye açık denizde el konulduğunu duyurdu. Gemilerin Teksas eyaletindeki Houston limanına getirilmek üzere yolda olduğu kaydediliyor. 

Gemilere el konulması için askerî güç kullanılmadığı ve gemilere İran’a yönelik yaptırımlar kapsamında el konulduğu açıklandı. Böylece ABD ilk defa İran petrolü taşıyan gemilere el koymuş oldu. Aynı zamanda ABD’nin gemilere el koymasını, uyguladığı yaptırımlar kapsamında, İran’ın petrol gelirinin kesilmesini amaçladığı âşikârdır. İran ise, nükleer programını “barışçıl sebeplerle” yaptığını bildiriyor.

Bugünlerde ABD-İran arasındaki çekişme gemilere el koyma üzerinden devam ediyor. Ancak İran, ABD’nin bütün yaptırımlarına rağmen, nükleer programından taviz verme niyetinde olmadığını gösteriyor. Daha da önemlisi her iki ülke arasındaki mevcut durum Trump’la da sınırlı değil. Yeni seçilecek ABD Başkanı’nın gündeminde İran’la ilişkiler olacağı kesindir.

.

İsrail-BAE anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

15 Ağustos 2020, Cumartesi

Ortadoğu’da Lübnan’daki patlama tartışılırken, ABD Başkanı Donald Trump’ın beyanatlarıyla farklı bir gündem oluştu. Trump, 13 Ağustos’ta Twitter ve basın yoluyla “yardımımızla ABD’nin iki büyük dostu, İsrail ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) arasında tarihi barış anlaşması”nı duyurdu.

Trump’ın anlaşma hakkındaki açıklamasının, 13 Ağustosta, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu ve BAE Veliaht Prensi Şeyh Muhammed Bin Zayid Al Nahyan arasındaki üçlü görüşme sonrasında geldiği bildiriliyor.

İsrail ve BAE’nin ABD’nin arabuluculuğuyla “ilişkilerin tamamen normalleşmesi” için anlaşmaları, Filistin tarafından “arkadan bıçaklama” şeklinde tanımlanıyor. Çünkü Trump’ın açıklamasında “İsrail, işgal altındaki Batı Şeria’daki Filistin topraklarının ilhakını ertelemeyi kabul ettiğini, ancak planın masada kaldığını” belirtiyor. Trump “daha fazla Arap ve Müslüman ülkenin BAE gibi anlaşma yolunu takip etmesini umduğunu” kaydetti. İlhakın ertelemesi ise, BAE’nin İsrail’le anlaşma nedeni gösteriliyor. 

Netanyahu da anlaşmayı “dış politikada zafer” olarak değerlendiriyor. İsrail’de kırılgan bir koalisyon hükümetine liderlik eden ve yolsuzluk suçlamalarıyla yargılandığı bir dönemde gelen “anlaşma zaferi”, Netanyahu’ya kendi kamuoyunda nefes aldırabilecek unsur şeklinde yorumlanıyor. Hatta Trump’ın 13 Ağustos’taki beyanatından sonra, Netanyahu’nun diğer partilerle yapılan koalisyon görüşmelerinde ilerleme kaydettiği haberleri basına yansıdı.

Diğer taraftan anlaşma karşısında, Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) Yürütme Kurulu Üyesi Ahmad Majdalani “bu durum Filistin tarihinde kara bir gündür” dedi. Bununla birlikte Gazze’yi kontrolünde tutan Hamas’ın sözcülerinden Fawzi Barhoum da “ABD-İsrail-BAE anlaşması tehlikelidir. İsrail’in işgal suçlarının ve ihlallerinin ödülü anlamına gelir. Anlaşma, İsrail’i halkımıza ve Kutsal yerlerimize karşı daha fazla suç işlemeye teşvik edecektir” biçiminde değerlendiriyor. Filistin Haber ve Bilgi Ajansı WAFA’ya göre, Devlet Başkanı Mahmud Abbas 13 Ağustos günü anlaşmanın görüşülmesi için acil toplantı çağrısında bulundu. Yapılan acil toplantının ardından Abbas’ın Sözcüsü Nabil Ebu Rudeinah, Filistin TV’de “anlaşma Kudüs’e ihanettir” başlıklı açıklamayı okudu. Rudeinah ayrıca “Arap Ligi ve İslam İşbirliği Örgütü’ne acil çağrı” yaptı. Böylece Filistin tarafının, anlaşmayı kabul etmediği belirtiliyor. 

Anlaşma hakkında, İsrail ve BAE yakınlaşmasının yeni olmadığı aktarılıyor. İsrail istihbarat servisi Mossad’ın, İsrail’in Korona ile mücadele ihtiyaç duyduğu bir takım ekipmanları satın aldığında da, İsrail ve BAE’nin son dönemlerde Korona konusunda gizlice işbirliği yaptıkları uluslararası gündemde yerini almıştı.

Bölge ülkelerinin İsrail’le normalleşme veya yakın ilişki girişimleri yeni değil. Trump’ın 20 Mayıs 2017’de Suudi Arabistan ziyareti sonrasında, Suudi, Bahreyn ve Umman’ın İsrail’le ilişkilerinde yakınlaştıkları görülmektedir. Özellikle Mısır, Ürdün ve son olarak BAE’nin ilişkisi ciddi boyutlara ulaştı.

İsrail ve BAE arasındaki anlaşmanın ne oranda gerçekleşeceğini, gerçekleştiği kadarıyla bölgedeki etkisi, anlaşmanın içeriği netleştikçe bölgedeki silahlı unsurların tepkisi, diğer bölge ülkelerinin de İsrail’le benzer bir anlaşmaya varıp varmayacakları tartışma konusudur. Asıl merak edilenin ise, anlaşma ile İsrail-Filistin sorununun farklı bir dönemin kapısının aralanma ihtimalidir. 

.

Lübnan’da patlama

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

08 Ağustos 2020, Cumartesi

Beyrut limanında, 4 Ağustos Salı günü büyük bir patlama meydana geldi. Lübnan Sağlık Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya göre en az 137 kişi vefat ederken, 5 bin kişi yaralandı. Birçok insan halen kayıp ve 2 haftalık olağanüstü hal ilân edildi.

Patlamanın etkisi, Beyrut şehir merkezinin 1 km’den daha fazla içlerinde hissedildiği bildiriliyor. Beyrut Valisi’nin patlama için yaptığı “Hiroşima ile karşılaştırılabilir ulusal felâket” açıklaması, facianın boyutu hakkında fikir veriyor.

Patlamanın kesin sebebi henüz belirsizliğini koruyor. Ancak konu hakkında farklı fikirler ileri sürülüyor. Bunlardan en önemlisi Lübnan Başbakanı Hassan Diab’a ait. Diab, facianın gerçekleştiği günün akşamında “limanda bir depoda tahminen 2 bin 750 ton amonyum nitratın depolandığı ve bunun yeterli güvenlik tedbirleri alınmadan 6 yıl süre ile bekletilmesini, kabul edilemez” olarak niteledi. Bununla birlikte Lübnan Devlet Başkanı Michel Aoun da “sorumlu kişi veya kişileri bulunana ve en sert cezanın verilene kadar dinlenmeyeceğim” diyerek kararlılığını gösterdi.

ABD Başkanı Donald Trump, liman patlamasını “saldırı” şeklinde yorumladı. İsrail ile yaşanan sınır çatışmaları ve İsrail savaş uçaklarının aynı gün Suriye’deki İran unsurlarını vurması ise, dikkatleri İsrail üzerine çekti. Fakat İsrail medyasında çıkan haberler, patlamada ülkelerinin müdahalesinin olmadığını kaydediyor.

Beyrut limanının, ülkede, yolsuzluk merkezi şeklinde kötü bir şöhreti de var. Kaynaklar, limanın karşısında ülkenin en eski siyasî partilerinden Hıristiyan Kataeb Partisi’nin Genel Merkezi’nin mukim olduğunu bildiriyor. Aynı zamanda Enerji Bakanlığı’nın da limana yakın bir adreste bulunması, bölgenin önemini arttırıyor.

Diğer taraftan BM’ye bağlı Uluslararası Lübnan Mahkemesi’nin, 15 yıl önce öldürülen Başbakan Refik Hariri suikastinde yer aldıklarından şüphelenilen 4 Hizbullah üyesi ile ilgili kararını, 7 Ağustos’ta verecek olması da, muhtemel karar ve patlama arasındaki bağlantının olup olmadığı yorumlar arasında. Çünkü bu yorumları, merhum Hariri’nin oğlu eski Başbakan Saad Hariri’nin liderliğindeki Gelecek Partisi Genel Merkezi yakınlarındaki ikinci bir patlama ihbarı / ihtimali güçlendiriyor. Mahkeme’nin karar açıklamasının 18 Ağustos’a ertelendiği gelen haberler arasında.

Lübnan uzun süredir derin ekonomik ve siyasî kriz içerisinde. Ekonomik ve finansal kriz Lübnan’ı iflâsın eşiğine getirdi. Yüksek enflasyon ve işsizlik oranları, orta sınıfı da yoksullaştırmaya başladı. Hükümetin, IMF ile yaptığı görüşmelerde reformlar üzerinde anlaşma sağlanamayınca, âcil ihtiyaç duyulan kredilerde Lübnan’a verilmedi.

Görevine 21 Ocak 2020’de başlayan Dışişleri Bakanı Nassif Hitti’nin de geçtğimiz 3 Ağustos Pazartesi günü istifa etmesi, siyasî krizin önemini ortaya koyuyor. Bununla birlikte ülke haftalardır devam eden enerji / elektrik hatlarındaki kesintilerden dolayı, göstericilerin Enerji Bakanlığı’na saldırmalarına sahne oldu. BM Genel Sekreteri Antonio Guterres’in, Lübnan’ı destekleme ve yardım sözü karışıklıkların önünü kesmede yeterli olmuyor.

Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, 6 Ağustos Perşembe günü, eski Fransız sömürgesi Lübnan’ı ziyaret ederek “Lübnan’da derin değişim” ifadelerini kullandı. Macron ayrıca “yakında Lübnan için Uluslararası Kaynak Geliştirme Konferansı” düzenleneceğini de bildirdi.

Patlamanın Lübnan’da siyasî istikrarsızlığı daha da arttırması bekleniyor. Carnigiendownment Ortadoğu Merkezi Direktörü Maha Yahya “başka bir ülkede böyle bir patlamada hükümetin istifa etmesi kaçınılmazdır” diyerek siyasî sorumluluğu vurguluyor. Buna ek olarak Yahya, “Hizbullah’ın da yönetimin bir parçası olduğu için sorumlu tutulacağını, yine Hizbullah’ın limanın işletilmesindeki etkisinin halk tarafından bilindiği ve bunun olumsuz yansımalarının olacağına” işaret ediyor.

Aslında patlamanın Lübnan’a, toplumuna ve ülkenin içerisinde bulunduğu kriz ortamından çıkmasına yardımcı olmayacağı bütün kesimlerce biliniyor.

Lübnan’da erken seçim mi?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

11 Ağustos 2020, Salı

Beyrut limanında 4 Ağustos Salı günü gerçekleşen şiddetli patlamanın etkileri devam ediyor.

8 Ağustos’taki köşe yazım “Lübnan’da Patlama” başlığıyla, “patlamanın Lübnan’da siyasi istikrarsızlığa yol açacağının beklentisini” sizlere arz etmeye çalıştım. Özellikle 3 Ağustos’ta Dışişleri Bakanı Nassif Hitti’nin istifası, devamında patlama ve 9 Ağustos’ta çeşitli halk kesimlerinden oluşan protestocuların bakanlık binaları ve devlet dairelerini ele geçirmeleri Hassan Diab hükümetine istifa yolunu açtığı kuvvetle muhtemeldir.

Diab hükümeti toplu olarak istifa etmese de, Çevre Bakanı Demianos Kattar ve Enformasyon Bakanı Manal Abdul Samad 9 Ağustos Pazar günü istifalarını sundular. Hizbullah taraftarı Sanayi Bakanı İmad Hoballah ise, “bizim sorumluluğumuz yolsuzlukla içeriden mücadele etmek, sorumluluğumuzdan kaçmayacağız” ifadesiyle istifadan uzak durduğunu gösteriyor. Ancak 6 Ağustos’ta milletvekillerinden Sami Gemayel, Nadim Gemayel, Elias Hankash, Paula Yacoubian, Marwan Hamadeh, Neemat Frem ve Michel Mouawad milletvekilliğinden istifa ettiklerini duyurmuşlardı.

Parlamento’da 15 sandalye ile temsil edilen siyasi yapılardan Lübnan Güçleri’nin lideri Samir Geagea da, 9 Ağustos’taki açıklamasında “partisinin erken seçimi gerçekleştirmek için gereken sayıda milletvekilinin istifasını sağlamaya çalıştığını” duyurdu. Böylece Lübnan’da farlı siyasi grupların da erken seçim beklentileri açıkça ifade edilmiş oldu.

Lübnan’ın önemli dini / mezhepsel figürlerinden Maruni Patriği Beşata Al-Rahi de liman patlaması nedeniyle hükümeti istifaya çağıranlardan. Al-Rahi “bu patlama, devlet aygıtının merkezindeki çürümenin şok edici kanıtıdır” diyerek, Diab hükümetinin karşısında yer aldı.

Lübnan’ın 2 yıldır ciddi ekonomik kriz içerisinde olması ve son yaşanan patlama ile derinleşen siyasi istikrarsızlık ülkeyi yeni bir seçimin eşiğine getirdiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu makalemi sizler için kaleme aldığım 9 Ağustos günü geç saatlerde Diab’ın istifa eden Bakanlarla görüşme halinde olduğu ve sonrasında hükümetin istifasını (10 Ağustos) sunması güçlü bir şekilde beklenmektedir.

Liman patlaması hakkında Center For Global Policy (Küresel Politika Merkezi) Direktör Yardımcısı Faysal Itani de New York Times’daki yazısında “felaket son derece şiddetli olmakla birlikte, patlama Lübnan’da her zamanki işlerin sonucudur. Mevcut durum, Lübnan bürokrasisine özgü yaygın ihmal, yozlaşma ve suçlama kültürünün neticesidir.”

Lübnan’da siyasi, ekonomik ve sosyal kriz giderek derinleşirken, henüz liman patlamasının müsebbipleri ortaya çıkartılamamışken, patlama ile ülkede değişim talep edenlerin etkisi hissedilmektedir. Değerli Hocam Prof. Dr. Veysel Ayhan’ın, Prof. Dr. Özlem Tür ile birlikte 2009’da yayınladıkları “Lübnan, Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye ile İlişkiler” isimli kitabı başvuru kaynağı niteliğindedir.

Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un öncülüğünde 9 Ağustos’ta video bağlantı ile “Lübnan’a Destek ve Yardım Konferansı” düzenlendi. Konferansa ABD Başkanı Donald Trump, Suudi Arabistan, Katar, Irak, Birleşik Arap Emirlikleri, Çin, Ürdün ve Mısır temsilcilerinin katıldığı bildiriliyor. Lübnan’da Hizbullah aracılığıyla büyük nüfuz sahibi olan İran’ın, Konferansa davet edilmemesi dikkat çekiyor. Fransa’nın, Suriye’de etkili siyaset ve strateji üretemediği uluslar arası kulislerde gündeme getiriliyor. Dolayısıyla patlama sonrasında Macron’un, Lübnan’a yakın ilgisi gözlemleniyor. Fransa’nın, Suriye’deki başarısızlığını Lübnan’da hızlı davranarak kapatılmaya çalışıldığı ve Fransa’nın en azından bölge ülkelerinden birinde etkin konumda olma gayretine yorumlanıyor. 

Lübnan’ın yapısal sorunları yolsuzluk, yozlaşma, yoksulluk, yoksunluk, işsizlik, gelir dağılımı adaletsizliği, dini / mezhepsel ayrışmalar, etnik huzursuzluk, ideolojik çekişmeler şeklinde sıralanabilir. Tüm bunların çaresi demokrasi, özgürlükler, hukukun üstünlüğü, insan hakları, adalet, ekonomik refah, siyasi istikrar olarak tanımlamak mümkündür.

Alınması kuvvetle muhtemel erken seçim kararı Lübnan’a istikrar getirir mi? Sorusunun cevabını seçim sonuçlarına göre değerlendireceğiz.

.

Çin-Körfez ekonomik ilişkileri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

28 Temmuz 2020, Salı

Çin-Arap İşbirliği Forumu 9. Toplatısı 6 Temmuz 2020’de video bağlantı ile gerçekleştirildi.

Toplantıya Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi ve Ürdün Dışişleri Bakanı Ayman Safadi eş başkanlık yaptılar. Toplantının ana gündemi “çeşitli alanlarda işbirliğini derinleştirme” olarak belirlendi.

Toplantı ile Körfez Arap ülkelerinde, Çin etkisinin yeniden tartışılacağı muhtemeldir. Çünkü Çin’in Huawei ve BGI Group gibi genetik ve telekomünikasyon şirketlerinin, Ortadoğu’da Korona Test Merkezleri inşa etme girişimlerinin olduğu kaydediliyor. Elbette bu gelişme, Çin’in bölgedeki ekonomik gücünün daha fazla hissedilmesine sebep olacağa benziyor. Dolayısıyla ABD’deki Çin karşıtı karar alıcıların dikkatlerini çekmesi kaçınılmazdır.

Çin’in, Körfez’deki sermaye harcamalarını, istihdam meydana getirmesini, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını yeterli görmeyenlerde mevcut. Bunlardan biri de Bloomberg Opinion’ndaki haberleriyle öne çıkan Karen E. Young. Young’un 2 Temmuz’daki “Çin, Ortadoğu’nun Yükseleni Değil” başlıklı makalesi dikkat çekiyor.

Çin’in, Körfez’deki ekonomik gücü hakkında farklı görüşler bildirilse de, Çin’in bu ülkelerdeki ekonomik etkisinin yadsınamayacağı bir gerçek. Çin, Körfez’in petrol ve gaz ihracatının büyük tüketicilerinden. Bununla birlikte Çin, bölge ülkelerinde devlet bağlantılı kuruluşlara yatırım yaptığı ve Körfez’in genç nüfusuna gelişmiş dijital ürünler sağladığı belirtiliyor. Birde Korona salgınının ve salgın döneminde düşen petrol fiyatlarının, Çin’e orta ve uzun vadede Körfez’deki ekonomik etkisini derinleştirme ve genişletme fırsatı verdiği ihtimal dahilindedir.

Körfez ülkelerinin gelirlerinin % 70’inden fazlası petrol ve gaz sektöründen elde ediliyor. Çin ise petrol ve gaz ihracatının birinci müşterisi. Körfez ülkeleri de bir süredir ekonomilerini çeşitlendirme gayretindeler. Bunun sebebi petrole bağımlı ekonomiden kurtulmak. Halen ekonomilerinin ana itici gücü hidrokarbon endüstrisi.

Körfez’in ekonomik dönüşüm hedefi, Çin’e sermaye harcamalarını tahsis etme, iş imkânı oluşturma, girişimciliği teşvik etme, yatırım çeken ekonomik girişimleri başlatma vb. alanlarda önemli bir rol oynamasına fırsat sağlıyor.

Körfez’in, Çin’e hidrokarbon ürün ihracatı oldukça yüksektir. Çin, 2014’ten beri her yıl Umman’ın toplam ham petrol ihracatının % 70’inden fazlasını tüketmiş ve geçtiğimiz Nisan-Mayıs aylarında bu oran % 90’a yükseldiği bildiriliyor. S. Arabistan 2014’teki petrol ihracatının üçte birini Çin’e gerçekleştirdi. Yine S. Arabistan 2019’da Çin’e yaptığı ham petrol ihracatını % 47 arttırdı. Çin’in, 2014’te Kuveyt’ten aldığı ham petrol % 10,8 iken, 2018’de % 23’e yükseldi. Buna ek olarak Çin, Katar’dan sağladığı petrol ve gazın payını % 10’dan % 20’ye çıkarttığı belirtiliyor.

Salgın sürecinde petrol fiyatlarındaki düşüş, Körfez ülkelerinin diğer gelir kaynaklarını geliştirme çabalarının âciliyetini ve önemini arttırıyor. Körfez hükümetleri devlet kuruluşlarının özelleştirilmesi, kamu-özel sektör ortaklıklarının geliştirilmesi başta olmak üzere temel ekonomik bileşenlerini çeşitlendirme stratejisi uyguluyor. Özellikle 2020’de GSYİH’nın % 25’ine kadar yükselen malî açıklarla yüzleşen Körfez yönetimleri, yatırımcıları çekmeye çalışıyor. Böylece Çin’e de, Körfez’de stratejik sektörlerde uygun maliyetli fırsatlar sunuluyor.

Çin’in, Korona öncesinde de Körfez’deki yatırım ve girişimleri biliniyor. Umman, Aralık 2019’da “Umman Elektrik İletim Şirketi”nin % 49 hissesini, Çin Devlet Şirketi’ne satarak 1 Milyar Dolar gelir sağladı. Mayıs 2020’de de S. Arabistan’ın enerji üretimi ve suyu tuzdan arındırma konusunda faaliyet gösteren ACWA Power’ın, yenilenebilir enerji kolundaki hissesinin % 49’u Çin’in Devlet İpek Yolu Fonu tarafından satın alındı. Körfez’de, Çinli kurumsal yatırımcılar gelecekteki girişimler için önemli ortaklık kuracaktır.   

.

Çin-Körfez ekonomik ilişkileri - 2

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

04 Ağustos 2020, Salı

Çin-Arap İşbirliği Forumu 9. Toplantısı 6 Temmuz 2020’de video bağlantı ile gerçekleştirildiğini, Yeni Asya’daki köşemde 28 Temmuz Salı günkü makalemde belirtmiştim.

Çin’in, Körfez’in en önemli petrol ve doğal gaz müşterisi ve Körfez ülkelerine muhtelif yatırımlarla teknolojik destekçisi olması kayda değer nitelikte. Bu bağlamda Suudi yatırım firması Batiç, S. Arabistan’daki akıllı şehirler kurmak için Huawei ile anlaşma imzaladığı bildiriliyor. Anlaşma kapsamında 17 belediyenin ulusal akıllı şehirler programının desteklenmesi de hedefleniyor.

S. Arabistan gibi, Umman’da Bilgi ve İletişim Bakanlığı da, ülkenin dijital altyapısını geliştirmek ve bilgi-iletişim teknolojisi sektöründeki büyümeyi desteklemek üzere Huawei ile imzaladığı anlaşma geçtiğimiz Mayıs ayının gündemindeydi. Bununla birlikte Dubai Elektrik ve Su idaresi ve Huwaei ile dijital dönüşüm ve yapay zekâ hakkında işbirliğini geliştirmenin yolları araştırılıyor. 

Körfez’in genç nüfusunun, Çin’in dijital hizmetlerine ve uygulamalarına giderek daha fazla teveccüh gösterdikleri aktarılıyor. Dolayısıyla bölgenin özellikle 25 yaş altı genç popülasyonunun, Çin’in teknoloji piyasasının önemli bir parçasını oluşturduğu söylenebilir. Birde Alibaba, Tencent ve Huwaei gibi Çinli firmalar arasında da küresel pazar payını arttırmak konusunda rekabet halinde oldukları da belirtiliyor. Körfez’in kişi başına yüksek geliri, genç nüfusun internet ve teknoloji kullanım oranının yüksekliği, Çin’in bölgeye olan ilgisini arttıran önemli bir unsurdur.

Çinli teknoloji şirketi Byte Dance’a ait video uygulaması TikTok da, Körfez’de büyük ilgi görmektedir. Dubai’de 2018’de bölge ofisi açan TikTok, 2019’da 10 milyon kullanıcı ile S. Arabistan, TikTok kullanıcıları arasında dünya 8. oldu. Yine Tencent firması da, Nisan ayında en çok ilgi duyulan Arena of Valor bilgisayar oyununu piyasaya sürmüştü. Dünyada 1 milyardan fazla kullanıcıya sahip WeChat mobil uygulaması da Tencent’e ait. Aynı zamanda Terminus Technologies de, Ekim 2021’de gerçekleştirilecek Dubai World Expo fuarının resmi robot sponsoru. Ayrıca S. Arabistan yetkilileri tarafından, Alibaba ile teknoloji odaklı fon “eWTP Arabistan”ın Riyad’da başlayan Media City Projesi’nde kullanılacağı açıklandı.

Çin’in, Körfez’in petrol ve doğal gazına yönelik tercihinin gelecekte azalabileceği ve muhtemel yeni enerji piyasası dinamiklerinin, Çin’in, Körfez’e olan ilgisinde değişikliklere sebep olabileceği de ihtimaller arasındadır. Ancak Çin’in, petrol dışı sektörlerle devam eden ilişkisinin artacağı da ihtimal dahilindedir.

Günümüzde Körfez’in, hidrokarbon dışındaki sektörlere yönelme gayreti, büyük enerji ihtiyacına sahip sanayi devi Çin’in, Körfez’de ekonomik ilişkilerini kolaylaştırıyor. Birde bölgede her iki taraf ekonomik ortak şeklinde konumlanıyor. Çin’in bütün bu çabalarının modern İpek Yolu olarak tanımlanan Kuşak-Yol projesinin bir parçası olduğu yorumlarını yapanlarda mevcut.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, ABD’nin, “sihirli kutu televizyon” aracılığıyla bütün dünyaya Hollywood film endüstrisi ile ulaştığı biliniyor. Özellikle Amerikan hayat tarzının, filmler üzerinden verilen mesajlarla bir çeşit soft-power’ını (yumuşak güç) yaymaya çalıştığı, efsaneleştirilen yenilmez Rambo ve Rocky filmlerinin büyük kitlelerce seyredilmesi ve gençlerin Slyvester Stellone özentisi, hatta modern dönemin Amerikan emperyalizminin televizyon teknolojisi ve film sanayisi ile küresel köye yayıldığı çok tartışılmıştı.

Şimdi ise, Çinli markaların gün geçtikçe yayılan bilgisayar, akıllı telefon, tablet vb. cihazlar aracılığıyla, yine bu cihazlarda kullanılan Çinli program ve uygulamalara şahit oluyoruz. Çinli firmalar, ABD’nin yakın geçmişte yaptığı gibi, gelir durumu ve genç nüfus oranı yüksek Körfez ülkelerini hedefliyor. Dolayısıyla Çin’in, Körfez’deki ekonomik ilişkilerinin kültür, siyaset, askerî, yumuşak güç, sağlık vb. olmak üzere farklı alanlarda yansımalarının da görüleceği kuvvetle muhtemeldir.

.

Azerbaycan- Ermenistan çatışması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

25 Temmuz 2020, Cumartesi

Soğuk Savaş’ın bitimini simgeleyen Berlin Duvarı’nın yıkılması sonucunda SSCB, Aralık 1991’de dağıldı. Bu durum dünya politikasında önemli değişimlere, gelişmelere ve yeni değerlendirmelere sebep oldu.

Dağlık Karabağ, SSCB’nin bakiyesi topraklarda, Ermenistan tarafından güdülen daha çok etnik temelli bir sorun olarak belirdi. Dağlık Karabağ için 90’lı yıllarda, Azerbaycan ve Ermenistan arasında savaş yaşandığı herkesin malûmu. Dağlık Karabağ, Azeri-Ermeni ilişkisinin belirleyicisi oldu. Bölge ülkeleri Türkiye ve Rusya ise, soruna yönelik pozisyonlarını belirlediler.

Geçtiğimiz 12 Temmuz 2020’de yaşanan Azeri-Ermeni sınır çatışmalarında toplam 16 askerin öldüğü haberleri geldi. Her iki ülke son olarak 2016 yılının 2 Nisan–5 Nisan tarihleri arasında “Dört Gün” adı verilen çatışmalarda karşı karşıya kalmıştı.

Yaşanılan 12 Temmuz çatışmalarında Ermenistan’ın, Azerbaycan sınır birliklerine saldırdığı ve Tovuz civarındaki Azerbaycan köylerinin Ermeni havan ve obüs topları ile vurulduğu gündemdeki yerini almıştı.

Ermenistan da 16 Temmuzda, ülkenin elekt- rik ihtiyacının neredeyse yarısını sağlayan nükleer santralin, Azerbaycan tarafından vurulma ile tehdit edildiğini iddia etti. 

Ermenistan Dışişleri Bakanlığı bu tehdidi “soykırım” şeklinde değerlendirerek konuyu farklı yöne çekmeye çalıştı.

Çatışmalar Azerbaycan’da Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in, 2004’ten beri Dışişleri Bakanlığı görevini yürüten Elmar Mammadyarov’un görevden alınmasında etkili oldu. Mammadyarov’un yerine de eski Eğitim Bakanı Ceyhun Bayramov atandı.

Türkiye ise, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun TV’lerde yaptığı konuşmada, Azerbaycan’ın yanında yer aldığını resmen belirtti.

Bütün dünyada olduğu gibi Azerbaycan ve Ermenistan da Covid-19 salgınıyla mücadele ediyor. Gerçekçi olmak gerekirse askerî çatışma iki ülke içinde son seçenek. Dolayısıyla çatışmalar iki ülkenin de yararına değil. Aksine bölgedeki insanî durumu daha da karmaşık hale getiriyor. Çünkü Korona sürecinde bütün ülkeler artan işsizlik, yüksek enflasyon ve sağlık problemleriyle mücadele ediyor.

AGİT’in (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü) 1992’de Dağlık Karabağ sorununu çözmek için kurduğu Minsk Grubu’na ABD ve Rusya’nın çatışmaların durdurulması için çağrıda bulunduğu bildiriliyor. Minsk Grubu’nda ABD, Fransa ve Rusya eş başkan olarak yer alıyor. Grup’ta Beyaz Rusya, Almanya, İtalya, Portekiz, Hollanda, İsveç, Finlandiya, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan da bulunmaktadır.

Rus Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Azeri ve Ermeni mevkidaşlarına ateşkes çağrısı yaptı. Vilademir Putin’in Sözcüsü Dmitry Peskov da Moskova’nın “derin endişe duyduğunu ve arabuluculuk yapmaya hazır olduklarını” iletti. BM Genel Sekreteri Antonio Guterres ise endişelerini dile getirerek “çatışmalara derhal son verilmesini söyleyerek, ilgili herkesi durumu tırmandırmak ve kışkırtıcı söylemden kaçınmak ve âcil adımlar atılması” hususunda beyanat verdi.

Konu özellikle bölge ülkelerinin gündeminin ilk sıralarında yer alırken, ABD’li üst düzey yetkililerin soruna gereken önemi vermedikleri görülüyor. ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun, 13 Temmuzda Lavrov ile gerçekleştirdiği telefon görüşmesinde Dağlık Karabağ’daki çatışmalardan bahsetmemesi dikkat çekiyor. ABD Başkanı Donald Trump’ın görev süresinin dördüncü yılında olmasına rağmen, henüz Güney Kafkasya hakkında herhangi bir politika belgesi yayınlanmaması eksiklik şeklinde yorumlanıyor. İran, Rusya ve diğer güçlerin Trump’ın bu boşluğunu doldurma gayretinde olduğu ihtimal dahilindedir. ABD’nin halen Güney Kafkasya ve Dağlık Karabağ ile ilgili üst düzey açıklamada bulunmamış olması ise, ABD’nin konuya öncelik vermediğine işaret ediyor.

Ermenistan’da Başbakan Nikol Pashiniyan’ın Korona’ya karşı politikaları büyük eleştirilerin sebebi. Böylece siyasî kutuplaşmanın yükselişe geçtiği kaydediliyor. Ancak Ermenistan’da çözüm müzakerelerinin beklentisinin azaldığı kuvvetle muhtemeldir. Ermenistan’ın içerisinde bulunduğu ekonomik, sosyal, siyasî sorunlardan ve sıkıştığı coğrafyadan çıkışını, Dağlık Karabağ hakkında çözüme yönelmesinin etkili olacağı ihtimal dahilindedir.

.

Lübnan’a kim yardım edecek?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

21 Temmuz 2020, Salı

Lübnan ekonomisi Eylül 2018’den beri kriz içerisinde.

Whatsapp vergisine karşı halkın başlattığı sokak gösterileri sonucunda önce bakan değişikliğine gidildi. Daha sonra yeni hükümet göreve geldi. Ancak Lübnan’da ekonomik krizin giderek derinleşmesi, sosyo-ekonomik sorunlara çözüm üretilememesi, toplumsal unsurların gösterilerinin başlıca sebebi. Dolayısıyla bugün gelinen noktada ülke ekonomisinde Whatsapp vergisi ile başlayan süreç çok daha olumsuz ve yapıdaki sorunların yoğunlaştığı bir noktaya geldi.

Sahip olduğu Şiî nüfusu ve Hizbullah’ın konuşlandığı Lübnan’a, İran’ın ilgisinin olduğu belirtiliyor. ABD’nin İran’a yönelik baskı politikasına her dönem Ortadoğu ülkelerinden destekçi aradığı ve bulduğu biliniyor. Fakat giderek yükselmekte olan iç sorunlarıyla baş başa kalan Lübnan’ın, ABD’nin İran karşıtlığına isteksiz ve eylemsiz kaldığı ileri sürülüyor. IMF’yle de yaptığı görüşmelerden istediğini bulamayan Lübnan’ın, İran’ın yardımını almasına bir anlamda mecbur bırakıldığı tartışılıyor. Diğer taraftan ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun, İran’ın Lübnan’a petrol sevkiyatını engelleyerek mevcut durumun olumsuzluğunu arttırdı.  

ABD ve Pompeo’nun malûm davranışları, Hizbullah’ın Tahran’dan Beyrut’a muhtemel gerekli ekonomik yardımın gerçekleştirilmesinde bir araç olarak öne çıkarttığı bildiriliyor. Buna karşın ABD Küresel Politikalar Merkezi (Center For Global Policy) Genel Sekreter Yardımcısı Joel Rayburn de “İran’ın kaynak eksikliği ve finansal çıkmazı dolayısıyla Lübnan’a yardım edemeyeceğini” söyledi. Ancak Rayburn’ün değerlendirmesi, Lübnan-İran ilişkisinin bütün kapsamını ve niteliğini görmezden geldiği muhtemeldir. Çünkü Ortadoğu gibi çalkantılı bir bölgede, dinî/mezhebî bağlantıların büyük ölçüde alınan kararları etkilediği bilinmektedir.

Reuters’un 7 Temmuz tarihli “Lübnan Hizbullahı’nın hükümetle İran akaryakıtı hakkında görüşmeleri” başlıklı haberde, ayrıca İran’la muhtemel ticaret anlaşmasının da gündeme geldiği kaydediliyor. Konuyla ilgili Hizbullah lideri Seyyid Hasan Nasrallah’ın “Görüşmeler başladı. Sonuç ne olacak? Bilmiyorum. Ama denemek zorundayız” diyerek, Hizbullah’ın süreç içerisinde olduğunu resmen gösterdi.

Lübnan’a Çin yardımı da söz konusu. Tahran’ın önceden Pekin’le bir anlaşma imzaladığı ve Lübnan’ın bu anlaşmanın takipçisi olacağı iddia ediliyor. Bununla birlikte Nasrallah’ın “Çinli şirketler Lübnan’a para getirecek, yatırım getirecek, iş fırsatları oluşturacak, ticarî nakliye yapılacak vb.” açıklaması mevcut.

Lübnan’a, ABD yardımları biliniyor. Fakat Hizbullah ayrı bir konu. Hizbullah’ın hükümet üzerindeki kontrolü ise, ABD yardımını engelleyebilir. Hizbullah’ın terör örgütü şeklinde nitelendirilmesi ve Lübnan Başbakanı Hasan Diab ile ilişkisi ABD’yi yardım seçeneği olmaktan çıkarabileceği ihtimalini doğuruyor. Bu sebeple Beyrut yönetiminin yönünün Tahran ve Pekin’e dönebileceği ihtimali kuvvetleniyor. Elbette Beyrut’un tercihinde ABD ve IMF’in tutumunun etkili olduğu aşikâr. 

İran’ın ekonomik krizi göz önüne alındığında, Lübnan’a, İran ve Çin yardımı gelmesi halinde Beyrut’un ABD yardımını yeniden düşünmesi gerekebilir. Bununla birlikte Çin’in Kuşak-Yol Projesi’nde, Trablus Limanı’nın Pekin için faydalı olacağı düşünülürse, Lübnan’ın başka bir seçeneğinin de olmadığı ihtimaller arasında.

ABD’nin, İran üzerindeki baskısı etkili olmakla birlikte, Lübnan gibi diğer bölge ülkelerindeki muhalif grupların teşvik edilmesini sağladı. ABD’nin yanlış politikası, Lübnan’ın karşısına İran ve Çin seçeneğini çıkartıyor. Lübnan ekonomisinin ise, hangi ülke tarafından kurtarılacağı merak ediliyor.

.

İran-Suriye Anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Temmuz 2020, Cumartesi

Ortadoğu’nun aktörleri yeni pozisyonlar alıyor.

Geçtiğimiz 8 Temmuz 2020’de İran ve Suriye arasında, ABD ve İsrail’den gelecek muhtemel saldırılara karşı bir anlaşma imzalandığı açıklandı. Anlaşma, İran Genel Kurmay Başkanı Tümgeneral Muhammed Bagheri ile Suriye Savunma Bakanı General Ali Abdullah Ayyoub’un imzalarını taşıyor.

Bagheri, Anlaşma hakkındaki beyanatında, “Anlaşma’nın ABD’nin Suriye üzerindeki baskılarını engellemeye yönelik olduğunu, Suriye’nin hava savunma sistemlerini güçlendireceklerini ve iki ülke arasındaki işbirliğini geliştireceklerini” kaydetti.

Anlaşma hayata geçirebilirse, Suriye’nin hava savunmasında Rusya’ya olan bağımlılığının azalmasına yol açacak. Hatırlanacağı üzere 2018’de İsrail’in Rus jetine saldırmasının ardından, Rusya’nın, Suriye’ye S-300 sistemini konuşlandırdığı bildiriliyor. Ancak Moskova’nın genel itibariyle Suriye’deki İsrail saldırılarını görmezden geldiği iddia ediliyor. Buna ek olarak Tel Aviv ve Washington arasında olduğu ileri sürülen gizli bir anlaşma dolayısıyla da Rusya’nın hava savunmasını istenilen düzeyde kullanmadığı yorumları da mevcut. Ancak İran’ın hal-i hazırda Rusya’nın olumsuz dikkatini çekmek istemeyeceği de ihtimal dahilindedir.

Arab News’in 16 Temmuz 2020 tarihli haberine göre, Tahran ve Şam yönetimleri Anlaşma ile İsrail’e de ciddî bir uyarı gönderiyor. Anlaşma’nın yapılmasında, İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu’nun 2020 Temmuz ayı başında ABD’nin İran Özel Temsilcisi Brian Hook ile birlikte gerçekleştirdiği basın toplantısında “İran’ın Suriye’de askerî unsurlarını bulundurmasına izin vermeyeceklerini” söylemesinin etkili olduğu değerlendiriliyor. Netanyahu’nun, Esad’a karşı tehditleri de cabası.

Suriye iç savaşı 9 yıldır devam ediyor. Bu süreçte İran’ın, Esad’ı ve Hizbullah gibi İsrail karşıtlarını desteklediği biliniyor. Diğer taraftan Türkiye, İran ve Rusya’nın, Suriye’de kan dökülmesini sonlandırmak için barış diyaloğu girişimleri bir müddettir sürüyor. Her 3 ülke de Suriye’nin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü destekliyorlar.

The Nation’ın 12 Temmuz tarihli haberinde, Tahran Üniversitesi’den Siyaset Bilimci Hossein Royvaran’ın “Rusya’nın, Suriye ile İran arasındaki Anlaşma’yı büyük bir ihtimalle destekleyeceğini” belirtiyor.

Rusya Bilimler Akademisi Doğu Araştırmaları Enstitüsü Kıdemli Araştırmacısı Boris Dolgov da “Anlaşma hakkında ABD ve müttefiklerine atıfta bulunarak Suriye’den yabancı askeri çıkarmayacağını” söylüyor. Birde Dolgov, Anlaşma’nın “İsrail hava kuvvetlerinin, İran tarafından kullanılan Suriye’deki askerî tesislere saldırmasını engellemeyi amaçladığını” ifade ediyor.

Anlaşma’nın, Suriye konusunda savaşın sonlandırılması ve barış girişimlerinde bulunan aktörlerce nasıl değerlendirileceğini ilerleyen süreçte göreceğiz.

.

Çin-İran anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

14 Temmuz 2020, Salı 00:19

Covid-19 salgını son 6 aydır küresel köyümüzün gündeminde.

Hatta “yeni dünya düzeni, Korona sonrası yeni uluslar arası sistem, milliyetçiliğe dönüş, paradiplomasi” vb. başlıklar üzerinden uluslar arası ilişkilerin geleceği tartışıldı. Halen de irdelenmeye devam ediliyor.

Korona’ya karşı tedbirli yaşamaya başladığımız “normalleşme” ile salgın öncesi uluslar arası ilişkiler tekrar gündeme geliyor. Bunlardan birisi de Çin-İran stratejik ortaklık görüşmeleri.

İran Dışişleri Bakanı Muhammed Zarif’in 2019 yılı Ağustos ayında, Çinli mevkidaşı Wang Li’yi ziyareti haberlerde yer almıştı. Ziyaretin muhtevası, iki ülke arasında 2016’da imzalanan anlaşmaya dayanarak yeni bir anlaşma imzalamak olarak kamuoyuna yansıdı.

Çin-İran Anlaşması 25 yıllık bir dönemi kapsıyor. Anlaşma’nın ilk 5 yıllık döneminde İran’ın petrol, gaz ve petrokimya sanayiini geliştirmek için Çin’in 280 milyar Dolar yatırımı söz konusu. Yine İran’ın ulaştırma ve üretim altyapısına 120 milyar Dolar’lık bir yatırım daha olacak. Birde Çinli firmalara, İran’da petrol, gaz ve petrokimya alanlarındaki yatırımları hususunda öncelik verilecek. Bununla birlikte Çinli üreticilerin, İran’da Çinli firmalar tarafından yeni yapılacak ulaşım yolları üzerinden Batı pazarlarına ulaşabilecek ve İran’da kurulacak fabrikalarda İran’ın ucuz işgücünden yararlanmasının amaçlandığı da ileri sürülüyor. En önemlisi de belirtilen Anlaşma’nın, Çin’in “Kuşak-Yol” projesinin devamı niteliğinde olduğu yorumlanıyor.

Anlaşma’nın askerî konularda da iki ülkenin işbirliğini genişletmesi “oilprice.com” web sitesine göre beklentiler arasında. 

İran lideri Ali Hamaney, Tahran ve Pekin arasında, merkezi rolünü Moskova’nın üstleneceği hava ve donanma işbirliği yapılacağını belirtiyor. 

Böyle bir ihtimalin, NATO’nun C4ISR şeklinde tarif edilen “Komuta, Kontrol, İletişim, Bilgisayar, İstihbarat, Gözetim ve Keşif” sistemlerinin etkisiz hâle getirmek için tasarlanmış Çin ve Rus elektronik askerî yeteneklerini de beraberinde getireceği tahmin ediliyor. Ayrıca Çin’in Doğu Asya ve Güney Çin Denizi’nde deniz kuvvetlerini inşa ve tahkim ettiği bildiriliyor. Bu anlamda Anlaşma’nın, ABD’nin İkinci Dünya Savaşı sonrası hegemonyasına yönelik bir tehdit olduğu da muhtemeldir.

Fletcher School of Law and Diplomacy (Fletcher Hukuk ve Diplomasi Okulu) Misafir Akademisyenlerinden Thomas P. Cavanna’nın 5 Temmuz 2020 tarihli “The Diplomat”taki makalesinde, yapılan Anlaşma ile Çin’in Ortadoğu’daki etkisini arttırdığı vurgulanıyor. Çin’in İran’la jeopolitik ortaklığı her iki ülke için stratejik önem arz ediyor. Ortadoğu’da Çin desteğindeki güçlü İran rejiminin devam etmesi, bölgede ABD’nin hegemonyasını olumsuz etkileyeceği tahmin ediliyor.

Çin-İran Anlaşması’nın, ABD eski Başkanı Barack Obama’nın 2015’te imzaladığı İran Anlaşması’nı sona erdirmeye yönelik olduğu değerlendiriliyor. Çin ve Rusya, BM Güvenlik Konseyi (GK) Daimî Üyesi. Pekin yönetimi GK üyeliğini, ABD’nin İran’a karşı yaptırımlarını engelleme çağrılarında kullanıyor. Çin’in BM Daimî Temsilcisi Zhang Jun, GK’ne, ABD’yi İran’a karşı “yasadışı tek taraflı yaptırımları durdurmaya ve İran’a silâh ambargosunun Ekim ayından ileri bir tarihe uzatılmasına itirazı”nı ifade eden bir çağrıda bulundu. Avrupa Birliği’nin (AB), İran’la ticareti devam ediyor. AB’nin bu durumu, Trump’ın İran hakkındaki politikasını desteklemediğini gösteriyor. Diğer taraftan Çin ve Rusya’nın, İran’ın nükleer programının yaptırımlarını destekleyip desteklemeyecekleri henüz net değil. Ancak Çin-İran Anlaşması ve Rusya’nın, ABD ve NATO’nun Ortadoğu’da desteklediği ülkeleri tedirgin edeceğe benziyor. İşte bütün bu belirtilenler ABD Başkanı Donald Trump’ın kendisini giderek izole ettiğini ortaya koyuyor.

Anlaşma ile Çin’in “Kuşak-Yol” projesinde bir adım daha attığı ihtimal dahilindedir.

Irak’ta Korona etkisi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

11 Temmuz 2020, Cumartesi 00:02

Covid-19 salgını uluslar arası sistemi ve ülkeleri kendilerine has (sui generis) şartları içerisinde etkilemeye devam ediyor.

Bu etki yönetim anlayışlarından, siyasî, ekonomik, sosyal ve sağlık alanlarına kadar görülüyor.

Irak’ın 2003’deki ABD işgali sonrasında fiilen 3’e bölündüğü biliniyor. Ülkede yıllarca süren yabancı işgalinden yorulan Iraklılar’ın tepkileri herkesin malûmu. Buna ek olarak geçtiğimiz yıl yaşanan işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk, gelir dağılımı adaletsizliği, konut sorunu, içişlerine müdahale eden İran’a yönelik sivil halkın sokak gösterileri izlendi.

Irak’ta, Şiî ve Sünnî mezhep ayrımcılığı, ülkenin en belirgin dinî, siyasî ve sosyolojik özelliği niteliğinde. Korona’nın İran’da çok yaygın olduğu belirtiliyor. İranlı Şiî hacıların, Irak’taki kutsal yerleri ziyaretleri, Irak Güvenlik Güçleri (IGG) ve Irak’ın Şiî önderlerinden Ali Sistani tarafından Mart 2020’den beri kısıtlanmış durumda. Buna karşılık İran destekli Şiî Kataib Hizbullah Grubu başta olmak üzere, “Irak’taki kutsal yerleri ziyaret etmenin Korona’ya şifa ve korunma kaynağı olduğu iddiasıyla, İranlı hacıların ziyaret engellerini kaldırmaya çalışıyor.” Bu anlamda Sistani ve Iraklı Şiî grupların, rekabet halinde oldukları dönem dönem Irak merkezi hükümetiyle salgının önlenmesi için ortak paydada buluştular. Iraklı Şiî siyasetçiler de hem İran ve desteklediği gruplarla hem de güvenlik güçleri arasında denge politikasına yöneldiler.

Ülkede Ekim 2019’da başlayan sosyo-ekonomik temelli gösterilerin, salgın döneminde Mayıs 2020’de tekrar patlak vermesiyle protestolar, İran’ın da desteğiyle Şiîler’in yoğun olduğu güney bölgelerinde arttı. Başbakan Mustafa El-Kadhimi’nin 16 Mayısta Bağdat’taki Şiî paramiliter ağı Popüler Seferberlik Güçleri’nin genel merkezini ziyaret ederek, göstericilere ve milislere “yasal ve resmî çerçeveye göre hareket etmelerini; polisle değil, IŞİD/DAEŞ/DAİŞ’e karşı mücadeleye konsantre olmaları” çağrısı yaptı. Böylece Şiî unsurların bir kısmı merkezi hükümetle anlaştı. Diğer Şiî grupların da İran konusunda fikir ayrılığına düşmeleri hedeflendi.

Korona salgınında IGG’nin sağlık tedbirleri kapsamında görevlendirilmesi ve sosyal medya üzerinden de halkla irtibat kurması, IGG ve Sünnî kesim arasında bağların kuvvetlendirilmesine vesile oldu. Sünnîler’in mezhebî olarak, Şiî kutsal mekânlarının ziyaret kısıtlamasına tepkilerin dışında kalması da, IGG ile Sünnî unsurların diyaloğunu güçlendiren sebepler arasında gösteriliyor. 

Birde Kadhimi’nin “İran destekli milisleri kovuşturmaya çalıştığı ihtimali” de, Sünnîler açısından önem taşıyor.

Salgın sürecindeki gelişmelerden anlaşılacağı üzere Şiî kesimin daha çok siyasîlerle, Sünnî tarafın da IGG ile ilişkisini güçlendirdiği kuvvetle muhtemeldir. Yine pandemide, merkezi hükümetin bölgedeki ve uluslar arası destek/çıkarlarını dengelemeye yöneldiği bildiriliyor.

Korona salgınına karşı görevlendirilen IGG için, Irak’ın bütün toplumdaki tarafları adına bir bütün olarak sadâkat temelinde ulusal egemenliği savunmak için bir fırsata dönüşebilir. Sonuçta salgın, 2003 ABD işgalinden bu yana Şiî, Sünnî, merkezî hükümet ve IGG için millî bütünlüğün farkına varılmasını sağlaması muhtemeldir.

.

Merkel’in siyaseti bırakması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

07 Temmuz 2020, Salı 00:03

AB Konseyi Dönem Başkanlığı, üye ülkeler arasında 6 aylık sürelerle dönüşümlü olarak yapılıyor.

Dönem başkanı ülke AB Konseyi toplantılarına başkanlık ediyor. Bir de AB için öncelikli konuların belirlenmesini sağlıyor. AB Konseyi Dönem Başkanlığı’nı geçen 1 Temmuz’da Almanya üstlendi. Almanya’dan sonra 1 Ocak 2021’de bu görevi Portekiz devralacak.

Almanya Başbakanı Angela Merkel, AB Konseyi Başkanlığı’nı “Birlikte Avrupa’yı yeniden güçlendireceğiz” açıklamasıyla Hırvatistan’dan devraldı. Dünyada olduğu gibi, AB’de de Covid-19’un etkileri ile mücadele etmek öncelikli.

AB, 17 Temmuz 2020’de 750 Milyar Euro’luk Teşvik Paketi’ni tartışmak üzere bir araya gelmeye hazırlanıyor. Korona öncesi popülaritesi düşen Merkel, salgına yönelik çalışmalarıyla en pragmatik liderlerden biri haline geldi. AB Konsey Başkanlığı görevi ve Teşvik Paketi’nin görüşülecek olması, Merkel için bir fırsat şeklinde değerlendiriliyor.

Teşvik Paketi, ekonomik toparlanma planı olarak niteleniyor. Almanya’nın da komşularını desteklemek için Paket’ten en büyük borcu alacağı tahmin ediliyor. Çünkü medya kuruluşu Deutcshe Welle’ye göre Almanya, ihracatının neredeyse % 70’ini AB ülkelerine yapıyor. Merkel’in, Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un yanında “Avrupa’nın geleceği bizim geleceğimizdir” demesi boşuna değil.

Bununla birlikte, Almanya Savunma Bakanı Ursula Von Der Leyen tarafından hazırlanan borçlandırma planına AB içerisinden eleştiriler mevcut. Hollanda, Danimarka ve Avusturya’nın hibeleri ve kredileri kabul etmede isteksiz oldukları bildiriliyor. İsveç ise, daha iyi şartlarda anlaşma arayışında. Zaten Merkel de farklı düşünenleri biliyor. Bu sebeple de Konsey Başkanlığı’nın ilk gününde “Size üye ülkelerin konumlarının birbirinden uzak olduğunu söylemeliyim” demişti.

Merkel’e destek Macron’dan geldi. Macron, salgının etkilerinden kurtulma anlamına da gelen Plan hakkında “Bu bizim mutlak önceliğimizdir. Şansölye Merkel ve ben, bunu plana yazdık. Bu olmadan, Avrupa bu zorluğu aşamaz. Avrupa ekonomisinin etkilenmesi, bazı üyelerin yararına değil” diyerek Plan’ı eleştiren ülkelere göndermede bulundu.

Böylece Merkel, AB’yi Alman-Fransız kurtarma planına yönlendiren aktör olarak karşımıza çıkıyor. Ancak Plan’ın, Merkel’in siyasete vedası şeklinde değerlendirenler de var. 2000 yılından bu yana Parlamento’da bulunan Merkel, 2005’ten beri de Başbakanlık görevini yürütüyor. Hıristiyan Demokrat Birliği Partisi lideri Merkel, iktidarını koalisyonlarla sürdürüyor. Merkel ve Partisi’ni 2008’deki malî kriz, 11 Eylül 2001 terör olaylarından itibaren 20 yıllık Ortadoğu merkezli sorunlar, Brexit ve göçmen konularının zorladığı biliniyor.

Diğer taraftan Merkel’in, Korona ile mücadelede gösterdiği çalışmalar, 7 Mayıs 2020 tarihli Infratest Dimap/ARD tarafından yapılan ankette Alman’ların % 67’since başarılı bulundu. Salgındaki beğeni Hıristiyan Demokrat Birliği Partisi’ne olan desteği epeyce yükselttiği kaydediliyor. Buna ek olarak Korona sürecinin Alman’lara Merkel’in etkili bir AB lideri olduğunu hatırlattığı, Macron ile yaptığı ittifakın AB’yi güçlendirdiği, Avrupa’da ABD liderliğini zayıflattığı, Rusya ve Çin’den gelen sorunlarla yüzleştiği belirtiliyor.

Merkel, gelecek yıl başbakanlık görevinde son dönemi olduğunu, siyaseti ve parti liderliğini bırakacağını 29 Ekim 2018’de basınla paylaşmıştı. Merkel 2021’de siyaseti bırakırsa, Almanya eski Şansölyesi ve AB Konseyi Dönem Başkanı ünvanlarıyla ayrılacak. Teşvik Paketi/borç planlaması ile de Avrupa’nın kurtarıcısı olmaya çalışıyor. Ancak Merkel’in görevini bırakması ile muhtelif sorunları halefine bırakacağı da aşikâr. Bu sorunlar başlıca Korona, Brexit; Çin’in Hong Kong’daki anti-demokratik uygulamaları, Uygurlar hakkındaki etnik soykırım ve toplama kamplarına yönelik çözüm teklif etmemesi vd. olarak sıralanıyor. Diğer Avrupalı liderler gibi Merkel’in de Uygurlar için demokrasi, insan hakları, hürriyetler hususunda Çin’e karşı tepkisiz kalması unutulmayacaktır.

.

Korona ve paradiplomasi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

04 Temmuz 2020, Cumartesi

Covid-19 virüs salgını bütün dünyayı siyasî, ekonomik, sosyal, sağlık vd. alanlarda etkilemeye devam ediyor.

Sağlık tedbirleri için getirilen kısıtlamalar, muhtelif hürriyetler hakkındaki tartışmaları beraberinde getirmişti. Salgın sürecinde devletlerin bağlı oldukları üst-yapılardan (özellikle AB) daha bağımsız hareket etmeleri de milliyetçi yönetim anlayışına yönelme münâzaralarını da gündeme taşımıştı. Birde Korona sonrası yeni dünya düzeni ihtimalleri üzerinde de duruldu.

Salgın döneminde bir kavram daha öne çıktı. Bu kavram “Paradiplomasi”dir. Bu kavram temelde “ulusal ve bölgesel yönetimlerce kendi başlarına yürütülen uluslar arası ilişkiler” olarak tanımlanıyor. Paradiplomasi terimi, Kanadalı bilim adamı Panayotis Soldatos tarafından akademik hayata taşındı. Saldatos’un 1993’te States and Provinces in the International Economy (Uluslararası Ekonomide Devletler ve Şehirler) dergisinde yayınlanan “Cascading Subnational Paradiplomacy in an Interdependent and Transnational World (Birbirine Bağımlı ve Ulus-Ötesi Dünyada Kademeli Ulus-Altı Paradiplomasi) makalesi okunmaya değer nitelikte. Çek asıllı ABD’li yazar Ivo Duchacek, kavramın teorisyenlerinden sayılıyor.

Paradiplomasi ile ilgili başlıklar ise “çok katmanlı diplomasi, devlet altı diplomasisi ve örgütler arası (intermestic) ilişkiler” şeklinde sıralanıyor. Intermestic ilişki de, “yerel meselelerin uluslar arası ilişki boyutuna taşınarak yerel çözümler aranmasını” ifade ediyor. Hatta Paradiplomasi “yerelleşmenin küreselleşmesi”, “yerel dış politika” ve “uluslar arasılaşan yerel yönetimler” biçiminde de tanımlanıyor. Günümüzde belediyelerin, merkezi yönetimden bağımsız olarak başka bir ülkenin şehir belediyesiyle “kardeş şehir anlaşmaları, karşılıklı kültürel faaliyetleri” buna örnek gösteriliyor.

Salgında merkezi yönetimden bağımsız olarak İspanya’nın Barselona şehir yönetimi Korona ile mücadelede kullanmaları için Ürdün’ün Amman, Lübnan’ın Saida, Fas’ın Tetouan ve Mozambik’in Maputo şehirlerine toplamda 400 bin Euro yardımda bulunduğu bildiriliyor. Yine Almanya’nın Frankfurt yönetimi de İtalya’nın Milan şehrine 10 bin Euro bağış gönderdi. Benzer bir durum Güney Amerika içinde geçerli. Bu coğrafyada da merkezi olmayan hükümet/yönetimlerin uluslar arası ilişkilere yöneldiği kaydediliyor.

Korona sürecinde Arjanti’nin Córdoba eyaleti, Çin’in Chongqing şehri ile tıbbî malzeme alımı anlaşması yaptı. Bununla birlikte Şili’nin Bio Bio şehri, Çin’in Hubei eyaletiyle uzun süren ilişkileri sayesinde salgında kullanmak üzere maskeye erişimi kısa sürede sağladı. 

Pandemide merkezi hükümetler sınır kontrollerini arttırırken, devletlerin uluslar arası ilişkilerdeki varlığının daha fazla hissedilmesine sebep olduğu yorumlanmıştı. Diğer taraftan salgının yukarıdaki örneklerle devletlere ve uluslar arası sisteme paradiplomatik ilişkiyi hatırlatmış oldu. Elbette bu gelişmeler yerel yönetimleri, merkezi hükümetle de karşı karşıya bıraktığı durumlara yol açtı. Meselâ Şili merkezi hükümetinin şehirler arasında seyahati yasaklaması, ikametgâh ve çalışma yerlerinin farklı olan işçileri olumsuz etkiledi. Özellikle işçi nüfusunun yoğun olduğu Iquique şehir yönetimi, merkezi hükümetin aldığı bu karar karşısında işçiler tarafından sorumlu tutuldu.

Ayrıca Meksika’nın Jalisco ve Brezilya’nın Sao Paulo eyaletleri yerel yönetimin, kendi bölgesinde tek taraflı karantina ilân etmesi, merkezi yönetimden bağımsız hareket ettiklerine işaret ediyor.

Salgın, paradiplomatik ilişki ve girişimleri öne çıkartıyor. Bu bağlamda “Küresel Sağlık İçin Kentler, Birleşik Şehirler ve Yerel Yönetimler (UCLG), BM Habitat, Uluslararası Kentsel İşbirliği ve Metropolis vb. kuruluşlar arasındaki işbirliği Korona’nın bütün boyutlarının ve tecrübelerinin paylaşılmasını kolaylaştıracağı beklentiler arasındadır.

Sonuçta pandemi, Paradiplomasi’nin önemini arttığı bir süreç olmuştur. Birde mahallî yönetim ile merkezi hükümet arasındaki ilişki gündeme gelmiştir. Mahallî yönetimlerin uluslar arasılaşmasının tartışılacağı kuvvetle muhtemeldir.

.

AB Güvenliği ve Savunması için Dersler ve Çıkarımlar Belgesi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

30 Haziran 2020, Salı

Yeni Asya’da 27 Haziran 2020 Cumartesi günü yayınlanan “Korona Sürecinde AB Güvenlik ve Savunması” başlıklı köşe yazım hakkında gelen e-mail’leri okudum.

Gelen e-mail’lerde, köşe yazımda bahsedilen AB Dış Eylem Görev Gücü’nün geçtiğimiz Mayıs 2020’de yayınladığı “AB Güvenliği ve Savunması İçin Dersler ve Çıkarımlar Belgesi”nin muhtevasını yazmam talep edildi. Ben de belgenin detaylarını kısaca yazmaya çalışacağım.

Covid-19 salgını, bütün dünya için değişiklikleri zorunlu kıldı. Salgın aynı zamanda AB’deki siyasî ve ekonomik gerçekleri dönüştürüyor. Mesele sadece ekonomik değil, birde AB’nin çeşitlendirilmiş güvenlik ihtiyaçlarına da odaklanan bütüncül bir politikayı savunmasını zorunlu hâle getiriyor. Bu anlamda AB Güvenliği ve Savunması İçin Dersler ve Çıkarımlar Belgesi yayınlandı.

Belge’de krizin üstesinden gelmek için “ortaklıklar, dayanışma, duyarlılık, yetenekler ve hazırlıklı olma” başlıklarında 5 madde yer alıyor. 

Belge’de belirtilen başlıklar özetle:

1. Ortaklıklar: - BM merkezli güçlendirilmiş çok taraflılık ve geliştirilmiş küresel rekabet. - NATO ile daha yakın koordinasyon. - Salgınla başa çıkmak için bütün uluslar arası ortaklarla diyalog ve işbirliği. - Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası gereği AB’nin farklı sahalarda 17 görev misyonu üstlendiği ve bunlardan 13’ünün BM görev misyonları ile paylaşıldığı ve BM gibi sahadaki ortaklarla koordinasyonun arttırılması.

2. Dayanışma: - AB üye devletleri silâhlı kuvvetlerinin birbirleriyle yardımlaşmaları. - AB Dış Eylem Görev Gücü’nün, sivil otoritelere, ulusal askerî yardım konularında bilgi alış verişini desteklemesi ve kolaylaştırması.

3. Duyarlılık: - AB sınırlarının ötesinde, terörizm vb. güvenlik ve istikrarın muhtemel etkilerinin izlenmesi. - AB misyon ve operasyonlarının değişen şartlara uyum göstermesi ve ortaklara yardım etmesi. - Hızlı takip, planlama ve karar alma süreçlerine duyarlılık. - Çatışmayı önlemek için AB Dış Eylem Görev Gücü’nün Erken Uyarı Sistemi’ni en iyi şekilde kullanmak.

4. Yetenekler: - AB sivil misyonlarının, AB’nin Korona’ya tepkisine katkıda bulunma seçeneklerini belirlemek. - AB’nin NATO’su kabul edilen Daimî Yapılandırılmış İşbirliği Anlaşması’nın (PESCO), AB’nin hazırlığını ve dayanıklılığını arttıran ortak projeler üretmesi. - Avrupa Savunma Fonu ve Askerî Hareketliliği’nin yeterince finanse edilmesi, AB’nin ekonomik toparlanmasına yardımcı olunması. - AB Dış Eylem Görev Gücü’nün askerî personel analizinin yapılması.

5. Hazırlıklı Olma: - Siber, hibrit, dezenformasyon veya Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer (CBRN) vb. tehditler karşısında güvenlik açıklarının ele alınması. - Sivil ve askerî personelin tatbikatlar ve eğitimler yoluyla koordine edilmesi. - AB’nin dahili bilgi ve iletişim ağlarının korunması ve iyileştirilmesi yer alıyor.

AB Güvenliği ve Savunması İçin Dersler ve Çıkarımlar Belgesi ile salgının muhtemel güvenlik sonuçlarıyla yüzleşmeye, geleceğe daha hazırlıklı ve dirençli olmak amaçlanmıştır. Belge’ye ek olarak 27 üye ülkenin Savunma Bakanlıkları arasında online bir Covid-19 irtibatı da mevcut. AB Dış Eylem Görev Gücü; Âcil Müdahale Koordinasyon Merkezi (ERCC), Avrupa Sivil Koruma ve İnsanî Yardım Operasyonları Direktörlüğü (DGECHO), Avrupa-Atlantik Âfet Müdahale Koordinasyon Merkezi (EADRCC) ile resmî temaslarda bulunmaktadır. Bununla birlikte NATO ile de gayri-resmî iletişim halindedir.

Böylece 27 Hazirandaki makalemde değindiğim ve talep edilen teknik konu kısaca açıklanırken, AB vd. bütün uluslar arası aktörlerin güvenlik ve savunma politikalarını salgın sonrası iyileşmenin bir unsuru haline getirmeleri kuvvetle muhtemeldir.

..

Korona sürecinde AB güvenlik ve savunması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

27 Haziran 2020, Cumartesi

Covid-19 salgını 2020 yılına damgasını vurdu. Avrupa Kıt’ası da diğer coğrafyalar gibi salgından etkilendi.

AB üyelerinin ortak sağlık güvenliği politikasından uzakta kaldıkları görüldü. Özellikle İtalya, Fransa, Almanya ve İspanya’daki salgının yüksek hızı ve ölüm oranları dikkatleri çekti. Şimdi her ülkedeki gibi Avrupalı ülkeler de normalleşme sürecine girdi. AB hal-i hazırda ekonomik, politik ve güvenlik sorunları içerisindeyken, birde İngiltere’nin Brexit ile ayrılmasının hemen devamında Korona’nın olumsuz etkileriyle yüzleşti. Salgının AB için 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, Doğu Bloku’nun Demir Perdesi’nin açılması ve ABD’deki 11 Eylül 2001’deki terör olayları kadar benzer bir etkiye sebep olmasının ihtimali üzerinde duruluyor.

AB’deki mevcut ekonomik krizin, salgınla birlikte daha da derinleştiği belirtiliyor. AB merkezli savunma şirketleri de dahil olmak üzere, birçok Avrupalı firmanın borsalardaki değer kayıpları tarihî anlam taşıyor. Şirketlerin değer kaybının borçlanmaya yol açacağı ve borçlanmanın tehdit boyutuna ulaşması çekinceler arasında. Kamu kaynaklarının Korona ile mücadelede arttırılarak kullanılması, savunma alanına yönelik finansmanın azalacağından endişe ediliyor.

AB’de 2008 yılı malî krizi öncesinde, savunma sektörüne yapılan harcamaların şimdi ters bir eğilim göstermesi bekleniyor. Fon eksikliği, Avrupalı savunma firmalarının Ar-Ge faaliyetlerini negatif etkileyeceği ve savunma sektörünün rekabet gücünün azalacağı ihtimal dahilindedir. Bununla birlikte Avrupa Savunma Fonu (EDF) ve Avrupa Barış Tesisi (EPF) gibi, muhtelif savunma ve işbirliği girişimlerinin hızını kaybedeceği de kaydediliyor. Savunma sahasındaki malî ve işbirliğinin gerilemesi, AB’nin kuruluş felsefesine ters düşmesi ve üye ülkelerin entegrasyonlarını zorlaştıracağı tahmin ediliyor.

Korona ile Kuzey ve Güney Avrupa ülkelerinin farklı ekonomik yapıları iyice belirginleşirken, AB üyelerinin salgın hakkında ortak politikadan ziyade daha çok milliyetçi çözümlere başvurduğu görüldü. Milliyetçiliğin de AB’nin kuruluş ilkelerine ters düştüğü biliniyor. Halbuki, “AB 2016 Yılı Küresel Stratejisi”, “küresel salgınları tesbit, önleme ve mücadeleyi” vurgulasa da, Strateji’nin kağıt üzerinde kaldığı anlaşılıyor. Uygulanamayan Strateji’nin, AB’de savunma girişimlerinin azalmasına ve milliyetçi çözüm arayışlarıyla sonuçlandığı söylenebilir.

AB’nin, NATO’ya ek olarak, 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması ile tamamlanacak Avrupa güvenliği için ortak savunma ve güvenlik birimi kurma hedefi AB’nin ulus ötesi kimliğini perçinleyecektir. Bunun ancak üye ülkelerin kriz zamanlarında birbirlerini desteklemesi durumunda anlamlı olacağı aşikârdır.

Salgınla birlikte, AB’nin güvenlik aktörü olarak konumu sorgulanıyor. Korona’nın sebep olduğu sosyo-ekonomik olumsuz etkilerle başa çıkmanın yüksek maliyetinden dolayı, AB’nin kriz yönetimi faaliyetlerinin operasyonelliğini daraltacaktır.

AB üyelerinin Libya, Suriye ve Ukrayna’daki sivil ve askerî faaliyetlerine yeni asker ve personel görevlendirme isteğinin azalması beklentiler arasındadır. Böylece salgının, Avrupa güvenlik politikasının içe dönük perspektifini ortaya çıkardığı anlaşılıyor. İçe dönük AB’de de mülteci sorununun hızlanabileceği ve üye ülkeler arasında siyasî kutuplaşmaya yol açması gibi olumsuz dışsal sorunlar yayılabilir.

Korona, AB’deki siyasî ve ekonomik gerçekleri dönüştürmeye devam ederken, birliğin sadece ekonomileri kurtarmayı değil, aynı zamanda AB’nin çeşitlendirilmiş güvenlik ihtiyaçlarına da odaklanan bütüncül bir politikayı savunmasını zorunlu hâle getiriyor.

AB Dış Eylem Görev Gücü geçtiğimiz Mayıs 2020’de “AB Güvenliği ve Savunması İçin Dersler ve Çıkarımlar Belgesi” yayınlandı. Belge’de krizin üstesinden gelmek için “ortaklıklar, dayanışma, duyarlılık, yetenekler ve hazırlıklı olma” başlıklarında 5 maddeyi ihtiva ediyor. Yine Belge’de “AB’nin, yüzleştiği tehditler karşısında gerçekten duyarlı olması, savunma ve güvenlik politikası konusunda Korona öncesi gündeminden vazgeçmemesi tavsiye ediliyor.” Bu sebeple AB, uluslar arası alanda güvenlik aktörü olma rolünü geliştirmek üzere, Avrupa Savunma İşbirliği’ni salgın sonrası iyileşmenin bir parçası yapması uygun olacağı muhtemeldir.

.

Çin-Hindistan sınır çatışmaları

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

20 Haziran 2020, Cumartesi

Uluslar arası ilişkilerde, Korona’dan dolayı salgın sonrasında yeni uluslar arası sistem tartışmaları yapılırken, Çin ve Hindistan arasındaki sınır sorunu tekrar gün yüzüne çıktı.

İki ülke arasındaki sınır tartışmaları ve çatışmalarından anlaşılacağı üzere, mevcut uluslar arası düzenin eski problemlerinin devam ettiği anlaşılıyor.

İki ülke arasındaki sınır sorunu, İngiltere himayesi altındaki Hindistan dönemine hatta 1899’a kadar uzanan bir tarihe sahiptir. İngiliz Hindistanı ve Tibet arasında imzalanan 1914 tarihli Simla Sözleşmesi, McMahon Hattı’nı kapsamaktaydı. Ancak Çin, Simla Sözleşmesi’nin dışında tutuldu. Çin ve Hindistan 1962’de tartışmalı bölgeler ve sınır hattı için savaştılar. 1962 Savaşı sonrası, “Gerçek Kontrol Hattı ve güven arttırıcı tedbirler”in dahil edildiği anlaşma, ancak 1996’da imzalanabildi.

Çin’in, Hindistan Büyükelçisi Sun Yuxi’nin 2006’da, Hindistan’ın Kuzeydoğu’sundaki Arunaçhal Pradesh eyaletinin Çin’e ait olduğunu “Arunaçhal Pradesh bizimdir” şeklinde duyurdu. Aynı zamanda her iki ülke, sınır bölgesi Sikkim boyunca zaman zaman çatıştılar. Hindistan da 2009’da Çin sınırı boyunca ilâve askerî güç konuşlandıracağını ilân etti. Yine Hindistan, sınır anlaşmazlığını çözmek üzere Çin’in kabul etmediği “Tek Hindistan” siyasetini kabul etmesini teklif etti. Fakat sorun bugün de varlığını sürdürmektedir.

Çin ve Hint birliklerinin geçtiğimiz 5-6 Mayısta, tartışmaların yoğunlaştığı Pansong Tso Gölü civarında çatıştıkları belirtiliyor. Bu çatışma, iki ülkenin doğu Ladak’taki Gerçek Kontrol Hattı’nın (GKH) muhtelif noktalarına askerlerini yerleştirdiği bildiriliyor. Birde Çin’in, her iki ordunun devriye gezdiği “gri alan” niteliğindeki Göl üzerinde varlığını fazlasıyla hissettirdiği kaydediliyor. Buna karşılık Hindistan ise, Göl hakkında statükonun restorasyonunu talep ediyor. Bununla birlikte iki ülkenin sorunlu ve çatışma halinde oldukları bölgeler Demchok, Galwan Vadisi ve Daulat Beg Oldie’yi de kapsıyor. 

Çin ve Hint birliklerini 1962’den beri ayıran GKH, Göl’den geçiyor. Bu anlamda iki aktör içinde stratejik öneme sahip. Hindistan’ın GKH yakınlarındaki altyapı yatırımları, Çin’in Aksai Chin ve Lhasa-Kaşgar karayolunun kontrolünü zorlaştırdığı muhtemeldir. Belirtilen karayoluna yönelik muhtemel tehditlerin Çin’in Ladakh ve Jammu Keşmir’deki Pakistan egemenliği altındaki bölgeler hakkındaki planlarını da tehlikeye attığı ihtimaller arasında gösteriliyor.

Daulat Beg Oldie-Darbuk-Shayok arasındaki 255 Km’lik karayolunun inşası da, Çin’in tansiyonunu yükselten sebeplerden. Birde Daulat Beg Oldie dünyada en yüksek havaalanı olma özelliği taşıyor. Buna ek olarak yol, Karakoram geçişindeki son askerî bölgeye kadar uzanması ve tamamlandığında Daulat Beg Oldie ile Leh arasında seyahat süresinin 48’den 6 saate düşecek olması da çatışmaların jeopolitik ve jeostratejik muhtevası hakkında fikir veriyor.

Çin’in Korona’yı “Maske Diplomasisi” ile avantaja çevirme girişimleri biliniyor. Ancak Korona’nın, Çin’de büyük iş kayıplarına ve salgının getirdiği olumsuz uluslar arası algıların da iç huzursuzluğa yol açtığı vurgulanıyor. Diğer taraftan Hindistan Başbakanı Narendra Mondi’nin Swadeshi Hareketi (Yerel Ses) üzerinden yerli ürünleri kullanma çağrısı yapması, Hindistan’da Çin mallarına yönelik boykotu hızlandırdı. Böylece Hindistan’ın Korona sonrasında, Çin mallarını kullanımını azaltmayı planladığı ihtimal dahilindedir. Salgının, Çin’in ticaret açığını arttırdığı belirtiliyor. Hindistan’ın Çin’den ithalatının 65 milyar Dolar, Çin’in de Hindistan’dan ithalatının 13 milyar dolar seviyesinde. Çin-Hint sınır çatışmalarının, “Çin Ürünleri Boykotu”na bağlantılı olduğu, ticaret dengesizliğini etkili bir şekilde azaltabileceği ve sonuçta Çin’e ekonomik zarar verebileceği ileri sürülüyor.

İki ülkenin çatışma sebepleri arasında Çin’in, ABD Başkanı Donald Trump’ın Hindistan’ı G7’ye alma düşüncesine karşı çıktığı iddiası da bulunuyor. Korona’dan dolayı eleştiri oklarının hedefindeki Çin’in, Hindistan ile çatışması dikkatleri farklı bir yöne çekmeye çalıştığına yorumlanıyor. İki ülke arasındaki sınır sorununun, 1899 sonrası konjonktürden farklı bir aşamaya geçtiği ve ekonomik çıkarların daha öncelikli hale geldiği aşikârdır.

.

Sağlık İpek Yolu

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

16 Haziran 2020, Salı

Çin’e ait “Bir Kuşak – Bir Yol” veya “Kuşak-Yol Projesi” 2013 yılı sonunda Devlet Başkanı Xi Xinping tarafından ilan edildi.

İtalya’nın da işbirliğiyle 2049’da bitirilmesi planlanan Kuşak-Yol’un, Çin-Roma Medeniyeti Birliği şeklinde ifade edenler de mevcut. Bununla birlikte Modern İpek Yolu’nu çağrıştırdığı da söyleniyor. Hem kara hem de deniz yolu güzergâhlarını içeriyor.

Çin’den tüm dünyaya yayılan Covid-19 virüsü, Çin’e yönelik tepkileri de beraberinde getirmişti. Hatta ABD Başkanı Donald Trump, Korona için “Çin virüsü” tanımı yapmıştı. Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, 2020 yılı Mayıs sonunda “salgının, dış politikada Kuşak-Yol’u yavaşlattığını” itiraf etmişti. Ancak Yi “Kuşak-Yol’un daha güçlü bir şekilde geri döneceği” iddiasında da bulundu. Yi’nin asıl gündeme getirmeye çalıştığı, Kuşak-Yol’un “Sağlık İpek Yolu (SİY)” idi. Pekin’in 2015’ten bu yana SİY ile halk sağlığı yönetimini organize etmeye çalıştığı ileri sürülüyor.  Bu anlamda Korona’nın Çin’e, SİY kapsamında sağlık yönetimini küresel olarak başlatma fırsatı verdiği belirtiliyor.

Hindistan’da yayınlanan The Print Gazetesi’nin 11 Haziran’daki sayısında Deep Pal, Rahul Bhataia ve Suchet Vir Singh’in kaleme aldığı “Health Silk Road – How China Plans to Make BRI Essential in Covid-hit South Asia (Sağlık İpek Yolu – Çin, Covid Üzerinden Güney Asya’da Kuşak-Yolu Nasıl Zorunlu Hale Getirmeyi Planlıyor?)” makale dikkate değer nitelikte.

Makalede Çin’in, değişen jeo-politik ve jeo-ekonomik gerçekler karşısında SİY için daha fazla çalıştığı anlatılıyor. Çin’de yayınlanan People’s Daily Gazetesi’nin 25 Mart’taki nüshasında da “Health Silk Road protect lives of all mankind (SİY Tüm İnsanlığı Korur)” başlıklı haberinde Pekin’i yönlendiren 3 ana hedeften bahsediliyor. Haberde “Çin’in acil küresel hedefinin, salgın sürecinde Çin hakkındaki söylenilenleri kontrol altına almak ve kendisini küresel bir sağlık lideri olarak göstermek” olarak değerlendiriliyor.

Yine The Print’deki yayına göre, Çin’in ayrıca “Maske Diplomasisi” biçiminde başlayan ve muhtelif ülkelere tıbbi malzeme tedariğinin, şimdi “Kurt Savaşçı Diplomasisi”ne dönüştüğüne yorumlanıyor. Çünkü Pekin ve Xi Jinping hükümetinin sosyal medya kanallarını sonuna kadar kullanarak, iyilik ve yardımsever imajı yaymak için çalışıyorlar. Böylece Çin’in salgının başından beri “şeffaf, açık ve kapsamlı” resmi söyleminin tutarlılığına dikkat çekiliyor.

The Print’te diğer taraftan “Korana’nın ve SİY’nun Çin’e, küresel halk sağlığı mekanizmalarını kendi düşüncesine uyacak şekilde yeniden düzenleme fırsatı verdiği” kaydediliyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün SİY’nu 2017’de onayladığı hatırlandığında ve salgının Çin’e diğer ülkelere tıbbi yardımda bulunma imkânı verdiği göz önünde alındığında, SİY’nun DSÖ’ne alternatif olabileceği değerlendiriliyor. Çin’in, SİY ile yeni pazarlar bulmayı umduğu, Kuşak-Yol kapsamındaki ülkelerde Çin sağlık sistemleri ve teknolojilerini planladığı da iddia ediliyor. 

Çin’in 2017’den bu yana SİY hakkında kapsamlı altyapı geliştirme, kapasite geliştirme, hastalıkların tanımlanması, önlenmesi, kontrolü, e-tıp uygulamaları, karantina araçları, yetkililer için istatistikler, iletişim izleme uygulamaları vb. çalışmalar yaptığı bildiriliyor. Yapılan bu çalışmalar neticesinde Çin’in, Korona’dan etkilenen ülkelere tıbbi yardım ve personel gönderdiği aktarılıyor. Pekin birde biyomedikal teknolojisi, sentetik biyoloji, gen araştırmaları ve teletıp gibi alanlarda işbirliği arayışında.

Korona tüm dünyada olduğu gibi, Güney Asya’da da son 40 yılın en kötü ekonomisine yol açtı. Özellikle Pakistan, Bangladeş, Maldivler başta olmak üzere, Çin’le ticari bağlantıları olan ülkelerin borç yapılandırması görüşmelerine başladıkları gelen haberler arasında. Buna birde Güney Asya ülkelerinin temel sağlık hizmetlerindeki yetersizlikleri de eklenince, bu ülkelerin, Çin’in SİY ve Kuşak-Yol’un ayrılmaz parçası olacakları ileri sürülüyor.

Çin’in Kuşak-Yol ve SİY’nun başarısı, Güney Asya ve dünyanın diğer bölgelerinde hızlı yayılabilmesine bağlı. Ancak Güney Asya ülkelerinin, Çin’le nasıl başa çıkabileceklerine dair stratejiden mahrum oldukları ihtimal dahilindedir. Çin’in “Kurt Savaşçı Diplomasisi”nin, dünyanın diğer yerlerindeki muhtemel etkilerinin ne olacağını ilerleyen süreçte gözlemleyeceğiz.

.

Korona’nın ABD’deki protestolara etkisi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

13 Haziran 2020, Cumartesi

ABD’de Goeorge Floyd’un öldürülmesiyle başlayan ırkçılık karşıtı gösteriler, bazı çevrelerce birçok açıdan yorumlandı.

Protestolar 50 eyalete yayıldı. Floyd’un “Nefes Alamıyorum” ifadesi çeşitli ülkelerde polis şiddetine maruz kalanların sloganı haline geldi.

ABD’deki protestoların hızlı yayılması ve büyük ölçekli olmasında Covid-19 salgınının etkisinden bahsedenler de mevcut. Küresel ekonomiyi durma noktasına getiren Korona, insanların da aylarca evlerine kapanmasına neden oldu. Eve kapanmadan kaynaklı işsizlik, kaygı, huzursuzluk, yorgunluk ve öfke gibi sosyo-ekonomik ve psikolojik durumlar protestoların kaçınılmaz gündemi oldu.

Salgınla birlikte evlerine kapanan Amerikalılar, sosyal izolasyon ve güçsüzlük duygusu hisseden çok sayıda kişinin protestolara katıldığı görüldü. Başka bir ifadeyle Amerikalılar için ırk ayrımcılığı, ekonomik, sosyal, siyasi vb. olumsuzluklar Korona’dan daha varoluşsal bir tehdit olduğu yorumlanabilir. Elbette bu gelişmelerin sosyal mesafeye de son verdiği söylenebilir. Böylece Covid-19 vakalarında artış görülmesi muhtemeldir.

Siyah Amerikalılar’ın halk sağlığı hizmetlerine erişmede zorluk yaşadıkları ve ekonomik eşitsizliklerle karşılaştıkları iddiaları; Floyd ve diğer 2 Siyah Amerikalı’nın öldürülmesi, Siyahların polis şiddetinden daha fazla korktuğu hakkında güçlü bir mesaj veriyor.

Protestocular küresel anlamda, Siyah Amerikalılar’la ve benzer sorunlarla mücadele edenlerle dayanışma içindeler. Böylece protestocular, Batılı ülkelerdeki geçmişten bugüne sistemik ırkçılık ve talimatların dışına çıkan güvenlik güçlerinin vahşetini protesto ettikleri de belirtiliyor. Çünkü geçtiğimiz hafta Paris’te, 2016’da polisin elindeki Siyah bir adamın ölümünün yıl dönümünde gösteri düzenlemek için, toplantı yasağına rağmen 20 bin kişi toplandı. Yine geçen hafta Berlin’de, polis veya kamu görevlilerinin ırksal içerikli davalardan mahkeme edilmesine izin verildiği bildiriliyor.

Tüm bu gelişmeler Batı’da demokrasiden memnuniyetsizliğin arttıkça, devletin ırksal ve etnik azıklıklarla ilişkilerinin eleştirel incelenmesini ve iyileştirici önlenmeler alınmasını gerekli kılıyor. Birde toplumun her kesiminin ihtiyaçlarına cevap verdiklerini göstermesi gereken demokratik kurumların güvenilirliğini arttırma fırsatı verdiği de anlaşılabilir.

Şu anda protestoların ne kadar süreceği, somut ve kalıcı reformların yapılıp yapılmayacağını söylemek güç. Ancak Minneapolis, Boston ve Los Angeles’ta gelişmelerden bahsediliyor. Minneapolis’te, Şehir Meclisi’nin çoğunluğu “kamu güvenliğini yeniden belirlemek üzere halkla birlikte çalışma sözü vererek, Polis Departmanı’nı dağıtmaya karar verdi.” Bostan Belediye Meclisi de oybirliğiyle, “polis şiddetini sona erdirecek önlemler alacağına dair karar aldığı” kaydediliyor. Buna ek olarak Los Angeles Belediye Başkanı’nın “Polis Departmanı bütçesinde önerilen bir artışı durduracağı ve kaynakları Siyah toplulukların sağlık ve eğitim ihtiyaçlarına tahsis edileceği” yönünde çalışma başlattığı haberlerde yer alıyor.

Böylece protestocuların sosyal medyadaki “#polthepolice” hashtagindeki “polis bütçelerinin düşürülmesi, polis taktik ve uygulamalarının yeniden düzenlenmesi” taleplerinin dikkate alındığı anlaşılıyor.

Göstericilerin talepleri, diğer şehirlerde, Minneapolis’deki gibi polis departmanının dağıtılmasına varmayabilir. Bununla birlikte protestolar azaldıkça, Korona’nın potansiyel 2. dalgasının ve artarak devam eden ekonomik gerilemenin daha da belirgin hale geleceği beklentiler arasındadır. Bozulan ekonominin, toplumsal huzursuzluğu arttıracağı aşikârdır.

ABD’nin uzun yıllar kölelik ve ırksal ayrımcılığa sahne olduğu biliniyor. Şimdi ABD devleti ve Siyahlar arasındaki ilişkide derin bir değişim ve kırılma süreci yaşandığı kuvvetle muhtemeldir.

.

İtalya’nın Turuncu Yelekliler’i

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

09 Haziran 2020, Salı

Dünya, ABD’de devam eden gösterileri değerlendirirken, yeni bir sokak hareketi de İtalya’da görüldü.

Başbakan Guiseppe Conte hükümeti, Korona salgınının etkilerinden kurtulmaya çalışırken, 2 Haziran Salı günü 70 şehre yayılan “Turuncu Yelekliler Hareketi”nin protestolarıyla karşılaştı.

Turuncu Yelekliler, hükümeti Korona krizini yönetememekle, AB para birimi Euro’dan ayrılıp, eski İtalyan millî parası Liret’e dönülmesini ve hükümetin istifasını talep ediyorlar. Bir de gösterilerin İtalya Cumhuriyet Bayramı’nda yapılması da manidar karşılanıyor.

Protestolar sağcı muhalefet partilerin katılımıyla “Pes Etmeyen Ülke” sloganıyla gerçekleşiyor. “Pes Etmeyen Ülke” sloganıyla, Korona’dan etkilenen ve sonuçlarıyla başa çıkmaya çalışan İtalyanlar’a atıfta bulunuluyor. Gösterilerde özellikle sağ kanattan Matteo Salvini’nin League’s Partisi, George Meloni’nin Kardeşler Partisi, Antonio Tajani’nin Forza İtalya Partisi önde yer aldığı bildiriliyor.

Sağcı partilerin protestolarına emekli General Antonio Pappalardo liderliğindeki Turuncu Yelekliler’i de katıldı. Sosyal medya ortamında örgütlenen Turuncu Yelekliler’in aşı karşıtlarından, ekonomik engellemelerle karşılaşan sıradan İtalyan vatandaşlarından oluştuğu kaydediliyor. Daha da önemlisi Turuncu Yelekliler’in, İtalya’nın AB üyeliğine karşı olmaları.

Daily Express Gazetesi “gösterilerin 4 Temmuz’da yapılacak mitingin provası, ne kadar başarılı olduklarını söylemek için henüz çok erken, ancak Fransa’daki Gilets Jaunes’in Sarı Yelekliler hareketinden esinlendikleri anlaşılıyor” şeklinde değerlendirdi. Böylece 4 Temmuz’da daha kapsamlı gösterilerin yapılmasının beklendiği anlaşılıyor.

Fransa’da protestoların sayısı ve etkisi azalsa da Sarı Yelekliler’in hükümeti vergi indirimine zorladıkları biliniyor. En önemlisi işçi sınıfının Fransa siyasî gündeminin merkezine girdiler. Siyaset Bilimi Uzmanı Frédéric Gonthier göre “Turuncu Yelekliler de amaçlarına ulaşırlarsa, İtalya siyaseti üzerinde benzer bir etkiye sahip olmaları muhtemeldir.”

İtalya’da salgın sebebiyle milyonlarca insanın işini kaybettiği aktarılıyor. Ülke ekonomisinin de bu yıl % 9,1 oranında küçülmesi beklentiler arasında. Geçtiğimiz 9-10 Nisan’da yapılan ankette, AB’den ayrılmayı isteyenlerin % 49 gibi yüksek bir seviyeye ulaştığı bildiriliyor. Bütün bu sebepler Turuncu Yelekliler’e muhtemel katılımı arttıracağı yönünde.

Diğer taraftan Turuncu Yelekliler’in İtalya siyasetindeki etkisinin ise, Conte hükümetinin protestolara nasıl tepki vereceğiyle ölçüleceği yorumlanıyor. Roma’nın Euro’nun destekçisi olduğu düşünüldüğünde, gösterilerin İtalya’yı Euro bölgesinden çıkarmayı başarması pek mümkün görülmüyor. Turuncu Yelekliler’in, vergi indirimi talepleri kabul edilebilir.

Turuncu Yelekliler, muhalefet için bir enstrüman mı olacak? Ya da hükümete taleplerini kabul ettirebilecek mi? Bunu gelişmeleri izleyerek göreceğiz. Ancak protestoların İtalya’da ciddi bir memnuniyetsizliği temsil ettiği bir gerçektir

.

Amerikan Baharı mı?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

06 Haziran 2020, Cumartesi

Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde yaşanan Arap Baharı/Uyanışı, Fransa’da devam eden Sarı Yelekliler protestoları, Hong Kong’da yüz binlerle yapılan yürüyüşler, Lübnan’da sosyo-ekonomik temelli gösteriler, Irak’ta Kasım Süleymani’nin öldürülmesi ile şiddetlenen ABD karşıtlığı ve işsizliğin getirdiği problemler, İspanya’daki sokak hareketleri vd. yerlerdeki toplumsal protestoların son 10 yıla damgasını vurduğu söylenebilir.

Kolektif “kimlik” siyasetinin belirgin bir şekilde 1980’lerden itibaren başladığı belirtiliyor. Bununla birlikte özellikle geçen son 10 yıllık süreçte sosyal adalet, hukukun üstünlüğü, demokrasi, hürriyetlere muhtelif toplumsal unsurlarca daha da önem atfediliyor. Aynı zamanda ulusal sınırları aşarak talep ediliyor.

Kelebek Etkisi terimi herkesin malûmudur. Yani bir yerdeki gelişmelerin/olayların, daha farklı bir coğrafyadaki gelişmelere sebep olabileceği fikridir. Diğer bir deyişle “Brezilya’daki bir kelebeğin kanat çırpmasının Teksas’ta kasırgaya sebep olabileceğidir.” Yani “görünüşte bağlantısı kesilmiş toplumsal unsurun veya coğrafî yerlerin bağlı olduğunu ve küçük gelişmelerin büyüğünü meydana getirebilecek metafordur.

“Kelebek siyaseti” de Harvard Hukuk Okulu’ndan Cathirine Mackinon tarafından “bir insana yönelik müdahalenin er geç büyük karmaşıklıklara sebep olacak ve istikrarsız bir siyasî sisteme yönelme” olarak tanımlanıyor. Tunus’ta 2011’de güvenlik güçlerinin, sokak satıcısı Muhammed Buazzizi’ye karşı uyguladıkları şiddet bütün Kuzey Afrika ve Ortadoğu’ya yayılarak, Arap Baharı rüzgârını estirmişti.

Bugün ise Minneapolis’te bir polisin, siyahî George Floyd’u nefes almasını engelleyerek öldürmesi üzerine halk olayları başladı. ABD’de yayılan “Nefes Alamıyorum” gösterilerine Avrupa’dan Avustralya’ya kadar geniş bir alanda, “Kelebek Etkisi/kanat çırpması” gibi destekler geliyor. Göstericilerin Fransa’daki benzer polis şiddetini ve ırkçılık vak’alarını da vurguladıkları bildiriliyor. Böylece “domino etkisi”nden söz etmek de mümkündür.

Yine geçen 10 yıllık dönemde devrimci kabul edilen sosyo-politik hareketlerin Kuzey Afrika, Ortadoğu, Avrupa ve Amerika’da etkileri görüldü. Böylece Arap Baharı’nın gerçekleştiği ülkelerde otokratik yönetimler sarsıldı/değişti veya diktatörler devrildi. Bu anlamda sosyo-politik hareketlerin, Samuel Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” tezini boşa çıkardığı da yorumlanabilir.

Aynı etkinin ABD’de, göstericilerin taşıdığı “Siyah Hayat Önemlidir” pankartları, polis şiddeti ve ırkçılık, ulusal diyaloğu zorluyor. Diğer taraftan “Siyah Hayat Önemlidir Hareketi”nin önemli destekçilerinden Princeton Üniversitesi eski akademisyenlerinden Cornel West, “Irk Önemlidir” isimli eserinde “siyahların sorunlarını çözmek yerine, onları kontrol altına almaya çalışıyorlar” eleştirisini getiriyor.

Andrew Heywood’a göre kimlik siyaseti “özgürlük ve güç kazanma kaynağıdır. Kimlik toplumsal ve siyasal ilerlemeyle, saf ve özgün bir kimlik inşasına yönelik kültürel varlığını hissettirme yoluyla başarılabilir.”

Marcus Garvey, 20. Yüzyıl başlarındaki “Afrika’ya dönüş” mesajını savunan Siyahî Milliyetçiliğin lideriydi. Siyah Müslümanlar Hareketi de 1929’da kuruldu. Reformcu görüşlerle hareket eden Martin Luther King, 1960’larda “Siyahların Durumunu İyileştirme Ulusal Kurulu”nu kurarak sivil haklar mücadelesi verdi. 1966’da Kara Panterler liderliğinde Siyah Gücü Hareketi kuruldu. ABD’de muhtelif tarihlerde farklı yöntemlere sahip, siyahî kimlik inşası için örgütler kurulduğu anlaşılıyor.

“George Floyd” gösterileri de adalet, eşitlik, hürriyet, ayrımcılık karşıtlığı çerçevesinde; Houssem Ben Lazreg ve Amira Hassnaoui tarafından “Amerikan Baharı”nın kıvılcımı şeklinde değerlendiriliyor. Böylece sosyal adalet merkezli Arap Baharı ile benzerlikler arz ettiği kuvvetle muhtemeldir. 

.

Çin yükselen güç mü?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

02 Haziran 2020, Salı

Korona sonrası dünyanın artık eskisi gibi olmayacağı muhtelif akademisyen ve yazarlar tarafından dile getiriliyor.

Küreselleşmenin yavaşlayacağı, devletin çıkarlarının öne çıktığı uluslar arası ilişkiler teorilerinden realizme uygun bir dünya beklentisi mevcut. 

Hükümetlerin gelecekteki güvenlik açıklarını kapatmak için bütün sektörlerde içe dönük stratejiler benimseyecekleri ihtimaller arasında. Bu sektörlerin başlıca sağlık, gıda, çevre güvenliklerinden oluşacağa benziyor. 

Korona gibi uluslar arası bir salgının daha fazla uluslar arası işbirliğine yol açacağını iddia edenler de var. Bazı ülkelerin tıbbî malzeme yardımları buna delil gösteriliyor. Ancak gerçekleşen işbirliği ve yardımlaşmanın yeterli olmadığını ileri sürenler de bulunuyor.

Kısaca, salgın sonrasında küresel güç yapısının değişeceği ve çok kutuplu dünya sistemi tahminleri yapılıyor.

Çin’in uluslar arası sistemde yükselen güç olduğu vurgulanıyor. Elbette Çin tartışmasız güç değil. Bununla birlikte İngiliz Gazeteci Martin Javques’in 2009 ve 2014’te yayınlanan “When China Rules The World: The End of The Western World And The Birth of a New Global Order (Çin Dünyayı Yönettiğinde: Batı Dünyasının Sonu ve Yeni Bir Küresel Düzenin Doğuşu) adlı kitabı bu alanda önemli bir tartışma başlatmıştı. 

Salgınla birlikte, ABD’de ve küresel anlamda Çin’in yeni 21. yüzyıl dünya düzeninin oluşturulmasındaki rolü hakkında yeniden münazaralara girişildi. Çin’in hal-i hazırda küresel güç olma yolunda ilerlediği zaten biliniyordu. Korona’nın bu süreci hızlandırdığı belirtiliyor.

Pekin’in hem dostlarıyla hem de diğer ülkelerle ticaret anlaşmaları ve müdahale etmeme politikası uygulayarak ulusal çıkarlarını yerine getirmek için dünya çapında yumuşak gücünü arttırmada büyük çabalar harcadı. Kuşak-Yol Projesi bunun en büyük örneği.

ABD’nin, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne finansmanını ve desteğini geri çekeceğini açıklaması güven kaybına sebep olabilir. Diğer taraftan Çin, ürettiği maske ve tıbbi solunum cihazlarını dünyanın farklı bölgelerine gönderiyor. Böylece Çin, potansiyel dünya gücü olarak, bazı devlet ve uluslar arası aktörlerin güvenini kazanabilir. 

Salgının en çok zarar verdiği ABD, şu anda kendi iç sağlık sorunlarıyla mücadele ediyor. Salgın karşısında Trump yönetiminin başlangıçta yetersiz kalması, ülke içerisinde muhaliflerin seslerini yükseltmesine yol açtı. ABD’nin bu durumunun uluslar arası sistemdeki konumuna da olumsuz yansıyacağı değerlendiriliyor. Tek kutuplu sistemin tek gücü ABD’nin mevcut haliyle uluslar arası toplumu yönlendirmede uzak kaldığı da yorumlanıyor.

Salgının yol açtığı sorunlar, bizlere, küresel sistemde en güçlünün bile kırılma veya zayıf bir noktasının olduğunu gösteriyor.

Günümüzde Çin’in çoğunlukla ekonomik yollar üzerinden dünya gücü haline geldiği kaydediliyor. Çin çok uluslu şirketleri ve e-ticaret alanında faaliyet gösteren ünlü Alibaba Group’un kurucusu Jack Ma gibi iş adamları ile dünya ticaret sahalarına yayılıyor.

Korona’dan olumsuz etkilenen Çin, salgının dünyaya yayılmasıyla maske ve medikal ürün ihracatıyla ekonomisini toparlıyor. Yani Çin, salgını fırsata çevirirken, küresel bir güç olma yolunda ilerlediği yadsınamaz.

.

Lübnan ekonomisi alarm veriyor

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

25 Mayıs 2020, Pazartesi

Lübnan barındırdığı farklı etnik, dini, mezhepsel, siyasi unsurlarla dikkat çekiyor.

 

Yakın geçmişte yaşadığı iç savaş ve yurt dışı müdahaleler, ülkenin farklı yapılarını daha belirgin hale getiriyor. Hatta Lübnan parlamentosundaki sandalye dağılımı, mezhesel temsiliyete dayanıyor.

Farklılıklarını zenginliğe dönüştüremeyen Lübnan, siyasi ayrışmaların sahnesi durumunda. Ancak toplum, ekonomik sorunlar karşısında birleşiyor. Telekomünikasyon Bakanı Muhammed Chukair’i, 17 Ekim 2019 Perşembe günü hükümetin “internet üzerinden gerçekleştirilen WhatsApp iletişimlerine günlük 0,20 Cent, aylık toplamda 6 (ABD) doları vergi getirdiği”ni açıklaması, aynı günün akşamında protestolara sebep oldu.

Ekim ayından bu yana protestolar, değiştirilen bakanlar, ekonomik paketler vd. Lübnan’a çözüm üretemedi. Son birkaç ayda Lübnan Lirası %60 oranında değer kaybetti. Korona’dan dolayı işletmeler kapanıp, işçi çıkarmaya başlayınca işsizlik ve yoksulluk arttı. Salgın mevcut ekonomik krizi daha da derinleştiriyor. Ülkenin %65’ini oluşturan orta sınıf giderek eriyor.

Lübnanlı ekonomist Roy Badaro’ya göre “orta sınıfın satın alma gücünün yaklaşık üçte ikisini kaybettiğini ve piramidin alt tarafına taşındıklarını” bildiriyor. Elbette bu sürecin gelir dağılımı adaletsizliği, yoksulluk, yoksunluk, işsizlik vb. sosyal problemleri de beraberinde getirmesi kuvvetle muhtemeldir.

Lübnan’daki 2 milyon Suriyeli ve Filistinli mültecilere yardım eden sivil kuruluşların, artık Lübnanlı’lara da yardım etmeye başladıkları belirtiliyor. Yani Lübnanlılar, misafir ettikleri yabancılara yardım eden konumundayken, yardım alan durumuna geldiler.

1990’lı yıllardan itibaren yeniden inşa edilmeye başlanan Lübnan, ihtiyacı olduğu birçok ürünü ithal etti. Bu durum yıllarca kamu stoklarının boşaltılmasının nedeni gösteriliyor. 1997’de Lübnan diasporasının ülkeye getirdiği ABD dolarını, hükümet muhtelif oranlarda Lübnan lirasına sabitledi. Böylece Lübnan’a yatırım yapılması sağlansa da, mevduat sahiplerinin riski en aza indirildi. Her iki ekonomik araç, bugün ülke ekonomisinin yapısal sorunlarının temelini oluşturdu denilebilir.

Yapısal sorunlara birde, Arap Baharı ve Suriye iç savaşının durgunlaştırdığı piyasayı da eklemek gerekiyor. Lübnan’ın son dönem hükümetleri vaad ettikleri çözüm reformlarını bir türlü gerçekleştiremediler. Bunun en büyük nedenleri aşırı yolsuzluk ve kayırmacılık şeklinde kaydediliyor. Yani ekonominin büyümesi engellendi.

Lübnan Merkez Bankası’nın döviz kurunu korumak amacıyla, mevduat sahiplerine yüksek faiz politikasının sürdürülemeyeceği baştan belliydi. Lübnanlılar paralarını çekmek için bankaların önünde uzun kuyruklar oluşturdu. Buna karşılık bankalar ise sert sermaye kontrolleri uygulamaya başladı. Şimdi halkın, bankalardan parasını alıp alamayacağı belirsizliğini koruyor.

Dünya Bankası (DB)’nın Kasım ayındaki verilerine göre, Lübnan’da yoksulluğun %30’dan %50’ye yükselmesi bekleniyordu. Bununla birlikte Korona’nın getirdiği işsizlik, paradaki devalüasyonun etkisiyle, DB’nin beklentilerinin daha ilerisine gidildiğine ihtimal veiliyor.

IMF ise, Lübnan ekonomisi için %12 daralma öngörüyor. Hükümet Mart ayında temel hizmet giderlerini karşılayabilmek adına, ülke içinde para tutmak için 1.2 Milyar dolarlık Eurobond borcunu temerrüde düşürmüştü. Bunun bir anlamı da dış borcu ödeyememektir. Diğer taraftan Lübnan’ın temerrüd konusu, alacaklılar arasında kredibilitesini daha da azaltabilir. Ülkenin borcu ise, GSYİH’sının %170’ine eşit olan, dünyanın 3. en yüksek borcu oranı olmaya devam ediyor.

Hükümet IMF’le görüşmelere başladı. Fakat IMF’in kurtarma paketlerinin, protestocuların talepleriyle pek de uyuşmayan kemer sıkma reçetesini dayatması muhtemeldir. Lübnan’da öncelik yolsuzluk ve kayırmacılıkla mücadele etmektedir. Aksi takdirde, IMF yaptırımları kabul edilse bile, halka fayda sağlamayacağı kuvvetle muhtemeldir.

.

Korona diplomasisi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

23 Mayıs 2020, Cumartesi

Koronavirüs nam-ı diğer Covid-19 dünyada büyük bir durgunluğa yol açtı.

Durgunluğu aşmak için işbirliği ve koordinasyon arayışları da bulunuyor. Salgına karşı ülkeler arasında medikal malzeme yardımlaşmaları bir iyi niyet göstergesi. Ancak Korona ile mücadelede BM, DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü), AB, AL (Arap Ligi), İİT (İslâm İşbirliği Teşkilâtı) vd. uluslar arası yapıların yetersizliği görüldü. Bölgesel ve küresel örgütlerin varlık sebepleri tartışmaya açıldı. Tartışmalar salgın sonrasında BM, AB vb. kuruluşlarda ve uluslar arası alanda yeni sistem beklentilerini de beraberinde getirdi.

Tek kutuplu dünya sisteminin güçlü ülkesi ABD’nin Başkanı Donald Trump bile, salgın krizinde dünya liderliğine sırtını döndü. Halbuki ABD özellikle savaş ve askerî müdahale gibi girişimlerde hep lider konumundaydı. Trum- p’ın salgın sürecindeki açıklamaları, Washington’un Korona’yı tehdit görmediği ve salgına karşı her türlü imkânı varmış gibi davrandığı anlaşılıyor. Trump’ın tutumu, ülkenin bazı kesimlerince eleştirildi. Hatta bazı eyaletlerde protesto bile edildi.

Çin, iki binli yılların başından itibaren ekonomik, siyasî ve askerî olarak dünya sahnesinde yükselen bir güç konumunda. Ancak Çin’in henüz, ABD karşısında iki kutuplu dünyayı geri getirmesinin mümkün olmadığı da aşikâr. Fakat Korona’dan dolayı imajını düzeltmek ve krizden ekonomik çıkar peşinde olduğu kaydediliyor. Hatta Korona dolayısıyla şirketini kapatıp, Çin’den ayrılmak zorunda kalan iş insanlarının hisselerinin çok düşük fiyatlardan, Çinli girişimcilerce satın alındığı yabancı basında belirtiliyor. 

Yani Çin, krizi fırsata çevirmeye çalışıyor.

ABD ve Çin birbirlerine yönelik politikalarını Korona üzerinden belirleyen vaziyet aldılar. Trum- p’ın konuşmalarında Covid-19’u “Çin virüsü” şeklinde ifade ettiği biliniyor. Birde Trump’ın, başkan seçildiği 2016’daki seçim kampanyasındaki “dış düşman” söylemini yeniden kullanmaya çalıştığı muhtemeldir. Trump’ın, Çin’le giriştiği ticaret savaşı da dış düşman argümanı kapsamında denilebilir. Ne yazık ki her iki güçlü ülke de enerjisini, küresel durgunluğu azaltmaya harcamıyor. Bununla birlikte Çin’in, iki kutuplu dünya sisteminin sona erdiğini simgeleyen Berlin Duvarı’nın yıkıldığı 1989’dan beri, ilk defa ABD’nin uluslar arası sistemdeki tek kutupluluk tekelini tehdit ettiği de ihtimaller arasında.

Çin’deki fabrikalarda maske, gözlük, önlük, eldiven vb. temel kişisel koruma malzemeleri ile tıbbî vantilatör üretimine hız verildiği bildiriliyor. Bütün bu ürünlere her ülkenin âcil ihtiyacı var. Pekin yönetimi böylece bu ürünlerin üretimini hızlandırarak, Wuhan merkezli Koronavirüsün yayılımından ciddî gelir elde etmeyi hedefliyor. Aynı zamanda Çin’in, İtalya’ya sağlık görevlileri göndermesi ve tıbbî ekipman yardımında bulunması ise, yardım ve dayanışma siyaseti üzerinden Avrupa’da müttefik arayışına yorumlanıyor. Buna bir de Çin’in kendisini, Korona’dan zarar görenlerin kurtarıcısı olarak konumlandırması da muhtemeldir. Çin’in tıbbî malzeme üretimine ağırlık vermesini ve yardım politikasını “Korona Diplomasisi” diye tanımlayabiliriz. 

ABD ve Çin gibi güçlü ülkelerin yerel kaygılarla hareket ettiği görülüyor. BM Güvenlik Konseyi’nin (GK) hâlen Korona’yı dünya için ciddî bir tehdit olarak tanımlamaması rahatsızlık oluşturuyor. Avrupa’da ciddî oranda ölümlerin kaydedildiği İtalya ve İspanya’da sağlık sektörünün yetersizliği görüldü. Gelişmiş Avrupa ülkeleri İngiltere ve Almanya’nın GK’yı harekete geçirmemesi de, AB’nin İtalya ve İspanya’yı terk ettiği şeklinde değerlendiriliyor. Uluslar arası basında İtalya ve İspanya’ya yönelik Marshall Planı ve Korona bazlı kredi söylemlerine, Almanya’nın karşı çıktığı iddia ediliyor.

Durgunluk devam ederken, Çin, tıbbî üretim ve yardımda adından söz ettiriyor. Ancak küresel köyün kavalcısı ABD, AB ve GK sürece çözüm üretmek için liderlik etmede çok uzaktalar. 

Böylece Korona sonrası için sistem tartışmalarının devam etmesi kaçınılmazd

.

DTÖ’de Azevêdo’nun istifası

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

19 Mayıs 2020, Salı

Koronavirüs salgınından bütün ülkelerin ekonomileri olumsuz etkileniyor.

Küresel ekonominin düzenleyicisi konumundaki Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) Başkanı Roberto Azevêdo, DTÖ üyeleri ile 14 Mayıs’ta yaptığı sanal toplantıda, 31 Ağustos 2020’de istifa edeceğini açıkladı. DTÖ’de ikinci defa görev yapmakta olan Azevêdo, bu kararıyla görev süresinin dolmasına 1 yıl kala kendi isteğiyle ayrılmış olacak.

New York Times gazetesi, Azevêdo’nun istifa kararının DTÖ kaynaklı değil, kişisel sebeplere bağlı olduğunu yazdı. Ancak ABD Başkanı Donald Trump’ın Çin ile ticaret savaşı (Huawei gibi), bazı eyaletlere tarifeler vb. uygulamalar dünya genelinde ekonomik sektörler arasında dalgalanmalara yol açmıştı. Azevêdo ile ters düşen Trump, DTÖ’yü gitmesi gereken bir düşman olarak tanımladı. Trump’ın bir dönem NATO ile de anlaşamadığı biliniyor. Yani Azevêdo ve Trump’ın görüş ayrılıkları uluslar arası kulislerde kaydediliyor. Böylece New York Times’ın haberinin de taraflılığı ortaya çıkmış oldu. 

ABD’nin eleştirileri “DTÖ’nün, ABD’nin elde edemediği pek çok faydanın Çin’e sağlandığı, ayrıca DTÖ’nün 2001’de Çin’e yönelik politikalarının ABD’de iş kayıplarına sebep olduğu, dünyanın en zengin ülkelerinin DTÖ kurallarından kaçınmak için gelişmekte olan ülkeler statüsünde olduklarını iddia etmeleri” şeklinde sıralanıyor. ABD diğer taraftan DTÖ’yü eleştirmekte yalnız değil. Hem Japonya hem de AB, DTÖ’nün Çin’e yönelik davranışında reforma gitmesi çağrısında bulunmuştu.

Korona salgınının bütün dünyaya yayılmasıyla, Azevêdo’nun DTÖ tedbirleri için işbirliği yapmayı reddeden devletleri sıkıştırdığı bildiriliyor. Küresel ekonominin liderleri ABD, Çin ve Avrupa devletlerinin âcil durumla mücadelede birlikte çalışmalarının gerektiği gündeme getirilmişti. Ancak DTÖ bünyesinde ülkeler Çin’e karşı bölünmüş durumdalar. Dolayısıyla Azevêdo’nun girişimlerinin sonuçsuz kaldığı belirtiliyor.

DTÖ’nün verilerine göre Korona ile başlayan süreçte “en kötü senaryo uluslar arası ticarette % 32 düşüş ve GSYİH’da % 8.8 oranın azalma öngörülüyor.” Azevêdo, geçtiğimiz Nisan ayındaki açıklamasında “birbirimizle konuşmaya ve ortak çözümler bulmaya başlamamız gerekiyor. Aksi takdirde ağır bedeller ödeyeceğiz. Alınacak hızlı ve güçlü kararlar, küresel ekonomideki toparlanmanın gelecekteki şeklini ve küresel beklentileri belirleyecek” diye ifade etmişti. Azevêdo’nun istifası, DTÖ’nün politikalarında değişikliğe gideceğine yorumlanıyor.

Korona’nın global ticareti en çok etkilediği bir dönemde, DTÖ başkansız kaldı. Cenevre’nin tecrübeli diplomatı Azevêdo olmadan, DTÖ’nün faaliyetinin sınırlı kalacağını değerlendirenler de mevcut. DTÖ’nün büyük ekonomiler arasındaki çatışmayı yönettiği, Trump’ın eleştirilerine ve Korona kaynaklı azalan ticaret için geri tepme stratejisi geliştirmeye çalıştığı vurgulanıyor. Şimdi DTÖ bu hedeflerini yeni başkan seçilene kadar askıya alacak ya da başkansız (vekâletle) süreci yönetecek.

Azevêdo’nun istifası DTÖ’yü zor durumda bırakacağa benziyor. Çünkü Washington merkezli Atlantik Konseyi Küresel İş ve Ekonomi Programı Direktörü Josh Lipsky “Kırılgan küresel ticaret sistemi var. Bunu düzeltmek için de DTÖ’de liderliğe ihtiyaç var” diyerek, DTÖ’deki eksikliği doğruluyor.      

Azevêdo’nun ayrılmasıyla, Trum- p’ın, AB ve Japonya’dan gelen eleştirileri daha ilerici bir başkan adayının tatmin edici cevap vermesini sağlayacağı ihtimali üzerinde de duruluyor. DTÖ’nün geleceğinin büyük ihtimalle, Çin hakkında vereceği muhtemel karara bağlı olduğu da ileri sürülüyor. DTÖ çatısı altında, Çin’e karşı Trump’ın bazı reformları savunularak, bir takım ülkelerin ABD tarafında hareket etmesi beklentiler arasındadır.

DTÖ kurulduğu günden beri, serbest ticaret ve liberal uluslar arası ekonomi politikalarının kalesi oldu. Çin’in küresel pazarlarda artan ağırlığıyla beraber, DTÖ içerisinde, üye ülkeler arasında bölünmüş bir görünüm arz etse de, ABD’nin başını çektiği Çin karşıtı bir blok mevcut. Hal-i hazırda bir de Korona dönemi olumsuz seyreden ticaret oranları eklenince, Azevêdo istifaya zorlanmış olabileceği de ihtimal dahilindedir. Birde Korona sonrası uluslar arası sistemde muhtemel değişikliklerin tartışıldığı süreçte, başkanının ayrılmasıyla DTÖ’de de yeni bir sistem ya da anlayışın yolunun açıldığı kuvvetle muhtemeldir. Ancak bunun sadece ABD taraftarlığı veya Çin karşıtlığı şeklinde gerçekleşmesi, eksik ve yanlış olacaktır.

.

Suudi Arabistan Ekonomisi - Quo Vadis / Fe eyne tezhebun?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

16 Mayıs 2020, Cumartesi

Korona salgını ülkelerin ekonomisini olumsuz etkiliyor.

Bu ülkelerden biri de dünyanın en büyük petrol üreticilerinden S. Arabistan. Korona dönemine kadar neredeyse hiç mâlî zorluk çekmeyen Suudi devletinin, petrol fiyatlarındaki düşüş sebebiyle bütçesinde kesintilere gitmesi gündemde.

Salgının etkisi, Rusya ile girilen “OPEC +” petrol üretimi / fiyatını kontrol mücadele ve küresel piyasalardaki gerileme, S. Arabistan’ın ekonomik krizinin başlıca sebeplerinden. Suudi Maliye Bakanı Muhammed Al-Jadaan’a göre “Birkaç yıldır bu büyüklükte bir kriz yaşanmamıştı. Gerekli sert tedbirlerin alınması ise kaçınılmazdır.”

Suudi Kraliyet bütçesi 2020’nin ilk çeyreğinde yıllık gelirde % 22 düşüşle 51.2 Milyar (ABD) Dolar, petrol gelirleri de % 24 gerileme ile 34.4. Milyar Dolar olarak gerçekleşti. Riyad yönetiminin harcamalarında beklenen 2020 yılı bütçe kesintileri, Korona öncesinde de yüksek seyrettiği bildiriliyor.

Salgınla ekonomik mücadele için Nisan ayında başlatılan Milyar Dolarlık teşvik paketinin, yıl içinde bütçede GSYİH’sının % 15.7 açık vermesi ile açığın 112.5 Milyar Dolara yükselmesi bekleniyor. Buna ek olarak Riyad’ın en düşük borç hedefinin yıl sonuna kadar 227.7 Milyar Dolara çıkacağı tahminler arasında. Diğer bir ifadeyle yıl sonu borç tahmini, Suudi devletinin GSYİH’sının 3’te 1’inin hemen altında, bu aynı zamanda GSYİH’da % 3,2’lik oranda düşüş anlamına geliyor.

Uluslar arası piyasalar Riyad’taki gelişmeleri yakından izliyor. Kredi derecelendirme kuruluşu Moody’s, S. Arabistan’ın “kredi notunu A1 oranında korurken, ekonomik görünümünü “Stabil’den Durağan’a” çekti. Dolayısıyla Suudi yönetiminin mâlî düzenlemeler, tasarruflar, yeni vergiler ile ücretlerde % 40’a varan indirim gibi yapılandırmalara gideceği tahmin ediliyor. Bununla birlikte sürekli artan enflasyonun getireceği ekonomik ve sosyo-politik sorunlarda cabası.

2018 Yılının başlarında benzin, elektrik ve su fiyatlarına % 5 KDV konulması, eleştirileri de beraberinde getirmişti. Eleştirenlerin tutuklanmaları ise toplumsal huzursuzluğa yol açtı. Hatta Saudi Aramco ve Sabic gibi büyük petrol şirketleri de yatırımlarında kesintiye gideceklerini açıkladılar.

S. Arabistan’ın derinleşen ekonomik sorunları, Veliaht Prens Muhammed bin Salman’ın daha önce hazırlattığı “2030 Vizyonu”nu askıya alacağa benziyor. Çünkü mevcut ekonomik süreçte, bin Salman’ın yüzlerce Milyar Dolarlık yeniden inşa programına devam etmesi oldukça güç görünüyor.

Ekonomideki kötü gidişat, Riyad’ı, uzun süredir askerî başarıya ulaşamadığı Yemen’deki mâliyetli çatışmadan geri çekilmeye zorlayabilir. Haziran 2017’de Katar’a yönelik ekonomik ablukaya liderlik eden Suudi Arabistan’ın, Katar ile ekonomik konuları görüşeceği de uluslar arası basında kaydediliyor. Suudi devletinin ekonomik problemlerinin, rakibi İran’la olan bölgesel Sünnî-Şiî mezhepsel üstünlük mücadelesini de olumsuz etkilemesi ihtimal dahilindedir. Elbette ekonominin, Suudi jeopolitiğini yeniden şekillendirmesi de öngörülebilir.

Riyad’ın, müttefiki ABD’nin de Korona ile mücadelede ekonomisinin kayıplar verdiği hatırlandığında, Suudi Arabistan’ın şartlarındaki olası değişiklikleri hızlandırması kuvvetle muhtemeldir. Böylece bölgesel politikaların yenilenmesi ihtimal dahilindedir.

Veliaht Prensin 28 Mart 2018’deki “Eskiden müttefiklerimiz istedi diye, Komünizmi durdurmak için Vehhabiliği yaydık” şimdi “Bütün dinlere açık bir ılımlı İslâm ülkesi olacağız” açıklaması hâlen belleklerdedir. Hem Vehhabilik hem de ılımlı İslâm vb. siyasî ve teolojik projelerin güçlü bir parasal kaynaklarla yapıldığı aşikârdır. Tutuklanan Prensler furyasının da siyaset kazanını kaynattığı göz ardı edilmemeli. Ancak ekonomik sorunlar içerisindeki S. Arabistan’ın, şimdi kendisini nasıl tanımlayacağı ve Korona sonrasında uluslar arası sistemde alacağı pozisyon merak ediliyor.

.

Yemen’de değişen güç dengesi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

12 Mayıs 2020, Salı

Yemen iç savaşı 5. yılına yaklaşıyor.

Geçen sürede 100 binden fazla insanın öldüğü, ülkenin alt yapısının tamamına yakınının zarar gördüğü ve kıtlığın ciddî boyutlara ulaştığından bahsediliyor. Dolayısıyla Yemen, II. Dünya Savaşı’ndan bu yana dünyanın en kötü insanî krizlerinden birine sahne oluyor.

Suudi yanlısı güçlere ve Cumhurbaşkanı Mansur Hadi’ye rağmen, Birleşik Arap Emirlikleri’nin desteklediği Güney Geçiş Konseyi (GGK), 25 Nisan’da ülkenin güneyinde özerklik ilânında bulundu. Aden merkezli GGK, liman şehri ve diğer güney eyaletleri yöneteceğini duyurarak olağanüstü hal ilân etti.

Yemen’de GGK kaynaklı değişen güç dengesi karşısında, Suudi yanlısı Yemen hükümetinden “tehlikeli ve yıkıcı sonuçların olabileceği” hususunda uyarı geldi. Bununla birlikte Yemen Dışişleri Bakanı Muhammed Al-Hadhrami de “GGK’nın güneydeki özerklik açıklamasının, silâhlı isyanının yeniden başlaması ve 5 Kasım 2019 tarihli Riyad Anlaşması’ndan GGK’nın geri çekildiğini göstermektedir” dedi.

Yemen iç savaşındaki dramatik yükseliş S. Arabistan ve 8 Sünnî Arap ülkesinin, Hadi yönetimini eski gücüne kavuşturmak amacıyla Houthis’lere karşı hava saldırıları başlamıştı. Hatta bu saldırıları ABD, İngiltere ve Fransa’nın da desteklediği söyleniyor. 

Suudi liderliğindeki koalisyondaki çatlaklar, BAE’nin askerî varlığını Yemen’in bazı bölgelerinden tek taraflı çekmeye karar verdiğinde derinleşti. Birde Korona dolayısıyla yakın zamanda BAE heyetinin, İranlı yetkilileri Tahran’ı ziyaret etmeleri de, Suudi Veliaht Prensi Muhammed bin Salman’ın tepkisini çektiğine yorumlanıyor.

Nisan 2020’nin son haftası Yemen’in Sokotra Adası’ndaki savaş ise, 1 Mayıs’ta geç saatlerde Suudi yanlısı hükümet güçleri ile BAE destekli güney ayrılıkçılar arasında anlaşmaya varıldıktan sonra sona erdi. 

Suud ve BAE destekli farklı unsurlar, 2014 sonlarında başşehir Sana’nın kontrolünü ele geçiren Houthi isyancı hareketi ile savaşmak için kurulan askerî koalisyonda müttefiklerdi. Ancak Ağustos 2019’da GGK unsurları ile BAE kuvvetleri, uluslar arası tanınan Hadi hükümetine karşı savaşarak Aden’in kontrolleri altına almışlardı. Çatışmalar iki grubun, Riyad’da birlikte hükümeti kurmayı amaçlayan bir anlaşmayı kabul etmeleriyle durmuştu.

Sözde iki müttefik Körfez ülkesi ve sahadaki aktörlerinin, Yemen’deki stratejik bölgelerde ve hayatî önemdeki Sokotra Adası’nda daha fazla alanı kontrol talepleri olduğu anlaşıldı.

GGK, Yemen gibi savaş, açlık, kıtlık, yoksunluk çeken bir ülkenin güneyinde bağımsızlık hayalini canlandırma telâşında. Buna birde resmen onaylanmış 12 Korona vak’asını eklemek gerekiyor. İç savaş ortamında tesbit edilemeyen birçok korona hastasının olması da kuvvetle muhtemeldir.

BAE’nin güçlü figürü Abu Dabi Veliaht Prensi Muhammed bin Zayid Al-Nahyan’ın, liman şehri Aden’i kontrol etmekte özel bir ilgisinin olduğu iddialar arasında. Al-Nahyan’ın özellikle Aden’i, Dubai’nin Jabal Ali şehrinin limanına bölgesel ve uluslar arası rakip bir liman ve büyük bir deniz üssüne dönüştürmek istediği ileri sürülüyor.

Yemen’de güç dengelerinin sağlanmasında, Sokotra Adası için varılan anlaşma örnek teşkil edebilir. Ancak bu tarz bölgesel anlaşmaların veya Riyad Anlaşması gibi daha kapsamlı sözleşmelerin sürdürülebilirliği önem arz ediyor. Çünkü 5 Kasım 2019’da imzalanan Riyad Anlaşması’nın uygulanabilmesi için GGK ve Yemen hükümeti arasında 20 Nisan 2020’de yeni bir anlaşma imzalanmıştı. Ancak GGK’nın 25 Nisan’daki özerklik ilânı ile bu anlaşmalar kâğıt üzerinde kaldı. 

Kırılgan ve kaotik ortamdaki kısa dönemli anlaşmalar, Yemen’deki masum halkın barışa ulaşmadaki umutlarını gölgeliyor. Güç dengesinde değişiklikler yaşansa da, ülkede iç savaşın sona erdirilmesi de belirsizliğini koruyor.

.

Hafter’in sonuçsuz girişimi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

09 Mayıs 2020, Cumartesi

Libya’da Halife Hafter “halkın iradesini kabul ettiğini” açıklayarak, kendisini ülkenin yöneticisi ilân etti.

Libya Ulusal Ordusu (LUO) lideri Hafter, bu beyanatını 28 Nisan 2020 günü TV’de verdi. Böylece Hafter, Libya’da yeni bir tartışma alanını açtı.

Hafter, Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH)’nin, BM tarafından tanınmasını sağlayan 2015 yılındaki Skhirat Anlaşması’nı da âtıl bırakmayı amaçlıyor. Hal-i hazırda Libya’nın doğusunu kontrol eden Hafter kuvvetleri, Skhirat Anlaşması’na aykırı hareket ederek, UMH’ye yönelik saldırıları biliniyor. Ancak LUO’nun son dönemlerde bazı yerlerde kayıplar vererek UMH’ye zemin kazandırdığı da biliniyor.

Fayez Al-Sarraj başkanlığındaki Libya meşru yönetimi UMH, yapılan anlaşma ile Türkiye’nin desteğini alıyor. Diğer taraftan Hafter’in LUO’nun ise Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Mısır ve Rusya tarafından desteklendiği kaydediliyor.

Mayıs ayının ilk günlerinde bir Rus diplomatik heyeti Bingazi, Bayda ve Tobruk’a resmî kaynaklarca duyurulmamış gezi düzenledikleri Mısır basınında yazıldı. Fakat Rus Dışişleri’nin, Hafter’in yeni görev talebinde bulunmadığını ve Skhirat Anlaşması’nı reddetme kararıyla ilgili önceden bilgilerinin olmadığı ihtimali de vurgulandı. 

Hafter, TV konuşmasında kendisini Libya’nın yöneticisi ilân ettikten 2 gün sonra, askerî faaliyetleri askıya alma ve insanî ateşkes çağrısı yaparak uluslar arası gözlemcileri şaşırtmayı başardı. Buna karşılık UMH, Hafter’e güvenmediğini, gerçek ateşkesin uluslar arası garantilerle desteklenmesi gerektiğine dikkat çekti. Çünkü taraflar arasında Watia Havaüssü’nü ele geçirmek için çatışmalar sürüyordu.

Libya’daki BM Destek Misyonu (UNSMIL), her iki tarafı da “tüm askerî operasyonları derhal durdurma ve Ortak Askerî Komite (JMC) (5+5) müzakerelerini gerekiyorsa video konferans ile sürdürme” çağrısı yaptı. JMC ise, geçtiğimiz Ocak ayında Berlin’de gerçekleştirilen Libya Konferansı’nda başlatılan 3 aşamadan biri. JMC, UNSMIL’in Cenevre’de ateşkes anlaşması görüşmelerini düzenledi. Ancak Şubat’tan beri bir daha görüşme yapılmadı. Şu an için uluslar arası kuruluş ve aktörlerin çabalarının sonuç vermediği anlaşıldı.

Uluslararası kaynaklar, Hafter’in, Sudan Cumhurbaşkanı Ömer Al-Beşir’in devrilmesinin ardından Hartum’da kabul edilen Sudan Modeli’nin uygulamasını planladığını da kaydediliyor. Sudan Modeli; Libya’nın Trablusgarp, Cyrenaica ve Fezzan bölgelerini temsil eden 1 başkan ve 2 başkan yardımcısından oluşan 3 üyeli yeni bir Başkanlık Konseyi kurulmasını önermektedir. Ayrıca Sudan Modeli, Başkanlık Konseyi’nden bağımsız bir hükümet, silâhlı kuvvetlerin savunma bakanını atama yetkisi, yeni Anayasa hazırlamakla görevli yeni bir kurucu organın meydana getirilmesini kapsamaktadır. Ancak geçen süre içinde Hafter’in, Sudan Modeli’ni gündeme getir(e)mediği görüldü.

Sudan Modeli vb. girişimlerde başarılı olamayan Hafter’in, kendisini Libya’nın yeni yöneticisi olduğu ile Skhirat Anlaşması’nın ömrünü tamamladığını ilân etmesi elbette UMH yetkililerince tepkiyle karşılandı.

UMH Cumhurbaşkanlığı Konseyi 30 Nisandaki bildirisinde “UMH güçlerinin Libya’da kan döken, kanun dışı grupların bütün saldırılarını karşılamaya devam edeceğine, Hafter’in tek taraflı ateşkesi için uluslar arası garanti istedikleri; ülkenin militarizasyonunu reddeden ve sivil, demokratik devlet yapısını bütün ulusal unsurların memnuniyetle karşıladığı; BM Güvenlik Konseyi kararlarına, JMC (5+5) müzakerelerine ve Berlin Konferansı sonuçlarına bağlı oldukları”na yer verildi. UMH böylece, Hafter karşısında uluslar arası girişimlere ve meşrûiyete dayandığını belirtiyor.

Sudan Modeli’ni hayata geçiremeyen Hafter’in, tek taraflı bir şekilde ülkenin yönetici olduğunu duyurması, Libya’da yeni bir tartışma ve mücadele sahasını açacaktır. Ancak Libya’da istikrara kavuşmadan, halkının çoğunluğunun desteğini almadan, serbest-hür-âdil seçimler yapılmadan, hukukî ortam oluşmadan, ulusal ve uluslar arası meşrûiyet sağlanmadan ilân edilen tek taraflı yöneticilik mümkün değildir.

Hafter’in yöneticiliği, açıklamasından anlaşıldığı üzere “tek taraflı” ve sonuçsuz kalacaktır.

..

Korona sonrası muhtemel senaryolar

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

05 Mayıs 2020, Salı

Korona virüsü, dünya geneline yayılarak bütün insanlığın sağlığını tehdit ediyor.

Korona sadece sağlıkta değil, aynı zamanda siyasî, ekonomik, toplumsal ve uluslar arası sistem tartışmalarını da beraberinde getirdi. Yayılmaya başladığı ilk günlerde, salgına karşı hangi tedbirlerin alınacağı konuşulmaktaydı. Bugün ise, bir takım çevreler tarafından salgın sonrasında dünyanın muhtemel durumu hakkında öngörülerde bulunuluyor.

Salgın sonrasına dair öngörü sahiplerinden biri, Stephan Martin Walt. Walt, Harward Üniversitesi John F. Kennedy Okulu’nda Uluslararası İlişkiler Profesörü. Uluslararası ilişkiler alanında realist ekole bağlılığı ile bilinen Walt’ın, savunmacı neorealizm teorisine katkısı ile tehdit dengesi teorisini yazan figür olarak bilinmektedir. Walt, “Salgın döneminde devletlerin krizi yönetmek için âcil durum tedbirleri aldığını ve kriz sona erdiğinde bazı yöneticilerin âcil durum tedbirleriyle elde ettikleri güçlerinden vazgeçmeye razı olmayacaklarını” ileri sürüyor. Böylece Walt “Salgının devletleri ve milliyetçiliği güçlendireceği”ne dikkat çekiyor. Ayrıca Walt “Avrupa ve ABD’nin salgın karşısında gelişi güzel hareket ederek, Batı’nın marka ve imajını kararttıklarını” kaydederek “Batıdan doğuya doğru güç ve nüfuz kaymasının hızlanacağını” vurguluyor. Bununla birlikte Walt “1918-1919 grip salgını ve daha önceki salgınların uluslar arası sistemde güç rekabetine son vermediği gibi, yeni bir küresel işbirliği dönemini de başlatmadığının” altını çiziyor. Buna ek olarak Walt “Vatandaşların salgından vd. kendilerini korumak için ulusal hükümetlere dayanacağını, devletlerin güvenlik ve firmaların kâr açıklarını azaltmaya çalışırken hiper küreselleşmeden daha da geri çekileceklerini göreceğiz” diye belirtiyor. Sonuç olarak Walt “Bu şekilde olmak zorunda değildi, ancak ölümcül virüsün hızlı yayılması, yetersiz planlama, yetersiz liderlik, insanlığı yeni ve endişe verici bir yola sevketti” ifadesiyle realist bir tablo çizmiş oldu.

Realist uluslar arası ilişkiler teorisinde, devletlerin güç ve çıkarları önceliklidir. Walt’ın da bağlı olduğu realist ekol çerçevesinde, salgın sonrasını değerlendirdiği görülmektedir. Ancak gücü elinde bulunduranların, uygulamalarında hürriyet-güvenlik dengesini nasıl sağlayacağını ve bunun muhtemel zorluklarına değinmemesi eksiklik olarak yorumlanıyor.

Robin Christian Howard Niblett de, İngiliz Kraliyet Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Direktörü’dür. Niblett ise, salgını “küreleşmenin bildiğimiz sonu” diye tarif ediyor. Hal-i hazırda Çin’in büyüyen askeri ve ekonomik gücünün, Korona sonrasında Çin ve ABD arasında daha da çok rekabet/tartışma sahası olacağa benziyor. Diğer taraftan “İleri teknoloji kaynaklı fikri mülkiyet hakları dolayısıyla dâvâ sayısının artacağı” da Niblett’in ihtimallerinden. Karbon emisyonlarını azaltma hedeflerine ulaşmak için artan kamu ve siyasi baskı, çok uluslu şirketlerin uzun mesafeli tedarik zincirlerine olan bağımlılığını sorgulamaya açmıştı. Ancak Korona devletleri, şirketleri ve toplumları uzun süreli izolasyon dönemiyle başa çıkmak için kapasitelerini güçlendirmeye zorluyor. Bu bağlamda Niblett, yüzyılın başında karşılıklı yarar sağlama fikrine dayalı küreselleşme fikrine geri dönülmesini pek mümkün görmüyor.” Dolayısıyla küresel ekonomik entegrasyon düşünce ve uygulamalarının sekteye uğraması söz konusu. Aynı zamanda Niblett “Dünya liderlerinin uluslararası işbirliğini sürdürmeleri ve jeopolitik bir rekabete girmemeleri için çok büyük bir öz disiplin gerekeceğinin” altını çiziyor. Yani “Salgın sürecini iyi yönettiklerini ispatlayabilen liderler, vatandaşlarından bir miktar siyasî sermaye kazanmış olacaklar. Ancak başarısız yöneticiler, başarısızlıklarından dolayı başkalarını suçlama cazibesine kapılmaları ile pek bir şey elde edemeyeceklerdir.”

Her iki uluslar arası ilişkiler uzmanın, salgın sonrası tahminlerinde devlet ve şirket temelli vurgulamalar mevuttur. Her ikisi de küreselleşmenin etkisinin azalacağında hemfikirdirler. Ancak hem Walt hem de Niblett, yaşanılan sürecin ve sonrasının sağlık uygulamalarına, artan işsizliğe, yoksulluğa, yani insanî duruma hiç değinmediler. Böylece Walt’ın realizmde, Niblett de küreselleşme mefhumlarında insanı esas alan bir yaklaşım sergilemeyerek, konunun özünden uzaklaşmışlardır. Dolayısıyla Walt ve Niblett gibi figürlerin bakış açılarıyla, salgın sonrasını okumak yetersizdir. Eğer Korona sonrası ihtimaller üzerinde durulacaksa; iman, ahlak, barış, şûrâ vd. prensiplerin desteğiyle herkes için insan merkezli gelecek tahayyüllerinde bulunulmasında fayda vardır.

.

Guterres’in “Yeni Dünya Düzeni” çağrısı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

02 Mayıs 2020, Cumartesi

BM 24 Ekim 1945’te, temelde uluslar arası barış ve güvenliği korumak için kuruldu.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, savaşın galipleri ABD ve müttefiklerinin kurduğu ve dünyadaki en kapsamlı uluslar arası örgüt olarak sahneye çıktı. SSCB’nin silâh endüstrisinde gelişme kaydetmesi ile savaş sonrasında iki kutuplu uluslar arası sistem iyice belirgin hale geldi. ABD, Marshall Yardımı ve Truman Doktrini uygulamalarıyla başta Avrupa ülkelerinin yeniden yapılanmalarını (kendine göre) sağlamaya çalıştı. İki kutuplu uluslar arası sistemin en önemli özelliklerinden biri askerî alanda görüldü. Bu alan ABD liderliğinde 4 Nisan 1949’da NATO’nun ve SSCB önderliğinde de 14 Mayıs 1955’te Varşova Paktı’nın kurulmasıydı. Her iki kutbun öncüleri, dünyanın muhtelif coğrafyalarındaki çatışmaları desteklemesi ya da bizzat savaşa katılmasını dünya kamuoyu şahit oldu. Bu vb. sorunları önleyememesi de BM’in misyonunu ve varlığını hep tartışmaya açmıştır. 

Ancak hiçbir savaş, çatışma, terör olayı, iç savaş, insanî vd. sorunlar; Korona salgınındaki gibi, BM üzerinden “yeni dünya düzeni” konusunu ciddî bir şekilde gündeme taşımamıştı.

Salgınla birlikte, uluslar arası figürlerden Korona sonrası “yeni dünya düzeni” veya “yeni uluslar arası sistem” tartışmaları yapılmaya başlandı. Bazı analist, siyasetçi ve gazeteciler uluslar arası basında sistem değerlendirmeleri yapıyorlar. Sistem analizlerine katılanların en önemlilerinden biri de şüphesiz BM Genel Sekreteri Antonio Guterres oldu. Guterres 31 Mart 2020’de “BM’in virüsü yenebilecek ve daha iyi bir dünya inşa edebilecek Covid-19 planını başlattı” açıklamasıyla, Korona sonrası yeni dünya düzeni değerlendirmelerine resmen katılmış oldu. Guterres “Salgının potansiyel yıkıcı sosyo-ekonomik etkilerine karşı koymak ve herkesi insanlara yönelik zararı azaltmak için birlikte hareket etmeye” çağırdı. Guterres, planında ekonomik, toplumsal, insanî, sağlık, çevre, gıda, sürdürülebilir kalkınma, istihdam vd. başlıklara değiniyor. Konuşmasının sonunda ise “Dünyanın şimdi ihtiyacı olan dayanışmadır. Dayanışma ile virüsü yenebilir ve daha iyi bir dünya kurabiliriz. Modern toplum için belirleyici bir andayız. Doğru eylemlerle, salgını yeni bir küresel ve toplumsal işbirliğinin başlangıcı işareti olarak görüyoruz” beyanatıyla salgın sonrası “yeni dünya düzeni” tasavvurunun muhtevasını yansıtıyor. 

Guterres’in açıklamaları, popülistlerin söylemleri dikkat çekmemiş olacak ki, BM tarafından Nisan ayının ikinci haftasında “Covid-19 and Human Rights – We are all in this together (Covid-19 ve İnsan Hakları – Hepimiz Bunun İçindeyiz)” başlıklı 22 sayfalık bir rapor yayınlandı. Raporda “Salgının insan hakları, halk sağlığı, âcil durumlarda insanların yaşama ve geçim kaynaklarına müdahalesi / şekillendirmesi” ele alınıyor. Ayrıca raporda “Salgını yenmek için insan haklarına saygılı, herkes için sağlık hizmeti, insan onurunu korumak ve insan haklarının merkeze yerleştirilmesi”ne öncelik veriliyor. Birde “Daha âdil ve sürdürülebilir toplumlar, kalkınma ve barış ile bu krizden çıkmaya zemin hazırlıyorlar” cümlesi de raporun girişinde bulunuyor.

BM’nin raporu ve Guterres’in açıklamaları, insan hakları ve hürriyetleri temel alarak hazırlanmış. Bununla birlikte sosyo-ekonomik sürdürülebilir kalkınmayı da içeriyor. Salgının dünyaya yayılmasıyla birlikte, birçok kesim tarafından Korona sonrası “yeni dünya düzeni” ve “yeni uluslar arası sistem” yorumları yapılıyor. Hal-i hazırda Rusya’nın İtalya’ya yardımıyla, AB içerisinde başlayan ve yayılan yeni sistem münâzaraları daha çok devletlerin birbirlerine etkisi üzerinden yapıldı. Diğer taraftan insan hak ve hürriyetleri, BM raporu ve Guterres’in beyanatında yer aldı. Ancak BM’nin İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar geçen dönemdeki gibi “etkisiz / yetersiz eleman” konumu devam ederse; Korona sonrasında da mevcut yapısını sürdüreceği, insan hak ve hürriyetlerine gereken önemi veremeyeceği ihtimal dahilindedir. BM’nin muhtemel yeni sistemde başarılı olabilmesi için, Güvenlik Konseyi daimî üyeleri ABD, Rusya, Çin, Fransa ve İngiltere’nin tahakkümünden kurtulması zorunluluktur. Dev- letlerin bir üst kuruluşu yani “rüesası” konumundaki BM, “en evvel ıslah olmalı.”

.

Kissinger’ın “yeni dünya düzeni’ne eleştiri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

28 Nisan 2020, Salı

Koronavirüs salgını sürecinde, BM, AB, DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü), IMF, DB (Dünya Bankası), DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü), ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü), ABD, Fransa, İngiltere, Rusya, Çin gibi uluslar arası örgütler ve devletlerin yetersizlikleri ile hazırlıksız oldukları görüldü.

Geniş çaplı bir salgın karşısında, büyük güçlerin bile yetersiz ve koordinesizlik içinde olmaları, insanların / vatandaşlarının güvenlerini kaybetmelerine sebep olmaktadır.

Salgından dolayı zorunlu olarak sınırlar kapatılırken, uluslar arası ticaret oranlarında da haliyle düşüşler yaşanıyor. Uluslar arası ekonomik işleyişin devamlılığı adına IMF ve DTÖ’nün yetkilileri 24 Nisan 2020’de “gıda ve tıbbî malzeme ticaretindeki” kısıtlamaların kaldırılmasını talep ettikleri bir çağrıda bulundular. Diğer taraftan salgın etkisiyle, birçok şirket ve işyeri kapanarak çalışanları işsiz kaldılar. Dünya genelinde işsizlik oranının yükselişi sürmektedir. 

IMF ve DTÖ ticarî kısıtlamaların kaldırılmasını talep ederken, yükselen işsizlik hakkında ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü)’nden hiçbir tatmin edici açıklama ya da proje / program sunulmamaktadır. Bu durum ILO’nun küresel işsizlik hakkında öngörüsüzlüğüne yorumlanmaktadır.

Bütün dünya Korona’nın siyasî, ekonomik, sosyal, sağlık alanlarındaki ağır etkisini fazlasıyla hissetmektedir. Uluslar arası örgütlerin ve güçlerin de yetersiz kalması, yeni bir uluslar arası sistem tartışmalarını beraberinde getiriyor. Özellikle yükselişteki işsizlik, gıda ve tıbbî malzeme ihtiyacı, hürriyetler, hukuk, insanların günlük yaşayışlarının aniden değişmesi (işsizlik, evde kalmak, ev sahibi-kiracı ilişkisi vb.), devletlerin birbirleriyle ilişkilerindeki atmosfer de salgın sonrası yeni uluslar arası sistem başlığını gündeme taşıyor.

Uluslar arası sistem tartışmalarına katılan isimlerden biri de Henry Alfred Kissinger. 1938’de Nazi istibdadından Newyork’a kaçan Alman Yahudi bir ailenin oğlu olan Kissinger’ı bu tartışmada önemli kılan ise, ABD’nin 1969-1975 yıllarında Güvenlik Danışmanı ve 1973-1977 arasında da Dışişleri Bakanı olmasıdır. Görevi esnasında ABD ve SSCB arasında “Yumuşama Politikası”nın mimarı olmasıdır. “Yumuşama”nın sonrasında 1972’de iki ülke SALT-1 Anlaşması imzalanmış, Vietnam sorununun çözümündeki katkılarından dolayı 1973’te Nobel Barış Ödülü’ne lâyık görüldü. 

Kissinger aynı zamanda 1979’da İsrail-Mısır arasında “Mekik Diplomasisi” yöntemiyle diplomatik ilişki kurulmasında yardımcı olmuştur. 

Kissinger, 6 Nisan 2020 günü The Wall Street Journal’daki yazısında “şimdi salgınla uğraşırken bile dünya liderlerinin koronavirüs sonrası yeni düzene geçiş yapmaya başlaması bir zorunluluktur” diye belirtti. Birde Kissinger, mevcut dünyanın “tıbbî vantilatörleri bile yetersiz, halkın güvenini sürdürmek için uluslar arası barış ve istikrar çok önemli, yeni sisteme geçmemek dünyayı ateşe verebilir, virüsün kaynağı Çin’e tekrar nasıl güvenebiliriz” diyerek istikrar ve güvene dikkat çekiyor. Kissinger ayrıca makalesinde “AB ülkeleri tek taraflı sınırlarını kapattılar, hayatî tıbbî malzemeleri istiflediler, stok yapmak için mücadele eden marketler ve durumu kritik hastaları kurtarmakta umutsuz hastanelerin” Avrupa’sına değindi. Bununla birlikte makalede “ İtalya ve İspanya salgının en ölümcül sahasıydı. Her iki ülke daha zengin ve salgından nispeten az daha etkilenen Kuzey komşularını yardıma çağırdılar. Çağrı karşısında Hollandalı siyasetçiler, ölümleri, güney Avrupa’daki kötü yönetimin yeni işaretleri olarak tanımlamakla yetindi. Nisan ayının ilk haftası AB Adalet Divanı, 2015’teki göçmen krizinde mültecilerin yer değiştirmesini reddettiklerinden dolayı, Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti’nin AB yasalarını çiğnediklerine dair karar verdi. Ancak bu karar üzerine üç ülke de özür sunmadılar. Yunanistan ise, Suriyeli mültecilerin topraklarına girmesini engellemek için güç kullandı. Hatta İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne göre, Yunanistan birlikleri, Türk kara sınırında bekleyen mültecileri kıyafetlerini çıkartarak Türkiye’ye geri gönderdi. Böylece Yunanistan, sığınma talebinde bulananlara cinsel saldırı gerçekleştirmiş oldu. AB ise, olan bitenlere sessiz kaldı” diye yer verildi. Kissinger buna ek olarak “Trump, Çin’e seyahatleri 31 Ocak 2020’de yasaklamıştı. Başkan adayı Joe Biden ise, bu yasağı ‘histerik korkutucu yabancı düşmanlığı’ olarak eleştirmişti. Ancak bugün Biden bile, Trump’ın doğru şeyi yaptığını düşünüyor. Yani liberallerin bile (en azından bazılarının), bazen ideolojiyi rafa kaldırabildiğini gösteriyor. Salgın, Çin’in ABD’lileri hayatta tutmak için gerekli ilâçların üretimini kontrol ettiğini açığa çıkardı. Dünyada demokrasilerin ve Aydınlama değerlerinin savunulması sürdürülmeli. Dünya ekonomisinin iyileştirilmesi için mücadele edilmeli.”

Soğuk Savaş döneminin önemli aktörlerinden Kissinger da, Trump’ı eleştirerek ABD’de değişiklikleri savunuyor. Korona sonrasında da “Yeni Dünya Düzeni” talebinden bahsediyor. Ancak Kissinger önemli bir diplomat ve siyasetçi olsa da, dünya bugün Soğuk Savaş döneminin şartlarından epeyce uzaklaştı. Yine Kissinger’in “Yeni Dünya Düzeni” talebinde, giderek yükselen işsizliğe ve insanların sisteme güvenini sağlayacak istihdam konularına hiç değinilmemiş. Buna birde neo-liberallerin, gayr-i insani politikalarının nasıl engelleneceğine yer verilmemesini eklemek gerekiyor. Cümleler lider ve devletler bazında kalmış. Hal bu ki dünya tarihi işsizlik, açlık, gelir dağılımı adaletsizliği vb. sosyo-ekonomik temelli birçok halk ayaklanmasına ve değişikliklere sahne olmuştur. Yakın tarihte Arap Baharı’nı yaşamış ülkelerde bunun yansımasını (ülkeden ülkeye farlılıklar arz etse de) gördük. Kissinger’ın “Yeni Dünya Düzeni” tanımını, 11 Eylül 2001 terör olaylarından sonra neo-con ve evanjelistlerin desteklediği ABD Başkanı Gorge W. Bush’un da BOP (Büyük Ortadoğu Projesi) kapsamındaki başlığıyla aynı. Dolayısıyla “Yeni Dünya Düzeni” söylemi, bugün çok sempatik gelmiyor. En azından benim için böyle. Hiç değilse “Yeni Uluslararası Sistem” şeklindeki ifade daha doğru olacaktır. 

Korona sonrası muhtemel yeni uluslar arası sistem, mevcut BM sisteminin Güvenlik Konsey (GK)’nin daimi (ABD, Rusya, Fransa, İngiltere, Çin) Saiklerine teslim edilmemelidir. Günümüzün sistem tartışmaları, bu daimi saiklerin yanlışları ve çözümsüzlüklerinden kaynaklıdır. Korona ise burada milât konumundadır. Kissinger’ın makalesinde değinmediği konuların başında, sistemin daimî bekçilerini eleştirmemesi geliyor. Sadece AB’yi kritize etmekle yetinmiş. Yine Trump’ı eleştirirken, ABD’yi teğet geçmesi ise, küresel köyün kavalcısına sistemsel değerlendirmeye tabi tutmadığını gösteriyor. Dünya vatandaşlarının güvenini kazanmadan, onların fikir ve onaylarını almadan, Kissinger vd. “alın sizin yeni sisteminiz bu, tarz-ı ifadesi doğru olmayacaktır.” Soğuk Savaş ve BM’de olduğu gibi, yeni sistem tartışmalarında ülkelerin / devletlerin liderini / patronunu belirleme yerine, uluslararası sistemin şûrâ prensibiyle ortak hareket etmesinde fayda vardır.

.

Korona, egemenlik ve uluslar arası sistem tartışmaları

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

25 Nisan 2020, Cumartesi

Koronavirüs salgını, bütün dünyada siyaset, ekonomik, sosyal, bölgesel ve uluslar arası sistemde değişiklik tartışmalarını beraberinde getirdi.

Önce AB içerisinde, İtalya’nın Rus yardımını kabul etmesiyle başlayan, AB’nin yetersizliği ve tam anlamıyla birlik olamama tartışmaları yaşandı. Sonra Rusya’nın salgını fırsata çevirerek, AB’nin iç işlerine müdahale ettiği iddiası gündeme geldi. Daha sonra ABD’de uygulanan sokağa çıkma yasağı ve işyerlerinin tatil edilmesi, bazı eyaletlerde protestolara sebep oldu. Protestolar, salgın sonrasında birkaç eyaletin ABD sisteminden ayrılacağı haberlerini gündeme taşıdı. 

Salgınla beraber ülkeler sınırlarını kapatıp karantina, izolasyon, sosyal mesafe, maske, eldiven, dezenfektan ve kolonya başta olmak üzere muhtelif tedbirler almaya yöneldiler. ABD’de sınırların kapatılması ve sokağa çıkma yasakları ise, temel hürriyetlerden seyahat etmeyi kısıtladığına dair eleştirilere sebep oldu. İlk önce Çin’de uygulanmaya başlandığı belirtilen cep telefonuna indirilen bir programla vatandaşların kullandığı telefonlar arasındaki mesafe algılanıyor. Yine aynı programla GPS ile konum belirleme, QR koduyla şebekeye ihtiyaç duymadan yer altındakiler dahil binalara ve herhangi bir kapalı alana girip çıkarken tarama yapabiliyorlar. Çin yönetimi, bu uygulamayı Tencent, WeChat ve Alibaba gibi dünya devi şirketlerin desteğiyle gerçekleştiriyor. Birde sohbet uygulamaları WeChat ve Alipay’e nüfus cüzdan numaralarını ve nerelere seyahat ettikleri bilgilerini girerek, kendilerine barkod sisteminden risk durumlarına göre renk (yeşil, sarı, kırmızı) verilerek vatandaşlar sağlık hizmetine tabi oluyorlar. Diğer taraftan sokaktaki maskesiz insanlara drone ile “evlerinize dönün, ellerinizi yıkayın” şeklinde uyarılar da yapıldığı kaydediliyor. Devletlerin kendi imkânlarıyla küresel bir salgınla baş edemeyeceği ileri sürülürken, AB ve ABD kaynaklı sistem eleştirileri ile Korona sonrası yeni bir uluslar arası sistem arayışına yol açacağı ihtimalleri üzerinde duruluyor. Salgına karşı alınan bütün tedbirler ve Çin’in yukarıda zikredilen teknolojik takip ve uyarıları ise, hürriyetlere müdahale ve özel hayatın gizliliği ilkesine aykırılığı tartışmalarını da beraberinde getiriyor. Hem uluslar arası sistem arayışı hem de teknolojik takip ve uyarıların hürriyetleri sınırlandırdığından dolayı, devletlerin güçlü egemenlik anlayışlarına geri dönüşüne yorumlanmaktadır.

Avrupa’nın Katolik ve Protestan devletleri arasındaki “Otuz Yıl Savaşı (1618-1648)” 1648 Westhphalia Barışı Anlaşması ile sonuçlandı. Westphalia olarak adlandırılan yeni dönem, devletlerin birbirlerinin millî egemenliklerini tanıdığı ve uluslar arası sistemde egemenlik ilkesinin öne çıkmasıyla bilinmektedir. Günümüzde Trump’ın ABD’de göreve geldiğindeki ilk politikaları, İngiltere’nin Brexit süreci ile AB’den ayrılması, egemenliğe önem verdiklerine ve Westphalia sistemine geri döndükleri şeklinde değerlendiriliyor.

BM’ye üyelik, uluslar arası sistemin aktörleri olan devletler için uluslar arası meşrûiyet kaynağıydı. Ancak 11 Eylül 2001 terör olayları sonrasında, ABD’nin “neo-conların ve evanjelistlerin” etkisiyle, eski Başkan Goerge W. Bush’un liderliğinde “Yeni Dünya Düzeni” getirme çabaları Afganistan ve Irak’a askerî müdahalelerle sonuçlanmıştı. Buna ek olarak ABD, BOP’u (Büyük Ortadoğu Projesi) ortaya atarak işgal ve silah zoruyla Ortadoğu coğrafyasına “barış, demokrasi, hürriyet” getireceğini iddia etmişti. Ancak ABD bütün bu girişim ve projelerini silâh zoruyla, Grace Hallsell’in kitabındaki gibi “Tanrıyı Kıyamete Zorlamak” şeklinde uygulamaya çalıştığından başarılı olamadı. BOP’un da Kuzey Afrika ve Ortadoğu’ya yeni bir uluslar arası sistem veya düzen getiremediği ve bölgeyi daha da istikrarsızlaştırdığı biliniyor. Bununla birlikte Korona ile başlayan dönemde BM, AB, İİT (İslâm İşbirliği Teşkilâtı), AL (Arap Ligi) vd. uluslar arası kuruluşların yetersizlikleri görüldü. IMF, DB (Dünya Bankası), DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü) vb. neo-liberal kapitalist ekonomik sistemin bekçilerinin de insanlığın ekonomisinin desteklenmesi gibi ahlâkî bir teklif/proje sunmaması şaşırtıcı olmadı. DSÖ’nün (Dünya Sağlık Örgütü) reformu, millî ve uluslar arası halk sağlığı sistemlerini daha iyi entegre etme mekanizmalarının oluşturulması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla salgınla birlikte ekonomik yakınlaşmanın sona ereceği, korumacılığın artacağı tahmin edilirken, küresel işsizlik beklentisinin yüksek oranlarda olduğu giderek somutlaşmaktadır. 

Hal-i hazırda Korona sonrası yeni uluslar arası sistem beklentisi ve egemenlik ilkesi tartışılmaktadır. Bu yeni süreçte ülkelerin güvenlik, siber güvenlik, gıda güvenliği vb. algılarının yükselişe geçmesi kuvvetle muhtemeldir. Ancak yeni uluslar arası sistem argümanlarında gerçek anlamda barış, demokrasi, hürriyetler, hukukun üstünlüğü, insan hakları, şûrâ, insanî ve ahlâkî ilkelere önem verilmesi zorunluluktur.

.

Korona sonrası uluslar arası sistemde beklentiler

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

21 Nisan 2020, Salı

Korona ile ülkelerin büyük bir salgın karşısında yetersiz kaldıkları görüldü.

Ülkelerin kendi şartları içerisinde muhtelif tedbirler aldıklarını günlük haberlerden takip ediyoruz. Sağlık alanındaki mücadele devam ederken, salgından kaynaklı siyasî, ekonomik, sosyal, bölgesel ve uluslar arası sistemde değişiklik beklentilerinin tartışmaları da yapılmaktadır. Sistemsel sorun kendisini özellikle AB üyesi İtalya’nın Rusya’dan aldığı destekle göstermektedir. Birde diğer AB ülkelerinin bazılarının birbirlerine maske göndermelerini aksatmaları ya da maskelere göndermeyip el koymaları da, kimi çevrelerce bölgesel entegrasyondan “ulusallaşma” pozisyonuna geçiş olarak değerlendirilmektedir. BM Güvenlik Konseyi’nin Korona hakkında 9 Nisan 2020’deki toplantısının, ABD ve Çin arasındaki görüş ayrılığından dolayı sonuçsuz kalması, BM’nin karar alma mekanizmasının işlememesine yorumlanıyor.

Karantina, izolasyon, sokağa çıkma yasakları vb. gerekli tedbirlerin alınması ülkelerin ekonomilerinde birçok sektörün düşük kapasitede çalışmasına veya salgın süresince kapanmasına sebep oldu. Kapanan sektörler devletlerin gelirlerinde düşüşe yol açarken; sağlık harcamaları, sosyal ve parasal yardımlardaki artışlar da giderlerdeki yükselişe sebep olmaktadır. Sağlık konusundaki tedbirler ve uygulamaların salgın sonrasında ekonomiye, uluslararası ilişkilere, uluslar arası sisteme vd. alanlara muhtelif yansımaları beklenmektedir.

Korona sonrasında, beklentiler arasında; - Küresel güç ilişkilerinin yeniden yapılandırılması, - Jeo-politikanın jeo-ekonominin önüne geçeceği, - Küresel ekonomiden ulusal ekonomilere geçişin önemin artacağı, - Gelişmiş ülkeler arasında işbirliğinden, daha bağımsız hareket etmeye ve teknolojik alanda yüksek yoğunluklu bir mücadeleye yönelme, - Gelişmiş ülkeler arasında daha yoğun bir rekabet, - Çin’in Kuşak-Yol (Yeni İpek Yolu) projesinin yavaşlaması ve bazı taraf ülkelerin ikili anlaşmalarla projeden çekilmesi, - Çin’in tedarikçiliğinin sorgulanmaya başlanması, -ABD’nin askeri ve teknolojik sahada stratejik üstünlüğünü sürdürse de, göreceli bir şekilde güç kaybetmesi, - Salgın sürecini yönetme durumuna göre, ekonominin ve istihdamın Trump’ın durumunu belirleyeceği, - Uluslar arası işbirliği için mekanizmalar oluşturmada çok taraflı ilişkilerin azalması, - Enerji fiyatlarının düşük seyretmesinin Rusya’nın faydasına olmayacağı, - AB’nin ciddi ekonomik sorunlar yaşaması, - İngiltere’nin Brexit ile AB’den ayrılması ile Finansal hizmetlerin merkezinin Hong Kong’dan Londra’ya kaydırılması girişimlerinin İngiltere’ye faydalı olacağı, - Japonya’nın daha yüksek hürriyet derecesine sahip olacağı, daha özerk kararlar verebileceği,

- Hindistan’ın küresel düzeyde varlığını arttırması, - Temel ürünleri ihraç eden ülkelerin ekonomik sorunlar yaşayacağı ve toplumsal tepkileri azaltmak için istihdam oranını yükseltmelerinin gerekeceği, - Latin Amerika ülkelerinin kendi iç sorunlarını çözdükleri nispette bölgesel entegrasyonda başarılı olacakları,  - Şimdilik jeopolitik konular geçerli olsa da, ilerleyen dönemde çevre ekolojisi üzerinde önemli tartışmaların” olması ihtimaller dahilindedir. 

İlerleyen yıllarda uluslar arası ilişki/sistemdeki değişiklerin veya beklentilerin nasıl ve ne oranda gerçekleş(mey)eceğini gözlemleyeceğiz. Uluslar arası sistemdeki muhtemel değişikler her ülkeyi/devleti etkileyecektir. Ancak Korona sonrasında daha âdil, ahlâkî ve insanî uluslararası ortam beklentisi yüksektir. Salgın sonrası değişiklik ihtimalleri üzerine tartışmalar yapılsa da, her dönem değerini ve önemini kaybetmeyen demokrasi, insan hakları, hürriyetler ve hukukun üstünlüğü sistemlerin temelini oluşturmalıdır.

.

Korona sonrası BM’nin geleceği

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Nisan 2020, Cumartesi

Küresel hastalık haline gelen Korona ile dünyanın bir salgınla yüzleştiğinde hazırlıklı olmadığını görüldü.

Korona’dan en çok etkilenen İtalya, İspanya, Fransa ve ABD’de, salgın kontrol altına alınmaya çalışılırken vak’a ve ölüm oranlarında artış devam etti. 

Salgının, dünyayı sağlık alanında etkilediği gibi; salgın sonrasında da siyasî, ekonomik, toplumsal vd. alanlarda da etkileyeceği tartışılıyor. AB ve ABD vd. küresel aktörlere yönelik, salgın sürecinde yeterli ol(a)madıkları hakkında eleştiriler mevcuttur. Bu eleştirilerin devamında ise, Korona sonrası uluslar arası düzen/sistem tartışmaları gelmektedir. Tartışmalar özellikle AB üzerinde yoğunlaşırken, BM’in sessizliği dikkat çekiyor.

Uzun bir sessizlikten sonra BM Güvenlik Konseyi (GK), Tunus ve Fransa’nın taslak karar teklifi üzerine 9 Nisan 2020’de Korona tehdidi ve pandemi konusunda toplandı. BM Genel Sekreteri Antonio Guterres yaptığı açıklamada “Salgın, belirsizlik meydana getirerek dünyaya ekonomik, sosyal ve siyasî huzursuzluk yayarak uluslar arası barış ve güvenliği tehdit ediyor. Gerçekten GK’nde birlik ve beraberlik sinyali bu endişeli dönemde çok şey ifade edecektir” diyerek konunun önemine dikkat çekmişti.

GK önce 2014’te Ebola daha önce de 2000 ve 2001 yıllarında HIV/AIDS hakkında, uluslar arası barış ve güvenliğe tehdit oluşturduğu için karar çağrısında bulunmuştu. Ancak Korona’nın kökeninden bahsedilen GK toplantısı, GK üyelerinden (ABD, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya) ABD ve Çin arasındaki görüş ayrılıklarından dolayı, önerilen taslak karar anlaşmazlıkla sonuçlandı. Toplantı sonrasında GK’dan “Korona salgınının çatışmadan etkilenen ülkelere potansiyel etkisi” ile ilgili çabalarına verilen destekten bahseden, uluslar arası basını pek de tatmin etmeyen bir açıklama geldi. Böylece GK toplantısı başarısızlıkla sonuçlandı. Bununla birlikte salgın tehdidi devam ettiği için GK’nin tekrar toplanması ihtimal dahilindedir. Ancak yeni bir GK toplantısının yapılması geciktikçe, GK üyeleri arasındaki fikir ayrılığının derinleşmesi de muhtemeldir.

GK’da karar almak, salgının etkisini azaltmada yardımcı olmayacaktır. Kararın alınması en azından üye ülkelerin uluslar arası işbirliğine sadık kalmaya, BM sistemi içinde kalmaya ve Korona büyüklüğündeki bir tehditle başa çıkmak için çok taraflılığın değerlerine öncelik vermeye teşvik edecektir.

Salgının dünyaya yayılmasıyla birlikte, virüsü önlemenin en iyi yönteminin sosyal izolasyon olmasına rağmen, hiçbir ülkenin bu çeşit bir tehditle başa çıkamayacağını hep beraber görmekteyiz. Sınırların kapatılması, hareket hürriyetinin sınırlandırıldığı karantina tedbirleri alınsa da, virüse karşı aşı ve etkili tedavi yöntemlerini bulmak için AR-GE çalışmaları devletler arasında uyumlu ve koordineli çalışmalar gerektiriyor. Bu sebeple çok taraflı uluslar arası kuruluş olan BM’in alacağı karar ve uygulamaları, salgının önlenmesi adına tecrübe ve kaynakların birleştirilmesinde önem arz ediyor.

BM’nin, hal-i hazırda çatışmaları önlemede yetersiz kaldığı, barışı ve güvenliği sağlayamadığı, ABD ve diğer devletlerin mücadele alanı olduğu, GK’nin yapısından kaynaklı anti-demokratikliği ve eşit olmadığı eleştirilerine maruz kalmaktadır. Yapılan eleştirilerde de haklılık oranı oldukça yüksektir. Yapısal bütün sorunlarıyla birlikte, GK’nin Korona hakkında ortak karar alamaması, BM için de salgın sonrası gelecek tartışmasını açması kuvvetle muhtemeldir.

.

AB’nin krizleri, gelecek arayışı mı?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

14 Nisan 2020, Salı

Avrupa Birliği’nin (AB) temelleri, 1957’de Roma Antlaşması ile atıldı. AB, Roma İmparatorluğu’ndan sonra Avrupa Kıt’ası’nın siyasî ve ekonomik birliğini sağlamaya yönelik büyük bir iddia ile dünya sahnesine çıkmıştı.

Berlin Duvarı’nın 1989’da yıkılmasıyla birlikte, Sovyetler Birliği dağılmış ve Doğu Bloku’nun Demir Perdesi açılmış, bağımsızlığını kazanan yeni devletler ortaya çıkmıştı. Bu devletlerden doğu Avrupa ülkeleri siyasî ve ekonomik istikrarsızlıkların giderilmesi için NATO ve AB gibi kuruluşlara üye olmuşlardır. Böylece AB içerisinde derinleşme ve genişleme gibi tartışmalı bir süreç yaşanmıştır. 

Üye devletler siyasî ve ekonomik konularda ortak hareket etmek üzere kolektif bilinçle AB çatısı altında toplanmışlardı. 1992 yılında imzalanan ve 1993 yılında yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile tamamlanacak bir iç pazar, tek para birimi kullanımı ve üst düzeyde eş güdümü sağlanan ekonomi politikaları çerçevesinde oluşacak bir Ekonomik ve Parasal Birliğin yanına, Ortak Dış ve Güvenlik Politikası, Adalet ve İç İşleri Alanlarında İşbirliği’nin eklenmesi ile, Avrupa Bütünleşmesi, 1950’li yılların başından itibaren en büyük atılımını gerçekleştirerek Avrupa Birliği’ni oluşturdu. Böylece ekonomik entegrasyonun yanına siyasî birlik hedefi de eklenmiş oldu. Ancak bütün bu ortak hareket etme çabaları olumsuzluklarla karşı karşıya kalmıştır. 

Bunlardan bazıları:

Soğuk Savaş döneminin iki müttefiki ABD ve Avrupa arasındaki görüş ayrılıkları AB içinde ayrışmalara sebep olmuştu. Çünkü 11 Eylül 2001 terör olayları sonrasında ABD’nin, Afganistan ve Irak’a müdahalesiyle AB üyesi ülkeler, ABD’nin yanında savaşta yer almak (İngiltere, İtalya, İspanya, Portekiz, Danimarka, Polonya, Çekya, Macaristan ve Litvanya) isteyenler ile çözümün demokratik yollarla sağlanmasını isteyen (Almanya ve diğer ülkeler. Fransa bu dönemde BM Güvenlik Kararını beklemekteydi) taraflar olarak ikiye bölünmüşlerdi. 11 Eylül sonrası ABD’nin Ortadoğu için öne sürdüğü Büyük Ortadoğu Projesi’ne (BOP), üye devletlerin görüş farklılıklarından dolayı AB de Geniş Ortadoğu Projesi’ni (GOP) ileri sürmüştü.

2003 yılında İspanya ile Fas arasında yaşanan Akdeniz’deki Perejil (Leyla) adası üzerindeki egemenlik sorunu, İspanya’nın adaya asker çıkarmasıyla tekrar gündeme gelmişti.

Cebeli Tarık 1462’de Araplardan İspanyollara geçmiş 1502’de resmen İspanyol topraklarına katılmıştır. İngiltere ve Hollanda deniz kuvvetleri tarafından 24 Temmuz 1704’te ele geçirilmiştir. İspanya kaleyi, 1705 tarihindeki Utrecht Antlaşması’yla İngiltere’ye vermeyi kabul etmiştir. Cebeli Tarık, İspanya ile İngiltere arasında ciddî bunalımlara sebep olmuştu. Hatta 1967-1985 yılları arasında sınır tamamen kapatılmış. Fakat 1990’lı yılların başlarından itibaren İngiliz hükümeti askerî yığınağı azaltma kararı alınca ilişkilerde yumuşama yaşandığı görüldü. Haziran 2012’de ise İngiliz kolonisi Cebeli Tarık ile İspanya arasında balıkçılık sorunu yaşandı. Cebeli Tarık sularında, İspanyol balıkçılara getirilen avlanma yasağının kaldırılması için Madrid yönetimi ile Cebeli Tarık yetkilileri arasında bir müddet devam eden müzakereler sonuçsuz kalmıştı. Kendi isteğiyle İngiliz sömürgesi olarak kalmak isteyen Cebelitarık, 6 Km² yüzölçümü ile dünya üzerinde küçük bir alan kaplamasına rağmen iki ülke arasında büyük sorunlara sebep oluyor. 

Yunanistan’da 2009’da bağımsız borçlanmadan dolayı başlayan ve giderek derinleşen ekonomik kriz, 2018’de uygulanmaya başlanan ve 2060’a kadar devam edecek borç ödeme programı ile sonuçlanmıştı. Hükümet değişiklikleri ile siyasî kriz ve işsizliğin yükselmesiyle yoksulluk gibi sosyo-ekonomik sorunlar meydana gelmişti. Yaşanan bütün bu gelişmeler kravat takmamasıyla ünlenen Çipras’ı iktidara taşımıştı. Hatta 2013’te Yunanistan’da AB’den ayrılmanın tartışmaya açılması ve Euro’nun bile tedavülden kaldırılması gibi düşüncelerin gelişmesi manidardı.

Brexit süreci ile birlikte AB, Avrupa’nın en güçlü ülkelerinden İngiltere’yi kaybetmiş oldu. İngiltere’yi yöneten saiklerin, Korona’dan daha önce kendi ülkeleri için AB’den bağımsız bir gelecek tahayyülünde oldukları kuvvetle muhtemeldir. Çünkü İngiltere’nin ortak para birimi Euro başta olmak üzere, bazı AB politikalarını da kabul etmemesi buna delil niteliğindedir. Diğer taraftan AB, İngiltere’siz yeni bir gelecek sistemini tartışması gerekirken, Korona’dan dolayı ortak koordinasyon konusundaki eksikliğinin ilk örneğini göstermiş oldu.

Küresel salgın Korona ile mücadelede sağlık/tıbbî alandaki bir sorunun; siyasî, ekonomik, sosyal vd. alanlardaki etkisi de görülüyor. Ülkeler doğmakta olan işsizlik, yoksulluk ve yoksunluk gibi sosyo-ekonomik sorunlarına muhtelif çözüm arayışındalar. İtalya’da salgının getirdiği problemler, AB bayraklarının indirilmesine varan tepkiye yol açtı. Buna ek olarak Rus ordusunun, İtalya’ya gerçekleştirdiği tıbbî malzeme ve personel yardımı da, AB’nin üyelerine sağlık alanında yetersiz kaldığına yorumlanıyor.

AB üyesi bazı liderler arasında internet üzerinde bir görüşme gerçekleşse de, bütün liderlerin Korona’ya karşı ortak zirve yapmaları gerekiyor. AB düşüncesi ile sınırlar kaldırılmıştı. Ancak Korona, sınırları yeniden kapattı. Dolayısıyla mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı da durdu. Mülteci krizinde de iyi bir sınav vermeyen AB hakkında, ulusallaşma sürecinin yaşanacağı da değerlendirmeler arasındadır.

AB odaklı yaşanan krizler/sorunlar, AB’nin Maastricht Antlaşması hükümlerini tamamen uygulayamadığı, tam olarak Birlik ol(a)madığı ve sorunlarla karşılaşıldığında ortak akıldan ve kolektif bilinçten uzak hareket edildiği görülmektedir.    Bediüzzaman Said Nursî’nin tarifinde Avrupa “müsbet Avrupa ve menfi Avrupa” olarak ikiye ayrılmaktadır. AB’de yaşanan sorunların, Nursî’nin tanımındaki “müsbet Avrupa”nın tasaffi etmesi yönündeki aşamalar olduğu da ihtimal dahilindedir.

.

Korona sonrası AB’de yeni düzen mi?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

11 Nisan 2020, Cumartesi

Küresel salgın Korona ile mücadelede sağlık / tıbbî alandaki bir sorunun; siyasî, ekonomik, sosyal vd. alanlardaki etkisi de görülüyor. Ülkeler doğmakta olan işsizlik, yoksulluk ve yoksunluk gibi sosyo-ekonomik sorunlarına muhtelif çözüm arayışındalar.

Avrupa Birliği’nin (AB), üye ülkelere ve özellikle salgının en etkili olduğu İtalya’ya yardımda gecikmesi ve yapılan yardımın yetersiz kalması, AB içerisinde tartışmalara sebep olmaktadır. İtalya Koronavirüs Acil Durum Komiseri Domenico Arcuri, 5 Nisan 2020 Pazar günü RAI’ye verdiği demeçte “yardım kapsamında İtalya’ya, Fransa’nın 2 milyon maske ve Almanya’nın birkaç düzine ventilatör cihazı gönderdiği”ni ve bu yardımların yetersizliğini belirtiyor. 

İtalya’da salgının getirdiği problemler, AB’ye tepkiye sebep oldu. AB’nin, İtalya’nın yanında olmadığı iddiası ile Temsilciler Meclisi üyeleri arasında tepkiler başladı. Buna Temsilciler Meclisi Başkan Yardımcısı Fabio Rampelli “odasındaki AB bayrağını kaldırarak yerine İtalya bayrağını asması”nı eklemek gerekiyor. AB karşıtı tepkiyi Cadoneghe Belediye Başkanı Marcı Schiesaro da, “belediye binasının önündeki AB bayrağını dalgalanmayacak şekilde iple bağlayarak” devam ettirdi. Zaten İngiltere’nin Brexit süreci ile AB’den ayrılmasıyla da, AB’yi zor durumda bırakacağı hesapları yapılmaktaydı.

Rusya’nın, Korona’yla mücadele etmesi için İtalya’ya askerî uçaklarla yardım göndermesi, AB’nin krizdeki bir üyesine hızlı yardım sağlayamadığına, Vladimir Putin’e de yurtiçi ve yurtdışında bir tanıtım (PR) imkânı verdiğine yorumlanıyor.

İtalya’ya 22 Mart – 26 Mart 2020 tarihleri arasında, Rus dekontaminasyon (kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer maddelerin insan vücudundan, eşyalardan ve çevreden uzaklaştırılması veya etkisizleştirilmesi yoluyla insanların, eşyaların ve çevrenin güvenliğinin sağlanması) birimleri, askerî sağlık personeli ve yardım malzemelerinin gelmesi, AB üyelerinin çeşitli tepkileriyle karşılandı. Hatta bazı AB ve NATO yetkilileri, “cömertlikten uzak olan yardımın, Rus gücünü savunan ve nüfuzunu arttıran jeopolitik bir hareket” şeklinde değerlendiriyorlar.

Toronto (Kanada)’da yayınlanan National Post Gazetesi’nin 26 Marttaki haberine göre, “üst düzey bir AB diplomatı, İtalyanlar genel bir yardım talebinde bulundu. Ruslar da askerî uçaklarla askerî doktor ve askerî teçhizat gönderdiler” ifadelerini kaydetti. Buna karşılık, elektrik santrallerini ithal Rus doğalgazı ile çalıştıran İtalya, uzun süredir Rusya’nın 2014’te Kırım’ı ilhak etmesiyle ilgili olarak, AB tarafından Moskova’ya uygulanan yaptırımların gevşetilmesi çağrısında bulunmaktaydı. Roma’ya yapılan yardımın, jeopolitik çıkarların birleştiğine işaret ettiği belirtiliyor. Buna karşılık İtalyan Il Corriere della Sera gazetesi 02 Nisan Perşembe günkü haberinde “izlenecek yeni jeopolitik senaryolar yok, yardıma ihtiyacı olan bir ülke var ve bize yardım eden diğer ülkeler var. Bu bir Soğuk Savaş meselesi değil, bir gerçeklik meselesidir veya real-politiktir, buna ne derseniz deyiniz” cümlesiyle Rusya’ya yakınlaşmadıklarını vurguluyor. 

Diğer taraftan Rus yardımının, AB’yi devre dışı bıraktığına ve AB’nin “ortak” politikalarındaki yetersizliğine de dikkat çekenler mevcuttur.

İtalya’ya, dezenfeksiyon ünitelerine sahip kamyonları taşıyan Rus uçaklarının en az 15 uçuş gerçekleştirdikleri vurgulanıyor. “Rusya’dan Sevgilerle” etiketi ile biyolojik ve kimyasal koruma birlikleri ve diğer sınıflardan 100 kişilik personelle Rus yardımının gerçekleştirildiği uluslar arası basında yer alıyor. Bununla birlikte Rus devlet medyasında “ilk Rus yardım uçağının, İtalya Dışişleri Bakanı’nın karşıladığı”na yer verildi.

NATO’nun Avrupalı müttefiklerinde; askerî birimlerinin de hastaları hastanelere taşıması, yatak tedarik etmesi, yurtdışında bulunan insanları ülkelerine dönmelerine yardımcı olması, âcil tıbbî malzeme aktarımı vb. faaliyetleri Rus yardımı kadar dikkat çekmedi. İtalya’nın şu anda doğrudan NATO’dan daha fazla destek aldığı ve Rus yardımının Putin için büyük bir başarı hikâyesi olduğu iddialar arasında.

Rus uluslar arası siyasî analistlerinden Alexander Baunov ise “Çin ve Küba’nın da, İtalya’ya tıbbî yardımda bulunduğunu, mevcut dünya düzeninin kendi lehine gözden geçirilmesini talep eden ülkeler için Korona salgınının fırsat olduğunu” yorumladı.

Reuters’dan Robin Emmot’un 18 Marttaki haberinde “AB ve NATO’nun, Kremlin’i, uzun zamandır bölünmelerden yararlanarak Batı’yı istikrarsızlaştırmak için yumuşak güç, gizli eylem ve bilgisayar korsanlarını kullanmakla suçluyor.” Yine Reuters’daki bir haberde yayınlanan “Rus medyasını, Korona virüsün etkisini daha da kötüleştirmek için Batı’ya karşı “önemli bir dezenformasyon kampanyası” düzenlemekle itham edildi. Moskova böyle bir planı reddederken, AB’nin Dış Politika Sorumlusu Josep Borrell Fontelles AB üyesi ülkelere “bugün yapılan cömertlik siyaseti ve nüfuz mücadelesi” hakkında bilinçli olmaları çağrısını yapı.

Fontelles’in çağrısı ile, Rusya’nın bankacılık, finans ve enerji sektörlerinde, AB’nin yaptırımlarına tabi olduğu ve 27 üye ülkenin belirtilen yaptırımları 6 ayda bir yenilemeyi kabul etmelerinin gerektiği hatırlanmalıdır. Rusya’nın, AB yaptırımlarını kaldırmaya çalışarak, İtalya’nın lehine dönmesi için gayret ettiği iddialarını Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov “saçmalık” olarak tanımladı.

Rusya jeopolitik hesaplarını kabul etmese de, İtalya’da AB karşıtı tepkiler ve Rus yardımı, AB içinde tartışmalara sebep olmaktadır. Fontelles’in 23 Marttaki “Covid-19 dünyamızın yeniden şekillendirecek. Krizin ne zaman biteceğini henüz bilmiyoruz. Ama emin olunca, dünyamız çok farklı görünecek. Ne kadar farklı olacağı bugün yaptığımız seçimlere bağlıdır” şeklindeki açıklamasıyla, AB’deki tartışmayı ve salgın sonrası yeni düzen beklentisini itiraf ediyor. Böylece Korona sonrasında, AB’nde yeni bir gelecek tartışması, gelecek inşası, yeniden yapılanma ya da AB’de sistemin gündemde olması ihtimal dahilindedir.

.

Küreselleşen hastalıklar

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

07 Nisan 2020, Salı

Yirmi birinci yüzyıl “Bilişim Devrimi” ve “Bilişim Toplumu” temelinde “küreselleşme” olgusu, bütün toplumları ve kültürleri etkileyerek dönüştürmektedir.

Bu süreçte, ekonomik açıdan güçlü ülkelerin sosyal, siyasî, ekonomik ve kültürel hegemonyası diğer ülkelerde hissedilmektedir. Zengin ile yoksul arasındaki uçurum, küreselleşmenin şeffaflığında daha da görünür hale geliyor. Yapısal farklılıklar ve kapasite düşünülmeden, sorgulanmadan ve eşitsizliklerden küreselleşme sorumlu tutulmaktadır. 

Küreselleşme “yeni emperyalizm” ya da “yeni kapitalizm” olarak suçlanarak, “günah keçisi” şeklinde de sunulmaktadır. Hem yerelin hem küreselin bir arada yaşanması, postmodern paradigmada anlamını bulan “hem o hem de o” yapılanmasını getirmektedir. Aynı zamanda Zigmunt Bauman’ın söylemiyle “parçalanmış hayatlara” sebep olmaktadır. Bu durum birde güçlünün hegemonyası ve kendi gibi olmasını dayatması sonucu, edilgen ülkelerin toplumsal kesimlerinde tepki olarak bir paranoid-şizoid toplumsal ruh halini üretmektedir. Böylece küreselleşmeden olumsuz etkilenen ülkeler, Ali Yaşar Sarıbay’ın ifadesiyle, “paranoid-şizoid toplum”a dönüşebilmektedir. “Paranoid-şizoid toplum” kavramı, psikiyatride kişilik bozukluklarını tanımlayan “diğer insanlardan kötü niyetli hareketler bekleme eğilimi”dir. Salt geri kalmış ülkeler değil, küreselleşmenin temel hakim ülkesi ABD bile, 11 Eylül 2001 tarihli küresel terör eyleminden sonra paranoid-şizoid toplumsal davranış örnekleri sergilediği görüldü.

“Anokresia” da Fransa’da 1874’te ortaya çıkan bir hastalıktır. Anokresia “hiçbir şey yememekten kaynaklı aşırı zayıflıktır.” Yine aynı dönemde yeni bir hastalık daha belirdi. “Kendi kendini kusturma denilen ‘bulimia’ hastalığı.” Bu hastalığın temeli sosyolojik, kültürel ve toplumsal etmenlere bağlanıyor. Hatta bu hastalıklara zengin hastalıkları da deniliyor.

Avrupa ülkelerinde aşırı zayıflıktan bahsedilirken, ABD’de “obezite” ciddî bir hastalık haline gelmiştir. Fast-food kültürünün bir ürünü olan bu hastalık, sadece tıbbın değil, aynı zamanda sosyal bilimlerin de inceleme alanına girmiştir. Dünya genelinde Fast-food restaurantlarının sayısı arttığından, obezite sadece ABD’ye özgü olarak kalmayıp, küresel bir sorun haline geldi.

İlk kez 1981’de tanımlanan AIDS/HIV ise en önemli güncel hastalıklardandır. Çağın vebası olarak tanımlanan AIDS’in, artık ölümcül bir hastalık olmaktan çıkıp, hayat boyu ilâç kullanımını gerektiren bir tür kronik hastalığa dönüştüğü belirtilmektedir. Günümüzde alkol ve madde bağımlılığı da küresel köyün sorun başlıklarından. Buna 2012’de ortaya çıkan MERS (Ortadoğu solunum sendromu) ve Şubat 2003’te SARS (ağır akut solunum yolu yetersizliği sendromu) hastalıklarını da eklemek gerekiyor. 

Koronavirüsü salgını ise, özellikle bütün dünyanın son dönemde yaşamakta olduğu, küresel bir hastalık haline geldi. İnsanlar kendilerini korumak veya birbirlerine virüsün bulaşmasını engellemek adına; karantina, izolasyon, sosyal mesafe, kolonya, temizlik, eldiven, maske kullanımı vb. tedbirleri almaktadırlar. İşte bütün bu zorunlu tedbirler, “diğer insanlardan olumsuz etkilenmemek” için yapılmaktadır. 

Küreselleşmenin tanımı hakkında David Held, Mc Grew Anthony, Goldblatt David ve Perraton Jonathon’ın kaleme aldığı; Cambridge Polity Press’ten yayınlanan “Global Transformations Readers (Küresel Dönüşümü Okuyanlar)” isimli kitap okunmaya değer niteliktedir. Kitapta küreselleşme özetle “esneklik, yoğunluk, hız ve etki” şeklinde tanımlanıyor. Diğer hastalıklardan farklı olarak Korona’nın bu tanıma uygunluğundan söz edilebilir. Korona’nın daha “hızlı” yayılması, “etki” alanını genişletmesidir. Diğer taraftan İspanya ve İtalya yetkililerinin başta “esnek” davranmalarından dolayı, her iki ülkede salgının ölümle sonuçlanması diğer ülkelere nazaran daha “yoğun” görülüyor.

Korona ile mücadelede sağlık/tıbbî alandaki bir sorunun; siyasî, ekonomik, sosyal vd. alanlardaki etkisi de izleniyor. Ülkeler doğmakta olan işsizlik, yoksulluk ve yoksunluk gibi sosyo-ekonomik sorunlarına muhtelif çözüm arayışındalar. İtalya’da salgının getirdiği problemler, Avrupa Birliği’ne (AB) tepkiye sebep oldu. AB’nin, İtalya’nın yanında olmadığı iddiası ile başlayan tepki, Temsilciler Meclisi Başkan Yardımcısı Fabio Rampelli “odasındaki AB bayrağını kaldırarak yerine İtalya bayrağını asması”ydı. Bu tepkiyi Cadoneghe Belediye Başkanı Marcı Schiesaro da, “belediye binasının önündeki AB bayrağını dalgalanmayacak şekilde iple bağlayarak” devam ettirdi. İngiltere’nin Brexit süreci ile AB’den ayrılmasıyla birlikte, İtalya’daki gelişmeler, Korona sonrası dönemde AB’nde siyasî bir gelecek tartışmasına dönüşeceği ihtimal dahilindedir. 

Küreselleşmenin bir olgu ve gerçek olduğunun bilincine varmak, “çeşitlilik içinde birliğin” yaşanabileceğini, “sosyal empati” ile birbirini ve “ötekini” anlamanın gerekliliği, ülkeler arası ve ülkelerde sosyal tabakalar arası “sosyal adaletin” sağlanması ile toplumsal eşitsizliklerin en aza indirgenmesidir. “Biz” ve “öteki” ayrımının derinleşmesi, kuşkuculuk ve korkularla yaşamak yerine; kültürel çeşitlilik ve barış içinde yaşamak en sağlıklısıdır. Bunun anahtarı ise, demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve hürriyetlerdir.

.

Korona’nın Körfez ülkeleri dış politikasına etkisi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

04 Nisan 2020, Cumartesi

Korona salgını bütün dünyayı olumsuz etkiliyor. Basra Körfezi ülkeleri de salgının getirdiği zorluklarla karşı karşıya kaldı.

Salgın turizm, konaklama, umre seyahatleri başta olmak üzere, diğer ekonomik sektörlerde de ciddî gerilemelere yol açtı. Buna birde azalan petrol talebi, pazardaki arz fazlası ile ilgili Rusya ve S. Arabistan arasında baş gösteren fiyat anlaşmazlığını da eklemek gerekiyor. Salgının giderek yayılmasından dolayı siyasî, ekonomik ve sosyal sorunlar ülkeler ile tüm toplumsal kesimler için ortak sorun alanını teşkil ediyor. Bununla birlikte salgın, en çok silâhlanan aktörler arasında bulunan Körfez ülkelerine, güvenlik tanımlarını yeniden değerlendirmelerini gerektirebilir. 

Aynı zamanda Korona’nın, muhtemel savaş ve kriz senaryolarının en çok gündemde olduğu Körfez bölgesinde, küresel sağlık problemi karşısında insan güvenliğine öncelik vermeyi sağlaması ihtimal dahilindedir.

Körfez’in güvenliği hakkındaki tartışmaların geçmişten günümüze askerî ve siyasî yönleri ağır basmaktaydı. Ancak salgınla beraber güvenliğin geleneksel olmayan boyutlara ve sürecine girdiği görülüyor. Çünkü geçtiğimiz Şubat ayında Birleşik Arap Emirlikleri’nde (BAE), ülkenin herhangi bir kriz durumunda stratejik bir gıda rezervine sahip olmasını sağlamak üzere yasa tasarısı kabul edildi. Buradaki amaç “temel insan güvenliği endeksi ve yeterli düzeyde gıdayı” tedarik etmektir.

Korona ile başlayan ve devam eden süreçte, Körfez’in krallık, emirlik, şeyhlik vb. hanedanlık ünvanlarına sahip ülkelerin liderleri, Emma Soubrier’e göre, dış politikada “egosentrik / ben merkezci”likten “ekonomik işbirliği”ne yönelme durumuyla karşılaştılar. “Egosentrik / ben merkezci” dış politikaya örnek, S. Arabistan ve Rusya arasındaki petrol fiyatları hususundaki güç oyununda görüldüğü kuvvetle muhtemeldir. Bu konuya 17 Mart 2020 tarihli “Korona Virüsünün Küresel Ekonomiye Etkileri” başlıklı köşe yazımda ele almıştım. 

Bununla birlikte 19 Mart 2020’de Bağlantısızlar Hareketi tarafından ABD’den, Korona’dan dolayı İran’a yönelik yaptırımların sağlık ve insani güvenlik sebebiyle yaptırımların kaldırılması talep edildi. Ancak S. Arabistan ve Bahreyn’in bu talebe karşı çıktıkları uluslar arası basında kaydediliyor. Hatta Bahreyn makamlarının, Mart ayı başında İran’ı salgının yayılmasında şeffaf davranmadığını ileri sürerek, virüsü “biyolojik saldırganlık” şeklinde nitelendirdi. Buna ek olarak ABD Başkanı Donald Trump’ın Korona’yı “yabancı virüs” olarak tanımlaması da, salgın hakkında Çin ve Avrupa’yı suçlayıcı bir strateji biçiminde değerlendiriliyor. Bu anlamda Körfez hanedanlıkları ile ABD Başkanı’nın aynı çizgide olduğu söylenebilir.

Çin ve Rusya’nın da ABD’ye, İran’a karşı yaptırımların kaldırılması çağrısı yapıldı. Fakat ABD bu çağrıya da cevapsız bıraktı. Diğer taraftan Körfez’de, Korona krizinde insanî yardım karşılığında tutukluların serbest bırakılması talebi de yapılan yorumlar arasında.

İnsanî kaygıların geriye atılması, siyasî kaygıların ön plana çıkartılması ve olağanüstü dönemde İran’a yönelik yaptırımlarda ısrar edilmesi vb. sebepler muhtelif ülke liderlerinin kendilerince stratejik hesaplarına dayanmaktadır. Birde uluslar arası ilişkilerdeki realizm ideolojisinin anarşik (düzensiz) ve çıkarcı bir uluslar arası sistem ön görmesi de unutulmamalıdır. İran’a yaptırımlar hakkında takınılan tavrın ve İnsani güvenliğin siyasallaştırılması, realist saikler açısından bir önem teşkil etmemektedir. 

Körfez’de her şeye rağmen insani girişimler mevcuttur. Küresel musîbetle mücadelede bir araya gelerek, jeopolitik kaygılar ve siyaseti bir kanara bırakanlarda görülmüştür. Katar, Kuveyt ve BAE insanî yardımlarını İran’a ulaştırdılar. Katar, 6 ton yardım malzemesini İran’a gönderdi. Kuveyt Dışişleri Bakanı Sabah Khaled Al-Sabah, İran hükümeti ve toplumuyla dayanışma adına 10 milyon Dolar ve Dünya Sağlık Örgütü’ne de (DSÖ) 40 milyon Dolar yardımda bulunduklarını bildirdi. Buna ek olarak BAE de, İran’a verilmek üzere 40 ton tıbbî yardımı DSÖ aracılığıyla uçakla gönderdi. BAE Dışişleri Bakanı Abdullah bin Zayed Al-Nahyan, İran yöneticileri ve toplumuyla dayanışmayı vurguladı.

Elbette bütün bu insanî yardım, girişim ve eylemler, bölgedeki toplumları gerginliklerden uzaklaştırarak yöneticileri de siyasilikten insani alana çekmektedir. Aynı zamanda muhtemel “işbirliği”nin kapısını da aralamaktadır. Diğer taraftan salgında, İran’a yönelik tutumda S. Arabistan ve Bahreyn, ABD yanında yer almışlardır. Ancak yaptıkları yardımlar hatırlandığında Katar, Kuveyt ve BAE’nin de diğer iki Körfez ülkesinin karşısında yer aldıkları görülmüştür. 

Böylece Körfez ülkeleri arasında, İran konusunda görüş ayrılığı söz konusudur. Bu görüş ayrılığının ilerleyen aylarda hangi yöne evrileceğini ve insanî yardımlaşmanın ne oranda sürdürülebilirliğini izleyeceğiz. 

Salgın, ABD ve Körfez’deki müttefiklerinin “egosentrik / ben merkezci” dış politika anlayışından “ekonomik işbirliği”ne geçiş ve bölgesel barış için fırsattır. Bugün insani durumu gözettiklerini ispatlamaları ise, salgın sonrası sürece olumlu katkı yapacağı muhtemeldir.

.

Fas, Tunus ve Cezayir’in korona imtihanı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

28 Mart 2020, Cumartesi

Korona (Covid-19) salgını tüm dünyada devletlerin ve toplumların gündemini değiştirmiş durumda. Son yıllarda Kuzey Afrika halkları, hükümetlerini ve yöneticilerini protesto etmekteydiler.

Aynı zamanda toplumsal unsurlar, seçim döneminde de etkilerini göstermişlerdi. Ancak Korona ile birlikte bölge halkları sokaklardan çekilmiş vaziyetteler. Salgına rağmen sivil itaatsizliğin gücünü yitireceğini düşünmek pek gerçekçi değil.

Korona’nın Fas, Tunus ve Cezayir hükümetlerindeki siyasi mücadeleye kısa da olsa bir müddet ara vereceği düşünülmektedir. Her üç ülkede yakın zamana kadar toplumsal muhalefet unsurlarının sokak gösterilerine sahne olmuş, Tunus ve Cezayir’deki seçimler sonucunda koalisyon hükümetleri göreve gelmişti. Şimdi çiçeği burnunda hükümetler ilk imtihanlarını salgına karşı veriyorlar. Salgınla mücadeleleri, hükümetlerin geleceklerini belirleyecek nitelikte. Tüm dünyayı olumsuz etkileyen Korona’dan, K. Afrika ekonomilerinin negatif yönde etkilenmesi kaçınılmazdır.

Akdeniz’in karşı kıyısındaki İtalya, İspanya ve Fransa gibi Güney Avrupa ülkelerinde Korona vaka ve salgın kaynaklı ölümler oldukça yüksek orandadır. Mağrip’in Fas, Tunus ve Cezayir coğrafyasında ise, Korona ile ilgili veriler daha düşük seviyede. John Hopkins Üniversitesi Korona Virüsü Araştırma Merkezi’nin 26 Mart 2020 tarihli verilerine göre Fas’ta tespit edilen 275 vakadan 10 kişi vefat etti ve 8 hasta iyileşti. Tunus’ta 275 vakadan 10 kişi öldü ve 8 hasta iyileşti. Cezayir’de de 367 vakadan 25 kişi ölürken, 29 hasta sağlığına kavuştu. Kuzey Afrika ülkeleri düzensiz göçmen/mülteci geçiş güzergâhı olduklarından dolayı, özellikle Güney Avrupa için tehdit oluşturmaktaydı. Şu anda Güney Avrupa’nın, Mağrip’ten kaynaklı bir Korona tehdit algısı bulunmadığı değerlendiriliyor.

Fas, Tunus ve Cezayir yönetimi salgınla mücadelede diğer ülkelerdeki benzer tedbirleri aldılar. Bu tedbirler sınırları kapatmak, vatandaşlarına evlerinden çıkmama çağrısı; eğitim, kafe, ibadet yerlerinin kapatılması. Bununla birlikte toplu taşımaya sınırlama getirildi. Diğer taraftan birçok kamu sektörü çalışanı da evlerine gönderildi. Fakat her üç ülkede salgına karşı yeterli alt yapı ve kaynakları hakkında çekinceler mevcuttur. The World Bank Group (Dünya Bankası Grubu)’un verilerine bakıldığında, küresel ölçekte her 1.000 kişiye düşen hastane yatağı ortalaması 2.3’tür. Bu oran Fas’ta 1.1, Tunus’ta 2.3 ve Cezayir’de 2.7 seviyesinde. Aynı oran ABD’de 2.9 iken, Japonya’da 13.4’tür. Kuzey Afrika ülkeleri Korona’dan daha az etkilenen genç nüfusa sahiptirler. Fas’ta nüfusun yüzde 7.1, Tunus’ta yüzde 8.8 ve Cezayir’de 6.7’si 65 yaşın üzerindedir. Bu anlamda genç nüfusun yüksek olduğu Kuzey Afrika, yaşlı nüfusun yüksek olduğu G. Avrupa’ya nazaran artı durumdadır.

Salgından dolayı Fas ve Tunus’un turizm gelirlerinde ciddi düşüşler bekleniyor. Fas’ın turizm geliri GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla)’nın yüzde 19’unu, Tunus’ta da yüzde 15,9’unu oluşturmaktadır. Turizm sektöründeki kayıplar her iki ülke ekonomisini de sarsacak niteliktedir. Fas hükümeti sağlık sektörünün ihtiyaçlarını karşılamak için 1 milyar Dolarlık bir fon meydana getirdi. Fas’ın bütçesinin yetersiz olması üzerine, özel işletmelerin ve vatandaşların yaptığı bağışlarla fonun büyüklüğü 2.7 milyar Dolara ulaştı. Tunus’ta da hükümet 1.3 milyon Dolarlık fon kurdu. Hükümet birde sektörlere yönelik ekonomik önlem ve yardım paketi açıkladı. Buna ek olarak Tunus sınırlı ekonomik büyüme, yüksek işsizlik, yüksek kamu harcamaları, düşük GSYİH ile Korona’nın baskısını daha fazla hissettiği muhtemeldir.

Cezayir’de de benzer adımlar atıldı. Çalışan annelere ücretli izin verildi ve kıtlığı önlemek adına gıda ürünlerinin ithalatını hızlandırdı. Cezayir ekonomisi büyük ölçekte enerji (doğal gaz) sektörüne dayanıyor. Bu özelliğiyle Tunus ve Fas’tan ayrılmaktadır.

Her üç ülkedeki ekonomik durumda derin yapısal sorunlar mevcuttur. Buna birde son yıllardaki uzun süreli siyasi çekişmeleri de eklemek gerek. Siyasal hareketlilik kendisini Cezayir’de yeni bir siyasi yapı, Fas ve Tunus’ta daha fazla hesap verebilirlik çağrısında bulunan protestolardı. Günümüzdeki siyasi ve sosyo-ekonomik görünüm, 2011’de başlayan Arap Baharı /Uyanışı ile şekillendi. Fakat Korona ile birlikte, salgın çekincesi insanları sokak gösterilerinden evlerine yönlendirerek, üç ülkenin hükümetleri üzerindeki toplumsal baskıyı hafiflettiği ve muhalefetin değişim arzusunu şimdilik sınırlandırdığı ihtimal dahilindedir.

Salgının etkileri netleştikçe, üç ülkenin uygulamalarındaki performansları da daha kolay değerlendirilecektir. Alt yapı, insani gelişme, yanlış ekonomik yönetim, yetersiz yatırım, eşitsizlik, sosyal güvencesizlik vd. Fas, Tunus ve Cezayir’in siyasi/ekonomik durumunu karakterize etmiştir. Korana ile mücadele, her üç ülkedeki hükümetlerin başarıya ulaşmaları adına bir fırsattır. Aksi takdirde salgın sonrası süreçte de, yönetimdekilerin toplumsal muhalefetle önceki benzer olayları yaşaması kuvvetle muhtemeldir.

.

Arap Ligi nereye?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

24 Mart 2020, Salı

Korona salgınının neredeyse tüm ülkelere yayılmasıyla, dünyadaki gelişmelerin birbirine ne kadar bağımlı olduğu bir kez daha anlaşıldı.

Bununla birlikte ülkelerin Korona gibi tüm dünyayı ilgilendiren sorunlar karşısında, bölgesel ve küresel düzeyde alınacak tedbirler de uluslararası kuruluşların gündeminde yer alıyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) temel önlemleri ve Avrupa Birliği’nin (AB) alınacak tedbirler için mali yardımda bulunacağını açıklaması bu duruma örnek teşkil ediyor.

Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkeleri de Korona salgınından etkilenen coğrafyalardan biri. Arap Ligi (AL) üyelerinin, Lig’in tüzüğünü ve yapısını temelden değiştirmek için uzun süredir siyasi iradeye ihtiyaç duydukları bilinmektedir. Bu ihtiyaç son salgınla beraber iyice gün yüzüne çıkmıştır. DSÖ, AB vd. uluslararası yapılardan Korona hakkında yapılması gerekenler ve yardımlar hakkında eylem düzeyinde açıklamalar gelirken, AL’de herhangi bir eylem planından söz etmemesi, örgütün bölgesel ve küresel sorunlara yaklaşımındaki ciddiyetini ortaya koymaktadır.

Korona ile birlikte etkisizliği tekrar tartışma konusu olan AL’nin, kuruluşundan bu yana Arap devletleri arasındaki ve her hangi bir Arap ülkesindeki iç savaşı durdurmada başarılı olamadığı herkesin malumudur. Bununla birlikte Arap ülkeleri arasında somut bir ekonomik işbirliğini tesis edemedi. Uluslararası düzeyde herhangi bir Arap devletinin girişimini desteklemekten uzak kaldı. Lig özellikle 2011 yılında başlayan Arap Baharı / Uyanışı hareketlerinden sonra, Arap dünyasının imajını iyileştirme çalışmalarını gündemine bile almadı. 

Aslında AL’nin etkisiz durumunu anlayabilmemiz için Lig’in yapısal sorunlarına dikkat çekmek gerekiyor. Birincisi, 1950’li ve 1960’lı yılların Cemal Abdül Nasır dönemindeki gibi Mısır, artık Arap dünyasının lideri değildir. İkincisi, birçok Arap ülkesindeki parçalanma çekincesi karşısında, Pan-Arap çabaları abartılı bir fantezi haline gelmiştir. Üçüncüsü, başta Yemen, Suriye, Libya vd. yerlerde Araplar arasındaki çatışmalarda tarafların çıkarları ön plandadır. Dördüncüsü, İran’ın Araplarla ilgili bazı işlere müdahale ihtimali ile etkili müttefikler kazanmasıdır. İşte kısaca belirtilen tüm bu sorun alanlarında, AL’nden herhangi bir umut beklenmesi hayalle eş anlamlıdır denilebilir.

AL’nin, Korona hakkında aldığı önlem, Mart 2020’deki Arap Zirvesi’ni iptal etmekten öteye gidemediği eleştiriler arasındadır. Aynı zamanda iptal edilen zirve, AL’nin 75. Kuruluş yıldönümüdür. Zirve yapılsa bile, AL’nin ekonomik, siyasi, güvenlik konularında başarılı işbirliği ve Korona hakkındaki tutumundan bahsedeceği pek bir şeyin olmadığını yine uluslararası gözlemciler tarafından dile getiriliyor. Bir bakıma Zirve gerçekleşse bile, AL’nin 75. Yıldönümünde kutlanacağı bir başarısından söz etmek mümkün değildir.

Çin’den sonra en çok Arap ülkelerinin komşusu İran’ı etkilediği bildirilen Korona salgınına karşı AL’nin sessiz kalması; zengin devletlerden imkânı kısıtlı ülkelere teknik ve mali yardım sağlamak; salgının yayılmasını en aza indirebilmek için koordinasyonun sağlanması adına gecikilmiş olabilir. Salgınla ilgili AL’nin hiç değilse,  Yemen, Suriye ve Libya’daki Korona vakalarının istatistikleri hususunda çalışma yapması beklentiler arasındadır. Çünkü düzensiz giriş-çıkışlar, farklı yerlerden gelen yabancı savaşçılar ve devam eden çatışmalar bu üç ülkedeki salgın konusunda fikir sahibi olmamızı engellemektedir.

Peki AL çalışmalarını devam ettirmeli mi? Arap ülkeleri arasında hiç olmamaktansa, bir bölgesel kuruluşun olmasına olumlu bakılmaktadır. Ancak bunun işlevsel ve etkili olması tercih sebebidir. Elbette AL’nin, Afrika Birliği gibi verimli çalışabilen bir yapıya dönüşmesinde, üye ülkelerin alacağı tavır da önem arz ediyor. Korona salgını, AL’nin kendisini ispat etmesi açısından önemli bir fırsattır. Aksi takdirde AL, Genel Sekreter’in kıymet-i harbiyesi olmayan bildiriler yayınladığı bir kurum olmaktan öteye gidemeyecektir.

.

Diktatör Mübarek

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

21 Mart 2020, Cumartesi 00:17

Mısır’ı 30 yıl boyunca diktatöryel bir şekilde yöneten Hüsnü Mübarek geçtiğimiz 25 Şubat 2020 günü 91 yaşında vefat etti.

Mısır’ın eski başkanı Enver Sedat’ın 1981’de suikast sonucu öldürülmesi üzerine, yerine Hava Kuvvetleri Komutanı Mübarek başkanlığa getirildi. Hayatı çalkantılarla geçen Mübarek’in 1973’te birlikte katıldığı askerî geçit töreninde, Sedat’a karşı yapılan suikastten sağ kurtuldu. Hatta bu suikastin, Mübarek’in siyasette yükselişinin yolunu açtığı söylenebilir.

Mübarek iktidarının ilk ciddî iç sorunuyla 1986’da karşılaştı. Askerlik hizmet süresinin 3 yıldan 4 yıla uzatılacağı söylentileri, bazı güvenlik kuvvetlerince kabul edilmedi. Özellikle 17 bin kişilik Merkezi Güvenlik Kuvvetleri’nin hem görev süresinin uzatılması hazırlıkları hem de askerî şartları sebep göstererek isyan başlattı. Olaylarda 107 kişinin öldüğü kaydedildi.

Sina Yarımadası’ndaki, İsrail idaresindeki Taba bölgesinin Mısır topraklarına katılması Mübarek’in iktidarını güçlendirdiğine yorumlandı. Taba, 1967 Arap-İsrail Savaşı’ndan sonra iki taraf arasında anlaşmazlığın yaşandığı bölgeydi. 1986’daki başvurusu ile Uluslararası Tahkim, Mısır lehine karar vererek Taba’yı Mısır’a verdi.

Sedat’ın 1978’de İsrail’le imzaladığı Camp David Anlaşması’nın ardından, Arap Birliği, Mısır’ın üyeliğini dondurmuştur. Mübarek döneminde 1989’da Mısır’ın, Arap Birliği’ne geri dönmesi de, sadece Mısır için değil, bölge açısından da bir gelişmeydi.

Mübarek rejiminin diğer taraftan yüzleştiği zorluklardan biri de 1990’larda yükselişe geçen aşırılık yanlılarıydı. 2000’li yıllarda da turistlere yönelik saldırılar devam etti. 2004’te Sina Yarımadası’ndaki turistlere bombalı eylemde 34 kişi ölmüş ve 171 kişi de yaralanmıştı. Bir yıl sonra, Şarm El Şeyh’de bir dizi patlamada 88 kişi ölürken, 150 kişi yaralanarak zarar görmüştü. Bütün bu gelişmelerin Mısır’ı uluslar arası arenada da zor duruma düşürmüş ve Mübarek rejiminin güvenliği sağlayamadığına delil niteliğindeydi.

Mübarek, 1991 yılındaki Körfez Savaşı’nda Kuveyt’i desteklemişti. Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak’ı, Kuveyt’ten çıkarmak için ABD’nin desteklediği Arap ordularının koalisyonunun teşkilâtlanmasında rol oynamıştı. Mübarek 1995’te Etiyopya’nın başşehri Addis Ababa’ya gerçekleştirdiği ziyarette, motosikletli silâhlı bir grubun suikast girişiminden kurtulmayı başarmıştı.

Mübarek 2005’te Parlamento’dan, Mısır Anayasası’nın 76. Maddesi’nde değişikliğe gitti. Değişiklikle izinli siyasî partilerin Cumhurbaşkanlığı seçiminde aday gösterebileceklerinin önü açıldı. Mübarek 2005 yılındaki seçimleri kazanarak yüzde 88 oy oranıyla üst üste 5. kez Cumhurbaşkanı seçilmişti. Ancak muhalefet adayları ve bağımsız gözlemciler sandıklarda tesbit ettikleri “yaygın düzensizlikleri” kınadılar. Önceki seçimlerde de benzer durumların yaşandığı, âdil, hür, şeffaf ve demokratik seçimlerden uzak kalındığı belirtilmişti.

2005’teki bir diğer gelişme de Mübarek oğlu Cemal Mübarek hakkındadır. İktidardaki Ulusal Demokrasi Partisi (UDP)’nin ikinci adamı olan Cemal Mübarek’in, babasının vefatı veya görevden ayrılması durumunda hem partinin hem de ülkenin başına geçeceği durumuydu. Cemal Mübarek’in bu anti-demokratik pozisyonuna karşı Kefaya (Yeter) Hareketi gösteri düzenledi. Kefaya (Yeter) Hareketi, 2011’deki Arap Baharı protestolarında da ön sırada yer almıştı.

Mübarek’in UDP, 2010’daki seçimlerde Parlamento’daki 508 sandalyeden 420’sini kazanması dikkatleri çekmişti. İnsan hakları örgütleri ve muhalefet, rejimi başkalarının yerine oy kullanmak ve seçmenleri korkutmakla suçladı. Fakat hükümet seçimlerin âdil olduğunu iddia etti. Mübarek ve destekçilerinin, 2010 seçimlerinde de diktatöryel bir tutum sergiledikleri kuvvetle muhtemeldir.

2011 yılı ise bütün Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkeleri için kırılma/dönüm noktası oldu. Bölgede başlayan Arap Baharı / Uyanışı, Mısır’da toplumun siyasi, ekonomik, sosyal, dini vb. sebeplerle ortaya çıkmıştı. Gösteriler 25 Ocak 2011 ile 18 Şubat 2011 tarihleri arasında gerçekleşti. Halkın “Mübarek gitsin / rejim gitsin” taleplerine Mübarek dirense de, boyun eğmek zorunda kalarak 18 Şubatta istifasını vermişti. Aynı yıl Nisan ayında protestocuların ve toplumsal muhalefetin talepleri üzerine, Mübarek ve oğulları Cemal ile Alaa, göstericilerin öldürülmesi ve yolsuzluk suçlamaları ile tutuklanarak hapsedildiler. Yargılamalar sonucunda Mübarek, 25 Ocak devrimi esnasında yüzlerce vatandaşın öldürülmesinden suçlu bulundu. Mübarek ve iki oğlu, Mayıs 2015’te başkanlık sarayı için ayrılan parayı zimmetlerine geçirme ve kamu fonlarına el koymak suçundan da mahkûm edildiler. 

Geçtiğimiz 25 Şubatta vefat eden Mübarek’in cenaze töreni, top arabaları ve selâm duran askerler eşliğinde yapıldı. Cenaze törenine mevcut Cumhurbaşkanı Abdel Fettah El Sisi, bakanlar ve ordu mensupları katılarak, “Mısır’da Mübarek’siz Mübarek rejimi”nin devam ettiğinin selâmını verdiler.

..

Korona virüsünün küresel ekonomiye etkileri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

17 Mart 2020, Salı 00:11

Çin’de ortaya çıkan ve dünya ülkelerinin hemen hemen hepsine yayılan Korona Virüsü, petrol fiyatlarının düşüşüne neden oldu.

İki önemli petrol üreticilerinden Rusya’nın, Suudi Arabistan liderliğindeki OPEC’in (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) küresel petrol arzını kısıtlayarak fiyatları korumaya yönelik tavsiyesini reddetmesinin ardından 6 Mart’ta başladı. Halbuki, petrol arzı ve fiyat konuları, OPEC üyesi ve üyesi olmayan petrol üreticisi ülkeler arasında 30 Kasım 2017’de imzalanan “OPEC + Anlaşması”nın bir paçasıydı. Böylece Korona Virüs’ün, OPEC + Anlaşması’nı devre dışı bıraktığı söylenebilir.

Suudi Arabistan’a göre, Korona salgını, küresel petrol talebini azalttı. Suudi yönetimi küresel petrol arzının kısıtlamasında bu talep azalmasını hafifletmek için bir anahtar araç olarak değerlendirdiği belirtiliyor. Rusya’nın reddetmesine cevap olarak, Suudi devletine ait Saudi Aramco petrol şirketi önümüzdeki ay ham petrol üretimini günde 12.3 milyon varile çıkaracağını açıkladı. Ayrıca Suudi Arabistan, Rusya’ya cevap vermek için ham petrolde varil başına 6 ile 8 dolar indirime gitti. Zaten Korona dolayısıyla korkan yatırımcılar, birde yer yer yüzde 30 kadar düşüş gösteren petrol fiyatlarıyla da yüzleştiler. 1991 Körfez Savaşı’ndan bu yana, petrol fiyatlarında böyle ciddî bir düşüş görülmediği bildiriliyor.

Enerji araştırma şirketlerinden Clipper Data’nın Emtia Araştırmaları Direktörü Matt Smith, Rus lider Vladimir Putin’in “ABD petrol endüstrisine zarar vermek için Korona salgınından faydalandığını” ileri sürüyor. Hatta Smith’in iddiaları arasında “borçlu ve yüksek petrol fiyatları üzerinden işlem gören ABD petrol sanayiinin, Putin tarafından daha ucuz petrol fiyatlarıyla çökertilmeye çalışıldığı” bulunuyor. Yine Smith’in iddialarında “Rusya-Suudi ham petrol fiyat savaşının, ABD petrol şirketleri arasında iflâs korkularına yol açtığı” mevcuttur.

Rusya-Suudi petrol fiyatı mücadelesine ek olarak, Korona salgınının küresel ekonominin bu çeyreğinde resesyona girdiğinden korkuluyor. Çok uluslu Amerikan firmalarından Boeing’den 11 Mart günü yapılan açıklamada “işe alımların durdurulduğu ve mevcut nakitini korumak için ilâve tedbirler aldığını” bildirerek Korona’nın seyahat sektörü üzerindeki etkisini gösteriyor. Çin yatırımlarına büyük ölçüde bağımlı olan Latin Amerika bölgesinden Venezuella’nın petrol sanayii, Kolombiya’nın çiçek üreticileri, Şili’nin meyve ihracatçıları ve Meksika’nın muhtelif üretim tesisleri de dahil olmak üzere bir çok sektör sıkıntılar yaşıyor.

Ekvador Devlet Başkanı Lenin Moreno 10 Marttaki beyanatında “çok hassas ve çok zor bir dönemden geçtiklerini, bir felâket senaryosu ile karşı karşıya olduklarını, salgından dolayı bütçeden 1.4 milyar dolarlık indirim yaptıklarını” belirtti. Moreno’nun bütçeden indirim ifadesinden sonra, Ekvador’da sosyal huzursuzluk riskinin arttığı da beklentiler arasındadır. İngiltere’de de Exchequer Valisi Rishi Sunak ise “ekonomide istikrar, güven ve Korona ile mücadele için 30 milyar sterlin âcil durum teşvik paketi” açıkladıklarını aktardı. Ukrayna Merkez Bankası da Korona’dan olumsuz etkilenen piyasada, Ukrayna parası Grivnas’ın ABD doları karşısında değer kaybını önlemek üzere 250 milyon dolar satışı gerçekleştirdi. Dünyadaki bütün hükümetler şu anda Korona’dan dolayı sağlık tedbirleri alırken, diğer taraftan ekonomik ve sosyal problemlerle de karşı karşıya kalacakları anlaşılmaktadır.

Salgın dolayısıyla birçok ülkede insanların marketlere hücum etmesi, aşırı alış veriş yapmaları ile ürün tedarik zincirinde de bozulmalar yaşanıyor. Aşırı talep sebebiyle uluslar arası piyasalarda bazı ürünlerin bulunmaması, fiyatının aşırı yükselmesi veya karaborsaya düşmesi bu duruma delil niteliğinde.

Korona’nın daha da ilerlemesi düşünülürse işten çıkarmaların gerçekleşeceği, ham maddeye erişemeyen üreticilerin küçülmeye gideceği, piyasada ürün kıtlığı yaşanacağı vb. ihtimaller ülkelerin ve büyük şirketlerin gündeminde mevcuttur. Salgının insanî, ekonomik, sosyal maliyetlerinin beklenilen tahminleri aşmaması ümit edilmektedir.

.

unus’ta yeni hükümetin öncelikleri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

14 Mart 2020, Cumartesi

Arap Baharı/Uyanışı’nın 2011 yılında ilk başladığı ülke Tunus’ta, Ekim 2019’da Cumhurbaşkanlığı ve genel seçimleri gerçekleştirildi.

Adaylardan Kais Saied, yüzde 72.71 oranıyla Cumhurbaşkanı seçilmişti. Tunus’ta Müslüman Kardeşler’in Raşid Gannuşi liderliğindeki siyasî kanadı Nahda Partisi’nin adayı Abdelfatah Mourou ise yüzde 12.88 oy oranıyla Cumhurbaşkanlığı seçimlerini 3. tamamlamıştı.

Genel seçimlerin sonuçlarına göre 217 üyeli Parlamento’da Nahda Partisi (İslâmcı) 58, Demokratik Blok (sosyal demokratlar, pan-Arap milliyetçiler, bağımsızlar) 41, Tunus’un Kalbi Partisi (liberal) 38, Karama Partisi (popülist İslâmcı) 21, Özgür Anayasa Partisi (anti-İslâmcı) 17, Ulusal Reform Partisi (seküler, liberal, bağımsızlar) 15, Tahya Tunus Partisi (seküler liberaller) 14, Mustakbel Partisi (bağımsızlar) 9 ve diğerleri 8 sandalye kazandılar. Tunus’ta adaylar ve partiler birbirleriyle ittifak yaparak seçimlere girdiler. Seçimler sonrasında bazı Parlamenterler kendi partilerine geçerek, Parlamento’da 21 partinin temsil edilmesine sebep oldular.

Partilerin kendi aralarındaki görüşmelerde anlaşamamaları sebebiyle, Tunus’ta yaklaşık 4 aydır hükümet kurulamamıştı. Ülkede sendikalar ve ticaret odaları hükümetin kurulmasında arabulucu rol oynadı. Hatta Cumhurbaşkanı Saied, anlaşmaya varılamayarak hükümetin kurulamaması halinde, yeni seçimlerin yapılacağı hususunda siyasî partilere sert uyarılarda bulundu.

Hükümeti kurmakla görevlendirilen Elyes Fakhfakh, Nahda Partisi’yle uzun uğraşlar sonucu anlaşarak koalisyon hükümetini kurmayı başardı. Fakhfakh’ın koalisyonunda Nahda Partisi, Tahya Tunus Partisi, Achaab Tunus Partisi, Tayar El Mahaba (Sevgi Akımı) Partisi, El Badil Partisi gibi küçük partiler ve bağımsızlar yer almaktadır. Tunus’un yeni hükümeti 8 Mart 2020 Pazar günü, 129 kabul ve 77 retle Parlamento’dan güven oyunu alarak resmen görevine başladı.

Tunus’ta 2011 yılındaki devrim hareketinden sonra, ülke için Yeni Anayasa’yı hazırlayan Kurucu Meclis Üyelerinden Mahmud El-May “gerçek reformlar olmadan kemer sıkma tedbirlerinin uygulanmasının mümkün olmadığını” belirterek, halkın yeni hükümetten sosyo-ekonomik reformları gerçekleştirmesinde umutlu olduğuna değiniyor. Tunus’ta geri kalmış dezavantajlı bölgelerde kalkınma, yatırım ve reformlara ihtiyaç bulunuyor. Bugün ülke ekonomisinin yüzde 45’i kayıtdışıdır. Kayıtdışı ekonomiyle mücadele yeni hükümetin hedefleri arasında. Yine kaçakçılık, yolsuzluk, enflasyon, işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, bölgeler arası eşitsizlik ve yatırım yapmak için bürokratik engellerin azaltılması da hükümetin gündeminde.

Uluslar arası Kriz Grubu ise, Tunus para birimi Dinar’ının 2016’dan bu yana Euro karşısında yüzde 40’dan fazla değer kaybına uğrayarak, Tunuslular’ın satın alma gücünü zayıflattığına dikkat çekiyor. 

Tunus Üniversitesi’nden Corinna Mullina, ekonomik sorunların sosyal patlamalara yol açabileceğine işaret ediyor. Mullina, yeni hükümetteki bazı partilerin, IMF’nin talep edeceği, uygulanmakta olan sübvansiyonların kaldırılması ve işletmelerin özelleştirilmesi gibi kemer sıkma tedbirlerine itiraz edeceğini aktarıyor. IMF görüşmelerine ek olarak Tunus’un, Dünya Bankası, Afrika Kalkınma Bankası ve Avrupa Birliği’nden de borç alma girişiminde bulunması muhtemeldir. Belirtilen uluslar arası kuruluşlardan alınan ve alınması planlanan kredi ile borç siyasetinin, geçmişte olduğu gibi Tunus toplumunda sosyal hareketliliklere ve emek aktivistlerinin halk direnişine yol açacağı tahminler arasındadır.

Tunus İstatistik Kurumu’nun 2020 yılı Şubat ayı ekonomik göstergelerinde olumlu gelişmeler de mevcut. Bu gelişme 2020 Ocak-Şubat karşılaştırmasında ticaret açığının yüzde 19 oranında azalma göstermiş ve enflasyonda yüzde 2,2 düşüş gözlenmesi şeklinde sıralanıyor. Ancak mevsimsel gelişmeler yeterli olmadığı herkesçe bilinmektedir.

Tunus’un 2011’deki benzeri bir sosyo-ekonomik patlamaya (Arap Baharı) sahne olmaması için, yeni hükümetin âcilen toplumsal ve ekonomik istikrarı sağlaması zorunluluktur.

.

S. Arabistan’da Prenslerin tutuklanması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

10 Mart 2020, Salı

Suudi Arabistan’da Kral Selman’ın, Sadâkat Konseyi’nin (Biat Heyeti) kararıyla 21 Haziran 2017’de veliahtlığı, Prens Muhammed bin Nayif’ten alıp, oğlu Muhammed bin Salman’a vermesiyle birlikte, ülkede yeni bir döneme girildi.

Yeni dönemde Veliaht Prens Salman, reformlara başlayarak ilk işi ülkesi için “2030 Vizyonu”nu hazırlatmak oldu. Vizyon’da özellikle ekonomide petrole bağımlılığın azaltılması ve yerine yeni oluşturulacak yatırım alanlarına yabancı sermayedarların getirilmeye çalışılması dikkat çekiyor. Salman, gün geçtikçe iktidarını güçlendirerek Batı ve dünya kamuoyunda adından çokça söz ettiren bir isim oldu.

Salman, ülkesinde kadınların eğitim, araba kullanma vb. hürriyet alanını genişletti. Veliaht Prens’in göreve gelir gelmez ordu, bürokrasi ve devlet kademelerinde değişikliklere gitmesi ise, Kraliyet ailesi içindeki rakiplerinin dikkatini çekmişti. Aynı zamanda bölgede İsrail’le yakınlaşması gözlerden kaçmadı. Bu durum Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman gibi Körfez ülkelerinin de İsrail’le sıcak ilişki kurmasının önünü açtı denilebilir. Böylece Salman, klâsik Suud siyasetinin dışına çıktığını göstermiş oldu.

Salman’ın “bütün dinlere açık ılımlı bir İslâm ülkesi olacağız” ifadesinden sonra, 28 Mart 2018’de kendisine atfedilen “müttefiklerimiz istedi diye Komünizmi durdurmak için Vahhabiliği yaydık” şeklindeki açıklamalarının Batı tarafından olumlu karşılandığı kuvvetle muhtemeldir. Bu açıklamalarla Suudiler’in dönem dönem birbirine zıt politikalar içerisine girdiği anlaşılmakta.

Veliaht Prens değişikliğiyle birlikte, Suud hanedanlığı içerisindeki dengelerde sarsılma olduğunu söylemek doğru olacaktır. Salman’ın talimatı ile Kasım 2017’de, yolsuzluk suçlamalarıyla aralarında Alwaleed bin Talal’ın yer aldığı milyarder Suudi Prenslerin tutuklanarak, Riyad’daki Ritz-Carlton Otel’de bulundurulmaları daha sonra “yanlış anlaşılma” olarak duyurulmuştu. 

S. Arabistan’da 7 Mart 2020 itibariyle, Veliaht Prensi devirmek için darbe hazırlığında olduğu iddia edilen en az 20 kadar Prensin, Salman’ın talimatıyla gözaltı ve tutuklanmaları uluslar arası haber kaynaklarında belirtiliyor. Tutuklananlar arasında Kral’ın kardeşi muhalif olarak nitelenen Prens Ahmed bin Abdulaziz, Kara Kuvvetleri İstihbarat ve Güvenlik Kurumu eski başkanı Prens Nayef bin Ahmed bin Abdulaziz, önceki Veliaht Prens Muhammed bin Nayif ile üvey kardeşi Prens Nawaf da yer alıyor. Merhum Kral Abdullah’ın oğlu, Ulusal Muhafız Birliği eski başkanı bir dönem adı taht için geçen 65 yaşındaki Prens Miteb bin Abdullah’dan da haber alınamadığı bildiriliyor.

Tutuklamalar hakkında, Veliaht Prensin, hanedan ailesinde kendisine öncelikli rakip gördüğü amcası Prens Ahmed bin Abdulaziz’e karşı bir tasfiye hareketi şeklinde de değerlendiriliyor. Veliaht Prensin, Riyad’da Kasım 2020’de gerçekleştirilecek G-20 Zirvesi öncesinde Kral olmayı planladığı da iddialar arasında. Veliaht Salman’ın tutuklamaları başlatma sebebi olarak “en büyük destekçisi Donald Trump’ın, yeniden ABD başkanı seçilememe ihtimali” de gösteriliyor.

Reuters Haber Ajansı’na göre, Salman’ın “Amerikalılar ve diğerleri de dahil olmak üzere yabancı güçlerle bir darbe yapmak için temas kurmakla” suçladığını bildiriyor. Tutuklamalar ile bir tasfiyenin gerçekleştirildiği, Salman’a meydan okuyacak hiçbir rakibin kalmadığı yönünde yorumlar yapılıyor. Yine tutuklanan Prenslerin vatana ihanetle suçlandıkları, güçlü kabilelerin desteğiyle darbeyi tartıştıkları ancak bir sonraki aşamalara gidemedikleri de yapılan değerlendirmeler arasında. İlk defa The Wall Street Journal’da yayınlanan tutuklama haberlerine, Suudî yönetimince herhangi bir yorum yapılmadı. Hatta Kral’ın tutuklamaları onayladığı gelen haberler arasında.

Şu anda tutukluların tamamının isimleri açıklanmış değil. İsimler açıklandıkça ve tutuklamalar devam ettikçe konunun daha fazla tartışılacağı aşikârdır.

..

srail seçimleri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

07 Mart 2020, Cumartesi

İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’nun şahsında ve çevresindeki yolsuzluk, rüşvet, dolandırıcılık gibi güven sarsıcı gelişmeler Şubat 2018’de İsrail iç siyasetini hareketlendirmişti.

İsrail’deki yolsuzluk ve rüşvet suçlamaları, Netanyahu Başbakanlığı’ndaki koalisyon hükümetinin sonunu getirmişti. 120 temsilcinin bulunduğu İsrail Parlamentosu Knesset’te koalisyon hükümeti 66 sandalye ile çoğunluğa sahip bulunmaktaydı.

Siyasî ve ekonomik istikrarsızlıklar İsrail’e 9 Nisan 2019 seçimlerinin yolunu açmıştı. Ancak bu seçimde hiçbir parti hükümeti kurmak için çoğunluğu sağlayamamıştı. Dolayısıyla 17 Eylül 2019’da tekrar seçimlere gidilmişti. Seçimler sonrasında siyasî istikrarın sağlanamadığı İsrail’de geçtiğimiz 3 Mart 2020’de bir kez daha seçimler yapıldı. İsrail Merkezi Seçim Komitesi, kesin seçim sonuçlarının 10 Mart’ta ilân edileceğini bildirdi. Kullanılan oyların yüzde 99’unun sayımı 5 Mart günü itibariyle tamamlandığı kaydediliyor. Gayri resmî sonuçlara göre Netanyahu’nun Likud Partisi 36, Netanyahu karşıtı Mavi Beyaz İttifakı 33, Ortak Katılım Listesi 15, Shas Partisi 9, Birleşik Torah Judaizmi 7, Yisrael Beytenu (İsrail Bizim Ev) 7, Çalışma-Gesher-Meretz 7 ve Yamina (Yeni Sağ) Partisi 6 sandalye kazandılar. 

Hal-i hazırdaki sonuçlar Knesset’te ittifak, katılım ve birlikleri şu şekilde belirledi. Sağ Kanat Blok 58, Orta-Sol 40, Ortak Katılım Listesi 15, Yisrael Beytenu (İsrail Bizim Ev) 7 sandalye olarak şekillendi. İsrail’de siyasî partiler seçimlerde farklı ittifaklar içerisinde yer alırken, diğer taraftan Knesset’te de başka parti veya gruplarla hareket edebilmektedirler.

Seçimler Mart ayı sonunda rüşvet, yolsuzluk ve güven ihlâli dolayısıyla yargılanacak Netanyahu için referandum niteliğinde. Her ne kadar Likud birinci parti olsa da tek başına hükümet kurması zor görünüyor. Ancak Likud’suz bir koalisyonun kurulması mümkün görünmemektedir.

Yisrael Beytenu (İsrail Bizim Ev) lideri eski Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Avigdor Lieberman ise, Likud ve ultra ortodoks partiler ve Ortak Katılım Listesi’yle herhangi bir koalisyona girmeyeceklerini belirtti.

Seçimleri önde tamamlayan Netanyahu’nun başarısı yeterli değil. Bütün suçlamalara rağmen Netanyahu’nun seçim zaferi 2020 Ocakta ABD Başkanı Donald Trump’ın duyurduğu “Barış Planı”na dayandığı değerlendiriliyor. Bununla birlikte Doğu Kudüs’ün gündemde tutulması ve yeni yerleşim yerlerinin açılması yönündeki politikası aşırı milliyetçi müttefiklerinin desteğini almak ihtimalidir. Diğer taraftan Netanyahu, başbakan olarak yargılanırsa ülkede muhtemel Anayasal bir krizin meydana gelmesi ihtimaller arasındadır. 

Netanyahu’nun koalisyon kurmak için Arap kökenli seçmenlerin ve yükselişteki Ortak Katılım Listesi’nin desteğine başvurabilir. İsrail’de siyasî unsurların birkaçı hariç, seçim sonrası pozisyonlarını netleştirmiş değil. Dolayısıyla Netanyahu’nun hükümet kurmak için gerekli olan 61 sandalyeyi ulaşması zor bir süreç olacak.

Seçimin birincisi Netanyahu. Ancak mevcut haliyle zaferini ilân edemiyor. İsrail’de zafersiz seçimlerden dolayı, bir daha seçimlere gidilmesi kuvvetle muhtemeldir.

.

Corona Virüs’ün pasaportu var mı?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

03 Mart 2020, Salı

Suriye’de, askerlerimizin şehit edilmesi üzerine Türkiye’nin başlattığı operasyon ve mültecilerin Avrupa’ya geçişini durdurmama kararı alınmasıyla yeni bir sürece girmiş bulunmaktayız.

Türkiye hem askerî harekâtla hem de diplomasî yollarıyla çözüm arayışı içerisinde. Birde Türkiye’nin geçici koruma altındaki sığınmacılar hakkındaki politika değişikliği ile başta Yunanistan olmak üzere Avrupa ülkelerini yeni bir mülteci korkusu sarmış durumda.

Son bir haftadır gündem tabiî olarak Suriye’deki gelişmelere yoğunlaşmış vaziyette. Ancak yine ölümcül, unutulmaması gereken ve giderek yayılan bir konu daha var. O da Corona Virüsü. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün tanımlamasıyla Covid-19 salgını. Geçtiğimiz 2019 Aralık ayında Çin’de ortaya çıkan virüs, önce çevre ülkelere sıçrayarak, devamında dünya geneline yayılmakta. Yine DSÖ’ye göre Corona, önceki SARS ve MERS vb. virüslerle karşılaştırıldığında ölüm oranı daha düşük. Ancak yayılma alanı çok daha geniş. DSÖ, tesbit edilen vak’alarda ölüm oranını yüzde 2 olarak belirtiyor. 

Elbette Türkiye’de olduğu gibi, diğer ülkelerde de Sağlık Bakanlıkları ve yetkili kurumlar salgına karşı muhtelif tedbirler alıyorlar. Fakat mülteci ve sığınmacı hareketliliğinin yüksek olduğu Ortadoğu ülkelerinde, virüse karşı daha sıkı tedbirler gerekiyor. 

Cezayir’de ilk Corona vak’ası 25 Şubat’ta 1 kişide tesbit edilirken, Sağlık Bakanı yurtdışından gelen İtalyan uyruklu bir şahsın karantinaya alındığını ifade etmişti. Bahreyn’de vak’a sayısı 47 şeklinde açıklanırken, İran’dan gelen 3 kişide virüs tesbit edilmesiyle birlikte Manama yönetimi, vatandaşlarının İran’a seyahat etmesini yasakladı. Mısır’da da 19 Şubatta virüs taşıyıcısı 1 kişinin tedavi neticesinde iyileştiği bildiriliyor.

İran ise, Çin’den sonra virüsten en çok etkilenen ülkeler arasında sayılabilir. Ülkede 24 Şubat itibariyle 978 vak’a mevcutken, en az 54 kişinin öldüğü ifade edildi. İran Sağlık Bakanı Saeed Namaki, virüs dolayısıyla ülkedeki bütün okulların 28 Şubat’tan başlayarak 3 gün tatil edileceğini açıklamıştı. Tahran yönetimi 27 Şubatta aldığı kararla, Çin vatandaşlarının ülkeye girişini yasakladı. Bakanlık “ülke içindeki zorunlu olmayan gezilerden kaçınılması ve kutsal bölgelerdeki toplanmalara sınırlama getirmeyi planladığını” duyurdu. Virüs vak’asının yüksek görüldüğü İran’da yönetim, komşu ülkeler Türkiye, Irak, Afganistan, Ermenistan ve Pakistan sınırlarını kapattı.

Irak’ta 19 ve Kuveyt’te 46 vak’a görülürken, bu kişilerin İran’ın Meşhet şehri gezisinden geri geldiklerinde hastalığın tesbit edildiği ileri sürüldü. İsrail’de 4 vak’a tesbit edildi. İsrail de vatandaşlarına Çin, Hong Kong, Makao, Taylanda, Singapur, Güney Kore ve Japonya’ya seyahat yasağı getirdi. İsrail aynı zamanda 180 Güney Koreli turisti ülkesine göndererek tedbir almaya çalışıyor.

Lübnan’da 10, Umman’da 6, Katar’da 3 ve Birleşik Arap Emirlikleri’nde 21 virüs vak’ası belirlendi. Bu sayılar her geçen gün artıyor. Virüsün Ürdün, Suudi Arabistan vd. Ortadoğu ülkelerinde de ortaya çıkması ihtimal dahilindedir.

Türkiye’de de diğer bölge ülkelerinde olduğu gibi virüs karşı bir dizi tedbirler alındığı yetkililerce ifade ediliyor. Hatta Türkiye, İran sınırını kapattığını açıklamıştı. Ancak ülkemize İran, Irak ve özellikle Suriye üzerinden kaçak yollarla gelen mülteciler unutulmamalı. Çünkü bunlar pasaport göstererek sınır kapılarından ve sağlık kontrolünden geçmiyorlar. Dolayısıyla asıl virüs tehlikesinin, kaçak olarak ülkeye giriş yapanlarda olacağı muhtemeldir.

Kaçak pasaportsuz geçişler, Anthony D. King’in küresel çevre ve hastalıklar hakkındaki şu cümlesini hatırlamama vesile oluyor: “Küresel ekolojik bağımlılıkların muazzam etkisini unutmamak gerek. Çernobil’in (26 Nisan 1986) zehirli bulutları buraya doğru geldiklerinde, sınır kapısında durup, pasaportlarını gösterip, sizin topraklarınıza yağabilir miyim? demediler. Esip geldiler ve Galler’e ve Çernobil’in nerede olduğunu bile bilmeyen topraklara yağdılar.” King’in Galler’ine yağan nükleer radyasyonlu bulutlar, Türkiye’ye de yağmıştı. Hem de pasaport göstermeden. 

Komşumuz Gürcistan’da da virüs tesbit edildiği haberlerde kaydediliyor. Corona, komşu ve bölge ülkelerde özellikle İran’da yayılırken, kimi kaynaklara göre 5 buçuk milyon mülteciyi barındıran Türkiye’de, ülke ve şahıs olarak virüse karşı daha tedbirli olmakta fayda vardır.

.

Sudan: El-Burhan’ın Netanyahu ile görüşmesi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

29 Şubat 2020, Cumartesi 00:01

Sudan’da 19 Aralık 2018’de yüksek ekmek fiyatları, döviz sıkıntısı vb. sosyo-ekonomik sebeplerle başlayan “Ekmek Protestoları” 4 ay kadar sürmüştü.

Protestoların sonucunda ülke, Devlet Başkanı Ömer El Beşir’in 1989’da darbe ile geldiği iktidara, 11 Nisan günü ordunun darbesi ile veda etmesine sahne oldu.

Beşir’in iktidardan uzaklaştırılmasından bu yana Sudan’da siyasî istikrar henüz tam olarak sağlanabilmiş değil. Sudan Konsey Başkanı General Abdel Fettah El-Burhan, siyasî ve idarî kurumlara haber vermeden, Uganda’nın Entebbe şehrinde geçtiğimiz 3 Şubat günü İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu ile görüşmelerde bulundu.

Burhan’ın Netanyahu ile görüşmesinden Sudan Dışişleri Bakanlığı, siyasî partilerin koalisyonu ve askerî güvenlik kurumu ile ittifak halindeki geçici otoritenin sivil bileşenini meydana getiren meslek örgütleri vb. yapılardan oluşan “Hürriyet ve Değişim Güçleri”nin de bilgilerinin olmadığı ileri sürülüyor. Bir de Hürriyet ve Değişim Güçleri’nin, Burhan’ın izinsiz görüşmesinin, ülkenin Anayasal Bildirgesi’ne aykırı olduğunu ihtiva eden bir açıklama yaptı. Buna karşın Burhan’ın basına verdiği beyanatta “yolculuğundan iki gün önce Başbakan Abdalla Hamdok’u bilgilendirdiğini” ifade etmişti. Ancak Hamdok, “Burhan’ın böyle bir bilgilendirmeyi yapmadığını” açıklayarak, Burhan’ın beyanatını boşa çıkarmış oldu.

Burhan ise, Netanyahu ile gerçekleştirdiği görüşmeyi “Sudan’ın pariah (uluslar arası toplumdan dışlanmışlık) statüsünden kurtulmasını sağlamak, Sudan’ın muazzam borç yükünü hafifletmek” vd. şeklinde sıralayarak savunuyor. Sudan makamlarından izinsiz yapılan görüşmenin, Sudan’da İsrail’in yanında yer alan bir askerî aktörün (Burhan) oynadığı rol biçiminde tanımlayanlar mevcut.

Aslında oynadığı iddia edilen rol itibariyle Burhan, Sudan için ilk örnek değil. Daha önce eski Cumhurbaşkanı Cafer Muhammed En-Numeyri ile Burhan benzerlik gösteriyor. 1982’de Numeyri, Suudi iş adamı (silâh tüccarı) Adnan Khashoggi’nın aracılığıyla, dönemin İsrail Savunma Bakanı Arel Sharon ile Kenya’da gizli bir toplantı yaptığı iddialar arasında. Bugün ABD’ye dayandırılan “Burhan’ın alternatifi yok” söylemi, 1982’deki Numeyri-Sharon görüşmesinden kalan siyasî mirastır denilebilir.

Numeyri de, Sudan’da 1969’da askerî darbe ile iktidara geldi ve 1985’e kadar ülkeyi yönetti. Numeyri, Mısır Cumhurbaşkanı Enver El-Sedat’ın 1978’de İsrail’le yaptığı Barış Anlaşması’nı ilk alkışlayanlardandı. Mısır’ı örnek alan Sudan ordusu, ABD küresel güvenlik rejiminin bir parçası haline gelmişti. Diğer taraftan Sudan ordusu, ABD ile birlikte Bright Star adındaki tatbikatlara da katıldı. Hartum’da 1985’te bütçe ve sübvansiyon kesintilerinin sebep olduğu ayaklanmalar başladığında, Nümeyri, ABD’de Başkan Ronald Reagan ile Sudan’daki gelişmeleri izlemekteydi.

Cemal Abdul Nasır döneminde Mısır-İsrail çatışmalarından dolayı, İsrail yeni bir dış politikayı “Çevre Doktrini”ni uygulamaya başladı. Çevre Doktrini, Arap ve Arap olmayan ülkelerdeki dinî ve etnik azınlıklarla ittifak kurmayı hedeflemekteydi.

İsrail iç politikasında rüşvet, yolsuzluk, dolandırıcılık, güven ihlâli gibi konulardan suçlanan Netanyahu, Burhan’la yaptığı görüşmeyi kendi iç kamuoyuna başarılı bir şekilde yansıtarak, vatandaşlarının dikkatini başka bir yöne çekmeye çalıştığı da aşikârdır.

Yaşanan gelişmeler Hartum’daki sivil Hamdok hükümeti ile Burhan liderliğindeki askerî-paramiliter güvenlik bloğu arasındaki güç paylaşımı sorununu ortaya çıkarmış ve Sudan’da ikili iktidar yapısını ispatlar niteliktedir. ABD-İsrail destekli Burhan’ın, Mısır’daki Sisi gibi bölgedeki tarihî ABD stratejinin uyumlu adamı olma yolunda ilerlediği ihtimal dahilindedir.

.

Stockholm Anlaşması ve Yemen’de esir değişimi

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

22 Şubat 2020, Cumartesi

Stockholm Anlaşması, Yemen’de çatışan taraflar arasında 13 Aralık 2018’de imzalandı.

Anlaşma başlıca Hudaydah şehri, Hudaydah, Salif ve Rass Issa limanlarını, Taiz hakkında bir anlayış beyanı ve esir değişimini aktive etmek için yürütme mekanizması kurulmasını kapsıyor. Ayrıca BM Güvenlik Konseyi 2018 yılı 2451 Sayılı Kararı ile Anlaşma’yı onaylamıştı. Geçen zaman içerisinde esirlerin değişimi için teknik komite kurularak, lojistik başlıklar tartışılmış ve tarafların aldığı inisiyatiflerle yüzlerce esirin serbest bırakılması sağlanmıştı.

Stockholm Anlaşması, esirlerin değişiminde umut kaynağı olurken, Yemen’in güneyindeki Suudi askerî varlığına karşı gerilim yükseliyor. BM ve Yemen yerel kaynakları, taraflar arasında 1.400 savaş esirinin dahil olduğu büyük orandaki değişimin yakın zamanda gerçekleşeceğini tahmin ediyorlar. Yemen eski Savunma Bakanı General Mahmud El-Sebehi, General Nasser Mansour, Yemen Reform Partisi lider kadrosundan Muhammed Qahtan serbest bırakılacak önemli isimler arasında. Bununla birlikte değişime tabi tutulacak esirlerin 4 kişiden biri veya ikisinin Suudi ya da Sudan vatandaşlarının oluşturacağı uluslar arası basında kaydediliyor.

Esir değişimi sürecini, Houthi’ler tarafından 14 Şubat Cuma günü El-Jawf şehrinde düşürülen Tornado savaş uçağının mürettebatının serbest bırakılma talebi hızlandırdı. Bu süreçte Riyad, BM misyonu ve Kızıl Haç’ın çabaları kuvvetle muhtemeldir.

Houthi tarafının Esir Değişim Komitesi Başkanı Abul-Qaderah El-Mortada, esir değişimin BM ve Kızıl Haç’ın kolaylaştıracağını ve uluslar arası tanınan hükümetin yaklaşık 900 Houthi’yi ve 520 destekçisini kapsayacağını belirtiyor. El-Mortada, bir sonraki müzakelerin Ürdün’ün başşehri Amman’da 2020 yılı Mart ayının son haftasında başlayacağını, toplantıda savaşta ölenlerin kalıntılarının da değişiminin gündeme geleceğini ifade etti.

BM Elçisi Martin Griffiths ve Arap Ligi Genel Sekreteri Ahmet Abul-Gheit 20 Kasım 2020 Perşembe günü Kahire’de, esir değişimi konusunu “Yemen’de iyimserlik yönünde bir adım” şeklinde görüştüler.

Bölgedeki çatışma ve sorunlar hakkında ilgililerin açıklamalarından anlaşıldığına göre, Yemen’deki çatışmaların barışçı yollarla çözümüne katkıda bulunmak ve esir değişimi muhtemelen ayrı başlıklar olarak değerlendiriliyor. Çünkü Yemenli siyasî analist Abdel Aziz El-Majidi, El-Ahram Weekly’ye verdiği beyanatında “bütün tarafların esir değişimini insanî bir konu değil, siyasî bir gündem olarak değerlendiriyorlar. Özellikle Houthi milislerince takas gerçekleşse bile, çatışmaların tırmanışında azalma olmayacağı tahmin ediliyor. Küresel güçler Stockholm Anlaşması’nı kapsamlı değil, parça parça uygulamaya yöneliyorlar” diye vurguladı.

Suudi Dışişleri Bakanı Faisal bin Farhan’ın 14-16 Şubat 2020 tarihli Münih Güvenlik Konferansı’nda, arabulucular vasıtasıyla Houthi’ler ile temaslarda bulunduğu bildiriliyor. İran’ı petrol rafinelerine saldırılarından sorumlu olduğunu iddia eden Suudi Dışişleri Bakanı’nın Houthi’lerle diyaloğunun devam ettiği de anlaşılmaktadır. Ancak El-Jawf’teki savaş uçağının düşürülmesinden sonra, Suudi liderliğindeki Koalisyonun uçağın düştüğü bölgeyi bombalaması iki taraf arasındaki gerginliği arttıran sebeplerdendir.

Yemen Hükümeti ve Geçiş Konseyi arasında  5 Kasım 2019 günü imzalanan Riyad Anlaşması’nın çökeceğine dair tedirginlikler de mevcut. Geçtiğimiz hafta Aden’de, Suudi Arabistan karşıtı gösterilerin yapılması buna delil niteliğinde. Buna ek olarak Yemen Cumhurbaşkanı Hadi’ye karşı söylemlerde de artış gözleniyor. Hatta Geçiş Konseyi Başkan Yardımcısı Hani bin Breik, Hadi’nin Yemen tarihinin en kötü Cumhurbaşkanı olarak hatırlanacağını söyleyerek, onu Konsey’in baş düşmanı ilân etti. Diğer taraftan Umman sınırındaki El-Mahrah şehrindeki Suudi askerî varlığına karşı da tırmanış söz konusu. Bu tırmanış Apache hava unsurlarının kullanılmasına kadar vardı. Buna karşın Suudi makamları, bölgede Suud kuvvetlerine yönelik saldırıları protesto ettiğini deklare ediyor.

Yemen, Amman’da yapılması planlanan esir değişimi müzakerelerine çatışma ve karışıklıklar içerisinde gidiyor. Önemli olan bölge hakkında Stockholm Anlaşması gibi uluslar arası belgelerin bölümlere ayrılarak değil, tamamının uygulanabilmesidir. Esir değişimi hakkında tarafların alacağı inisiyatif ve iyi niyet, sonuç alınmasına yardımcı olacaktır

.

Körfez’in askerleri

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Şubat 2020, Salı

Körfez ülkeleri her zaman yüksek petrol gelirleriyle dikkat çekmiştir.

Ancak ülkemizle karşılaştırıldığında, nüfus sayıları azdır. Bu az nüfustan da silâhlı kuvvetlere katılmaya hevesli vatandaş sayıları da oldukça düşüktür. Dolayısıyla Körfez ülkeleri yabancı asker istihdamına yönelmişlerdir.

Körfez ülkelerinin yüksek geliri sayesinde müreffeh bir yaşama kalitesini yaşayan vatandaşları için askerliğin disiplinli ve zor şartları pek çekici gelmediği muhtemeldir.

Yabancı sözleşmeli asker bulundurmak, 6 Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) üyesi devletin siyasî dinamiklerine denk geldiği söylenebilir. KİK üyelerinden Kuveyt’i kısmen istisna dışında tutarsak, bu ülkelerin vatandaşlarının sınırlı siyasî haklardan istifade ettiği ve askerî konularda da gözetim dışında tutulduğu kaydediliyor. Bu sebeple Körfez monarşileri, siyaseten yabancı sözleşmeli askerleri istihdam ediyorlar. Çünkü yabancı sözleşmeli askerlerin genellikle takip ettikleri siyasî çıkarları bulunmamaktadır. Aynı zamanda rejimi devirmek gibi toplumsal olaylara nadiren katılırlar. Bununla birlikte bu askerlerin, yerli nüfusla hiçbir sosyal bağları olmadıkları için, devlet sözleşmelileri yerlilerin yönetim karşıtı girişimlerinde güvenle harekete geçirebilir.

Körfez monarşilerinde yerli askerlerin maliyeti, sözleşmelilere göre daha yüksektir. Bir anlamda ucuz işgücü niteliğindeki yabancı sözleşmeli askerlerin herhangi bir çatışmada zayiat vermeleri durumunda, o ülkede sosyal hareket de söz konusu olmamaktadır. KİK üyelerinin ordularında subay kadroları ülkenin yerli vatandaşlarından oluşmaktadır. Yabancı sözleşmeli askerler de daha çok alt sınıftaki askerlerden meydana geliyor. Diğer taraftan Kuveyt ve Suudi Arabistan’daki Ulusal Muhafızlar ülke vatandaşlarından seçiliyor.

Yabancı sözleşmeli askerlerin en yüksek oranla, yine Körfez’in en zengin 3 ülkesi Katar, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Kuveyt’te mevcut. Bu 3 ülke 2013-2017 yılları arasında erkek vatandaşları için zorunlu askerlik hizmeti başlatmasına rağmen, zorunlu askerliğe almanın temel sebebi, sözleşmelilerin sayısını azaltmak olmadığından, sözleşmelilerin rolü halen devam ediyor. 

Teksas Üniversitesi’nden Zoltan Barany’nin konuyla ilgili Arap Çalışmaları Dergisi (Journal of Arabian Studies)’nin 2018 yılı 1. cilt 8. sayısındaki “Arabistan Askerleri: Körfez’deki Zorunlu Askerlik Hizmetini Açıklamak (Soldiers of Arabia: Explaining Compulsory Miliatary Servise in the Gulf)” makalesine göre 2009’da Bahreyn Ulusal Güvenlik Ajansı’nın % 64’ü Bahreynli değildir. Bahreyn Hava Kuvvetleri’nin % 18’ini Pakistanlı sözleşmeli askerlerden meydana geliyor. 

Kuveyt’te 2016 yılı itibariyle ordunun yaklaşık yarısının yabancı sözleşmelilerden ve sözleşmelilerin çoğunluğunu Kuveyt vatandaşlığına başvuran Suudiler oluşturuyor.

Umman ise, bölgenin en ulusal ordusuna sahip. Ancak Umman’da ordunun önemli bir kısmını Beluci kökenli vatandaşlar teşkil ediyor.

Katar silâhlı kuvvetlerinin % 85 kadarı Pakistan, Sudan ve Kolombiya’dan getirtilen sözleşmeli yabancı askerler görevlendirilmiş durumda. Doha yönetimi 2006’da 6 bin Somalili ve 360 Sudanlıyı askerî personel olarak aldı. Katar ordusunda yerli ve yabancı askerler arasındaki çarpık denge, 2017’den bu yana önemli bir endişe kaynağı haline geldi. Katar ordusundaki yabancı personel sayısının yüksek oluşu Suudi-BAE ikilisine karşı alınan bir tedbir mahiyetinde. Katar, BAE ve Kuveyt’te ordularında vasıfsız işleri yabancılar yapmaktadır.

Suudi Arabistan ordusundaki yabancı sayısı diğer KİK ülkelerine nazaran daha az sayıda. Ancak Yemen’deki Suudi kara ordusuna çok fazla Yemenli alındığı belirtiliyor. Bunun yanı sıra Suudi ordusunda, bin ABD’li ve 3 yüz İngiliz askerî personeli bulunuyor.

BAE’de de silâhlı personelin en az % 70’inin Ummanlı ve Yemenliler oluşturuyor. Gerillalarla mücadelede Kolombiya’nın üst düzey askerleri BAE için çalışanlardan. Yine BAE, ABD’li Blackwater’ın kurucusu Erik Prince’ın şirketi Reflex Responses ile 529 milyon dolarlık anlaşma imzaladığı da uluslar arası basında yer alıyor. Diğer taraftan Yemen’de BAE için savaşanlar arasında Çad, Şili, Kolombiya, Libya, Panama, Nijerya, Somali, Salvador, Sudan ve Uganda’dan yabancı sözleşmeli askerler bulunuyor.

KİK ülkelerinin son yıllardaki yükselen silâhlanma yatırımı devam ettikçe, yabancı sözleşmeli askerlerin de varlığının devam edeceği öngörüler arasındadır.

.

HAMAS ve Mısır ilişkisi nereye?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

15 Şubat 2020, Cumartesi 00:04

ABD’nin 3 Ocak Cuma günü İran’ın Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymanî’yi ve Şiî milis grubu Haşdi Şabi’nin Başkan Yardımcısı Iraklı Abu Mehdi El-Muhandis’i drone saldırısı ile öldürmesinin arttıçı sarsıntıları devam ediyor.

HAMAS’ın Siyasî Büro Başkanı İsmail Haniye’nin geçen ay Süleymanî’nin cenaze törenine katılmak için Tahran’a yaptığı ziyaret, HAMAS ve Mısır’ın kötüye giden ilişkisini bir kez daha gündeme getirdi. Hatta uluslar arası basında Haniye’nin, Kahire tarafından kolaylaştırılan yurtdışı ziyaretlerinde, İran’a gitmeyeceği hakkında taahhütte bulunduğu kaydedildi. Diğer taraftan Haniye cephesinden, Süleymanî’nin öldürülmesi ve cenazeye katılmanın “âcil durum” olarak nitelendiği ileri sürülüyor. Bununla birlikte Suriye iç savaşındaki farklı tutumlarından dolayı HAMAS ve İran’ın ilişkilerinde soğuk bir durum söz konusuydu. Bu anlamda Haniye’nin cenaze dolayısıyla İran’a gitmesi, iki aktör arasındaki ilişkilerin canlandırılması için fırsat olarak da görülmüştü.

Ancak Kahire’nin ve bazı Filistin siyasî unsurlarının, Haniye’nin cenazeye katılmasını abarttığı ve Süleymanî’nin “Kudüs Şehidi” olarak tanımlanması ile İran’ın Filistin konusunda bir adım ileri çıktığı belirtiliyor. Haniye’nin Tahran ziyareti ile Mısır’ın HAMAS’la ilişkilerinin olumsuzluğuna işaret ediyor.

HAMAS’ın yönetimindeki Gazze’de ateşkes uygulama sürecinde rol oynayan Mısır, Gazze’ye evsel gaz tedarikini durdurdu. Böylece Mısır’ın, HAMAS heyetinin Tahran ziyaretinden duyduğu rahatsızlık iyice gün yüzüne çıktı. Buna Mısır’ın, Gazze ve Filistin üzerindeki gücünü teyit etmek niyetinde olduğu da eklenebilir.

HAMAS Başkan Yardımcısı Khalil El-Hayya açıklamasında “Mısır’ın İran gezimize tavır aldığını kabul ediyoruz. Konu hakkında Mısır makamları ile de istişarelerde bulunduk. Ancak bu hususta Mısır’a katılmıyoruz. Çünkü bütün ülkelerle ilişkilerimizi yeniden kurmak için siyaset bunu gerektiriyor. Bir de Filistin ulusal sorunlarının yönetiminde Mısır’a alternatif kabul etmiyoruz” beyanatında bulundu. El-Hayya’nın ifadelerinden anlaşıldığına göre, Mısır’la bazı noktalarda uyumlu, fakat bazı noktalarda da tam uyum sağlayamadıkları anlaşılıyor.

Haniye’nin Tahran ziyareti, İran’ın Filistin sorununda daha etkili rol oynamasına yol açacağı, böylelikle Kahire’nin stratejisinin olumsuz etkileneceği ve yine Kahire’nin Gazze’de İsrail ile uzun süreli bir ateşkes arayışını engelleyeceği konusu da ihtimaller arasında.

Mısır’ın, HAMAS’la ilgili politikasının çok incelikli iş olduğu muhtemeldir. Çünkü Mısır, Haniye’nin 2020 yılı sonunda gerçekleştirilecek seçimlerde HAMAS’ın başında kalmasını ve onun Gazze’yi kontrol altında tutmasını tercih edeceği düşünülüyor. Haniye’nin alternatifi ise, Katar ve Türkiye’nin desteklediği iddia edilen HAMAS’ın eski Siyasî Büro Başkanı Halit Meşal’dir. Meşal’in HAMAS’ın başına gelmesi de, Mısır için çok daha kötü bir ihtimal.

HAMAS’ın Yurtdışı Medya Başkanı Raafat Morra, Mısır ile gergin ilişkilere girmemeyi tercih ediyor. Ancak Morra, Mısır’a “Haniye’nin İran ziyaretinden rahatsız olmanın bir gerekçesi yok, HAMAS’ın duruşu biliniyor” şeklinde yumuşak eleştiri yöneltti. Morra ayrıca “Her hangi bir ülkeye yaptığımız ziyaret, başka bir ülkeye yönelik değildir” diyerek, Mısır’ı karşılarına almak istemedikleri anlaşılıyor. Fakat buna karşılık Mısır’ın da, HAMAS’ın kontrolünden çıkmamasında ısrarcı olduğu görülüyor.

Sonuçta Mısır’ın, Tahran ziyaretini görmezden gelmeyerek Haniye’ye bir ders vermeye çalıştığı kuvvetle muhtemeldi

.

İsrail-Filistin sorun başlıkları

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

11 Şubat 2020, Salı

ABD Başkanı Donald Trump’ın, “Ortadoğu Barış Planı”nın bölge hakkındaki tartışmaları derinleştirdiğini, 04 Şubat 2020 tarihli Yeni Asya’daki “Trump’ın Planı” başlıklı makalemde sizlerle paylaşmıştım.

Trump’ın, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’yu da yanına alarak 28 Ocak 2020’de Beyaz Saray’da açıkladığı planın, damadı Jared Kushner’in gözetiminde hazırlandığı iddiaları var. 

Plana önce Mahmud Abbas, HAMAS, Arap Birliği, İslâm İşbirliği Teşkilâtı ve bölge ülkelerinden tepkiler geldi. Türkiye’den de yapılan açıklamalarda planın kabul edilmeyeceği yönünde açıklamalar yapıldı.

Planla ilgili tartışmalar devam ederken, İsrail ve Filistin arasında 1993’te bir Barış Antlaşması imzalanmış olsa da, taraflar arasında sorunlu başlıklar bulunmakta ve çözüm beklemektedir. Bu başlıklar Kudüs, Filistin’in devlet olma durumu, tanıma, sınırlar, yerleşimler ve mülteciler şeklinde sıralanmaktadır.

Tartışmalı alanlardan birincisi Kudüs. Şehir hakkında hem İsrail hem de Filistin tarafının iddiaları mevcut. Ancak 1967’de Ürdün’ün elinde olan Kudüs’ün doğu kesimini işgal eden İsrail, Kudüs’ün tamamını başşehri olarak görüyor. Bununla ilgili ABD’nin İsrail’e desteği ve büyükelçiliğini Kudüs’e taşıma girişimleri tepkilerin artmasının sebeplerindendir. Filistinliler ise, yaklaşık 350 bin Filistinli’nin ikamet etmesi ve bağımsız bir devletin başşehri hedefiyle Doğu Kudüs’te ısrar ediyorlar. Bazı ülkeler tarafından Doğu Kudüs, Filistin’in başşehri olarak tanımlanıyor.

İkincisi Filistin’in devlet olma durumu. Filistin tarafının Batı Şeria, Gazze ve Doğu Kudüs’ten meydana gelen bağımsız bir devlet talepleri var. Ancak Netanyahu’nun, Filistin devletinin askerden arındırılmasını ve İsrail’i tehdit etmemesi yönündeki siyaseti biliniyor. Elbette bu durum, Filistin’in devletliliğinin kabulünde sorun teşkil ediyor.

Tanıma konusu da üçüncü sırada yer alıyor. İsrail, Filistin tarafından “Yahudi halkının ulus-devleti” şeklinde tanınmasında ısrarcı bir tutum takınıyor. Filistin tarafı da bu tanımayı yapma niyetinde değil. Çünkü Filistin, İsrail’in iddia ettiği gibi tanınmasını, bölgedeki Müslüman, Hıristiyan ve Dürzi olan Filistin kökenli Arap nüfusa yönelik ayrımcılık olacağını düşünüyor. Tanıma, iki aktör arasındaki çatışmaya varan problemli alanlardan.

Dördüncüsü de sınırlar. Her iki kesim de Filistin devletinin sınırlarının nasıl olması gerektiği konusunda farklı düşüncelere sahipler. Filistinliler, 1949-1967 yılları arasındaki ateşkes hatlarına dayanan sınırları ileri sürüyor. İsrail de, belirtilen hatların askerî açıdan savunulamaz olduğunu ve kalıcılığının mümkün olmadığı fikrinde. 

Yerleşimler konusu beşinci sırada. İsrail, 1967’den bu yana işgal altındaki Batı Şeria ve Doğu Kudüs’te yaklaşık 140 yerleşim yeri kurdu. Yaklaşık 600 bin Yahudi’ye ev sahipliği yapan yerleşimler, uluslar arası toplumun çoğunluğu tarafından yasadışı kabul ediliyor. Buna karşılık İsrail itiraz ediyor. Netanyahu, yerleşimlerin kaldırılmasının mümkün olmadığını ve bu bölgelerde İsrail egemenliğinden bahsediyor. Bununla birlikte İsrail’in 121 karakol inşa ettiği uluslar arası basında belirtildi. Filistinliler, Filistin devletinin yaşama alanı için, kurulan Yahudi yerleşimlerinin kaldırılmasını gerekli görüyor.

Mülteciler meselesi de altıncı başlık. BM, 1948’den itibaren İsrail’den kaçan veya sürülen insanların, torunları da dahil olmak üzere, Ortadoğu ülkelerinde 5.5 milyon Filistinli mültecinin varlığından bahsediyor. Filistin tarafına göre bu sayı 6 milyon. Mülteci Filistinliler evlerine dönme haklarını kullanmak istiyorlar. Fakat İsrail’in böyle bir demografik hareketin, Yahudi devletinin sonu olacağını düşündüğü muhtemeldir.

Yukarıda zikredilen başlıklar, her iki taraf arasında başlıca sorunları teşkil ediyor. Diğer taraftan Trump’ın planının basına yansıdığı kadarıyla belirtilen sorunlara çözüm teklifi sunmadığı ortada. Hatta planın, dayatmacı yönünün daha ağır bastığı anlaşılıyor. Planın açıklanma üslûbunun bile, taraflı ve bölgeye barış getirmekten uzak olduğu aşikârdır. 

.

Irak’ta “Bir Milyon Adam Yürüyüşü”

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

08 Şubat 2020, Cumartesi

Irak, 1 Ekim 2019’dan bu yana toplumsal kesimlerin protestolarına sahne oluyor.

Protestolarda işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk  vb. sosyo-ekonomik sorunlara çözüm beklentisi dile getiriliyor. Irak Bakanlar Kurulu, göstericilerin taleplerine cevap vermek üzere 6 Ekim 2019 Pazar günü özel oturumda toplandı. Başbakan Adel Abdul Mehdi toplantıda karar paketini açıklamıştı. İkinci paket ise 9 Ekim 2019’da duyurulmuştu. Ancak açıklanan reform kararları halkı memnun etmemiş görünüyor. Çünkü sokak gösterileri devam ediyor.

Irak’ta, ABD’nin 3 Ocak Cuma günü İran’ın Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani’yi ve Şiî milis grubu Haşdi Şabi’nin Başkan Yardımcısı Iraklı Abu Mehdi El-Muhandis’i drone saldırısı ile öldürmesinin yankıları halen devam ediyor. Irak halkının sosyo-ekonomik temelli sokak gösterilerinde, ülkede konuşlu yabancı askerî kuvvetlere yönelik tepki de dile getiriliyor. Sokağın bu tepkisinin arka planında hem Irak topraklarının 1980’den beri savaş alanına dönüşmesi (1980-1988 İran-Irak Savaşı, 1990 Irak’ın Kuveyt’i işgali üzerine ABD liderliğindeki koalisyonun Irak’a müdahalesi, 11 Eylül 2001 terör olaylarının ardından ABD ve beraberindeki ülkelerin 20 Mart 2003’te Irak’a müdahalesi) hem de kanaat, etnik ve mezhep liderlerinin çağrıları etkili oluyor.

Şiî lider Mukteda El-Sadr’ın çağrısıyla 24 Ocak 2020 Cuma günü “Bir Milyon Adam Yürüyüşü” düzenlendi. Milyonluk protestonun asıl sebebi “ABD birliklerinin Irak’tan ayrılması” idi. Göstericiler Irak bayrakları ile birlikte “ABD’ye Hayır” dövizleri taşıdılar.

Süleymanî’nin öldürülmesi sonrasında 5 Ocak 2020 Pazar günü toplanan Irak Parlamentosu’ndaki görüşmelerin sonucunda, “ABD güçlerinin ülkeden çıkarılmasına” karar verildiği duyurulmuştu. Böylece Irak’ın, ABD ile İran arasındaki bir çatışmanın sahası ya da tarafı olmayacağının mesajı verilmişti. Parlamentosu’nda aldığı bu kararı Irak’ın uygulama kabiliyetini ne oranda gösterebileceği de ayrı bir merak konusuydu. Ancak bu karar uygulanamadı.

Parlamento’nun kararının uygulanamaması, Süleymanî olayı, bazı kaynaklara göre Irak’taki 5 bin ABD askerinin varlığı vb. konuları Iraklılar, ülkelerinin “egemenliğinin ihlâl edilmesi” olarak tanımlıyorlar.

Gösteriler esnasında gerçekleştirilen mitinglerde konuşan Sadr, ABD birliklerinin, Irak’ta “başka bir savaştan kurtulmak için ülkeden ayrılması” çağrısında bulunarak dünya kamuoyuna da mesaj veriyor. 

Kerbelâ’daki yürüşüye katılan Thurgham El-Tamimi ismindeki Iraklı, basın mensuplarına verdiği demeçte “Ülkemizde ABD ve İran’ın artan bir nüfuzu çok belirgin” diyerek tepkisini gösteriyor. Um Ahmet müstear isimli başka bir Iraklı da “İran’ı Irak’ta istemiyoruz. ABD’ye ve İran’a hayır. Irak, Iraklılar içindir” açıklaması halkın egemenlik ve bağımsızlık konularında hassas olduğunu gösteriyor.

Yeni Asya’da 20-21 Ocak 2020’de Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) Kurucu Başkanı Prof. Dr. Mehmet Seyfettin Erol ile gerçekleştirilen röportaj yayınlanmıştı. Röportajda Prof. Dr. Erol’un, Irak’ta “iki buçuk devlet yapılanması” cümlesi hatırlardadır. Prof. Dr. Erol, “iki buçuk devlet yapısını” “bir ABD, iki İran, yarım ise halk” şeklinde ifade etmişti. Prof. Dr. Erol’un uluslar arası ilişkiler literatürüne kazandırdığı Irak için “iki buçuk devlet” kavramını ve röportajın isabetini belirtmekte fayda var.

Iraklılar, ABD askerlerinin ülkelerinden ayrılmalarını talep ediyorlar. Ancak Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Faisal bin Farhan El Saud ise tam tersi bir düşüncede. Faisal bin Farhan’ın 27 Ocak 2020 Pazartesi günkü açıklamalarında “ABD birliklerinin, Irak’tan çekilmelerini Ortadoğu’yu daha az güvenliği hale getireceği endişesini taşıdığını” belirtti. Faisal’ın ifadelerinden IŞİD’in bölgeye yeniden gelmesini engellemenin yolu, Irak’taki ABD askerî varlığını kabul etmekten geçiyor. Buna bir de İran faktörünü eklemek gerek.

Irak’taki protestolarda yükselen talepler, ABD ve İran’dan duyulan rahatsızlığı iyice belirginleşmektedir. Suudi Dışişleri Bakanı Faisal’ın açıklamaları da, Irak halkının talep ve kararlarına ters düşmektedir. Irak’ta gösteriler devam ettikçe, farklı ülkelerden görüş bildirilmesi ihtimaller dahilindedir.

.

Trump’ın planı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

04 Şubat 2020, Salı 00:02

ABD Başkanı Donald Trump’ın, “Ortadoğu Barış Planı” bölge hakkındaki tartışmaları derinleştirdi.

Trump’ın, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’yu da yanına alarak 28 Ocak 2020’de Beyaz Saray’da açıkladığı planın, damadı Jared Kushner’in gözetiminde hazırlandığı ileri sürülüyor. Netanyahu’nun da planla ilgili “Filistinliler için son fırsat olabileceği” ifadeleri, Filistin’e duyarlı çevreleri hareketlendirdi. Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas, açıklanan planın “komplo” şeklinde değerlendirerek reddetti.

Özetle Trump’ın planının temel TAVSİYEleri

“Öncelikle İsrail topraklarında, İsrail’in egemenliği tanınacak.” Hatta Trump, bununla ilgili bir haritayı sosyal medyadan paylaşmıştı. Ancak İsrail topraklarının nerede başladığı bittiğine dair net bir ölçümden söz etmek zor. Zaman zaman dillendirilen “arz-ı mev’ûd, büyük İsrail” vb. söylemler kuşkuları artıyor. İlerleyen dönemlerde bu toprak anlayışının daha geniş bir alanı ifade etme ihtimali yüksek olabilir. Zaten kastedilenin de bugünkü İsrail sınırları olmasa gerek. Trump’ın haritasında “Doğu Kudüs’te Filistin başşehri ilân edilmesi ve ABD Büyükelçiliği açılması, Kudüs’ün İsrail’in bölünmemiş başşehri olarak kalması” yer alıyor. Ancak hem İsrail’in hem de Filistin’in Kudüs konusunda farklı düşünceleri bulunuyor. Filistinliler, İsrail’in 1967’de işgal ettiği Doğu Kudüs’ün gelecekteki devletlerinin başşehri olmasında ısrar ediyorlar.

Plana göre “hiçbir Filistinli veya İsrailli evlerinden çıkartılmayacak”, bu da bizleri, İsrail işgali altında bulunan Batı Şeria’daki mevcut Yahudi yerleşimlerinin kalacağı düşüncesine yönlendiriyor. Yine planda “Yahudiler için kutsal bilinen Tapınak Dağı ve Müslümanlar için El-Haram El-Şerif korunacaktır. İsrail, Kudüs’te kutsal bölgeyi yöneten statükonun sağlanması için Ürdün Kralı ile birlikte çalışacak. Ürdün, dinî alanının yönetimi için çalışacak.” Trump’ın haritasında “Filistinlilere tahsis edilen bölge 4 yıl boyunca açık ve gelişmemiş kalacak. Bu sürede, Filistinliler anlaşmayı inceleyebilir, İsrail ile müzakere edebilir, bir devlette olması gereken kriterleri yerine getirebilir.” 

Trump’a göre plan “İsrail’in güvenliği için iki devletli bir çözüm tavsiyesi” sunuyor. Hatta “Filistinliler’in kendilerine ait bağımsız bir devlete kavuşması için bir fırsat” olarak deklare ediyor. Ayrıca Trump, “gelecekteki Filistin devletinde, terörizmin kesin reddedilmesi dahil olmak üzere, devlet olma şartları yerine getirildiğinde ‘bitişik bölge’ kurmak içinde çalışacağız, dedi. Birde Trump “Filistinliler, terörizm ve aşırıcılığı ilerletmek için, onları piyon olarak kullanmak isteyenler tarafından yoksulluk ve şiddet içinde bırakıldılar. Çok daha iyi bir hayatı hak ediyorlar” diyerek “vizyonum her iki taraf için de kazan-kazan fırsatı sunmak” şeklinde planını savunuyor.

Plana tepkiler

Gazze Şeridi’nin kontrolünde tutan HAMAS, “Filistin ulusal projesini tasfiye etmeyi amaçlayan bu planı reddettiklerini” duyurdu. BM de, 1967 savaşından önceki sınırlara dayanan iki devletli çözüme bağlı kaldıklarını, BM kararları, uluslar arası hukuk ve ikili anlaşmalar temelinde barış talebini yineledi. 

Plana İsrail’den de tepkiler mevcut. İsrail İnsan Hakları Grubu B’Tselem ise, “tavsiyelerin bir tür apartheid (Güney Afrika’da ırk ayrımcılığına dayanan rejim) öngördüğünü, Filistinliler’i küçük yalıtılmış anklavlara (bir ülkenin, başka bir ülke sınırları içinde kalan toprağı) zorlandıklarını” bildirdi. İsrail Şimdi Barış Örgütü “planın göz alıcı olduğu kadar, gerçeklikten uzak ve istikrara getirmeyeceğini” kaydetti.

Arap ülkelerinin bölünmüşlüğü

Arap Ligi üyeleri de 1 Şubat Cumartesi günü Kahire’de gerçekleştirdiği toplantı sonucunda “Tump’ın 181 sayfalık plan tavsiyesinin, Filistin halkının asgarî haklarını ve taleplerini karşılamadığını” belirterek kabul etmediklerini ilan ettiler. Arap Ligi Başkanı Ahmet Aboul Gheit alınan kararın “ABD vizyonuna değil, kolektif Arap pozisyonuna dayandığını” açıklayarak bölgede aktör olarak varlıklarının işaretini vermeye çalışıyor.

Arap Ligi’nden Filistin yanlısı gelen açıklamalara rağmen, Arap ülkeleri arasındaki görüş ayrılıkları da biliniyor. Trump’ın 28 Ocakta açıklandığı planın toplantısına BAE, Bahreyn ve Umman gibi bölge ülkelerinin Washington Büyükelçileri’nin katılması dikkatleri çekmiştir. ABD’nin müttefiklerinden Suudi Arabistan ve Mısır, “Trump’ın çabalarını takdir ettiklerini ve planın muhtevası hakkında yorum yapmadan yeni müzakereler” çağrısında bulundular. Ürdün, “1967 sınırlarına bağlı kalınmasında” ısrarcı olurken; Katar ise, “uzun soluklu ve âdil barış” çabalarını memnuniyetle karşıladı.

Aynı konu hakkında, Arap ülkelerinin farklı pozisyonlar almaları sürpriz karşılanmadı. Çünkü ortak düşman görülen İran’a karşı ABD’nin desteğini garanti etmek irişimindeler. Filistinli gazeteci-yazar Ramzy Baroud’a göre “Ocak ayında ABD ve İran’ın kısa süreli askerî çatışması, bazı Körfez ülkelerini Washington’un tek koruyucusu olduğuna ikna etti. Bazı Araplar Filistin’i tamamen terk etti ve hayalî bir İran tehdidine karşı savunma yapabilmek için İsrail’i kucaklıyorlar.” Dolayısıyla Kasım Süleymani’nin öldürülmesinden sonra yaşanan ABD ve İran kısa çatışmasının ardından, Trump’ın planını duyurması manidar karşılanıyor.

Trump’ın ve damadının planının bölgeye istikrar getirmeyeceğini yine en iyi kendileri biliyorlar. Asıl tartışılması gerekenin ise Kudüs, Filistin’in devlet olma durumu, tanıma, sınırlar, yerleşimler, mülteciler, vd. olmalıdır. 

.

Libya’da Selefi örgütler

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

01 Şubat 2020, Cumartesi

Libya’da 3 farklı hükümet yönetimi, siyasî bölünmüşlüğü derinleştirmektedir.

Siyasî bölünmüşlüğe birde İslâm Devleti (İD) ve Libya İslâmî Mücadele Grubu (Libyan Islamic Fighting Group – LIFG) vb. cihatçı ya da Selefi örgütlerin faaliyetleri de eklenince, dinî ve mezhepsel anlayıştaki ayrışmalar da Libya’daki istikrarsızlığı arttırmaktadır. Elbette cihatçı veya Selefi örgütler, “cihat ve Selef” ifadelerini kullanırken, bu kelimelerin gerçek anlamından uzaklaştıkları kamuoyunca bilinmektedir.

Yukarıda adı zikredilen grupların dışında, Libya’da Ansar El-Sharia’nın faaliyeti de söz konusudur. Ansar El-Sharia, şeriat hukukunun derhal uygulanmasını isteyen eski devrimci savaşçılar tarafından 2012 yılında kuruldu. Selefi İslâmcı militan örgüt şeklinde tanımlanmaktadır. Örgütün lider kadrosu Muhammed El-Zahawi, Abu Sufyan bin Qumu, Ahmed Ebu Khattala, Sheikh Faiz Attiya ve Abu Khalid El Madani’den meydana geliyor. Örgüt kendisine Derna, Sirte ve Ajdabiya gibi yerleşim yerlerinde taraftar toplayarak şubeler kurdu. Aynı zamanda Suriye, Irak ve Mali’ye gidecek yabancı savaşçıları eğiten kampları işletti. Örgütle bağlantılı bazı kişilerin 11 Eylül 2012’de Bingazi’deki ABD diplomatik misyonuna yönelik saldırılara katıldığı ileri sürülüyor.

Ansar El-Sharia aslında silahlı bir grup iken, 2012-2014 yılları arasında toplumsal destek bulmak ve örgüte katılımları teşvik etmek amacıyla, vaaz ve yardım çalışmalarını benimsedi. Vaaz ve yardımlara yönelmesine bir anlamda strateji değişikliği de denilebilir. Böylece Libya’daki merkezi Bingazi’de bulunan en büyük cihatçı örgütlerden biri haline geldi.

ABD Dışişleri Bakanlığı, Ansar El-Sharia’yı, 13 Ocak 2014’te Yabancı Terörist Örgüt listesine; BM, 19 Kasım 2014’te El-Kaide ile ilgili yaptırımlar listesine alırken; Birleşik Arap Emirlikleri, Kasım 2014’te Terör Örgütü tanımlaması; İngiltere, Kasım 2014’te Yasaklı Terör Örgütü tanımlaması; Yeni Zelanda, Kasım 2014’te Terör Örgütü tanımlaması; Türkiye de Kasım 2014’te Terör Örgütü tanımlaması yapan ülkeler arasındadır. Bununla birlikte BM, İslam Mağrip (AQIM) ve El-Mourabitoun’u da El-Kaide ile ilişkili grup olarak nitelendirdi. Bahsedilen her iki grubun da Libya’da ve Cezayir’deki Libyalılar arasında ciddi destekçisi olduğu ihtimal dahilindedir.

Halife Hafter’in “Haysiyet Harekatı”na cevap olarak, Ansar El-Sharia’nın Bingazi birimi 2014’te “Bingazi Devrimci Şura Konseyi”ni kurmak için diğer milis gruplarla birleşti. Diğer taraftan İD, 2015 yılı başlarında Libya’da etki alanını genişletmeye çalışırken sahadaki benzer grupları kendisine katma girişimlerinde bulundu. Buna karşılık Ansar El-Sharia ve destekçileri İslâm Mağrip (AQIM) ve El-Mourabitoun da, İD ile rekabet halindeydi. Libya bu dönemde El-Kaide bağlantılı gruplarla, İD’nin rekabeti, ülkedeki cihatçı çevreyi tanımlamaktaydı.

Ansar El-Sharia’nın net bir İslâmcı partiyi desteklemediği bilinmektedir. Örgüt üyelerinin farklı İslamcı siyasî partilerin taraftarı olması ise, örgüt açısından heterojenlik arz etmektedir. Libya’da İD’nin zayıflatılmasıyla birlikte, Mayıs 2017’de Ansar El-Sharia’nın dağıtıldığı iddia edildi.

Ansar El-Sharia, İslâm Devleti, İslâm Mağrip (AQIM), El-Mourabitoun vd. kendisini cihatçı ve selefi olarak tanımlayan grupların Libya’da veya başka bir coğrafyada başarı elde edemedikleri görülmüştür. Din üzerinden yürütülen silâhlı ya da siyasî mücadelede benzer örgütlerin birbirleriyle çatışmalarına, muhtelif zamanlarda haber ajanslarından şahit oluyoruz. Halbuki, “hakikat-ı İslâmiye bütün siyasatın fevkindedir. Bütün siyasetler ona hizmetkâr olabilir. Hiçbir siyasetin haddi değil ki, İslâmiyeti kendine alet etsin.”

.

Libya’da cihatçı örgütler

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

28 Ocak 2020, Salı

Libya’da 3 farklı hükümet yönetiminin olması, ülkedeki iç bölünmüşlüğü ifade etmektedir. Gazetede 25 Ocak 2020 Cumartesi günü yayınlanan “Libya siyasi yapısı” başlıklı makalemde ülkedeki 3 farklı hükümet konusu açıklamaya çalışmıştım.

Libya’nın iç siyasi bölünmüşlüğüne, bir de bölgesel ve küresel aktörlerin müdahaleleri eklenince, ülkenin mevcut durumu daha da kaotik bir hâl alıyor. Bununla birlikte Libya’daki cihatçı grupların faaliyetleri de hatırlandığında, ülke topraklarındaki mücadelenin bir başka yönü de karşımıza çıkıyor. Bu örgütler İslam Devleti (İD–IŞİD-)’nden, El-Kaide bağlantılı olanlara ve Selefi çizgidekilere kadar sıralanıyor. Aynı zamanda cihatçı gruplardan bazıları yerli, bazıları da yabancı katılımcılardan oluşuyor.

Libya’daki istikrarsız ortamda kendisine hareket alanı bulan İslam Devleti (İD), halk tarafından Tandhim ad-Dawla (Devlet Teşkilatı) olarak adlandırılıyor. İD, Sirte ve orta Akdeniz kıyılarının bir bölümü kontrolünde tutuyordu. Ancak Mayıs 2019’da Misratalı milislerin, İD’ne karşı yürüttüğü operasyonlar sayesinde örgüt bu kontrolünü kaybetti. Birçoğu Libyalı olmayan üyelerden meydana gelen İD, başlangıçta Suriye’deki İD’nin El-Battar biriminin bir parçası olarak Libya’da faaliyet gösterdi. Örgütün bu coğrafyadaki son lideri Suudi kökenli olduğu ileri sürülen Abd Qadir Al-Najdi’dir. Najdi, ABD’nin 2015’te gerçekleştirdiği bir hava saldırısında hayatını kaybeden esli İD lideri bir Iraklı’nın yerine gelmişti.

İD, 2015’te Derna’da yerel cihatçıların, “Libya İslami Mücadele Grubu (Libyan Islamic Fighting Group - LIFG) üyeleri ve Halife Hafter kuvvetlerine katılmayı reddeden bazı kişilerin katılımıyla bir şemsiye örgüt kurdu. Bu örgütün adı Derna Mücahitleri Şura Konseyi diye adlandırıldı. İD 2015 yılı başlarında, eski rejimin kalelerinden ve Muammer Kaddafi’nin memleketi Sirte’de varlık göstermeye başladı.

Mayıs 2016’ya kadar İD’nin kalesi haline gelen Sirte, bu tarihten itibaren Misratalı milislerin öncülüğünde kurulan Bunyan Al-Marsous (BAM) Koalisyonu’nun mücadelesiyle karşılaştı. Sonuçta 2016 yılı Aralık ayı başlarında, İD hedeflerine yönelik 400’den fazla ABD hava saldırısı eşliğinde BAM operasyonu zaferini ilan etmişti. Daha sonra Pentagon’dan yapılan açıklamada “BAM operasyonundan önce Libya’da 6 bin İD savaşçısı olduğu tahmin edildiği” bildirilmişti. Bölge uzmanlarının tahminlerine göre, Libya’nın güney batı ve orta bölgelerine dağılmış olan İD’nin 600 savaşçıya sahip olduğu bildiriliyor.

Libya’nın diğer önemli cihatçı örgütü de “Libya İslami Mücadele Grubu (Libyan Islamic Fighting Group - LIFG)” adıyla biliniyor. LIFG, 1980’lerde Libya’nın cihatçı ağı şeklinde ortaya çıkmış ve Afganistan’da Sovyetler’e karşı savaşan neslin devamı niteliğinde. Sovyetler’in Afganistan’dan çekilmesinden sonra, Libya’ya geri gelen Afganistan gazileri tarafından kurulan LIFG, Kaddafi’ye karşı en büyük muhalefet gruplarından birini oluşturuyordu. LIFG’nin lideri Abdelhakim Belhadj, ülkenin demokrasiye geçiş sürecini, siyasi partilerin kurulmasını, seçimlere katılmak gibi talepleri desteklemiştir. LIFG’den Khaled Şerif’te hükümette Savunma Bakan Yardımcılığı görevinde bulunmuştur.

Cihatçılar arasında da nesil çatışmasını görmek mümkündür. Birinci nesil Kaddafi karşıtlığıyla biliniyor. Buna ek olarak 2011’den sonra Suriye’de silahlı mücadeleye katılan üçüncü nesil cihatçılar da mevcuttur. Ancak birinci nesil demokratik değerlere daha yakın dururken, ikinci ve üçüncü nesil cihatçılar demokrasiyi reddeden daha radikal ideolojilere eğilim göstermektedirler. İşte tam da burada, Libya’da İD’ne katılan cihatçılar belirtilen ikinci ve üçüncü nesilden geliyorlar. Ancak bu örgütlerin faaliyetleri Libya’ya fayda değil, zarar veriyorlar. Ülkedeki istikrarsız ortam devam ettikçe, bu çeşit grupların hareket alanı bulması olasıdır.

Libya siyasî yapısı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

25 Ocak 2020, Cumartesi

Ulusal ve uluslar arası basında son dönemlerde Libya konusu daha fazla yer almaya başladı. Farklı gazete ve dergilerde muhtelif yorum, analiz, makale vb. yayınlarla karşılaşabiliyoruz. Ancak Libya’yı daha iyi anlamak için, Arap Baharı sonrasında ülkedeki siyasî durum ve güç odaklarını incelemekte fayda vardır.

Günümüzde Libya’da 3 farklı güç merkezi mevcut. Birincisi, Trablus’ta bulunan Başkanlık Konseyi. Konsey’in başındaki isim Trablus Parlamentosu’nun eski üyelerinden ve Trablus seçim bölgesini temsil eden Fayez El-Serraj. Trablus’taki hükümet, Aralık 2015’te BM aracılığıyla Libya Siyasî Anlaşması’nın imzalanmasıyla kurulmuştu. Yine bu Anlaşma’ya göre 9 kişiden müteşekkil Başkanlık Konseyi, Trablus’taki Ulusal Mutabakat Hükümeti’ne başkanlık ediyor. 

El-Serraj’dan sonra Konsey’in en güçlü figürü Ahmet Ömer Maiteeq. Aynı zamanda Maiteeq, 25 Mayıs 2014’te Başbakan seçilmişti. Ancak Anayasa Mahkemesi’nin güvenoyunu iptal etmesiyle birlikte Maiteeq, önceki Başbakan Abdullah Es-Sani’ye 10 Haziran 2014’te görevi devretti. Böylece kısa bir dönem Başbakanlık yapmış oldu. Birde İslâmcı iş adamı olarak tanınıyor. Maiteeq, Ulusal Mutabakat Hükümeti’ne en büyük siyasî ve askerî desteği veren Misrata’dan geliyor. Misratalı milisler, Kaddafi’nin devrilmesinde önemli rol oynamıştı. Buna ek olarak Misratalı savaşçılar, Sirte’de 2016’da İslâm Devleti (IŞİD)’ne karşı ciddî mücadelede bulundu.

Konsey’in bir diğer önemli aktörü, Libya Ulusal Ordusu’nun önemli isimlerinden Ali Faraj El-Qatrani’dir. Müslüman Kardeşler’in Adalet ve İnşaa Partisi’nden Abdusselam Kajman ve güney Libya’yı temsil etmek için Musa El-Kuni, Konsey’e seçildiler. Ancak daha sonra El-Kuni’nin istifa ettiği belirtilmişti. Bir dönem doğudaki petrol limanlarının Tesis Muhafızlığını yapan Muhammed Ammari, batı Libya’daki Zintan ilçesinden Ömer Ahmet El-Aswad ve Osama Jweili de Konsey’de yer alanlardan.

İkincisi, 2012’de seçilen parlamentodan doğan Genel Ulusal Kongre’den kalma yetkiye dayanan ve Misratalı Başbakan Khalifa Ghwell’in başkanlığındaki Ulusal Kurtuluş Hükümeti’dir. Başkanlığını Zwaralı Nuri Abusahmain’in yaptığı, Genel Ulusal Kongre’nin büyük çoğunluğu “Trablus Parlamentosu” adıyla da bilinir. Bugün Ulusal Kurtuluş Hükümeti, artık hiçbir yeri kontrol edemediği belirtiliyor. Ghwell, Ekim 2016’da hükümeti yeniden kurmaya çalışsa da, destek bulamayarak 2017 yılı İlkbaharı’nda Trablus dışına gönderildi. Kongre’nin askerî destek üsleri ise, Salah Badi’nin Kararlık Cephesi’nin (Jabhat El-Samud) kontrolünde. Hem Ghweel hem de Abusahmain, Başkanlık Konseyi’ne yönelik düşman tutumlarından dolayı, AB’nin yaptırımlarıyla karşılaştılar. Kongre, zaman içerisinde taraftarlarının desteğini büyük ölçüde kaybetmiş durumdadır.

Üçüncü güç merkezi, Libya Siyasi Anlaşması altında çalışması gereken Tobruk ve Bayda’daki yetkililerden oluşuyor. Tobruk’taki Temsilciler Meclisi, Libya Siyasî Anlaşması uyarınca meşrû yasama otoritesi haline gelecekti. Ancak şu ana kadar kendisini yetkili bir kurum şeklinde tanımlamak için geçerli bir Anayasa değişikliğini gerçekleştiremedi. Diğer taraftan Tobruk Temsilciler Meclisi, doğu Libya’daki Bayda şehrindeki rakip Abdullah El-Thinni hükümetini onayladı. Devam eden süreçte Tobruk ve Bayda’daki güçler, Libya Ulusal Ordusu’na liderlik eden General Halife Hafter’e entegre oldular. 

Libya’da büyük çoğunluğu, bölgelerinin veya şehirlerinin savunmasını ve çıkarlarını temsil eden, ulusal düzeydeki yerel unsurlar bulunmaktadır. Bu unsurların birçoklarının da aşiret bağlantıları mevcuttur.

Libya’da 2014 Yaz döneminden beri siyasî iktidar, Trablus ve Tobruk olmak üzere ikiye bölünmüş durumdadır. Hal-i hazırda Libya’nın özellikle batı ve güneyinde, silâhlı grupların kontrolündeki “şehir devletleri” bulunurken; doğu ve güneydeki aşiret yapıları güç için mücadele eden aktörlerdir. Libya siyasetini uluslar arası “de jure” (resmi) tanınan El-Serraj’ın başını çektiği yapı yürütmeye çalışmaktadır. Diğer taraftan Hafter’in liderliğindeki yapı da, uluslar arası arenada “de facto” (irade belirtmeksizin tanıma) tanındığı, dâvet edildiği ve katıldığı uluslar arası zirve/konferans/toplantılardan anlaşılmaktadır.

.

Berlin Konferansı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

21 Ocak 2020, Salı

Almanya’nın ev sahipliğinde 19 Ocak 2019 Pazar günü düzenlenen Libya için Berlin Konferansı aynı gün tamamlandı.

Konferans’taki katılımcılar Türkiye, Rusya, Fransa, İngiltere, İtalya, ABD, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Cezayir, Mısır, Çin, Kongo Cumhuriyeti, BM, AB, Afrika Birliği ve Arap Ligi şeklinde sıralanıyor. Tunus ise, hem geç davet edilmesini hem de Konferans hazırlık sürecinden uzak tutulduğunu” neden göstererek Konferans’a katılamayacağını son dakikada bildirdi.

Alman hükümetinin Konferans’taki uzun vadeli hedefi “egemen bir Libya” ve “Libya içi uzlaşma süreci” olarak açıklandı. Ancak Libya, belirtilen hedeflerden oldukça uzakta görünüyor. Trablus’ta uluslararası kabul görmüş Fayz El Serraj’ın liderliğindeki Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH) mevcut. Ancak UMH ülkenin sadece küçük bir bölümünü kontrol ediyor. Diğer tarafta General Halife Hafter öncülüğündeki kuvvet yer alıyor. Hafter’in milis güçleri, Libya’nın petrol sahaları da olmak üzere büyük bir alanı kontrolü altında tutuyor. 

Uluslararası basında Mısır, S.Arabistan, BAE, Rusya ve Ürdün’ün Hafter’i desteklediği yer alıyor. Türkiye ve Katar’ın, Serraj’ın yanında yer aldığı bildiriliyor. AB ülkeleri bile kendi içerisinde ayrılmış vaziyette. Fransa, Hafter’in safında yer alıyor. Fakat İtalya ise muhtemelen, Serraj’ın UMH’sine yakın duruyor. Bu anlamda AB’nin halen ortak dış politika üretemediği bir kez daha kanıtlandı. Buna bir de Rusya’nın Wagner gibi paralı askerleri de eklenince, vekalet savaşı da söz konusu. 

Aslında Libya sorununun başlıca unsurları: Libya, Afrika kıtasının en geniş petrol rezervlerine sahip, aynı zamanda doğal gaz pazarının anahtar oyuncusu. Birde Libya yaklaşık 2 bin km’lik Akdeniz sahili ile Afrikalı göçmenlerin Avrupa’ya ana giriş kapısı konumunda. Buna ek olarak Libya’daki İslami Devlet (eski adıyla IŞİD) vd. militan grupların faaliyetlerinden komşu ve bölge ülkelerinin rahatsızlıkları olarak sıralanıyor.

Konferans öncesinde 14 Ocak Salı günü Şansölye Angela Merkel, Alman milletvekillerine “Askeri teçhizat dışarıdan gelmeye devam ettiği sürece, savaşlar sona ermeyecek ve siyasi bir çözüm olmayacak” beyanatında bulunmuştu. Alman Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Rainer Breul da “Konferansın odağında henüz barış müzakerelerinin olmadığını” ifade etmişti. Her iki söylem, Libya’da barışı konuşmak için henüz erken olduğunu vurguluyor. Bununla birlikte Almanya için Berlin Konferansı, Libya’dan daha önemli denilebilir. Merkel’in Hıristiyan Demokratları’nın Dış Politika Uzmanı Jürgen Hardt’a göre “ülkedeki (Almanya) pasifleşme, Kuzey ve Batı Afrika’nın daha da istikrarlı hale getirilmesinin anahtarı. Libya’yı barışçıl bir geleceğe yönlendirmeyi başarırsak, tüm bölge için kilometre taşı olur.” Bu anlamda Almanya’nın pasiflikten aksiyoner duruma geçmesi hedefleniyor. Diğer taraftan Almanya iç siyasetinde konu hakkında farklı düşünenler de bulunuyor. Bunlardan Özgür Demokratlar Partisi (FDP) Dış Politika Sözcüsü (İran doğumlu) Bijan Djir-Sarai “Rusya’nın yapıcı bir barışa ikna edilmesi gerektiğini” ileri sürüyor. Birde Sol Parti’den Sevim Dağdelen “Alman hükümetinin güvenilir bir arabulucu olmadığına inandığını” belirtiyor. Dağdelen “Almanya olarak Libya’da silah ambargosunu ihlallerini reddederken, öte yandan Libya’da rol alan Mısır, BEA, Katar gibi ülkelere silah tedarikine devam etmek iki yüzlülüktür” şeklinde ifade etti. 

Hafter’in geçtiğimiz Salı günü Moskova’da düzenlenen bir görüşmede “ateşkes anlaşmasını imzalamayı reddederek” ayrılması, Berlin Konferansı’nın hazırlık sürecinin tedirginliklerindendi. Konferansa katılan Hafter, daha önce petrol boru hatlarının akışını ve limanları kapatarak, etkisini göstermeye çalıştı.

Konferans sonunda Merkel yaptığı açıklamada “kapsamlı bir plan konusunda anlaştıklarını, askeri girişimlerin çözüm olmayacağı hakkında mutabakata vardıklarını, tüm katılımcıların 5+5 Komitesi (Libya, Tunus, Cezayir, Fas, Moritanya + Malta, İtalya, Fransa, İspanya, Portekiz Savunma İnsiyatifi Toplantıları) bir araya gelene kadar çatışmanın devam etmesi için destek verilmemesi, iç savaş kaynaklı terörizmin korkutucu olduğu, amaç Libya halkının kendi kaderini tayin etme hakkıdır” vb. konulara değindi. Ayrıca Konferans sonunda 55 maddelik sonuç bildirgesi yayınlandı. Bildirgede ateşkes, silah ambargosu, dış müdahalelerin sonlandırılması, militan güçlerin dağıtılması, siyasi sürecin yeniden başlatılması, ekonomi, petrol vd. konulara yer verildi. Ancak önceki tecrübelerden de anlaşılacağı üzere, Libya’da kırılgan bir ateşkes söz konusudur.

Netice itibariyle Berlin Konferansı, kesin çözüm mercii olmamakla birlikte, BM himayesinde, Libya’da barışa yönelik toplantı zincirinin halkalarından biridir. Almanya’nın da, Libya’da insiyatif alma girişimi olarak değerlendirilebilir.

.

Mehmet Kara Ağabeye ithaf olunur

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Ocak 2020, Cumartesi 00:19

Sizlere bugün Ortadoğu’yu yazmayacağım.

Kuzey Afrika’yı ya da başka bir coğrafya hakkında da yazmayacağım. Bugün izninizle alışagelmiş yazı uslûbumun dışına çıkacağım. 

Sizlere bu köşeden yazmaya 25 Ocak 2018 tarihinde başladım. Geriye dönüp baktığımda tam 100 tane makale yazdığımı fark ettim. Bugünkü ise 101.

Geçmiş 100 makaleyi gündemle ilgili yazmaya çalıştım. Su taşıyan karınca örneğindeki gibi, uluslar arası ilişkiler alanında kalemimden ve elimden geldiği kadarıyla gazeteye katkıda bulunma gayretindeyim.

25 Ocak 2018’den bugüne Mısır, Gazze, Irak, İsrail, Bahreyn, El-Ezher, Güney Afrika, Somaliland, Doğu Guta, Suakin Adası, Vehhabilik, Ilımlı İslâm, Suudi Arabistan, Lübnan, Müslüman Kardeşler, Ürdün, Katar, Fas, Hür Subaylar, Kuzey Irak, Hür Prensler, Filistin, Sudan, Keşmir, Golan Tepeleri, Muhammed Mursi, Doğu Türkistan, Suriye, Tunus, İslâmilik Endeksi ve Bediüzzaman, IŞİD, Kuveyt, Yumuşak Güç, Fransa, NATO, Cezayir, Libya, Kasım Süleymani, Umman gibi konu ve başlıklar başta olmak üzere takip ettiğim gelişmeleri sizlerle paylaştım.

Ankara’da ikamet etmeye başladığım ilk dönemde gazetenin Temsilcisi Mehmet Kara Ağabey’in yakın ilgisiyle karşılaştım. Kendisinin her zaman gülümsemesi ve misafirperverliğine şahit oldum. Onun, bu yakın ilgisi beni, o zamanki adıyla Genç Yaklaşım dergisine taşıdı. Genç Yaklaşım’ın ilk yıllarındaki sayılarında uzunca yazılarım yayınlanmıştı.

O günlerden beri Mehmet Kara ile ağabey-kardeş muhabbetimiz devam ediyor. Elhamdülillah. Kendisi, zor günlerimde de yanımda oldu. “Bu kapı sana her zaman açık” diyerek, uluslar arası ilişkiler tabiriyle “açık kapı politikası” uyguladı. 

Başta da söylediğim üzere gazetede 100 makale yayınlamak nasip oldu. Beni, gazetede yazmaya teşvik eden Mehmet Kara Ağabey idi. Teşvikinden dolayı Mehmet Kara Ağabeye ve hanımı Sultan Kara Ablaya teşekkürlerimi arz ediyorum.

Aslında bugün Libya hakkında yazacaktım. Ancak yukarıda isimlerini zikrettiğim büyüklerime teşekkür etmek, benim için daha önemliydi.  

Bugünkü köşe yazım 101. makale. Nasip olursa yazmaya devam edeceğim.

.

Sultan Kabus’un Vefatı ve Umman

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

14 Ocak 2020, Salı

Umman Sultanı Kabus Bin El-Said, geçtiğimiz 10 Ocak Cuma günü 79 yaşında vefat etti. Ölüm nedeni henüz açıklanmayan Sultan Kabus’un, 2019 yılı Aralık ayında Belçika’da kanser hastalığından dolayı bir hafta boyunca tedavi gördüğü belirtilmektedir.

Sultan Kabus

Kabus 1970’de İngiliz desteğiyle babası Said Bin Taimur’a karşı gerçekleştirdiği kansız darbe ile iktidarı ele geçirmişti. Taimur döneminde Umman’da “güneş gözlüğü takmak gibi en basit konular yasaklanmış, eğitim almak, evlenmek, yurt dışına çıkmak vd. birçok temel ihtiyaca ulaşabilmek Sultan Taimur’un iznine bağlıydı.” İşte Kabus yönetime geldiğinde yasakların yaygın olduğu geri kalmış bir ülkenin başına geçmişti. 

Kabus, liberal ve modernist anlayışla petrol gelirleriyle Umman’ı kalkındırarak refah seviyesini yükselmiştir. Tüm bu gelişmelerin yanında Kabus, ülkesinde halkına kendisini kabul ettirmiş bir liderdi. Bununla birlikte muhalif sesleri susturan bir mutlak hükümdardı. Yani Kabus aynı zamanda başbakan, ordu başkomutanı, savunma bakanı, maliye bakanı ve dışişleri bakanı olarak da görev yapmaktaydı. Her şeye rağmen Umman’ı bölgesel çatışmalardan uzak tutabilen liderdi. Bölgesel istikrarsızlıklar karşısında genelde arabulucu rolü üstlenen Kabus, olaylar karşısında ülkesinin tarafsız pozisyonunu korumayı başarmıştı. Bu nedenle Umman, Ortadoğu’nun İsviçre’si olarak tanımlanmaktadır. Hatta Kabus, İran ve ABD arasında 2013 yılında başlayan nükleer anlaşma sürecinde gizli görüşmeleri kolaylaştıran bir rol oynadı. Görüşmeler neticesinde Viyana Nükleer Anlaşması 5+1 (Almanya) 2015 yılında imzalanmıştı.

Arap Baharı ve Umman

Arap Baharı’nda ise Umman’da diğer bölge ülkelerinde olduğu kadar geniş çaplı gösteriler gerçekleşmedi. Ancak binlerce kişi iş imkânlarının arttırılması, ücretlerin yükseltilmesi ve yolsuzlukla mücadele edilmesi talepleriyle protestolar yapmışlardı. Başlangıçta güvenlik güçleri olayları izlemekle yetinmişlerse de, sonra göz yaşartıcı gaz ve plastik mermi kullanarak kalabalıkları dağıtmaya çalışmıştı. Kabus, yolsuzlukla suçlanan bir bakanı görevden alarak ve daha fazla istihdam sözü vererek tansiyonu düşürmüştü. Diğer Arap ülkelerinde ordu ile halkı karşı karşıya getirilip olayların daha da büyüdüğü dilinmektedir. Bu anlamda Kabus, daha itidalli bir politika izlemiş ve ülkesindeki olayları yatıştırmayı başarmıştı. Birde Kabus döneminde, Mayıs 2014’te Mahkeme tarafından yolsuzluk yaptığı kesinleşen eski Ticaret Bakanı Muhammed El-Khusaibi’ye 3 yıl hapis cezası verildi. Tüm bu gelişmeler Kabus’un halkına yolsuzlukla mücadele ettiğinin işaretini vermekteydi.

Yeni Sultan Hişam Bin Tarık El-Said

Kabus’un vefatı üzerine, varisi veya halefi bulunmadığından Umman Sultanlığı Aile Konseyi’nin yeni Sultanı seçmek için 3 günlük süresi vardı. Fakat Aile Konseyi, Kabus’un gizlice kendi yerine bıraktığı kişiyi belirttiği mühürlü zarfı açmayı tercih etti. Sonuçta Kabus’un kuzeni 1954 doğumlu yeni Sultan Hişam Bin Tarık El-Said yemin ederek göreve başladı. Hişam Bin Tarık El-Said, Oxford Üniversitesi’nde eğitimini tamamlamış ve Umman’ın eski Kültür Bakanı’dır. El-Said yemin ettikten sonra yaptığı açıklamada “selefi gibi tüm ülkelerle dostane ilişkileri sürdüreceğine söz verdi.” Bu anlamda yakın gelecekte Umman’ın bölgesel sorunlara tarafsız tutumunun devam edeceği sinyalini de vermiş oldu.

İbadilik ve iç mücadeleler

Umman’da 800 yılından bu yana İbadilik mezhebi hüküm sürmektedir. Buna ek olarak İbadi imamları 800’den 1737’deki Pers istilasına kadar geçen sürede Umman’ı yönettiler. Yerel mücadelelerle 1749’da Pers istilasına son verilerek, Al Bu Said hanedanı ülkenin başına geçti. 1913’te ise Umman’ın kontrolü ikiye bölünerek, iç bölgeler İbadi imamlarınca ve kıyı bölgeleri de Al Bu Said hanedanı tarafından yönetildi. İngilizler’in aracılık yaptığı bir anlaşma ile Al Bu Said hanedanı, iç bölgenin özerkliğini tanıdı. Umman’da hanedanlıkla, İbadi imamları arasındaki çatışmalar 1954’te de görüldü. Sultan Taimur, 1959’da iç bölgelerin kontrolünü ele geçirerek aşırı muhafazakar, feodal ve izolasyonist bir siyasi karekterle ülkeyi yönetti. Umman’da petrol, diğer bölge ülkelerine nazaran daha geç bir tarihte, 1964’te keşfedildi. Ancak petrol 1967’de çıkartılmaya başlandı. Umman 1965-1975 yılları arasında Solcu güçlerin, hükümet birliklerine karşı gerçekleştirdiği Dhofar’ın güneyindeki isyanına sahne oldu. İsyan ancak Ürdün ve İran’ın askeri yardımıyla bastırılabildi. Umman İbadilik mezhebiyle, bölgedeki rakip Vehhabi, Şii vd. anlayışlardan ayrılmaktadır.

Netanyahu’nun ziyareti

İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu ve beraberindekilerin 27 Ekim 2018’de Umman’a yaptığı ziyaret hatırlardadır. Muskat yönetimi kendisinden beklenen İsrail-Filistin sorununa arabuluculuk rolünü reddetmiş, ancak barış görüşmelerine katkıda bulunabileceğini açıklamıştı. Umman’a İsrail eski Başbakanı Şimon Perez’in 1996’daki ziyaretinden sonra Netanyahu’nun gezisi de dikkat çekmişti. Fakat asıl dikkat çeken ise Umman Dışişleri Sorumlusu Yusuf Bin Alawi Bin Abdullah’ın “İsrail bu bölgede bir devlet ve hepimiz bunu anlıyoruz” şeklindeki beyanatı olmuştu. Kimi çevrelerce bu ifadeler Umman’ın tarafsızlığına gölge düşürmüştü. 

Sonuç

Katar’a Haziran 2017’de Suudi Arabistan liderliğinde uygulanan ekonomik abluka ile Körfez İşbirliği Konseyi’nde derin bir bölünmüşlük meydana gelmiş durumda. Diğer taraftan hal-i hazırda yaşanan ABD-İran gerginliğine de şahit olmaktayız. Her iki olayın meydana getirdiği sorunlara çözüm üretilmesi adına bölgesel barışın tesis edilmesi gerekmektedir.

Umman’da, Kabus sonrası süreçte, yeni Sultan Hişam Bin Tarık El-Said’den Umman’ın tarafsızlığı ve arabulucu siyasetini sürdürmesi beklenmektedir

.

Süleymani’nin öldürülmesi sonrası Suudi Arabistan

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

11 Ocak 2020, Cumartesi

ABD’nin 3 Ocak Cuma günü İran’ın Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani’yi ve Şiî milis grubu Haşdi Şabi’nin Başkan Yardımcısı Iraklı Abu Mehdi El-Muhandis’i drone saldırısı ile öldürmesinin yankıları devam ediyor.

Devamında İran’ın, Irak’taki ABD üslerini hedef alması ise, bölgedeki fay hatlarını iyice hareketlendirdi. Elbette ABD’nin, Süleymani’nin öldürülmesi ile karşılık verileceğini tahmin etmesi zor olmasa gerek.

Bölge ülkeleri ve Şiî dünyası için Süleymani ve El-Muhandis’in öldürülmesi büyük bir sembolik anlam taşıyor. Bölgede liderlik iddiasındaki Vehhabi-Sünnî Suudi Arabistan ile Şiî İran arasındaki rekabet herkesçe bilinmektedir. 

Bununla birlikte her iki ülke arasındaki rekabet, kendisini iç savaşın hüküm sürdüğü Yemen’de çeşitli silâhlı yerel unsurlar üzerinden çatışmaya da dönüşmüştü. İki ülkenin benzer rekabeti, Ortadoğu’nun diğer ülkelerinde de görülmektedir.

Süleymani’nin öldürülmesi üzerine, Suudi Haber Ajansı (Saudi Press Agency) 3 Ocakta El-Riyad Gazetesi’nden alıntıladığı haberde “Bölge İçin Yeni Bir On Yıl” başlığını kullandı. Haberde, drone saldırısı ile “bölgede İran projesinin inanılmaz bir hızla gerilediği, Tahran’da rejimin ideolojisinin yani mezhepsel sadâkatin çöküş yaşadığı” belirtildi.

El-Riyad Gazetesi’ndeki “Yeni Bir Arap On Yılı” iddialı haberde “İran’ın bölgesel emellerinin çöküşünün, İran içlerine kadar uzanacağına şüphe olmadığı” şeklinde net ifadelere yer verildi. Haberin devamında “İran rejiminin adaletsizliğinden, halkın gelirinin gereksiz yerlere harcanmasından, 40 yıldır acı çeken İran halkının rejimin sonu belli olmayan dış maceralarından dolayı sessiz kalmayacağı kesindir. Tahran iktidarındaki kliğin, bölge hakkındaki girişimleri çökmekte, yıkılmakta ve sonunda ortadan kaybolacaktır” diye ifade edilerek “dağılma sürecine girdikleri” kaydedildi.

Washington Post Gazetesi’nin 27 Mayıs 2019 tarihli sayısında, ABD Başkanı Donald Trump’ın “İran’da rejim değişikliği ve nükleer silâh aramıyoruz” ifadesi hatırlardadır. Trump’ın bu açıklamasından Süleymani’nin öldürülmesi ve sonrasının tartışıldığı bir sürece girildi. Drone saldırısı ile ABD, başta Suudi Arabistan olmak üzere bölgedeki diğer desteklediği ülkeler arasında “güvenilirliğini yenilediği” iddialar arasında. Bunun dışa vurumu da “Yeni Bir Arap On Yılı” haberidir. Riyad’ın ortaya attığı “Yeni Bir Arap On Yılı”nın içini nasıl dolduracağı ise merak konusudur.

Suudi Arabistan’ın Abkayk ve Hureys petrol sahasında 14 Eylül 2019 günü devlete ait olan Suudi Aramco rafineri tesislerine drone ile gerçekleştirilen saldırı yaşanmıştı. Saldırı sonrasında ABD’nin gerekli tepkiyi vermediğini ileri süren Riyad yönetimi, Washington’a yumuşak tepkisini ilettiği uluslar arası basında yer almıştı. Hal-i hazırda Kongre’nin baskısı altında olan ABD-Suudi askerî işbirliği ve silâh satışlarının önündeki engellerin Süleymani sonrası süreçte kaldırılması ihtimal dahilindedir. Bununla ilgili olarak ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı R. Clarke Cooper’ın 12 Haziran 2019’daki “ABD’nin Suudi’lere silâh satışını durdurması halinde, Rusya ve Çin gibi rakiplerin boşluğu dolduracağı” endişesi halen hatırlardadır. 

Bütün bunlar Suudi Arabistan için olumlu gelişmeler olabilir. Ancak zikredilen muhtemel gelişmeler Suud yönetiminin istediği gibi, Tahran ile arasındaki güç dengesizliğini gidermiyor. Diğer taraftan Riyad, İran’ın vereceği silâhlı cevabın coğrafyası kapsamındadır.

İran politikasını yine ABD’ye paralel geliştirmeye çalışan Suudi Arabistan’ın “Yeni Bir Arap On Yılı” kavramını açıklaması beklenmektedir.

.

Kasım Süleymani sonrası durum

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

07 Ocak 2020, Salı

Irak, bir süredir devam eden işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk vb. sosyo-ekonomik temelli halk gösterileri ile gündemde.

Gösterilerde ülkedeki yabancı askerlerin varlığı ve işgal sonrasında ABD kontrolünün devam etmesinden de duyulan rahatsızlık sokaklarda dile getirilmişti. Irak’ın kaotik ortamında Şii milislerin Bağdat’taki ABD Büyükelçiliği binasını hedef almaları olayların büyümesine neden oldu.

İran’ın Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani’nin 3 Ocak Cumu günü, ABD’nin hava saldırısı ile Bağdat’ta öldürülmesi bölgenin fay hatlarını harekete geçirdi. Süleymani ile birlikte Şii milis grubu Haşdi Şabi Başkan Yardımcısı Iraklı Abu Mehdi El-Muhandis de öldürülenler arasındaydı.

Saldırı sonrasında İran resmi makamlarından “intikam” ifadeleri duyulurken, Hizbullah Tugayları’ndan yapılan açıklamada Iraklılar’ın ABD üslerinden en az 1.000 m uzak durmaları çağrısı yapıldı.

Irak’taki ABD üslerinde toplamda 5 bin 200 Amerikan asker, 2014 yılında ‘İslam Devleti cihatçı radikal grubun’ yeniden canlanmasını önlemek amacıyla görevlendirilmişlerdi.

Irak’ta hal-i hazırda siyasi ve ekonomik temelli sosyal patlama yaşanmaktadır. Buna ülkenin bir de İran-ABD çekişmesine sahne olacağına anlayan Irak Başbakanı Adil Abdülmehdi “Parlamentoyu acilen yabancı askerlerin varlığı hususunda toplantıya davet ediyorum” çağrısını yaptı.

5 Ocak Pazar günü toplanan Irak Parlamentosu’nda en sert konuşmalardan birini El-Fetih Millietvekillerinden Ahmed El-Kinany’nin yaptığı belirtiliyor. Kinany konuşmasında “işgalcinin (ABD) ayrılışında oy kullanamayan herhangi bir Milletvekili, ülkesine ihanet etmiş olacak” dedi.

Parlamento’da görüşmelerin sonucunda “ABD güçlerinin ülkeden çıkarılmasına” karar verildiği duyuruldu. Böylece Irak’ın, ABD ile İran arasındaki bir çatışmanın sahası ya da tarafı olmayacağının mesajı verilmiş oldu. Parlamentosu’nda aldığı bu kararı Irak’ın uygulama kabiliyetini ne oranda gösterebileceği de ayrı bir merak konusudur.

ABD’de “Savaşı Durdurmak ve Irkçılığı Sonlandırmak İçin Şimdi Harekete Geçin (Act Now to Stop War and End Racism – ANSWER)” hareketinin “İran’la Savaşa Hayır” dövizleriyle savaş karşıtı 40’tan fazla protesto planladıkları bildiriliyor.

İran dini lideri Ali Hamaney, Süleymani’nin yerine Tuğgeneral İsmail Qaani’yi atayarak, Kudüs Gücü kuvvetleri hakkındaki soruların önüne geçmiş oldu. Kudüs Güçleri başta olmak üzere, diğer Şii grupların farklı yerlerde ABD unsurlarını hedef alacakları beklentiler arasındadır.

Geçtiğimiz aylarda İran’da yaşanan sosyo-ekonomik nedenli sokak gösterilerini, ABD Beyaz Saray Basın Sekreteri Stephanie Grisham “ABD, İran halkını barışçıl protestolarında destekliyor” açıklamasında bulunarak ülkesinin tarafını belirlemişti. ABD, sokağı destekleyerek deviremediği İran rejimine karşı, Süleymani’nin öldürülmesiyle sertlik politikasına yöneldiği anlaşılmaktadır. Süleymani sonrasında Ortadoğu’da yeni bir dönemin başlangıcı olacağı tahmin edilmektedir.

.

Libya konusu

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

01 Ocak 2020, Çarşamba

Ülkemizin dış politika gündeminde bir süredir Libya konuşuluyor. Bunun sebebi ise Türkiye ve Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti arasında imzalanan ve Doğu Akdeniz’de deniz alanlarının sınırlarını belirleyen antlaşmadır.

Aslında Türkiye-Libya Antlaşması’nın imzalanmasının sebepleri arasında, Mısır’da seçilmiş Cumhurbaşkanı Muhammed Mursî ve Müslüman Kardeşler’in Hürriyet ve Adalet Partisi iktidarına karşı yapılan 3 Temmuz 2013 darbesini de göstermek doğru olacaktır. Çünkü darbenin lideri General Abdel Fatth El-Sisi ve yönetiminin, darbenin hemen sonrasında, Doğu Akdeniz’de petrol ve doğal gaz aramaya yönelik Mısır, İsrail, Güney Kıbrıs Rum Kesimi ve Yunanistan arasında yapılan görüşmeler neticesinde varılan andlaşma söz konusudur. Adı geçen ülkelerin girişimi ile Doğu Akdeniz’de Türkiye karşıtı eksen oluştuğu da muhtemeldir. Petrol ve doğal gaz arama girişimlerine daha sonra Lübnan’ın da eklendiği iddialar arasındadır. Özellikle geçtiğimiz aylarda Lübnan Cumhurbaşkanı Mişel Avn’ın, Osmanlı dönemi hakkında olumsuz ve tarihi gerçekleri çarptıran beyanlarının Doğu Akdeniz’in gündemde olduğu bir döneme denk gelmesi ise, klişe bir ifadeyle manidardı. Suriye’nin de, Doğu Akdeniz’de petrol ve doğal gaz arama girişimlerine Rusya ile beraber başladığı gelen haberler arasındadır.

Türkiye’nin Doğu Akdeniz’e arama ve sondaj gemileri göndererek yer altı kaynaklarının arayışında olması ve Libya ile imzalanan Antlaşma, Ege ve Akdeniz’de tarihsel rekabet halinde olan Yunanistan’ı harekete geçirmiştir. Yunanistan hukukî alanda Lahey Adalet Divanı’nda ve politik sahada da Birleşmiş Milletler (BM) ile Avrupa Birliği (AB) gibi uluslar arası düzeyde harekete geçti.

Arap Baharı sürecinde eski Libya Devlet Başkanı Muammer Kaddafi’nin 20 Ekim 2011’de öldürülmesi ile birlikte ülke, kaosun derinleştiği bir döneme girmişti. Kaddafi sonrasında Trablus’ta, Libya’nın BM nezdinde tanınan uluslar arası hükümeti, Fayez El-Sarraj liderliğindeki Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti’dir. Diğer önemli unsur ise, ülkenin doğusunda etkinliği bulunan Tobruk’daki General Halife Hafter öncülüğündeki gruptur.

Müslüman Kardeşler taraftarı olduğu iddia edilen El-Sarraj’ın karşısında, Hafter’in Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri (BEA), Mısır, Rusya, ABD ve Fransa’dan destek gördüğü uluslar arası basında yer alıyor.

Libya’da El-Sarraj karşısında, Vehhabi destekli Hafter’in sivil yerleşim yerlerini hedef aldığı ve terör suçu işlediği belirtilmektedir. Trablus’taki Ulusal Hükümetin Dışişleri Bakanı Muhammed Seyyale, sivilleri ve kamu binalarına saldırı düzenleyen Hafter’in “savaş suçlusu” ilan edilmesi için BM Güvenlik Konseyi’ne başvuruda bulundu.

Bugün Libya güvenlik ve istikrarın olmadığı bir ülkedir. Türkiye ile Libya arasındaki Andlaşma 27 Kasım 2019’da imzalanmış olup, 26 Aralık 2019’da 30990 Sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Anlaşma’dan hemen sonra Libya’nın asker talebi üzerine, Türk askerinin Libya’ya gitmesi gündemdedir. 

Yemen ve Suriye incelendiğinde uluslar arası aktörlerin vekalet savaşları sürdürdükleri görülmektedir. Bir de Wagner Group ve Blackwater vb. yapıların paralı askerlerinin faaliyetleri söz konusudur. Wagner Group özel askeri şirket şeklinde tanımlanmakta ve Wagner’in paralı askerlerinin Suriye, Sudan, Orta Afrika Cumhuriyeti, Libya ve Ukrayna gibi ülkelerde operasyonlara katıldıkları iddialar arasındadır. Wagner’in sahibi Rus işadamı Yevgeny Prigozhin olduğu ileri sürülüyor. Aynı durum Blackwater için de geçerli. Blackwater hakkında Jeremy Scahill’in 2007’de kaleme aldığı “Blackwater: The Rise of the World’s Most Powerful Mercenary Army (Blackwater: Dünyanın En Güçlü Paralı Ordusunun Yükselişi)” adlı kitabı incelenmeye değer nitelikte. Kitapta özel askeri bir şirket olan Blackwater’ın paralı bir kuvvet olarak var olduğu iddia ediliyor.

Libya’ya asker gönderilmesiyle Türkiye, Hafter’in ordusu ve paralı askerler vd. unsurlarla karşılaşması kuvvetle muhtemeldir. Dolayısıyla alınması muhtemel asker gönderme kararına ve sahada yapılacak faaliyetlere azamî dikkat edilmesi zorunluluktur.

.

Seçim sonuçları: Bitmeyen şarkı

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

18 Aralık 2019, Çarşamba

Cezayir’de Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin 12 Aralık’ta yapılacağının açıklanması, yeni bir dönemin başlangıcına vesile görüldü. Bununla birlikte “toplumsal unsurlar, devlet kurumları ve ordu” seçimleri tek çıkış noktası olarak önemsiyorlarken, Anayasa’yı da nihaî hakem kabul ediyorlar. Ancak tarafların yorumları farklılık arz ediyor. Hal-i hazırdaki ayrılıklar bu yorum farklılıklarına dayanıyor.

Alınan yeni seçim kararı hakkında bazı kesimlerce eski rejimin (angient regime) kalıntılarının aktif olduğu eleştirileri getiriliyor. Çünkü adaylar, Bouteflika döneminin hükümetlerinde görev yapmış kişilerden oluşuyor.

Seçim Komitesi’nin 2 Kasımdaki açıklamasında “seçimler için toplamda 23 adayın başvuruda bulunduğu, ancak bunlardan 18’inin, 48 vilayetten 25’inde imza toplamak dahil olmak üzere diğer adaylık şartlarını yerine getiremediğinden seçimlere katılamayacaklarını” duyurdu. Seçimlere katılmayı hak kazanan adaylar ise şöyle sıralandı: Eski Başbakanlardan Abdelmadjid Tebboune (Ulusal Kurtuluş Cephesi Partisi) ve Ali Benflis (bağımsız), eski Kültür Bakanı Azzeddine Mihoubi (Demokratik Ulusal Topluluk Partisi), ılımlı İslâmcılardan eski Turizm Bakanı Abdelkadir Bengrine (El-Bina Hareketi) ve Abdelaziz Belaid (El-Mustakbel Partisi Başkanı). Cezayir sokaklarında, “5 aday için Bouteflika’nın en yumuşak versiyonu” tanımlaması yapıldı. Adaylar seçim kampanyalarına 17 Kasımda başladılar.

2019 yılı boyunca yerleşik egemen hiyerarşik güce karşı kitlesel protestolarla meydana gelen muhalif Hirak Hareketi, “eski rejimin yetkililerinin aday olmayacakları bir seçim tercih ettiklerini ve mevcut haliyle 12 Aralık seçimlerine katılmayacaklarını” açıkladı. Hareket’ten yapılan açıklamada “oy pusulasındaki adayların tamamının devlet organlarıyla yakın ilişkileri var, bazıları reforma zorlanmış olsa da, hepsi değişmeyen elitlerin bir parçasıdır” ifadesine yer verildi. Bazı göstericiler seçimleri “çetelerle seçim” ve “idiotlar tuzağı olan yozlaşmış iktidar tarafından düzenlenen seçim” sloganlarıyla seçimleri protesto ettiler. Buna ek olarak Demokratik Alternatif Güçleri İttifakı ile Adalet ve Kalkınma Cephesi de seçimleri protesto edenler arasında.

Cezayir, 42 milyon 679 bin 018 kişilik nüfusa sahip. Bu nüfusun 24 milyon 474 bin 161’i kayıtlı seçmendir. Seçimler sert güvenlik tedbirleri altında, 12 Aralıkta, 13 bin 295 merkezde ve 61 bin 239 noktada gerçekleştirildi. Kayıtlı seçmenlerin 8 milyon 504 bin 246’sı oy kullanırken, 1 milyon 243 bin 458 oy ise geçersiz kabul edildi. 11 bin 588 oy da itirazlarla “tartışmalı oy” statüsünde. Seçimin sonuçlarına göre: 1. Tebboune, % 58.15 oranıyla, 4 milyon 945 bin 116 oy alarak seçimin galibi oldu; 2. Bengrina, % 17.38 oranıyla, 1 milyon 477 bin 735 oy; 3. Benflis, % 10.55 oranıyla, 896 bin 934 oy; 4. Mihoubi, % 7.26 oranıyla, 617 bin 753 oy; 5. Belaid, % 6.66 oranıyla, 566 bin 808 oy aldılar.

Cezayir’de seçimlere katılım % 39.83’le gerçekleşti. Böylece Hirak Hareketi başta olmak üzere, diğer unsurların seçimleri protestosu başarıya ulaştı denilebilir. Bununla birlikte yeni Cumhurbaşkanı Tebboune’nin meşrûiyetinin tartışmaya açılması da kuvvetle muhtemeldir. Hatta seçim sonuçlarının açıklandığı 13 Aralıkta “eski rejim”in adaylarına ve kazananına karşı gösteriler başladı bile. Bürokrasi ve ordu açısından seçimlerin yapıldığı söylenebilir. Ancak muhaliflerin ve sokağın tansiyonunun henüz düşmediği aşikârdır. Çünkü 24 milyon 474 bin 161’i kayıtlı seçmenden, sadece 8 milyon 504 bin 246’sı sandığa gitmiştir. Dolayısıyla 15 milyon 969 bin 915 seçmen oy kullanmayarak, seçimin galibini muhalifler olarak belirlemişlerdir. Daha da önemlisi zengin doğal gaz ve petrol kaynaklarına sahip, eski Fransız sömürgesi Cezayir’in bir türlü istikrara kavuş(a)maması manidardır. Gerçekleştirilen seçim, muhalifler açısından “tamamlanmamış seçim” olup, Cezayir’in yakın zamanda tekrar seçimlere gitmesi ihtimal dahilindedi

.

Cezayir-1: Seçim Süreci

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

17 Aralık 2019, Salı 00:40

Cezayir, 1830-1962 yılları arasında Fransız sömürgesiydi.

Ülke, 1954-1962 arasında toplam 8 yıl süren mücadelenin ardından, 5 Temmuz 1962 bağımsızlığına kavuştu. Cezayir bağımsızlığından günümüze 1963, 1976, 1979, 1984, 1988, 1995, 1999, 2004, 2009, 2014 ve 2019 olmak üzere, toplam 11 defa Cumhurbaşkanlığı seçimlerine sahne oldu.

Ülkede uzun yıllardır Cumhurbaşkanlığı görevini yürüten Abdülaziz Bouteflika’nın 22 Şubat 2019’da 5. kez Cumhurbaşkanlığı adaylığını açıklaması, yönetimde ordunun-sendikaların-iş adamlarından meydana gelen kastın ağırlığının fazlasıyla hissedilmesi ve sosyo-ekonomik problemler toplumsal kesimlerin sokak gösterileri ile sonuçlandı. Cezayir’in bütün şehirlerine yayılan ve Hirak (Hareket) adı verilen protestolar; ilerleyen yaşı, sağlık durumunun müsaid olmaması, 2013’ten beri tekerlekli sandalye kullanması, geçirdiği felçten dolayı konuşmasındaki zorluk vb. sebeplerle hastaneye kaldırılan Bouteflika’nın yeniden adaylığına verilen tepkilerdi. Göstericilerin diğer tepkileri de yaşama maliyetlerindeki artış, işsizlik, sağlık hizmetlerinin yetersizliği, konut sorunu, eğitim sisteminden kaynaklı memnuniyetsizlikler, gençlerin geleceğe dair hayal kırıklıkları şeklinde sıralanıyor. Bununla birlikte Bouteflika’nın Özel Danışmanlığı’nı yapan kardeşi Said Bouteflika’nın ülkenin “de facto” yöneticisi konumu da, kitleleri harekete geçiren bir başka sebeptir.

Hirak gösterilerinde, Cezayir resmî makamları yüzlerce göstericiyi, gazeteciyi, hak savunucularını yasalara aykırı bir şekilde tutukladığı iddialar arasında. 2019 yılı boyunca devam eden protestoları, Arap Baharı’na benzetenler de oldu. Ancak protestocular ekonomik, sosyal ve siyasî reform taleplerini dile getirmiş olsalar da, radikal bir şekilde örgütlenmiş yapıya sahip değillerdi. Aynı zamanda protestocular şiddeti reddederek, askerî bir çatışmaya varmayan sokak gösterileriyle yetindiler. Maalesef sokaklarda yaralanma ve ölümle sonuçlanan müdahalelere maruz kaldılar. Gösteriler her Perşembe ve Cuma, gün sonunda taleplerin dile getirilmesiyle gerçekleştirildi. Hirak’ın temsilcilerinin olmaması da, Cezayir toplumsal gösterilerini, Arap Baharı’nın yaşandığı ülkelerdeki gösterilerden ayırmaktadır.

Genel Kurmay Başkanı Korgeneral Ahmed Gaed Salah’ın 26 Mart tarihli TV konuşması “bu krizden hemen çıkmanın, Anayasal çerçevede bir yolunu bulmalıyız” oldu. Sonrasında 2 Nisan’da istifa eden Bouteflika’nın yerine 10 Nisan’da 90 günlüğüne geçici Cumhurbaşkanı olan Abdelkadir Bensalah’ın etkisi de bu süreçte hissediliyordu. Protestocuların baskısına daha fazla dayanamayan ve seçimlerde kilit rol oynayan Anayasa Konseyi Başkanı Tayeb Belaiz’in istifa haberi duyuldu. Böylece göstericiler karşı oldukları ve “3B” diye adlandırdıkları “Tayeb Belaiz, eski Başbakan Noureddine Bedoui ve Bouteflika”nın istifalarını sağlamış oldular. Şimdi hedefteki kişi geçici devlet başkanı Abdelkadir Bensalah’dı.

Cezayir’de Anayasa Konseyi’nin 2 Haziran 2019’daki açıklamasında, 4 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yapılacağı belirtilmişti. Ancak muhtemel adayların yasalarda belirtilen özelliklere haiz olmamaları ise, seçimlerin gerçekleşmesini engellemişti. Diğer taraftan Fransa’dan bağımsızlığın alındığı 1962’den bu yana, Bouteflika’nın görevden uzaklaştırılmasından sonra, Bensalah’ın da istifasını talep eden göstericilerin, Cezayir’i yöneten elitlerin üstünlüğüne son vermeye kararlı oldukları görüldü.

Genel Kurmay Başkanı Korgeneral Salah’ın 2 Eylüldeki beyanında “15 Eylül’de Seçim Komitesi’nin açıklama yaparak, ülkeyi 90 günün ardından 12 Aralıkta seçimlerin yapılacağını bildirmesi gerektiğini” belirtmesi, ülke gündemini yeniden hareketlendirdi. Salah açıklamasında ayrıca “siyasî sürecin önündeki zorluklara, yolsuzluklara, çetelere, seçimlerin ve devlet kurumlarının tarafsızlığı” ifadelerine de yer verdi. Salah’ın 2007’de ABD Büyükelçiliği ile irtibatı olduğu iddia edilmişti.

İslâm Partisi Başkanı Abderrazak Makri de “Cezayir için medyanın kontrolü, sivil toplum kuruluşlarının kurulması hakkında sınırlamalar, muhalif partilere yönelik baskılar, devlet kurumlarındaki yozlaşmalar vb. göstergelerin hürriyetler ve demokrasi konusunda korkuya sebep olduğunu” belirtti.

Toplum İçin Barış Hareketi ve en büyük muhalif unsurlardan İslâmcı Parti’nin, seçimlere gidilmesi kararının sivil yapı Seçim Komitesi ya da geçici Cumhurbaşkanı tarafından değil de, Genel Kurmay Başkanı’nca ilân edilmesini eleştirdiler. Yapılan eleştiri üzerine ülkenin en fazla üyesi (60 bin) bulunan Facebook’taki “Cezayir Ayağa Kalk” grubunu sanal ortamda saldırıya uğradı ve devlet tarafından kapatıldı. Muhalif yayınların yapıldığı Netblocks, Youtube ve Google’a erişim devlet şirketi Cezayir Telekom’un girişimiyle durduruldu.

Artan protestolar karşısında, sivil yönetici olan geçici Cumhurbaşkanı Salah’ın, seçimlerin 12 Aralık’ta yapılacağını açıklaması ise, halk kitlelerini sakinleştirmeye yetmedi.

NATO Zirvesi’nin ardından

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

08 Aralık 2019, Pazar

NATO’nun 70. Kuruluş yıl dönümü 3-4 Aralık günü Londra’da Liderler Zirvesi adı altında gerçekleştirildi.

NATO zirvesine giden süreçte Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un açıklamaları gündemi belirledi. Macron’un 7 Kasım 2019’da The Economist dergisine verdiği demeçte “NATO’nun beyin ölümü yaşadığını, ABD Başkanı Donald Trump’ın, İttifak’ın kolektif savunma ile ilgili 5. Maddesi’ne kuşkuyla yaklaştığını ve ABD’nin herhangi bir krizde Avrupa’yı savunup savunmayacağından emin olmadığını” vurgulamıştı. Macron’un açıklamalarının ardından, NATO’nun ömrü ve geleceği hakkında tartışmalarda başladı.

NATO’nun “varlık sebebi” hakkındaki tartışmalar, 1989’da Soğuk Savaş’ın sona ermesini simgeleyen Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla birlikte yaşanmıştı. Üye ülkelerin farklı hassasiyetleri, zaman zaman benzer tartışmaların yapılmasına sebep olmaktadır. Türkiye’nin de, Kuzey Suriye’den güvenlik odaklı tehdit algılaması bağlamında, PYD/YPG konusundaki destek arayışına yeterli cevap alamadığı bilinmektedir. Bununla birlikte Rusya’nın Ukrayna ile savaşı ve sonuçta Kırım’ı alması, NATO’nun Baltık ülkeleri savunma planını öne çıkartan önemli bir husustur. Dolayısıyla Türkiye’nin, PYD/YPG terör örgütüne karşı, NATO desteğini sağlamak için Polonya başta olmak üzere Estonya, Litvanya ve Letonya gibi Baltık ülkeleri ile ilgili NATO savunma planını veto etme düşüncesi, NATO içerisinde hareketliliğe sebep oldu. 

Zirvenin sonuç bildirgesinde, NATO’nun her türlü teröre karşı olduğu ve PYD/YPG terör örgütü hakkında Türkiye’nin görüşünü destekleyen ifadeleri önemli. Ancak yeterli değildir. Çünkü Macron’un hemen toplantı sonrasında konu ile ilgili anlaşma olmadığını beyan etmesi ise, yeterli olmadığının delili niteliğindedir. Buna, NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg’in “Rus silâh sisteminin NATO ile entegresinin mümkün olmadığını” belirtmesi de eklenebilir. Birde toplantıda ABD Başkanı Donald Trump’ın, Türkiye’nin lehine yaptığı konuşmalarda, ülkesinin desteklediği PYD/YPG konusuna hiç değinmemesi dikkatlerden kaçmadı. Böylece İttifak üyeleri mevcut konumlarını korumakla birlikte, NATO içerisindeki fikir ayrılıklarının çözümünü zamana bırakmış görünüyorlar.

Fransa, NATO’ya 1949’da üye olmuş. Fakat Cumhurbaşkanı Charles de Gaulle döneminde 21 Haziran 1966’da NATO’nun askerî kanadından çekildiğini duyurmuştu. Fransa, Türkiye’nin de onayıyla NATO’nun askerî yapısına ancak 2009’da dönmüştü.

Aynı şekilde Yunanistan da 1974’te NATO’nun askerî kanadından çekilmiş, ancak 1980’de tekrar askerî kanada dönmüştür. Yunanistan’ın geri dönüşünde, Türkiye’deki 1980 darbesini gerçekleştiren askerî cuntanın veto hakkını kullanmamasının etkili olduğu kuvvetle muhtemeldir. Çünkü NATO’da kararların alınmasında üye ülkelerden herhangi birinin veto etmesi, ilgili kararın alınmasını engelliyor. Türkiye’nin onayı olmasaydı ne Fransa ne de Yunanistan NATO’ya dönebilirlerdi. Macron’a bunu hatırlatmakta fayda var.

Türkiye’nin NATO üyeliği, İttifak’a Güney Kıbrıs Rum Kesimi’nin üyeliğini de engelliyor. Türkiye’nin olmadığı bir NATO’ya Güney Kıbrıs Rum Kesimi’nin üyeliği söz konusu olacak ve bu durum Kıbrıs politikasında daha önce hiç olmayan bir kırılmayı da beraberinde getireceği muhtemeldir. Diğer taraftan Müslüman Kardeşler’in 3 Temmuz 2013 darbesiyle iktidardan uzaklaştırıldıktan hemen sonra Mısır, Yunanistan ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi arasındaki görüşmeler neticesinde, Doğu ve Güney Akdeniz’de petrol ve doğal gaz arama çalışmaları yapılmaktadır. Bir bakıma NATO üyeliği, Türkiye’nin, Doğu Akdeniz’de petrol ve doğal gaz aramasında da elini güçlendiriyor denilebilir.

Almanya’da, başşehir Berlin’in Tiergarten bölgesinde 23 Ağustos 2019’da gerçekleştiren, Çeçen savaşında Rusya karşıtı cephede savaştığı iddia edilen Tornike K. cinayetiyle ilgili Rusya’nın yeterli işbirliği yapmadığını belirtiyor. Bu kapsamda Almanya’nın, Rus Büyükelçiliği çalışanlarından iki kişiyi “istenmeyen adam (personna non grata” ilân etmesi de, Rusya tarafından tepkiyle karşılanıyor. Kremlin ise, Büyükelçilik çalışanlarının cinayetle ilgilerinin olmadığı yönünde görüş belirtiyor. Aslında Rusya ve NATO’nun Avrupalı müttefikleri arasında terörizm konusunda farklı algılara sahip oldukları bir kez daha ortaya çıkıyor. Her iki taraf arasındaki bu farklı algılama, NATO’nun Avrupalı üyelerini “gelecekte kendini nasıl savunmalı?” sorusuna cevap aramaya zorluyor.

NATO Zirve sonuç bildirgesinde ilk defa Çin’in adı geçiyor. Bir süredir, büyüyen ekonomisi ve gelişen sanayisiyle Çin, ABD tarafından yakından takip ediliyor. Çin’in “Kuşak-Yol Projesi”, yakın dönemdeki Huawei örneğindeki gibi ABD ile teknoloji savaşı ve buna bağlı olarak istihbarat vb. alanlardaki rekabet iyice gün yüzüne çıkmıştır. Trump’ın, Çin’e yönelik tutumu ve Çin’in sonuç bildirgesine kadar girmesi de, NATO’ya yeni bir çalışma alanı açacağı kuvvetle muhtemeldir.

..

Fransa ve NATO

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

03 Aralık 2019, Salı

Güvenlik kelime olarak tehdit, tehlike ve korku durumunun ve hissinin olmamasıdır.

Ülke güvenliği deyince akla ülkelerin “toprak bütünlüğü ve egemenliği” gelir. Uluslararası ilişkiler disiplininin temel teorilerinden “realizme” göre “uluslararası sistemde güç ve çıkar ilişkisi” ön plandadır. Güvenliği sağlamak için de güce ihtiyaç duyulur. Güç ile güvenlik tedbirleri alınarak, “saldırı ve tehditlere” karşı “savunmacı ve caydırıcı” rol oynar. Bir diğer temel teori de “idealizm”dir. İdealizmde ise, barış ve hukuk önceliklidir. Güvenliği sağlamak uluslararası hukuka, uluslararası anlaşmalara, uluslararası örgütlerin barışçıl kural ve politikalarıyla gerçekleşebilir. Bu politika da günümüz küresel sisteminde “hepimiz birimiz – birimiz hepimiz için” anlayışında “kolektif güvenlik”le sağlanmaya çalışılıyor. Konuyla ilgili A. Dawid Baldwin’in, Review of International Studies dergisinin 1997 yılı 23/1 sayısındaki The Concept of Security başlıklı makalesinden istifade edilebilir.

İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, NATO (North Atlantic Treaty Organization – Kuzey Atlantik Anlaşması) 4 Nisan 1949’da ABD liderliğinde “barış ve güvenlik” amaçlı kuruldu. NATO’nun diğer bir amacı da, Avrupa güvenliğini düzenlemekle birlikte, ABD’nin, Avrupa güvenliğine katkı/destek sağlayacak bir uluslararası örgüt misyonunu taşımasıdır. Savaş sonrası dönemde NATO, iki kutuplu dünya sisteminde yerini SSCB karşısında aldı ve varlığını devam ettirmektedir.

Tarihinde, üyelerinden gelen sert eleştirilere maruz kalan NATO hakkında bugünlerde yeni bir tartışma gündemde. Yeni tartışmayı başlatan kişi de Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron oldu. Macron’un 7 Kasım 2019’da The Economist dergisine verdiği demeçte “NATO’nun beyin ölümü yaşadığını, ABD Başkanı Donald Trump’ın, İttifak’ın kolektif savunma ile ilgili 5. Maddesine kuşkuyla yaklaştığını ve ABD’nin her hangi bir krizde Avrupa’yı savunup savunmayacağından emin olmadığını” vurgulamıştı. Macron’un açıklamalarının ardından, NATO’nun ömrü ve geleceği hakkında tartışmalar da başladı.

Tartışmayı başlatan Macron’un Fransa’sı, daha önce de NATO merkezli bir krizin odağındaydı. NATO’ya 1949’da üye olan Fransa, dönemin Cumhurbaşkanı Charles de Gaulle’ün kararıyla 21 Haziran 1966’da NATO’nun askerî kanadından çekildiğini duyurmuştu. Fransa’nın bu kararı almasında “ABD’nin Avrupa’nın işlerine çok karıştığını, üye ülkelerin özgürce davranamadığı ve tam bağımsız bir ülke olarak hareket edilemediği” etkili olmuştu. Yine De Gaulle’e göre “Avrupa’nın güvenliğini Avrupalılar sağlamalıdır.” Bununla birlikte Fransa’nın bu kararında “silahlarını daha özgürce pazarlayabilme” düşüncesi de mevcuttur. Fransa, NATO’nun askerî yapısına ancak 2009’da dönebildi.

Macron’un açıklamasına karşılık, başta Almanya ve Türkiye gibi NATO üyeleri tepkilerini göstermişlerdir. Fakat Macron’un ifadeleri, yakın geçmişteki bir krizi daha hatırlara getirmiştir. 11 Eylül 2001 terör olayları sonrasında, Irak’ın işgali hakkında AB ile ABD arasındaki düşünce farklılıkları transatlantik ilişkileri kopma noktasına getirmişti. Bazı uzmanlar NATO’nun sonunun geldiğini iddia etmiş, bazıları da ABD ile Avrupa’nın paylaştıkları ortak değerler için, NATO’ya yeni görevler bulunarak hayatî sebebini (reason d’etre) devam ettireceğini açıklamıştı.

NATO’nun 11 Ağustos 2003 tarihinde Afganistan’daki ISAF komutasını devralması paradoksal bir gelişmeydi. Böylelikle NATO ilk kez Avrupa-Atlantik dışına çıkmış ve “alan dışı (out of area)” görev yapmaya başlamıştı. Bir yandan Irak Savaş’ı sürerken, diğer yandan da NATO’nun yarınının tartışmaları yapılıyor, “Büyük Ortadoğu Projesi”ndeki yerinin neresi olduğu sorgulanıyordu. Tam da bu sırada Javier Solona tarafından AB’nin “Dış Politika Doktrini” kapsamında, 17 Haziran 2003 Selanik Zirvesi’nde AB’nin savunmasını sınırları dışında yer alan “Geniş Ortadoğu Projesi” diye adlandırdığı bölgede başlaması gerektiğini açıklamıştı. Böylece AB, ABD ve NATO üyesi ülkelerin “ortak tehdit” anlayışında birleştikleri, fakat mücadele yöntemleri farklılık arz etmekteydi.

Bugün ABD ve NATO’dan bağımsız hareket edebilmesi için, AB’nin, 9-10 Aralık 1991’de Maastricht Zirvesi’nde aldığı “ortak dış ve savunma politikası”nda gelişme kaydetmesi gerekmektedir. Macron’un açıklamalarının ise, 3-4 Aralık 2019 Londra NATO Liderleri Zirvesi’nde gündem olacağı kesindir. Fransa ile ABD’nin, NATO üzerinden karşı karşıya gelmesi, realist çıkarlardan mı? Yoksa idealizm merkezli kolektif güvenlik kaygısından mı kaynaklandığını ilerleyen günlerdeki muhtemel gelişmelerden anlayacağız. Zirve’nin sonuç bildirgesinin de, bundan sonraki süreci belirleyeceği ihtimaller arasındadır.

.

Yumuşak Güç’ ve ‘Ateş Krallıkları’

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

29 Kasım 2019, Cuma

Yumuşak Güç (Soft Power) kavramı, Harvard Üniversitesi akademisyenlerinden Joseph S. Nye’in, 1990’da yayınlanan “Öncülüğe Mecbur: Amerikan Gücünün Değişen Doğası (Bound to Lead: The Changing Nature of American Power)” başlık kitabında ilk defa zikredilmiştir.

Nye, uluslar arası ilişkiler literatürüne kazandırdığı Yumuşak Güç kavramını 2004 yılında “Yumuşak Güç: Dünya Siyasetinde Başarının Yolu (Soft Power: The Means to Success in World Politics)” adıyla kitaplaştırmış ve Public Affairs Şirketi’nden yayınlamıştır.

Nye, Yumuşak Güç adlı eserinde, geleneksel olarak gücü tarif eden askerî gücün kullanım dönemi geçmiştir ve 21. yüzyılda artık devletlerin diğer devletleri/halkları ikna etmek için “yumuşak güç” kullanmaları daha akılcı, ekonomik ve etkilidir. 

Yumuşak güce sahip olmak için, “çekici bir kimlik taşıyan kültür, siyasî değerler ve kurumlar, ahlâkî temelli ve meşrûiyete dayalı politikalar üzerinde yükselen bir cazibe merkezi oluşturulmalı ve bu merkezin gücü, başkalarının tercihlerini ikna yoluyla belirleyebilme yetisine ulaşmalıdır.” Burada kısaca belirtilen Yumuşak Güç tanımının detaylarına Prof. Dr. Baskın Oran’ın Editörlüğünü yaptığı “Türk Dış Politikası, Cilt 3: 2001-2012” adlı kapsamlı eserden ulaşılabilir.

90’lı yıllardan itibaren gelişen Türk film sanayisi gelinen noktada, Türkiye’nin Yumuşak Güç açısından en etkili unsurunu, yurtdışına ihraç edilen TV dizi filmleri oluşturmuştur. 

Bu diziler özellikle Arap pazarında beğenilmekle birlikte, Ortadoğu’dan Balkanlar’a ve Latin Amerika’ya uzanan bir coğrafyada yayınlanmıştır. Dizi filmler dolayısıyla Türkiye’ye gelen Arap turist sayısında önemli artışlar kaydedilmiştir. Diğer taraftan olumsuzluklar da yaşanmıştır. “Kurtlar Vadisi” dizisi, İsrail Dışişleri yöneticilerinin öfkelenmesine (Baskın Oran) sebep olmuştu.

Türk dizileri yayınlandığı ülkelerde, Hollywood film endüstrisinin “ABD’yi öncü, güçlü ve modern gösteren” Amerikan filmleri gibi etkisini gösterdi. Böylece Türk dizileri “Batı’nın ötesinde de zenginlik ve modernliğin olabileceği imajını bıraktı (Baskın Oran). Ayrıca yayınlanan dizilerin artı ve eksilerinin değerlendirilmesinde fayda vardır.

Katar’ın Al Jazeera kanalının bölge ülkelerindeki etkisi yadsınamaz. Özellikle 2017 yılı Haziran ayında Suudi Arabistan liderliğindeki ülkelerin, Katar’a uyguladıkları ekonomik abluka sürecinde bu etki görüldü. 

Prof. Dr. Cengiz Tomar’ın 13.03.2018 tarihinde Anadolu Ajansı web sitesinde yayınlanan “Türk Dizileri, Arap Baharı ve Karşı Devrim” başlıklı makalesinde, “Dubai’den yayın yapan MBC televizyonu 11 adet kanala sahip ve MBC’nin hissedarları arasında Suudi kraliyet mensupları da bulunuyor. MBC’den Mart 2018’de yapılan açıklamada Türk dizilerini artık yayınlamayacağı duyurulmuştu” demiştir.

Bugünlerde yine BAE merkezli yeni bir Yumuşak Güç enstrümanı ile karşı karşıyayız. Dubai’de faaliyet gösteren Genomedia firması tarafından yapımı tamamlanan “Ateş Krallıkları (Kingdoms of Fire)” isimli drama dizisi, Türkiye ile BAE arasında yeni bir tartışma konusu olacağa benziyor. 

Genomedia’ya göre dizinin konusu “Mısır, Suriye ve Osmanlı İmparatorluğu arasında 15. Ve 16. yüzyıllar arasında geçen tarihi bir dramadır. Dizi, Memlükler ile Osmanlılar arasında Ortadoğu’nun kontrolü üzerindeki rekabeti konu edinmektedir. Filmde, Kahire’deki Memlükler’in son Sultanı II. Toman Bay ve İstanbul’daki Sultan Selim gibi iki ana karakterin mücadelesi kaydediliyor.” Dizinin 17 Kasımda yayınlandığı belirtiliyor.

BAE Abu Dabi Veliaht Prensi Muhammed bin Zayid ve Suudi Veliaht Prensi Muhammed bin Salman, Arap halkları nezdinde, Türk dizilerine yönelik teveccühü azaltmak ve Osmanlı imajını zedelemek için birlikte kara propagandaya giriştikleri ihtimaller dahilindedir.

Dizi hakkındaki yayınlar incelendiğinde, Nye’in yukarıdaki Yumuşak Güç tanımındaki “ahlâkî temelli ve meşrûiyete dayalı politikalar” kapsamında olmadığı da aşikârdır. Müslümanların tarihini yanlış aktaran dizi hakkında diğer Müslüman ülkelerin tutumu ise merak ediliyor.

.

İran toplumunda hareketlilik

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

23 Kasım 2019, Cumartesi

İran’da 15 Kasım 2019 Cuma günü başlayan protesto gösterileri devam ediyor.

Halkın sokaklara dökülmesine sebep olarak “akaryakıta yapılan devlet sübvansiyonlarının kaldırılması” yani zam yapılması gösteriliyor. Zammın asıl gerekçesi ise, zamdan elde edilecek 2.5 milyar dolarlık gelirin, 18 milyon dar gelirli (60 milyon kişi) aileye malî yardımda bulunulacak olması. İran halkı benzinin 60 litresini bin İran Tümeni’ne (50 Kuruş) alıyordu. Zamla birlikte fiyat bin 500 Tümen’e (75 Kuruş) yükseldi. Buna ek olarak 60 litreyi geçen her litre için fiyat 3 bin Tümen şeklinde uygulanmaya başlandı. 

İran, zamlara rağmen akaryakıtın ucuz satıldığı ülkelerdendir. Ancak toplumsal protestoların tek sebebi akaryakıt zamları değil. İran ekonomisi geçen yılın Mayıs ayından bu yana baskı altında. Enflasyon yüzde 40’ların üzerinde seyrettiği ülkede, hayat pahalılığı had safhada. Uluslararası Para Fonu (IMF), 2019 yılı sonu itibariyle İran ekonomisinin yüzde 9.5 daralacağını tahmin ediyor. ABD’nin uyguladığı ambargo da unutulmamalı. Buna birde işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, yolsuzluk, siyasî hırs, rüşvet, iç göç, rejime olan güven sorunu da eklenince, toplumsal huzursuzluk içinden çıkılmaz bir hâl alıyor. Aynı zamanda zikredilen bu olumsuzluklar, ülkedeki protestoları müdahaleye açık duruma getiriyor.

Gösteriler Tahran, Tebriz, İsfahan, Kirmanşah, Şiraz ve Ahvaz başta olmak üzere, İran’ın yüzde 40’ına yayılmış durumda. Hükümet göstericilerin mobilizasyonunu ve iletişimini engellemek için internet hizmetini durdurdu. Böylece toplumun dış dünyayla bağlantısının neredeyse yüzde 5’e kadar düştüğü iddialar arasındadır. Ülkedeki gösterilerin geniş bir alana yayılması ve şiddetinin artmasında, Irak’ta bir süredir devam eden iç karışıklıklara, İran’ın müdahale ettiği yönündeki iddialar da ayrıca değerlendirilebilir.

ABD Beyaz Saray Basın Sekreteri Stephanie Grisham “ABD, İran halkını barışçıl protestolarında destekliyor” açıklamasında bulunarak ülkesinin tarafını belirlemiş oldu. Yine ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’ya ait olduğu iddia edilen ve 16 Kasım Cumartesi günü yayınlanan Tweet’te göstericilere “ABD sizinle birlikte” ifadesiyle destek verdi. Tweet ve açıklamalara İran Dışişleri Bakan Sözcüsü Abbas Mousavi “İran’ın onurlu insanları, bu iki yüzlü sözlerin dürüst bir sempati taşımadığını iyi biliyor” beyanatıyla karşılık verdi. İran Meclis Başkanı Ali Larijani de 18 Kasımdaki konuşmasında “ABD’nin İran İslâm Cumhuriyeti’yle ilgili hedefinin ülkedeki huzursuzluktur” diyerek, İran’daki toplumsal karışıklıktan ABD’yi sorumlu tutuyor. Böylece ABD’nin, İran’ın içişlerine müdahalede bulunması kuvvetle muhtemeldir.

ABD, yıllardır nükleer silâh programından dolayı, bazı terör örgütlerine destek verdiği iddiaları, ekonomik kriz, sokak protestoları ile Tahran’ı zorluyor. S. Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve İsrail de ABD’nin göstericileri desteklemesinde hem fikirler.

İran’ın dinî lideri Ayetullah Hamaney’in, zamları destekleyen açıklaması ise hem protestocuların meşrûiyetlerinin sorgulanmasına hem de güvenlik güçlerinin protestoculara müdahalesinde alan açmasında etkili olduğu söylenebilir. Ancak fiyat artışları hakkında alınan kararın, Meclis’te istişare edilmeden yürürlüğe girmesi de, bir takım milletvekillleri tarafından eleştirilmektedir.

Avrasya Grubu Analistleri’nden ve Associated Press Haber Ajansı’ndan Henry Rome göre “birçok ülkede olduğu gibi akaryakıt fiyatlarına müdahale etmek, politik olarak patlayıcıdır.” Ruhanî, 2017 yılında da fiyatları yüzde 50 arttırmak istemiş, ancak büyük protestolarından ardından, bu kararını geri çekmek zorunda kalmıştı. Aslında İran’da 2020 Şubat ayında yapılması muhtemel seçimler öncesi yaşanan siyasî, ekonomik ve toplumsal olaylar; Devlet Başkanı Hasan Ruhanî ve Meclis üzerinde baskı oluşturuyor. Bugün Hamaney’in zamları desteklemesine rağmen, Ruhanî 2017’deki gibi fiyat artışlarından geri döner mi? sorusu akıllara geliyor. Böyle bir durumda Hamaney ve Ruhanî karşı karşıya da kalabilir. İran’ın realitesi halkın sosyo-ekonomik problemler altında ezilmesidir. Hamaney ve Ruhanî’nin siyasî tutumunda değişiklik olup olmayacağını önümüzdeki günlerde göreceğiz

.

Kuveyt’te toplumsal protestolar

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

19 Kasım 2019, Salı

Ortadoğu’nun kırılgan coğrafyasındaki ülkeler sırayla toplumda gösterilere sahne olmaya devam ediyor.

Önce Irak’ta başlayan halk ayaklanmaları, sonra Lübnan’da hükümetin istifasına kadar giden protestoların sebepleri işsizlik, yoksulluk, yoksunluk, yolsuzluk, gelir dağılımı adaletsizliği, siyasî temsilde yetersizlik, güvenlik vd. şeklinde sıralanıyor.

Kuveyt, protestoların yeni durağı oldu. Ülkede 6 Kasım 2019 Çarşamba akşamı Kuveyt Parlamentosu’nun çevresinde yolsuzlukları protesto amacıyla başlayan gösterilere binlerce kişi katıldı. Kuveyt için 6 üyeli Körfez İşbirliği Konseyi’nin hükümet karşıtı gösterilere şahit olan tek üyesi diyebiliriz. 

Protestolara sebep olarak, Kasım ayının ilk haftası hükümet yanlısı ve Parlamento Sözcüsü Marzouq Al-Ghanem’in “Kuveyt’teki yolsuzluğun büyük ölçüde abartıldığını, Kuveyt’in dünyada yolsuzluğun başşehri gibi gösterilmeye çalışılıyor” söylemi belirtiliyor. Siyasî Analist İbrahim Dashti, “işte bu kışkırtıcı açıklama Kuveytliler’i öfkelendirip, protestoları tetikledi” vb. tesbitlerde bulunması konuya dikkatleri çekiyor.

Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından yayınlanan 2018 Yılı Yolsuzluk Algılama Endeksi’nde, Kuveyt 78. sırada. Başka bir ifadeyle Kuveyt, petrol zengini Körfez ülkeleri arasındaki en kötü yolsuzluk performansına sahip. Endeks, Dashti’yi de doğular nitelikte.

Göstericiler hem yolsuzlukları, yetersiz kamu hizmetlerini hem de vatandaşlık verilmeyen yerli Bidoun halkının taleplerini dile getiriyorlar. Parlamento binası önündeki protestocular “Marzouq istifa” sloganlarını atıyorlar.

Eski Parlamenterlerden Saleh Al-Moulla da göstericilere “sosyal medyada sessiz oturma eylemi başlatın tavsiyesinde bulunarak, ‘That’s Enough’ –Artık Yeter- hastag’i” ile eylemlere destek veriyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün verilerine göre protestoculardan 2 kişi intihar eylemi gerçekleştirdi. Ancak bu intiharların Kuveyt basınında yer almadığını görmek şaşırtıcı olmadı.

Irak ve Lübnan gibi bölge ülkelerindeki mevcut durum göz önüne alındığında, Kuveyt’teki gösterilerin şiddeti arttığında, hükümetin alacağı tedbirlerde tartışmalar arasında. Gösterilere siyasî unsurlardan hiç kimsenin dâvet edilmemesi ve siyasî taraftarlık yapılmaması ise, hükümet cenahında protestoların etkisini değerlendirmeyi zorlaştırıyor.

İnsan hakları aktivisti ve hukukçu Muhammed Al-Houmaidi, Irak’taki protestolarda olduğu gibi, “Kuveyt’te binlerce kişinin katıldığı gösterilerin herhangi bir siyasî parti ile bağlantısı olmadığını” vurgulaması, toplumsal unsurların ortak paydada buluştuğunu gösteriyor. 

Halen devam eden gösteriler, petrol zengini Kuveyt’in siyasî hayatını gölgeleyen geçmiş krizleri hatırlatıyor. Kuveyt, 2011 yılında başlayan Arap Baharı’nda büyük çaplı ayaklanmalara sahne olmuştu. 

Baskılar, Başbakan Şeyh Nasser Muhammed Al-Ahmed Al-Sabah’ın istifasıyla sonuçlanmıştı. Kuveyt Emiri de Parlamentoyu feshetmiş ve erken seçim kararı almıştı. Ancak yapılan seçimlerin, bugünkü gösterilerin gündemi olan yolsuzluk ve gelir dağılımı konusundaki rahatsızlıklara çare üretemediği gerçeğini yansıtıyor.

Kuveyt, 1962 yılı kurucu Anayasaya sahip, ülkede izinli olmak şartıyla barışçıl gösteriler yapma hakkı mevcut. Ancak Anayasası olmasına rağmen, 50 sandalyeli Kuveyt Parlamentosu ve hükümetin üst düzey görevlileri büyük çoğunlukla Emir ailesinin üyelerinden oluşuyor. Bu durum ülkedeki yolsuzlukların önüne geçilmesindeki en büyük engel şeklinde değerlendiriliyor. Başbakan Şeyh Jaber Mübarek geçtiğimiz 14 Kasım 2019 Perşembe günü, kendisinin ve hükümetinin istifasını Emir’e sundu. Daha önceki istifaların çözüm üretmediği hatırlandığında, yeni istifalardan da beklenti içinde olmak doğru olmayacaktır. Emir’in yeni bir erken seçim kararı alarak zaman kazanması ihtimal dahilindedir.

Riyad Anlaşması

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

12 Kasım 2019, Salı

Arap Yarımadası’nın istikrarsız ülkesi Yemen’de yıllardır devam eden iç savaşta yeni bir aşamaya gelindi.

Geçtiğimiz 5 Kasım 2019 Salı günü imzalanan Riyad Anlaşması yeni aşamanın başlangıcı olarak kabul ediliyor.

Riyad Anlaşması, Yemen Hükümeti Başbakan Yardımcısı Ahmed Saeed Al-Khanbashiur ile Güney Geçiş Konseyi Temsilcisi Nasser Al-Habci (Southern Transitional Council-STC-) arasında imzalanan Anlaşma, 2019 Ağustos ayında şiddetlenen çarpışmaların sonunu işaret etmektedir. Anlaşma, “1990’lardaki Yemen’in Kuzey-Güney ihtilâfına yani 30 yıl öncesine dayanan çok daha uzun bir dönemin sonu olarak da görülebilir.”

Riyad Anlaşması imzalanmadan önce 9 haftalık mekik diplomasisi süreci yaşandı. Anlaşma, iki taraf arasındaki ilişkileri düzenleyen maddeleri ile ilerleyen günlerde Arap Koalisyonu’nun alması gereken tedbirleri kapsamaktadır. Bununla birlikte Anlaşma çeşitli siyasî, askerî, güvenlik ve ekonomik konuları ele alan 3 adet eki de ihtiva etmektedir. Bir de Anlaşma giriş bölümünden itibaren 5 stratejik hedefi gerçekleştirmeyi hedefliyor.

Madde-1: Hadi hükümeti ile STC arasındaki çatışmayı sona erdirmek için yol haritası ve zaman çizelgesi belirlendi. Bu madde ile Güney meselesi ayrı ele alınmayıp, bir bütün olarak Yemen krizi bağlamında çözümlenmesi hedefleniyor.

Madde-2: Anlaşma, hükümet ile STC arasındaki ilişkiyi bir güç paylaşımı formülüne dayandırarak, eski hiyerarşinin sürmesini net bir şekilde belirtiyor.

Madde-3: Anlaşma Güney’deki ayrılıkçıların ve ülkenin diğer bölgelerindeki bölücü girişimleri engellemeyi amaçlıyor. Son yıllarda ayrılıkçı çağrılar belirgin bir şekilde yeniden canlanmıştı. Ancak Ulusal Diyalog Girişimi’nin çalışmalarına dayanan 6 bölgeden oluşan federal sistem kurulması hedeflenmesi ile ayrılıkçılığın önünün kesilmesi umuluyor. Özellikle 3. Madde’nin uzun vadeli istikrar göstergesi olacağı hususunda beklentiler mevcut.

Madde-4: Ordu ve güvenlik güçlerinin kapsamlı bir şekilde yeniden ülke geneline konuşlandırılması öngörülüyor. İki taraf arasındaki muhtemel çatışmaları etkisiz hale getirebilmek için, bütün orta ve ağır silâhlar Aden’den çıkartılacak, bu silâhlar Suudi Arabistan liderliğindeki Koalisyon tarafından belirlenen ve denetlenen kamplara yerleştirilecektir. 

Madde-5: Anlaşma, Yemen krizine ilişkin temel referans çerçeveyi, meşrû hükümetin ve güneydeki kurumların statüsünün faaliyetini arttırmayı planlıyor. Yine Anlaşma ile siyasî uyuşmazlık, dar bölgesel ve ideolojik tartışmaların büyük ölçüde aşılması hedefleniyor. Birde Anlaşma, STC’ye ve merkezi hükümete eşit hak – eşit yetki veriyor. Aynı zamanda özerk yetkiye sahip özerk bir güney oluşumunu da açıkça tanıyor.

Sonuçta imzalanan metin Yemen hükümeti ile BAE’nin desteklediği ayrılıkçı STC arasında yetki paylaşımı anlaşmasıdır. Suudi Arabistan’ın aracılık ettiği Anlaşma için Suud Veliaht Prensi Muhammed bin Selman “hayatî ve Yemen’de istikrar dönemini açacak” şeklinde ifade ederken, ABD Başkanı Donald Trump ise “çok iyi başlangıç” olarak yorumladı. Bölgenin önemli unsuru ve Husiler’i desteklediği iddia edilen İran ise, henüz herhangi bir açıklamada bulunmadı. Nihayetinde Anlaşma’nın başarısı, tarafların yükümlülüklerini yerine getirmelerindeki kararlılıklarına bağlı.

.

Riyad Anlaşması ne anlama geliyor?

Muhammet ÖRTLEK

ortlekmuhammed@yahoo.com

16 Kasım 2019, Cumartesi

Riyad Anlaşması, Yemen’e istikrar getireceği iddiasıyla 5 Kasım 2019’da imzalandı.

Anlaşma, Yemen Hükümeti Başbakan Yardımcısı Ahmed Saeed Al-Khanbashiur ile Güney Geçiş Konseyi Temsilcisi Nasser Al-Habci (Southern Transitional Council-STC-) arasında akdedildi. Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE)’nin desteğinde imzalanan Anlaşma’nın, Donald Trump tarafından da desteklendiği belirtiliyor.

Anlaşma’nın hemen yürürlüğe girmesi için güven arttırıcı tedbirlerin alınması gerekiyor. Böylece Cumhurbaşkanı da Aden’e dönmesi ve hükümetin çalışmalarına yeniden başlaması ön görülüyor. Uzun süredir savaş ve krizlerin yaşandığı Yemen topraklarında barışın tesis edilmesi esas olması gerekir. Ancak Anlaşma metni incelendiğinde “Yemen’i ve halkını İran destekli Husi milislerinin süregelen saldırganlığından korumak” şeklindeki ifadeyle karşılaşılıyor. Dolayısıyla Yemen’de barışın öncelikli olmadığı muhtemeldir. Asıl amacın siyasî konularda ve güvenlik alanında geliş kaydedip, Anlaşma destekçisi ülkelerin Yemen topraklarının çoğunluğunda kontrolü ele geçirmek olduğu ihtimal dahilindedir.

Anlaşma’da bir başka konu Husiler hakkında. STC’nin meşrû hükümetin delegasyonuna “İran rejiminin desteklediği Husiler tarafından eylemlerine son verilmesi hakkında siyasî istişarelere dahil edilmesi” gerekiyor. Anlaşma’daki bu ifade ile Husiler vd. askerî grup veya siyasî unsurlara ittifak kurmalarının yolu açıldığı eleştirileri getiriliyor.

Riyad Anlaşması’nı, Husiler’in Eylül 2014 darbesinden önceki Barış ve Ortaklık Anlaşması’na benzetildiğini belirtenler var. Bir diğer önemli nokta ise, Husiler’in Ulusal Diyaloğ’un tavsiyelerini tanımamaları. Dahası Husiler’in ideolojik yönü ile tutarsızlığı da ileri sürülüyor. Husiler, siyasî projelerini yöneten Saada’da konuşlu dinî bir otoriteye sahipler. Ancak hükümete paralel bir otorite ile genel itibariyle kamusal alan üzerindeki etkilerini genişletmek amacındalar.

Husiler şu ana kadar Riyad Anlaşması’na resmî bir tepki göstermediler. Bununla birlikte Husi medyasının öncelikleri arasında BAE kuvvetlerinin Al-Bariqa ve Aden Havaalanı ve Lahaj’da Al-Anad Hava Üssü’ndeki Suudi birlikleri ile değiştirilmesi, birde Aden’deki petrol rafinerisi bulunuyor.

Husiler’in suskunluğu arkasında, Anlaşma’nın sızdırıldığı iddiası mevcuttur. 5 Kasım’da imzalanmadan önce sızdırıldığı muhtemel Riyad Anlaşması muhtevasını görüşmek üzere 26 Ekim 2019’da Muhammed Abdel Salam başkanlığındaki Husi Müzakere Heyeti’nin, Tahran’a gittiği gelen bilgiler arasında. Anlaşma ve sonrası hakkındaki stratejinin Husi lideri Abdel Malek Al-Husi tarafından resmî bir şekilde açıklanması beklentiler arasındadır.

Anlaşma’nın hazırlık sürecinde muhtelif Arap ve Afrika başşehirlerinde toplamda 11 tur görüşme gerçekleştirildi. Ancak STC’nin son iki tura katılmaması da zihinlerde Anlaşma ile ilgili tam mutabık olunmadığı fikrine zemin hazırlıyor. 

Yemen’de El-Kaide ve İslâm Devleti (İD-eski adı IŞİD) vb. grupların çatışmaları ve yaydıkları mezhepsel ideolojik sorunlar ise, ülkenin başka bir realitesi. Aynı zamanda bu sorununda akıbetinin ne olacağına dair belirlenmiş bir plan mevcut değil. Uluslar arası kamuoyuna yansıdığı kadarıyla da Anlaşma metninde El-Kaide ve İD hakkında teklif ve çözüm sunulmuyor.

Yemen’de daha geniş anlamda, ülkenin gelecekteki yönetim sistemine ilişkin büyük bir düzenlemeye olan ihtiyaç ve yeni devlet inşaa etme sorunu halen devam etmektedir. Bu sebeple Anlaşma, çatışmalara çözüm üretmekten uzaktır. Anlaşma’dan beklentileri yüksek tutmak doğru olmayacaktır

.

.