|
|
|
|
|
ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
|
28.05.2017
Kutlu Doğum Haftası ile ilgili başlayan tartışmalar son günlerde nedense bambaşka yönlere çekilmeye çalışılmaktadır. Fikri olmayanlar zikri olmayanlar bölüyor, ötekileştiriyor, dışlıyor, şucu bucu deyip sadece saldırıyorlar. Oysa İslamiyet’te şucu bucu diye bir kavram olmadığı için bunu kullananlar, asıl bölücülük yaptığının farkında olmalıdır. İslamiyet şucularla bucularla değil İslam’ı doğru yaşayanlarla yani Sahabe-i kiram efendilerimiz, mezhep imamları, Ahmed-i Yesevi, İmam-ı Gazali, gibi binlerce âlimlerle bizlere kadar değişmeden getirildi. Hepsi itikatta Ehl-i sünnet amelde dört mezhepten birinde olarak devam ettiler. 1400 senedir bu âlimler ne söyledilerse saf ve temiz bir şekilde inanan milletimiz, aynı imanı yaşadı. Aynı inançla ibadetini yaptı.
Bilhassa 12 Eylül 1980 darbesinden sonra FETÖ’nün dinî noktalarda nelere imza attığı düşünülmelidir. Zira bugün şu bir gerçektir ki 12 Eylül darbesinde güya beş yıl arandığı hâlde bulunamayan FETÖ’nün, 35 yıldır en fazla kullandığı alan dindir. Gençlerimizi dinle yakalamış ve vurmuştur. Bunu iyi bilen Sayın Cumhurbaşkanımız da Diyanet’ten, özellikle FETÖ’nün dinî hata ve yanlışlarının ortaya çıkarılmasını istemiştir. Yoksa bu ülke, yeni FETÖ’lere çok yelken açar. İmam-ı Rabbani, Bahaeddin Buhari, Mevlana Halid-i Bağdadi diyenlerden siz hiç FETÖ-vari bir oluşum duydunuz mu?
Bakınız önceki gün Sayın Görmez bir TV programında 2009 yılında Kazakistan’da emekli diyanet işleri başkanının FETÖ konusunda kendisini uyardığını bildirdi. Neden bunu 2017’de; tam sekiz sene sonra söylüyorsun?.. O gün o diyanet işleri başkanına ne cevap vermiştin? Bilmek hakkımız değil mi? Ayrıca sayın Başkan kendi ülkesindeki zararlı dini bir fenomeni yabancı birinden tesadüfen mi duymalıydı?
Zira ülkemizde FETÖ’nün etkisinin başladığı 1980 yılından itibaren bilhassa dinî uygulamalarda nice değişikliklere gidildi. Bir komutla namaz imsak vakitleriyle oynandı. 1982 yılı 31 Aralık’ında imsak vakti 6.35 iken bir gün sonra 1 Ocak günü 6.50’ye nasıl geldi. Bunun bilhassa oruç ibadetini büyük bir tehlikeye attığı nasıl göz ardı edilebilir.
Asıl olan FETÖ’yü bildim demek değil ki yaptığı tahribatları ortadan kaldırmaktır.
“Bu kitaplar Görmez’in” iddiası
Diyanet İşleri Başkanına Gülen’den özel teşekkür
Karar yazarı Elif Çakır’ın âdeta Görmez’i aklamak için “Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavakçı’ya gidecek kitaplar bir başkası tarafından Gülen’e verildi” iddiaları yalanlandı. Odatv iddiaya şöyle karşılık verdi: “7 ciltlik ‘Hadislerle İslam Külliyatı’ bilerek gönderildi. Kavakçı’ya gidecek kitap “tesadüfen” Gülen’e yollanmadı. Bizzat Görmez tarafından Gülen’e gönderildi. Üstelik ABD’ye Diyanet’ten giden isim şimdiki İstanbul Müftüsü Hasan Kamil Yılmaz idi... Yılmaz’ın Gülen’e kitap takdim ettiği görüşmede eski New York Din Hizmetleri Ataşesi Hasan Mollaoğlu da vardı. FETÖ elebaşısı Gülen 7 ciltlik “külliyattan” son derece memnun oldu. Görmez’e özel teşekkürlerini iletti. Kitapları önünde hakaretler savurduğu beddualar ettiği, “külliyata” koyup mesaj verdi.”
Gelelim “Kutlu Doğum Haftası”na!
Arabi aylara göre tesit edilen (kutlanan) Mevlid Kandilinin önce adı (1989) sonra tarihi (1994) değiştirildi. Bilhassa tarihini sabitlemek başlı başına bir fecaat idi. O günlerde, “madem bunu sabitlediniz Ramazanı, Kurbanı, Kadir, Berat ve Regaib gecelerini de sabitleyiniz” diyen Y. Nuri Öztürk gelecek projeleri haber verir gibiydi. Bugünkülerin hiçbiri de buna ses çıkarmazlardı. “Bakınız daha çok oruç tutanlar oldu” diye çanak tutarlardı. Tıpkı daha çok insana ulaşıyoruz demeleri gibi. Daha çok insanın yapması mı yoksa ibadetin doğru yapılması mı önemlidir. Nitekim son yılarda camilerin oyun alanına çevrilmek istenmesi, Vaizelerin hanende ve sazende yapılması gibi kalabalıkların toplanması maksadıyla yapılan işler hep dinden verilen tavizler değil midir?
Cumhurbaşkanımızın ifadesiyle istiklal savaşının sürdüğü bugünlerde mücadelenin asıl FETÖ’nün dindeki tahribatına karşı yapılması lazım değil miydi? Biz sadece bunu dile getirdik. Zira Mümtazer Türköne ve Prof. Dr. Ahmet Keleş’in ifadeleriyle de “Kutlu Doğum”un bir FETÖ projesi olduğu tescillenmişti.
Diyanet İşleri Başkanımız ise bizim dikkat çektiğimiz bu FETÖ projelerini derhâl sahiplendi. Neden? Hâlbuki ondan beklenen FETÖ projelerinin üzerine eğilmek olmalıydı bence. Böylesine ciddi iddiaların olduğu bir meselede bizlerin de görüşlerine başvuramaz mıydı?
Oysa kendisi hemen saldırı yolunu seçti. Gaziantep’te düzenlediği programda “Gırtlağına kadar bid’ate ve hurafeye bulaşmış olanlar Kutlu Doğum projemize dil uzatıyorlar” diyerek veryansın etti. Böyle bir töhmetin altında elbette ki hiç kimse kalmak istemez. Hangi bid’ate veya hurafeye düşmüş olduğumuzu sormak hakkımızdı.
Bunun üzerine düzenlenen bir programda Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Sayın M. Emin Özafşar, bizim bazı suallerimiz karşısında aciz kaldı. Mesela Kutlu Doğum Haftalarında her yıl bir konuyu işlemek ne zaman ortaya çıkmış olup, kimin fikriydi? Bu yıl işlenen bir mevzuya yüz sene sonra mı sıra gelecekti. Sevgi, merhamet, güvenlik denilerek küresel değerlere iman ettirmeye yönelik gayretler mi vardı. Zira bir hafta boyunca sadece güvenliğin işlenmesi ne demekti? Peygamber efendimizin doğduğu gece olan harikulade olaylar, irhasat neden göz ardı edilirdi? Her yönüyle Peygamber efendimizi konuşmanın önü neden kesilmişti? Camilerde kadınların erkeklere sunduğu sema gösterilerinden, Romanların davullu zurnalı kutlamalarına kadar Peygamber efendimizi incitecek uygulamalar ise gırla gidiyordu. Bu sorular karşısında Özafşar, tatminkâr hiçbir açıklama yapamadı.
Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez’in FETÖ elebaşısı Fetullah Gülen’e yazdığı mektup...
“Paralel Diyanetçiler” kim?
Bu durumda Diyanet’ten Sorumlu Sayın Numan Kurtulmuş Bey, Kutlu Doğum Haftası’nda hicri takvime dönülebileceğinin sinyallerini verdi. Ve ne olduysa işte ondan sonra oldu. Bir anda Diyanet’in üst kademesi alelacele toplandı. Kutlu Doğum Haftası’nın sadece adı değiştirilerek sabit tarihte devam kararının alındığı duyuruldu. Neden böyle alelacele karar verildiği millette derin bir şaşkınlık uyandırdı!..
Alelacele alınan son karar akıllara derhâl Diyanet’te bir dönem yine FETÖ ürünü olan “Dinler Arası Diyalog Masası”nı hatıra getirdi. Bu masa da ne yazık ki sadece adı değiştirilerek yerinde bırakılmıştı çünkü. Diyanet’te derin bir FETÖ’cü yapılanma mı vardı yoksa!..
Fakat Sayın Görmez bu defa da “Paralel Diyanetçiler var" diyerek başka bir tartışmanın fitilini ateşledi. Aslında bu söz fevkalâde yerinde bir tespit. Fakat değerlendirmesi son derece yanlış.
Malumunuz Sayın Görmez “Paralel Diyanet” deyimini, paralel devlet yapılanması olan FETÖ’ye işaretle söyledi. Hâlbuki paralel devlet, devlet dışında devlete rağmen bir kurum değil ki! Devlet içine sızmış devleti ele geçirmek isteyen bir kurum. Öyleyse “Paralel Diyanet” de Diyanet içine sızmış Diyanet’i elde eden veya yanlış yönlendiren birilerinin organizasyonu olmalıdır. Sayın Görmez hedef mi saptırmaktadır! Yoksa birileri Sayın Görmez’e hedef mi saptırtmaktadır! Çok iyi incelenmesi gerekmektedir. Diyanet’e farklı maksatlarla sızmış kim varsa ve neci olursa olsun bir şekilde temizlenmelidir. Buna hiç kimse karşı çıkacak değildir.
Şurası muhakkak ki Diyanet’te “Paralel” yapılanmanın şifreleri bellidir. Bunu ortaya çıkarmak için tek şey Diyanet’te “Dinler Arası Diyalog Masası”nın kurucuları ile savunucularını tespit edilmekle ortaya çıkacaktır.
Ne kadar çok avukatı varmış?
Öte yandan Diyanet İşleri Başkanının bu tutumu hemen birtakım saldırıları da beraberinde getirdi. Aslında gerçeklerin ortaya konulması gibi bir görevi olması gereken bazı yazarlar taraf olmak gibi bir ucuzluğun girdabına sürükleniverdiler. Akıl almaz karalamalarla saldırıya geçtiler. Bu köşe yazılarının her birini ibretle okumakta fayda var. Zira hiçbirinde söylenen iddialara karşı tek bir cevap bulunmamaktadır.
Güneş balçık ile sıvanmaz ey dil
Bi-zeban da olsa bellidir kâmil
Kendinden gayrıyı beğenmez cahil
Kendi çalar, kendi oynar demişler
Şurası iyi bilinmelidir ki bizim Sayın Görmez’in şahsına karşı bir husumetimiz ve tavrımız olmadığı gibi Diyanet ve Diyanet camiası ile de olması düşünülemez. Zira Diyanet, bir kısım şahısların değil, devlete ve millete ait bir kurumdur. Dolayısıyla biz bu noktada tamamen dinimize uygun olmayan ve ileride tarifi imkânsız yanlış yerlere çekilebilecek sözlere ve uygulamalara karşıyız.
TÜRKİYE GAZETESİ MEHMET GÖRMEZ’İ SAVUNAN YAZARLARA SORUYOR;
1- Bazıları bu mektubu nereden aldığımızı ısrarla sormaktadır. Gerçekte bir takdim yazısı olan bu ifadeler altı aydır internet ortamında dolaşmaktadır ve hiçbir yalanlama getirilmemiştir.
Bazısına göre Görmez’in takdimi FETÖ’ye değilmiş. Farklı beş kişiye yazılmışmış. Madem o kadar araştırdın ve buldun diğer mektupları da sen gösterseydin! Kime nasıl hitap edildiğini anlamış olurduk.
Öncelik Sayın Görmez’de olmak üzere gönüllü avukatlarından bir şey rica ediyorum. Lütfen saldırgan ve hiçbir fikir taşımayan laf u güzafları bırakıp şu iddialara cevap veriniz. Vermiyorsanız aynı düşüncedesiniz demektir:
2- FETÖ 28 Şubat’ta başörtüsüne füruat dedi. Kızlarımız inim inim inletildi.
Görmez’in ise “başörtüsü dini, teabbüdî, hukuki olmaktan ziyade ahlakidir” sözü bundan farklı mıdır?
3- FETÖ’nün imanın şartını dörde düşürdüğünü kaleme aldığı “Ailem” dergisi Nisan 2005 sayısından sizin haberiniz var mı? Dikkat ediniz Nisan 2005 yani Kutlu Doğum Haftası’nın olduğu ay. O dergi Kutlu Doğum Haftalarında ne kadar dağıtıldı biliyor musunuz? Hiç bu densizliklerini köşenizde okurunuza duyurdunuz mu? Duyurmadınız ise FETÖ’nün iman esaslarının ne olduğunu öğrenip köşelerinizde dile getirirseniz büyük hizmette bulunursunuz. Henüz hutbelerde de duyurulmadı.
4- Reşit Haylamaz’ın Peygamber efendimize imanı yok sayan ve Kutlu Doğum Haftalarında dağıtılan kitabı körpe beyinlerin eline geçerken siz nerelerde idiniz! O günlerde tek bir sözünüz olduysa yazın bakalım.
5- Yaklaşık on yıldan beri Mehmet Görmez liderliğinde bir ekiple Diyanet’te köklü bir hadis çalışması yürütülüyor. Bu çalışma, Avrupa basınının son derece ilgisini çekmiş ve desteğine mazhar olmuştur. “Türkiye, 21. Yüzyıl İslam’ı için çalışıyor” başlığıyla konuyu ele alan The Guardian gazetesi, çalışmayı, “Müslüman inançlarıyla Batı ilkelerinin kaynaşması” olarak yorumladı. Bugün mücadele ettiğimiz Dinler Arası Diyalog denilen de aynen bu değil midir?
Yine The Guardian, projede Cizvit Papazı Feliz Körner’in de yer aldığını, Körner’in Batıdaki dini ve felsefi bilgi ile bu çalışmaya katkıda bulunacağını, Hıristiyan reform hareketlerinin İslam’a uyarlanması konusunda fikir vereceğini dile getirdi. The Daily Telegraph da hadislerin yeniden yorumlanması çalışmasını “devrim niteliğinde bir çaba” olarak yorumladı.
6- BBC ise “İslam’da reform yapılıyor. Prof. Dr. Mehmet Görmez, 1400 yıllık hadis külliyatına böylesi cesur bir müdahaleyi, ihtimamlı akademik araştırmayla haklılaştırıyor” diye yazdı. (Bak. Nev Hümanist, 26.02.2008; The Guardian, 27.02.2008; Pigilito Says, 26,02.2008).
Şimdi söyleyiniz bakalım muhteremler! Bu proje sonunda hangi hadisler ayıklandı. Köşelerinizde bilgilendirseniz de Müslümanlar da müstefit olsalar(!) Takdim yazısını reddettiğiniz o külliyatın neden FETÖ’nün tenkidatına sunulduğunu bilmem anladınız mı? O külliyatın FETÖ’nün yatıp yatıp doğrulduğu koltuğun arkasında durduğu da hiç dikkatinizi çekmedi mi?
7- Sayın Görmez’e göre, “Kur’ân’ın her asra tatbik edilmesinde en büyük engelin, sünnet ve hadis olduğu” (Bkz. İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Önemi -Kutlu Doğum Sempozyumu 2001-, TDV Yayınları, Ankara, 2008) düşüncesinin nereden kaynaklandığı sanırım daha iyi anlaşılmıştır.
Barika-i hakikat müsademe-i efkârdan doğar. Diyanet’teki belli küçük bir kesimin FETÖ projeleri ile örtüşen düşüncelerini belirtip tenkide tabi tuttuğumuz görüşlerimize, ilmi hiçbir açıklama getiremeyip ucuz saldırılarda bulunmaya, çorak yere ekin ekip akıntıya kürek çekmek derler. Elinize bir şey geçmez. Buradan size ekmek çıkmaz!
İlmi olmayanın fikri böyle sakil kalır ancak!
Asıl olarak FETÖ ve FETÖ projeleri ile uğraşmak size, bize, Diyanet’e ve ülkemize yarar sağlayacaktır. Gücünüzü kuvvetinizi başka yerlere harcamayınız.
Tefekkür
Tefekkür, bâtılı terk eylemektir
Gönlü Hak’tan yana berk eylemektir
Ebûbekir Râtib Efendi, Seyahatnâme, İÜ Ktp., TY, nr. 6096; Bir Osmanlı Zâbiti İle Bir Ecnebi Zâbitinin Mükâlemesi, İÜ Ktp., TY, nr. 6623; Hamdi, Beyân-ı Fâide-i Cedîde, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, nr. K 51/1; Koçi Bey, Risâle (Danışman); Mustafa Sâmi Efendi, Avrupa Risâlesi, İstanbul 1256; Ahmed Midhat, Avrupa Âdâb-ı Muâşereti Yahut Alafranga, İstanbul 1312; Ahmed Rızâ, Batının Doğu Politikasının Ahlâken İflası (trc. Ziyad Ebuzziya), İstanbul 1982; Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, İstanbul 1933; Karal, Osmanlı Tarihi, V; Tanpınar, Türk Edebiyatı Tarihi; Tarık Zafer Tunaya, Türkiyenin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul 1970; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1979; Mümtaz Turhan, Garblılaşmanın Neresindeyiz, İstanbul 1980; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul, ts.; a.mlf., Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul, ts.; Sabri Ülgener, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul 1981; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İstanbul 1983; Mecmûa-i Funûn, nr. 22, İstanbul 1280; Celal Nûri, “Şîme-i Husûmet”, İctihad, nr. 88, İstanbul 1329, s. 1949-1951; Hayâl, İstanbul, nr. 157, 5 Haziran 1921.
M. Şükrü Hanioğlu
II. FELSEFÎ DÜŞÜNCE
Fâtih döneminde açılmış olan medreselerin programı, o dönemin ilim anlayışında aklî ilimlere gereken önemin verildiğini göstermektedir. Ayrıca klasik çağın iki ünlü düşünürü olan Gazzâlî ve İbn Rüşd’e ait Tehâfüt’lerin yine aynı dönemde Hocazâde Muslihuddin ve Alâeddîn-i Tûsî’nin kaleminde tartışılmış olması, medreselerdeki felsefî derinlik ve yatkınlığın bir işaretidir. Ancak Fâtih döneminde görülen bu canlılığı entellektüel
.şahsiyetinde parlak bir şekilde yansıtan Molla Lutfî’nin sonunda kıskançlığa kurban giderek idam edilmesi, herhalde XVII. yüzyıla gelindiğinde iyice farkedilecek olan yozlaşma ve gerilemenin de ilk işaretiydi. XVI. yüzyılda Taşköprizâde’nin Miftâhu’s-saâde adlı eserini kaleme alarak felsefî ilimleri tanıtması ve hatta din bakımından bu ilimlerin tahsilinin gerekli olduğunu telkin etmesi kalıcı olumlu gelenekler oluşturmaya yetmedi. Koçi Bey tarafından IV. Murad’a sunulan lâyiha medresenin müessese çapında geçirdiği bunalımı dile getiriyordu. Özellikle Kâtib Çelebi’nin, Mîzânü’l-hak adlı eserinde medresedeki felsefî ilimlere karşı gösterilen aleyhtarlığı acı acı eleştirme gereğini duyması, XVII. yüzyılın aklî ilimler ve medrese ilişkisi bakımından sonun başlangıcını işaret ettiğini göstermektedir.
Damad İbrâhim Paşa’nın oluşturduğu tercüme kurulu içinde yer alan ve onun emriyle Aristo’nun Fizika’sını Yunanca aslından Türkçe’ye çevirip şerheden Yanyalı Esad Efendi, herhalde doğrudan doğruya medrese ilim anlayışının bir temsilcisi olarak değil şahsî kabiliyet ve eğilimleriyle Osmanlı felsefî kültür tarihinde dönemi için bir istisna teşkil eder. Yine Tanzimat’ın hemen öncesindeki dönemde Gelenbevî İsmâil Efendi’nin başta mantık ve matematik olmak üzere felsefî ilimlerde gösterdiği başarıyı da medrese geleneğine bağlamak mümkün değildir. Zira medrese son zamanlara kadar Esîrüddin el-Ebherî’nin Hidâyetü’l-hikme adlı felsefe el kitabına Kadı Mîr’in yaptığı şerhle yetinmiş görünmektedir. Bunun yanı sıra Gelenbevî’nin mantık ve matematik anlayışının epistemoloji alanında klasik İslâm eserlerini aşan bir başarı elde etmediğini, Batılı anlamda bir mantık-matematik anlayışının Başhoca İshak Efendi’yle temsil edildiğini belirtmek gerekir. III. Selim zamanında kurulan askerî eğitim kurumlarında modern bilimlerle yakından temasa geçilmiş olması, bir Batılılaşma sürecinin başlamasından ziyade pratik askerî amaçlı hedeflere ulaşma yolunda Batı bilimiyle temastan ibaret görünmektedir. Batı’yla temasın bir kültür bunalımına yol açması, Tanzimat ve sonrasındaki genel fikrî atmosfer içinde tabii bir gelişme olarak kendini gösterecektir.
III. Ahmed zamanının tarihçisi olan Naîmâ ünlü tarihinde İbn Haldûn’un “devletlerin ömrü” ile ilgili teorisine yer vermiş, ancak Osmanlı Devleti’nin bünyesinde başgösteren rahatsızlıkların hâzık hekimler elinde giderilebileceğini yazmıştı. O dönemde bir tarihçinin İbn Haldûn’a ait teoriyi gündeme getirmesi muhtemelen devletin âkibeti konusundaki tereddüt ve kaygının ifadesiydi. Ancak Mukaddime’nin Pîrîzâde’nin başladığı ve Cevdet Paşa’nın tamamladığı Türkçe tercümesi herhalde eski bünyeye ait birçok uzvun yaşlanmış olduğu duygusunu kuvvetlendirmiş olmalıydı. Bu yüzden Tanzimat değişme ihtiyacının en somut ve resmî ifadesi oldu; Batı medeniyetinin gücü karşısında Osmanlı medeniyet geleneğine sımsıkı sarılarak modernleşmek suretiyle mânevî ve kültürel bünye üzerinde Batı’dan gelecek tahribata karşı Osmanlı kimliğinin korunabileceği tezi üzerine kurulan Tanzimat fikri bir kültür ikiliği doğurdu. Meselâ bir yandan Nâmık Kemal iktisadî liberalizmi savunurken diğer yandan Ali Suâvi’nin Gazzâlî’nin eserlerinden bir iktisat felsefesi çıkarmaya çalışması bu ikiliğin belirgin bir ifadesidir. Ayrıca eğitim sisteminde artık bir zorunluluk halini almış olan mektep-medrese ikiliği de o dönemin fikrî yapısındaki gelenekçi-modern çatışmasının bir simgesi haline gelmiştir. Tanzimat zihniyetini çok güzel ifade eden şu cümleler Nâmık Kemal’e aittir: “İktisâb-ı medeniyyete çalışan akvâm için tamamı tamamına Avrupa’yı taklit etmek neden lâzım gelsin? Birtakım hakayık-ı ilmiyye vardır ki dünyanın hiçbir tarafında değişmez. Temeddün için Çinliler’den sülük kebabı almaya muhtaç olmadığımız gibi Avrupalılar’ın dansını, usûl-i münâkehâtını taklide de hiçbir surette mecbur değiliz” (bk. Ülken, Tanzimat I, s. 762).
Nâmık Kemal’in geleneksel kültür ve çağdaşlaşma problemine bakışı Tanzimat aydınının fikrî tavrını temsil ederken bir Tanzimat devlet adamı olan Âlî Paşa’nın şu sözleri de geleneksel yapı ile çağdaşlaşma arasındaki tezadı vurgulamaktaydı: “Biz yürümeliyiz, çok geride kaldığımız için hızlı yürümeliyiz. Fakat çabuk yürüyeceğiz diye istim kazanlarını havaya uçurmamalıyız” (bk. Ülken, Türkiyede Çağdaş Düşünce Tarihi, I, 60). Bu yüzden Tanzimat devrinde Ali Suâvi Efendi, İngiliz Kerim Efendi, Harputlu Hoca İshak Efendi, Ömer Hilmi Efendi, Cevdet Paşa gibi aydınlar Batı medeniyetine karşı gösterilen özel ilgiye bir tepki olarak kültürel kimliğin esasını belirleyen konularda İslâm klasiklerini tercüme ederek “istim kazanları”nın patlamasını engellemeye çalıştılar. 1850-1860 yılları arasında edebiyat ve felsefe sahasında Batı’dan yapılmaya başlanan tercümeler, gerçek bir Batılılaşma’nın veya Batıcılığın değil Batı ile temasa geçmenin sonuçlarıydı. Ziya Gökalp’in kültür ve medeniyet ayırımında ifadesini bulacak olan bu düalist zihniyet, her seviye ve planda topyekün Batılılaşma’dan yana olan ve özellikle II. Meşrutiyet’ten sonra fikir sahnesine çıkan Batıcı zihniyeti âdeta hazırlamış oldu. Çünkü Batıcılar Tanzimat’ın öngördüğü ve her ikisine de belli fonksiyonlar yükleyen gelenekçi-modern ayırımını reddedip radikal bir zihniyet değişikliği oluşturmak suretiyle bu düalizmi modernizm lehine aşmak istiyorlardı. Batı felsefeleriyle teması başlatan Tanzimat aydınları Batıcı anlayışların yeşermesine zemin hazırlayan bir kültürel ortam oluşturmaya başladılar.
1839 Tanzimat Fermanı ile birlikte Batı medeniyetinin tesirlerine resmen açılan Osmanlı İmparatorluğu Batı’nın siyasî, edebî ve felsefî birikimini Fransız kültürü vasıtasıyla tanımıştır. Bunda Fransa’ya gönderilen öğrencilerin büyük rolü olmuştur. Meselâ Şinâsi, Tanzimat’ın mimarlarından Mustafa Reşid Paşa tarafından Fransa’ya gönderilen önemli bir simadır. Paris’e ikinci gidişinde Ernest Renan’la tanışan ve onunla çeşitli defalar görüşen Şinâsi bu pozitivist filozofa ait fikirleri Fontenelle, Voltaire, Montesquieu ve Concorcet’ninkilerle birlikte Tasvîr-i Efkâr adıyla tek başına çıkardığı gazetede popüler seviyede yaymaya çalışmıştır.
Pozitivizmin kurucusu olan Fransız filozofu August Comte’un Mustafa Reşid Paşa’ya yazdığı 4 Şubat 1858 tarihli
.mektup, pozitivizm konusunda daha sonra meydana gelecek gelişmelerin erken bir habercisi sayılabilir. Bu mektubunda Comte, İslâm dininin gerçeklik anlayışının Osmanlı İmparatorluğu’na “insanlık dini”ne intisap etmede kolaylıklar sağlayacağını ve devletin, Batı’nın yaşamak zorunda olduğu metafizik devreyi yaşamadan “pozitif din” devresine geçebileceğini telkin etmişti. Midhat Paşa 26 Ağustos 1877 tarihinde Fransız pozitivistlerinin kendisine yazdığı aynı muhtevaya sahip bir mektuba verdiği cevapta İslâm dininin terakkiye ve medeniyete düşman olmadığını, Kanûn-ı Esâsî’nin kabulünde ulemânın desteği ve iş birliği olduğunu bildirmişti (bk. TT, III, 103-105). Bu tepkide İslâm dininin bir değer sistemi olarak “terakki”ye mâni olmadığının belirtilmiş olması, gerçekte kadîm “nizam” fikriyle modern “terakki” felsefesinin Tanzimat ruhundaki çatışmasını temsil ediyordu. Dolayısıyla terakki kavramının kazandığı merkezîlik, sağlanacak ilerlemenin hareket ve varış noktası konusundaki tartışmalara rağmen o dönemden sonra neredeyse bütün aydınların zihnî yapısı için geçerli olmuş, felsefî tercihlerin ortak zeminini oluşturmuştur. Bir zihniyet değişikliğine olan talep, Batı felsefelerinin ülkeye girmeye başlamasıyla paralellik arzeder; ancak aydın bir seçkin zümre tarafından gerçekleştirilmek istenen bu değişim yolunda popüler neşriyat seviyesinin üstüne genellikle çıkılamamıştır.
Şinâsi’nin Tasvîr-i Efkâr gazetesi bu popüler çabanın ilk tipik örneği olmuştur. Modern Batı felsefelerinin Osmanlı Türkiyesi’ne intikali sürecinde aynı geleneği takip eden Münif Mehmed Paşa ve Ali Suâvi de Tanzimat’ın iki ucunu temsil eden iki önemli şahsiyettir. Münif Mehmed Paşa’nın II. Abdülhamid döneminde girişilen eğitim reformlarındaki önemli rolünün yanı sıra gerçekleştirdiği ansiklopedik neşriyat, Batı’ya yönelik bir kültür anlayışı çerçevesinde Aydınlanma felsefesinin tanıtılması bakımından kayda değerdir. Özellikle Muhâverât-ı Hikemiyye (1859) adlı eseri, 1859-1868 yılları arasında Batı’dan tercüme edilen eserlerin ilki sayılan felsefî diyaloglardır. On bir diyalogdan oluşan eserin beş diyalogu Voltaire’in Dialogues et l’Enretiens Philosophiques adlı eserinden, biri Fontenelle’in Dialogue des Mortes adlı eserinden, ikisi de Fénelon’un Dialogues’undan alınmadır. Münif Mehmed Paşa’nın, Petersburg sefiri Halil Bey başkanlığında 1861’de kurulan Cem‘iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye’nin yayın organı olan Mecmûa-i Fünûn’da “Târîh-i Hukemâ-yı Yûnân” başlığı altında kaleme aldığı felsefe tarihi de önemlidir. Mecmûa-i Fünûn XIX. yüzyıl Türkiye’sinde, Aydınlanma akımının neşir vasıtası olan Grande Encyclopédie’nin XVIII. yüzyıl Fransa’sında oynadığı rolü oynamaya çalıştı.
Siyasî iktidarla uzlaşmış olan Münif Mehmed Paşa’nın aksine Ali Suâvi Yeni Osmanlılar hareketinin temsilcilerinden Nâmık Kemal’in takipçisi olmuş ve sonunda Çırağan Vak‘ası’nda hayatını kaybetmiştir. Münif Mehmed Paşa’nın Batı kültürü ve felsefeleri konusunda aktarmacı ve yer yer teslimiyetçi bir tavır almasına karşılık Ali Suâvi kuşkucu, seçmeci ve kaynağa ulaşmaya çalışan bir tavır sergilemiştir. Daha da önemlisi o, geleneksel kültür değerlerine zihniyet değişikliğinin gerçek bir motoru gözüyle bakmıştır. Nitekim Münif Mehmed Paşa yalnızca Batı filozoflarından tercümeler yaparken Ali Suâvi klasik İslâm düşünürlerinin tercüme ve yorumuna daha çok ağırlık vermiştir. Onun bir presokratik felsefe tarihi denemesi olan “Târîh-i Efkâr” başlıklı yazı dizisi, bu tavrının en meşhur istisnası olarak kendi çıkardığı Ulûm gazetesinde yayımlanmıştır. Fakat aynı gazetede Gazzâlî ve filozoflar arasındaki tartışmaların değerlendirildiği, İbn Sînâ’nın tanıtıldığı yazılar da yer almıştır. Stoacı karaktere sahip Lugazü Kabis adlı Arapça metni Tercüme-i Lugaz-i Kabis-i Eflâtun adıyla Türkçe’ye çevirip Paris’te yayımladı (1873); ayrıca Tehânevî’ye ait ünlü Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn adlı eseri de tercüme etmeyi tasarladığı bilinmektedir. XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Saçaklızâde’nin Tertîbü’l-ulûm adlı eserini de Arapça’dan Türkçe’ye çevirdiğine bakılırsa onun geleneksel İslâm kültüründen hareketle bir ilim anlayış ve zihniyeti kurmaya çalıştığı anlaşılır (bk. Doğan, s. 95-129, 316-357, 516-519).
Nâmık Kemal ve Ziyâ Paşa gibi aydınların Fransız Aydınlanma felsefesinin öncülerinden Rousseau’ya ait felsefî metinleri çevirmiş olmaları, esas itibariyle Yeni Osmanlılar hareketinin oluşturmak istediği atmosferin bir ifadesi olmuştu. Ancak Batılı düşünceleri yaygınlaştırmada siyasî taleplerin tek belirleyici olmadığı da Ahmed Midhat Efendi örneğinde görülebilmektedir. Yaptığı yoğun popüler yayınlarla Batı medeniyetini halka tanıtma faaliyeti çok etkili olmuş bulunan Ahmed Midhat, önceleri materyalist eğilimli iken daha sonra ateist ve materyalist eğilimlere sahip yazarlarla kalem mücadelesine girmiştir. Ancak onun kendi çıkardığı Dağarcık adlı dergide Lamarck transformizmine dayanarak insanın bir maymun türü (nesnâs) olduğunu ileri sürmesi din bilginleri tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Ayrıca onun bu fikrinde Darwin’e değil de Lamarck’a dayanması da ilginçtir (bk. Adıvar, İlim ve Din, s. 368). John William Draper’in History of Conflict Between Science and Religion (New York 1875) adlı eserini Fransızca tercümesinden Nizâ-ı İlm ü Dîn (1896) adıyla Türkçe’ye çeviren Ahmed Midhat, materyalist bakış açısıyla yazılmış olan bu eserin sonuna “İslâmlık ve İlimler” başlığıyla tenkidî bir ek koymuştur. Bu kitabın neşri, geleneksel düzen ve modernleşme, sabit değerler ve ilerleme gibi ilk bakışta tezat teşkil eden ve bir kültür bunalımına yol açan kavramlara ilim ve din ikilisinin de eklendiğini gösteren çarpıcı bir örnektir.
.Yine de terakki fikrinin vazgeçilmezliğiyle İslâm’ın ilim ve medeniyet dini olduğu hükmü birleştirilerek ulaşılan İslâm’ın terakkiye engel olmadığı önermesi muhafazakâr çevrelerce sık sık işlenecektir. Ancak bu formülün genel bir kabule mazhar olmadığı ya da Batılılaşmış aydının buhranını aşmasına yardım etmediği de ilk Türk pozitivist ve natüralisti olarak tanınan Beşir Fuad’ın felsefî şahsiyetinde gözlenebilir. Felsefî bir cereyan olarak pozitivizmi ilk defa Türkiye’ye getiren ve işleyen Beşir Fuad bu terakki ile paralel olarak edebiyatta realizm ve naturalizmi savunmuş, edebiyat tarihimizdeki “hayâliyyûn-hakîkiyyûn” tartışmasına pozitivist felsefe yönünden katılmıştır. Comte, Büchner, Spencer, D’Alembert, De La Mettrie, Diderot gibi pozitivist, materyalist ve evrimci felsefe temsilcilerini de Türkiye’de ilk tanıtan odur. Kur’ân-ı Kerîm’i yalnızca Fransızca tercümesinden okuyacak kadar kendi kültür dünyasından kopmuş, Osmanlı Devleti ve kültürünün geçirdiği bunalıma tamamen materyalist-pozitivist Batı filozoflarından mülhem reçeteler sunmaya çalışmış ve sonunda intihar etmiş olan bu kişi, Türkiye’deki kimlik probleminin yakın geçmişteki kökleri hakkında fikir veren bir çehredir.
Yeni Osmanlılar hareketine benzer başka bir muhalif kesim Türkiye’de pozitivist fikirlerin girmesinde önemli roller oynamıştır. Felsefî bakımdan en önemli çehresini Abdullah Cevdet’in teşkil ettiği bu grup, sonraları İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak teşekkül etti. Bu cemiyet ismini Paris pozitivistlerinin parolası olan “ordre et progrès”den (nizam ve terakki) almıştı. Aynı cemiyetin önemli isimlerinden Ahmed Rızâ’nın Paris’te neşrettiği Meşveret dergisinin klişesinde de bu parola yer almaktaydı. Onun 1922’de Paris’te La faillite morale de la politique Occidentale en Orient adıyla yazdığı, Batı’ya karşı yer yer öfkeli yer yer kırgın tenkitlerden oluşan kitabının bile temel tezleri onun bir Türk pozitivisti olarak kaldığını göstermektedir.
Abdullah Cevdet ise Türkiye’de biyolojik materyalizmin gelişmesinde önemli bir toplumsallaştırma fonksiyonu görmüş olan Mekteb-i Tıbbiyye’de okumuştur. Beşir Fuad ve Rıza Tevfik gibi kimselerin de aynı okuldan yetişmiş olmaları ilgi çekicidir. Mekteb-i Tıbbiyye’nin bu özelliği kazanması ise Fransız aydınları arasında pozitivizmin hâkim olduğu bir dönemde bu ülkeden getirilen kitap ve eğitimcilerin etkisiyle dini sosyal gelişme önünde bir engel olarak gören ve bundan dolayı da ilericilik iddialarıyla toplum değerlerine karşı çıkan bir aydın tipinin ortaya çıkmasıyla mümkün olmuştur.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucularından İbrâhim Temo’nun Felix Isnard’a ait Spiritualisme et Matérialisme (Paris 1879) adlı kitabı kendisine vermesiyle düşünce yapısı tamamen değişen Abdullah Cevdet, dindar bir geçmişe sahip olmasına rağmen materyalizme yönelmiştir. Ayrıca materyalist filozof Büchner’i tanıması bu fikirlerinin pekişmesini sağlamıştır. Kendisi materyalist düşüncelerin popüler bir dille işlenmesi ve tabiatıyla kendi insanına İslâm’a aykırı değilmiş gibi tanıtılması gerektiğine inanmıştır. Nitekim Ludwig Büchner’in Natur und Geist adlı eserini Goril adıyla tercüme ettiğinde (Ma‘mûretülazîz 1311) kitabı, “Hikmet müslümanın kayıp malıdır” hadîs-i şerifiyle takdim etmiştir. Büchner’in ünlü Madde ve Kuvvet’inden ilk defa Türkçe’ye parçalar çevirip Fizyolociya-i Tefekkür (1308) adıyla neşreden de odur. Tam tercümesi yaklaşık on sekiz yıl sonra Bahâ Tevfik (Ahmed Nebil ile) tarafından neşredilecek olan bu kitaptaki tanrı fikriyle ilgili bölümleri Abdullah Cevdet çevirmemiştir. Ayrıca sık sık İslâm’ın ilk dönemini övmesi ve hatta İslâm’ın saf haline dönülmesi yolundaki düşünceleri de gerçekte samimi bir selefîlik ruhu içinde ileri sürülmüş olmayıp aksine yalnızca Abdullah Cevdet’in kendi dünya görüşüne aykırı bir tarihî tecrübe olan İslâm medeniyetini bir çırpıda ortadan kaldırmaya yarıyordu. Onun bu görüşleri ileri sürme cesaretini, Cenevre’de tanıma ve konuşma fırsatını bulduğu ünlü İslâm reformcusu Şeyh Muhammed Abduh’tan aldığı sanılmaktadır. Abdullah Cevdet, İslâm’ın özüne dönüş düşüncesinden dolayı Abduh’un, “... derdimizin nereden geldiğini, ne olduğunu, ne ile kabil-i tedâvî olduğunu pek iyi anladığını...” belirtmiştir (bk. Hanioğlu, Abdullah Cevdet, s. 137). Ancak gerçekte Abdullah Cevdet’le Muhammed Abduh’un niyetleri taban tabana zıttı. Nitekim onun Dozy’den yaptığı Târîh-i İslâmiyet tercümesi, Hz. Muhammed’in hayatını marazî psikolojiyle temellendirdiği için İslâmcı kanattan çok tepki almış ve onun modern Türk düşünce tarihinde bir dinsiz olarak tanınmasına yol açmıştır.
Felsefede Batılılaşma’nın yoğunluk kazandığı II. Meşrutiyet dönemi fikrî ortamının, artık adına Garpçılık denilebilecek düşünce akımını iyice şekillendirdiği görülmektedir. Özellikle Abdullah Cevdet’in İctihad dergisinde ifadesini bulmuş olan Batıcılık, Celâl Nuri gibi isimlerin de katıldığı, temelde materyalist değerleri esas alan ve halkın dinine ancak uygun bir telkin mekanizması teşkil ettiği için değer verir görünen bir hareket olmuştur. Aynı geleneğe bağlı olan Bahâ Tevfik, materyalizm çığırının ateşli savunucularından biri olarak kurduğu Teceddüd-i İlmî ve Felsefî Kütüphanesi
.adlı yayıneviyle dikkat çekici bir neşriyat faaliyetine girişti. Türkiye’nin ilk felsefe dergisini de Felsefe Mecmuası adıyla o çıkarmıştır (İstanbul 1913). Özellikle Büchner’den çevirdiği Madde ve Kuvvet adlı kitap üniversite öğrencileri arasında materyalizmin yayılmasında etkili olmuştur. Ayrıca A. Fouillée’den Târîh-i Felsefe, Ernest Haeckel’den Vahdet-i Mevcûd: Bir Tabîiyyât Âliminin Dini adlı kitapları Ahmed Nebil ile çevirmiştir. Nietzche üzerine bir monografi çalışmasıyla O. Lacquerre’in feminizm konusundaki bir kitabını çevirip (Feminizm-Âlem-i Nisvân, İstanbul, ts.) neşretmiş olduğunu da felsefî faaliyetleri arasında zikretmek gerekmektedir.
“Filozof” lakabıyla tanınan Rıza Tevfik de modern Batılı felsefelerin Türkiye’de tanınmasında oldukça etkili olmuş bir şahsiyettir. Onun kendisi için bu lakabı benimsemesi, yalnızca felsefî konulara duyduğu ilginin bir göstergesi sayılmalıdır. Bunun ötesinde belli bir ekole bağlı olmadığı gibi felsefî bir sistem de koymuş değildir. Ancak gerek felsefe yazarlığı gerekse öğretmenliği boyunca felsefî konuları renkli bir üslûpla ve çok defa da Doğu düşünürleriyle karşılaştırarak edebiyat havası içinde vermesi onu başarılı bir popüler felsefe yazarı yapmaya yetmiştir. Orta öğretimde felsefe dersinin okutulmasına ön ayak olan Rıza Tevfik’in 1912’de özel bir lisede okuttuğu felsefe dersinin ne kadar cazip bir üslûpla verildiği, bu derslerin daha sonraki kitaplaşmış şekli olan Felsefe Dersleri’nden (İstanbul 1330) anlaşılmaktadır. Doğu ve Batı dillerinin başlıcalarını biliyor oluşu felsefî tecessüsü ve velûd bir yazar oluşuyla birleşmiş, bu sayede Türk okuru birçok çağdaş Batı filozofunu onun kaleminden tanıma imkânı bulmuştur. Kendi ifadelerine bakılırsa Rıza Tevfik liberalist ve evrimci görüşlerinden dolayı Herbert Spencer’i çok beğenmekteydi. Bunun yanı sıra Darwin ve John Stuart Mill de özel ilgi alanına girmekteydi (bk. Korlaelçi, s. 291). Tamamlayamadığı Kamûs-ı Felsefe (İstanbul 1330-1334) adlı ansiklopedik sözlük ile Abdülhak Hâmid’in şiir dünyasında sanatla felsefeyi birleştirmeye çalıştığı Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı Felsefiyyesi (İstanbul 1934) adlı eserleri felsefî çalışmalarının öteki önemli ürünleridir. Önceleri ateist bir şair ve yazar olan Rıza Tevfik, ölümünden altı yıl önce (1943) kendisiyle yapılmış bir röportajda XIX. yüzyıl bilim anlayışının mekanik bir dünya görüşü ilham ettiğini, bunun aydın zümrenin materyalist olmasına yol açtığını, fakat XX. yüzyıldaki ilmî keşiflerin bu telakkileri yıktığını söylemiş ve ilmin yetki alanı dışındaki metafizik âlemin ancak din ve Allah inancıyla kavranabileceğini ifade etmiştir (bk. Korlaelçi, s. 310-313).
XX. yüzyıldaki ilmî anlayışların materyalizmi yıktığı fikri esasen İslâmcı yazarların çıkış noktasını teşkil etmiştir. Onlar bu noktadan hareketle geliştirdikleri materyalizm aleyhtarı güçlü tenkitleri İslâm’ın ilim dini olduğu fikriyle birlikte verimli kılmaya çalışmışlardır. Bu fikrin özellikle vurgulanması, Fransız filozofu Ernest Renan’ın olumsuz telkinleriyle başlayan, İslâm’ın ilmî ve fikrî terakkiye engel olduğu şeklindeki gelenekselleşmiş tavra bir cevap gayesini gütmekteydi. L’Avenir de la Science adlı eserinde İslâm dini ve medeniyetine hakaretler yağdırmış olan Renan, 1883’te Sorbonne’da verdiği “L’Islamisme et la Science” başlıklı bir konferans yüzünden müslüman düşünce çevrelerinde oldukça tepki uyandırmıştı. Bu tepkiye Renan Müdafaanâmesi adlı eseriyle katılan Nâmık Kemal, Renan’ı cehalet ve subjektiflikle suçlayarak İslâmiyet’in ilim ve terakkiye engel olmadığına dair deliller ileri sürmüştür. Daha önceki bir önemli tepkiye de Cemâleddîn-i Efganî’nin Paris’te neşredilen Journal des Débats (1883) dergisinde Renan’a verdiği cevapta rastlanmaktadır. Bu yazının Nâmık Kemal’i etkilemiş olabileceği de ileri sürülmektedir (Keddie, s. 22).
II. Meşrutiyet sonrasında bazı İslâmcı çevreleri etkileyecek olan Efganî ekolü İslâm’ın bir ilim ve medeniyet dini olduğunu, felsefî ilimlerin medeniyetin geleceği bakımından hayatî önem taşıdığını vurgulamaktaydı. Cemâleddîn-i Efganî’nin “Felsefenin Yararları” başlıklı makalesi bu gayretin tipik bir örneğidir. Efganî’ye göre felsefî tavır İslâm düşüncesindeki canlanışın odağını teşkil etmelidir. Felsefî araştırmalar İslâm’ın ruhuna zıt olmak bir yana tam tersine emredilmiş, övülmüştür (bk. Keddie, s. 46). Ayrıca Efganî’nin Hindistan’daki Seyyid Ahmed Han önderliğindeki pozitivist-materyalist hareketi eleştirmek amacıyla kaleme aldığı ve daha sonra öğrencisi Abduh tarafından er-Red ale’d-Dehriyyîn adıyla Arapça’ya çevrilen kitabı, evrimci materyalist felsefeye karşı sistemli tenkidin ilk örneklerindendir. Esasen 1892’de halifeye sunulmak üzere kaleme alınmış olan bu kitap, Yâkubzâde Münir Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilerek Abdülhamid’e sunulmuştur (bk. Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 351).
Materyalist akımlara karşı tenkitler yöneltmede Türkçe’de Efganî reddiyesinden daha ciddi ve nitelikli bir gelenek oluşmuştur. Abdullah Cevdet’in Büchner tercümelerine karşı İsmâil Ferid’in kaleme almış olduğu İbtâl-i Mezheb-i Maddiyyûn (İstanbul 1312) başlıklı reddiye ile Harpûtîzâde Mustafa Efendi’nin Red ve İsbât (İstanbul 1330) adlı yine Büchner materyalizmini hedef alan eseri, nisbeten zayıf bir karşılık sayılsa bile Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ve İsmail Fenni gibi yazarların ortaya koyduğu tenkitler, İslâmcı çevrelerdeki felsefe bilgisinin derinliğini ispat edecek eserlerdir. Şehbenderzâde’nin, Celâl Nuri tarafından kaleme alınmış olan Târîh-i İstikbal adlı eserin I. cildi olan Mesâil-i Fikriyye’deki materyalist fikirleri tenkit gayesiyle yazdığı Huzûr-ı Akl ü Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti (İstanbul 1332) adlı eseri ile ateizmi reddettiği Allahı İnkâr Mümkün mü? (İstanbul 1328-1330) adlı eseri bu açıdan önem taşır. İsmail Fenni de Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli (İstanbul 1928) adlı reddiyesini daha çok Büchner’in iddialarına karşı yazmıştır. Ayrıca onun André Lalande’dan Türkçe’ye uyarladığı Lugatçe-i Felsefe (İstanbul 1341), Türk felsefe literatürüne değerli bir katkı sayılmalıdır. Söz konusu reddiyelerin en temel özelliği ise modern bilim ve felsefelerin ışığında kaleme alınmış olmaları, bunun ötesinde modern bilim ve felsefe hareketlerini yakından ve derinlemesine takip etmede rakiplerini fazlasıyla gölgede bırakmış bulunmalarıdır.
.Şehbenderzâde ve İsmail Fenni’nin kendilerine felsefî çıkış noktası olarak İbnü’l-Arabî’nin vahdet-i vücûd* doktrinini seçmiş olmaları ve bu tavırlarını ilmî ve felsefî delillerle temellendirme gayretleri, o dönemin düşünce hayatı bakımından anılmaya değer gözükmektedir. İsmail Fenni’nin Vahdet-i Vücûd (İstanbul 1928) adlı eseri bu gayretin bir ürünüdür. Bu tavra, yine felsefî tenkit yazılarıyla ünlü Mehmet Ali Ayni Şeyh-i Ekberi Niçin Severim (İstanbul r. 1339/h. 1341) adlı eseriyle iştirak etmiştir. Batılı oryantalist Nieberg tarafından bu eserin Fransızca’sına yöneltilen şiddetli tenkit ise bir Ortaçağ mutasavvıfının görüşlerini modern bilimin verileriyle mukayese etmenin felsefî yersizliği noktasında toplanmaktaydı. Ancak Mehmet Ali Ayni’nin Louis Massignon ile ilmî mektuplaşmalarda bulunan miletlerarası üne ulaşmış bir fikir adamı olduğu ve Edebiyat Fakültesi’nde felsefe tarihi profesörlüğü yaptığı kaydedilmelidir (bk. Ülken, Türkiyede Çağdaş Düşünce Tarihi, I, 487-489). Ayrıca Carra de Vaux’nun Gazzâlî ile ilgili incelemesinin serbest tercümesini yapıp Hüccetü’l-İslâm İmâm Gazzâlî (İstanbul 1327) adıyla neşretmiştir.
Bu tasavvuf eğilimli yazarlara karşılık yine aynı kuşaktan İzmirli İsmail Hakkı’nın daha ziyade İslâm felsefesi tarihi ve kelâm ilminin modernleştirilmesi konuları etrafında eser verdiği görülmektedir. Ayni gibi bir üniversite profesörü olan İzmirli bu yenilikçi tavrı fıkıh ve fıkıh metodolojisi sahasında da sürdürmüştür. Özellikle İslâm felsefesi tarihi konusunda kaleme aldığı yazılar, günümüzde oldukça canlanmış olan araştırmaların çekirdeğini oluşturmuştur. Yeni İlm-i Kelâm (İstanbul 1939) adlı eseri klasik kelâm konularının modern Batı felsefeleri ışığında yeniden ele alındığı bir denemedir. Ayrıca Batı ve İslâm filozoflarını mukayese ettiği, ölümünden sonra yayımlanmış olan İslâm Mütefekkirleri ile Garp Müfefekkirleri Arasında Mukayese (Ankara 1952) adlı risâlesi, müslüman mütefekkirlerin önde gelen Ortaçağ ve Yeniçağ filozoflarıyla karşılaştırıldığı ve orijinal görüşlerinin sıralandığı didaktik bir çalışmadır. Eser müslüman düşünürlerin teorik başarı açısından en modern filozoflarla bile kıyaslanabilecek kudrette oldukları fikrini telkin etmektedir.
İzmirli’nin İslâm filozof ve bilginlerine ait başarıları gündeme getirmesi ve kelâm ilmini yenileştirme çabaları, Efganî-Abduh ekolü tarafından gerçekleştirilmeye çalışılan yenileşmenin bir iştirakçisidir. Ancak bu ekolün Türkiye’deki gerçek yansıması, gerek doğrudan tercümeler gerekse dolaylı tesirlerle Mehmed Âkif’in çıkardığı Sebîlürreşâd dergisinde kendisini hissettirmiştir. Ünlü tefsir bilgini Elmalılı Hamdi Yazır’ın Paul Janet ve Gabriel Seailles’dan Tahlîlî Târîh-i Felsefe: Metâlib ve Mezâhib (İstanbul 1341) adıyla çevirdiği felsefe tarihi, Batı felsefeleriyle yakından ilgili İslâmî düşünce çevrelerinin geleneğini devam ettirmiştir. Daha sonraları Ferit Kam’ın Vahdet-i Vücûd’u (İstanbul 1331) ile nihayet İzmirli İsmail Hakkı’nın öğrencisi olan Ahmet Hamdi Akseki’nin İbn Sina Felsefesi ve Gazâlî’nin Ruh Nazariyesi başlıklı henüz basılmamış çalışmaları, felsefî ilgilerin klasik İslâm düşüncesi çerçevesinde devam ettiğinin bir göstergesidir.
Çağdaş Türk düşünce hayatıyla özel ilgiler kurmuş olan, eserleriyle hâlâ felsefe çevrelerinin gündeminde kalan Muhammed İkbal, İngiliz ve Alman felsefesini yakından tanımış ve İslâm dünyasının fikrî bunalımını İslâm düşünce geleneğinden hareketle aşmaya çalışmış bir büyük mütefekkirdir. Daha çok şiirlerinde dile gelen ve ilhamını önemli ölçüde Mevlânâ’dan alan tasavvufî aşk yolunu felsefî tahlil metoduyla iç içe sokmasını bilmiş ve bu ikisini dinî düşüncenin canlanması için temel kabul etmiştir. Onun The Reconstruction of Religious Thought in Islam adlı eseri, İslâm kültürü ve Batı felsefelerine vukufiyetinin delili olan felsefî bir şaheserdir. Düşünürün 1928-1929 yıllarında Madras, Haydarâbâd ve Aligarh’ta verdiği altı konferansa dayanan bu eserini Sofi Huri İslâm’da Dinî Tefekkürün Yeniden Teşekkülü (İstanbul 1964), N. Ahmed Asrar da İslâm’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu (İstanbul 1984) adıyla Türkçe’ye çevirmişlerdir.
Cumhuriyet dönemine doğru felsefî çalışmalarda Batı’ya biraz daha yakınlık sağlandı. Dârülfünûn Fen Medresesi hocalarından Mehmed Refik tarafından Einstein Nazariyesi (İstanbul 1338/1922) adlı bir kitabın neşredilmesi, Batı’da yaşanan ilmî-felsefî devrimin nisbeten yakından takip edildiğini göstermektedir. Daha önceleri Sâlih Zeki’nin Henri Poincaré ve Alexis Bertrand’dan çevirdiği eserler de yeni bilim felsefelerinden aydınları haberdar etmişti. Bu tür çalışmalar günümüze kadar artarak sürmüştür.
Cumhuriyet döneminde başlıca eğilimler olarak pragmatizm, Bergsonculuk ve diyalektik materyalizm göze çarpmaktadır. Başta Mehmed Emin (Erişirgil) olmak üzere bir grup aydın tarafından William James ve John Dewey’in fikirleri savunuldu. Mustafa Şekip Tunç ise sezgicilik felsefesinin kurucusu olan Bergson’un birçok eserini Türkçe’ye çevirdi ve pozitivizmin dar kalıplarını yine Batı modern felsefesi içinde aşmaya çalıştı.
1923-1928 yılları arasında yayımlanan otuz kadar çeviri ve telif felsefe kitabı arasında Mehmed Emin’in [Erişirgil] Kant ve Felsefesi (1923) adlı eseriyle Ziya Gökalp ile başlayan Durkheimciliğin takipçisi olan Mehmed İzzet’in, asistanı
.Orhan Sâdeddin’le çevirdiği Karl Vorlander’in Felsefe Tarihi de (1927-1928) ayrıca zikredilebilir. 1930’lu yıllar Türkiye’deki felsefe çalışmalarına oldukça hareket getirmiştir. Bu dönem Reichenbach, Ernst von Aster gibi felsefe hocalarının Türkiye’ye geldiği dönemdir. Reichenbach Viyana çevresi yeni pozitivist ekolüne mensuptu; ancak önemli bir etki sağlayamadı. 1936’da gelen Ernst von Aster ise Yeni Kantçı görüşü benimsemiş bir felsefeciydi. Onun üniversitede İslâm felsefesi okutulması yolundaki girişimleriyle kurulan kürsüye Hilmi Ziya Ülken getirilmiştir. Bugün Türkiye’de oldukça gelişmiş olan İslâm felsefesi araştırmaları İzmirli’den sonraki bu ikinci girişime çok şey borçludur. O dönemdeki felsefî hareketliliğin başka bir göstergesi de Haydar Rifat’ın idaresindeki Dün ve Yarın serisinde görüldüğü üzere çeşitli Batılı ideolojiler hakkında çok sayıda kitabın yayımlanmış olmasıdır. Bu seri içinde sosyalizm hakkında olanlar önemli yer tutuyordu. Haydar Rifat’ın J. Bordardo’dan çevirdiği Tarihî Maddecilik adlı kitap bu dizide yayımlandı.
Daha önceki bazı sönük başlangıçlar göz ardı edilirse 1919’da çıkarılan Kurtuluş, 1920’de çıkarılan Aydınlık dergileri tarihî maddecilik akımının popüler seviyede tanıtıldığı birer mektep olmuşlardı. 1931’de Şevket Süreyya’nın öncülüğünü yaptığı Kadro dergisi Türkiye’de inkılâpların durmadığı şeklindeki ana fikri yine tarihî maddecilik esası üzerinde işlemiştir. Kerim Sadi, Hikmet Kıvılcım, Sabiha Zekeriya (Sertel), diyalektik materyalizm hakkındaki teorik ve polemik yazılarıyla göze çarpan şahsiyetler olmuşlardır. Bunlardan Kerim Sadi’nin, “Bahâ Tevfik, Suphi Ethem ve emsali gibi acemi çaylakları maskaraya çeviren felsefe tarihi müderrisinin [Mehmet Ali Ayni] otoritesi”ni sarsmak üzere onun Felsefe-i Ûlâ adlı kitabındaki tercüme bozukluklarını dile dolaması ilginçtir (bk. Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, I, 632). Burada adı geçen “acemi çaylaklar”dan ikincisi, Türkiye’nin ilk Felsefe Mecmuası’nda özellikle Darwincilik ile ilgili yazılarıyla dikkat çekmiş bir kişidir (bk. Akgün, s. 280-311).
1940-1946 yılları arasında meslekten bir felsefeci olan Hasan Âli Yücel’in Millî Eğitim bakanı olduğu dönemdeki tercüme faaliyeti sırasında çok sayıda felsefe klasiği Türkçe’de yayımlanmıştır. Bu faaliyet, yine meslekten bir felsefeci olan II. Meşrutiyet dönemi yenilikçi Maârif Nâzırı Emrullah Efendi’nin liselere felsefe dersi koydurup devlet eliyle telif ve tercüme kütüphanesi kurdurması ve burada felsefî eserler neşretmesi gayretlerinin tipik bir devamıdır.
Daha sonraki dönemlerde var oluşçuluk akımının Türkiye’nin sanat ve fikir çevrelerinde oluşturduğu etki, 1970’li yıllara gelindiğinde radikal ideolojik arayışların sisleri arasında dağılıp gitmiştir. Özellikle 1960 anayasasının getirdiği özgürlük ortamından faydalanan sol çevreler, materyalist ve marksist eserlerin hummalı bir faaliyetle tercümesine girişmiş ve 1980’lere gelinceye kadar bu sahada neredeyse çevrilmedik eser bırakmamışlardır. 1980’li yılların getirdiği yeni ortamın bu akımı yeni arayışlara ittiği gözlenmiştir. Bu arada K. R. Popper gibi Ortodoks pozitivizmi yumuşatan bilim filozoflarının yanı sıra Wittgenstein gibi bilim dilini sorgulayan mantıkçı düşünürlerin görüşleri fazla yoğun olmayan bir sıklıkta tartışılmıştır. Alman filozoflarından Nietzche ve Heidegger’e de sınırlı bir ilgi gözlenmektedir. Bunların yanı sıra Frankfurt okulunun tenkitçi literatürünün tanınmasına yardım edecek kitaplar nisbeten ilgi görmüştür. Ancak bütün bu ilgilere tekabül eden ciddi bir çeviri faaliyetinin bulunduğunu söylemek zordur. Bu dönemde genç kuşak müslüman düşünce çevrelerinin de özellikle pozitivizmi sorgulayan felsefe akımlarını yakından tanımaya çalıştığı, post-modern literatür ile yakından ilgilendiği ve İslâm felsefe mirasını yeniden keşfetmeye çalıştığı gözlenmektedir. Bu çabayı sürdürenlerin, kurucuları Batı felsefesi literatürünü yakından tanıyan ve kültürde Batılılaşma aleyhtarı olan Hareket, Büyük Doğu ve Diriliş gibi dergilerin etrafında oluşmuş ekollerin dinamizmini devraldıkları söylenebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed Rızâ, Batının Doğu Politikasının Ahlâken İflası (trc. Ziyad Ebuzziya), İstanbul 1982, s. 221-227; Hilmi Ziya Ülken, “Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 757-775; a.mlf., Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1966, I-II; M. Şerefettin Yaltkaya, “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 463-467; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s. 47, 94, 110-111, 142-143; a.mlf., İlim ve Din, s. 322-345, 368-369; M. Orhan Okay, İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti Beşir Fuad, İstanbul 1969; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, s. 341-357, 369-380; a.mlf., Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, İstanbul 1985, s. 123-132; Nikkie R. Keddie, An Islamic Response to Imperialism, London 1983, s. 22, 46; İsmail Doğan, Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma (doktora tezi, 1983), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 95-129, 316-357, 516-519; Süleyman Hayri Bolay, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, Ankara, ts.; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul, ts., s. 5-28, 137; a.mlf., Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul, ts., s. 9-57; Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul 1986, s. 310-313; Mehmet Akgün, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri, Ankara 1988, s. 280-311; “Devlet-i Aliye’nin Eski Sadrazamı Devletlü Reşit Paşa Hazretlerine”, “Altes Midhat Paşa Hazretlerine, Osmanlı İmparatorluğu Eski Sadrazamı” (trc. Ümid Meriç - Mehmet Ali Meriç), TT, III (1985), s. 103-105; Şerif Mardin, “Batıcılık”, CDTA, I, 245-250; Arslan Kaynardağ, “Türkiye’de Felsefenin Evrimi”, a.e., III, 762-774.
İlhan Kutluer
III. EĞİTİM ve ÖĞRETİM
Tanzimat’tan kısa bir süre öncesinde Osmanlılar’daki öğretim kurumları şunlardır: 1. Din ilimleri öğretimi yapan okullar: Sıbyan mektepleri (ilkokullar), medreseler (orta ve yüksek öğretim okulları). 2. Askerî ve teknik okullar: Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun (1773), Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun (1793), Tıbhâne-i Âmire ve Cerrahhâne-i Ma‘mûre (1826), Mekteb-i Ulûm-i Harbiyye (1834), Muzika-i Hümâyun (1834). 3. Genel öğretim kurumları: Rüşdiyeler (1839), Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye (1839), Mekteb-i Maârif-i Adliyye (1838). Bunların dışında saray ve ordu eğitim kurumları olarak Osmanlılar’ın ilk asırlarından beri devam eden Enderun Mektebi ve Acemi Oğlanları Mektebi vardı.
Osmanlı orduları XVIII. yüzyılda Avrupa orduları karşısında birbirini takip eden yenilgilere uğrayınca bunun sebeplerini aramaya başlayan aydınlar ve idareciler
.Batı’daki gelişmeleri farketmiş, onların teknik araç ve gereçlerini almanın zaruretini görmüş ve öncelikle askerî alanlarda olmak üzere zamanla Batı’nın bütün eğitim ve öğretim kurumlarını takip edip örnek almaya başlamışlardır. Bu anlamdaki ilk ilişkiler Lâle Devri’nde görülür. Başta Fransa olmak üzere Avusturya ve İngiltere’ye gönderilen elçilerden gördükleri yerlerin özelliklerini bildirmeleri istenmiş ve toplanan bilgiler ışığında askerî öğretim alanında girişilen yenilik hareketleriyle başlayan Batı maarifine uygun öğretim kurumları açma çalışmaları hızlandırılmıştır. II. Mahmud 1824 yılında çıkardığı bir fermanla bütün çocukların bulûğ çağına kadar mecburi ilk öğretime tâbi tutulmasını emretmiş, okuma çağındaki çocukların mekteplerden alınarak herhangi bir işe verilmesini yasaklamıştır. Fermanda zorunlu sebeplerle çocukların okuldan ayrılmasına ancak hocanın ve kadının karar verebileceği ayrıca belirtilmiştir. O zamana kadar devletin ilgilenmediği ve sadece vakıfların yönetip geliştirdiği ilk öğretimi bir devlet meselesi yapması, bu öğretimi mecburi kılmayı ve bütün halka yaymayı hedef alması bakımından önemli olmakla birlikte öğretimin mahiyet ve muhtevası hususunda herhangi bir yenilik getirmeyen bu fermandan sonra da Cumhuriyet’e gelinceye kadar çeşitli zamanlarda öğretimin mecburi olması hakkında daha birçok kararın alındığı görülmektedir.
.Sıbyan mekteplerini ve medreseleri ıslah etmek için yapılan teşebbüslerde 1914 yılına kadar başarı elde edilememiş; özellikle ders ve müfredat programlarının Batı’da geliştirilen ilmî ve pedagojik esaslara uygun olarak düzenlenmesi, çağdaş düşünce ve ilim zihniyetiyle yetişmiş, meslekî ehliyete sahip öğretmen ve yönetici kadroların oluşturulması, çağdaş usul, imkân ve şartlarda eğitim ve öğretim yapan okulların ülke çapında yaygınlaştırılması gibi maarifin en temel meselelerinde ihtiyaçlar ölçüsünde ilerleme kaydedilememiştir. Buna karşılık özellikle Tanzimat’tan sonra gayri müslim cemaatlere verilen imtiyazlar sonucu azınlıkların okul açması kolaylaşmış ve bu faaliyet hızlandırılmıştır. Ayrıca Tanzimat idarecileri gayri müslim cemaatlere karşı sadece müsamahakâr davranmakla kalmayarak muhtelif Osmanlı unsurlarının birbirleriyle kaynaşmalarını temin etmek ve gençlere Osmanlılık ideali aşılamak arzusuyla açmış oldukları idâdî ve sultânîlere müslüman Türkler’le beraber gayri müslimlerin çocuklarını da kabul etmişlerdir. Böylece esasen gayri müslim cemaatlerin lehine olan şartlar onlar için daha da uygun hale gelmiştir. Nitekim 1856 Islahat Fermanı’nda bütün Osmanlı vatandaşlarının askerî ve mülkî mekteplere kabul edileceği yazılıdır. Ne var ki bu mekteplerde okuyan azınlıklara Osmanlılık idealinin aşılanması şöyle dursun, umulanın aksine, kilise ve aile çevrelerinin etkisiyle milliyet fikirleri daha da gelişmiş, buna karşılık Türk çocuklarında millî duygular yeterince güçlendirilememiştir.
Tanzimat’ın başlangıç yıllarında eğitim alanında önemli ıslahat ve yeniliklerden söz edilemez. Bununla beraber 1845’te maarif işleriyle meşgul olacak Meclis-i Maârif-i Muvakkat ve bu meclisin teklifi üzerine bir yıl sonra da Meclis-i Maârif-i Umûmiyye kurulmuş, bu meclislerde sıbyan ve rüşdiye mekteplerinin ıslahı ile dârülfünun açılması konusunda çalışmalar yapılmıştır. 8 Kasım 1846’da bugünkü Millî Eğitim Bakanlığı’nın ilk şeklinin Mekâtib-i Umûmiyye Nezâreti adıyla ve genel müdürlük seviyesinde teşekkül ettiği görülür. Açılması düşünülen dârülfünunun müfredat programını ve kitaplarını hazırlamak üzere 1851’de Sadrazam Mustafa Reşid Paşa, Ârif Hikmet Bey, Âlî Paşa, Ahmed Vefik Paşa gibi önde gelen devlet adamlarının yanı sıra devlet teşkilâtının dışındaki bazı ileri gelen kişilerin de üyesi olduğu Encümen-i Dâniş kurulmuştur. Akademik bir topluluk olan ve Osmanlı tarihinde ilk defa teşkil edilen Ercümen-i Dâniş’in kuruluşunda Fransız Akademisi örnek alınmıştır. Bu arada açılacak dârülfünuna hoca yetiştirmek üzere Selim Sâbit Efendi ve Hoca Tahsin Efendi Paris’e gönderilmiştir (1857). Paris’te bir Mekteb-i Osmânî açılarak buraya gönderilen iki hocanın bir yandan bu mektepte Paris’te oturan Osmanlı vatandaşlarına Türk dili okutmaları, öte yandan da ileride hocalık yapacakları matematik ve tabiat bilgisi alanlarında öğrenim görmeleri tasarlanmıştır.
Batılılaşma hareketi bakımından Osmanlı tarihinin dönüm noktası olan Tanzimat Fermanı’nda maarif konularına dair herhangi bir ifade yer almazken 1856’da çıkarılan Islahat Fermanı maarif meselelerine büyük ölçüde önem verilmesini öngörmekteydi. Bunun en önemli sonucu, Meclis-i Vükelâ’ya dahil bir nâzırın yönetiminde Batı maarif sistemine uygun bir kuruluş olan Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nin teşekkülü olmuştur (17 Mart 1857). 1869’da eğitim ve öğretim meselelerinin çözümü için Maarif Nâzırı Saffet Paşa’nın gayretiyle Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi hazırlandı ve bu alanda nelerin yapılması gerektiği tesbit edildi. Büyük ölçüde Fransız maarif sistemi esas alınarak düzenlenmiş olan, hazırlayıcıları arasında, aralıklarla altı defa Maarif nâzırlığı yapan Ahmed Kemal Paşa’nın başkanlığında Sâdullah Paşa, Recâizâde Ekrem, Ebüzziyâ Tevfik gibi tanınmış kişilerin bulunduğu bu nizamnâme ile Batılılaşma hareketinin başlangıcından beri farklı ve bazısı gayri resmî kuruluşlarca parça parça yürütülmeye çalışılan maarif işleri ve ıslahat çalışmaları bir nezâret bünyesinde ve bütünlük içinde ele alınmış ve devletin başlıca meseleleri arasında gösterilmiştir. Nizamnâme ilk öğretimde mecburiyeti öngörmesi, genel öğretimi Batı ölçülerine göre kademe ve derecelere ayırması, çağdaş esaslara uygun öğretim ilke ve yöntemleri koyması, öğretmenlerin mesleklerinde yenilenmelerini sağlayıcı malî ve idarî tedbirlere işaret etmesi, maarifin merkez kuruluşlarını geliştirme yanında taşra teşkilâtlarına da ağırlık vermesi, halkın maarif harcamalarına katkıda bulunmasını gündeme getirmesi, kızların eğitimine önem vermesi gibi yönleriyle eğitim ve öğretim meselelerini modern bir yaklaşımla ele almış ve çözümler ileri sürmüştür.
Saffet Paşa’nın Maarif nâzırlığı sırasında sıbyan mektebinden rüşdiyeye talebenin imtihanla alınması kararlaştırılmış, 1868’de Mekteb-i Sultânî kurulmuş, ilk öğrenimin mecburiyeti resmî bir esasa bağlanmıştır. Aynı yıl Dârüşşafaka’nın inşasına başlanmış, Dârülmuallimîn’de ıslahat yapılmış, taşradaki öğretmenleri modern pedagojinin esasları hakkında bilgi sahibi kılmak maksadıyla gezici öğretmenler gönderilmiştir.
Batı’daki üniversitelere benzer bir yüksek öğretim kurumunun açılması yönünde ilk ciddi teşebbüs, eğitim-öğretim meseleleriyle yakından ilgilenen Abdülmecid dönemine rastlar. 1846’da kurulan Meclis-i Maârif-i Muvakkat’ın aynı yıl aldığı bir karar uyarınca Ayasofya civarında dârülfünun binasının inşasına başlanmışsa da on yedi yıl süren bu binanın yapılış maksadı için kullanılması hiçbir zaman mümkün olmamıştır. Örgün öğretim yapan dârülfünun açılmadan
.önce halka açık dersler veren bir dârülfünun kurulmuş, bu derslere 12 Ocak 1863 Pazartesi günü başlanmıştır. Birinci derste 300 kadar dinleyicinin hazır bulunduğunu o günkü gazeteler yazmıştır. Çoğu Fransızca olmak üzere çeşitli yabancı dillerde eserlerden oluşan 4000 ciltlik bir kütüphanesi bulunan, fizik ve kimya derslerinde deneylerin de yapıldığı bu mektepte Doğu ve Batı kültürlerini iyi tanıyan bazı vekillerin ve paşaların ders verdiği de olmuştur. Zamanla coğrafya ve astronomi derslerinin de programa alındığı bu kuruma Avrupa’dan pek çok laboratuvar araç ve gereçleri getirtilmişse de bir yıl sonra bu derslere son verilmiştir. M. Ali Ayni’nin Dârülfünun Târihi’nde (s. 18-19) belirttiğine göre, “Bizde efkâr-ı atîka ashabıyla teceddüd ve ıslahat isteyenler ve Avrupa medeniyetini iltizam edenler arasında temâdi eden muhalefetten bu dârülfünun meselesi de hissesini almıştır”.
Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi dârülfünun meselesini ciddi bir şekilde ele alarak bu kuruluşun açılması, işleyişi, süresi, bölümleri, dersleri, idarî ve akademik yapısı, öğretim dili, kütüphanesi, bütçe işleri gibi konularda ayrıntılı hükümler koydu. Ayrıca bir özel yönetmelik hazırlanmasını öngören nizamnâmede bu üniversiteye Dârülfünûn-ı Osmânî adı verildi. Batı’daki örneklere uygun olarak tam bir üniversite hüviyeti taşıması için gerekli olan hemen bütün esasları tesbit edilen Dârülfünûn-ı Osmânî, 20 Şubat 1870’te Maarif Nâzırı Saffet Paşa’nın yaptığı bir konuşma ile öğretime başladı. Açılış derslerini Dârülfünun müdürlüğüne tayin edilen Hoca Tahsin Efendi Türkçe, Cemaleddîn-i Efganî Arapça ve Aristakli Efendi Fransızca olarak verdiler.
Osmanlılar’da Batılılaşma gayretlerinin en önemli alanlarından olan modern yüksek öğretim kurumlarının açılması kadar yaşatılmasında da büyük güçlüklerle karşılaşılmıştır. Bunların en başta geleni, orta öğretimden mezun olan öğrencilerin azlığı ve iyi yetişmemiş olarak yüksek öğretim kurumlarına gelmesiydi. Bu eksikliği kapatmak üzere dârülfünunda hazırlık sınıfları açıldı.
Dârülfünunda ilk altı aylık dönem içinde okutulacak dersler ve hocalar Takvîm-i Vekayi‘de şöyle gösterilmektedir: Edebiyat, Selim Efendi; Fransızca, Konstantinî Efendi; târîh-i umûmî, Mahmud Efendi; coğrafya, Hâlid Bey; hikmet-i tabîî, Aziz Efendi; hesap, Tevfik Bey; resim (bir Fransız); ilm-i hukuk, Ahmed Kâmil Efendi; mantık, Kerim Efendi. Dârülfünun, altı aylık bir tecrübeden sonra programlarında bazı değişiklikler yapılarak üç bölümden (fakülteden) oluşan (hikmet ve edebiyat, hukuk, ulûm-i tabîiyye ve riyâziyyât) bir yüksek öğretim kurumu haline getirilmiş, ders sayısı da buna göre çoğalmıştır. Ancak ders kitapları ve öğretim dili gibi birçok konuda zorluklarla karşılaşan Dârülfünûn-ı Osmânî kısa bir süre sonra kapatılmıştır (1872). Dârülfünun, Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi’nde öngörüldüğü şekilde Batılı anlamda gerçek bir üniversite olamamıştır. Bu yüksek öğretim kurumunun, Efganî’nin açılışta yaptığı ve dine aykırı ifadeler taşıdığı iddia edilen konuşması yüzünden, ayrıca Hoca Tahsin Efendi ve Münif Mehmed Paşa gibi hocaların dersleri, deney ve uygulamalarıyla talebelere zararlı oldukları gibi gerekçelerle kapatılmasından sonra 1900’de ikinci defa açılışına kadar bugünkü anlamda bir üniversite kurulamamıştır.
Hangi sebeple olursa olsun, büyük ümitlerle ve Batı modeli esas alınarak kurulmuş bulunan bu yüksek öğretim kurumunun kapatılması büyük bir talihsizlik olmuştur. Buna karşılık aynı yıllarda açılan Galatasaray Sultânîsi ve Robert College Batı’daki gelişmeleri de takip ederek aralıksız öğretime devam etmişlerdir. Medrese mezunlarının gidebileceği modern anlamda bir yüksek öğretim kurumu ıslahat imkânları bulunmasına rağmen kapatılırken yabancı ülkelerin doğrudan açtıkları veya destekledikleri okulların devamlı bir gelişme göstermesi medrese öğrencilerinin yavaş yavaş bu okullara ilgi göstermelerine yol açmış, zamanla Osmanlı idare, ilim ve kültür hayatına bu okullardan mezun olanlar hâkim olmuştur.
Eskiden devralınan Mühendishâne, Harbiye ve Tıbbiye gibi yüksek okullar Tanzimat döneminde Batılılaşma cereyanlarından geniş ölçüde etkilenmişlerdir. Nitekim 1847’de Tıbbiye’yi ve Üsküdar’da bir hastahaneyi ziyaret eden ve müşahedelerini hayretle anlatan Mac Farlane Tıbbiye’nin kütüphanesini görünce, “Çoktan beri bu kadar düpedüz materyalizm kitaplarını toplayan bir koleksiyon görmemiştim. Genç bir Türk doktoru oturmuş, dinsizliğin el kitabı olan Système de la nature’ü (Baron d’Holbach’in eseri) okuyordu. Raflar Fransız devrimcilerinin, özellikle materyalistlerin kitaplarıyla doluydu” der ve bu kitapların son baskılar olduğunu, pek çok yerinin çizildiğini, birçokları tarafından okunmuş olduğunu görmekten şaşkınlık duyduğunu belirtir (Charles Mac Farlane, s. 270, 271).
Maarifte birlik ve bütünlüğü sağlamak için 1851’de kurulan Encümen-i Dâniş’in, Cevdet Paşa’nın çizdiği programa göre Batı’daki gelişmeler doğrultusunda ilmî araştırmaları teşvik etmek, dil, tarih ve edebiyat alanlarında yeni eserlerin yazılmasını sağlamak gibi müsbet gayeleri vardı. Zamanın tanınmış ilim adamlarının üyesi olduğu bu encümende ayrıca Avusturyalı tarihçi Joseph von Hammer, İngiliz dil âlimi James Redhouse gibi yabancı kişiler de bulunuyordu. Bu encümenin en büyük eseri Cevdet Paşa’nın yazdığı tarih olmuştur. Cevdet Paşa bu eserinde geçmişteki bütün başarısızlıkları başlıca iki sebebe bağlamaktadır. Bunların ilki devlet adamlarıyla ulemânın cehalet ve zaafları, ikincisi de şuursuz ve ölçüsüz bir Batılılaşma siyasetidir. Cevdet Paşa’ya göre Osmanlı Devleti’nin yaşaması ve gelişmesi ne yeniliklere karşı direnme, ne de Batı’nın körü körüne taklidiyle gerçekleşebilir. Önemli olan, Batı’dan alınacak yeni ilmî ve teknolojik imkânlarla Osmanlı kültürel ve
.tarihî şahsiyetini koruyup güçlendirmeyi başarmaktır. Bu görüşü Nâmık Kemal’den Ziya Gökalp’e kadar birçok fikir adamı da savunmuştur.
Cevdet Paşa’nın önemli görevler üstlendiği Encümen-i Dâniş bazı faydalı çalışmalara öncülük etmekle beraber uzun süre yaşamamış, buna mukabil, Batılılaşma’da ölçülü olma, millî, tarihî benliği ve değerleri yaşatarak Batılılaşma düşüncesinden yana olan Cevdet Paşa’ya karşı Batılılaşma’da radikal anlayışı temsil eden Münif Mehmed Paşa’nın gayretleriyle Cem‘iyyet-i İlmiyye-yi Osmâniyye kurulmuştur. Avrupa tabiat felsefesine ve Fransız materyalizmine ilgi gösteren kişilerin temsil ettiği bu kurum, yabancı bir ilim adamını bile şaşırtan materyalist kitapların ve görüşlerin Tıbbiye’nin öncülüğünde Osmanlı aydınları arasında yayılmasını sağlamıştır. Cem‘iyyet-i İlmiyye-yi Osmâniyye 1862’de Münif Mehmed Paşa’nın yönetiminde Mecmûa-i Fünûn’u çıkarmaya başlamıştır. Halka açık dersler verilmesi ve bir dârülfünun kurulması fikri bu cemiyetten çıkmıştır. 1864’te Maarif nâzırının başkanlığında kurulan, ilmî ve idarî iki daireden oluşan Meclis-i Kebîr-i Maârif’te Rum, Ermeni, Katolik, Protestan, Mûsevî cemaatlerinden seçilmiş üyeler de bulunuyordu. Ayrıca Münif Mehmed Paşa başkanlığında Tercüme Odası kurulmuştur. Laik eğitim yoluyla Osmanlı milletler topluluğunun korunabileceğini ileri süren Fransız Eğitim Bakanı Victor Duruy Osmanlı eğitimi hakkında 1867’de bir rapor hazırladı. Bu raporda orta ve yüksek öğretim seviyesinde milletlerarası kurumlar açmak, genel kitaplıklar kurmak, fen, tarih, hukuk ve idarecilik alanlarında dersler okutacak bir yüksek okul açmak gibi teklifler bulunuyordu. Galatasaray Sultânîsi de bu fikirlerin ürünüdür. İlk açılan dârülfünunun kapatılmasından sonra 1873’te Sava Paşa’nın müdür olduğu dönemde Galatasaray Sultânîsi’nin bünyesinde Edebiyat, Fen ve Hukuk bölümlerinin tesis edildiği görülüyor. Fakat öğretim dili Fransızca olan bu okulda açılan yüksek kısımda öğretimde hangi dilin kullanılacağı uzun süre tartışılmış, özellikle Hukuk bölümünde Fransızca’nın yeterli olamayacağı düşünülerek Fransızca anlatılan dersler muallim muavinleri tarafından Türkçe olarak tekrar edilmiştir. Ancak zamanla bu fakülteler Galatasaray’ın bünyesinden ayrılmış ve öğretim faaliyetlerine son verilmiştir.
Batı’daki gelişmeleri yakından takip eden, eğitim ve öğretimin bu gelişmelerdeki rolünü çok iyi anlayan II. Abdülhamid’in saltanat döneminde maarifte Batılılaşma yönünde önemli ilerlemeler kaydedilmiş; genel hizmetler, askerlik, tıp, dişçilik, hukuk, ticaret, ziraat, maliye, kadastro, evkaf, mühendislik, el sanatları, gümrük, öğretmenlik, polislik, çıraklık ve zamanın ihtiyaçlarına göre daha başka alanlarda İstanbul ve taşrada pek çok okul açılmıştır. O döneme kadar açılan yüksek okulların başarısızlığının ve kapanmalarının başta gelen sebebi olan orta dereceli okullardan yetişen öğrencilerin azlığı ve kalitelerinin düşüklüğü meselesine ilk defa Abdülhamid devrinde çözüm aranmış, kızların öğretimine ağırlık verilerek ilk ve orta dereceli kız okullarının sayısı artırılmıştır. Bu dönem maarif politikasının önemli özelliği, Tanzimat dönemindeki itidalden uzak Batılılaşma gayretlerinin giderek durulması, daha soğukkanlı, ölçülü ve millî bir tavır takınılması, bilim ve teknik alanlarında Batı’dan mümkün olduğunca çok faydalanılması yanında siyasî, fikrî ve sosyal alanlardaki Batılılaşma’da ihtiyatlı davranılması, öğretim kurumlarında millî kültür, gelenek ve değerlerle birlikte çağdaşlaşma yoluna gidilmeye çalışılmasıdır.
II. Abdülhamid zamanında orta öğretimden yeterli kalite ve sayıda öğrenci yetişmeye başladığından dârülfünunun açılması için ilk defa elverişli şartlar doğmuş ve 1 Eylül 1900 tarihinde Ulûm-i Âliye-yi Dîniyye, Ulûm-i Riyâziyye ve Edebiyat bölümlerinden meydana gelen dârülfünun açılmıştır. 23 Temmuz 1908’de ilân edilen II. Meşrutiyet’ten sonra dârülfünun fakülteleri beşe yükseltilmiş, Maarif Nâzırı Emrullah Efendi zamanında bütün teşkilât için çıkarılan 8 Nisan 1912 tarihli nizamnâmeden sonra 1913-1918 yılları arası bu kuruluşun en verimli seneleri olmuştur. Bu dönemde dârülfünuna bağlı beş fakülte şunlardı: Ulûm-i Şer‘iyye şubesi (dârülfünunun Ulûm-i Aliyye-yi Dîniyye bölümünün yeni adı), İlm-i Hukukıyye şubesi, Ulûm-i Tabîiyye şubesi, Fünûn şubesi, Ulûm-i Edebiyye şubesi. Ancak 18 Eylül 1330’da (1914) gerçekleştirilen “ıslâh-ı medâris” sonunda Medresetü’l-Mütehassisîn’in açılması üzerine dârülfünundaki Ulûm-i Şer‘iyye şubesi kaldırılmıştır. Adı geçen bölümde şu dersler okutulmaktaydı: Tefsîr-i şerif, hadîs-i şerif, ilm-i ahlâk-ı şer‘iyye ve tasavvuf, usûl-i fıkıh, fıkıh, ilm-i kelâm, siyer-i nebevî, târîh-i dîn-i İslâm ve târîh-i edyân, ilm-i hilâf, edebiyyât-ı Arabiyye, hikmet-i teşrî‘, târîh-i ilm-i fıkıh, târîh-i ilm-i kelâm, Arap felsefesi, felsefe ve târîh-i felsefe.
II. Abdülhamid döneminde kızların eğitim ve öğretimine verilen önemin bir sonucu olarak 12 Eylül 1914’te Edebiyat, Riyâziyyât ve Tabiat bölümlerinden meydana gelen müstakil bir kız üniversitesi (İnâs Dârülfünunu) kurulmuş, daha sonra da Hukuk ve Tıp bölümlerine kız öğrenci alınmıştır. Dârülfünunun verimli çalışmalarla geçen 1913-1918 yılları arasında Batılılaşma yönündeki yapıcı gayretlerin bir sonucu olarak çeşitli dillerdeki kitaplardan oluşan bir kütüphane kurulması, ders araç ve gereçlerinin temini, bina tesisi ve tefrişine ait ihtiyaçların giderilmesi ve öğretimin bir esasa bağlanması gibi hususlarda ciddi başarılar sağlanmış, ayrıca başta Almanya olmak üzere bazı Avrupa ülkelerinden hocalar getirtilmiştir. Ancak Mütareke yıllarında (1918-1923) bütün kurumlar gibi dârülfünun da büyük zorluklarla karşılaşmış ve burada da pek çok hocanın ayrılması, bir kısmının sürgüne gönderilmesi, çeşitli baskılara mâruz kalması gibi talihsiz olaylar yaşanmıştır. Bu arada yabancı profesörler ülkelerine dönmüşler, 1908’den itibaren öğrenci sayısında büyük artışlar olmasına rağmen savaş yıllarında yüksek öğretim çağındaki gençlerin askere alınması yüzünden öğrenci sayısı da düşmüş ve neticede dârülfünun gerilemiştir. Dârülfünunda okumuş, II. Meşrutiyet sonrasında da burada hocalık yapmış olan Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu’na göre dârülfünundaki gerileyişin başlıca sebepleri “Balkan hezimeti, tahsil için Avrupa’ya gönderilen gençlerin avdeti, yine asrîleşmek ihtiyacı ve her sebebin fevkinde kuvvetli olarak milliyet intibahı” idi (bk. Koçer, Türkiyede Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, s. 201).
3 Mart 1924 tarihli tevhîd-i tedrîsat kanunuyla dârülfünun yeniden teşkilâtlandırılmış, medreseler kapatılarak bunların yerine İlâhiyat Fakültesi’nin açılmasına karar verilmiştir. Cumuhuriyet döneminde açılan bu fakültenin başlangıçtaki ders programı ve hocaları şu şekilde belirlenmişti: Fıkıh tarihi, İzmirli İ. Hakkı; hadis tarihi, Hüseyin Avni; kelâm tarihi, Şerefeddin; tefsir tarihi, Şevket; tasavvuf tarihi, M. Ali Ayni; Türk târîh-i dîniyyesi, Fuâd; dîn-i İslâm tarihi, Nimet; İslâm bedîiyyâtı, İsmail Hakkı;
.akvâm-ı İslâmiyye etnografyası, Halil Hâlid; hâlihazırda İslâm mezhepleri, Yusuf Ziyâ; felsefe-i din, Mehmed Emin; târîh-i edyân, Mösyö Domezyi; Arapça ve Farsça, Nûreddin. Bu fakülte ilk açıldığı tarihlerden başlayarak yayımladığı dergi ve kitaplarla ilim âleminin dikkatini çekmiş ve gelecekte büyük hizmetler yapacağını daha ilk yıllarında göstermiştir. Fakat 1933’te dârülfünunu İstanbul Üniversitesi’ne dönüştüren kanunla İlâhiyat Fakültesi’ne kadro ayrılmamış ve fakülte böylece kapatılmıştır.
Batılılaşma sürecinin yaşandığı dönemde öğretim kurumlarının tecrübe birikimi sağlayacak şekilde geliştirilmesine çalışmak, yanlışları ve eksikleri gidermek yerine kolay fakat yanlış olan kapatma yolu seçilerek zaman içinde büyük zararlara yol açılmıştır. Batılılaşma hareketleri boyunca eğitim kurumlarında görülen bu açma-kapatma anlayışı, Türk toplumunun yaşadığı fikir kargaşasını açıklayan önemli bir ipucudur. Özellikle 1870’li yıllardan günümüze kadar eğitim kurumlarında sürekli bir arayış ve yenilenme arzusu görülmektedir. Gelişen ve değişen şartlara uyum sağlamak bakımından büyük değer taşıyan bu arzu, uygulamadaki yanlışlıklar yüzünden her zaman ilerleme ve gelişmeye uygun sonuçlar vermemiştir. İlk dârülfünunun kapatılmasında olduğu gibi fakülte ve okul kapatmak suretiyle yapılan müdahaleler cehalete ve aydınlar arasında zıtlaşmalara yol açmıştır. Deneme-yanılmalarla geçirilen uzun yıllara rağmen geçmişte ve hatta bugün bile Türk maarifinde millî, köklü ve gelenekleşmiş bir yapı, sistem ve zihniyet birliği gerçekleştirilememiş; iki asırdır sözü edilen “ilim ve fenler”de Türk milletinin tarihî ve kültürel kişiliğine lâyık, ihtiyaçlarına cevap veren, çağdaş medeniyet dünyasında özlediği mevkiye oturmasını sağlayan bir seviyeye ulaşılamamıştır. Çağdaşlaşma ve ilerlemenin en temel şartı olan bilgilenme ve aydınlanma şuurunu halka benimsetmekle yükümlü olan aydınların Batı bilimiyle Batı kişiliğini ve değerlerini birbirine karıştırması, bu suretle kişilik ve değer buhranına uğraması gerçeğinin özlenen gelişmenin en temel engeli olduğu günümüz aydınları tarafından daha iyi kavranmış gözükmektedir. Özellikle Türkiye’de Batılılaşma’nın tepeden ve tek elden yönlendirildiği dönemin sona erdiği, benimsenen demokratik sistemin zorlamasıyla da olsa aydın-halk diyalogunun kurulmaya başladığı 1950 yılından bugüne kadar Türk millî eğitiminde gözlenen olumlu gelişmeler, Türk aydınının Batılılaşma’yı yeni bir perspektiften ele almaya başlamasını sağlamıştır. Ancak yarım yüzyıla yaklaşan demokrasi tecrübesine rağmen, bugünün bazı aydınları hâlâ Batılılaşma’yı tahlilde ürkeklikten yahut peşin hükümlerden kurtulamamaktadır. Demokratik gelenekler ve ilim zihniyeti geliştikçe Türk tarihinde Batılılaşma hareketleri, politikaları, yönlendiricileri veya karşı gelenleri daha soğukkanlı ve objektif olarak değerlendirilecektir. Ancak bu sayededir ki iki yüzyıldır sürdürülen çabalara rağmen bu konuda hâlâ karşılaşılan problemlerin üstesinden gelinebilir ve belki de yeni oluşumlara gidilebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Charles Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, London 1850, s. 270-271; M. Ali Ayni, Dârül Fünun Tarihi, İstanbul 1927; Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, İstanbul 1930; Türkiye Maarif Tarihi (İstanbul 1977), I-V; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1943; Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara 1964; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1966; Bedri Ziya Egemen, Terbiye İlminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi, Ankara 1965; Özgönül Aksoy, Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul 1968; Hasan Ali Koçer, Türkiyede Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul 1974; a.mlf., Türk Milli Eğitim Teşkilatı I, Ankara 1981; Niyazi Berkes, Türk Düşününde Batı Sorunu, İstanbul 1975; a.mlf., Türkiyede Çağdaşlaşma, İstanbul 1978; Mümtaz Turhan, Garplılaşmanın Neresindeyiz, İstanbul 1980; a.mlf., Maarifimizin Ana Davaları, İstanbul 1980; Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983; Tahsin Banguoğlu, Kendimize Geleceğiz, İstanbul 1984.
Halis Ayhan
IV. HUKUK
Hukukta Batılılaşma, genel anlamdaki Batılılaşma’ya paralel olarak XIX. yüzyılda başlayan ve Cumhuriyet dönemindeki hukuk inkılâplarıyla doruğa ulaşan devletin siyasî ve hukukî yapısını Batı şekil ve normlarına uydurma hareketidir. Genellikle Tanzimat dönemiyle yoğun bir şekilde başladığı kabul edilen Batılılaşma hareketleri içerisinde hukuk alanında yapılan düzenlemeler önemli bir yer tutar. Bunlar sadece hukukî yapının ve kanunların kısmen Batı standartlarına göre düzenlenmesi sonucunu doğurmamış, aynı zamanda bu alanda Cumhuriyet döneminde görülen topyekün Batılılaşma’ya da uygun bir zemin hazırlamıştır.
XIX. yüzyıl Batı’da bir kanunlaştırma asrıdır. Avrupa devletlerinin içinde bulundukları siyasî ve özellikle hukukî dağınıklık hukukçuları ve devlet adamlarını kanunlaştırmaya ve bu yolla siyasî ve hukukî birlik sağlamaya yönelttiği gibi bu asırda sistematik hukuk ilminin gelişmesi de kanunlaştırmalarda itici bir rol oynamıştır. Tanzimat döneminde Batı’yı örnek alan Osmanlı devlet adamları Batı’daki bu yeni cereyanın etkisinde kalarak Batı örneğinde kanunlaştırmalara yönelmişlerdir. Ne var ki Tanzimat döneminde Osmanlı hukukunun nisbeten birlik ve istikrar içerisinde olması sebebiyle Batı’daki kadar âcil bir kanunlaştırma ihtiyacı bulunmadığı gibi bu dönemde bütün alanlarda köklü bir kanunlaştırma hareketini sağlayacak sistematik hukuk ilminde bir gelişme de söz konusu olmamıştır. Biraz da bu sebeple Arazi Kanunnâmesi ve Mecelle gibi daha çok Cevdet Paşa’nın ferdî gayretlerinin ve hukukî dehasının ürünü olan kanunlar hariç Tanzimat’tan sonra kabul edilen kanunların önemli bir bölümü Batı kanunlarının kısmen veya tamamen iktibası yoluyla hazırlanmıştır. Âcil bir ihtiyaç olmadan ve hukukî zemini hazırlanmadan yapılan bu kanunlaştırmaların millî ihtiyaçlarla olduğunu ve millî ihtiyaçlar doğrultusunda yapıldığını söylemek zordur.
Osmanlı Devleti’ndeki Batılılaşma hareketlerinin, özellikle hukuk alanında yapılanların bütün Tanzimat dönemi boyunca bizzat Batı tarafından teşvik edildiği, teşvikin yeterli olmadığı yerlerde de bu yönde baskı yapıldığı görülmektedir. Esasen bu dönemde Osmanlı Devleti’nin siyasî ve iktisadî bakımdan Avrupa’nın desteğine muhtaç olması, Osmanlı devlet adamlarını yenileşme hareketlerini Batı’nın istekleri doğrultusunda düzenleme mecburiyetinde bırakmıştır. Nitekim Tanzimat dönemini başlatan Gülhane Hatt-ı Hümâyunu, Batı devletlerini XIX. yüzyılın başından beri çeşitli problemlerle ve özellikle Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın isyanıyla bunalan Osmanlı Devleti’nin yanına çekme düşüncesiyle hazırlandığı gibi bu dönemin bir başka önemli siyasî-hukukî belgesi olan Islahat Fermanı da Kırım Savaşı sonrasında toplanan Paris Kongresi’nde yine Batı devletlerini etkileme düşüncesiyle çıkarılmıştır.
Tanzimat Fermanı’nın kaleme alınmasında özellikle İngiltere’nin etkisi açıktır. Reşid Paşa’nın, Londra büyükelçiliği
.sırasında İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ndeki eski elçisi Canning ile sık sık görüştüğü ve onun istekleri doğrultusunda fermana bir şekil verdiği bilinmektedir. Esasen Canning bu tür tavsiyeleri daha önce II. Mahmud’a da yapmış, onun yenilik hareketlerine Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale diye nitelendirilebilecek ölçüde katkılarda bulunmuştu. Gerek İngiliz gerek Fransız ve gerekse diğer büyük devlet elçilerinin Osmanlı Devleti’nin yenilik yolundaki gayretlerine bu tür müdahaleleri hiç de az değildir.
Esasları Âlî Paşa ile İstanbul’daki Fransız ve İngiliz elçileri tarafından kararlaştırılan Islahat Fermanı’nda ise devlet gayri müslim azınlıkları müslüman tebaa ile bir tutmuş ve onlar lehinde ıslahat yapmaya söz vermiştir. Paris Konferansı’nda da bu ferman dikkate alınmış ve Paris Antlaşması’nın 9. maddesinde fermanla gayri müslim azınlıklara tanınan kamu haklarının büyük bir takdirle karşılandığı belirtilmiştir. Nitekim daha sonra gayri müslim azınlıklar lehinde kamu hukuku alanında birtakım düzenlemeler yapılmıştır.
Batı’nın baskıları sadece gayri müslim azınlıklara birtakım imtiyazların verilmesine münhasır kalmamış, bu baskı adlî teşkilât ve kanunlaştırma alanında da kendini daima hissettirmiştir. Paris Kongresi’nde yabancı mütercimlerin mahkemelere müdahalesinden şikâyet eden Âlî Paşa Batılı devletlerin mahkemelerde yeni düzenlemeler yapılması tavsiyesiyle karşılaşmış, böylece mütercimlerin müdahalesinin sona ereceği kendisine hatırlatılmıştır. Aynı şekilde kanunlaştırma alanında da özellikle Fransa’nın Osmanlı devlet adamlarına sürekli baskı yaptığı bilinmektedir. Bu baskılar, en yoğun oldukları medenî kanun alanında müsbet sonuç vermemişse de başta kara ve deniz ticaret kanunları olmak üzere ceza kanunu, ceza ve hukuk usulü kanunlarının hazırlanması sırasında etkili olmuş ve bu kanunlar ya Fransız kanunları tercüme edilerek veya örnek alınarak hazırlanmıştır.
Batı’nın hukuk alanında Osmanlı Devleti’ne çeşitli yollarla tesir etmeye çalışmasının ve bu hususu zaman zaman baskıya dönüştürmesinin bazı sebepleri vardır. Gayri müslim azınlıklara kamu hukuku alanında yeni hakların tanınması yolunda bütün Tanzimat dönemi boyunca görülen sürekli baskıların temelinde, Batılı devletlerin kendi mezheplerine mensup azınlıkları destekleyerek bunlar nezdinde itibar kazanma, bu vesile ile Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma ve her zaman tabii müttefikleri olan gayri müslimleri siyasî, hukukî, iktisadî ve sosyal bakımdan daha güçlü hale getirme arzuları vardır. Bu sebeple Fransa’nın Katolikler, İngiltere’nin Protestanlar ve Rusya’nın da Ortodokslar’ın hâmisi rolünü üstlendikleri ve her fırsatta bunlar lehine yeni imtiyaz ve haklar istedikleri görülmektedir. Bunun sonucu olarak Osmanlı Devleti gayri müslimler lehinde sürekli tâvizler vermek ve düzenlemeler yapmak zorunda kalmıştır. Ne var ki bu düzenlemelerin Osmanlı Devleti’nin o günkü problemlerine çare olduğunu söylemek güçtür. Zira bu düzenlemeler bir taraftan gayri müslim azınlıkların Osmanlı Devleti’ndeki durumlarını kuvvetlendirir ve onları kamu hukuku alanında söz sahibi yaparken diğer taraftan da yabancılara bu azınlıkların haklarını bahane ederek sık sık Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma imkânı vermiş ve bu durum çok uluslu Osmanlı Devleti’nin parçalanma sürecini hızlandırmıştır. Sonuç olarak da hukukta Batılılaşma’nın bir tezahürü olan bu düzenlemelerden Osmanlı Devleti değil Batılılar ve Batılılar’ın güdümündeki azınlıklar faydalanmıştır.
Batı baskısının ikinci sebebi, geniş Osmanlı ülkesinin bu asırda süratle sanayileşen Batılı devletler için uygun bir pazar oluşturmasıdır. 1838 yılında İngiltere ile imzalanan Baltalimanı Muahedesi ve kısa süre sonra diğer Batılı devletlerle imzalanan benzer antlaşmalar gümrük duvarlarını büyük ölçüde indirdiğinden Osmanlı pazarları Avrupa sanayi ürünlerinin istilâsına uğramıştı. Bu şekilde artan ticarî ilişkilerden doğacak ihtilâfları Batı tâcirlerinin alışık olduğu bir hukuk düzeni içerisinde çözmek için ticaret mahkemelerinin ve kanunlarının Batı modelinde olması konusunda Avrupa sürekli baskı yapmıştır. Tanzimat’tan sonra şer‘iyye mahkemeleri yanında kurulan ilk mahkemelerin ticaret mahkemesi olması ve Batı’dan ilk defa ticaret kanununun alınması tesadüfî değildir. Cevdet Paşa kanunlaştırmanın sebeplerinden biri olarak son zamanlarda Osmanlı Devleti’ne Avrupalı tâcirlerin sıkça gidip gelmelerini göstermekte, onların ihtiyaçlarını gidermek için yeni kanunî düzenlemelere gerek duyulduğunu belirtmektedir. Ne var ki bir taraftan gümrük duvarlarının indirilip Osmanlı ürünlerinin yabancı sanayi karşısında korumasız bırakılması, diğer taraftan ticarî ihtilâflarda Osmanlı tâcirlerinin yabancısı oldukları bir hukuk sisteminin Batı modelinde kurulan ticaret mahkemeleri tarafından uygulanması, Osmanlı ticaret ve sanayiine ve bunun sonucu olarak Osmanlı maliyesine büyük ölçüde zarar vermiştir. Bu durum, söz konusu alanlardaki düzenlemelerde Osmanlı Devleti lehine tercihlerin yapılmadığını
.ve neticede Osmanlı Devleti’nin yıkılışını hızlandırdığını ortaya koymaktadır.
Üçüncü faktör, Batı devletlerinin ve özellikle Fransa’nın, kendi kanunlarının Osmanlı Devleti tarafından kabulüyle bir ilmî ve kültürel itibar arama gayreti içerisine girmesidir. Kanunlaştırma alanında Avrupa’da sahip olduğu öncülük ve özellikle 1804 tarihli medenî kanunun (Code Napoléon) büyük bir beğeni ile karşılanması, Fransa’yı kendi kanunlarını başka ülkelere ihraç etme arzusu içerisine sokmuştur. Nitekim Code Napoléon İtalya, Belçika, İspanya, Romanya ve bazı Latin Amerika ülkeleriyle Mısır tarafından kısmen veya tamamen iktibas edilmiştir. Almanya da bu iktibastan, tarihçi ekolün ve özellikle Savigny’nin Almanya için henüz kanunlaştırmanın zamanı gelmediği, önce tarihçi metotla millet ruhunda mevcut hukukî geleneklerin tesbit edilip ortaya çıkarılması gerektiği gerekçesiyle karşı çıkması sayesinde kurtulmuştu. Fransa Osmanlı Devleti’nde kendi kanunlarının kabul edilmesi için büyük gayret göstermiştir. Fransa’nın bu çabalarının Fransız kültürünün ve hukukunun yayılmasında özel bir yeri olduğu inkâr edilemez.
Bu dönemin hukuk alanındaki Batılılaşma hareketlerini, adlî teşkilât ve kanunlaştırma alanında yapılan düzenlemeler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Esasen Tanzimat Fermanı’nda her iki alanda yeni düzenlemelere duyulan ihtiyaç, “memâlik-i mahrûsamızın hüsn-i idâresi zımnında bâzı kavânîn-i cedîde vaz‘ ve te’sîsi lâzım ve mühim görülerek” (Karal, Osmanlı Tarihi, V, 255) ifadeleriyle belirtilmişti. Bu düzenlemeleri yapma görevi de II. Mahmud döneminde kurulmuş olan ve Tanzimat Fermanı’nda yeni üyelerle takviye edileceği ve yapısına yeni bir şekil verileceği belirtilen Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye’ye verildi. Reşid Paşa, Osmanlı devlet yapısına daha çok benzediğini düşündüğü Avusturya ve Prusya’daki örneklere bakarak bu meclisi yeniden düzenlemeye çalıştı. Daha sonra bu meclis Meclis-i Vâlâ ve Meclis-i Tanzîmat olarak ikiye ayrılmış ve kanunî düzenlemeleri yapma görevi bu ikinci meclise verilmiştir. Ardından yine birleştirilen, daha sonra da Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye ve Şûrâyı Devlet olarak tekrar ikiye ayrılan bu meclisler bu dönemdeki hukukî yapının belirlenmesinde önemli rol oynamış ve yarı teşrîî bir görev üstlenmişlerdir.
Adlî teşkilât alanında ilk düzenlemenin 1848 yılında İstanbul’da kurulan ticaret mahkemeleriyle başladığı bilinmektedir. 1850 tarihli Ticaret Kanunnâmesi’ne 1860 yılında yapılan bir zeyil ile bütün imparatorluk içinde ticaret mahkemeleri kurulmaya başlandı. Bu mahkemelerden sonra bu alanda görülen ikinci düzenleme, genel olarak nizâmiye mahkemeleri olarak bilinen ve şer‘iyye mahkemeleri yanında toplu hâkimli olarak kurulan hukuk ve ceza mahkemelerinde görülmektedir. 1864 tarihli vilâyet nizamnâmesiyle kaza, sancak ve vilâyetlerde bidâyet ve istînaf mahkemeleri kuruldu. Bu mahkemeler bir kadının başkanlığında üçü müslüman, üçü gayri müslim altı üyeden oluşmaktaydı. 1868’de bu mahkemelerin temyiz mercii olarak Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye teşkil edildi. Ticaret mahkemelerinde olduğu gibi bu mahkemelerin kuruluşunda da Batı’nın belirli bir rol ve baskısının bulunduğu açıktır. Şer‘iyye mahkemelerinde ihtiyaçlara göre vazife bakımından yeni bir yapılanmaya gidilmesi yerine nizâmiye mahkemelerinin kurulması, Âlî Paşa’ya Paris Konferansı sırasında yapılan telkin ve baskıların sonucu olsa gerektir. Öte yandan nizâmiye mahkemelerini toplu hâkimli olarak düzenlemenin Osmanlı geleneğine ve o dönemin şartlarına ne kadar uyduğu ve ihtiyaca ne ölçüde cevap verdiği dikkate alınmamıştır. Bunun sonucunda birçok kaza, sancak ve vilâyette hiçbir hukuk kültürü olmayan kimseler mahkeme üyesi yapılmıştır ki bunun âdil yargının sağlanmasında büyük bir sakınca teşkil ettiği açıktır.
Adlî teşkilât alanında yapılan düzenlemeler çerçevesinde Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin kuruluşu sırasında yine bir Batı devleti (Fransa) örnek alınarak Şûrâ-yı Devlet kuruldu.
Hukukta Batılılaşma en yoğun şekliyle kanunlaştırma alanında görülmektedir. Tanzimat öncesinde daha çok ceza, arazi ve vergi hukuku sahalarını kısmen düzenleyen muhtelif kanunnâmeler hazırlanmışsa da bunlar gerek şekil gerekse muhteva bakımından Tanzimat döneminde hazırlanan kanunlardan farklıdır. İlk defa Tanzimat döneminde bir hukuk dalının bütününü düzenleyen genel kanunlar hazırlanmış ve yürürlüğe konmuştur. Bu kanunların bir kısmı hem şekil hem muhteva bakımından, bir kısmı da sadece şekil bakımından Batı kanunlarının etkisinde kalmıştır.
Hükümlerinin çoğu Fransız ticaret kanunundan alınan 1850 tarihli ticaret kanununun kabulünden sonra, ilk önce 1274 (1858) tarihli Ceza Kanunnâme-i Hümâyunu, arkasından da yine aynı yıl 1274 tarihli Arazi Kanunnâmesi kabul edildi. Ceza Kanunnâmesi’nin hazırlanmasında hem Fransız ceza kanunundan, hem de o zamana kadar yürürlükte olan hukuktan faydalanılmıştır. Tanzimat döneminin, şekil bakımından Batı’nın kanunlaştırma tekniğinden istifade edilmekle
.birlikte muhteva bakımından tamamen millî olan kanunlarından birisi Arazi Kanunnâmesi’dir. Cevdet Paşa’nın başkanı olduğu bir heyet tarafından hazırlanan bu kanunnâme, o zamana kadar Osmanlı Devleti’nde yürürlükte olan arazi esaslarını düzenleyen teknik bir kanundur ve gerek dili gerekse kanunlaştırma tekniği bakımından bu dönemin en başarılı örneklerinden biridir (bk. ARAZİ KANUNNÂMESİ).
Arazi Kanunnâmesi’nin arkasından 1278 (1861) tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Ticâret Nizamnâmesi Fransa kanunundan, 1280 (1863) tarihli Ticâret-i Bahriyye Kanunnâmesi de Fransız deniz ticaret kanunu ile diğer bazı Avrupa kanunlarından faydalanılarak hazırlanmıştır.
Hukukta Batılılaşma hareketi içerisinde Osmanlı medenî kanunu diyebileceğimiz Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin özel bir yeri vardır. Mecelle, Batı kanun tekniğine göre hazırlanmış ve bu yönüyle hukukta Batılılaşma’dan belirli ölçüde etkilenmiş bir kanun olmakla birlikte muhteva bakımından Arazi Kanunnâmesi’nde olduğu gibi yürürlükte olan hukukun kanunlaştırılmasıyla gerçekleşen teknik bir kanundur; bu dönemdeki kanunlaştırma hareketlerinin en orijinal ve en önemli ürünüdür. Bu kanun da Cevdet Paşa’nın başkanı olduğu bir heyet (Mecelle Cemiyeti) tarafından 1869-1876 yılları arasında hazırlanmıştır. Hazırlanışı sırasında cereyan eden tartışmalar, Tanzimat devrinde hukuk alanında başlayan Doğu-Batı mücadelesini çarpıcı bir biçimde ortaya koymaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi Fransa’nın kendi kanunlarını Osmanlı Devleti’ne empoze etmesi, Tanzimat döneminin en sık karşılaşılan bir fenomeni olmaktadır. Özellikle medenî kanunlarının alınması konusunda Âlî Paşa’ya büyükelçi De Bourre tarafından sürekli telkin ve baskıda bulunulduğu, büyükelçiliğin Fransız hariciyesine gönderdiği telgraf metinlerinden açıkça anlaşıldığı gibi (bk. Le Baron I. de Testa, VII, 462, 511), bu baskılardan bunalarak medenî kanunun (Code Napoléon) alınmasına meyleden ve bunun için padişahı ikna etmeye uğraşan Sadrazam Âlî Paşa’nın Girit’ten Sultan Abdülaziz’e gönderdiği lâyihadan da anlaşılmaktadır (bk. Ali Fuat [Türkgeldi], s. 127). Bu baskılar başlangıçta etkili olmuş ve Âlî Paşa biraz da baskıları azaltmak düşüncesiyle Fransız medenî kanununun alınmasını savunmuş, bu maksatla kanunu tercüme ettirmiş ve hatta büyükelçiliğin yardımıyla medenî kanunu Osmanlı hukukuna uyarlamak için bir heyet kurmuştu. Bu alanda bir hayli mesafe alınmış olmasına rağmen Cevdet Paşa, Fuad Paşa ve Mütercim Rüşdü Paşa’nın ısrarları sonucunda Batı’dan iktibas yerine millî bir medenî kanun hazırlanması cihetine gidilmiş ve Mecelle hazırlanmıştır. Böylece medenî kanun alanında Batılılaşma çalışmaları yarım asırlık bir gecikmeye uğramıştır (bk. MECELLE-i AHKÂM-ı ADLİYYE).
Mecelle’den sonra hükümleri hemen hemen aynen Fransız ceza muhâkemeleri usulü kanunundan alınan 1296 (1879) tarihli Usûl-i Muhâkemât-ı Cezâiyye Kanunu ve Mecelle Cemiyeti’nin hazırlamış olduğu tasarı ile Fransız hukuk usulü muhâkemeleri kanununun hükümlerinin birleşmesinden meydana gelen 1297 (1880) tarihli Usûl-i Muhâkemât-ı Hukukiyye Kanunu kabul edilmiştir.
XX. yüzyılın başında hazırlanan Hukuk-ı Âile Kararnâmesi de Mecelle gibi şekil bakımından Batılılaşma’nın etkisi altında kalmış, muhteva bakımından ise o zamana kadar uygulanmakta olan İslâm aile hukuku esaslarını tedvin etmiştir. Kararnâmenin hazırlanması aşamasında Batıcılar, Türkçüler ve İslâmcılar’ın kanunun muhtevası konusunda uzun tartışmalar yaptıkları bilinmektedir. Neticede İslâmcılar’ın görüşü ağır basmıştır. Bu kanun gayri müslim cemaatlerin kazâî muhtariyetlerini ortadan kaldırması, onlara ait hükümlerin şer‘iyye mahkemeleri tarafından uygulanması esasını getirmiş olmasıyla da dikkati çekmektedir. Ayrıca kanun sadece Hanefî mezhebinden değil diğer Sünnî mezheplerden de faydalanmış, bu yönüyle daha sonra hazırlanan diğer İslâm ülkelerinin aile kanunlarına da tesir etmiştir (bk. HUKUK-ı ÂİLE KARARNÂMESİ).
Gerek adlî yapı gerekse kanunlaştırma alanında Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar uzanan dönem iki fikrin, hukukta Batılılaşma ile millî kalma fikrinin devamlı bir mücadelesi şeklinde geçmiştir. Bu mücadele, hazırlanan kanunlar ve kurulan farklı adlî yapılar arasındaki âhengi menfi şekilde etkilemiştir. Cumhuriyet döneminin başlangıç yıllarında da bu mücadelenin devam ettiği görülmektedir. İlk yıllarda millî hukukla Batı hukukunun ihtiyaçlara göre telifinin düşünüldüğü izlenimi edinilmektedir. 1921 Teşkîlât-ı Esâsiyye Kanunu’nun 7. maddesinde Büyük Millet Meclisi’nin görevleri arasında ilk sırada olmak üzere “ahkâm-ı şer‘iyyenin tenfîzi” de sayıldığı gibi hazırlanacak kanunlarda fıkhî hükümlerin dikkate alınacağı belirtilmekteydi: “Kavânin ve nizâmat tanziminde muâmelât-ı nâsa erfak ve ihtiyâcât-ı zamâna evfak ahkâm-ı fıkhıyye ve hukukıyye ile
.âdâb ve muâmelât esas ittihaz kılınır”. 1923 yılında kurulan Mecelle Vâcibât, Mecelle Ahvâl-i Şahsiyye, Usûl-i Muhâkeme-i Hukukıyye ve Şer‘iyye, Ticâret-i Bahriyye ve Berriyye, Usûl-i Muhâkeme-i Cezâiyye ve Kanûn-ı Cezâ komisyonları ile Cumhuriyet döneminin ihtiyaç duyduğu kanunların hazırlanması cihetine gidilmişti. Bu komisyonlardan özellikle Mecelle Ahvâl-i Şahsiyye Komisyonu, İslâm hukukuna belirli ölçüde bağlı kalarak aile hukuku sahasında 1923 ve 1924 tasarılarını hazırlamıştı. Mecelle Vâcibât Komisyonu da Mecelle esas olmak üzere ihtiyaçlara uygun bir borçlar kanunu hazırlama çalışmalarına başlamıştı. Ancak bu çalışmalar sürerken siyasî iktidarda hukukta kökten bir Batılılaşma fikri galip geldiğinden hazırlanan bu tasarılardan hiçbiri kabul görmemiş ve toptan Batılılaşma yolu tercih edilmiştir. Bu konuda oluşan muhalif fikir sahiplerinin karşılaştığı muamele hususunda, ihzâr-ı kavânîn komisyonlarının görevlerine son verilirken bu komisyonlar önünde yapılan konuşma yeterli bir fikir vermektedir: “Türk ihtilâlinin kararı Batı medeniyetini kayıtsız şartsız kendisine mal etmek, benimsemektir. Bu karar o kadar kesin bir azme dayanmaktadır ki önüne çıkacaklar demirle, ateşle yok edilmeye mahkûmdurlar” (Bozkurt, s. 11). Nitekim daha sonra muhalifler hep bu metotla susturulmuştur.
Bunun sonunda bir taraftan şer‘iyye mahkemeleri lağvedilip adlî teşkilât tamamen Batı modeline göre düzenlenirken diğer taraftan da hukukun bütün alanlarında uygun görülen Batı kanunlarının Türkçe’ye çevrilerek kabul edilmesi yönüne gidilmiştir. Neticede medenî kanun İsviçre’den, ceza kanunu İtalya’dan, ceza usul kanunu Almanya’dan, medenî usul kanunu İsviçre’nin Neuchatel kantonundan, kara ve deniz ticaret kanunları da Almanya’dan aynen veya kısmen değiştirilerek alınmış ve böylece pozitif Türk hukuku kara Avrupa’sı hukukunun bir karışımından ibaret hale getirilmiştir.
Cumhuriyet dönemindeki Batılılaşma hareketlerinde devrin idarecilerinin tercihleri kadar Tanzimat döneminde olduğu gibi Batı’nın etki ve baskısı da rol oynamıştır. Osmanlı Devleti 1914 yılında kapitülasyonları tek taraflı bir kararla kaldırdığını ilân etmiş, ancak bu karar Avrupa tarafından kabul edilmemişti. Lozan barış görüşmeleri sırasında kapitülasyonlar ve bunların yabancılara tanıdığı adlî imtiyazların kaldırılması büyük tartışmalara konu olmuştur. Batılı delegeler Türkiye’de bulunan yabancıların davalarının yabancı hâkimlerin de yer aldığı karma mahkemelerde görülmesi konusunda ısrarlı olmuşlar ve konferansın bu sebeple kesilebileceği tehdidinde bulunmuşlardır. Türkiye bu konferansta esasen kendisinin de adlî yapıda yeni düzenlemelere gideceğini, dolayısıyla Batılılar’ın endişe edecekleri bir durumun söz konusu olmadığını ısrarla savunmuş (meselâ bk. Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar Belgeler, I/1/2, s. 229), fakat muhtemelen Batılı devletler Türkiye’nin adlî yapıda köklü bir değişikliğe gidebileceğine ihtimal vermediklerinden bu vaadle yetinmek istememişlerdir. Neticede uzun münakaşalardan sonra Amerikan delegesinin teklifi üzerine Türkiye Cumhuriyeti tarafından Batılı hukuk müşavirlerinden faydalanılması ve hazırlanacak kanun komisyonlarında ve adlî yapının düzenlenmesinde bunların istihdam edilmesi karşılığında adlî kapitülasyonların kaldırılması kabul edilmiştir. Türk murahhas heyeti de 24 Temmuz 1923 tarihinde imzaladığı “Yargı Yönetimine İlişkin Bildiri”de Türk hükümetinin uygarlıktaki gelişmenin gerektirdiği bütün reformları yapmaya hazır olduğunu, bu sebeple beş yıldan az olmayan bir süre için Avrupalı hukuk danışmanları almak niyetinde bulunduğunu, bu danışmanların hukuk reformlarını hazırlayacak komisyonlara katılacaklarını ve Türk mahkemelerinin işleyişini izlemekle ve Adalet bakanına gerekli görecekleri bütün raporları göndermekle görevli bulunacaklarını beyan ve taahhüt etmiştir (Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar Belgeler, II/2, s. 105). Nitekim devrin Adliye Vekili Mahmut Esat [Bozkurt] medenî kanunun nasıl kabul edildiğini anlatan makalesinde kapitülasyonları kaldırırken, “Hukuk sistemiyle, kanunlarıyla, mahkemeleriyle yepyeni bir adalet organı yaratmayı da üzerimize almış bulunuyorduk... Lozan Muahedesi’yle yüklendiğimiz işi elden geldiği kadar çabuk başarmak lazımdı” (Bozkurt, s. demektedir. Bütün bunlardan açıkça anlaşılmaktadır ki kapitülasyonların ve bu arada kapitülasyonlarla yabancılara verilen hukukî imtiyazların kaldırılması karşılığında yeni Türk hükümeti hukukî yapıyı tamamen Batı istekleri yönünde düzenleme taahhüdünde bulunmuştur. Bunun sonucu olarak Lozan Muahedesi’nin imzalanmasından kısa bir süre sonra ihzâr-ı kavânîn komisyonlarının görevlerine son verilmiş ve bu komisyonlarca hazırlanan tasarılar dikkate alınmamıştır.
Cumhuriyet idaresinin başlangıçta telifçi bir yol takip etmişken daha sonra tamamen Batı’ya yönelmesinin temelinde, adlî kapitülasyonları kaldırmak istemesinin
.yanı sıra Lozan Muahedesi’yle Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan gayri müslim azınlıklara ahvâl-i şahsiyye alanında tanınan hukukî muhtariyeti bertaraf etme düşüncesi de yatsa gerektir. Lozan Muahedesi’nin 42. maddesiyle Türkiye Cumhuriyeti aile hukuku ve ahvâl-i şahsiyye alanlarında gayri müslim azınlıkların örf ve âdetlerine uygun hükümler koymaya izin vermektedir. Bu hükümler Cumhuriyet hükümetiyle azınlıkların temsilcilerinden oluşacak heyetler tarafından belirlenecekti. Nitekim muahededen hemen sonra belirtilen karma heyetler kurulup çalışmalara başlamıştır. Ancak bu sırada Türk hükümeti, ilgili ihzâr-ı kavânîn komisyonu (Mecelle Ahvâl-i Şahsiyye Komisyonu) tarafından hazırlanmış bir kanun tasarısı da olduğu halde, aile hukuku sahası dahil olmak üzere medenî hukukun bütün alanlarını İsviçre medenî kanununa göre tanzim etmeyi kabul etti. Bu kabul bir anlamda muahede ile kurulan karma komisyonlara yapacak bir iş bırakmıyordu. Nitekim daha İsviçre medenî kanununun kabulü çalışmaları sırasında bu komisyonlar teker teker Adliye Vekâleti’ne başvurarak İsviçre medenî kanununun alınması vâkıası karşısında kendilerinin ayrıca bir çalışma yapmasına gerek olmadığını ve Lozan Muahedesi’yle verilen imtiyazdan vazgeçtiklerini bildirmişlerdir. Böylece Osmanlı Devleti’nde bütün asırlarda ahvâl-i şahsiyye alanında var olan İslâm hukuku, Mûsevî hukuku ve Kilise hukuku şeklindeki üçlü uygulama sona ermiştir. Devrin Adliye Vekili Mahmut Esat bunu, “Vekâlet, saltanat devrinden müdevver böyle sakat bir an‘anenin nihayete ermesini ve devlet kanunlarında vahdetin teessüs etmiş olmasını memnuniyetle kaydeder” sözleriyle hukukî birlik yolunda elde edilmiş büyük bir başarı olarak sunmaktadır (Bilsel, s. 56). Burada üçlü uygulamanın kalkıp hukukî birliğin sağlandığı doğrudur. Ne var ki bu birliğin hangi hukuk sistemi lehinde sağlandığı ve getirilen düzenlemenin Türk milletinin sosyal bünyesine ne ölçüde uyduğu ayrıca üzerinde durulması gereken bir meseledir. Geleceğin hukukçuları, Cumhuriyet dönemindeki uygulamaların ışığında bu kanunların ne derecede Türk insanının ihtiyaçlarına cevap verdiğini ve Türk toplum yapısına uyduğunu ortaya koyacaktır.
Cumhuriyet dönemindeki hukuk inkılâplarıyla Tanzimat’tan beri devam edegelen Batı-Doğu mücadelesi hukuk alanında sona ermiş oldu. Ancak sosyal ve kültürel alanlarda bu mücadele halen devam etmektedir. Bu mücadelenin alacağı son şeklin hukuka yansıması da muhtemelen kaçınılmazdır. Türkiye’de demokrasi yolunda atılan müsbet adımlar halkın da bu mücadelede yer almasını sağlamaktadır. Bugüne kadar gerçekleştirilen yenilik hareketlerinde hiç görüşü sorulmayan ve kendi adına başkalarının verdiği kararların müsbet veya menfi sonuçlarına katlanan halk ilk defa bu mücadelede etkin bir şekilde rol sahibi olabilecektir. Bu durum, bir buçuk asırdır devam eden yenileşme ve Batılılaşma hareketinin son sözün söyleneceği bir sürece girdiğinin belirtisi gibi görünmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
M. A. Ubicini, Türkiye 1850 (trc. Cemal Karaağaçlı), İstanbul, ts. (Tercüman 1001 Temel Eser), I, 173-174; Le Baron I. de Testa, Recueil des traités de la Porte Ottomane avec les Puissances Ztrangères, Paris 1864-1901, VII, 420, 462, 469, 505, 511; Cevdet, Ma‘rûzât, s. 34, 198-201; a.mlf., Tezâkir, I, 62-63; II, 153; III, 239; IV, 73, 84-85, 95, 101, 167-168, 194-195, 250; Ed. Engelhard, Türkiye ve Tanzimat (trc. Ali Reşâd), İstanbul 1328; TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ankara 1985, I, 1294; III, 1148, 1174, 1188-1195; Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar Belgeler (trc. Seha L. Meray), Ankara 1973, I/1/2, s. 222-224, 229, 232; I/2, s. 16-37, 117-118; II/2, s. 13, 105-164; Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları, Ankara 1990, I, 264-265, 291-293, 305, 340-345, 390, 397, 445; Ali Fuat [Türkgeldi], Ricâl-i Mühimme-i Siyâsiyye, İstanbul 1928, s. 127; Türkiye Maarif Tarihi, I, 229-230; Recai G. Okandan, “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 97-128; Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, a.e., s. 139-209; Mustafa Reşit Belgesay, “Tanzimat ve Adliye Teşkilâtı”, a.e., s. 211-220; Ömer Lûtfi Barkan, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, a.e., s. 321-421; a.mlf., “Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Ankara 1975, s. 49-97; Tahir Taner, “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 221-232; İhsan Sungu, “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar”, a.e., s. 777-857; Mahmut Esat Bozkurt, “Medenî Kanun Nasıl Hazırlandı”, Medeni Kanunun XV. Yıldönümü İçin, İstanbul 1944, s. 1-20; Cemil Bilsel, “Medeni Kanun ve Lozan Muahedesi”, a.e., s. 21-71; Ebülulâ Mardin, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, İstanbul 1946, s. 28, 44-47, 53, 59-60, 64-66, 79-80, 88-91, 149, 176-177, 211, 226, 230, 236-238, 242-244, 271; Karal, Osmanlı Tarihi, V, 152-164, 255-264; VI, 116-122, 148-156; VII, 142-151, 163-178; a.mlf., “Tanzimattan Evvel Garplılaşma Hareketleri (1718-1839)”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 13-30; a.mlf., “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, TTK Belleten, XXVIII/112 (1964), s. 581 601; Z. Fahri Fındıkoğlu, Hukuk Sosyolojisi, İstanbul 1958, s. 244; a.mlf., “Tanzimatta İctimaî Hayat”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 619-659; J. N. D. Anderson, Islamic Law in the Modern World, London 1959, s. 22-24; Guido Tedeshi, Studies in Israel Law, Jerusalem 1960, s. 85-86, 89-91; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul 1960; Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire (1856-1876), Princeton 1963, s. 252-253; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1966 (2. bs. istanbul 1979), s. 51, 92; a.mlf., “Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 757-775; A. Recai Seçkin, Yargıtay, Tarihçesi Kuruluş ve İşleyişi, Ankara 1967, s. 1-10, 13-14, 24, 29-30; Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu; Count Leon Ostrorog, Ankara Reformu (trc. Yusuf Ziya Kavakçı), İstanbul 1972, s. 54-55; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, tür.yer.; Halil İnalcık, “Tanzimat Nedir”, Tarih Araştırmaları, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Araştırmaları Dergisi, I, Ankara 1940, s. 237-263; a.mlf., “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu”, TTK Belleten, XXVIII/112 (1964), s. 603-622; a.mlf., “Imtiyazat”, EI² (İng.), III, 1179-1189; Sıddık Sami Onar, “Osmanlı İmparatorluğunda İslam Hukukunun Bir Kısmının Codification’u, Mecelle”, İÜ Hukuk Fakültesi Mecmuası, XX/1-4, İstanbul 1955, s. 57-85; A. Cevad Eren, “Tanzîmât”, İA, XI, 709-765.
Mehmet Âkif Aydın
V. EDEBİYAT
Türk edebiyatında Batılılaşma hemen her zaman siyasî Tanzimat hareketiyle beraber düşünülmüştür. Bunda, idarî ıslahatın ve edebî yeniliklerin aynı ad (Tanzimat) altında anılmasının rolü vardır. Aslında bütün idarî reformların başlangıcı olarak Gülhane Hatt-ı Hümâyunu’nu göstermek ne kadar tartışma götürürse edebiyatta Batılılaşma faaliyetlerini de bu fermana bağlı kabul etmek o derece gerçekten uzaktır. Bütün tarihî ve sosyal olaylar gibi edebiyat devirlerini de ayı ve günü belirli bir takvime bağlamak ihtiyatsızlık olur. Türk edebiyatında Batılılaşma’nın ilk belirtileri tercümelerde, basın hareketlerinde veya edebî tür ve şekillerin doğuşunda yahut edebî metinlerin muhtevalarında arandığında her defasında farklı tarihleri başlangıç olarak almak gerekir.
Türk edebiyatında Batılılaşma hareketlerini Şinâsi ile başlatmak öteden beri yaygın bir usul olarak benimsenmiştir. Bu başlangıç edebiyat tarihi için kategorik tasnif bakımından isabetsiz değildir. Gerçekten Şinâsi büyük bir yazar ve şair olmamakla beraber birçok hususta ilk olma vasfını taşıdığından bazı eserleri esas alınmak suretiyle edebiyatta
.Batılılaşma’nın itibarî başlangıcı olarak 1859 yılı kabul edilebilir. Edebiyatta Batılı türün ilk önemli örneklerinden biri olan Şâir Evlenmesi (1860) komedisinin yazılması, Batı’dan yapılan manzum ilk şiir tercümesi (Tercüme-i Manzûme) bu yıla rastladığı gibi diğer yenilikler de buna yakın yıllarda yer alır. Şiirde şeklin, özellikle muhtevanın değişmesini gösteren “Reşid Paşa’ya Kasideler” (1856), bunlarla bütünleşen diğer şiirlerini ihtiva eden Müntehabât-ı Eş‘âr (1862), edebî dilin değişmesinde ve türlere sosyal konuların girmesinde rolü olacak ilk yerli gazete Tercümân-ı Ahvâl’in neşri (1860), yine konuşma diline ve halk kültürüne eğilmenin ilk ciddi denemesi sayılabilecek Durûb-i Emsâl-i Osmâniyye (1863), bu yıllarda hep Şinâsi’nin gerçekleştirdiği çalışmalardır. Bütün bunlar aynı zamanda Osmanlı aydın kesiminin Batı’ya açılmasının ve Batı’dan tesadüfî veya şuurlu olarak giren yeniliklerin izlerini taşıdığı için bu devir Tanzimat edebiyatının yanı sıra Avrupaî Türk edebiyatı, Edebiyât-ı Cedîde, Batı tesirinde Türk edebiyatı, yeni Türk edebiyatı gibi isimlerle de anılmıştır. Böylece bu yıllardan itibaren edebiyattaki bütün yenileşme hareketlerinin kaynağını az veya çok Batı’ya bağlamak zaruri ve tabii görülmüştür.
Bu tesir olmaksızın edebiyatımızın kendi içinden bir hamle ile yenileşmesi düşünülebilir miydi? Sağlam ve kapalı bir gelenek edebiyatı olan divan şiiri, XIX. yüzyılın ikinci yarısında son büyük temsilcisi Şeyh Galib’den sonra küçük ve mevziî oyalanmalarla kalır. Aynı geleneği devam ettirme azminde olan Tanzimat sonrasının Encümen-i Şuarâ mensupları bile hârikulâdelikler gösteren ustaca şiirler ortaya koydukları halde bir yenilik hamlesinin müjdecisi değildirler. Tanzimat devrine yetişmekle birlikte edebiyatın yenileşmesi yıllarını göremeden ölen bir devlet adamının tek şiiri zamanından günümüze kadar tenkitçilerin dikkatlerini çekmiştir. Âkif Paşa’nın (ö. 1845) “Adem Kasidesi” dili ve bütün estetik sistemiyle eskinin devamı olmakla beraber kaside geleneği içinde bir şahsa değil bir kavrama methiye yazmak, olağan üstü bir ihtirasla yokluğun ve bedbinliğin felsefesini yapmak gibi yenilikleri taşır. Ahmet Hamdi Tanpınar bu şiirin Garplı ve modern bir poem mahiyeti kazandığını, burada ferdî meselelerin bir nevi felsefî azaba döndüğünü söyler. Âkif Paşa’nın hece vezniyle torunu için yazdığı mersiyesi ise yine Tanpınar’a göre Türk romantizminin başlangıcı sayılmalıdır.
Edebî türlerin şiirden sonra ikinci önemli kolu olan roman-hikâye vadisinde poetik ve sembolik karakteri ağır basan mesnevilerde de Tanzimat’tan önce büyük bir değişme yoktur. Keçecizâde İzzet Molla’nın Mihnet-i Keşân’ında (1852) birtakım ferdî mizaçların tezahürüne, hatta anlatıcının bir aynada kendisini seyretmesinin bir küçük psikolojik vâkıa olduğuna yine A. H. Tanpınar dikkatleri çeker. Ancak bu alanda divan şiiri geleneğinin mesnevi yoluyla da olsa romana inmesi düşünülemez. Olsa olsa romana mesneviden daha yakın olan halk hikâyesinin usta sanatkâr ve nâşirlerin eline geçerek romanın yerli türünü yakalamak mümkün olabilirdi. Nitekim önce Pertev Nailî Boratav’ın, daha sonra genişleterek Şükrü Elçin’in tanıttığı örneklere (“Kitâbî, Mensur, Realist İstanbul Halk Hikâyeleri”, Halk Edebiyatı Araştırmaları [1988], II, 56-81) Giritli Ali Aziz Efendi’nin Muhayyelât’ı da ilâve edilirse romana doğru bir yolun açılacağına hükmedilebilir.
Tarihlerinde tam bir isabet olmasa bile her ikisi de Batılılaşma’ya bağlanan siyasî Tanzimat ve Tanzimat edebiyatı arasındaki yirmi yıllık ara, edebiyatın siyaseti sürükleyici olmadığını, aksine siyasetin arkasından gittiğini gösterir. Nitekim edebiyatımızda Batılılaşma’nın bu ilk devresi (yaklaşık 1859-1885 arası) diğer edebî devrelere kıyasla aşırı bir sosyal-siyasî karaktere sahiptir.
Edebiyatta yenileşmeler Batı tesirlerine bağlandığına göre bu tesire aracı olarak ilk mahsullerin tercümeler olması gerekmektedir. Ancak itibarî olarak 1859’da başladığı kabul edilen yenileşme devresini içine alan ilk on yıl içinde bu gibi tercümeler zannedildiği kadar büyük bir yekün tutmamaktadır. 1859-1868 yılları arasında, biri gazetede tefrika halinde kalmak şartıyla, felsefî-edebî karakteri hâiz kitap çapında sadece altı tercümenin basıldığı bilinmektedir. Bunlar Şinâsi’nin çeşitli şairlerden çevirdiği Fransız Lisânından Nazmen Tercüme Eylediğim Bazı Eş‘âr (Tercüme-i Manzûme, 1859), Münif Mehmed Paşa’nın Fénelon’dan çevirdiği Muhâverât-ı Hikemiyye (1859), Yusuf Kâmil Paşa’nın yine Fénelon’dan Telemak (1862), Victor Hugo’dan Hikâye-i Mağdûrîn (1862, özet halinde Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis’te tefrika edilir), Ahmed Lutfî’nin Daniel Defoe’dan (Arapça’sından)
.Hikâye-i Robenson (1864) ve Memduh Paşa’nın Lamartine’den Hikâye-i Jöneviyev’in (1868) tercümelerinden ibarettir. Çevrilen kitap sayısının azlığına karşılık 1880 yılına kadar Telemak’ın on bir, Hikâye-i Robenson’un altı defa basılmış olması Batı edebiyatına karşı uyanan ilgi ve tecessüsü göstermektedir. Bu tarihler dikkate alındığında edebiyatın Batılılaşma’sında tercümelerin önceliğinden değil olsa olsa yerli eserlerle paralelliğinden söz edilebilir.
Türk edebiyatında Batılılaşma birkaç hususta varlığını gösterir. Bunlardan ilki edebî türler ve şekillerdir. Türk şiirine Batı tesiri uzun bir devrede ve tedricî olarak girmiştir. Bu gecikmede diğer türlerden farklı olarak şekli, muhtevası ve teferruatlı kaideleriyle divan şiirinin direnişi düşünülebilir. Şiirde gayret gösteren bütün yenilikçiler bile asrın sonuna kadar divan tarz ve şekillerinden kendilerini tamamıyla kurtarabilmiş değildirler. Şinâsi’nin şiirde yeniliği, başlığını kaside koyup mesnevi gibi kafiyelendirmesi bir tarafa, şekilden ziyade muhtevaya aittir. Eski mazmunları bırakması, sehl-i mümteni gibi yalın, dilin mantığına dayanan sağlam mısralara ulaşması, halk deyimleri ve atasözlerinin, hayvan hikâyelerinin, siyasî ve sosyal kavramların şiire girmesi bunlar arasında sayılabilir. Muhteva bakımından Nâmık Kemal onun takipçisi olmakla beraber şekil bakımından ancak Abdülhak Hâmid’in denemelerinden sonra yeni nazım şekillerini tecrübe eder. Klasik şiirin kalıplarının kırılması ve Avrupaî şekillerin denenmesi asıl Abdülhak Hâmid’le başlar. Disiplinli ve her zaman şuurlu olmamakla beraber Hâmid muhtevada da şekilde de büyük ve cüretli yeniliklerin peşinden koşmuştur. Onu Avrupaî nazım şekilleri, yeni bir şiir dili ve sentaksı ile Servet-i Fünûn şiiri takip eder. Bilhassa divan şiirinde muayyen bir kalıba bağlı müstezad şeklinin hemen her vezinde ve kural dışına çıkan kullanılışı, serbest müstezada ve serbest şiire doğru yapılmış denemelerdir.
Batı kaynaklı edebî türlerden biri de roman-hikâyedir. O yıllar için birbirinden ayrı düşünülemeyen bu türde ilk örnekler 1870-1876 yılları arasında görülür. Hikâyeci neslinin ilk muharriri olarak Ahmed Midhat Efendi’yi kabul etmek gerekir. Bu yıllar arasında onun, büyüklü küçüklü on yedi hikâye-roman kitabıyla Türk okuyucusunun orta sınıfını bu tarza alıştırdığı görülür. Dile ve hikâye tekniğine fazla itina göstermeyen Ahmed Midhat, eski meddah geleneğinden gelen bir üslûpla Şinâsi’nin ve Nâmık Kemal’in makalelerle anlattığı birtakım sosyal meseleleri bu yeni türün içinde vermeye çalışmıştır. Esaret, evlilik, kadın, tahsil, Batı’yla karşılaşan Osmanlı’nın bütün problemleri, pek de edebî olmayan bir tarzda bu hikâye-roman türünün içinde yer almıştır. 1872-1875 yılları arasında yine eski gelenekle yeni muhtevaları konu alan Emin Nihad Bey’in Müsâmeretnâme’si neşredilir. Binbir Gece Hikâyeleri’yle Dekameron arasında her ikisinden de faydalanmışa benzeyen yedi hikâyeden ikisi, Osmanlı subaylarının Avrupa’da ve Türkiye’de karşılaştıkları hıristiyan ailelerle münasebetlerinde ortaya çıkan iki medeniyetin ve kültürün çatışmaları problemini sergiler. Şemseddin Sâmi’nin Taaşşuk-ı Tal‘at ve Fıtnat’ı ise halk hikâyesine birkaç küçük unsur ilâve etmekten başka bir özellik taşımaz. El yordamıyla başlayan bu denemelerin ardından Nâmık Kemal’in İntibah’ı gelir. İntibah, birçok bakımdan halk hikâyesinden Avrupaî tarz romana geçişin ilk örneği olarak kabul edilmiştir. Şiirde olduğu gibi romanda da teknik, üslûp, dil ve Batılı mekteplerin takibi açısından başarılı romanlara Servet-i Fünûn devrinde ulaşılacaktır.
Tiyatro da Batılılaşma devrinin mahsulleri arasında Türk edebiyatına girer. Bu tarihten önce meddah, karagöz, ortaoyunu gibi seyirlik oyunlar belli bir yazara ve metne dayanmadığından edebî bir tür olarak tiyatro alanının dışında düşünülmelidir. Bu bakımdan Şinâsi’nin Şâir Evlenmesi, dili, sahneye koyma tekniği ve entrika bakımından, kendisinden sonra yazılmış pek çok tiyatro eserinden başarılıdır. Şinâsi’den sonra tiyatro Ali Haydar, Nâmık Kemal, Şemseddin Sâmi, Abdülhak Hâmid’in eserleriyle ve daha çok trajedi türünde devam etmiştir. Bunlar Fransız klasik tiyatrosu ile Shakespeare romantizmi arasında büyük değerleri tema olarak alan, diyalog ve tiradlarda teatral olmaya özenen, teknik bakımdan Şinâsi’yi aşamayan çalışmalardır.
Eski edebiyatımızın eksiklerinden biri de teori ve tenkit konusunda bir geleneğin oluşmamasıdır. Divan edebiyatının büyük ağırlığını teşkil eden şiir alanında bile meselâ tezkirelerde bir divan şiiri estetiği bulabilmek için epey gayret
.sarfetmek gerekir. Bu bakımdan edebiyat teorisi ve tenkit de Tanzimat’tan sonra, hatta diğer türlere göre daha da geç başlamıştır. Nâmık Kemal’in “Lisân-ı Osmânînin Edebiyatı Hakkında Bâzı Mülâhazâtı Şâmildir” (1866), Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ” (1868) makaleleri bunların ilkleridir. Yine Ziya Paşa’nın manzum “Harâbât Mukaddimesi”, Nâmık Kemal’in buna karşı yazdığı Tahrîb-i Harâbât (1874) ve Tâkib (1875), ayrıca Celâleddin Harzemşah adlı tiyatro eseri için kaleme aldığı ve kitap halinde yayımlanan uzun mukaddime de (1883) ilkler arasında ihmal edilmemesi gereken önemli tenkit çalışmalarıdır. Tanzimat’ın ikinci neslinde bu çalışmalar daha yoğun ve daha ciddidir. Recâizâde Ekrem, birçok bahsi Fransa’da liselerde okutulan retorik kitaplarından mülhem, yenileşen edebiyatımızın da ilk teorik kitabı sayılan Ta‘lîm-i Edebiyyât’ı yayımlarken (1879) Muallim Nâci’nin Istılahât-ı Edebiyye’si eski geleneğin son belâgat kitabı olarak neşredilir (1890). Buna karşılık Nâci’ye Beşir Fuad’la dostluğunun kazandırdığı ve ortaklaşa yayımladıkları İntikad (1887), devrine göre daha sağlıklı bir tenkit anlayışı getirmiştir. Bu seriye, gençler için muhakkak ki yol göstericilik görevini yerine getirmiş olan Recâizâde’nin Takrîzât’ı (1896), özellikle yeni şiirin beyannâmesi sayılacak Takdîr-i Elhân’ı (1884), nihayet üçüncü Zemzeme’si (1884) ve bütün bu yayınların sebep olduğu Naci-Ekrem tartışması ilâve edilmelidir. Fakat her bakımdan Batı’nın pozitivist görüşlerinin temsilcisi durumunda olan Beşir Fuad’ın tenkit anlayışı çağını aşan tek örnek olarak yalnız başına kalır. Hemen bütün yazarları hedef alan oldukça tarafsız yazıları, özellikle romantizmi tenkit ederek realistnatüralist bir edebiyatı müdafaa eden Viktor Hugo (1885) monografisiyle Beşir Fuad Türk tenkit tarihi içinde dikkate değer bir şahsiyettir.
Türk edebiyatında Batılılaşma’nın tabii mecralarından biri de gazetedir. Her ne kadar gazete edebî bir tür değilse de kullandığı dil vasıtasıyla edebiyat türlerine zaruri bir yön göstermiştir. Gazetenin kitap gibi uzun süre satışta kalmayıp, günlük okunmaya, bir bakıma tiraja dayanması, onun daha geniş kitlelere hitap edebilecek bir dile sahip olmasını gerektirmiştir. Böylece gazeteye bağlı olarak edebî eserlerde de Şinâsi’nin ifadesiyle “giderek umum halkın kolaylıkla anlayabileceği” bir dil anlayışı yaygınlaşmaya başlar. Zaman zaman sapmalar ve geriye dönüşler bu yaygınlaşmayı önlerse de temelde konuşulan dille ilgisini kesmeyen bir edebiyat anlayışı değerini kaybetmez.
Batılılaşma’ya doğru giden edebiyatta dille beraber gelen başka bir mesele de birtakım yeni kavramlara duyulan ihtiyaçtır. Değişik ilim alanlarında Türkçe’de karşılığı bulunmayan bu yeni kavramların bir kısmı çok defa Fransızca’dan olmak üzere ya aynen alınıyor veya Türkçe’de daha kolay telaffuz edilebilecek bir şekle sokuluyordu. Bir kısmına da kelimenin menşei dikkate alınarak Osmanlıca’da karşılık aranıyordu. Batılı gibi yaşamanın şartlarından biri olarak konuşmalar arasında Fransızca kelimeler kullanma özentisi edebî eserlerde mizahî bir karakter kazandı. Ahmed Midhat Efendi’nin, Recâizâde Ekrem’in ve Hüseyin Rahmi’nin romanlarında alafranga kelimelerle konuşan tipler karikatürize edildi.
Batı düşünce sistemlerinin edebiyatımıza tesir ettiği bir diğer husus da felsefî düşüncelerin dinî duygu, kanaat ve inançlara yansımasıdır. Daha çok şiirde kendisini hissettiren bu durum, dinî akîdelerin, birtakım felsefî fikirlerle birleşerek ferdin kendi inancını gelenek yoluyla değil bizzat psikolojik bir tecrübeyle elde etme isteğinden kaynaklanmıştır. Böyle bir tecrübe tabiatıyla inanma, şüphe, tereddüt ve reddetme gibi birbirinden farklı tavırları ortaya koymuştur. Bunlar Batı’nın felsefî düşüncelerinden kaynaklanmakla beraber felsefî bir sistem halinde değil birtakım sezgiler halinde tezahür eder. Tanzimat sonrası şiirini eski şiirden ayıran önemli farklardan biri de budur. Bu meselenin de ilk izleri Şinâsi’de görülür. Eski şiirimizin, birçok meseleyi aklı bir tarafa bırakarak bir gönül meselesi halinde çözme davranışına karşılık, Şinâsi aklî bir sistem arar: “Dilin irâdesini başta akl eder tedbîr”; “Ziyâ-yı akl ile tefrîk-i hüsn ü kubh olunur”; “Vahdet-i zâtına aklımca şahâdet lâzım” mısralarında geçen akıl, felsefî mânada rasyonalist bir sistemi değil olsa olsa eskinin hayaline yahut hislerine karşılık akla verilen önemi vurgular. Fakat Şinâsi’nin dinî duygularında asıl tereddütlerin sezildiği mısralar Reşid Paşa için yazdığı kasidelerde dikkati çeker. Küçük Müntehabât’ında geleneğin dışına çıkarak Hz. Peygamber’den hiç söz etmeyen Şinâsi, Reşid Paşa’yı Peygamber’e ait sıfatlarla över: “Acep midir medeniyyet resûlü dense sana”; “Sensin ol fahr-i cihân-ı medeniyyet ki hemân/Ahdini vakt-i saâdet bilir ebnâ-yı zamân”;
.“Âyet-i beyyinedir âleme her bir sühanın” mısralarındaki “resul, fahr-i cihân, vakt-i saâdet, âyet-i beyyine” gibi tabirler, her ne kadar lugat mânalarıyla kullanılış alanları geniş gibi görünürse de İslâmî literatürde yalnız Hz. Peygamber hakkında kullanılmış terim hükmündedirler. Yine Şinâsi’nin “Münâcât”ında Allah’ın kudretine, büyüklüğüne inanıp hamdettiği dikkate alınırsa onun bir çeşit tabii din inancına sahip olduğu düşünülebilir. Aynı nesilden Ziya Paşa, özellikle “Terciibend”inde kader karşısında sürekli bir şaşkınlık içinde, âciz ve son derece karamsar bir tavır takınır. Her bendin sonunda âdeta bir tövbe cümlesi gibi, “Sübhâne men tahayyere fî sun‘ihi‘l-ukūl: Sanatı karşısında akılların şaşkına döndüğü Allah’ı tesbih ederim” zikrini tekrar eder. Böylece Şinâsi’nin aynı devirde yücelttiği aklı Ziya Paşa yetersiz bulur. Dünya kötüdür, her şey iyilerin aleyhinde ve kötülerin tarafındadır, diyen Ziya Paşa samimi bir mümin olarak teselliyi tövbeye sarılmakta bulur. Şiir sanatını değiştirmekte olduğu kadar ölüm, hayat, inanç, kader gibi büyük beşerî kavramlar karşısında cüretli psikolojik denemelere giren Abdülhak Hâmid, Doğu’dan, Batı’dan, disiplinsiz ve karmakarışık olarak topladığı bilgileri, duygu ve sezgi halinde aynı karışıklıkla mısralarının içine boşaltır. “Külbe-i İştiyâk”, “Kürsî-i İstiğrâk”, “Hayd-Parktan Geçerken”, “Devrân-ı Muhabbet” gibi şiirlerinde, büyük tabiat karşısında bir çeşit panteist heyecanlar yaşar. Makber’de ise ölüm karşısında şüphe, tereddüt, isyan ve iman dalgalanmaları mısraların arasında gidip gelir. Her türlü edebiyatın, özellikle şiirin, şiirde romantizmin, hatta sistematik olarak felsefenin aleyhinde bulunan, fakat devrinde çevresindeki insanların hepsinden daha köklü Batı felsefesi kültürüne sahip olan ateist Beşir Fuad, bu yeni medeniyetin krizini en acı şekilde duyarak damarlarını kesmek suretiyle intihar eder.
BİBLİYOGRAFYA:
İsmail Habib [Sevük], Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1924; Mustafa Nihat Özön, Türkçede Roman, İstanbul 1936; a.mlf., Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1941; Tanpınar, Türk Edebiyatı Tarihi, tür.yer.; Orhan Okay, İlk Türk Pozitivist ve Naturalisti Beşir Fuad, İstanbul 1969; a.mlf., Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, Ankara 1975; a.mlf., “Edebiyatımızın Batılılaşması Yahut Yenileşmesi”, Büyük Türk Klâsikleri, VIII, 301-316; a.mlf., “Edebiyatımızda Batılılaşma”, Sanat ve Edebiyat Yazıları, İstanbul 1990, s. 44-53; Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, Ankara 1971; Banarlı, RTET, II, tür.yer.; Şerif Mardin, “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”, Türkiye: Coğrafya ve Sosyal Araştırmalar, İstanbul 1971, s. 411-458; Güzin Dino, Türk Romanının Doğuşu, İstanbul 1978; Fethi Naci, 100 Soruda Türkiye’de Roman ve Toplumsal Değişme, İstanbul 1981, s. 7-72; Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul 1983, s. 9-22; R. P. Finn, Türk Romanı (İlk Dönem: 1872-1900) (trc. Tomris Uyar), Ankara 1984; Fevziye Abdullah Tansel, “Muallim Nâci İle Recâizâde Ekrem Arasındaki Münakaşalar ve Bu Münakaşaların Sebep Olduğu Edebî Hâdiseler”, TM, X (1953), s. 159-200; Ömer Faruk Akün, “Tanzimat Edebiyatı Sözü Ne Dereceye Kadar Doğrudur”, KAM, VI/2 (1977), s. 15-37; VI/3 (1977), s. 22-39; TCTA, I-VI, tür.yer.
Orhan Okay
VI. MİMARİ
Batılılaşma dönemi Türk sanatı, klasik dönemle, eski prensiplere ve motiflere dönüşün başladığı Türk neo-klasiği arasında büyük bir safhadır. Bu dönemde Türk sanatı Batı’dan devamlı olarak sızan sanat zevklerinin ağırlığı altında yeni biçimlere girmiştir.
Türk sanatı, XVI. yüzyılda bilhassa Mimar Sinan ile yaşadığı klasik dönemini XVII. yüzyılda onu devam ettirenlerle sürdürmüş ve bu yüzyılın sonlarına doğru bir duraklama başlamıştır. XVIII. yüzyıl başlarında Osmanlı-Türk sanatında yeni bir güzellik anlayışının hâkimiyeti görülür. Bu yeni sanat akımı, önceleri klasik biçimlere zengin süslemelerin katılması suretiyle ifadesini bulurken sonraları klasik çizgiler tamamen ortadan kalkarak yerlerini Batı’nın barok üslûbunun ana çizgilerini almış, böylece Türk sanatı yeni ve değişik bir hüviyete bürünmüştür. Bu tesir, XVIII ve XIX. yüzyıllarda sanata hâkim olan yerli azınlık ustalar tarafından yürütüldüğü gibi Osmanlı Devleti topraklarında çalışan yabancı mimar ve sanatkârlar tarafından da yaygınlaştırıldı.
Batılılaşma dönemi sanatı XVIII. yüzyılın ilk yarısı içinde başlamakla beraber Lâle Devri adı verilen Sultan III. Ahmed döneminde (1704-1730) bir geçiş safhası geçirmiştir. Bu devirde henüz klasik dönemin ana prensipleri yaşamaya devam ederken daha ziyade süslemede Batı’nın bezeme motifleri de benimsenerek kullanılmış, klasik üslûpta son derece ölçülü olan süsleme giderek aşırı bir durum almıştır. Bu geçiş dönemi yaklaşık 1700’lerden 1730’a kadar sürmüştür.
Sultan I. Mahmud’la (1730-1754) hızlanan sanatta Batılılaşma, önce Türk baroğunun iyice kendisini hissettirmesiyle klasik üslûbun belli başlı bütün unsurlarının ortadan kalkıp yerlerini barok formlara bırakmasıyla sonuçlanmıştır. Bu durum yaklaşık 1740’tan başlayarak Sultan II. Mahmud devri (1808-1839) içine kadar uzanır. Batı Avrupa’da XVIII. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkarak Fransız İhtilâli ile hızlanan ve Napolyon İmparatorluğu ile bütün Batı ülkelerinde hâkim üslûp durumuna giren neo-klasik sanat biraz gecikme ile Osmanlı topraklarına da girer. Ana çizgilerini İlkçağ’ın eski Yunan-Roma sanatlarından aldığından neo-klasik denilen bu yeni akım Napolyon devrinin karakteristik sanatı olduğu için buna “empire” (imparatorluk) üslûbu veya sanatı adı da verilmektedir. Bu üslûp İngiltere’de Victorian, Amerika Birleşik Devletleri’nde ise Georgian adlarıyla tanınır. Geçen yüzyılın ilk yarısı içinde Osmanlı ülkesinde de hâkim olan bu üslûp Sultan Abdülmecid (1839-1861) ile Abdülaziz (1861-1876) devirlerinde gerek dinî yapı gerek kamu binaları gerekse saray, yalı, konak ve köşk mimarilerinde kendisini gösterir. Klasik Türk sanatından hiçbir unsurun katılmadığı bu sanat üslûbu bilhassa Tanzimat (1839) ile yaygınlaştığından buna Ahmet Hamdi Tanpınar tarafından yakıştırılan Tanzimat üslûbu adı gayet uygun düşmektedir. Yaklaşık olarak bu üslûp XIX. yüzyılın sonlarına kadar uygulanmıştır.
Geçen yüzyılın ikinci yarısında özellikle yabancı mimarlar yeni bir denemeye girişerek bilinen bütün sanatlardan unsurlar almak suretiyle bir karma üslûp ortaya koymuşlardı ki buna da eklektik üslûp adı verilir. Bunda eski Türk sanatının barok, empire, hatta gotik ile karıştırıldığı ve böylece belirli tek bir sanatın temsilcisi olmayan eserler ortaya konulduğu görülür. Bu karma sanat döneminde
.bazı yabancı mimarların, o yıllarda Batı Avrupa’da moda olan “art nouveau” veya “Jugendstil” denilen üslûbu da İstanbul’daki birkaç yapıda uyguladıkları bilinmektedir. Bunun yanında yine yabancı mimarlar eski çağların üslûplarını meydana getirdikleri binalarda aynen tekrarlamışlar veya onlardan aldıkları motiflerden faydalanmışlardır. Böylece İlkçağ’ın Yunan-Roma veya Ortaçağ’ın Bizans, hatta Arap (Mağrib) üslûplarının da birtakım binalarda uygulanmış olduğu görülmektedir.
Sultan II. Abdülhamid’in (1876-1908) son yıllarına doğru Türk klasik sanatına dönülmüş ve böylece Türk neo-klasiği denilen bir üslûp doğmuştur. İstanbul başta olmak üzere Osmanlı Devleti’nin her tarafında az veya çok başarılı örnekleri görülen bu Türk neo-klasiği Cumhuriyet’ten sonra da bir süre devam etmiş ve buna da Ankara üslûbu denilmiştir. Türk sanatının Batı’daki sanat akımları paralelindeki son 60-70 yıllık gelişmesi ise Cumhuriyet dönemi Türk sanatı olarak ayrı bir konudur.
Batılılaşma dönemi sanatına geçiş safhasını teşkil eden Lâle Devri’nde yaşama zevkinin verdiği hızla ilk olarak köşk, yalı ve saraylar yeni bir anlayışa göre düzenlenir. Bunda Paris’e 1133’te (1720-21) elçi olarak giden ve dönüşünde III. Ahmed’e bir rûznâme takdim eden Yirmi sekiz Mehmed Çelebi’nin anlattıklarının büyük payı olmuş, o yıllarda başta Fransa olmak üzere bütün Batı ülkelerinde moda olan, içinde su kanalları, kaskatlar (sunî şelâle), fıskiyeler bulunan, muntazam dikilmiş ağaç sıraları ile gölgelenen bahçeler Osmanlı sarayına da girdi. Bunun neticesinde Fransa’nın Fontaineblau, Marly gibi saray bahçelerinin benzeri olarak Sadrazam Nevşehirli İbrâhim Paşa tarafından Kâğıthane deresi kenarında Sâdâbâd Sarayı ve bahçesi yaptırıldı. Devrin ünlü şairi Nedîm’in şiirlerinde güzellikleri ebedîleştirilen bu bahçe ve saray tek örnek değildir. Kısa sürede Boğaziçi kıyılarında ve Kâğıthane vadisinde bunun benzeri yalı ve köşkler yapıldı. Bu dönemde hâkim olan bütün satıhların süslemelerle kaplanması, Üsküdar’da III. Ahmed Çeşmesi ile Ayasofya önündeki III. Ahmed Çeşmesi’nde ve Topkapı Sarayı topluluğu içinde bulunan III. Ahmed’in odasında açıkça kendisini gösterir. III. Ahmed çeşmelerindeki süslemede yer yer Türk sanat geleneğine bütünüyle yabancı, bezeme motiflerinin varlığı dikkati çektiği gibi süslemenin çokluğu da klasik dönem estetiğine tamamen aykırıdır. Selâtin camileri geleneğinin bu geçiş dönemi içinde meydana getirdiği büyük bir eser ise Üsküdar’da Gülnûş Emetullah Sultan için yapılan Yeni Vâlide Camii’dir (1708-1710). Burada hâlâ klasik Türk sanatının ana prensiplerinden vazgeçilemediği söylenebilir. Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa Camii de (1732-1734) plan bakımından Mimar Sinan devrinden beri tatbik edilen bir şemaya uymuş, fakat süsleme bakımından yeni akımı sürdürmüştür. Klasik dönemin çini duvar kaplamasının burada uygulanışında kullanılan eskilere nisbetle çok kalitesiz çiniler, bu devirde Türk sanatının geçirmekte olduğu bocalamanın en açık belirtisidir.
Bu döneme ait dinî mimarinin örnekleri olarak Şehzadebaşı’nda Nevşehirli İbrâhim Paşa Külliyesi (cami, medrese, sebil, çeşme) ile aynı sadrazamın yepyeni bir merkez olarak kurdurduğu Nevşehir’deki büyük külliyesi gösterilebilir. Bunlarda henüz biçimleme bakımından eski geleneklere bağlı kalındığı ve Batı tesirli bir girişimde bulunulmadığı dikkati çeker. Yalnız İstanbul’da Çarşamba semtinde Şeyhülislâm İsmâil Efendi Camii’nde (1725), -günümüzdeki adıyla İsmâil Ağa Camii- mimaride bazı yenilikler uygulandığı ve fevkanî olarak inşa edilen camiye dışarıdan merdivenlerle ulaşıldığı görülür.
Patrona Halil ayaklanması ile kan ve ateş içinde boğulan Lâle Devri’nin kapanması ve Sultan I. Mahmud’un tahta çıkması ile sanatta tam Batılılaşma başlamış oldu. Yeni sanat zevkinin en belirgin örneği, Tophane İskelesi başındaki Sultan I. Mahmud meydan çeşmesidir. Bu hususta ikinci örnek, Azapkapı İskelesi başında inşa olunan Valide Sâliha Sultan Çeşmesi’dir (bk. AZAPKAPI ÇEŞMESİ ve SEBİLİ). Kısa bir süre içinde bütün çeşme ve sebillerde bu yeni sanat akımı genelleşmiş, bunlarda klasik dönemin sivri Türk kemeri tamamen unutularak yerini kıvrımlı barok kemer almış, şebekeler bu üslûba uygun biçimde dökülmüş, mermer üzerine süslemeler de bütünüyle Batı sanatından alınmıştır. Topkapı Sarayı’nda bu dönemde Batı’dan ithal edilen mefruşatın kullanıldığı da bilinmektedir. Bu arada mekânlar Batı sanatından alınan motiflerle bol altın yaldız kullanılarak işlenmiştir. Darüssaâde ağası hattat Beşir Ağa’nın tefriş ettiği Şehzadeler Mektebi, iç görünüş bakımından
.Avrupa’nın saray veya şatosunun bir salonundan farksızdır.
Bâbıâli’nin hemen yakınında III. Ahmed ve I. Mahmud devirlerinin Dârüssaâde ağası Hacı Beşir Ağa tarafından 1745’te inşa ettirilen cami, medrese, sıbyan mektebi, çeşme, sebil, kütüphane ve tekkeden meydana gelen külliyede (bk. BEŞİR AĞA KÜLLİYESİ) Batılılaşma akımı kuvvetli biçimde kendisini gösterir. Külliyenin kompozisyon şeması klasik düzenlemeden farklı olduğu gibi kütüphane ve sebilde de yeni sanat zevkinin özellikleri tamamen hâkimdir. Bundan birkaç yıl sonra yapımına başlanan Nuruosmaniye Camii’nde ise (1748-1755) Batı’nın barok üslûbunun yerleştiği görülmektedir. Dört ana kemere oturan 25, 50 m. çapındaki tek büyük kubbenin örttüğü cami mekânında mihrap çok köşeli bir çıkmanın içine yerleştirilmiştir. İç avlu ise Türk sanatında başka hiçbir yerde rastlanmayacak biçimde yarım yuvarlak yapılmış, bütün silmelerle kemerler, kapı nişleri kavsaraları, sütun başlıkları, iç süsleme, hatta pencerelerdeki revzenler bile barok üslûpta yapılmıştır. Caminin bütününde barok dinî yapılarının karakteristiği (cephede düz duvar ve bunu destekleyen kavisli çifte payanda) olmamakla beraber yukarıda belirtildiği gibi bütün ayrıntılar Batılıdır. Böylece Nuruosmaniye Camii ile Türk baroğu en iyi temsilcisini vermiştir. Fakat Türk sanatının Batı’dan ithal edilen sanat akımına teslim olması bir süre dalgalanma geçirmiştir. Nuruosmaniye Camii’ndeki Batılı atılım sonraki yapılarda ondaki ölçüye varmamıştır. Ev mimarisinde ise Batılılaşma planlarda değil tesirini iç süslemede göstermiştir.
Batılılaşma döneminin İstanbul’da ortaya koyduğu selâtin camileri, şehrin içinde bu türden büyük yapılara artık yer kalmadığından, Lâleli Camii istisna edilecek olursa şehrin çevresinde yaptırılmıştır. III. Mustafa’nın (1757-1774) yaptırdığı Salacak kıyısına hâkim bir yerdeki Ayazma Camii, yüksek kitlesiyle klasik mimariden ayrılmakla beraber Nuruosmaniye Camii derecesinde Batılı değildir. Ayrıntılar, iç süsleme, mihrap, minber vb. ise Batı üslûbuna uygun olarak yapılmıştır. Sultan III. Mustafa 1766 zelzelesinde tamir kabul etmez derecede harap olan Fâtih Camii’ni yeniden yaptırmıştır. Hassa mimarı Mehmed Tâhir Ağa tarafından 1767-1771 yılları arasında inşa edilen bu ikinci Fâtih Camii’nde, plan bakımından klasik dönemde Şehzade Camii, Sultan Ahmed Camii ve Yenicami’de uygulanan dört yarım kubbe ile desteklenen ana kubbe sistemi kullanılmakla beraber büyük taşıyıcı ayaklarla (pilpâyeler) caminin içini çepeçevre dolaşan silmeler barok üslûbun başlıca belirtileridir. İç süslemede kalem işi nakışlarda ise bütünüyle Batı’nın barok sanatı hâkimdir. I. Abdülhamid’in Boğaziçi kıyısında Beylerbeyi’nde yaptırdığı büyük cami eski selâtin külliyesi geleneğinin bozulduğunu gösteren bir örnektir. I. Abdülhamid’in Sirkeci’de yaptırdığı külliye, medrese, türbe, aşhâne-imaret, kütüphane ve hatta gösterişsiz bir de camiden ibaret olmakla beraber esas cami şehrin uzak bir köşesinde inşa edilmiştir.
İstanbul dışındaki taşra camilerinde de aynı durum görülür. Yozgat’ta Çapanoğulları (1777-1779) veya Şumnu’da Şerif Halil Paşa camileri gibi daha pek çok eser bu Batılılaşma zevkinin örnekleridir. Bunlar arasında Aydın’da Cihanoğlu Camii’nde (1756) Batı tesiri çok kuvvetli biçimde kendisini belli eder. Safranbolu’da İzzet Mehmed Paşa ve İzmir’de Kemeraltı camileri de XVIII. yüzyılın ikinci yarısında mimari elemanları ve bilhassa iç süslemeleri bakımından Türk sanatına artık iyice hâkim olan Batı sanat zevkini aksettirirler. Bu durum küçük kasabalar ve yerleşme yerlerindeki yapılarda dahi kendisini gösterir. A. Ödekan’ın belirttiği Kars’ın Bardız nahiyesindeki cami gibi Çorum’un Mecitözü’ndeki Elvan Çelebi Zâviyesi’nin sonradan yenilenmiş cami kısmında da gerek ahşap aksamda gerekse iç süslemede ve mahfil kemerlerinde barok üslûp hâkimdir.
Batı’dan alınan barok üslûp cami mimarisinde bu yolda bir uygulama ve gelişme gösterirken medreselerde eski klasik döneme nisbetle büyük bir farklılık görülmez. Sadece dershane-mescidin hücrelere nazaran yerleştirilişi bazı örneklerde değişiktir. Buna karşılık tekke mimarisinin Batılılaşma akımı ile bu yeni sanat anlayışına paralel biçimde geliştiği, hatta bütünü ile değiştiği görülür. İçleri, bilhassa semâhâne ve tevhidhâneleri bir saray mekânını andırır biçimde muhteşem surette nakışlarla bezenmiştir. Bu nakışlarda genellikle Batı sanatı motifleri kullanılmıştır. Kâgir tekke yapıları arasında İstanbul’da Küçük Efendi Külliyesi, Avrupa’nın barok sanatında çok sevilen bir unsur olan oval biçimli orta mekânı bakımından dikkati çeker.
Sıbyan mekteplerinden bazıları bir medresenin veya büyük bir külliyenin parçası olarak yapılırken Batılılaşma döneminde başlı başına bir yapı halinde inşa
.edilenler de olmuştur. Öteden beri sürüp gelen sebil veya çeşme ile sıbyan mektebini birleştirme fikri ise bu dönemde de devam etmiştir. Lâle Devri sonlarında Azapkapı’da Vâlide Sâliha Sultan adına yaptırılan ve 1955’te yıktırılan sıbyan mektebi, henüz klasik sanatın özelliklerinin devamına işaret eden âbidevî karakterde çok güzel bir eserdi. Ancak burada sebil-çeşme eski gelenekteki gibi mektebin zemin katına yapıştırılmayıp ayrı bir yapı olarak yanında inşa edilmişti. Sultan I. Mahmud’un vakfı olarak 1742’de Ayasofya Camii avlusunda yaptırılan sıbyan mektebi ise, barok üslûbun tesirini üstünün bir kubbe ile örtülmesinde gösterir. Halbuki önceki devirlerde inşa edilen bu çeşit yapılarda tek mekân halindeki derslik bir aynalı tonozla örtülüyordu. Barok üslûbun kendisini belli ettiği önemli bir eser de Vefa’da Recâi Mehmed Efendi Sıbyan Mektebi’dir (1775). Barok üslûbun en ince ayrıntısına kadar hâkim olduğu cephesinde ortada bir sebil, yanında çeşmesi yer almakta, derslik ise üst katı teşkil etmektedir. Fındıklı’da Zevkî Kadın Sıbyan Mektebi’nde (1755) sebil yoksa da barok üslûpta yapılmış bir çeşme binanın cephesini süsler. Bir aynalı tonozun örttüğü derslikte de barok kıvrımlarla biçimlendirilmiş bir ocak yaşmağı dikkati çeker. Daima dikdörtgen olan sıbyan mekteplerinin dış mimaride yarım yuvarlak köşelerle değişik bir biçim alışı ise Unkapanı’nda Atatürk Bulvarı kenarındaki Şebsafâ Kadın Sıbyan Mektebi’nde (1787) görülebilir.
Sanatta Batılılaşma’nın çeşitli örnekleri küçük yapılardan türbelerde ve mezar taşlarında da görülmektedir. Mimarisinde barok üslûbun kuvvetli şekilde kendisini gösterdiği bir eser de Lâleli Camii’nin yanındaki Sultan III. Mustafa Türbesi’dir. Dış çizgilerin, pencere kemerlerinin tamamen Batı tesirini taşımasına karşılık son tamirde ortaya çıkan iç süsleme kalem işi nakışlar klasik üslûbun örnekleridir. Bu da henüz Batılılaşma’nın bu devirde tam yerleşmediğinin bir delili sayılabilir. Batılılaşma kendisini daha da kuvvetle Eyüp’te Mihrişah Vâlide Sultan Türbesi’nde gösterir (1792). Yarım yuvarlak hatların çokluğu türbenin dış mimarisinin Batılı karakterini vurgular. Aynı hususun açıkça belirdiği diğer örnek, Fâtih Camii yanındaki Nakşıdil Vâlide Sultan Türbesi (1818) olup on dört cepheli bir çokgen biçimindeki mimarisi kıvrımlı kornişlerle daha da hareketli bir biçime sokulmuştur.
Âbidevî türbelerin dışında basit mezar lahitleriyle şâhideler de Batılılaşma akımından uzak kalamamıştır. Lahitlerin mermerden dış yüzlerindeki kabartma süslemelerde Batı’dan alınmış motiflerin hâkim olduğu görülür. Aynı husus mezar taşları (şâhideler) üzerindeki bezemeler için de geçerlidir.
Osmanlı devri Türk medeniyetinde XVIII. yüzyıl vakıf kütüphanelerinin çok sayıda kurulduğu bir dönemdir. Başlı başına bir bina olarak İstanbul’da 1661 yılında yapılan Köprülü Kütüphanesi’nden sonra bu türden tesislerin çoğaldığı görülür. Bunlar arasında Topkapı Sarayı camiası içinde bulunan Sultan III. Ahmed Kütüphanesi, mermer kaplı üst yapısı, muhteşem süslemesiyle âbidevî bir eserdir. Burada henüz klasik yapı unsurlarına sadık kalınmıştır. Fakat Ayasofya Camii’nin iki takviye payandası arasına sıkıştırılan Sultan I. Mahmud Kütüphanesi’nde çok zengin bir süsleme görülür. Ahşap üzerine nakışlar, yazılar ve çeşitli devirlere ait çinilerden oluşan bu süsleme arasında kütüphanenin okuma bölümünü cami hariminden ayıran tunç şebeke çok açık barok bir desene göre dökülmüştür. Barok mimarisinin tesirleri Defterdar Âtıf Efendi (1741) ile Nuruosmaniye Külliyesi kütüphanelerinde kendisini belli eder. Bâbıâli’de Hacı Beşir Ağa Külliyesi içindeki kütüphane mimari bakımdan gösterişsiz bir mekândan ibaret olmasına karşılık duvarları ve tonozu, içleri Batı zevkine göre işlenmiş desenlerle süslenmiş barok profilli çerçeveler ile kaplanmıştır. Aynı üslûp özelliği, okuma salonundan cami mekânına açılan oval pencere ile bunun demir parmaklığında ve bu pencerenin içinde açıldığı nişin kemerinde de görülür. Lâleli’de Sadrazam Koca Râgıb Paşa Kütüphanesi (1762) III. Ahmed Kütüphanesi’ne benzeyen bir yapıdır. Giriş revağı, ortada bir büyük, etrafında daha küçük kubbeleriyle bu kütüphane âdeta bir cami mimarisini andırır. Çarşamba’da Murad Efendi Kütüphanesi’nde de aynı şema uygulanmıştır. Sirkeci’de I. Abdülhamid Külliyesi’ndeki kütüphane, dış mimarisinde klasik üslûbu tekrarlamakla beraber, eski bir gravürden öğrenildiğine göre aslında çok zengin Batı üslûbunda ve bugün hiçbir izi kalmayan bir iç süslemeye sahipti.
.Sanatta Batılılaşma en güzel örneklerini su tesislerinde vermiştir denilebilir. İstanbul’un gittikçe artan su ihtiyacını karşılamak üzere III. Ahmed tarafından 1135’te (1722-23) yaptırılan ve II. Mahmud’un 1748’de tamir ettirdiği Büyük Bent ile II. Mustafa’nın 1179’da (1765-66) yaptırttığı Ayvat Bendi bu dönemin en gösterişli su mimarisi örnekleridir. Fakat şehrin Galata-Beyoğlu tarafında yerleşmenin yoğunlaşması ile gereken suyu sağlamak üzere Sultan I. Mahmud tahta çıkışının ilk yıllarında Taksim şebekesini yaptırmıştır. Bu büyük ve önemli şebekenin Topuzlu Bendi, Taksim (Maksem) su dağıtma merkezine su verir. Bendin muntazam taş duvar örgüsünü taçlandıran korkuluk ve köşkler barok üslûbunda ince, zarif eserlerdir. Aynı husus, 1797’de bu şebekeyi zenginleştirmek üzere ilâve edilen Mihrişah Vâlide Sultan Bendi’nde de görülür. Barok üslûp burada kitâbe köşkünde belirlidir.
Su şebekelerinin şehir içinde dağıtım merkezi olan maksemlerden Taksim Beyoğlu-Galata kesimine su veren Taksim’deki de iç mimarisinde Batılı sanat akımının izlerine sahiptir. Su sisteminin unsurlarından olan su terazilerinde bile barok üslûbun uygulanışı, Şehzade Camii ile Kadıköy’de Acıbadem yolu üstündeki terazilerin mimarilerinde kendisini açıkça göstermektedir.
Su mimarisiyle bağlantılı olarak Batılılaşmış Türk sanatı bilhassa çeşme ve sebil mimarisinde en güzel örneklerini vermiştir. Bunlarda artık klasik Türk sanatına bağlı hiçbir mimari ve tezyinî unsur yoktur. Ancak Batı’da tamamen değişik bir biçimde ifadesini bulan çeşmelerin eski Türk geleneğine göre yapımı sürdürülmekte, sadece kemerleri ve mermer cephesinin kabartma süslemesi barok motiflerle süslenmektedir. Kemeri destekleyen renkli taşlardan ince sütunçeler bu cephelere daha renkli ve hareketli bir görünüm vermektedir. Avrupa’nın şadırvan tipi, ortasında bir fıskiye sütun veya pâyesi olup suyu zeminden yüksek bir havuzda toplanan ve ihtiyaç sahiplerince buradan kovalar ile alınan şadırvan çeşmeler Türk su medeniyetine ancak Doğu Trakya’ya kadar girebilmiştir. Bunlardan, ortasındaki fıskiye pâyesi zengin süslemeler ve kaside beyitleriyle süslenmiş bir örnek Tekirdağ’dadır. Çeşme ve sebillerde geçiş döneminde, klasik mimari muhafaza edilmekle beraber, cephe süslemesinin çok zenginleşmesiyle sanat zevkindeki değişmenin ortaya konulması Batılılaşma’nın hızlanması ile mimariye de tesir etmiştir. Bu surette en basit çeşmelerde bile klasik sivri kemerin yerini barok profilli bir kemer biçiminin aldığı görülür. Bununla birlikte mermer süsleme de tamamen Batı motiflerinin benimsenmesi şeklinde uygulanmıştır. Batı’da olmayan ve yalnız Türk sanatına mahsus bir yapı türü olan sebil, Türk barok sanatında gerçekten güzel, zarif ve başarılı eserler vermiştir. Bunlarda taş üzerine işlenen nakışlarla birlikte pencerelerdeki tunç veya dökme demir şebekelerle, desenlerinin Batılı olmasına karşılık, Türk sanatına intibak ettirilmiştir. Tunç şebekelerin döküm eseri olarak teknik bakımdan da üstün bir başarı gösterdikleri göze çarpar. Dolmabahçe’de Mehmed Emin Ağa Çeşme ve Sebili (1740) ile Karacaahmet’te Sâdeddin Efendi Çeşmesi (1741), Batı sanatı tesiri altındaki sebil-çeşme mimarisinin ilk örnekleridir. Bunları Bâbıâli’de Hacı Beşir Ağa Çeşmesi (1745) takip eder. Bu sonuncuda sebile alışılmamış bir biçim verilerek cepheler içbükey olarak yapılmıştır. Aynı tarihlere ait Beyazıt’ta Seyyid Hasan Paşa Sebili de Batılı sanatın hâkim olduğu bir eserdir. Fındıklı’da Zevkî Kadın Çeşmesi (1755), Nuruosmaniye Külliyesi avlu kapısı yanındaki sebil-çeşme (1756), evvelce Sirkeci’de I. Abdülhamid Külliyesi’nin bir parçası olarak aşhâne-imaretin köşesindeyken bu binanın yıkılması üzerine Gülhane Parkı’nın ana giriş kapısı karşısında Zeynep Sultan Camii önüne getirilen çeşme ve sebil (1777), Saraçhanebaşı’nda Dülgerzâde Camii avlu duvarına bitişik çeşme (1780) ile Emirgân’da I. Abdülhamid Çeşmesi (1782), Üsküdar’da Hibetullah Sultan Çeşmesi (1791), Eyüp’te Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi (1792) Türk baroğunun sebil ve çeşme mimarisinde ortaya koyduğu örneklerdir. Kabataş’ta set üzerinde bulunurken 1955’te yıktırılan, 1788 tarihli Silâhtar Yûsuf Efendi, Kadıköy’de 1794 tarihli Hâlid Ağa, Akıntıburnu’nda 1804 tarihli Beyhan Sultan çeşmeleri, tamamen barok üslûbun hâkim olduğu üçüzlü büyük çeşmelerden birkaçıdır. Bu dönemin başka bir benzeri olmayan değişik biçimde bir eseri ise Kadırga Limanı’nda 1779’da III. Ahmed’in kızı Esmâ Sultan’ın yaptırdığı meydan çeşmesidir. İki cephesinde muslukları olan bu mermer çeşmenin köşeleri niş biçiminde olup teras halindeki haznesinin üstü namazgâh olarak inşa edilmiştir. Evvelce Fındıklı Camii
.önünde iken 1955’te Kabataş’ta şimdiki yerine taşınan Koca Yûsuf Paşa Çeşmesi (1787) ve Sebili’nin bu zengin su tesisi yapısında ortadan dışarı taşan bir kitle oluşturması ile barok üslûbu kuvvetle vurgular. Süslemenin yanı sıra barok mimarinin kıvrımlı ayrıntılar ve yuvarlak kitlede de ortaya konulduğu son sebil örneği Eyüp’te Mihrişah Vâlide Sultan Sebili’dir (1792). Bu akım Osmanlı ülkesinin İstanbul dışındaki eyaletlerine kadar uzanmış, böylece İzmir ve Kahire’de Batı tesiri altında sebiller yapılmıştır.
Su mimarisine bağlı bir yapı çeşidi olan hamamların ısıtılması için odun sağlanması hususunda güçlükler çıkması üzerine XVIII. yüzyıldan itibaren İstanbul’da yapımının kısıtlandığı bilinmektedir. Bu sebeple bu yüzyıl içinde Ayasofya Kütüphanesi’nin evkafı olmak üzere I. Mahmud tarafından yalnız Cağaloğlu Hamamı (1742) yaptırılmıştır. Burada Türk hamam geleneğini sürdüren bir plan kullanılmakla beraber kemerlerde ve ayrıntılarda barok unsurlar kendilerini belli ederler.
Batılılaşma dönemi içinde büyük şehirlerde ticaret, zenaatler ve konaklama için hanlar yapımına devam edilmiştir. Bunlar aynı zamanda yaptıranların inşa ettirdikleri hayır binalarının bakımı ve yaşaması için gelir sağlıyordu. İstanbul’da bu çeşit hanların en mükemmeli Mercan Yokuşu’nda, XVII. yüzyıla ait Büyük Vâlide Hanı karşısında III. Mustafa’nın 1764’e doğru yaptırdığı Büyük ve Küçük Yeni hanlardır. Bunlar ortası açık avlulu han geleneğini sürdürmekle beraber üç katlı olarak yapılmıştır. Revaklarında eski dönemin sivri kemerleri yerine yuvarlak kemerler kullanılmış ve sokağın topografik durumuna göre şevli çıkmalar katların cephelerini hareketlendirmiştir. Küçük Yeni Han’ın bir özelliği de bir köşesinde çeşmesiyle tek kubbeli ve minareli bir caminin varlığıdır. Beyazıt’ta 1740’a doğru Seyyid Hasan Paşa’nın, yakınındaki külliyesi evkafından olarak yaptırdığı iki katlı handa Batılılaşma tesiri olarak yuvarlak kemerler kullanılmış, üst kat odaları taş konsollar üzerine çıkmalar halinde cephelere aksetmiştir. 1747’de giriş kemeri dört sütun ve iki barok çeşme ilâvesiyle süslenmişti. Ne yazık ki 1894 zelzelesinde üst kat tamamen yıkılmış, 1956 imarında da giriş cephesi ve çeşmelerle revakların büyük kısmı yok edilmiştir. İstanbul dışında İzmir’de Dârüssaâde ağası Beşir Ağa Hanı XVIII. yüzyılın bu çeşit mimari örneklerinden biridir.
Osmanlı padişahlarının yüzyıllar boyunca içinde yaşadıkları Sarây-ı Cedîd (Topkapı Sarayı) yapıları arasında Batılılaşma akımına uygun olarak bazı mekânlar da ilâve edilmiş veya eski bazı bölümler bu yeni zevke göre bezenerek tefriş edilmiştir. Tamamen Batılı bir dekorasyon ile kaplanan Şehzadeler Mektebi bu hususta bir örnektir. Sultan III. Osman tarafından yaptırılan köşk ile I. Abdülhamid’in yatak odası ve III. Selim’in odası, Avrupa duvar fayansları ve barok üslûplu renkli, yaldızlı nakışlarla bezenmiş, ocak yaşmaklarına barok biçimler verilmiştir. Böylece bu mekânlar Batı saraylarındaki salon ve odaların görünümünü almışsa da tefrişte henüz Avrupa mobilyası istenmediğinden eski geleneğin sedirleriyle döşenmiştir. Türk geleneğine bağlı mimari ile Batı zevkine uygun iç süslemenin kaynaştığı, çok gösterişli bir bölüm ise, esası daha eski olmakla beraber 1752’de I. Mahmud tarafından tezyin ettirilen Mustafa Paşa veya Sofa Köşkü’dür. Burada duvar ve bilhassa tavan süslemesi Batılı sanat akımının muhteşem bir örneğidir. Hünkârın özel hamamında padişahın kurnasının olduğu yer de yine bu dönemde barok motifli bir tunç parmaklıkla ayrılmıştır.
Batılılaşma döneminin en önemli topluluğu Sarayburnu’ndaki yazlık saraylardı. Eski köşklerin yerinde XVIII. yüzyıl içinde yapılan ve bilhassa III. Osman devrinde tezyin edilen bu muhteşem yapıda Batı’dan getirilen malzemenin kullanıldığı bilinir. Bazı resim ve fotoğraflar ile dış görünümü hakkında bilgi edinilen bu sahilsarayından 1863 yangınından sonra hiçbir iz kalmamıştır. Bir yazlık saray durumunda olan Kâğıthane deresi kıyısındaki Lâle Devri’nde Batı sarayları taklit edilerek yapılan Sâdâbâd Kasrı’nın 1730’da Patrona ayaklanmasında ufak ölçüde bir tahribi atlattıktan sonra I. Mahmud tarafından tamir ettirildiği bilinmektedir. Su kıyısında çağlayanların başında olan Çadır Köşkü, dalgalı geniş saçağı, yuvarlak bir düzene göre sıralanan sütunlara oturan çatısı, iç kubbe ve saçak altı süslemesiyle tam Batı sanatını aksettiren bir yapı idi. II. Mahmud, dış mimarisiyle klasik geleneğe bağlı olan Sâdâbâd’ı yıktırarak yerine “yeni resm üzere” bir kasır inşa ettirmiştir. Eski gravürlerde dere üstündeki cephesi görülen bu yeni kasır küçük bir Batı sarayının benzeriydi. Çıkmaları su içine inen direklere oturuyordu. II. Mahmud’un bu kasrı uzun ömürlü olmamış, Abdülaziz devrinde içi ve dışı Avrupa saraylarının taklidi olan Çağlayan Sarayı’na yerini bırakmak üzere yıktırılmıştır. Çadır Köşkü ise korunmuştur.
Batılılaşma evler, konaklar ve yalılarda mimarilere pek tesir etmemiş, buna karşılık iç süsleme, ocak yaşmakları, kemer biçimleri, duvar ve bilhassa tavan süslemeleri bütünüyle Avrupa’dan ithal edilen sanat akımına göre yapılmıştır. Daha önceden mevcut ahşap kulenin yerini tutmak üzere Sultan II. Mahmud’un 1828’de yaptırdığı Beyazıt Yangın Kulesi yivli gövdesi, soğan biçiminde kaidesi ve gözetleme köşkü ile Batılı sanat akımının değişik tip bir yapıda uygulanışını gösterir. Barok üslûbun en güzel ve en gösterişli örneklerinden biri de iki yanında çeşmeleri ve dalgalı geniş saçağı ile Bâbıâli’nin Alay Köşkü tarafındaki girişidir. Bunun bir benzerinin ise Beyazıt’ta Eski Saray’ın kapısı olduğu eski bir gravürden öğrenilmektedir.
.Sultan II. Mahmud devrinde başlayan ve Fransız empire üslûbunun hâkimiyetini gösteren ikinci büyük akım, Osmanlı Devleti’nde çalışmaya gelen yabancı mimarlar ve Ermeni asıllı Balyan ailesinden kalfalar tarafından uygulanmış ve Tanzimat üslûbunu oluşturmuştur. Bu, bir bakıma bu devirde resmî devlet üslûbu olmuştur.
Batılılaşma XIX. yüzyıl içinde Paris’in belediye sisteminin İstanbul’da da kabul edilmesiyle belirli bir hal alır. Paris’in belediye bölgeleri (arrondissement) İstanbul’da taklit edilerek şehremâneti daireleri tesbit edilmiş ve ilki 6. daire olarak yabancıların yoğun olduğu Galata ile Beyoğlu’nda kurulmuş, burada ilk belediye yönetmelikleri uygulanmaya başlanmıştır. III. Selim devrinden itibaren de Batılı şehircilik prensiplerine göre yeni mahallelerin belirli bir plana göre kurulmasına özen gösterilmiştir (Üsküdar’da Selimiye, İhsaniye gibi). Ayrıca Vakıflar’a gelir sağlamak üzere kâgir Batı üslûbunda ev dizileri yapılmış olup bunların en güzel örneği, inşaatı tamamlanamayan Maçka sırtlarındaki Aziziye Camii’nin evkafı olarak Beşiktaş’ta inşa edilen ve günümüzde de varlığını koruyan Akaretler denilen evlerdir.
Tophane’de II. Mahmud’un 1823-1826 yılları arasında inşa ettirdiği Nusretiye Camii, artık selâtin camiine yer kalmayan o zamanki şehrin içinde değil uzak bir yerde yapılmış ve yanında bu türden külliyelerde yer alması gereken vakıf binalardan vazgeçilmiştir. Buna karşılık etrafında Tophane tesisleriyle Topçu Kışlası yapılmıştır. Bu bakımdan Nusretiye Camii, Batılılaşmış Türk mimarisinde eskiye nazaran değişik bir uygulamaya işaret eder. Muvakkithâne ve sebil gibi ek yapıları caminin karşısındaki kışlanın kapısında inşa edilmişken, Abdülaziz zamanında cadde genişletilirken şimdiki yerlerine taşınmış, caminin evvelce etrafını saran avlu duvarı ve kapıları da bu sırada kaldırılmıştır. Böylece cami klasik selâtin camileri düzenine benzemeyen bir görünüş almıştır. Son cemaat yerine yüksek merdivenlerle çıkılması, bu bölümün iki yanında padişahın istirahatı için küçük çapta birer saray mekânını andıran süslü kasr-ı hümâyunların bulunması Batılılaşmış Türk sanatının yenilikleridir. Burada empire üslûbu bazı barok unsurlarla birlikte uygulanmıştır. İç süsleme çok zengin olmakla beraber tamamen Avrupalı zevkine göredir. Caminin inşasından bir süre sonra yeniden yaptırılan çok ince minareler, hem nisbetleri hem de gövde ve şerefe biçimleri bakımından klasik minarelerden farklıdır. Daha önce 1804’te III. Selim tarafından yapılan Selimiye Camii’nde de görülen, son cemaat yerinin üstüne ve yanlarına yerleştirilen kasr-ı hümâyunlar artık bundan böyle XIX. yüzyıl selâtin camilerinin en belirli özelliği olacaktır. Beşiktaş’ta Yıldız Sarayı parkının girişinde Abdülmecid’in 1848’de yaptırdığı Küçük Mecidiye Camii, empire üslûbun örneği olmakla beraber, minare şerefesi ince sütunlara dayanan bir saçakla örtülerek sütunlara oturan kemerlere gotik bir biçim verilmiştir. Böylece sonraları daha yaygınlaşacak karma (Zclectique) üslûbun ilk örneği burada verilmiştir.
Avrupa neo-klasiği denilebilecek empire üslûbun daha da kuvvetle belli olduğu selâtin camileri, Abdülmecid’in annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan adına 1853-1854 yıllarında yaptırılan Dolmabahçe Camii ile Ortaköy’de 1854-1855’te inşa ettirilen Büyük Mecidiye Camii’dir (Ortaköy Camii). Bunların çok ince minarelerine Antikçağ’ın sütun başlıkları biçimi verilmiş, cepheler bir saray cephesi gibi Batı sanatına mahsus mimari unsurlarla tezyin edilmiştir. Aynı hususlar 1851’de yine Abdülmecid’in inşa ettirdiği Hırka-i Şerif Camii’nde de görülmekte, ancak burada empire üslûp minare şerefelerinin sütun başlığı biçiminde oluşu ile belirlenmektedir. Yine Abdülmecid’in 1854’te yaptırdığı Teşvikiye Camii ise cephesindeki bir İlkçağ yapısını andırır biçimde üçgen alınlıklar ve akroterleriyle Batı’nın empire üslûbunun Türk cami mimarisine uygulanışını gösterir. İstanbul dışında bu üslûp daha mütevazi ölçüde Tekirdağ’da Orta Cami’de (1961’de bozuldu) ve daha iddialı olarak Konya’da 1867’de yapılan Aziziye Camii’nde görülür. Batı Anadolu’da bilhassa İzmir’de bu Batı tesirli sanat akımının örneği olan camiler yapılmıştır (Kemeraltı, Hisar, Şadırvanaltı, Kestanepazarı camileri, Söke’de İlyas Ağa Camii).
Empire üslûbu en âbidevî örneğini, Divanyolu caddesi kenarındaki 1840’a doğru yapılan Sultan II. Mahmud Türbe ve Sebili’nde vermiştir. Tamamen mermer kaplı olan bu hazîre duvarında, içi kadife perdeleri ve nakışları ile bir Avrupa sarayı odası gibi döşenmiş türbede ve İlkçağ’ın yuvarlak mâbedlerinin (tholos) bir benzeri olan Dor nizamındaki sebilde empire üslûbunun bütün özelliklerini bulmak mümkündür. Sultan Selim Camii yanında Abdülmecid Türbesi’nin eski klasik mimariye dönüşü göstermesine karşılık Eyüp’te Mehmed Ali Paşa ve ailesine ait türbe eski geleneğe uzak, Avrupaî bir mekân biçimindedir. XIX. yüzyılda daha bunun gibi birçok türbe yapılmıştır.
.Kütüphane mimarisinde Batı’dan ithal edilen üslûbu, Galata Mevlevîhânesi girişi yanında 1828’de yapılan Hâlet Efendi Kütüphanesi’nde bulmak mümkündür. Aynı üslûp, çok daha mütevazi ölçülerde Yerebatan’da Esad Efendi Kütüphanesi’nde de temsil edilmiştir.
Çeşme mimarisinde Batı’dan alınmış sanat akımını Üsküdar’da 1802 tarihli III. Selim, evvelce İstanbul tarafında iken 1940’larda Topkapı dışına taşınan 1842 tarihli Bezmiâlem Vâlide Sultan ve aynı kişinin Maçka’daki meydan çeşmesinde görmek mümkündür. Eyüp’te 1856 tarihli Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi bir Roma çağı yapısını andıran biçimi, antik sanattan alınan süs motifleri, korint başlıkları ile Batı’nın bu neo-klasik üslûbunun Türkiye’de geç bir uygulanışına örnektir. Tophane’deki Nusretiye Camii Sebili ise (1825) dalgalı hatları ile barok, süs elemanları ile empire üslûbun karışımı bir eserdir. Türk hayatının en başta gelen hayır yapılarından olarak sanatta uzun bir geçmişi olan çeşme mimarisi de Batı tesiri altına girmiştir. Bunlar arasında empire üslûbun baskısı sonunda mimarisi ve tepelikleriyle (akroter) tam eski bir Yunan binası biçimine dönüşen yapıların en ilgi çekici örneği, Kadıköy’de Acıbadem yolundaki Babaoğul (1844) ve Çengelköy’de Yûsuf Ziya Paşa (1863) çeşmeleridir. Batılılaşma ile Türk sanatına giren empire üslûbunun sebil, çeşme ve hazîre duvarı yapımında karakteristik örneklerinden biri de Üsküdar’da Nuhkuyusu’nda 1858’de yapılmış olan Şeyhülislâm Arif Hikmet Efendi Sebili’dir.
Topkapı Sarayı topluluğu içinde Sûr-ı Sultânî’nin bir köşesine daha eski bir yapının yerine II. Mahmud devrinde yapılan Alay Köşkü Batı’dan gelen empire üslûbunun ilk örneklerinden sayılır. Sarayın dördüncü avlusunda Sultan Abdülmecid tarafından ilâve edilen Mecidiye Köşkü, Marmara ile Boğaziçi’ne hâkim bir yerde mimarisi bakımından tamamen bir Avrupa sarayının küçük ölçüde taklidi olarak inşa edilmiştir. Burada iç süsleme ve tefriş de devrin Batı zevkine uygundur. Bu küçük kasırda artık eski Türk geleneğine bağlı kalmış hiçbir unsur yoktur. Topkapı Sarayı’nın büyük kulesi yine bu devirde empire üslûbun karakterine uygun biçimde yenilenerek şimdiki şeklini almıştır. Bu yeni yapıda yuvarlak kemerli yüksek pencereler ve köşelerde Antikçağ’ın sütunlarının benzeri elemanlar görülür.
Haliç kıyısında yazlık olarak kullanılmak üzere yaptırılan Tersane Bahçesi (Aynalıkavak) Sarayı XVIII. yüzyıl sonlarında ihmal edilmiş ve geniş arazisi yeni sanayi tesislerinin kurulması için feda edildiğinde III. Selim aynı yerde Aynalıkavak Kasrı’nı yaptırmıştı. Burada da Türk yaşama tarzına uygun bir mekân Avrupa zevkine bağlı süsleme hatta eşya ile tefriş edilmiştir. Tamamen Batı tesirli olarak Boğaziçi kıyılarında da saraylar yapılmıştı. Alman asıllı ressam ve mimar İ. Melling’in yaptığı Hatice Sultan Sahilsarayı bunlardan biri idi. Ermeni mimar Balyanlar’ın inşa ettikleri Dolmabahçe (1853), Beylerbeyi (1865), Çırağan (1871) sarayları ile Göksu (1856), Ihlamur, Alemdağ, Tophane, Kalender ve İzmit Biniş kasırları Batılı sanat akımıyla meydana getirilmiş yapılardır. II. Mahmud’un Kâğıthane deresi kıyısında eski Sâdâbâd’ın yerinde yaptırdığı saray da Abdülaziz devrinde yıkılarak yerine tam bir Batı sarayı mimarisinde olan Çağlayan Kasrı inşa edildi. Ancak bu saray da 1940’larda yıktırılmıştır. Bunlardan bazılarında eski Türk mimari geleneğini devam ettiren plan düzenlemeleri olmakla beraber dış cepheler ve iç süsleme tamamen Batılılaşmıştır. Aynı husus hânedana mensup kişiler veya devlet ileri gelenleri tarafından inşa ettirilen köşk, yalı ve konaklar için de geçerlidir. Boğaza hâkim bir tepede kurulan Hidiv İsmail Paşa, Kandilli’de Âdile Sultan, Beykoz, Kabataş kıyısında Salıpazarı, Akıntıburnu, Beyazıt’ta Âlî Paşa ve Fuad Paşa, Kıbrıslı Mehmed Paşa sahilsarayı, yalısı ve konağı gibi bugün izi kalmayan birçok özel mülk Batılılaşmış bir sanat zevkinin ürünleridir. Bunların benzerleri olarak çeşitli binalar Osmanlı Devleti’nin şehir ve kasabalarında varlıklı kişiler tarafından yapılmıştır. Ahşap konakların yanında artık bazı kâgir konakların da Batı üslûbunda yapıldığı görülür. Horhor Yokuşu’nda XIX. yüzyıl ortalarına ait Subhi Paşa Konağı bu hususta bir örnek sayılabilir. Bu özel mülklerin iç süslemelerinde bilhassa manzara resimlerine önem verilmesi de dikkate değer. Nusretiye Camii şadırvanı saçağı böyle resimlerle süslenmişti. Amasya’da Sultan Bayezid Camii şadırvanında da resimler görülür. İstanbul’da ve Anadolu’da zengin yerli azınlıklar bu devirde muhteşem görünüşlü ev ve konaklar inşa ettirmişlerdir. Bugün Amerika Birleşik Devletleri, Belçika, Japonya ve Romanya konsolosluğu ve Beyoğlu PTT merkezi olarak kullanılan gösterişli binalar azınlıkların özel konakları olarak yapılmıştır. Anadolu’nun doğusunda Doğubayazıt’ta bir mahallî derebeyinin mâlikânesi olarak inşa edilen İshak Paşa Sarayı ise (1784) Batı tesirli Osmanlı sanatından çok Doğu ve bilhassa Kafkasya bölgesi sanatlarının izlerini aksettiren karma üslûplu ve tahkim edilmiş bir yapılar topluluğu görünümündedir.
.Batılılaşma ile birlikte çeşitli okul binaları yapıldığından medrese inşaatı artık durmuştur. Sıbyan mektepleri mimarisinin Batı’dan gelen sanat tesiri altında aldığı yeni biçim, Sultanahmet’te 1819’da yapılan Cevrî Kalfa Mektebi’nde görülür. Avrupa’nın neo-klasik üslûpta mimarisi bu mermer cephede hâkimdir. Cephenin zemin katına boydan boya sebil pencereleri yapılmış, aralarına bir de çeşme yerleştirilmiştir. İç plan düzenlemesi ise eskiden olduğu gibi tek mekân halinde değil normal bir okul benzeri şekilde çok sayıda mekânlardan oluşur. III. Selim zamanında başlayıp II. Mahmud’un hızlandırdığı Batılı öğretim bu ihtiyacı cevaplayan okul binalarının yapılmasına yol açmıştır. Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun, Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun, Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne’nin Batılı örneklere göre yapılmış binaları olmuş, bunlar XIX. yüzyıl içinde daha modern Avrupa üslûbunda binalara kavuşmuştur (Galatasaray Lisesi’nin şimdiki binası, Teknik Üniversite’nin Gümüşsuyu’ndaki binası gibi). Batılılaşma akımı askerî okullarda da kendisini gösterir. Mekteb-i Harbiye başta olmak üzere daha küçük askerî okullar da Batılı üslûpta inşa edilmiştir (Dâvud Paşa, Soğukçeşme Askerî rüşdiyeleri gibi).
Ordunun Batılılaşması, XIX. yüzyıl içinde Batılı mimariye göre yapılan askerî binaların çoğalmasına sebep olmuştur. Bunların en eskisi, Kaptanıderyâ Cezayirli Hasan Paşa’nın Kasımpaşa’da yaptırdığı Kalyoncu Kışlası’dır (1783). Ortasında kubbeli bir cami bulunan bu kare planlı kışla, Batılı akıma göre inşa edilen askerî binaların başında gelir. Esası ahşap olarak III. Selim tarafından kurulan ve II. Mahmud (1827-1828) ile Abdülmecid (1842 ve 1853) zamanlarında kâgir olarak şimdiki şeklini alan heybetli Selimiye Kışlası, Batılı kışla mimarisinin dünyadaki en büyük örneklerinden biridir. Geçen yüzyılda Türkiye’yi ziyaret eden yabancı seyyahlar, bu kışlanın düzeni, bakımı ve idaresi yönünden Avrupa’dakilerden üstün olduğunu belirtirler. İstanbul surları dışında şimdiki şeklini II. Mahmud zamanında alan Dâvud Paşa, Edirnekapı dışında Rami, Boğaziçi’ne çifte kulesi ve beyaz kitlesiyle değişik bir görünüm veren Kuleli Süvari Kışlası (şimdi askerî okul), yine II. Mahmud zamanında yenilenen Tophane Kışlası, İngiliz mimar Smith’e yaptırılan Taşkışla (İstanbul Teknik Üniversitesi), Abdülaziz zamanında Taksim’de yapılan ve çok gösterişli giriş cephesi mimarisiyle karma üslûba işaret eden Topçu Kışlası (II. Meşrutiyet’te satıldı ve yıktırıldı, yeri günümüzde Taksim bahçesi olmuştur) ve nihayet bu türden son yapılar olan II. Abdülhamid devrinin Ortaköy sırtlarında Ertuğrul ve Orhaniye kışlalarının hepsi de Batılılaşma akımının askerî mimaride ortaya koyduğu çağına göre Avrupaî yapılardır. Bunların çoğunda da Fransız empire üslûbunun tesiriyle meydana getirilen Tanzimat üslûbu açıkça bellidir. Abdülaziz’in Serkis Balyan’a yaptırdığı Maçka Silâhhânesi de (İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi) aynı akımın güzel örneklerindendir. Bu üslûpta askerî tesisler ve kışlalar yalnız İstanbul’da değil başlıca büyük şehirlerde (Edirne, İzmir, Selânik vb.) ve Osmanlı Devleti’nin Asya, Afrika ve Avrupa kıyılarındaki topraklarında da yapılmıştır.
XIX. yüzyılın Batılı mimarisi devlet yapılarının hepsinde görülür. Vilâyet, kaymakamlık, hatta nahiye konakları devlet otoritesini belirtmek üzere Tanzimat üslûbunda yapılmış, genellikle girişleri, pencere üst lentoları İlkçağ’ın üçgen alınlığı ve sütunlarla süslenmiştir. Kapılarının üstünde ise padişah tuğrasından başka XIX. yüzyılda devletin alâmeti olan sancaklı, çeşitli silâhlı arma konulmuştur. Maçka Jandarma Karakolu bu eğilimin en gösterişli örneğidir. İstanbul içinde ve dışında yapılmış, bugün pek çoğu harap veya yıktırılmış karakol binaları vardır. Bunlardan hâlâ görevini devam ettiren çok mütevazi bir örnek Fatih Çarşamba’daki polis karakoludur. Çok daha gösterişli ve dış cepheleri kabartmalarla süslenmiş bir diğeri Galata Karakolu’dur. Sayıları pek çok olan karakol binaları arasında en âbidevî ve gösterişli olanı, bugün sadece bazı parçaları kalan Ortaköy’dekidir. Yıldız Parkı girişinde Küçük Mecidiye Camii’ne komşu Mecidiye Karakolu, sütunlu cephesiyle Batılı karakterde devleti temsil eden bir yapıdır.
Devlet binalarından, Beyazıt’ta Sarây-ı Atîk yerinde Fransız mimar Bourgeois tarafından seraskerlik makamı olarak inşa edilen Bâb-ı Seraskerî (günümüzde İstanbul Üniversitesi merkez binası) Batılı üslûbun en güzel örneklerindendir. Tophane’de top dökümhânesi önünde yer alan tophane müşirliği de ortada sütûnlu çıkması ile aynı üslûbu aksettiren heybetli bir yapı idi (1956’da yıktırıldı). İsviçreli mimar G. Fossati’nin Ayasofya önünde dârülfünun olarak inşa ettiği, sonraları adliye binası olarak kullanılan büyük yapı da Batı tesirini taşıyan mimari eserlerin temsilcilerindendi (1933’te yandı, sonra yıktırıldı). Aynı üslûp, Çemberlitaş’ta yine dârülfünun olarak inşa edilen ve bugün Basın Müzesi olarak kullanılan binada da görülür. Kasımpaşa’da Bahriye Nezâreti olarak inşa edilen büyük bina da Batı’daki benzerleri gibi bir yapıdır.
Rumeli şehirlerinde evvelden beri varlığı bilinen saat kuleleri, XIX. yüzyıldan itibaren Batı üslûbunda yapılar halinde
.BATILILAŞMA - Semavi Eyice]
İstanbul’u süslemiştir (Tophane, Dolmabahçe, Yıldız). Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının (cülûs) 25. yıl dönümü hâtırası olarak Osmanlı Devleti’nin bütün vilâyet ve belli başlı kasabalarında birbirinden değişik üslûplarda saat kuleleri inşa edilmiştir. Bunlardan temelden itibaren yeni yapılanlar olduğu gibi Konya’da bir Bizans kilisesi kubbesi üzerine, Edirne’de kale burcu üzerine, Erzurum’da yine bir burç üzerine inşa edilmiş örneklerde görüldüğü üzere mevcut bir eski eserin üzerine oturtulanlar da vardır. Hicaz demiryolunun başladığı yerde yapılması tasarlanan fakat gerçekleşmeyen bir saat kulesinin kaide kısmı ise III. Ahmed Çeşme ve Sebili’nin taklidi idi.
Batılılaşma, bilhassa İstanbul’da XIX. yüzyıl içinde klasik arastalar ile hanların yerlerini tutan çok katlı iş hanları, üstü camla kaplı çarşılar, apartmanlar ve otellerin yapılmasında da kendisini gösterir. Bunlarla birlikte Haliç kıyısında Defterdar, İzmit körfezi kenarında Hereke fabrikaları gibi sanayi tesislerinin binaları da bu tesirler altında yapılmıştır. Haliç’te Azapkapı-Kasımpaşa arasındaki tersanenin Batı’dakine benzer taş duvarlı büyük havuzlarla o çağa göre modernleştirildiği de dikkati çeker. Eski hanların yerini tutan Avrupa’dakiler gibi oteller (Tokatlıyan, Pera Palace, Bristol, Hôtel d’Angleterre, Tarabya, Halki Palace), tamamen Batılı üslûpta olarak Beyoğlu’nda ve sayfiye yerlerinde inşa edilmiştir. İstanbul tarafında Türkler’in kaldıkları aynı karakterdeki tek tesis ise Sirkeci’de Meserret Oteli olmuştur. Batılılaşma ile gelen yeni sanat akımları, evvelce Türk yaşayışında mevcut olmayan bazı binaların yapılmasına yol açmıştır. Bunun neticesinde Beyoğlu’nda tiyatro binaları inşa edilmiştir. Mimar G. Fossati Galatasaray’da ünlü Nahum Tiyatrosu’nu yapmıştır. Bunun mimarisi gibi muhteşem iç süslemesi de bütünüyle Avrupa zevkine uygundur. Bu dönemde büyük iş hanları, satış merkezlerinden başka Batı üslûbunda gösterişli banka binalarının da yapıldığı görülür. Bunların en heybetlisi, Galata’da Valaury’nin yaptığı Osmanlı Bankası binasıdır. Yüksekkaldırım başında eski Deutsche-Orient Bank olan Minerva Hanı ise eski Yunan mimarisinin taklididir. İş hanlarından Karaköy Palas neo-Bizans üslûbunun, Nordstern Hanı ise İtalyan Rönesans üslûbunun uygulanmasına örnektir.
Batı’nın empire üslûbunun XIX. yüzyıl ortalarından itibaren zayıflamasına karşılık karma üslûplarda eser yapımı hızlanmıştır. Bunun cami mimarisinde en belirgin örneği, Aksaray’da Vâlide Pertevniyal Sultan için 1871’de yapılan camidir. Bu tek kubbeli caminin dış cephe süslemesinde eski Türk unsurları kullanılırken pencerelere gotik bir biçim verilmiştir. Hanlar arasına sıkışmış küçük bir mescid olan Sultanhamamı’nda Hacı Köçek [Küçük] Camii’nde de gotik bir minare yapılmıştır. Sultan II. Abdülhamid’in 1886’da inşa ettirdiği ve son selâtin camii olan Yıldız Camii de Aksaray’daki gibi karma üslûbun uygulandığı bir eserdir. Abdülhamid devrinde uzun yıllar İstanbul’da yaşayarak Yıldız Sarayı’nda da bazı pavyonları yapan İtalyan mimar R. D’Arenco, 1955-1956’da yıktırılan Galata Köprüsü başındaki Küçük Mustafa Paşa Camii’ni yenilerken belirli hiçbir üslûba uymayan yepyeni ve değişik bir cephe anlayışı uygulamıştır. Buna karşılık Yıldız Yokuşu’nda Şeyh Zâfir Külliyesi’nde Avrupa’da bilhassa Avusturya’da o sıralarda çok sevilen yeni bir sanat akımı olan “art nouveau”nun bir örneğini vermiştir. Yabancı mimarilerden alınma motif özentileri II. Abdülhamid devri sonlarına kadar devam etmiş, Kadıköy’de Gazhâne’de Hasan Rami Paşa ve Suadiye’de Suat Hanım camileri minarelerinin şerefelerinin de korint sütun başlıkları biçiminde yapılmasında kendisini göstermiştir.
Karma üslûp türbe mimarisinde, Fossati’nin yaptığı Beyazıt’ta Büyük Reşid Paşa Türbesi’nde ilk örneğini vermiştir. Sultanahmet’te Fuad Paşa Türbesi, hiçbir belirli sanata uymayan, dış yüzlerindeki çimento bezemelerle geçen yüzyılda bocalama geçiren Türk sanatının bu durumuna işaret eder. Aksaray Vâlide Camii yanında olan Pertevniyal Sultan Türbesi ise Türk neo-klasiğinin de hâkim olduğu karma bir üslûba sahiptir.
Su mimarisinde Galata’da “art nouveau”nun uygulandığı küçük bir çeşmeye karşılık Aksaray Vâlide Camii avlu kapısı yanındaki mermer çeşmelerde klasik Türk sanatı motifleri kullanılmıştır. D’Arenco, Nusretiye Camii önünde yaptığı 1957’de Maçka’ya taşınan II. Abdülhamid Çeşmesi’nde barok üslûbu yeni bir anlayışla uygulamıştır. Paris’in dökme demirden bulvar çeşmelerinin taklidi olarak muhtelif yerlere konulan demirden Hamidiye suyu çeşmeleri ise klasik Türk sanatı motiflerine göre dökülmüştü. Nihayet 1898-1899’da Alman İmparatoru Kaiser II. Wilhelm’in mimar Spitta’ya yaptırdığı Sultanahmet’te meydan çeşmesi (bk. ALMAN ÇEŞMESİ), mimari hatları, iç süslemesinde kullanılan mozaiklerle bir neo-Bizans üslûbu temsilcisidir.
Bu dönemin devlet binalarında da bu şekilde dalgalanmalar görülür. Nitekim Seraskerlik avlusunun girişindeki kapı ile iki yanındaki köşkler Kuzey Afrika’nın Mağrib üslûbunda yapılmıştır. Mimar Valaury’nin eseri olan İstanbul Âsâr-ı AtîkA
.Arkeoloji) Müzesi’nde eski Yunan üslûbu uygulanmış, Avusturyalı mimar Jasmund (veya Jachmund) Rumeli Demiryolu Garı’nda (Sirkeci Garı) Arap-Türk karışımı bir üslûbu tercih etmiş, Anadolu demiryollarının başlangıcı olan Haydarpaşa Garı’nda ise heybetli bir Prusya neoRönesans üslûbu kullanılmıştır. Düyûn-ı Umûmiyye (şimdi İstanbul Lisesi) ve Haydarpaşa’da eski Tıp Fakültesi (şimdi Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi) binalarında, projelerini hazırlayan yabancı mimarları eski klasik Türk sanatından bir şeyler almakla beraber, bunları bütünüyle yabancı bir kompozisyon halinde ifade etmişlerdir.
Bu karma üslûp döneminde 1882’de kurulan Beyazıt Umumi Kütüphanesi, Beyazıt Külliyesi’ne eklenen cephesinde açık bir üslûbun temsilcisi değildir.
Osmanlı devri Türk sanatının XIX. yüzyılın sonlarındaki safhasında İstanbul’un kıyılarında veya güzel manzaralı yerlerinde köşkler yapımı devam etmiştir. Çamlıca’da Yusuf İzzeddin Efendi, Yoğurtçu deresi kıyısında Abdülaziz, Fikirtepe’de Şehzade Murad Efendi, Çengelköy tepesinde Vahdeddin Efendi vb. köşkleri bu dönemin binaları olup bunlar ve daha birçokları tamamen Batı tesiriyle yapılmış ve içleri tezyin edilmiş binalardı. Bugün Ümraniye’de sadece kâgir harabesi duran Hekimbaşı Köşkü ise kare şeklindeki yüksek kulesiyle bir Avrupa şatosu benzeri olarak inşa edilmiştir.
Bu son dönemin en önemli saray kompleksini Yıldız Sarayı teşkil eder. Daha XVII. yüzyılda küçük bir kasrın bulunduğu bu yerde önce XIX. yüzyılın ilk yıllarında Mihrişah Vâlide Sultan yeni bir köşk yaptırmış, daha sonra II. Mahmud 1835’te Yıldız Kasrı’nı inşa ettirmiştir. Sultan Abdülaziz bunlara Malta ve Çadır köşkleri gibi bazı köşkler ilâve ettirmiş, II. Abdülhamid oturmak için burayı tercih ettiğinden Osmanlı döneminin saray topluluklarına böylece bir yenisi eklenmiştir. II. Abdülhamid’in saltanatı boyunca geniş bir arazi üzerinde yayılan bu sarayın sınırları içinde irili ufaklı köşkler, hizmet binaları, atölyeler, zengin bir kütüphane, harem binaları, silâhhâne, doldurulmuş hayvan koleksiyonu, sera, tiyatro vb. yer almıştı. Bunların üslûpları birbirinden farklı olmakla beraber 1889’da yapılan Şale Köşkü, İsviçre ev mimarisini yansıtan bir yapı olarak dikkati çeker.
II. Abdülhamid’in saltanatının sonlarına doğru mimaride yabancı sanat akımlarına karşı çıkılmaya başlanarak klasik Türk sanatından alınma motiflerle bir yeni-klasik (neo-klasik) Türk sanatının geliştirilmesine çalışılmıştır. Batılılaşma döneminde ortaya çıkan resim sanatı ile diğer sanat dallarındaki değişiklik ve gelişmeler ise ayrı olarak incelenmesi gereken hususlardır (bk. TÜRK [sanat]).
BİBLİYOGRAFYA:
Târîh-i Câmi-i Şerîf-i Nûr-i Osmânî (TOEM ilâvesi), İstanbul 1335; İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938; Tanışık, İstanbul Çeşmeleri; Doğan Kuban, Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul 1954; a.mlf., “Notes on Building Technology of the 18 th. Century...”, I. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi 14-18 Eylül 1981 (Bildiriler), İstanbul 1982, s. 271-294; Azapkapı Çeşmesi (nşr. İstanbul Sular İdaresi), İstanbul 1954; Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul 1954; a.mlf., Köşkler ve Kasırlar, İstanbul 1969-73, I-II; a.mlf., Sâdâbât, İstanbul 1977; a.mlf., Türk Evi Osmanlı Dönemi, İstanbul 1984-87, I-III; a.mlf. - Feridun Akozan, Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, İstanbul 1982; Naci Yüngül, Üsküdar Üçüncü Sultan Ahmed Çeşmesi, İstanbul 1955; a.mlf., Taksim Suyu Tesisleri, İstanbul 1957; a.mlf., Tophane Çeşmesi, İstanbul 1958; Muzaffer Erdoğan, Lâle Devri Başmimarı: Kayserili Mehmed Ağa, İstanbul 1962; a.mlf., “Onsekizinci Asır Sonlarında Bir Türk Sanatkârı: Hassa Başmimarı Mehmed Tahir Ağa”, TD, X (1954), s. 157-180; XI (1955), s. 159-182; XIII (1958), s. 161-170; XV (1960), s. 25-46; a.mlf., “Son İncelemelere Göre Fatih Camiinin Yeniden İnşası Meselesi”, VD, V (1962), s. 161-192; Çelik Gülersoy, Dolmabahçe Sarayı, İstanbul 1967; Mustafa Cezar, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul 1971; G. Goodwin, History of Ottoman Architecture, London 1971; Rüçhan Arık, Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami, Ankara 1973; Perihan Balcı, Eski İstanbul Evleri ve Boğaziçi Yalıları, İstanbul 1975; Ayda Arel, Onsekizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İstanbul 1975; Selçuk Batur, “Bir Geç Osmanlı Yapısı: Üsküdar’da Selimiye Camisi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 375-396; a.mlf., “Ondokuzuncu Yüzyılın Büyük Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hünkâr Mahfili Sorunu Üzerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul 1970, s. 97-104; Sevgi Aktüre, 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapı Çözümlemesi, Ankara 1978; Kâzım Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrinde Su Tesisleri, İstanbul 1979; Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, İstanbul 1981; Sevim Denel, Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekânlarda Değişim ve Nedenleri, Ankara 1982; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimârisi, İstanbul 1986, s. 367 vd.; Ayla Ödekan, “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1600-1908)”, Türkiye Tarihi, İstanbul 1988, s. 346-435; Mehmed Refik, “Sofa-Mustafa Paşa Köşkü”, TOEM, VIII (1333), s. 209-214; Zarif Orgun, “Alayköşkü”, Arkitekt, 11/11-12, İstanbul 1941, s. 252-259; Sedat Çetintaş, “Türklerde Su-Çeşme, Sebil”, Güzel Sanatlar Dergisi, V, Ankara 1944, s. 125-147; Saadi Nirven, “Taksim Su Mahzeni”, Arkitekt, 22/275-279, İstanbul 1954, s. 181-185; K. Tuchelt, “Das Yalı des Kıbrıslı Mustafa Paşa in Küçüksu”, Istanbuler Mitteilungen, XII, İstanbul 1962, s. 129-158; Aptullah Kuran, “Türk Barok Mimarisinde Batı Anlamında Bir Teşebbüs: Küçük Efendi Manzumesi”, TTK Belleten, XXVII (1963), s. 467-476; Semavi Eyice, “İstanbul Minareleri”, Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul 1963, s. 31-132; a.mlf., “Trakya’da Meydan Şadırvanları”, Mansel’e Armağan, Ankara 1974, II, 831-845; III, iv. 279-294; a.mlf., “L’architettura turca del secolo XVIII e lo stile neoclassico...”, Luigi Vanvitelli il 700 Europo-Atti d. Congresso Internazionale 1973, Napoli 1979, II, 421-432 (aynı yazı daha genişletilerek “XVIII. yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu”, STY, IX-X [1981], s. 163-173); a.mlf., “Kağıthane, Sâdâbât-Çağlayan”, TAÇ, I/1, İstanbul 1986, s. 29-36; Afife Batur, “Yıldız Serencebey’de Şeyh Zafir Türbesi, Kitaplık ve Çeşmesi”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul 1986, s. 103-136; a.mlf., “L’art Nouveau d’Istanbul et ses particularites”, Fifth Internationale Congress of Turkish Art, Budapest 1978, s. 147-159; “Ortaköy Camii”, Vakıflar Bülteni, I, 1971, s. 63-75; Faruk Kartın, “Ortaköy Camii, Tamir ve Onarımı”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy. 1, Ankara 1974, s. 87-98; Kemal Üçüncüoğlu, “Beylerbeyi Camii”, a.e., sy. 2, Ankara 1975, s. 219-238; İ. Birol Alpay, “I. Sultan Abdülhamid Külliyesi ve Hamidiye Medresesi”, STY, VIII (1978), s. 1-22; Ali Esad Göksel, “Establishment and Development of Hotels in 19 th. Century-İstanbul”, I. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi 14-18 Eylül 1981 (Bildiriler), İstanbul 1982, s. 211-217; Yıldırım Yavuz, “The Use of Iron and Glass Roof Intructures in Late Ottoman Architecture...”, a.e., s. 299-308; Behçet Ünsal, “Stil Yönünden Klasik Sonrası Türk Mimarlığında Sebil Anıtları”, TAÇ, I/3, İstanbul 1986, s. 16-25; Hüseyin Öztürk, “Mimar Mongeri ve Türkiye’deki Yapıları”, TAÇ, II/6, İstanbul 1987, s. 33-38.
Semavi Eyice
VII. MÛSİKİ
Mûsikide Batılılaşma, başlangıçta tarih boyunca devam eden kültür akışının tabii bir neticesi olarak Batı dünyası ile karşılıklı yaşanan ortak mûsiki tarihinin bir parçası halinde ortaya çıkmıştır. Bu sebeple önceleri Batı mûsikisinde zaman zaman Doğululaşma ya da Türkleşme’nin gündeme geldiği de görülmektedir. Bu da bazı kültür değerlerinin Türkler’den Avrupa’ya geçişinden sonra orada birtakım değişikliklere uğrayıp tekrar Türkler’e geri dönüşü gibi oldukça ilginç, bir o kadar da öğretici olayların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Türk mûsikisi ayrıca gerek usul gerekse melodi ve makam yönünden Batı mûsikisine tesir etmişse de aşağıda esas olarak Batılılaşma’nın mûsiki sanatı üzerindeki tesirleri ele alınacaktır.
Türk mûsikisinde Batılılaşma şu iki ana başlık altında ele alınabilir: 1. Batı mûsikisinin millî mûsikiyi etkilemesi (dolaylı etkilenme). 2. Batı mûsikisi kurumlarının Osmanlı topraklarında yerleşmesi (doğrudan etkilenme). Türk mûsikisindeki Batılılaşma’yı takip etmek için Osmanlılar’ın erken dönemlerinden günümüze kadar geçen zaman içinde Türkler’in Batılılar’la mûsiki sahasındaki münasebetlerinin gözden geçirilmesi gerekmektedir.
İstanbul Fâtih Sultan Mehmed tarafından fethedilip Osmanlı Devleti’nin başşehri olunca birçok kültürel faaliyetin ve bu arada mûsiki faaliyetlerinin de odak noktası oldu. Osmanlı hâkimiyetini kabul eden azınlık hıristiyan tebaada kısa süre içerisinde Türk mûsikisi etkisi görülmeye başladı. Bu etki Anadolu’da, Macaristan dahil bütün Balkanlar’da, azınlıkların bulunduğu diğer Osmanlı bölgelerinde gelişmiş ve öteki Avrupa ülkeleri ile de savaşlar, siyasî, ekonomik ve kültürel münasebetler yoluyla devam etmiştir. Diğer taraftan Türk mûsikisi tarihinde bestecilik ve icracılık alanlarında devirlerinin önemli kişileri arasında yer almış azınlık mûsikişinaslarını da burada özellikle zikretmek gerekir. Ayrıca Türk mûsikisinin etkisi bu azınlıkların dinî mûsiki sahasında da kendisini göstererek günümüze kadar ulaşmıştır. Zamanımızda Mûsevî sinagoglarıyla Rum, Ermeni kiliselerindeki âyinlerde ve bu esnada okunan dinî eserlerde Türk mûsikisi makamlarının açık bir şekilde icrasına şahit olunmaktadır.
XVI. Yüzyıl. Halk mûsikisinde saz şairlerinin faaliyetlerinin devam ettiği bu yüzyılda bir yandan saz şairleri tarafından nakledilen şifahî edebiyat mahsulleri giderek tamamen yazılı edebiyat halini aldı; öte yandan yüksek sanat mûsikisinde nevbet-i müretteb, küllü’d-durûb, küllü’n-nagam vb. eski formlar devam ederken özellikle Farsça’nın etkisi sürmekteydi. XVII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Türkçesi’nin mûsikide hâkim olmaya başlamasına rağmen Farsça, ya eskiden kalma bir alışkanlık ya da eski formların sürdürülmesi çerçevesinde güftelerde yer almaya devam etti. Buna Türk sanat mûsikisinin klasizme ulaşması da denilebilir.
Diğer taraftan Osmanlılar, ülkelerindeki yabancı devlet temsilci ve topluluklarının düzenledikleri eğlence ve oyunlarla, alınan savaş esirlerinin ülkelerine has oyun ve mûsiki çeşitlerini sundukları saray şenlikleri ve konak eğlenceleri sırasında Batı mûsikisiyle tanıştılar. XVI. yüzyılda başlayan bu tanışma opera, bale gibi sanatlar aracılığı ile gerçekleşti. Fransa Kralı I. François’nın 1543’te imzalanan dostluk antlaşması münasebetiyle Kanûnî Sultan Süleyman’a gönderdiği bir mûsiki takımının (orkestra) sarayda konserler vermesi ve orkestra üyelerinin sultan tarafından hediyelerle uğurlanması, Sokullu Mehmed Paşa’nın sarayında Batı mûsikisi enstrümanlarından kurulu bir topluluğun icraatı bunlardan bazılarıdır. Rauf Yektâ Bey’in Zekâi Dede Efendi’den naklettiğine göre padişah bu konserler sırasında parçalardan birindeki bir düzümü beğenerek Türk mûsikişinaslarının da bu ritimde eser vermelerini istemiş, bundan da firenkçîn* usulü doğmuştur. Türk mûsikisinde Batı’dan gelmiş olabileceği tahmin edilen bir diğer usul olan frengî fer‘in ise frenkçînden faydalanılarak icat olunduğu da söylenmektedir. Ancak Subhi Ezgi bu usullerin Sultan II. Mehmed’den sonra icat edilmiş olabileceğini ifade etmektedir.
Batı mûsikisi çalgılarından org da (erganun) bu devreden itibaren tanınmaya başlandı. Orgu ilk dinleyenlerden biri olan Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin (ö. 1561) bu enstrüman hakkındaki izlenimi, onun insanı hayrete ve hatta dehşete düşürecek bir sese sahip olduğudur.
.Osmanlı Devleti’nin askerî alanda Batı’ya üstünlüğünün son bulup kuvvetlerin dengelenmeye başladığı bu devrede ayrıca millî mûsikide bir gelişme, toplum içinde sağlam bir biçimde müesseseleşme ve hatta Avrupa’yı da etkileme dönemi başladı. Bu etkilerin mehter ve ozan mûsikilerinde XV-XVI. yüzyıllardan başlatılması yerinde olur.
XVII. Yüzyıl. Bu yüzyılda mehterhânenin etkisi Batı mûsikisinde kendini iyice göstermeye başlamıştır. 1683 Viyana yenilgisinden sonra ortaya çıkan Avrupa’nın üstünlüğü fikrine bağlı olarak toplumda da bu çerçevede yeni bir hayat tarzına yönelme istekleri imparatorluğun başşehri İstanbul’da ortaya çıkmış ve bunlar Lâle Devri’nin ilk esintilerinin habercisi olmuştur.
Ayrıca İslâm medeniyetinin ortak bir sistemi olarak yüzyıllar boyu İslâm âleminde kullanılmaya devam eden ebced notası yanında bu yüzyılda Ali Ufkî Bey çağının Batı mûsikisi notasını Türk mûsikisine uyarlamış ve bu nota ile tesbit ettiği yüzlerce söz ve saz eserini Mecmûa-i Sâz ü Söz adlı eserinde toplamıştır. Çağı için birinci derecede nota kaynağı olması bakımından önem taşıyan eserde uyarlama sırasında takip edilen sistemin tam olarak anlatılmaması sebebiyle bu sistem birtakım eleştirilere hedef olmuşsa da daha sonra bazı yerli nota yazımı denemelerine yol açmıştır. Dimitrius Cantemir’in (Kantemiroğlu, ö. 1727) “Kantemiroğlu notası” ve Kutbünnâyî Osman Dede’nin (ö. 1730) “nota-i Türkî” adlı nota sistemleri bu çalışmalardandır. Ancak bu iki nota yazısında bir Batı etkisinin söz konusu olmadığını da belirtmek gerekir.
Bu yüzyılda Batı’da operanın gelişmesi Osmanlı sarayında da bu türe karşı bir ilgi uyandırdı. 1675’te Edirne’de düzenlenecek sûr-ı hümâyuna bir Venedik opera takımının katılması istenmiş, fakat törenlere çok az bir zaman kaldığından bu istek yerine getirilememiş, ancak yine de orglar çalınmak suretiyle Batı mûsikisine yer verilmiştir. Bu devirden itibaren Batı ile münasebetlerde Avrupalılar’ın Türk mûsiki sanatını yakından tanımaya çok istekli oldukları, Türkler’in de Avrupa’dan gelen esintilere yavaş yavaş kapılarını araladıkları görülmektedir.
XVIII-XIX. Yüzyıllar. XVIII. yüzyıl Avrupa’sında Batılılar en az 200 yıllık hayallerini gerçekleştirerek mehter mûsikisini kendi kültürlerine kattılar. Çok sesli dünya askerî mûsikisi bu şekilde doğdu. Ayrıca Batı profan mûsikisinin de mehter mûsikisi dinamizminden nasibini almak suretiyle gençleştiğini söylemek mümkündür. XVIII. yüzyılın sonuna doğru Avrupa’dan gelen çok yönlü
.mûsiki akımları Türk sanat mûsikisine de aksetmeye başladı. Bu yüzyıl içinde klasik formlar yanında şarkı formu büyük ağırlık kazanmaya başlamış ve bir akım halinde XIX. yüzyılda da devam etmiştir. Gerek şarkı formunun tesiri gerekse Batı mûsikisinin millî mûsikide akis bulmasıyla Türk mûsikisinde yeni bir dönem açıldı. Bir nevi canlılık olarak nitelendirilen bu dönemde, klasizmde XVIII. yüzyıldan beri süregelen yeni makamlar ve bazan yeni usuller kullanma ve bu arada yeni arayışlar içerisinde bulunmanın da payı vardır.
Bu arayışlar içinde bestekârlık alanındaki Batı etkisinden muhakkak söz edilmelidir. Bu bestekârlardan ise özellikle Reîsülküttâb Tanbûrî Mahmud Râif Efendi (ö. 1807), Tanbûrî Emin Ağa (ö. 1814), Şâkir Ağa (ö. 1840) ve İsmâil Dede Efendi (ö. 1846) önemlidir. Bu dönemde Batı tesiri eserlerde bazan üslûp, bazan teknik, bazan da gelenek olarak kendini göstermektedir. Bu bestekârlar içerisinde Batı’dan edindiği mûsiki anlayışını, bilhassa makam seyirlerine ters düşmeden ve yadırganmadan âdeta bir oyun telakki ederek Türk mûsikisine en iyi bir biçimde uygulayabilen İsmâil Dede Efendi’nin ayrı bir yeri vardır. Türk mûsikisi makamlarını usta bir ses mimarisiyle yoğurarak Mevlevî âyininden köçekçeye kadar hemen her formda verdiği eserleri kendinden sonraki kuşaklara formlarının örnek besteleri olarak bırakan Dede Efendi, Sultan III. Selim etrafında teşekkül eden ve klasizme yeni ufuklar arayan bestekârlar topluluğunun seçkin bir temsilcisidir. Eserlerinde bir yandan klasizmi yeni ifadelere, yeni makamlara kavuştururken öte yandan da şarkılarında bazan klasik, bazan romantik kalarak bu ekoller arasındaki dengeyi kurmayı başarmıştır. Ancak kendi devrinin sonlarına doğru Batı mûsikisinin revaç bulmaya ve millî mûsiki üzerinde baskı unsuru olmaya başlaması ise Dede Efendi’nin, “Artık bu oyunun tadı kaçtı” sözlerinde açıkça ifadesini bulmaktadır.
Bu devirde şarkı bestekârlığı bir Avrupa dansı olan valsin tesiriyle daha da renklendi. Bu sıralarda şarkılarda rağbetle kullanılan üç zamanlı usule vals dansı ritminin aynısı olması sebebiyle o zaman “vals usulü” denmişse de sonraları yeni nazariyatçılar bu usulü “semâi” olarak adlandırdılar. Ancak XVII. yüzyılda Osmanlı saz şairleri arasında yer alan çöğür şairlerinde ve öteden beri Mevlevî âyinlerinde yer alan ve 6/8 şeklinde yazılan bu usule semâi usulünün yarı düzümleri olarak da rastlandığına göre bu usul daha önceki devirlerde de kullanılmış demektir.
Bu yüzyıllarda ülkeye daha bando mûsikisi gelmeden başlayan Batı mûsikisi öğrenme arzuları Türk mûsikisi makamlarını da etkilemiştir. Bu etkiler Batı mûsikisinin majör ve minör tonları ile aralarındaki rölatifler (bağıl tonlar) etrafında olmuştur. Bu ilgi Tanbûrî Emin Ağa, Şâkir Ağa ve Dede Efendi’nin birtakım eserlerinde açıkça görülür. Meselâ acemaşiran makamı Emin Ağa’nın eserlerinde neredeyse segâh perdesinden (si) kurtulmuş, kürdî perdesi (si) kullanılarak daha da majörleşmiştir. Şâkir Ağa’nın icat ettiği ferahnâk makamında “re majör”ün üçlüsünde kalış duygusu hâkimdir. Türk mûsikisi makamları ile bağıl tonlar arasındaki münasebete örnek olarak da ferahfezâ ve bûselik makamları verilebilir. Bu perspektiften bakıldığında ferahfezânın “fa majör-re minör”, bûselik makamının da “do majör-la minör” ile münasebeti görülmektedir. Dede Efendi’nin, “Yine bir gülnihâl aldı bu gönlümü” mısraı ile başlayan rast şarkısı bağıl tonlara en güzel örnektir. Bu eserde rast yeni bir makam anlayışı ile ele alınmıştır. Şarkının meyanında hüseynî perdesi üzerindeki “âteşîn ruhleri...” bölümü “sol majör-mi minör” rölatif tonları münasebetlerini hatırlatmaktadır. Ancak bu kıyaslamalar yapılırken Batı’nın tonaliteleriyle Türk mûsikisindeki makam anlayışı arasında farklılıklar bulunduğunu unutmamak gerekir.
XVIII. yüzyılda Avrupa’ya gönderilen elçiler de buralarda seyrettikleri operalar hakkındaki izlenimlerine yazdıkları sefaretnâmelerde yer vermişler ve edindikleri bilgileri saray çevresine ulaştırmışlardır. Bunlardan Fransa sefiri Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris’te (1720-1721), Avusturya sefiri Hattî Mustafa Efendi Viyana’da (1748), Ahmed Resmî Efendi Viyana (1757-1758) ve Berlin’de (1763-1764), Mustafa Râsih Efendi Petersburg’da (1792-1794) seyrettikleri operaları sefaretnâmelerinde anlatmışlardır. İlk opera seyreden Osmanlı padişahı ise Sultan III. Selim olmuştur. III. Selim Batı mûsikisini ilk defa kız kardeşi Hatice Sultan’ın sarayında dinlemiş ve hoşlanmıştı. Batı mûsikisi, opera, dans, bale bundan sonra Topkapı Sarayı’nda da seyredilmeye başlandı. 1797 Mayısında yabancı bir topluluk tarafından
.padişahın huzurunda ilk defa bir opera sahnelendi. Yine aynı padişah zamanında kurulan Nizâm-ı Cedîd birliklerinin günlük eğitim ve yürüyüşlerinde kullanılmak üzere bir boru-trampet takımı meydana getirildi. Bu mehter mûsikisinden küçük de olsa bir kopma olarak kabul edilebilir.
Bu dönemde birçok Batı sazı ülkede tanınmışsa da bunlardan sadece birkaçı ilgi görmüştür. Bu sazlar mehterhâne, saray ve hatta son devirlerde mevlevihâne gibi mûsiki çevrelerinde kullanılmıştır. Ancak bunlardan Türk mûsikisi perdelerini veremeyenler kullanılma imkânı bulamamış olmalıdır. Bu sazlar arasında bilhassa önce şehir mûsikisinde, daha gelişmiş şekliyle de Batı türü bandolarda yer alan ve zamanla piyasa fasıl topluluklarına da giren klarnet, yerini sonraları kemana bırakarak zamanla fasıllarda da yer alan sînekeman, yine XVIII ve XIX. yüzyıllarda kullanıldığı bilinen ayaklı keman zikredilmelidir.
XIX. yüzyılın ilk çeyreğinin henüz bittiği yıllarda Osmanlı Devleti’nde yeniçeri teşkilâtı ile beraber mehterhâne kaldırılarak yerine Muzıka-i Hümâyun kurulmak suretiyle âni bir mûsiki devrimi yapıldı. Vak‘a-i Hayriyye’ye bağlı olarak gerçekleştirilen bu değişiklikte bandomuzıka Türk askerî mûsikisinde yerini alırken bütün Batı mûsikisi kolları için çok vaadkâr ve millî mûsiki için de tahripkâr bir dönem açılmış oldu. Bu dönemin başlangıcında yeniçerilikle ilgisi ve bir ölçüde de bütünleşmesinin kurbanı olarak mehter mûsikisi tamamen, Bektaşî mûsikisi, çöğür şairleri mûsikisi geniş ölçüde zarar gördü. Bunun yanında yeniçeriliğin kaldırılması ile organik bir bağı bulunmayan dîni mûsiki, yüksek sanat mûsikisi ve folklorik değerler bu değişimden etkilenmeyerek toplumdaki hayatiyetlerini devam ettirdiler.
Bando başlangıçta millî mûsikiye yeni bir değer katmadığı halde zamanla “marş” adı verilen bestelerin büyük rağbet görmesi sayesinde askerî mûsikide yeni bir unsur olarak yer aldı. Fakat Batı mûsikisinin toplumdaki bu yeni yeri millî mûsikiye ağır baskı yaparak tesir ediyordu. Bu tesir XX. yüzyılın son çeyreğine kadar sürecektir.
1828’de eğitime geçen bando-muzıka ile sarayda eskiden beri kendi içerisinde birtakım kurallar çerçevesinde süregelen sanat mûsikisi faaliyetleri etkilendi ve bu sonradan Muzıka-i Hümâyun adını alacak kuruluşun temelini oluşturdu. Sarayın Batı mûsikisini teşvik etmesi sadece bando eğitimi düzeyinde kalmadı, maestrolar buradaki çalışmalarında Batı mûsikisi türlerine de eğilmeye başladılar. Başşehir İstanbul’daki levanten ve azınlık cemaatlerinin de bu yeni sanat eğilimlerini kuvvetle destekledikleri görülüyordu. Tanzimat’ın ilk yıllarında Beyoğlu’ndaki özel tiyatrolarda opera, opera komik ve operetler oynanmaya başlandı. Sultan Abdülmecid zamanında Dolmabahçe Sarayı’nda yaptırılan tiyatro binasında da bir süre opera, operet ve temsiller seyredildi. Bu ortamda bir de saray orkestrası teşekkül ettirildi. Sultan II. Mahmud’la başlatılan, Harem’de orkestra ve hatta bando teşekkülüne kadar giden mûsiki devrimi Sultan Abdülmecid zamanında daha da kuvvetlenerek devam etti. Yine bu dönemde Batı mûsikisi sazları, özellikle klavsenin gelişmiş bir şekli olan piyano yakından tanınma imkânı buldu. Abdülmecid devrinin sonlarında bazı aristokratlar arasında sarayı takliden piyano öğrenme merakı başladı. Sultan Abdülaziz döneminde Batıcı eğilimler zayıfladı ise de II. Abdülhamid’in saltanatında bu eğilimler Abdülmecid dönemindeki kadar olmamakla beraber tekrar devam etti. Asrın başlarında ağırlık kazanmaya başlayan Hamparsum notasına ilâveten XVII. yüzyılda Türk mûsikisine uyarlama denemesi pek başarılı olmayan Batı notası bu defa daha yaygın olarak Osmanlı toplumuna giriyordu. Bu ortamda bazı Türk mûsikişinasları millî mûsiki geleneğiyle Batı mûsikisindeki çok seslilik göreneğini bir araya getirip yeni sanat anlayışları ortaya çıkarmak istediler ve bu çerçevede birtakım çok seslilik denemeleri yapıldı. Türk mûsikisi ses sistemiyle Avrupa’dan gelen tamperemanın Türk ruhunu ifadedeki çelişkileri yüzyılın bitiminde bu çevrelerde hâlâ anlaşılmamış bulunuyordu.
II. Meşrutiyet, ordunun yüksek rütbeli subaylarıyla sivil aydınlardan gelen kültür ve eğitimle ilgili isteklerine cevap vermeye çalıştı. Millî kültür araştırmalarına daha bir yoğunluk verilmesi ön plana çıkan bu devrede Türkçülük eğilimleri de kuvvet kazandı. Bu ortamda Dârülbedâyi kuruldu (1914), içine mûsiki ile uğraşan bir Dârülelhan da sığdırıldı. Kısa bir süre sonra Dârülelhan millî mûsikinin bağımsız bir kuruluşu haline getirildi (1917). Aynı yıl ordu kendi içinden gelen isteklere uyarak 1826’da lağvedilen Mehterhâne’yi bu defa Mehterhâne-i Hâkanî adıyla canlandırdı. Diğer taraftan bando-muzıka gelişmesine devam ediyor, sayıları çoğalıyor, repertuvarına daha ciddi Batı mûsikisi eserlerini alıyordu. Saray orkestrası senfonik çizgiye yaklaşma çabalarındaydı. Orkestra bünyesinden yetişen Batı mûsikişinasları Cumhuriyet dönemine intikal ederek Batı mûsikisinin Türkiye’de kökleşmesi için yapılan faaliyetlerde önemli roller üstlendiler.
Cumhuriyet Dönemi. Cumhuriyet dönemi, Batı mûsikisi-Türk mûsikisi çatışması şeklinde bir mûsiki mirası devraldı.
.Diğer taraftan İstiklâl Savaşı’ndan sonra Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran idare yeni ve devrimci fikirler taşıyordu. Bu dönemin mûsiki politikası ve hayatı, biri Cumhuriyet’in ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, diğeri de Türkçülüğün büyük düşünürü Ziya Gökalp olmak üzere iki ana noktadan yönlendirilmiştir.
Bu konuda Atatürk ve Ziya Gökalp’in düşünceleri arasında birçok hususta fikir birliği vardır. Pek çoğunun daha sonra çeşitli mahzurlar taşıdığı ortaya çıkan bu fikirler şöylece özetlenebilir: 1. Millî mûsikimiz halk mûsikisidir. 2. Sanat mûsikimiz eski Yakındoğu kavimlerinin kültürlerinden kaynaklanan yabancı kökenli bir mûsikidir. 3. Günün sanat mûsikisi Türk ruhunu temsil edemeyeceği gibi tenkitleri davet edecek derecede metotsuz, yöntemsiz ve başı boştur. 4. Geleceğin Türk mûsikisi halk mûsikimizle Batı mûsikisinin sentezinden doğacaktır. Bu ilkelere Atatürk’ün, birçok vesilelerle açıklamış olduğu mûsikide millîliğin ne şekilde olabileceği konusu ile ilgili fikirlerini de ilâve etmek gerekir. Bu esaslar çerçevesinde mûsiki inkılâpları birbirini takip etti. Cumhuriyet’in kurulmasından Atatürk’ün ölümüne (1938) kadar bu konu ile ilgili resmen alınan kararlar şu şekilde sıralanabilir: 1. Dârülelhan’ın Garp mûsikisi şubesi de açılarak iki bölüm haline getirilmesi (1924); 2. Batı mûsikisi öğretimi için Mûsiki Muallim Mektebi’nin kurulması (Eylül 1924); 3. Bilhassa dinî mûsikinin önemli eğitim müesseselerinden olan tekke ve zâviyelerin kapatılması (1925); 4. Dârülelhan’dan Türk mûsikisi eğitiminin kaldırılması (1926); 5. Türk mûsikisinin genel eğitim müesseselerinden kaldırılıp yerine Batı mûsikisinin konulması (1926); 6. Dârülelhan’ın İstanbul Konservatuvarı adıyla (daha sonra İstanbul Belediye Konservatuvarı) Batı mûsikisi konservatuvarı haline getirilmesi (1926); 7. Kurulan halkevlerinde millî mûsikinin kısmen yasaklanması (1932); 8. Türkiye radyolarından Türk mûsikisinin bütünüyle yayından kaldırılması (3 Kasım 1934); 9. Mehterhâne-i Hâkanî’nin devamı mahiyetinde olan Askerî Müze Mehterhânesi’nin lağvı (1935); 10. Millî mûsiki ve temsil akademisi teşkilâtı kanununun hazırlanması ve Türkiye Mûsiki ve Tiyatro Akademisi’nin faaliyete geçmesi (bu akademi, bir Batı mûsikisi konservatuvarı olan Ankara Devlet Konservatuvarı’nın kuruluşu 1940] temelini teşkil etmiştir). Tamamıyla Batı mûsikisi lehinde olduğu görülen bu kararların yoğun bir şekilde birbirini takip etmesi ve mûsiki inkılâplarının hızlandırılması, 1826’da başlayan büyük mûsiki devriminin bir asır sonra âdeta yeniden kutlanması veya canlandırılması ve millî mûsikiyi ezerek yok etmeye yönelmesi şeklinde bir görünüm ortaya koymaktadır. Bu kararlara bağlı uygulamalar devam ederken Atatürk dikkatli ve sıkı bir takiple yeni çok sesli millî mûsikinin meydana getirilmesi faaliyetini izliyordu. Ancak yapılan çalışmaların olumlu sonuç vermemesinin de tesiriyle bu konudaki son sözü “mûsikide inkılâp olmaz” olmuştur.
Atatürk’ün ölümünden sonra Türkiye’de Türk mûsikisi yönünden muhtelif gelişmeler oldu. Millî mûsikideki sahipsizliğin sonucu olmak üzere kendini göstermeye başlayan yozlaşmaların farkına varılarak bunu önlemek maksadıyla İstanbul Belediye Konservatuvarı’nda Türk mûsikisi dersleri programa alınmaya başlandı. Bu çalışmalar, İstanbul Belediye Konservatuvarı Batı Mûsikisi Bölümü’nün düzeltilmesi ve 1926’da kapatılan Türk Mûsikisi Bölümü’nün yeniden açılması için büyük yetkilerle konservatuvar ilmî kurul reisliğine Hüseyin Sadeddin Arel’in getirilmesiyle başladı (1943). Beş yıl bu görevde kalan ve burada Türk mûsikisi nazariyatı, mûsiki tarihi ve Türk mûsikisi armonisi derslerini de bizzat okutan Arel’in millî mûsiki için önerdiği teklif ve yenilikler Batı mûsikisi taraftarlarınca tehlikeli görülmeye başlandığından mukavelesi yenilenmeyerek görevine son verildi. Genel eğitim öğretim içinde millî mûsiki eğitiminin yer almasını ve hareket noktası yine millî mûsiki olmak kaydıyla Türk mûsikisinin çok seslendirilmesini hararetle müdafaa eden Arel, bir Türk mûsikisi konservatuvarının lüzumunu şiddetle savunuyordu. Bu düşünce ile bir dernek statüsünde olan İleri Türk Mûsikisi Konservatuvarı’nı kurdu (1948). Aynı yıl Musiki Mecmuası’nı yayın hayatına kazandırdı.
Daha Atatürk’ün sağlığında mûsiki devrimi adına yapılan uygulamaların bazısından dönüşler başlamıştı. Bunların en önemlilerinden biri de Türkiye radyolarında Türk mûsikisinin yeniden yer alması olmuştur. Diğer taraftan genel öğretimde okul mûsikisi eğitiminin Batı mûsikisi ve inkılâp sonrası mûsiki çalışmaları olarak yetersiz ve hatta başarısız sonuçlar vermesi dikkatleri bu noktaya çekmeye başlamıştı. Bunun üzerine halkevlerinde millî mûsikinin yeri iade edilmiş, 1935’te kaldırılan Askerî Müze Mehterhânesi 1952’de tekrar faaliyete geçirilmişti. Bu arada üniversite gençleri arasında millî mûsiki öğretim ve uygulamaları bir gelenek halini almaya başladı, bazı merkezlerde üniversite koroları kuruldu. Devlet millî mûsikinin incelenmesine verdiği değeri, bu konuda yapılan araştırma ve çalışmaları geç de olsa neşrederek göstermeye başladı. Mahmut Ragıp Gazimihal’in Türk Askerî Muzıkalar Tarihi (1955), Haydar Sanal’ın Mehter Musikisi (1964), Hüseyin Sadeddin Arel’in Türk Musikisi Kimindir?
.(1969) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır. Demokrasi güçlendikçe millî mûsiki kültür ve eğitimine eğilim de kuvvetlenmeye başladı. Nihayet 1975 yılında İstanbul’da Arelci’lerin büyük mücadelesi sonunda Türk Mûsikisi Devlet Konservatuvarı kuruldu ve bunu diğerleri takip etti. Aynı yıl teşkil edilen Kültür Bakanlığı Devlet Klasik Türk Mûsikisi Korosu da ondan sonra kurulan Kültür Bakanlığı’na bağlı yirmiye yakın sanat ve halk mûsikisi korolarına bir örnek teşkil etti. 1985 yılından itibaren orta öğretim müfredat programlarında Türk mûsikisi Batı mûsikisiyle yarı yarıya oranlanarak yer almaya başladı. Halen devlet, sanat politikası olarak mûsikide Batı mûsikisiyle millî mûsiki arasında bir dengeleme siyaseti takip etmektedir.
Türk mûsikisi sahasında bu gelişmeler devam ederken Batı mûsikisi faaliyeti de ayrı bir yönde sürmüştür. Bu düzeyde eğitim ve öğretim yapan Ankara Devlet Konservatuvarı’na diğer Batı mûsikisi konservatuvarları ilâve edildi. Cumhuriyet’in ilk yıllarında faaliyet gösteren Riyâset-i Cumhur Mûsiki Heyeti 1933 yılında Riyâset-i Cumhur Armoni Muzıkası adıyla devam etti. Bu da Kara Kuvvetleri Bandosu haline dönüştürülerek yerini Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’na (1958) bırakmıştır. Ayrıca İstanbul, Ankara ve İzmir’de Devlet Senfoni orkestraları ile Devlet Opera ve Balesi hizmete girmiştir. Bunun yanında Türk Silâhlı Kuvvetleri bünyesinde kurulan askerî bandoların sayısı da giderek artmıştır. Ellinin üzerine çıkan bu bandolardan birinci sınıf bandolar olarak Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na bağlı Türk Silâhlı Kuvvetleri Armoni Muzıkası, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Bandosu, Hava Kuvvetleri Komutanlığı Bandosu ve Jandarma Genel Komutanlığı Bandosu en önemli bando-muzıka topluluklarıdır.
Batı ile devam eden kültür münasebetleri çerçevesinde Batı mûsikisi dalında birçok sanatkâr yetişmiş ve bunlar Batı âleminde büyük takdir görmüşlerdir. Çağdaş Türk mûsikisi adı verilen Batı tarzı besteler, “Rus Beşleri” örnek alınarak “Türk Beşleri” adı verilen bestekârların (Necil Kâzım Akses, A. Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Hasan Ferit Alnar ve Cemal Reşit Rey) eserleriyle başlamış ve bugün takipçileri tarafından devam ettirilmektedir.
Batı mûsikisinin Türk mûsikisine olan tesirleri birçok alanda XX. yüzyılda kendisini göstermiştir. Bestekârlık tekniğinde ve üslûpta bunu açıklıkla görmek mümkündür. Ayrıca Batı koro ve orkestra biçimleri mûsiki topluluklarında örnek alınmaya başlanmış ve şef değneğiyle veya el hareketleriyle koro yönetme usulü geleneksel Türk mûsikisi icra yöntemlerinin yerine geçmiştir. Mûsiki nazariyatı çalışmalarında da Batı etkilerini göz ardı etmemek gerekir. XIX. yüzyıldan itibaren Batı mûsikisi nazariyatı kitapları ve öğretim metotları ile tanışan Rauf Yektâ, Subhi Ezgi, Hüseyin Sadeddin Arel gibi mûsikişinasların eserlerinde bu izleri görmek mümkündür. Ayrıca çalgı ustalarının metoda yönelme çalışmaları da el ile tutulur bir düzeye gelmek üzeredir. Mûsiki öğretiminde usta-çırak ilişkisi ve meşk yolu terkedilmiş, bunun yerine nota ile çalışma sistemine yönelinmiştir. Çalgılarda ise keman, viyola, viyolonsel, kontrbas, klarnet gibi önemli bir grup Batı enstrümanı artık Türk mûsikisi saz topluluklarında yer almaktadır. Ayrıca Türk mûsikisi ses sistemine uygun olmamasına rağmen zaman zaman fasıl aralarında, bazan da refakat sazı veya solo olarak piyanonun kullanıldığı da görülmektedir. Ancak bu konuda çözüm Türk mûsikisi piyanosunun imal edilmesi olacaktır.
BİBLİYOGRAFYA:
Rauf Yektâ, Türk Musikisi (“La Musique Turque” Encylopédie de la Musique et Dictionnaire du Conservatoire, Paris 1922, s. 2945-3064’ten trc. Orhan Nasuhioğlu), İstanbul 1986, s. 116, 121; Ezgi, Türk Musikisi, V, 283, 290-291; Mahmut Ragıp Kösemihal [Gazimihal], Türkiye-Avrupa Musiki Münasebetleri, İstanbul 1939, I, tür.yer.; a.mlf., Türk Askerî Muzıkalar Tarihi, İstanbul 1955; Haydar Sanal, Mehter Musikisi, İstanbul 1964; a.mlf., Çöğür Şairleri 1: Armutlu, İstanbul 1974; a.mlf., Musiki Tarihi Ders Notları (basılmamış notlar, Haydar Sanal Özel Ktp.), tür.yer.; a.mlf., Çağımızda Millî Musiki Eğitimi ve Çocuklarımıza Okul Şarkıları (baskıya hazır metin, Haydar Sanal Özel Ktp.), tür.yer.; a.mlf., “Siyakat Rakamlarının XVII. Yüzyıl Türk Musikisi Notasyonundaki Yeri ve Bazı Açıklamalar”, II. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (Tebliğ Özetleri), İstanbul 1976, s. 75-76; H. Sadettin Arel, “300 Küsür Senelik Nota Mecmuası Hakkında”, MM, sy. 45 (1951), s. 3-6; TCTA, V, 1212-1236; CDTA, VI, 1510-1516.
Haydar Sanal
AHMET ŞİMŞİRGİL..
İki ay kadar önce Kutlu Doğum Haftası’nın bir Fetö projesi olduğunu belirttiğim için Diyanet İşleri Başkanlığı yoğun bir müdafaa içerisine girmişti. 30 Yıldır Fetö’ye tek kelime etmeyenler nedense bir anda kaplan kesilip saldırılarda bulundular. Bu arada eski Diyanet İşleri Başkanı Ali Bardakoğlu da 28 Mayıs 2017 günü Hürriyet’e geniş bir röportaj verdi. Burada Kutlu Doğum Haftası ile birlikte çok çeşitli konulara değindi. Dinlerarası diyalog projesinin çökmekte olduğunu anlayıp bir yerlere mesaj mı veriyorlardı? Yoksa imdat mı dileniyorlardı?
Akabinde çeşitli mihraklar onun burada paylaştığı fikirlerini bir araya getirerek sosyal mecrada geniş bir şekilde yaymaya başladılar. Zaman zaman bunlara sosyal gruplarda yorumlarda bulundum. Ancak bu arada tamamına bir cevap verilmesinin lüzumuna da inandım. Zira yıllarca Diyanet’in başında bulunan ve hala en etkili kişilerden biri olarak gördüğüm Ali Bardakoğlu’nun temel düşüncelerini herkesin bilmesi lazım geldiği kanaatindeyim.
Zira Bardakoğlu, fikirlerini serdederken birtakım doğru ve parlak cümlelerin içine öyle yıkıcı ifadeler yerleştirmiş ki son derece dikkat etmek gerekmektedir. Yazı okunduğunda ve bilhassa sonuç kısmı değerlendirildiğinde mevzu açıkça anlaşılacaktır.
İşte Diyanet İşleri eski başkanı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu’nun söyledikleri ve özet olarak değerlendirmelerim.
İslam dini dünyada yaşansın diye gönderildi, ahirette değil. Yani dünyayı terk et, hiçbir şey yapma, ahirette kazanırsın mesajını vermiyor. Müslümanlar dünya-ahiret dengesini yitirdiler.
Şimdi bu ifadeler üzerinde düşünelim.
İslam Dinini ahirette yaşayacağız diyen kim?
Cevabı var mı?
Ancak unutmamak lazım ki ahiret de dünyada kazanılıyor. Peygamber efendimiz “Hiç ölmeyeceğini zanneden kişi gibi (dünya için) çalış, yarın öleceğinden korkan kimse gibi de (dünyaya bağlanmaktan) kaçın,” (Kütüb-i Sitte Muhtasarı, 14, 481) buyurdular. Bunun dengesini ve nasıl davranılacağını da İslam alimleri bildirdiler. Onu burada anlatıp konuyu uzatmayayım. Aslında bu noktayı anlayıp anlatmak kendisine düşerdi! Fakat Hadis-i şerifi de reddediyorsa ona bir şey diyemem.
Biz Müslümanlığı sadece inanma ve namaz, oruç, hac gibi belli ritüelleri yerine getirme olarak algıladığımız sürece bu mahcup edici durum devam edecektir.
Burada “Namaz, Oruç, Hac gibi belli ritüeller” diyerek hafif gördüğü hususlar, dikkat edilmelidir ki İslam’ın şartlarıdır. Mutlak yapılması gereken hususlardır. Ahmed Kuddusi Efendi, Peygamber efendimizin “Namaz dinin direğidir” hadis-i şerifine atıfla şöyle demektedir:
Dedi Şah-ı enbiya dinin imadıdır ona
Şüphesiz dimdik tutar dini imanı namaz
Namazı terk ettiğinde dinin yıkılıyor haberin var mı?
Yoksa Hürriyet’e demeç verince böyle mi konuşmanız gerekiyor?
Ankebut suresi 45. Ayetinde Cenab-ı Hak mealen “Sana Kitap’tan vahyedileni oku ve namazı dosdoğru kıl. Gerçekten namaz, hayasızlıktan (fahşa) ve kötülüklerden alıkoyar”, buyurmaktadır.
Siz bu ayetten haberdar değil misiniz?
Yoksa kötü ahlaktan uzaklaştırmak için namaz yerine başka bir şey mi koyacaksınız?
Söyler misiniz?
Ortadoğu toplumları barut fıçısı gibi. Birbirlerine duydukları öfkeyi mezhep, din duyarlılığı veya öteki üzerinden dile getiriyor, onlar üzerinden kimlikler şekilleniyor. Toplum olarak ayrıştığımız, artık birbirimize öfke duyduğumuz doğrudur. Bunlar sosyal birlik beraberliğimiz açısından alarm noktalarıdır.
Dikkat edilirse Bardakoğlu neredeyse Ortadoğu’da olanları bütün olarak Müslümanlara fatura etmektedir.
Bardakoğlu siyaseti hiç mi takip etmiyor acaba?
Ortadoğu’yu Osmanlı’dan günümüze barut fıçısı haline getiren emperyalist batılı devletler değil midir?
Bugün DAEŞ ve benzeri eli kanlı örgütler onların eseri değil midir?
Ehlisünnet inancını bozarak radikal ve ılımlı İslam projeleri ile Müslümanları parça parça eden onlar değil midir?
Bugün de çok etkili eski bir Diyanet başkanının asıl olarak bunlara dikkat çekmesi ve bu oyunlara gelinmemesini istemesi gerekmez miydi?
Serbest pazar mantığıyla fetva arayan, müşteri memnuniyetine göre fetva verenler kapladı ortalığı. İslam âlimlerinin içinde yaşadığı hayatla ve gerçekliklerle bağı koptu. Üçüncü, beşinci asırda yazılan kitaplardaki bilgileri tekrar ederek insanlara dini anlattığımızı düşünemeyiz. 50 küsur İslam ülkesi var, paramparçayız.
“Üçüncü beşinci asırda yazılan kitapları tekrar ederek dini anlattığımızı düşünemeyiz”, sözleri üzerinde en çok durulması gereken noktadır.
Din tekrar değil midir?
Peygamber efendimiz dini itmam etmedi mi?
Dinde her gün yeni bir şeyler mi söyleyeceğiz?
Yine “üçüncü, beşinci asırda yazılan kitaplardaki bilgileri tekrar ederek” ifadesiyle bir anlamda bütün İslam âlimleri silinip atılmıyor mu?
Hal böyle olunca Kur’an-ı kerimi kimin anlayışı ve sözüyle takip edeceğiz?
Bakınız Fetö de 40 yıldır Kur’an, Kur’an diyordu. Hatta bir gün camide “bunu uygulamayacaksak ne yapalım”, deyip Kur’an-ı kerimi yerlere attığı da vakidir.
Aslında Bardakoğlu ile Fetö’nün söylemleri arasında bu noktada zerrece fark yoktur.
Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Osmanlılar hep Ehlisünnete, dört mezhebe bağlı kalarak büyüdüler, yüceldiler, dünya medeniyetleri kurdular.
Batı, son üç asırdır işte bu inancımızı yıkmaya çalışıyor. Bardakoğlu tarihimizi bilmeli, ceddimizi ve alimlerimizi tanımalı tanıtmalıdır!
İslam barış dinidir diyoruz ama kimseyi inandıramıyoruz, çünkü birçok yerde Müslümanlar birbirinin boğazını sıkıyor. Birbirinin Müslümanlığını beğenmez oldular, birbirini itham ve tekfir ederek sürekli camdan aşağı atmakla meşguller.
Bardakoğlu’nun burada tenkit ettiği Müslümanlar kimdir?
Kim kimi camdan atmakta, kim kimin boğazını sıkmakta ve kim kimi tekfir etmektedir?
Biraz da misal verseler olmaz mı?
Bütün Müslümanları böyle göstermekle asıl kendisi Müslümanları aşağılamakta kötülemekte işlemediği fillerle iftirada bulunmaktadır. Yok yine DAEŞ, EL KAİDE, TALİBAN, ŞEBAB, gibi Batı’nın kurduğu örgütlerle Müslümanları bir tutuyorsa ve bunun için bu suçlamaları yapıyorsa kendisine Allah akıl fikir versin demenin ötesinde çok sözümüz olur.
Öncelikle kime hizmet ettiğini sorgulamak gerekecektir!
Her şeyin altüst olduğu, fırsat eşitliğinin olmadığı, işgaller altında umutların tükendiği, siyasal katılımın olmadığı toplumda sadece din anlatarak insanları mutlu edemeyiz. İslam dünyası acilen bilgi, çalışma, üretme, temizlik, sosyal barış, sosyal adalet, insan hakları, kadın hakları, çevre, özgürlükler, ötekinin hakkı gibi temel konularda zihnini durultmak ve bu konularda mesafe almak zorunda. İslamiyette ibadet sadece kıldığımız namaz değildir. İnsanlığa, dünyanın imarına, sulha, barışa hizmet eden her davranış ibadettir.
Buyurun Fetö’nün yıllarca su taşıdığı küresel değerlere iman meselesini Bardakoğlu’nun söyleminde de aynen görmekteyiz. Yine Din’e çatılmakta yine Namaz söz konusu edilmekte ve sadece bunlarla olmaz denilip barıştan dem vurulmaktadır.
Bir ilahiyat profesörüne ve eski bir Diyanet İşleri Başkanı’na dini ben mi anlatacağım?
“Vessulhü hayrün” ayeti kerimesini ben mi göstereceğim?
Kur’an-ı kerim ve dinimiz sadece namaz mı demektedir?
Kimseyi incitmemek, bedenleri ve ruhları imar etmek dinimizde yok mudur?
Gönlüm isterdi ki, evrensel İlâhî din olan İslam’ın günümüz uleması dünyada kanıksadığımız bunca eşitsizlik, sömürü, adaletsizlik, güçlü ve egemenin oldu bittileri karşısında hakkın sesi olsun, her türlü ayırımcılığa karşı çıksın, bizlere hepimizin Âdem’in çocukları kardeşler olduğumuzu, insan olarak eşit ve değerli olduğumuzu, insanca bir hayatın hepimizin temel hakkı olduğunu hatırlatsın. Ama öyle olmadı ve olmuyor. Olup bitene eleştirel baktığımızda bunu açıkça görüyoruz.
Açıkçası eski Diyanet İşleri başkanı çelişkiler içerisindedir.
Müslüman eşitsizliği, adaletsizliği, sömürüyü onun tabiriyle ne zaman kanıksadı?
Gücünün yetmemesi sesinin çıkmaması çıksa da duyuramaması kanıksamak mıdır?
Hepimiz Adem’in çocukları kardeşler olduğumuzu” derken “Mü’minler ancak kardeşdirler” (Hucurat suresi:10) ayetini nereye koymaktadır?
Yoksa bu ayete inanmamakta mıdır?
İslamiyet, söylediği bütün doğru ahlakın yanında, sömürü ve adaletsizliğin karşısındadır. Oysa Adem’in çocukları olduğu reddedilmez bir gerçek olan bir kısım küresel güçler (Yahudi ve Hıristiyan devletler) İslam’ı ve Müslümanları yok etmek için her tür silahlarıyla bütün cephelerden saldırmaktadır.
Bardakoğlu’na göre Müslümanlar daha ne yapmalıdır?
Barış için dinlerinden vaz mı geçsinler?
Ağzındaki baklayı çıkarsa da biz de net öğrensek!
Bugün birçok dini cemaat birer ekonomik sektöre dönüştü. Unutmamalı, Türkiye’de dini gruplar kamusal alana sirayet etmeye başladığı, kapalı ve kayıtdışı olup kendilerine göre dini eğitim vermeye başlarsa sorun büyür, FETÖ’deki gibi. Ülke benzeri oluşumlara gebe demektir.
Eski bir Diyanet İşleri Başkanı olarak Fetö’ye 30 yıldır tek bir söz etmemiş fakat bugün bütün cemaatleri Fetö ile özdeşleştiriyor. Bütün dedim, zira isim vermemiş. Dolayısıyla hepsi zan altındadır.
Sebep ne, ticaret mi?
Ticaret yapmak haram mı oldu?
Dikkat ederseniz Fetö’nün dini söylemlerine Ehlisünnet dışı fikirlerine hiç değinilmiyor. Sinsilik burada değil mi?
Dini cemaat ve tarikatlar siyaset, kamusal alan, yaygın din eğitimi ve ticaretten elini çekip kendi asli ve sivil hizmet alanlarına çekilmezse, kayıtdışılıktan çıkıp şeffaf ve denetlenebilir olmazsa yeni maceralar yaşamamız kaçınılmaz görünüyor.
Cemaatler ticaret yapamazlar diye dinen bir yasak olmadığı gibi kanunen de bir hüküm yok. Kimseyi aldatmadan kanunlar çerçevesinde herkes gibi onlar da ticaret yapabilir. Kanuna uygunsuz iş yaparlarsa müdahale devlete aittir. Dine uymayan bir yönleri varsa onları da her kim yaparsa umumen suçlamadan uyarı vazifenizi yaparsınız.
Hal böyle iken kayıt dışı ve sair sözleri insanları veya topyekûn cemaatleri suçlamak bir din adamına yakışıyor mu?
Asıl ayırımcılık ve bölücülük bu değil midir?
Öte yandan cemaatlerin asli ve sivil yönleri derken peki bu noktada herkesin yaptığına katılıyor muydunuz?
Mesela Fetö’nün bu noktada 30 yıldır hangi yanlışlarını belirttiniz?
Abant toplantılarında, Kutlu Doğum haftalarında ve Türkçe Olimpiyatlarında din dışı hareketler vuku bulurken siz hiç onları tenkit ettiniz mi?
Hala ediyor musunuz?
Cemaatleri ve bizatihi İslam’ı “Hürriyet” ağzıyla ve mantığıyla tenkit ederken asıl yanlışların üzeri tekrar kapatılmak mı isteniyor?
Din artık melankoli ve gözyaşı olarak sunuluyor ve algılanıyor. Böyle bir din anlayışı sizi dünya sahnesinde yukarı çeker mi? Hazreti Muhammed’in hayatını öyle bir anlatıyorlar ki, öyle bir hayatın örnek alınması ve yaşanması mümkün değil. Bugün İslam dinini gizemli, esrarengiz bir din olarak sunanlar, asılsız kutsallıklar üretenler aslında kendi din ticaretleri için müşteri artırımı peşindeler.
Yine kimin yaptığı ve ne olduğu belli olmayan askıda ifadeler. Hangi din anlayışından bahsediyor belli değil!
Mesela bugün yaşanması mümkün değilse anlatmak da yanlış mı oluyor?
“Din, acı, gözyaşı, melankoli ve menkıbedir” dedik. Ya geçmişe özlemle ya da bir kurtarıcı bekleyerek vakit geçiriyoruz. Bireyi ve birey bilincini, birey sorumluluğunu yok ettik. Başımıza geleni de hep “ya Allah’ın gazabı ya da ötekinin kötülüğü” diye anlattık. Sen sadece dua et, hatta en etkili ve gizemli duayı ve zamanı bul yeter, bunlardan kurtulursun” diyerek piyangocu bir anlayışı besledik. Halkı böyle besleyince onlar da buna uygun hoca tipi istemeye başladı.
Aynı ifadeler fakat müsebbibi yok.
Dini acı, gözyaşı, melankoli ve menkıbedir diye tarif eden kimdir?
Peki menkıbeyi melankoli ile beraber anmak doğru mudur? Menkıbe bir insanın hayatıdır. Hayatındaki anekdotlardır.
Peygamber efendimizin mucizelerini, evliyaların kerametlerini, sultanların gazalarını anlatırken duygulanmak, gözyaşı dökmek, hislenmek dinimizde yok mudur?
Kurtarıcı bekleyerek vakit geçiren kimdir acaba?
Bu şekilde konuşmak yerine, kendini kurtarıcı yerine koyan Fetö’ye hatta “İsa aleyhisselamın ruhu onda hulul etti” diyen Prof. Dr. Suat Yıldırım’a Diyanet İşleri Başkanı iken bir sözünüz oldu mu?
Açıkçası bilmek isterim…
Diğer taraftan bireyi ve benliği öne çıkarmak ise başka bir tartışma konusudur. Batı, birey vurgusu ile insanı yalnızlaştırmaktadır ve bu vaziyet çağımızın en büyük problemi olma yolunda hızla ilerlemektedir. Müslümanları suçlamak yerine Batı’nın içimize saçtığı fitne mihrakları ve fesat tohumlarını inceleyip ilgilenseniz çok daha iyi olacaktır.
Böyle bir dini anlayışın, çocuklarımız, torunlarımız tarafından nasıl karşılanacağından emin değilim. Artık yavaş yavaş yol ayrımına geliyoruz. Çocuklarımız, torunlarımız sorguluyor, görüyor, biliyor. Bireyin olmadığı, kadın hakkı, insan hakkı, çevre bilinci, bilgi üretimi, sosyal adalet, hukuk, özgürlük, düşünce gibi temel değerlerin yeterince gelişmediği, sadece melankoli, sadece menkıbe, gözyaşı, ötekileştirme ve öfkenin yer aldığı bir din anlatımı İslamofobi’yi mahallemize indirecektir. Bizim çocuklarımız, torunlarımız da büyük sorular soracaktır.
Çok üzücü ifadeler. Bardakoğlu yukarıdaki onca söylemlerden sonra açıkça “küresel değerlere iman etmezsek yok olacağız” mesajını net bir biçimde vermektedir.
Bizim din anlayışımız sığlaştı. Dindarlığı dar bir alana hapsettik. Müslümanlar şeklen dindarlaştıkça, dünyevileşmesi de artıyor. İslam, seccadeni ser ibadetle ömrünü geçir demiyor. Düşünce, bilgi, yararlı iş, temizlik, haklının ve mağdurun yanında olma, iyiliği destekleyip kötülüğü önleme, insanı insan olduğu için sevme hepsi ibadettir. Sadaka ve iane kültürüyle ya da retorikle bunları sağlayamayız.
Yine aynı noktalar. Dini ve dindarları suçlamak. Hatta yeri geldikçe Müslümanların en güzel hasletlerini aşağılamak! Sadaka ve iane kültürü diye aşağıladığı husus bu milletin sosyal sorumluluğunun en güzel hasletidir. Sosyal patlamaların önünü kesen en önemli ilaçtır. Bir taraftan kardeşlik diyeceksin diğer taraftan “sadaka ve iane kültürü” diyerek en güzel kardeşlik uygulamalarını küçümseyeceksin. Bu ne perhiz bu ne lahana turşusu.
Öte yandan Müslümanlar yararlı işlerin, temizlik ve güzel hasletlerin hangisine karşı ki?
Kuran’ı Kerim ile aramız açıldı. Kuran’ı Kerim’in bize verdiği öğütlere kulak tıkadık ve kendi yanlışlarımıza kendimiz fetva vermeye başladık.
Aslında Bardakoğlu’nun birinci maddeden itibaren Müslümanları suçlamasının şifresi işte bu söylemle ortaya çıkmaktadır. Ona göre Müslümanlarda gösterdiği hastalıkların sebebi Kur’anla arasının açılmış olmasıdır.
Bakınız ben ona Kur’a-ı kerimle aramız nasıl yakınlaşır anlatayım.
Ehlisünnet ulema ve âlimlerle aramızı sıkı tutarsak Peygamber Efendimize yakın oluruz.
Peygamber Efendimize yakın olunca Kur’an-ı kerim ile aramız açılmaz.
Zira hiçbir yola sondan başlanmaz. İstanbul’dan Bağdat’a gidecekler yola Bağdat’tan değil İstanbul’dan başlayarak yakınlaşacaklar. Ben Bağdat’tan yola çıkacağım diyenler hep uzak kalacaktır.
“Elbette su vermez ipsize kuyu”
DİKKAT:
Yukarıdaki değerlendirmelerimi ağır bulan, acımasız gören olabilir. Bakınız Bardakoğlu’nu bu fikirlere taşıyan bir misal anlatacağım. O zaman meseleyi daha iyi anlayacak, Hürriyet Gazetesi’ne koşup böyle bir mülakatı neden vermek durumunda kaldığını daha iyi görecek, fikirlerini ve yapmak istediklerini daha net göreceksiniz!
Ve Fetö ile neden mücadele etmediklerini bileceksiniz!
Diyanet yayınları arasındaki “Uluslararası Avrupa Birliği Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (3-7 Mayıs 2000) Ankara 2000, I” adlı kitapta, Hamid Ebu Zeyd isimli Mısır’lı bir teoloğun ifadelerine (s. 441-442) dikkat kesilelim.
“İlahiyata ve felsefeye başvurarak Kur’an’a, Sünnet’e ve İslâmî düşünceye eleştirel bir şekilde yaklaşmayı düşünmemiz gerekir. Bence sahip olduğumuz Kur’an düşüncesi, Kur’an’ın Allah’ın sözleri olduğudur. Ancak bu yeniden mercek altına alınmalıdır. Biliyoruz ki, bu okunabilir bir metindir. Geometrik işaretler, bilmediğimiz işaretler barındırmaz. Yani yeniden gözden geçirilebilecek bir metindir. Kur’an bir sözlü iletim döneminden geçti. Tarih boyunca şimdi okuduğumuz Kur’an gelişti. Hicret’e kadar Kur’an’ın yazılı ve sözlü halini kısıtlamaya çalıştılar. Okuduklarımızın Kur’an geleneğine dayandığını söylediler. Yine de okunmasına izin verildi. Daha sonra savunmasını yaparken, sonsuz Kur’an denen kavramı buldular. Bunlara artık bir son verilmeli. Peygamberin kim olduğu, sadece Kur’an’ı alan ve ifşâ eden bir amil mi olduğu sorusu. Ya Peygamber de değildiyse? Gerçekten burada yazan sözlerin Allah’ın sözleri, tarihi anlatan sözler mi olduğu sorusu. Arapça ve Arap kültürüne hitaben. Farzedin ki Peygamber Hintliydi, o zaman Hindistan kültürünün yansımalarını beklerdik çünkü Allah insanla kültürü yoluyla iletişim kurar. Bu sorular derin değil, tam aksine basit sorulardır…”
Metinden anlaşılacağı üzere Ebu Zeyd’e göre Kur’an’ın Allah kelamı olduğu tartışmalıdır. Her devirde içerisine bir şeyler katılarak bu günkü şeklinin oluştuğu, Arap kültürüyle dolu bir kitap olduğu ve Peygamber Efendimizin peygamberliğinin de şüpheli olduğu açıkça belirtilmektedir. Buradan anlaşılacağına göre “Şüphesiz Kur’an’ı biz indirdik, onu mutlaka biz koruyacağız” ayeti ona göre Kur’an’a dışardan sokulmuş olmalıdır. İnanmış olsa bu sözleri söylemesi imkansız olurdu.
Evet Hamid Ebu Zeyd işte bu düşüncede bir teolog idi. Konuşması sırasında orada bulunan bir kısım ilim adamları Ebu Zeyd’i tenkit ettiklerinde zamanın Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu kürsüye çıktı. Şimdi de eski Diyanet Başkanı’nın Ebu Zeyd’in tebliğinin müzakeresi bağlamında neler söylediğine dikkat edelim:
“Muhterem bilim adamları, elbette ki, Sayın Ebu Zeyd başta olmak üzere, tebliğ sunan arkadaşlara teşekkürlerimi ifade ediyorum. Bilhassa Ebu Zeyd fikirlerini açıkça ifade ettiler, kendisini tebrik ederim, çok mutlu oldum. Biz, bu ortamlarda fikirlerimizi tartışmayacaksak, konuşmayacaksak başka hangi ortamlarda konuşabiliriz; ona imkan yok. Hoşgörüden çok bahsediyoruz ama fazla da hoşgörülü olmadığımızı hemen ilk anda ele veriyoruz. Ben, şahsen Ebu Zeyd’in yaklaşımlarından çok istifade ettim. Kendisini de yakinen takip ediyoruz. İslam düşünce dünyasında ciddi problemlerin olduğu aşikar, bunları gözardı ederek, İslam dünyasında hiçbir problem yoktur, büyük medeniyetler kurduk falan diyerek… Yani; biz, kendi konularımızı dindar olarak değil, bir akademisyen olarak bir ilahiyatçı olarak ele almak zorundayız” (Adı geçen eser, s. 517-518).
Şimdi bu çarpıcı ve bir o kadar da korkunç ifadeler sonrasında Bardakoğlu’nun Hürriyet’e verdiği söyleşiyi bir kez daha değerlendirelim!
Görülüyor ki Bardakoğlu’nun hoşgörüsü, Peygamber Efendimize saldırana, Kur’an-ı kerime Allah kelamı değildir diyenleredir. Bardakoğlu onlardan etkilenmekte ve istifade etmektedir.
Peki asıl bu fikir sahipleri İslam’ı ve Müslümanları parça parça etmez mi?
Bardakoğlu, Kur’an-ı kerim ve Peygamberimize olan inancı yıkıp Müslümanları nerede birleştirecektir?
Bunun cevabını verebilir mi?
Bardakoğlu ve onun gibi düşünenlerin Fetö’yü neden tenkit etmedikleri anlaşılmıyor mu?
İşte devamlı olarak Müslümanları tenkit etmek ve küresel değerleri öne sürmenin mantığı ve anlamı budur!
Hürriyet gibi refikiniz de olunca yürüyün bakalım. Nereye kadar!
Bugün artık Bardakoğlu’nun Kuramer’de yaptığı çalışmalar daha bir dikkatle incelenmeye muhtaçtır.
Hadislerin ayıklanmasından sonra sırada Kur’an-ı kerim mi vardı?
Kuramer de devam ettirilmekte olan Kur’an-ı kerim çalışmaları yarın Kur’an-ı yıkmakla neticelenmesin!
Not: Bu konuda Sayın Prof. Dr. Ebubekir Sofuoğlu “Bu misyoner ilahiyatçılar hakkında yanılmamışım” başlıklı güzel bir makale kaleme almıştır. Onun da mutlaka okunmasını tavsiye ederim. (Bak. Ülke Postası, 1 Temmuz 2017). Yine bu konuda, Dr. Ahmet Gelişken’in “Bardakoğlu mu dediniz?” yazısı dikkate şayandır.
Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil
21.07.2017
http://ahmetsimsirgil.com/bardakoglu-nereye-kosuyor/…
.Prof. Dr. Ebubekir SOFUOĞLU / Ülke Postası
Geçen hafta kendimce, MÜSLÜMANLIĞINDAN UTANAN İLAHİYATÇI KILIKLI MİSYONER İLAHİYATÇILARDAN bahseden bir yazı kaleme almıştım. Kendimi temize çıkarmak için söylemiyorum ama birçok kişi hatta bir arkadaşım KABE’den arayarak, tebriklerini iletmişti. Bunu söylerken memnuniyetimi değil, bu tür ilahiyatçılarla ilgili toplumda var olan olumsuz algıyı duymuş olmakla, üzüntülerimi, bu durumun vahametini ifade etmek adına söylüyorum.
Burada belirtilen 14 madde üzerinden kanaatlerimi yazmaya çalıştım, bir bakıma uzun oldu ama yer müsait olmadığı için kısa olduğunu, daha başka bir çok ilave açıklamalar yapılabileceğini söylemeliyim.
Bu yazıyı yazmamdan kısa bir süre sonra Diyanet İşleri Eski Başkanlarından Prof. Dr. Ali Bardakoğlu’nun yazdığı iddia edilen bir yazıyla karşılaştım. Öncelikle bu yazı Sayın Bardakoğlu’na ait değilse, hitabım da ona değildir hatta ona ait olsa bile hitabım yine ona ait değildir. Hitabım BU ANLAYIŞA’dır. Dolayısıyla yazıyı ele alırken, Sayın Bardakoğlu diye değil, YAZI’da belirtilene göre YAZAR’a göre diyerek ele alacağım.
Bu yazıda ortaya konulan 14 maddede belirtilen kısımlara ait kanaatlerimi müsadenizle bir uzman edasıyla değil, bu konuda üzüntülü birisi olarak madde madde belirtmek istiyorum. Karartılmış yazılar Sayın Bardakoğlu’na ait olduğu ifade edilen yazıya aittir.
1. İslam dini dünyada yaşansın diye gönderildi, ahirette değil. Yani dünyayı terk et, hiçbir şey yapma, ahirette kazanırsın mesajını vermiyor. Müslümanlar dünya-ahiret dengesini yitirdiler.
Bu anlayışa sahip çok az Müslüman vardır. Böyle kaç tane Müslüman gösterebilirsiniz. Bu suçlama ne yazıkki EZBERDEN okur gibi her zaman yapılan genel bir suçlamadır ki tam tersini bu satırların yazarı bile birkaç kez söylemiştir. Müslümanlar Dünyevileşti(aşağıda 8. madde) diye o kadar çok suçlama yapılmaktadır ki bu bile şu 1. Maddedeki ithamın çok az kişiyi kapsadığını ortaya koyar.
2. Biz Müslümanlığı sadece inanma ve namaz, oruç, hac gibi belli ritüelleri yerine getirme olarak algıladığımız sürece bu mahcup edici durum devam edecektir.
Bu anlayışta da kaç tane Müslüman gösterebilirsiniz. Bir diğer nokta burada suçlanacak kesim MÜSLÜMANLAR değil, İslamı bu ibadetlere indirgeyen SEKÜLER kesimlerdir ki Yazarın SEKÜLER kesimleri suçlamaya gücü yetmez sanırım. O yüzden de Müslümana vur bakayım vurabildiğin kadar. En azından yukarıda sayılmayan bir örnek olarak Müslümanlar resmi nikahın yanında MUTLAKA DİNİ nikahlarını yaptırarak İslâmın diğer konulardaki hassasiyetlerine de dikkat etmeye çalışırlar. Sadece bu örnek bile bu suçlamanın yanlış olduğunu ortaya koyar ki yer müsait olmadığı için yazamıyorum, birçok örnek verebilirim, sizlerin de aklına gelir.
Öyle her önüne gelen, Müslümanları işlemedikleri suçlardan yargılamamalı. Bir de siz İlahiyatçı olarak İslâmın bu hükümlerine, tıpkı Aşağılık kompleksinden kurtulamayan Batıya hayran eksik aydınlar gibi RİTÜELdiyemezsiniz. Bunlar İslamınHÜKÜM’leridir, RİTÜEL’i değil. Aynı manaya gelse bile siz İslâmi Söylemleri kullanmak zorundasınız.
3. Ortadoğu toplumları barut fıçısı gibi. Birbirlerine duydukları öfkeyi mezhep, din duyarlılığı veya öteki üzerinden dile getiriyor, onlar üzerinden kimlikler şekilleniyor. Toplum olarak ayrıştığımız, artık birbirimize öfke duyduğumuz doğrudur. Bunlar sosyal birlik beraberliğimiz açısından alarm noktalarıdır.
Ortadoğu’da bu tür sıkınıtılar olduğu doğrudur ama Ortadoğu’yu Barut Fıçısı haline getirenler çağdaş Lawrens fonksiyonlu Batılı fitnedir. Ortadoğu’yu bu hele getirenler Müslümanlar olmadığı için suçlanacak olanlar da Müslümanlar değildir. Evet Müslümanlar da kanmasınlar ama Nasrettin Hoca’nın “hırsızın hiç mi kabahati yok” mantığıyla ne yazıkki BATILI FİTNECİLERE YÖNELİK BİR TEK KELİME SUÇLAMA yoktur. Ne olacak en zayıf olan Müslüman, arkasını arayan da yok, vur gitsin. Siyonizme, Batılıya yönelik gördüğünüz gibi birtek suçlama yoktur. Yürek ister biraz Batıyı, Batılıyı yani asıl suçluya hitap etmek.
4. Serbest pazar mantığıyla fetva arayan, müşteri memnuniyetine göre fetva verenler kapladı ortalığı. İslam âlimlerinin içinde yaşadığı hayatla ve gerçekliklerle bağı koptu. Üçüncü, beşinci asırda yazılan kitaplardaki bilgileri tekrar ederek insanlara dini anlattığımızı düşünemeyiz. 50 küsur İslam ülkesi var, paramparçayız.
Serbes Pazar fetva ne imiş, kimse yuvarlak-belirsiz konuşamaz, konuşmamalı. Neymiş bu serbes Pazar fetvaları, örnek versin bakalım ve elbette yanlış fetva veren olur ama, tüm İslam Dünyası böyle yapıyormuş gibi ifade kullanılamaz. Kim veriyormuş ve hangi fetvalar serbes Pazar imiş ve sayıları ne kadarmış, belirtmelisiniz. Böyle genel bir suçlama ile mahkemeye gitseniz, mahkeme sizi suçlu bulur. Ki bu yazı, akademisyenin kaleminden çıktığı iddia edilen bir yazı. Müslümanların sözüm ona acziyetini ele alan bu satırların yazarı aslında kendi anlayışını gözden geçirmelidir.
3.-5. Asırlardaki bilgiler derseniz KURANI KERİMİ de tartışmaya açarsınız. Bilgiler genel olarak asırlara göre tasnif edilemezler. Doğruluk ya da yanlışlıklarına göre tasnif edilirler ve bu tasnifi yaparken de yanlış olan BİLGİNİN ya da BİLGİLERİN KENDİLERİNİ söylemek zorundasınız, böyle yapamazsanız 3.-5. Asırlardaki bilgilerin tamamını tartışmaya açmış olursunuz ki az önce dediğim gibi KURANI KERİMİ bile tartışmaya açmış olursunuz. Ve kimse de sadece 3.-5. Asırlardaki kitaplarla yetinmemektedir. Sadece örnek almaktadır ki bu da yanlış değildir. Unutulmamalıdır ki TARİH ONU ANLAMAYAN APTALLAR İÇİN TEKERRÜR eder. O zaman aynı mantıkla devam edersek hiçbir tarihi metni dikkate almamalıyız.
Çünkü 3.-5. Asırlarda hatta daha gerilerde kaldılar. Tarih de sadece siyasi olayların tarihi olmaz, hukukun da tarihi vardır ki geçmişte karşılaşılan örnek hukuki olaylar birer veri olarak toplumlara örnek olaylar sunarlar. Bir de kastettiğiniz Hicri mi Miladi mi. Miladi ise o dönemde henüz İslâm gelmemişti. Daha ne demek istediğinizi bile tam anlatamıyorsunuz
Öte yandan 3.-5. Asır hatta Milattan önceye ait Sokrates, Aristo, Platona ait Batılı kaynaklar kullanıldığında sorun yok. Neredeyse tüm İlahiyatçılar gerine gerine onlara atıflar yaparlar ama sıra İslâm Alimlerinin kaynaklarına gelince 3.-5. Asırlarda yazılan kitaplar denilip aşağılanır öyle mi.
Ayrıca 3.-5. Asırlarda yazılan kitaplar diye yazıp aşağılanacaksa, bundan sonra hiç kimse tarih kitaplarına müracaat etmemeli, 3.-5. Asırlarda yazılan kitaplar bunlar, değil mi? Yine hiç kimse geçmiş dönemlerde ilmi konularda ne konuşulmuş ne gibi tartışmalar yapılmış diye, bu tür İLAHİYATÇILARIN KURANI KERİM kadar kıymet verdiği Batılı Filozofların kitaplarına da değer vermemeli.
Bir kez yazarın çok net bilmesi gereken bir şey vardır ki; İslâm Dünyası işgal altındadır. Kimi İslâm Ülkeleri bizzat Batılıların işgali altındadır kimileri ise bir Batılıların uşaklarının dolaylı ama yine de işgali altındadır. Yazar işgalcileri suçlayacak yerde işgal altındaki mazlum Müslümanları suçlamaktadır.
50’midir, yazar bunu saymış mıdır bilmiyorum. Bu kadar İslâm Devleti olmasının birinci derecede suçlusu MÜSLÜMANLAR değildir. Evet Müslümanların da suçlu olduğu yerler vardır elbette ancak Birinci DERECEDE SUÇLU BATILI FİTNE olmasına rağmen, burada da BATILILARA YAPILMIŞ tek bir kelime suçlama yoktur. Çünkü, bugün, teknolojik, siyasi, iktisadi üstünlüğünden kaynaklanan avantajla gözlerimizin önünde kan gölüne çevirdiği İslâm Dünyasını bu kadar parçalara ayıran BATI’dır. Bilmiyorsanız okuyun, yoksa iftira atmış olursunuz.
5. İslam barış dinidir diyoruz ama kimseyi inandıramıyoruz, çünkü birçok yerde Müslümanlar birbirinin boğazını sıkıyor. Birbirinin Müslümanlığını beğenmez oldular, birbirini itham ve tekfir ederek sürekli camdan aşağı atmakla meşguller.
Bu satırları yazanın şu an yaptığı gibi. Kendisi suç saydığı fiili, sadece ve sadece Müslümanları aşağılamakla zaten işliyor o da kendi gibi olmayan Müslümanları beğenmiyor, aşağılıyor. Yoksa, dikkatli bakın lütfen Müslümanlardan başka aşağıladığı kimse var mı? Ki bu suçlamaların muhatabı da Müslümanlar değildir. Kendi başına bırakılmış hangi Müslüman birbirinin boğazını sıkar. İngiliz Fitnesinin karıştığı son dönem ve bazı sapık istisnai görüşler hariç Osmanlı Devletinin egemen olduğu Dünya’da Müslümanlar arasında bu denli fitne var mıydı? Bu tür fitnelerin ürünü olarak bugün DAEŞ, EL KAİDE, BOKO HARAM, ŞEBAB gibi örgütleri kuranların Batılılar olduğu resmen olmasa da birçok kaynak marifetiyle anlaşılmış durumda değil midir?
Hatta ABD’nin resmi 45. Başkanı Trump bile DAEŞ’in Amerikalılarca kurulduğunu kendi ağzıyla söylememiş midir. Buna rağmen tekfirci sınırlı ve sayıları az grupların olması sebebiyle neden hala tüm Müslümanlar suçludur. Bunun dışında yine tekfirci grup vardır ne yazık ki ama burada da Batılı Fitnenin istihbari çalışmalarını nasıl göz ardı edebiliriz. Türkiye’de Müslümanların bir kısmının birbirlerini suçlamalarının bir sebebi olarak da tek parti döneminde yaşanılan sıkıntılar olduğunu da unutmamak gerekir. Dini her türlü ibadetleri, kiminin yasaklandığı kiminin dönüştürüldüğü ortamda Türkiye Müslümanları ortak bir dil geliştirememişse bunun suçlusu, ortaya koyduğu dönüştürdüğü İslâmla tek parti iktidarıdır, Müslümanlar değil.
Müslümanlara birbirinin boğazını sıktıran da Batı, küresel fitne değil midir? Ayrıca, Dünya’da birbirinin boğazını sıkan Müslümanlar mıdır sadece, küresel fitne değil midir? Brezilya, Venezuele, Bolivya vs bugün küreselcilerin yaktığı fitne ateşi ile kaynamaktadır. Bu ülkelerde Müslümanlar mı yaşamakta ve bu fitnenin ortasındadır. Küreselcilerin fitnesi olan İslâm Dünyasındaki karşılıklar, nasıl Müslümanların üzerine yıkılabilir. Burada da Müslümanlar suçlanmakta BATI’lı fitneye tek eleştiri yapılmamaktadır.
6. Her şeyin altüst olduğu, fırsat eşitliğinin olmadığı, işgaller altında umutların tükendiği, siyasal katılımın olmadığı toplumda sadece din anlatarak insanları mutlu edemeyiz. İslam dünyası acilen bilgi, çalışma, üretme, temizlik, sosyal barış, sosyal adalet, insan hakları, kadın hakları, çevre, özgürlükler, ötekinin hakkı gibi temel konularda zihnini durultmak ve bu konularda mesafe almak zorunda. İslamiyette ibadet sadece kıldığımız namaz değildir. İnsanlığa, dünyanın imarına, sulha, barışa hizmet eden her davranış ibadettir.
Burada baya baya Küresel Fitneye gönüllü hizmetçilik vardır. Hepsini tek tek ele almak mümkün ama yerimiz yetmeyeceği için sadece bir-iki tanesini ele alalım ki bu çok vahim durumdur. Bugün HDP başta olmak üzere Gezi Fitnesini ateşleyen tüm marjinal grupların “bilgi, çalışma, üretme, temizlik, sosyal barış, sosyal adalet, insan hakları, kadın hakları, çevre, özgürlükler, ötekinin hakkı” gibi kavramlar üzerinden Türkiye’de oluşturulmaya çalışılan Fitneyi, bu kez bu satırların yazarı adeta gönüllü olarak taşımaktadır.
Hele hele Kadın Hakları ve Çevre gibi meseleler bu gibi fitne gruplarının özellikle istismar ettiği, bu kavramlar üzerinden ahlaksızlığı yaygınlaştırmaya böylece de toplumu ifsat etmeye çalıştığını gördüğümüz şu günlerde mesleği İlahiyat olan yazar da bu fitnenin değirmenine su taşımakta değil midir?
Bu yazar Müslümanları suçlamak yerine hangi Müslümanın(Modernizmle kirlettiğiniz Müslümanı kastetmiyorum) kadını ve çevreyi nasıl ifsat ettiğini örnek örnek, net, somut bir şekilde söylemek zorundadır. Yuvarlak, genel suçlamalar iftira hükmünde kalır.
7. Gönlüm isterdi ki, evrensel ilâhî din olan İslam’ın günümüz uleması dünyada kanıksadığımız bunca eşitsizlik, sömürü, adaletsizlik, güçlü ve egemenin oldu bittileri karşısında hakkın sesi olsun, her türlü ayırımcılığa karşı çıksın, bizlere hepimizin Âdem’in çocukları kardeşler olduğumuzu, insan olarak eşit ve değerli olduğumuzu, insanca bir hayatın hepimizin temel hakkı olduğunu hatırlatsın. Ama öyle olmadı ve olmuyor. Olup bitene eleştirel baktığımızda bunu açıkça görüyoruz.
Sizin gibi İlahiyatçıların olduğu bir Dünya’da ne yazıkki bu olmayacak çünkü siz bu çağrınızı, sizin ifadelerinizle “eşitsizlik, sömürü, adaletsizlik” yapan Batılılara değil, bunlara maruz kalan mazlum Müslümanlara yapıyorsunuz.
Yanılıyor muyum yoksa?, Varsa söyleyin. Hitap ettiğiniz başka kesim var mı bu yazıda?
Bir de üstelik “Âdem’in çocukları kardeşler olduğumuzu” ifadesi canımızı çok yakan FETÖ fitnesinin en çok kullandığı söylem olmakla, bu ifade İnşallah bu amaçla kullanılmamıştır. “Âdem’in çocukları kardeşler olduğumuzu” İslâm Dünyasını kana bulayan bu Batı bilmiyor mu? Neden bu çağrıyı Müslümanlara yapıyorsunuz?
Birçok Batı ülkesine gittim. Batıda, kimseden “Ademin çocukları kardeşler” ifadesini duymadım. Onların yapmadığı çağrıları, onlara yalvarır gibi yaklaşımları hep biz mi yapacağız. Onlar burunlarından kıl aldırmazken, hep ezilen Müslümanlar mı alttan alacak. Bu nasıl bir mantıktır.
Her ne kadar “Âdem’in çocukları kardeşler” isek de Allahu Teala bunu bilmiyor mu da bize:
Diyanet İşleri (5/MÂİDE-51: Ey inananlar! Yahudi ve hıristiyanları dost edinmeyin. Onlar birbirlerinin dostlarıdırlar. Sizden kim onları dost edinirse, kuşkusuz o da onlardandır. Şüphesiz Allah, zalimler topluluğunu doğruya iletmez
Mealindeki ayetle, dostlar edinmeyin emir veriyor. Hoş düşman da olun demiyor elbette ancak Allahu Teala Kuranı Kerimindeki bu ayetle bizi onlardan uzak tutmaya çağırırken, siz ne demek istiyorsunuz? Bu nasıl bir iştir? İçten içe yeni bir FETÖ fitnesiyle karşı karşıya mıyız yoksa?
8. Bugün birçok dini cemaat birer ekonomik sektöre dönüştü. Unutmamalı, Türkiye’de dini gruplar kamusal alana sirayet etmeye başladığı, kapalı ve kayıtdışı olup kendilerine göre dini eğitim vermeye başlarsa sorun büyür, FETÖ’deki gibi. Ülke benzeri oluşumlara gebe demektir.
9. Dini cemaat ve tarikatlar siyaset, kamusal alan, yaygın din eğitimi ve ticaretten elini çekip kendi asli ve sivil hizmet alanlarına çekilmezse, kayıtdışılıktan çıkıp şeffaf ve denetlenebilir olmazsa yeni maceralar yaşamamız kaçınılmaz görünüyor.
8 ve 9.ncu maddelere birlikte cevap vereceğim.
Bu iki madde ile 2. Madde belirttiğiniz“Biz Müslümanlığı sadece inanma ve namaz, oruç, hac gibi belli ritüelleri…” ifadesiyle çelişiyorsunuz. Demekki Müslümanlar İslâmı, sadece sizin ne yazıkki RİTÜEL dediğinizHÜKÜM’leriyle sınırlandırmış değil, bunu burada siz kendiniz bile söylemiş oluyorsunuz.
Öte yandan hangi Cemaat tarafından Ekonomik açıdan istismar edildiniz, hangi cemaat(tabirimi mazur görün) sizi kazıkladı da böyle tüm Cemaatleri zan altında bırakıyorsunuz. Beyefendi; Siz, ben ve şu an yaşayan tüm Müslümanlar yokken Cemaatler vardı. İslâmı bize bugünlere kadar Cemaatler getirdi. İslâmı bugünlere kadar getiren Cemaatleri suçlayarak yeni bir fitne başlatmış olmuyor musunuz?
FETRET DÖNEMİ VE SON ÇIKIŞ KÖPRÜ ALTI DİNCİLİK!?FETRET DÖNEMİ VE SON ÇIKIŞ KÖPRÜ ALTI DİNCİLİK!?
Hangi Cemaate verilmiş 5 kuruşunuz vardır. Ya da kaç kişi cemaatlere yardım yapıyor. Veya Cemaat olarak bu insanlar kaç kişinin kapısına, kaç kez gidebilecekler.
Veya hep aynı zenginlerden para toplamak kolay mı, o zenginlere yazık değil mi?
Ne olur, Cemaatler aldatmadıkları sürece bir yandan ticaret yapsa, mahzuru mu olur?
Elbette Cemaatler içinde ticarette aldatanlar da olabilir. O zaman onları ayıklarsınız. Ticaretlerinde aldatanlar oldu diye Cemaatlerin tamamını suçlamak haksızlık değil midir?
Ticaret haram mıdır? Allahu Teala Kuranı Keriminde ve Peygamber Efendimiz (S.A.V) hadislerinde ticareti tavsiye etmemiş midir, helal etmemiş midir?
Ya da ticaret herkese serbes de Cemaatlere mi yasaktır?
Cemaatlerle alıp veremediğiniz başka bir şey var da açıkça söyleyemiyor musunuz?
Nedir bu Cemaat Düşmanlığı?
Güya FETÖ üzerinden suçlama yapıyorsunuz ama 15 Temmuz sonrası tasfiyelerin en çoğunun yaşandığı kurumlardan biri de Diyanetti ve siz yıllarca bu kurumun başındaydınız. O zaman dikkatiniz nerelerdeydi?
“Dini cemaat ve tarikatlar yaygın din eğitimi ve ticaretten elini çekip kendi asli ve sivil hizmet alanlarına çekilmezse” ifadesi TAM BİR SEKÜLER yaklaşımdır. Bu ifade Seküler, Ateist din düşmanlarının da sıkça kullandığı ifadelerdir. Bir ilahiyatçı olarak onlarla nasıl da aynı söylemi kullanabiliyorsunuz? Bir Cemaatin yaygın din eğitimi vermesi sizi nasıl rahatsız etti acaba?
10. Din artık melankoli ve gözyaşı olarak sunuluyor ve algılanıyor. Böyle bir din anlayışı sizi dünya sahnesinde yukarı çeker mi? Hazreti Muhammed’in hayatını öyle bir anlatıyorlar ki, öyle bir hayatın örnek alınması ve yaşanması mümkün değil. Bugün İslam dinini gizemli, esrarengiz bir din olarak sunanlar, asılsız kutsallıklar üretenler aslında kendi din ticaretleri için müşteri artırımı peşindeler.
Bir kez İlahiyatçı olarak “melankoli”gibi İngilizce-Latince kökenli yabancı kelime kullanmamalısınız. Bizim kelimelerimiz dertlerimizi anlatmaya yeter. Ancak kavramlar açısından da bu tür kelimeleri kullanmakla YENİK, EZİK olduğumuzu kabullenmiş olmaz mıyız? Onlarda olup da bizde olmayan hangi kelime vardır da onların kelimelerini kullanmaya devam ediyoruz. Meramımızı anlatırken o duygu veya olayın ya Türkçesini ya da toplumun bildiği İslâmi Kavramı kullanmalısınız. Mesleğinden utanan tipik İLAHİYATÇI tepkisi gibi, sürekliGÂVURCA kelimelerin tercih edilmesi ne yazıkki sosyal bilimciler arasında ağırlıklı olarak bu tür ilahiyatçılarda vardır.
“İman edenlerin Allah’ı zikredip anma ve O’ndan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine Kitap verilenler gibi olmasınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı. Onlardan birçoğu fâsık/ yoldan çıkmış kimselerdir.” (57/Hadîd, 16)
“Siz bu söze mi hayret ediyor, gülüyorsunuz da ağlamıyorsunuz! Ve siz gaflet içinde oyalanmaktasınız! Haydi Allah’a secde edip O’na ibâdet/kulluk edin!” (53/Necm, 59-62)
“De ki: ‘Siz ona (Kur’an’a) ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, bundan önce kendilerine ilim verilen kimselere o (Kur’an) okununca, derhal yüz üstü secdeye kapanırlar. Ve derlerdi ki: Rabbimizi tesbih ederiz. Rabbimizin vaadi mutlaka yerine getirilir. Ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar. (Kur’an okumak) onların huşûunu/saygı ve korkularını artırır.” (17/İsrâ, 107-109)
“Rasûl’e indirileni duydukları zaman, farkına vardıkları geçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: ‘Rabbımız! İman ettik, bizi (hakka) şâhit olanlarla beraber yaz.” (5/Mâide, 83)
“Eğer Biz bu Kur’an’ı bir dağa indirmiş olsaydık, muhakkak ki onu Allah korkusundan başını eğmiş, dağılıp parça parça olmuş görürdün.” (59/Haşr, 21)
Daha çok ayet sıralayabiliriz. Kuranı Kerimde bu kadar ayet varken siz nasıl bu denli ağlamak, ürpermek türü ruh hallerini “Din artık melankoli ve gözyaşı olarak sunuluyor ve algılanıyor” şeklinde ifadeyle bir de gizem, esrarengizlik, asılsız kutsallıklar diye sizin ithamlarınızla aşağılar hafife alırsınız. Siz nasıl bir İlahiyatçısınız?
Evet kimi insanların bir takım abartıları olmuş olabilir ama bu abartıyı nasıl olur tüm cemaatlere yayarsınız. Nasıl bir adalet anlayışına sahipsiniz? Unutmayın bu ülkede İslâm adına kimse yokken cemaatler vardı. Sizin de kurumdayken en hafif ifadeyle kadrolaşmalarından habersiz kaldığınız bu FETÖ fitne hareketi üzerinden nasıl olur de tertemiz cemaatleri de suçlarsınız.
Görüyor musunuz, Peygamber Efendimiz (S.A.V.) ifadesiye bu cimriyi. Peygamber Efendimiz (S.A.V) ismi anıldığı zaman kendisine şefaat getirmeyeni cimri diye tanımlıyor. Gördüğünüz gibi sadece “Hazreti Muhammed’in hayatını” diyor. S.A.V dememek Peygamber Efendimize karşı yapılmış hürmetsizliktir.
11. “Din, acı, gözyaşı, melankoli ve menkıbedir” dedik. Ya geçmişe özlemle ya da bir kurtarıcı bekleyerek vakit geçiriyoruz. Bireyi ve birey bilincini, birey sorumluluğunu yok ettik. Başımıza geleni de hep “ya Allah’ın gazabı ya da ötekinin kötülüğü” diye anlattık. “Sen sadece dua et, hatta en etkili ve gizemli duayı ve zamanı bul yeter, bunlardan kurtulursun” diyerek piyangocu bir anlayışı besledik. Halkı böyle besleyince onlar da buna uygun hoca tipi istemeye başladı.
Yine, bütüne göre çok az olan istisnaları hariç tutmak kaydıyla, hiç kimse geçmişe takılıp bir kurtarıcı beklemiyor, kimse sadece duayla yetinmiyor. Ne yazıkki burada da Müslümanları itham ediyorsunuz.
Hele hele Medineye hicret edildiğinde Müslümanları birbirleriyle kardeş yaparak tek başınalıktan uzaklaştıran İslâmın bu ilkesinin tam tersine BİREYvurgusu yaparak, Batıyı perişan eden, Batıyı yalnızlaştıran, tek başına yaşamaya hapsedip hatta tek başına ölmesine sebep olan Batıdaki İNDİVİDÜALİZM AKIMI FİTNESİNİ Müslümanlar arasında meşrulaştırmak türü bu yaklaşımın İslâmla alakası yoktur. İslâmda bir insanın hukuku çok önemlidir, insan teki bu bağlamda elbette masundur, ancak Bireycilik akımını meşrulaştırırcasına vurguların İslâmda yeri yoktur. Batı bugün,BİREYCİLİK FİTNESİNDEN kurtulmaya bakarken, İlahiyatçılarımızın onların çöplüklerini bize taşımaya çalışmaları çok acıdır.
12. Böyle bir dini anlayışın, çocuklarımız, torunlarımız tarafından nasıl karşılanacağından emin değilim. Artık yavaş yavaş yol ayrımına geliyoruz. Çocuklarımız, torunlarımız sorguluyor, görüyor, biliyor. Bireyin olmadığı, kadın hakkı, insan hakkı, çevre bilinci, bilgi üretimi, sosyal adalet, hukuk, özgürlük, düşünce gibi temel değerlerin yeterince gelişmediği, sadece melankoli, sadece menkıbe, gözyaşı, ötekileştirme ve öfkenin yer aldığı bir din anlatımı İslamofobi’yi mahallemize indirecektir. Bizim çocuklarımız, torunlarımız da büyük sorular soracaktır.
Görüldüğü gibi burada da Birey, Kadın Hakkı, Çevre Hakkı Gibi fitne çıkarmak isteyenlerin ısrarla kullandıkları söylemler hakka hizmet etmezler. Elbette hakların her türlüsü kutsaldır(yanlış oldu herhalde size göre “Yücedir” mi demem gerekecek) ancak bu hakların ihlallerinden İslâm Dünyası değil Batılılar sorumludur.
13. Bizim din anlayışımız sığlaştı. Dindarlığı dar bir alana hapsettik. Müslümanlar şeklen dindarlaştıkça, dünyevileşmesi de artıyor. İslam, seccadeni ser ibadetle ömrünü geçir demiyor. Düşünce, bilgi, yararlı iş, temizlik, haklının ve mağdurun yanında olma, iyiliği destekleyip kötülüğü önleme, insanı insan olduğu için sevme hepsi ibadettir. Sadaka ve iane kültürüyle ya da retorikle bunları sağlayamayız.
Dikkat edin lütfen bu şahsın saldırıların temelinde hep İslâmi Söylem var. Gözyaşı, sadaka, iane(hayret nasıl oldu da burada İngilizce kelime kullanmadın), kutsal, dua, tevekkül gibi hep İslâmi Kelimelere hücum ediyor.
Müslümanların önemli kısmı namazlarını bıraktı, oruçlarını bile bırakanlar var, Modernizm adı altında Müslüman Kadınlar kıyafetlerini de İslami Ölçülerden uzaklaştırıyorlar, vücutlarına yapışan elbiseler giyiyorlar. İslam ülkelerinde alkol tüketimi, bahis oyunları hızla artıyor. Çocuklarımız öncelikle Televizyon ve İnternet sebebiyle hızla bizden kopuyor.
LGBTİ Fitnesi gelecekte çocuklarımızı tehdit edecek birincil tehlike haline gelmeye başladı. Özellikle BİREYCİLİK FİTNESİ SEBEBİYLE Geniş ailelerimiz çekirdek aileye, çekirdek aileler de parçalanmış ailelere dönüşüyor. Müslümanların önemli kısmı rahatlıkla faiz alıp vermeye alıştı.
Gençler Anne-Babalarından ayrı yaşamaya başladı. Ama bunların hiç biri beyefendiyi ilgilendirmiyor. Sanki İlahiyatçı değil de iktisatçı, Yani onun konusu değil. Müslümanı aşağılama sırası geldi mi birden İlahiyatçı kesilip Müslümanı aşağılamaktan bir dakika geri durmuyor ama.
14. Kuran’ı Kerim ile aramız açıldı. Kuran’ı Kerim’in bize verdiği öğütlere kulak tıkadık ve kendi yanlışlarımıza kendimiz fetva vermeye başladık
Fitnenin büyüğü de sona kalmış. Kuranla aramız açılmış bu doğru ve son derece üzücü. Peki nerede Hadis, Nerede Sünnet. Oraya neden vurgu yok? Vurgu yok, çünkü yalan hadisler gerekçe gösterilerek SÜNNET TASFİYE EDİLMEKTEDİR.
Buraya kadar bu şahıstan bir tane İslam Dünyasını bu hale getiren BATI ELEŞTİRİSİ duydunuz mu? Neden Batı eleştirisi yapmalıyız mı diyorsunuz? Çünkü İslam Dünyasının bu hale gelmesinin birinci derecede sorumlusuVAHŞİ BATI’dır. İslâm Dünyasına olan saldırılarını yüzyıllardır ve bugün bile devam ettiren BATI’dır, asıl suçlu.
Asıl suçlu Batıdır, ancak bu tür ilahiyatçıların hiçbirinden BATI eleştirisi duyamazsınız. Korkarlar. En büyük korkuları da bu tür sosyetik, seküler, Batıcı kişilerce aşağılanmaktır. İşin tuhaf yanı bu aşağılanmayı da ciddiye alırlar. Mesela sadece “ARAPÇA BİLİYOR” görünmekten utanırlar.
Dil bilmeyi Peygamber Efendimiz(S.A.V)tavsiye etmektedir ama bu tür ilahiyatçılar başka dil öğrenmeye, Arapça’dan başka dil de biliyorum vurgusu yapabilmek için kompleksten sıyrılmak için çalışırlar. Aşağılandıkları zaman kendilerini savunma yarışına girerler.
İsterseniz deneyin, bunların karşılarına seküler, Batıcı, küstah, süslü-püslü bir yakınınız olduğu halde bir çıkın bakın,SİZİ NASIL YALAYACAKLAR. Bir de bu tür İlahiyatçıların karşısına mazlum, hatta bir cemaat mensubu garip bir Müslümanla çıkın ve bakın, nasıl onaTEPEDEN BAKACAK, NASIL ONU AŞAĞILAYACAK.
HALBUKİ İLAHİYATÇILIK NE BÜYÜK BİR MEZİYETTİR.
İSLÂM İLMİ, İLİMLERİN EN ŞEREFLİSİDİR. KEŞKE İLAHİYATÇI OLABİLSEYDİM.
Prof. Dr. Ebubekir SOFUOĞLU / Ülke Postası
.
Mehmet Görmezi Parlatma Faaliyeti mi bu?
Son yıllarda Diyanet kurumuna damgasını vurmuş bir isim var: Prof. Dr. Mehmet Görmez.
2003-2010 yılları arasında Diyanet İşleri Başkan Yardımcılığı, 2010-2017 yılları arasında ise Diyanet İşleri Başkanlığı yapan Mehmet Görmez bilhassa 2016 yılından itibaren hep tartışmaların odağında kaldı.
15 Temmuz darbe kalkışmasının ertesinde Diyanet’te FETÖ yapılanmasına hiç ses çıkarmamakla suçlanan Görmez, bu terör örgütüne karşı milleti ve gençliği uyarmadığı için de çok tenkit edildi.
Hatta kendisi bir TV programında 2009 yılında Kazakistan’da emekli bir diyanet işleri başkanının FETÖ konusunda kendisini uyardığını bildirmişti. Ne hazindir ki Kazakistan emekli diyanet işleri başkanının kendisini uyardığını Türkiye ancak meş’um darbe teşebbüsünden sonra 2017 yılında öğrenebilecekti. Bunlar muhtemelen zevahiri kurtarma çabalarıydı.
Görmez’in 15 Temmuz gecesinde o zaman MİT’in başında bulunan Hakan Fidan’ı ziyaretinin asıl sebebi bir türlü dile getirilemedi. Söylenen gerekçeler ise kimseyi tatmin etmedi.
Yine o gece camilerde okunan salalar toplumun birlikte hareketine önemli katkı sağlarken Görmez’in İstanbul Müftüsü Rahmi Yaran’a haber gönderip durdurulmasını istemesi çok manidardı!..
Fakat bu konu da birilerinin radarına takıldı ve dillendirilemedi.
Nihayet büyük bir FETÖ projesi olan Kutlu Doğum Haftası kaldırılmak istendiğinde Görmez açıkça meydan okudu. “Kutlu Doğum Haftası, Diyanet’in projesidir”, diyerek üstlendi ve kaldırılamaz dedi.
Aslında bu karşı duruş açıkça sayın Cumhurbaşkanına bir başkaldırı idi.
Nitekim dinde, büyük bir fitneyi feda etmemek adına başkanlıktan oldu.
O günlerde FETÖ’ye yollamış olduğu bir kitabın başına yazdığı cümleler de ayrı bir fecaatti.
Görmez böylesi şaibelerle görevden alınsa da kendisine derhâl yeni roller biçmeye muvaffak oldu. Bu görevler ve icraatlar öyle basit ve geçiştirilecek türden değildi.
İlk olarak bir zamanlar yardımcısı olduğu eski Diyanet Başkanlarından Ali Bardakoğlu’nun başında bulunduğu Kuramer’de faaliyetlere başladı. Kur’ân-ı kerimi ayıklama ve çağa uydurma faaliyetlerinin tam gaz devam ettiği bu kurumu Diyanet acilen feshetmelidir.
Diğer taraftan Uluslararası İslam Düşünce Enstitüsü’nü (İDE) kurdu. Enstitü bu yıl beşinci senesinde ilk mezunlarını verdi.
İDE nereye bağlıdır? Büyük masraflarını kim karşılamaktadır. Burada yetişen gençler nerede istihdam olunacaktır. Bunların hükmü nedir açıkçası anlamak imkânsızdır.
Görmez’in fikir yapısı ise her geçen gün bambaşka durumlara dönüşmektedir.
Habertürk TV’ye sık sık davet edilip gündeme taşınması manidardır. Zira bu davetler normal değildir.
Habertürk TV ne hikmetse 2017 yılından beri Görmez’i önce FETÖ konusunda yapmadıklarını kapatmak veya kılıf üretmek için uğraştı.
Sonraları ise dinî her meselede sanki şu anda da Diyanet’in en büyük otoritesi gibi kendisini çağırmakta ve parlatmaya devam etmektedir.
Oysa Görmez’in fikirleri ciddi tartışma konusu olmaktadır.
Kur’ânı şahsi okumalar!
LGBT tartışmalarının şiddetlendiği bir sırada Görmez de konuya dâhil olmuştu. Ancak açıklamaları kafa karıştırmaktan başka bir işe yaramadı. Bir taraftan LGBT’ye karşı gibi olduğunu ima ederken bir taraftan da “Bu tür musibetleri belirli bir günah grubuna bağlamamız doğru değil” diyerek âyet-i kerime ve hadis-i şerifleri göz ardı ettiğini gösterdi. Yine, “Büyük günahlar artık değişti. Bizim günah-ı kebairleri Kur’ân’ı Sünneti dikkate alarak güncellememiz gerekiyor” sözlerini de sarf ediyor. Demek ki yakın bir tarihte LGBT’li olmayı günah-ı kebairin dışına atabilir!..
Demek ki Görmez’e göre; hadis-i şeriflerdeki hükümler ve anlatılanlar şöyle dursun, Kur’ân-ı kerimde, livataya düşen Lut kavmine indirilen azabdan da bahsedilmiyor, demekti hâşâ!
Nihayet Görmez’in, Kurban Bayramında yine Habertürk TV’de katıldığı son programda yaptığı değerlendirmeler de milletin infialine sebep oldu.
Görmez burada kurbanı değerlendirirken “İbrahim aleyhisselama oğlu İsmail’i kurban etmesini Allah emretti dersek yanlış bir söz söylemiş oluruz” noktasından hareketle değerlendirmeler yaparak şöyle demişti:
“Kurban meselesinde bir defa şunu söylersek Kur’ân’a aykırı bir şey söylemiş olur. Aslında Allah onu emretti. Çocuğunu kesmeyi. O da Allah’ın emrini gelip söyledi değil.” Saffat suresi 102. âyetini okuyan Görmez ardından şöyle ifade ediyor:
“Rüyamda seni kurban ettiğimi gördüm; düşün bakalım sen bu işe ne diyeceksin? Dedi ki: Babacığım! Sana buyurulanı yap; inşaallah beni sabredenlerden biri olarak bulacaksın. Bunu emir olduğunu söyleyenler peygamberlerin rüyalarının vahiy olduğunu ifade eden kuvvetli hadisler var. Ona dayanarak bunu söylüyorlar. Ama ben şahsen kendi okumalarımdan bunun bir emir değil; ama bu rüyadan Hazreti İbrahim’in bir çıkarımıdır…”
Görmez devamında süslü cümlelerle konuya devam ediyor.
Görmez ancak erbabının anlayabileceği bir sinsilikle bir anlamda zehrini akıtıp sahneden çekiliyor. Konu o kadar önemli ki! Görmez burada vahyin şekillerinden birinin de rüya olduğunu kabul etmiyor. Yani açıkça vahyi kabul etmediğini göstermiş oluyor. Dahası, hâşâ Hazreti İbrahim aleyhisselamın da yanlış anlamış olduğunu söylemiş oluyor! O rüyanın vahiy ve emir olduğunu devamında gelen âyetler de teyit ediyor zaten.
Nitekim Görmez’in kendisi de “Peygamberlerin rüyalarının vahiy olduğunu ifade eden kuvvetli hadisler var” dedikten sonra, ama ben şahsen kendi okumalarımdan bunu böyle anlamıyorum, demesi nasıl bir zihniyettir! Hazreti İbrahim’in çıkarımı öyle oldu fakat benim okumalarım bambaşka. Şu ifadeler “ben Hazreti Muhammed aleyhisselamdan ve Hazreti İbrahim aleyhisselamdan daha iyi okurum” iddiasında bulunmak değil midir?..
İlim mi gitti, âlim mi kalmadı?
Her Müslüman bilir ki Peygamberlerin rüyası bizim rüyalarımız gibi değildir. Onlar sâdık rüya görürler. Yani onların rüyalarında gördükleri şeyler aynıyla gerçektir ve hüküm ifade eder. Bunun misalleri Kur’ân-ı kerîmde mevcuttur. Hatta peygamberler rüyalarında vahiy bile alırlar. Şanlı peygamber efendimiz nübüvvet gelmeden altı ay evvel sâlih ve sâdık rüyalar görmeye başlamıştı. Rüyasında gördüğü her şey sabah aydınlığı gibi aynen çıkardı. Bu sebeple Allah Resûlü’nün “rüyamda gördüm” diye anlattıkları ile ona melek vâsıtasıyla veya diğer yollarla bildirilenler arasında, kesinlik ve gerçeklik bakımından hiçbir fark yoktur.
Bu gerçek ayan beyan ortada iken Görmez’in Habertürk kanalında bu imanı yıkan tezviratta bulunması nasıl bir cürettir. Bundan daha vahimi bu ülkede kendisine cevap verecek bir İslam âlimi kalmadı mı sorusuna muhatap oluşumuzdur. Bu şahsın okumaları hadis-i şeriflerin önüne geçerken şu ülkede konuşacak adam mı yok? Şimdi bunun yetiştirdiği İDE’deki gençleri (aynı düşünceye sahip olanlar için söylüyorum) nerede istihdam edeceksiniz söyler misiniz?
İsveçli bir değil bin Kur’ân yaksa Kur’ân-ı kerime zerre zarar veremez. Bilakis ilgi ve alakayı artırabilir. Fakat Görmez gibiler, Kur’ân-ı kerim üzerinde derin şüpheler meydana getirerek inancı ve imanı tehlikeye atmaktadır!..
Mehmet Görmez’in fikir dünyası Fazlurrahman, Musa Carullah ve Ali Şeriati gibi isimlerle şekillenmiştir.
Abduh, Afgani ve Reşid Rıza’nın peşinden giden Fazlurrahman, Musa Bigiyef ve Ali Şeriati’yi rehber edinenler şimdi tarihselcilik girdabında Kur’ân-ı kerimi tartışmaya açmışlardır! Bunlar gemi azıya almışçasına gençlerimizi ruhi bunalımlara doğru çekmektedir. Hepsi aynı zehirli pınarın suyunu ikram etmektedir.
TEFEKKÜR
Aşka kâbil dil mi yok şehr içre yâ dilber mi yok
Mest yok meclisde bilmem mey mi yok sâgar mı yok
Şeyhülislam Yahya Efendi
Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil
07.07.2023
Türkiye Gazetesi
|
Bugün 90 ziyaretçi (290 klik) kişi burdaydı! |
|
|
|
|
AYNAKÇILAR, KAYNAKLARI DA AŞAĞIDA...
SA'ÎD NURSÎ KİTAPLARINDA DİYOR Kİ:
1- "Allah âyeti böyle deseydi dahâ güzel olurdu."
2- "Sultân Abdülhamîd haydutdur."
3- İttihâdçilardan (masonlardan) 19 bin altın aldım."
4- Cumhûriyyetcilerden,150 bin banknot aldım."
5- “Mazlum kâfirler şehîd olur."
6- “Dînler arası diyaloğu savunur."
7- “Ermenilerle dost olup el-ele vereceğiz."
8- “Şimdiye kadar yazılan tefsirlerin en üstünü; Nurculuk Risâleleridir.”
9- “Bu devrde tarîkata lüzûm yoktur."
10- “Sözler kitâbımı 40 dakîka okuyan evliyâ olur."
11- “Mehdî, 1400’de gelecek."
12- "Jön Türklerin (masonların) çokları iyidir."
13- “Mason Cemâleddîn Efgânî ve mason Muhammed Abduh’a ‘üstâdım' diyor."
14- “Mason İttihâd -Terakkî partisi̇nin teşkîlât-ı mahsûsası kadrosundan olup tetikçilerdendir.”
15- “Osmânlı Devletinin İslâmla alâkası yoktur."
16- “Ebcedle gayb bilinir."
17- “Kur’ani kerimden başka her kitâba İsrâ'îliyyât girmiştir."
18- “Kürt te'âli kurucularındandır."
19- “En üstün millet Kürt milletidir."
20- “İmâm-i Rabbânî’ye tenkîd ederek derim ki…"
21- “Tahsîli üç aydır."
22- “Eshâbdan sonra gelen en büyük âlimmiş…”
23- "Tîmârhânede altı ay delilikten tedâvî görmüştür.”
24- "Kur’ân-i kerimde 33 yerde benden bahsediliyor”
25- “Risâle-i nûrun yazılmasına çalışmak,100 bin kürdün öldürülmesinden iyidir.”
26- " Yahudiler, hıristiyanlar, müslümanlar, budistler hatta ve hatta ateistler bir çatı altında toplanmalı, dünya dinler birliği kurulmalıdır."
KAYNAKLAR:
1- İşârâtü’l- İ’câz, Bakara Sûresi, 25. Âyet-i kerîme açıklaması;
2- Tarihçe-i hayat;
3- 14. Şü’â;
4- 14. Şü’â;
5- Kastamonu Lâhikası;
6- Sikke-i Tasdîk-i Ğaybî;
7- Tarihçe-i Hayat;
8- İşârâtü’l- İ‘câz;
9- Mektûbât, 5.mektûb;
10- Mektûbât, 5.mektûb;
11- Sözler;
12- Münâzarat;
13- Tarihçe-i Hayat;
14- Münâzarat
15- Volkan Gazetesi, sayı,18;
16- Sikke-i Tasdîk-ı Ğaybî;
17- Muhâkemat;
18- Prof. dr. Târık Zafer Tunaya, Türkiyye’de Siyâsî Partiler, c.2, s 215;
19- Dîvân-i Harb-i Örfî;
20- Mektûbât, 8.mektûb;
21- Sikke-i Tasdîk-ı Ğaybî;
22- Sözler
23- Şu’âlar,14.şü’â, târîhçe-i hayât
24- Sikke-i Tasdîk-ı Ğaybî
BeğenYorum YapPaylaş
Alaettin Erdogan, Mustafa Yunus Gonca, Abdurrahman Önder Cankat ve 11 diğer kişi bunu beğendi.
5 paylaşım
Yorumlar
Gezgin Dağların Aslanı Kurt
Gezgin Dağların Aslanı Kurt
Beğenmekten Vazgeç · Yanıtla · 1 · 30 Kasım, 18:10
Faruk Salt
Faruk Salt Hani bir atasözümüz vardır: "Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al" der. Kısaca FETÖ'ye bak hocasının ne mal olduğunu anla. Ya da hocasına bak FETÖ nün ne mal olduğunu anla. Al birini vur ötekine...
Beğenmekten Vazgeç · Yanıtla · 2 · 30 Kasım, 18:15 · Düzenlendi
Yusuf Atay
Yusuf Atay Seyit nursi hiç bir zaman devletine karşı ihanet etmemiştir kendini fetu gibi kutsalda göstermemiştir + bu Kürttür kutsaldır diye bir Irk gütmemiştir sadece Osmanlı'nın Özünü ve İslam'ı takip etmiştir sadece karşı Çıktığı şunlar olmuştur dans içki şarap yüksek topuklu ayakabılar şapka baldır bacak giyinme baş örtü yasağı putlaşma avrupanın dumuzlaşmış ahlakı bunlar hepsi Osmanlı yıkıldıktan sonra Türkiye'ye zorla soktular sizlerden rica ediyorum Nursi ile fetuyu aynı tutmayın
Beğen · Yanıtla · 30 Kasım, 19:04
Ayhan Gonca
Ayhan Gonca Hadi be sende... Okumaz araştırmaz oturduğumuz yerde ahkâm kesersiniz... Kaynaklarıyla o şahsın kim olduğu yukarıda yazıyor. Okudun mu sen yazıyı.? Diyelim ki okudun demek ki anlamamışsın...
Beğen · Yanıtla · 30 Kasım, 20:34 · Düzenlendi
Ayhan Gonca
Ayhan Gonca Ne seyitiymiş. Gerçi o kelimenin doğrusu da seyyid dır. Sen seyyid görmemişsin. Gel de sana gösterelim..
Beğen · Yanıtla · 30 Kasım, 20:35
Yusuf Atay
Yusuf Atay Benim için dinini imanını bayrağını namusunu vatanını kuruyan her kes seyittir bu Uğur'da öğlende şehittir ben kimseye ahkam kesilmiyorum Ayhan bey sadece insanları tanımadan yargılamak istemiyorum
Beğen · Yanıtla · 30 Kasım, 20:47 · Düzenlendi
Ayhan Gonca
Yusuf Atay sen yanlış biliyorsun, seyyid, peygambr efendimiz aleyhisselatü vesselamın torunu hazreti Hüseyn'in şerifte hazreti Hasan'ın soyundan gelenlere denir. Ama senin suçun yok. Temel bozuk olunca peşinden gittiklerin de İngiliz ajanı hainler olabiliyor.
NURLU VE NURSUZ
YÜZÜ NURSUZ OLANIN KALBİNDE NUR NE ARAR?
DİN DİYE YAZDIKLARI KÜFÜR VE ZEHİR SAÇAR!
ÇATIK KAŞ, SOMURTKAN YÜZ, MÜNÂFIK ALÂMETİ,
YÜZE VURUR KALBİNİN BOZUKLUĞU ZULMETİ!
EVLİYANIN YÜZLERİ AY MİSÂLİ PARILDAR,
ONU GÖREN HER KİŞİ, ALLAHINI HATIRLAR!
KALBİ NUR KAYNAĞIDIR HEP YÜZÜNE AKSEDER,
NAZARI VE SÖZLERİ KALBLERE TESİR EDER.
ONLARLA BERABERLİK KALBİN PASINI SİLER,
DERDLİ GELEN MÜSLÜMAN DERDSİZ OLARAK GİDER!
ANLADIK MI BU FARKI, GÖKLER NERDE YER NERDE?
DAHA NE SÖYLİYEYİM, GÖZLERE İNMİŞ PERDE?
DİN ÂLİMİ POZUNDA YAZIP SÖYLER ZINDIKLAR,
PEŞİNDEN ANCAK GİDER DİN CAHİLİ AHMAKLAR!
NURSUZ OLAN HANGİSİ, NURLU OLAN VELÎDİR,
SALİH MÜSLÜMAN ANLAR, FİRÂSET SAHİBİDİR.
KİTAB VE BELGELERLE İKNÂ OLMAYAN KİŞİ,
EZELDE NASİPSİZDİR, ÇEK FİŞİ BİTİR İŞİ!
HAKİKÂTİ SAMÎMİ ARAYAN HER KULUNU,
RABBİMİZ NASİP EDER, BULUR DOĞRU YOLUNU.
EHLİ SÜNNET ÂLİMİ, KURTULUŞ REHBERİDİR,
KİTABINI OKUMAK SEÂDETE ERDİRİR.
DOĞRU ÎMAN, BİLGİYİ SEN ORADA BULURSUN,
OKUYUP İNANIRSAN AZAPTAN KURTULURSUN!
EN BÜYÜK TEHLİKEDİR, İMÂNSIZKEN CAN VERMEK,
BU YÜZDEN CEHENNEMDE EBEDİ AZAP GÖRMEK!
EHLİ SÜNNET İNANCI SENİ CENNETE SOKAR,
YETMİŞ İKİ SAPIĞA CEHENNEMDE AZAP VAR!
DÜNYADA KİMİ SEVDİN, SEN KİMİN YOLUNDASIN?
AHİRETTE SEN YİNE ONUNLA OLACAKSIN!
SAPIK DİN ADAMLARI ŞEYTANIN ELÇİSİDİR,
EHLİ SÜNNET ÂLİMİ İSLÂMIN BEKÇİSİDİR.
ALLAH İÇİN İHLÂSLA GÖSTERDİK TEHLİKEYİ,
UNUTMAZSIN İNŞAALLAH BİZE DUÂ ETMEYİ!
(GARÎBİ) 30.11.2015
Özal’ın merhum gazeteci Yalçın Özer ile 25 yıl önce yaptığı mülakatın hiç yayınlanmamış bölümleri ortaya çıktı. Özal, Osmanlı’nın ihanetle nasıl yıkıldığı, hainlerin İngilizlerle işbirliğine ilişkin, bugüne de ışık tutan çarpıcı bilgiler aktardı.
.
‘İslâmofobi’, ‘İslâmî terör’, ‘radikal-ılımlı-demokrat İslâm’ gibi yaftalar ile İslâm’a topyekûn savaş açan Batı’ya haddini bildirmek için Hilâfet’e muhtaç değil miyiz? Yalnızca dizilerde izleyeceğimiz veyahut kitaplarda okuyacağımız ‘güçlü lider’, ‘adil yönetici’, ‘cesur komutan’ gibi tiplemelerin canlı-kanlı bir şekilde ümmetinin başında olduğunu görmek için Hilâfet’e muhtaç değil miyiz? Sultan Abdülhamid’e benzetilmeye çalışan liderlerin Mescid-i Aksa’da ezan okunmasını yasaklayan Yahudi varlığına gıkını çıkaramadığını gördük. Üstelik bırakın ezan yasağını, Müslümanlara bombalar yağarken ‘iyi dostluk ilişkileri’ kurma adına ‘İsrailli’ yöneticiler ile ‘selfie’ çekenlerin haline şahit olduk. O halde “lime lime doğranmadan Kudüs’ü teslim etmeyeceğini” söyleyen Abdülhamid’in bu absürt benzetmelerden, iç politika malzemesi haline getirilmesinden, dizileri üzerinden reyting yarışına girilmesinden usandığımız için Hilâfet’e muhtaç değil miyiz?
ABD Başkanı Trump ilk göreve geldiğinde şu sözleri sarf etmişti: “En önemli işimiz Amerika’nın yükselmesini sağlamak. Tabii bunu yaparken diğer devletlerin hukuku çiğnenmeyecek. Hepsi için adil olacağız.” Bu, açık bir meydan okumaydı aslında. Ama hiçbir devlet cevap veremedi. Yine sözlerine şöyle devam etti, Trump: “İslâmî terörü bitireceğiz.” Bu söz de Müslümanlara açık bir tehdit ve düşmanlık ilanıydı. Maalesef ki, bu tehdit de cevapsız kaldı. Hatta İslâm coğrafyasındaki liderler kulaklarını dört açıp Trump’ın her sözünü emir telakki edercesine dinliyorlardı. Avrupa’da, Uzakdoğu’da hatta ABD içinde dahi Trump aleyhinde gösteriler yapılmasına rağmen İslâm coğrafyasında derin bir kabullenmişlik vardı. Müslümanların ne yöneticilerinden, ne de tebaasından “çıt” çıkmamıştı. Her hakareti, her tehdidi ve her aşağılamayı sineye çektiğimiz gibi bunu da çektik. İşte iç çekişlerimizden, suskunluğumuzu kıramayışımızdan, kabullenişimizden ve sahipsizliğimizden dolayı hiç olmadığı kadar Hilâfet’e muhtaç değil miyiz?
Âlimlerimiz hep bir ağızdan “görmedik”, “duymadık” ve “söylemeyiz” diyorlar. Dolayısıyla şöyle bir tablo oluştu: Helal-haram demeden yiyen bir toplum haline geldik. Hac-umre ibadeti Amerikan dolarıyla yapılırken, kurbanlar kredi kartları ile alınır hale geldi. Faiz bütün hücrelerimize işledi hatta ne alsak da kredi çeksek noktasına geldik. Ahlak, namus ve aile kavramları yerle yeksan olmuş. Nesil yetiştirmek, evlenmek gibi işlerden korkan gençlere şahit olmaktayız. Çok da haksız sayılmazlar, zira güvene dair ne varsa yıkmışız; bozulmuşuz, sindirilmişiz, ifsat olmuşuz. Müslümanın ifsat olduğu bir dünyanın refahından, güveninden bahsedebilir miyiz? İslâm’a muhtaç olan bir dünyaya kendimizin anlamlandıramadığı mefhumları anlatabilir miyiz? İşte böylesi bir dünya, hidayeti ve nuru taşıyacak olan Hilâfet’e muhtaç değil mi?
Ya çocuklar? Suriye’nin yetimleri, Arakan’ın sahipsizleri, Kudüs’ün yasaklıları, Türkiye’nin eğitilmişleri (öğütülmüşleri)… Ya dünyanın geri kalanı? Mesela gözünü İslâm ile açamayanları, İslâm’ı tanımaya engel olunanları ya da yanlış tanıyanları, ahlakı, izzeti, şerefi tadamayanları… onlar kadar İslâm’a susamış, dolayısıyla da Hilâfet’e muhtaç başkaları var mı? Doyurulmayan, hakları gaspedilen yetimlerin, anne-babalarını bombardıman sonucu kaybeden bebelerin, sistematik zihin harpleri yaşayan çocukların müreffeh bir hayat, güvenli bir çevre, temiz bir nesil, verimli bir eğitim gibi zaruri ihtiyaçları nasıl karşılanacak? Hilâfet olmadan mümkün mü?
Kadınlarımız... Dünyanın bütün kadınları, kendilerine hak ettikleri değeri vermeyen iğrenç sistemlerden kurtulmak için Hilâfet’e muhtaç değil mi? Kapitalizmin vahşiliğine kurban giderek ticari malzeme olarak kullanılması, reklam aracı veyahut cezbedici unsurları ile kazanç elde etme alışkanlığı, bilindik gerçekler değil mi? O halde onlara korunulması ve incitilmemesi gereken bir ‘değer’ olarak bakan İslâm’ın tatbiki gösterilmelidir. Kadınlar evinin mürebbiyesi, evlatlarının öğretmeni, eşinin dayanağı, ailenin koruyucusu kısacası toplumun mimarlarıdır. Onları karanlıklardan aydınlığa çıkaracağını vadeden Rabbimizin kendisi değil mi?
Ahlakımızın korunması, adaletin tesis edilmesi ve zulmün bitmesi için Hilâfetten başka nasıl bir çözüm olabilir ki? Mesela parlamenter sistemin yapamadığını başkanlık sistemi mi yapacak? 93 yıldır yaptıkları anayasalar ile bozgunculuk ve fitneyi körükleyen insanlar gidecek yerini olağanüstü özelliklerde insanlara mı bırakacaklar? 6 yıldır Suriye’de akan kanı durduramayan İslâm coğrafyasının liderleri bundan sonra mı durduracak? 70 yıldır işgal altında inleyen Filistin’in derdine kim derman olacak? Orta Asya’nın mazlumlarına düşmanları ile kardeşlik kuran liderler mi yardım edecek? Halep’i düşmana teslim edenlerin oyunlarına şahit olduk. Arakan’ın sahipsiz evlatlarına halkından para toplayarak yardım gönderdiğini iddia edenlerin yardımlarını da gördük; zalim Budist yönetimine teslim ettiler. Müslümanlar dost görünümlü düşmanları da gördü, Abdülhamid görünümlü Tiranları da… Yardım görünümlü ihanetleri de gördü, kardeş görünümlü hainleri de… Gel gör ki, bir tek şanlı Hilâfet’i ve Halifesini göremedi. Heyhat ki, bir de çözümden bahsediyorlar.
Dünyanın gerçekten neye muhtaç olduğunu bilmeyenler, çözümsüzlük girdabında debelenip dururlar.
.İNGİLTERE NEYLER? ABD NE NEYLER?
Çok değil bundan yıllar önce yani babalarımızın dedeleri zamanında küffarın oyunları ile yıkılan cihanşümul bir devletimiz vardı. Siyasi varlığımız, Allah’ın yardımıyla kimsenin kem gözle bakamadığı heybeti ile anılırdı. Allah’ın diğer dinlerden üstün kıldığı din sayesinde basiretimizin genişliği dünyayı fesattan korur, dünyaya ferahlık sağlardı. Maalesef İslam Hilafet Devleti yıkıldıktan sonra siyasi heybetimiz çöktü ve basiretimizi yitirdik.
İslâm, devletten ve toplumsal yaşamdan koparıldı. Ardından topraklarımız kâfir Avrupalı işgalciler tarafından talan edildi. Topraklarımız tahrip ettiler, böldüler, servetlerini yağmaladılar, bizleri aşağıladılar. Siyasi mefhumları olan milliyetçiliği, ulusalcılığı, laikliği nifak tohumu misali ektiler.
Küffarın fikirleri, nizamları ve uşakları sayesinde Müslümanlar üzerlerinde siyasi tahakkümleri üstün çıktı. Bu sayede İslâm dini, ümmetin evlatlarının nefislerinde siyasî ve teşriî niteliklerini kaybetti.
Bizler için artık İslâmî akide, siyasî bir akide olarak addedilmiyordu. Böylece bizler nezdinde İslâm'ın hem bir akide hem de hayat, devlet ve toplum için bir nizam olduğu düşüncesi zayıflar hale geldi.
Ne hikmetse bu sarsıntılardan sonra siyasi mefhumlardan hep mahrum kalındı. İslami devlet olmayınca siyasi olma itibarından düşen Müslümanlar birbirlerine pek çok şey anlattı. Fakat İslam’ın özel siyasi mefhumlarından mahrum olmak, başımıza gelenlerin izahını bin bir gece masallarını aratmayan siyasi görüşlerin neşet etmesini sağladı.
Bir kaçını zikredelim ki hem makaleyi yazma kastımız anlaşılsın hem de Müslümanlar olarak İslam dininin özel siyasi mefhumlarına ne kadar ihtiyacımız olduğu fark edilsin. Kastımızın en önemlisi de ABD ve İngiltere ile ilgili siyasi mefhumların neler olması gerektiği hakkında zihnimize zerre miktar katkı sağlayan bilgiler eklenmesidir.
İslam’ın dünya siyasetindeki liderliğini kaybetmesi hususunda bazı mektep görmüş, mürekkep yalamış kimseler dediler ki “Pozitif ilimlerde olduğu gibi sosyal ve beşerî ilimler de aynen kavrandığı vakit olayların hikmeti ortaya çıkacaktır. Murâd-ı ilâhî berraklaşacaktır. (Ümmetin yaşadığı sarsıntılar) Allah’ın takdirinin gerçekleşmesiyle hiçbir mahlûkun güç yetirebilmesi mümkün olmayan hadiseler olduğuna göre bundan korkulmaz, utanılmaz ve sefaletine düşülmez. (Yaşanılan olaylar karşısında) Sabırlı olunmalı ve tevekkülün kemâline ulaşılmalıdır. İslam’ın ortaya çıkma nöbeti “cemâl” de ise şükrün, “celâl” de ise sabrın bereket ve huzûruna nâil olunmalıdır. (İslam ümmetinin) Yükselişte olduğu gibi çöküşte de bu kadere ve daha emin bir tâbirle murâd-ı ilâhîye paralelinde ilerlenmeli, ters düşülmemesi gereklidir.”
Evet bu okuduklarınız bir zamanlar (1923-1960 arası) İslam ümmetinin içinde bulunduğu durumun siyasi analizini yapan kişilerin sözleriydi… Sanki akaid kitabı okumuş gibi hissettiğinizin farkındayım. Fakat bir zamanlar Müslümanlar siyasi olayları bu vb. İslami ifadeler ve semboller ile anlamlandırıyorlardı. Siyasi varlığımız Lozan ile kaldırdıktan hemen sonra bunlar ile bir müddet avutulduk. Çünkü bir zümre ısrarla, Hilafet’in kaldırılma vakıasını ameli konudan çıkartıp akaid konusu haline getirmişlerdi. Bundan mütevellit herkes kaderine razı olmuştu…
Tabii zaman ilerledikçe yani ABD’nin Türkiye’de siyasi ortamlara hakim olma sürecini yaşadığımız 1960’lı yıllardan 2000’li yıllara kadar, siyasi mefhum ve görüşlerimize Mehdi ve Deccal çarpışması hakim oldu. Siyasi analizlerimizin malumatları Mehdi ve Deccal hakkındaki kıssalar, hikâyeler ile doluydu. Tabii İslam’ın özel siyasi mefhumlarından yine mahrum olduğumuz için yine hedefi ıskalamıştık.
Amma velakin bu ıskalama ile sadece sevabın miktarında bir eksilme olduğunu düşünmüştük. Yaşadığımız siyasi olayların neticesinde Allah (s.v.t.)’nın farzlarını ihmal edip, haramları işleyeceğimiz hiç aklımıza gelmemişti.
Bu yılların tamamında İslam’ın siyasi mefhumları mugalatalı anlatıldığı için Türkiye’yi yörüngesine almak isteyen ABD ve İngiliz çatışmasında olup biten hadiseleri anlayamadık. Sohbetlerimiz her defasında Mehdi ve Deccal kurgularıyla anlatıldığı için kimin ne tarafta dans ettiğini kimse anlamamıştır.
Özetle bu yıllarda Deccal’ın sistemi kapitalizm kurulmuş, dünyayı ve insanlığı felakete sürüklemektedir. Mehdi, Deccal sistemini devralacak ve yeni bir sistem kuracak insanlık çağ atlayacaktır. Tabii ki böyle bir gaybi bir mesele siyasi itikat haline getirildiğinde bizlerde ekonomik krizlerin ne anlama geldiğini, iflas ederek öğrendik. Koalisyon hükümetlerinin kavgalarını seçimler yaparak örtbas ettik. Mafya çatışmalarına anlam veremeyip, devletin yerin altında yönetildiğini gördük. Kim? Niye? Niçin? darbe yaptı anlamadık. Fakat bu sırada ne müttefikimiz ABD’yi gördük! Ne de sayın kraliçeyi fark ettik!
Müslümanlar da nasıl olsa Mehdi zuhur edecek niyetiyle bu iki ideolojik gücün mevzilerine adam devşirdiler. “Bizler de onun ordusunu hazırlamak için mevcudun (sistemin) içerisinde varlığımızı korumamız gerekmektedir.”, “Her şeyi her yerde söylemeyelim”, “Tohumlar ekelim veya devir imanı kurtarma devri, imanımızı korusak yeterli”, “Allah, bizleri din düşmanlarından kurtarmak için nice kimseleri görevlendiriyor.”, “Onlara hürmette kusur etmemek gerekir.” “O kimseler Müslümanları kurtarmak için ilmi siyaset icabı takiye yapıp gizlice ilerliyorlar.”
Kısacası ikinci avutulmamız ise biraz sezgicilik biraz idealizm karışımı anlatımlar ile geçti… Kimimizin dilinde; “Şerli ve şeytani barbar Hristiyan birliği (AB) yıkılacak”, “insani ve rahmani düşünceli bir Doğu uygarlığı sahneye çıkacak.” Siyasi görüşü hakim idi. Bazılarımızın siyasi tahlilleri ise; “Dünyayı ele geçiren masonlar gizli örgütler ile dünya yönetiyor. Samimi Müslümanlar, mert ve medeni gayrimüslimlerin uzlaşacağı bir huzur ve hürriyet sistemi kuracaklar.”
Hepimizin kalbinde ABD’nin anti olduğu, İran’ın ise ideal olduğu sözleri vardı. Fakat dilimiz ne söylerse söylesin, her şeyi milliyetçilik ve vatancılık siyasi mefhumları üzerine bina ederdik.
Sözü fazla uzatmayacağım… Hemen bugünlere gelelim. Peki, şimdilerde siyasi görüşlerimiz nasıl oluşuyor derseniz? Kısaca; Yerseniz, hoşunuza gidiyorsa az maliyetli sezgicilik verilir. Yemeyenlere realizim ile karnın doyuyor ona şükür et denilir. Çok akıllı geçiniyorsanız şifa niyetine rasyonalizm ikram edilir. Amma çokta can sıkıcı bir hal aldıysanız, ver kardeşime idealizmi gitsin… Evet, şaka gibi fakat İslam’ın mefhumlarına saldıran TV programları, siyasilerin yaptıklarını doğrulamak maksadıyla delil getiren analizciler, siyasetten anlamayan hocaların saçma sapan, tutarsız ve ciddiyetten uzak görüşleri ile siyasi görüşler ve malumatlar ile donatıldık. Bir misalle bitireyim:
Rusya’nın Kafkasya ve Türkistan bölgesinde Müslümanlara yaptığı zulümler karşısında Müslümanlara sunulan, siyasi görüş olduğu düşünülen bir sunum: “Rusya askeri olarak güçlü olabilir. Dünyanın beş güçlü ülkesinden biridir. Fakat unutmayın ki Allah her şeyden güçlüdür. Allah c.c takdirini unutmayın. Bakın Allah nasıl küresel ısınma ile Atlantik bölgesindeki sıcaklık değerlerini yükseltiyor. Mevlam buzları erittiğinde o Rusya’nın askeri gücü, ileri teknolojisi yerle bir olacaktır. Allah c.c demiyor mu? “Sizden önce nice kavimleri, zulmettiklerinde Biz helâk ettik.” Rabbim İnşallah onlara Müslümanlara yaptığı zulmün karşılığını kat kat gazabıyla gösterecektir. Hiç merak etmeyin.
Evet, Allah’ın gücü ve kudreti vb. hususlarda haşa kesinlikle şüphemiz yok. Fakat bu; siyasi bir görüş, eylem, hedef ve Müslümanlara yön verecek siyasi projeden mahrum ve mutabık olmayan bir görüş değil mi? İman ettiğimiz İslam dininin dilini kullanarak siyasi olarak etkisiz hale getirilmemiz bunun örneğidir.
Bu devrin kabul gören siyasi söylemleriyle yazımız devam edecek…
.İNGİLTERE NEYLER? ABD NEYLER? – 2
Bundan evvelki makalemde sözlerimi tamamlarken bu devrin siyasi söylemlerine, mefhumlarına değineceğiz demiştim. Bu konuya temas etmeden önce İslam’ın siyasi mefhumlarının ümmete kazandırmış olduğu siyaset yöntemine kısaca değinmek isterim.
Siyasetin en önemli kurallardan birisi izlenilen siyasetin ana hatlarından ayrılmadan, kolay ve basit, anlaşılır hale getirilmesidir. Bunun için telakki edilen olayların, haberlerin ve çıkarımların detaylarından ziyade kasıtları kayda değerdir.
Yani yaşanan olaylara, haberlere ve çıkarımlara basit sorular sorarak makul, mutabık, somut delile dayanan cevaplar vererek anlamaya, anlatmaya ve davranışlarda icrasının kolayca yapılmasına çalışmak gerekir. Eğer basit sorulara basit cevaplar veremiyorsanız ve yapmak istediğiniz işler kafa karışıklığınızdan dolayı yapmakta zorlaşmışsa biliniz ki o hususta “at izi it izine karışmıştır”.
Bu sebeple İslam dini izlediği siyasetin çözümlerinin, tatbikinin ve yayılmasını basit, pratik, kolay anlaşılır olmasını amaçlar. İslam dini insanların sorunlarını çözmeyi, maslahatlarına hizmet etmeyi şer’i hükme istinat ederek tatmin etmeyi hedefler. İşte bu yüzden İslam dini siyasi mefhumlarını bina ettiği fikir ve metodun açık ve net anlaşılır olması gerektiğini bildirir.
Allah (s.v.t.) kâfirler ile müminleri birbirinden bu siyaset ile ayırt etmiştir. Bütün Rasuller toplumlarını böylesi bir siyasete davet etmiştir. Bu siyaseti anlamak ve açıklamak için âlimlerimiz kitaplar neşretmiştir. Allah (s.v.t.) insanoğlunun hayatı hakkındaki siyasetin temelini bozmaya çalışanlara, bütün peygamberleri aracılığa ile “Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur.”söylemelerini emretti.
Allah (s.v.t) Nebimiz (s.a.v.)’i de bu sözle gönderdi. Rasulullah (s.a.v.) kavmine şöyle buyurdu: “Ey kavmim! La ilahe illallah deyin kurtuluşa erin.”
Ama kâfirler böyle değildir. Sömürgeci kâfirlerin insanoğlunun hayatı hakkındaki siyasetleri gövdesi kurumuş, kökleri yerden koparılmış, ayakta durma imkânı olmayan (kötü) bir ağaca benzediği için siyasetlerine bina ettikleri fikir ve metotlarını açığa çıkarmazlar. Kalplerinde saklarlar.
İngiltere ve ABD insanoğlunu daha rahat sömürmek ve insanların kendileri tarafından sömürüldüğünü fark etmemeleri için fikirlerini ve metotlarını gizlerler. Sömürü fikirlerinin ve metotlarının açığa çıkmaması için uyguladıkları üsluplarda sürekli değişkenlik göstererek yapmış oldukları cürümlerin izlerini kaybettirirler.
Böylece Müslümanlar “at izini it izine” karıştırırlar. Çünkü sömürgeci kâfirler fikirleri ve metotlarının Müslümanlar nezdinde anlaşılmaması için ellerinden geleni yaparlar. Toplum olarak kimin dost kimin düşman olduğunu anlayamazsınız. Neyin Müslümanların maslahatına olduğunu neyin maslahatlarına olmadığını belirleyemezsiniz. Kime yönelmeniz gerektiğini kimden yüz çevirmeniz gerektiğini bilemezsiniz.
İngiltere ve ABD sömürmek istediği Müslümanlara ait bir beldede veya yörüngesine almak istediği Müslümanlara ait bir beldede siyasetin basitlik ilkesini karmaşık hale getirir. İslam’ın açık ve net fikir ve metodunu anlaşılmaz hale getirip, siyasi mefhumlarını itibarsızlaştırır. Sömürgeciler için siyaset ne kadar kafa karışıklığına sebep veriyorsa o beldenin sömürülmesi bir o kadar kolay olur.
İşte Müslümanlar tam da böylesi bir yalnızlık, şaşkınlık ve karışıklıkla aynı Cumhurbaşkanı Erdoğan gibi karışık ve anlaşılmaz politik söylemler geliştirmeye başlar... Yörüngesine girdiğiniz ABD veya İngiltere’nin cürümlerini örtbas eder, Müslümanların üzerine kurmak istedikleri kirli tezgâhların ameleliğini yaparsınız! Elini sıktığınız insanların hiçbiri güven vermez! Yol arkadaşlarınıza sırtınızı yaslamaktan korkar hale gelirsiniz. Yalnızlaşır... Yalnızlaşır... Bir başınıza kalırsınız. Tek başına kalmış kukla misali ipleriniz kimin elinde ise onun oyununu oynamaya başlarsınız.
Bu devirdeki İslami kesimlerin siyasi söylemleri ve mefhumları da işte tam bu başlangıç noktasından neşet ederek farklılıklar arz etmektedir. Müslümanların siyasilerinin sabit, özel İslami siyasi mefhumlardan mahrum oldukları için Türkiye’deki İngiliz ve ABD iktidar çatışmasında yörünge bulmaya çalışırlar.
Bu sebeple bazen realist olurlar. İman ettikleri din ile toplumun kalkınmasına bakmaksızın; “Hilafet devleti İngilizlerin oyunları ile yıkılmasından sonra biz demokratik laik sosyal bir hukuk devleti kurduk. Artık Türkiye, Cumhuriyetle yönetilen laik bir devlettir. Fakat anglosakson veya Batılı anlamda bir laiklik anlayışını kabul etmiyoruz. Laikliği dinsizlik olarak kabul etmiyoruz. Laikliği din karşıtlığı olarak kabul etmiyoruz. Din insanoğlunun en önemli kurumlarından biridir, laiklik ise demokrasinin vazgeçilmez şartı, din ve vicdan hürriyetinin teminatı olarak görmekteyiz… Laikliğin de din düşmanlığı şeklinde yorumlanmasına ve örselenmesine karşı olmalıyız...” diyerek Müslümanlara siyasi mefhumlar kazandırmaya çalışırlar.
Mevcut vakıayı (Cumhuriyetin kurucu felsefesi laik sistemi) kabullenmeyi bir maslahat zanneden bu kesimler, İslam’ı, dinimizi, nizamın temel akidesi olmasından ziyade toplumsal bir kurum statüsünde görmekteler.
Özellikle kafa karışıklığı bu kıvama gelmiş cemaat, dernek ve siyasi partiler, laik devlet aklı tarafından makbul görülen kitlelerdir.
Bir de bu devrin kendilerine aklıselim (rasyonalist) diyenleri vardır. Onlar ise yapmamız gerekenleri söyle ifade ederler: “Hilafet ilga edilmiştir. Hilafet, hükümet ve Cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mündemiçtir. Hâkimiyet âlem üzerinde, bilgisi, iradesi, rahmeti, adalet ve kudretiyle mutlak hâkim hiç kuşkusuz Allah’a aittir. Bütün varlıklar da bu külli hâkimiyetin altındadır. Allah’ın külli hâkimiyet kavramıyla ‘Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir.’ mefhumundaki `hâkimiyet' kavramı farklı şeylerdir. Biri itikadi meseldir. Diğeri ise teknik, insani bir meseledir. Birbirine karıştırılmamalıdır. Buradaki mefhum Kuran’ın kastettiği hâkimiyet değildir. İnsanoğlunun siyasi manada milli iradeyi esas alması ve onun üstünde bir güç tanımamak demektir. Bir arada yaşam projeleri üreterek, Batı kavram ve değerlerinin, İslam ile benzerliklerini görmeliyiz.” diyerek Müslümanları sağduyulu olmaya, ılımlı siyaset izlemelerini sağlayacak siyasi mefhumları Müslümanlara kazandırmaya çalışırlar.
İslam’ın özel siyasi mefhumlarından bihaber tarihselci okumalarıyla demokrasiyi ve laikliği içselleştirmeyi bir erdem zanneden bu kesimler, İslam’ın, insanoğlu için belirlediği nizamını kendi akidesini esas alan bir akli akide olarak görmezler. İslam nizamının akidesinden fışkıran akli bir akide olmasından ziyade ahlaki, ilkesel bir öğreti olduğunu siyasi rejimin düzenlenme işinin teknik bir konu olduğunu, topluma bırakılması gerekildiği görüşündedirler.
Tabii ki bütün bu siyasi mefhumlar ve söylemler İslam’ın ve Müslümanların vakıasına mutabık olmadığı için sosyal arızalara, siyasi homurdanmalara sebebiyet verecektir. İşte tam bu esnada günümüzün idealist siyasi mefhumlar işin içerisine katılmaya başlanır. “Yeni Türkiye, bağımsız Türkiye, toplumu ile barışık Türkiye, emperyalist güçlere direnen Türkiye, güçlü Türkiye, yön veren Türkiye, Müslüman ülkelerin hamisi Türkiye” diye birilerinin İslam tarihine öykünerek ve İslami duygularla çağrışımlar yaptığını görürsünüz.
Sonra bu söylediklerinizi, atıf yaptıkları tarihimizi, İslami duygularımızı hepsini allak bullak edip, bin bir türlü mugalatayla demokrasiyi ve cumhuriyeti taçlandırırlar. “Milletimizin huzurunu ve refahını daha da artırmak cumhuriyetin bizlere verdiği görevidir. Biz de bu görevleri yapıyoruz” demeye başlarsınız... İngilizlerin ve ABD’nin izlerini örter, cürümlerine alet olur, kirli emellerinde kullandığı maşa görevini üstlenirsiniz.
Çünkü sizler düşmanınız olan İngiltere ve ABD’nin siyasi mefhumlarına itibar etmektesiniz. Düşmanlarınızı bertaraf edecek İslam’ın özel siyasi mefhumlarına sarılmaktan da korkmaktasınız. İslam’ın açık ve anlaşılır (Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için ondan başka ilah yoktur) siyasi talebini toplumunuza anlatacak akıl ve nefisleriniz tahrip olmuştur. Bu yüzden İngiltere ve ABD’nin hazırlamış olduğu siyasi ortam ve mefhumlarını kendinize tek kurtuluş olarak görmektesiniz.
.İngiltere Neyler? Abd Neyler? -3
Şu bir hakikattir ki Müslümanların büyük çoğunluğu İslam’ın siyasi mefhumlarından mahrumdur. Nasıl olmasınlar ki? Çünkü Osmanlı Hilafet Devleti’nin yıkılmasından bu yana dünya siyasetinde, yerel veya bölgesel siyasette, İslam’ın özel siyasi mefhumlarına sahip güven duydukları siyasi kitleler veya kimseler çok nadirdir. Yönetici ve siyasilerin genel ekseriyeti Batı’nın evrensel ve devletlerarası esaslarına sahip kimselerdir.
Hâlbuki iman ettiğimiz İslam’a göre bu siyasetçilerin; yerel, bölgesel ve devletlerarası siyasette sömürgeci kâfir devletlerin siyasi mefhumlarına sahip olması caiz değildir. İslam siyasi kitlelere veya kimselere yerel, bölgesel ve devletlerarası siyasette İslam’ın özel siyasi mefhumlarıyla amel etmeyi farz kılmaktadır. Bu hakikati bu şekilde biliyor ve şartsız, tevilsiz olarak inanıyor olmalıydık.
Oysaki Müslümanların oylarını talep eden mevcut yöneticilerin bu hakikati biliyor olması, reel politik, konjonktür vb. gibi nedenlerle bundan beri durmaması gerekiyordu.
Bu sebeple Müslümanların topraklarında kurulan sömürü veya yörünge statüsünde olan devletler ve halklar hiçbir zaman tam ve kâmil bir siyasi uyanıklığa sahip olamadılar. Osmanlı Hilafet Devleti’nin yıkılmasının ardından kurulan/kurdurulan devletlere ve onların siyasetçilerine hegomanya mücadelesi veren iki sömürgeci devlet (İngiltere ve ABD) hükmetti.
Halkı Müslüman olan devletler yerel, bölgesel ve devletlerarası siyasetlerini İngiltere veya ABD’nin siyasi mefhumlarıyla şekillendirdi. Çünkü işbirlikçi yöneticiler, siyasi amellerinde bu iki devlete tâbi oldular veya onların yörüngesine girdiler. İşte bu zaviyeden özellikle 1950’lerden bu yana Türkiye’de hegomanya mücadelesi veren İngiliz ve Amerikan siyasi mefhumlarının neler olduğunun izahını yapmaya çalışacağız.
Türkiye’de İngiliz siyasi mefhumlarına sahip olan kitleleri/kimseleri gözlemlediğimizde, bunların daha çok laik Kemalistler olduğu ve ulusalcı çizgide siyaset yürüttükleri gözlenmektedir. Amerikan siyasi mefhumlarına sahip olan kitlelere/kimselere bakıldığında ise bunların daha çok liberal, demokrat ve muhafazakâr bir çizgiye sahip olduklarını görebilirsiniz.
İngilizler Lozan’da Hilafet’in ilgasına karşılık Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına onay vermiş ve tepeden inme laiklik anlayışı ile devletin kontrolünü askerlere, elit Kemalist zümrelere bırakmıştır. Yine parlamenter sistem ile siyasi ayaklarının ve nüfusunun bekasını korumaya çalışmıştır. Müslüman halka güvenilmediğinden ve birinci derecede tehdit olarak algıladığından dolayı erkler sistemi ile bir emniyet supabı oluşturmak, iktidarda her kim olursa olsun kendi nüfusunu korumak ve Türkiye’nin yönetiminde dolaylı olarak söz sahibi olmak istemişlerdir. İngilizler asli vazifesi laik Kemalist Cumhuriyeti korumak olan TSK, güçler ayrılığı ilkesinden oluşan karmaşık çok başlı devlet yapısı ve muhalefette olmanın bile etkili olduğu parlamenter sistem ile etkili olmak istemişlerdir. Bu nedenle Türkiye’deki İngiliz siyasetini takip eden kitleler/kimseler daha önce Özal ile dillendirilen ve şimdilerde yoğun bir şekilde tartışılan başkanlık sistemine karşıdırlar.
Amerika’nın Türkiye’deki siyasete bakışı ise farklılık arz eder. Zira egemen olan İngiliz siyasetini ele geçirmek için daha çok çalışması gereken Amerika’dır. Dolayısıyla Hilafet’i yıkan İngilizlerin kurdukları Cumhuriyetin kırmızıçizgilerini ve kalesinin içten fethedilemeyeceğini bilmektedir. Amerika, 1923’den bu zamana kadar İngiliz siyasetinin tatbikiyle toplumda oluşan siyasi handikapları kullanarak devlete sızmayı ve yörüngesini değiştirmeyi amaçlamıştır. Bu amacına da özellikle son 15 yılda hızlı bir şekilde ulaştığını söyleyebiliriz.
Amerika, İngilizlerin Türkiye’deki sisteminin tepeden inme laiklik ve asker güdümünde olduğunu bildiği için daha çok halklar üzerinden iktidarı değiştirmeyi hedefledi. Bu sebepledir ki baskıcı laik Kemalist siyasetin tersine, halkların daha çok hoşuna giden liberal ve demokratik söylemler geliştirdi. Serbest piyasa, merkeziyetçi devlet, muhafazakâr demokrasi, ılımlı İslam ve halka hizmet anlayışı gibi siyasi mefhumları kullandı. Ayrıca ya siyasi basiretten uzak ya da vakıaya pragmatik olarak bakan ötelenmiş olan kitleleri ve kimseleri de kullandı.
Böylece devşirdiği siyasiler, kanaat önderleri, bürokratlar ile devletin kurumlarına sızma ve mevzi kazanma stratejisini izledi. Amerika, Türkiye’de İngiliz kurnazlığı ile kurulan devletin işleyiş yapısı değişmediği sürece, Türkiye’de sahip olduğu iktidarın sürdürülebilirliğinin olmadığını bilir. Bu sebeple de anayasa değişliği yani başkanlık sistemini istemektedir.
İngiltere ve ABD’nin Türkiye’nin iç ve dış siyasetini şekillendirirken kullandıkları üsluplar ve planlar yukarıda belirttiğimiz gibidir. Türkiye hakkındaki siyasi mefhumları buna göre şekillenmektedir.
İngiliz siyasi mefhumlarını benimseyen siyasi kitleler; Cumhuriyetin kurucu ilkelerine sahip çıkmak, milli devlet değerlerini korumak ve koalisyon hükümetleri ile iktidarda söz sahibi olmak isterler. Dış siyasette bölgesel çıkarları korumaktan ziyade bölgesel dengeleri korumayı amaçlayan bir köprü ülke olma hedefini gözetirler. Devletlerarası dengeyi korumak ve ne pahasına olursa olsun devletlerarası siyasette kendi varlığını korumak için çalışırlar.
Amerikan siyasi mefhumlarını benimseyen siyasi kitleler ise Cumhuriyeti sahiplenir ancak katı bir laiklik anlayışına karşıdırlar. Demokrasiyi ve liberalizmin siyasi mefhumlarını benimserler. Çünkü halkın ezici çoğunluğuna sahip olmak için demokrasiyi bir üslup olarak kullanırlar. Servet sahibi, şirket sahipleri, iş adamları ile güçlü çevrelere nüfuz ederler. İnsanların çoğunluğunu demokratik haklar ile kazanmaya ve halk tabanını kendi tarafına çekmeye önem verirler. Türkiye’yi İngilizler gibi köprü ülke yerine bölgede yıldızını parlatarak merkez ülke olmasını sağlarlar. Serbest piyasa, ılımlı İslam, muhafazakâr demokrasisi ile rol model olması gerektiğini savunurlar.
Türkiye’deki İngiliz siyasetinin İslam’a bakışı; zoraki bir kabulden ibarettir. Bu nedenle Cumhuriyet tarihi boyunca İslam’a ve Müslümanlara saldırmışlar ve kutsalları ile dalga geçmişlerdir. İslam’ın tekrar hayat sahnesine çıkıp Cumhuriyetin yıkılacağını bildiklerinden dolayı, Müslümanları sürekli olarak kontrol altında tutmaya çalışmışlardır. Kamusal alanda temel dini emirlerin uygulanmasına karşı çıkmışlardır. Üniversitelerde ve devlet kurumlarında başörtüsüne karşı çıkmışlar, TSK bünyesinde namaz kılınmasını yasaklamışlar, İslami tüm sembolleri tehdit olarak algılamışlardır. Statükodan korkan, sistemin içerisinde bir yama gibi var olmayı kabul eden bir portföyü ve din anlayışını ön plana çıkarır. Bu bakış açısından da Mili devlet, milli din, milli değerler, milli duygular, milli Müslüman mefhumunu icat eder.
Türkiye’deki Amerikan siyasetinin İslam’a bakışı ise muhafazakârlık ve ılımlı İslam zaviyesinden oluşur. Protestan din anlayışını Müslümanlara kazandırmak için sosyal olaylarda dini figür, sembol ve kodlarının kullanılmasında bir tehdit görmezler. Bireylerin dini vazifelerini yapmalarında daha hoşgörülüdürler. Başörtüsü yasağının kaldırılması, TSK bünyesinde namaz kılınmasına izin verilmesi gibi… Müslümanların sisteme entegre olması ve kendilerine göre aşırılıkların törpülenmesi onlar için yeterlidir. Tarihi ile barışık, reel politik vakıada yaşamayı öğrenmiş bir portföyü ve din anlayışını ön plana çıkarır. Bu bakış açısından da Güçlü devlet, Ilımlı din, ortak değerler, ortak duygular, muhafazakâr demokrat mefhumunu icat eder.
İngiltere ve ABD’nin, İslam hakkında ortak oldukları tek hedef mefhumları ise siyaset ve dinin bir arada bulunamayacağı düşüncesidir. Sadece İslam ile mücadeledeki yöntem ve üslupları farklıdır. “Küfür tek millettir” hadisi şerifi gereğince İslam’a esastan karşıdır ve İslam’ın yeniden bir devlet olarak dünya sahnesine çıkmasını istemezler. Bu ortak amaç doğrultusunda da dünyanın birçok coğrafyasında Müslümanlara karşı birlikte hareket etmekte, müttefik olmakta ve beraber katliamlar yapmaktadırlar.
.İngiltere Neyler? ABD Neyler? – 4
İki kapitalist rakip devlet İngiltere ve Amerika, giriştikleri hegemonya mücadelesi yüzünden Türkiye’yi perişan etmektedir. Türkiye’de uygulamak için izledikleri metot hiç şüphesiz kapitalizmin metodu olan sömürgeciliktir. Menfaatlerine ulaşmak için her yolu mubah gören anlayışlarıyla metotları olan sömürgecilik için üsluplar sergilemektedirler.
Ayrıca diğer devletleri kendilerine bağlı kılmak adına siyasi, askeri, kültürel ve ekonomik etkilerini uluslararası kuruluşları vesile olarak kullanarak sağlamaktadırlar. AB, BM, IMF, UNDP, WB, FA, OUNESCO, NATO, G20, ETİ vb. kuruluşlar bunlardandır. Bu sayede İngiltere ve Amerika, kontrol altında tutuğu devletlerin varlıklarını devam ettirebilmelerinin tek yolunun kendi siyasi mefhumları ile olacağını onlara kabul ettirmektedir.
Komünist lider Lenin’in “Sömürgecilik, kapitalizmin en yüksek aşaması” tespiti kapitalist devletler için yeterli bir vasıflandırma değildir. Zira sömürgecilik kapitalist ideolojinin metodu ve asli bir parçasıdır. Kapitalizmin varlığını ve yayılmasını devam ettire bilmesi için olmazsa olmazıdır. Lenin’nin işaret ettiği gibi toplumun sosyolojik evrelerinden veya bir aşamadan ziyade kapitalizmin asli unsuru, yayılma metodudur.
Bu sebeple bu iki rakip kapitalist devletin Türkiye’nin ekonomi siyasetine bakışı aynıdır. Sadece üsluplarda farklılıklar bulunmaktadır. İngiltere ve Amerika’nın devletlerarasındaki ayrılıkları ve anlaşmazlıkları olsa da, Türkiye’nin ekonomi siyasetinde aynı esaslarla hareket etmektedirler ki bu esas kapitalizm kaynaklı sömürgeciliktir.
Türkiye’de sömürgeci kâfir devletlerin siyasi mefhumları ile hareket edildiği müddetçe hükümetler ne kadar değişirse değişsin, sistem başkalık, yarı başkanlık veya parlamenter sistem olursa olsun, kanunlar ne kadar çeşitlenirse çeşitlensin doğru bir kalkınma sağlanamaz.
Bu Firavun’un erkek doğan çocukları bir sene öldürtüp, diğer sene yaşatmasına benzer. Çünkü Firavun bilir ki tamamıyla erkekleri katlederse sömürdüğü halkın iş gücünü kullanamayacaktır. Eğer yaşatırsa bilir ki güçlendiklerinde ona karşı bir güç oluşturacaklardır. Bu sebeple doğan erkek çocukları bir sene öldürür, bir sene öldürmez. Böylece hem bekasını sağlamak istemektedir, hem de tehlikeleri bertaraf etmek istemektedir.
Firavun kıssasındaki gibi İngiltere ve Amerika’nın ekonomi siyasetleri de insanları Allah’a kulluktan kendilerine kul olmaya zorlamaktır. Aynı Firavun’un ekonomi siyasetinde olduğu gibi toplumun ne çökmesine izin verirler, ne de kalkınmasına müsaade ederler. Borçlandırır veya krediler verirler, kendisine uşak olan yöneticiler edinerek ekonomik ve askerî anlaşmalar ile kurtulmalarını sağlayacak doğru bir kalkınmaya yönelmelerini istemezler. İşte Amerika ve İngiltere’nin Türkiye ekonomisindeki esası, kendi ideolojisini ve hayata bakış açısını kabullendirmek ve halkı sömürmektir.
Bu iki kapitalist devletin kapitalizmi kabullenmelerinden dolayı esasları aynı olsa da, vakıaya göre siyasetlerinde değişikler görülebilir. Örneğin daha önce İngiltere siyasî anlaşmalara ve askerî üslerine güveniyordu. Lakin daha sonra bu üslûbunu değiştirdi. Üslerle ilgili bütün anlaşmalarını iptal etti. Yani birçok üssünü kapattı. Küçük borçlar veya krediler vermeye, kendisine uşak olan yöneticiler edinmeye ve ekonomik anlaşmalara güvendi.
Hakeza Amerika’nın da sömürü üslûplarında yaptığı değişiklikler vardır. Amerika daha önce; paktlara, üslere, Truman Doktrini ve Marshall Plânı’na güvenmekteydi. Daha sonra ise bu üslubunu değiştirdi. Paktlardaki etkisini zayıflattı, askerî üslerini kapattı ve Truman Doktrini ve Marshall Plânı’nı hafifletti. IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşları kullanmaya, borçlar veya krediler ile ekonomik anlaşmalara güvenmeye başladı.
Amerika, İngiltere’nin Türkiye üzerindeki ekonomik etkisini kırabilmek için devletin IMF’ye olan borçlarını bir an önce kapatmasına imkân verdi. Devletin bu şekilde güvenini kazanarak devletin kendisine sıcak para ve dolar siyaseti ile bağlanmasını sağladı. Böylece halkı yanına çekebildi. Büyük şirketlere ve iş adamlarına sağladığı krediler ve dış ticaret imkânları sağlayarak İngilizlerin Türkiye’deki ekonomik hegemonyasını yıktı. Avrupalı devletlerin ekonomik saldırı üslûplarını bertaraf ederek devleti kendi maslahatlarına göre hareket etmesini sağladı. Böylece AB devletleri ile Türkiye’nin arasında anlaşmazlıkları iyice çoğalttı.
Türkiye’de İngiliz siyasetini izleyenler, devlet sosyalizmine öykünen ekonomik politikalar geliştirse de Amerikan siyasetini izleyen iktidar ve büyük firmalar liberal ekonominin sağladığı kârın sarhoşluğuna kapıldılar. İngiliz siyasetinin özelleştirme karşısında verdiği mücadele karşısında özel sektörün sofrasına sunulan devlet kurumlarının özeleştirilmesi, Amerikan siyasetinin ekonomi üsluplarının Türkiye’de karşılık bulmasını sağladı. Böylelikle İngiliz siyasetinin 1923’den itibaren ulusçu ekonomi politikası, devlet yatırımcı, işletmeci ve denetleyici olarak ekonomik hayatın şekillenmesinde ve gelişmesinde esas olmalı düşüncesi 2000’li yıllardan sonra Amerika’nın ekonomik üslupları ile özelleştirmeye, yap-işlet-devret anlayışına evrildi.
Türkiye’de İngiliz siyasetinin hâkim olduğu dönemlerde izlenen ekonomi politikaları; daha çok dışa kapalı, korumacı ve içe dönük ekonomi politikalarıydı. Amerikan siyasetinin hâkim olduğu günümüzde ise; daha çok devletin özel sektörün girişimciliğini desteklediği, yönetim, güvenlik ve kamu hizmetleri harici ekonominin planlı kalkınması için önlemlerin alındığı ve yabancı sermaye yatırımlarının özendirildiği politikalardır.
Amerikan siyasetinin izlediği ekonomi politikaları özellikle 2001 Şubat krizinden sonra hızlı bir büyüme sürecine girmiştir. Türkiye İstatistik Kurumunun verdiği verilere göre ülke ekonomisi 2002-2011 yılları arasında ortalama %6,5 oranında büyümüştür. Böylelikle nispeten yüksek büyüme oranları, yurtiçi tasarrufların düşmesine, yatırımların finansmanında yabancı tasarruflara olan talebin daha da artırmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda da Amerika, Türkiye üzerindeki siyasi hegomanyasını ekonomi sayesinde daha da perçinlemiştir.
İster Amerika olsun isterse İngiltere olsun kafir devletlerin bizlere sunduğu ekonomik anlaşmalar ve ekonomik politikalar bir aldatmacadır. Türkiye’de yaşayan Müslümanlara sunulan ekonomi politikalarının tümü borçlandırma yönündedir. Yer altı ve yer üstü zenginliklerimizi sömürmek için destekledikleri yöneticilerin elleriyle bizleri sömürmektedirler. Türkiye’nin ekonomide hayra yönelmesi için acil İslam’ın iktisat mefhumlarına sarılması gerekmektedir. Bunun tatbik metodu ise ebetteki Raşid bir Hilafet devletinin ikamesidir.
“(Ey müminler!) verdikleri sözü bozan, Peygamber'i (yurdundan) çıkarmaya kalkışan ve ilk önce size karşı savaşa başlamış olan bir kavme karşı savaşmayacak mısınız; yoksa onlardan korkuyor musunuz? Eğer (gerçek) müminler iseniz, bilin ki, Allah, kendisinden korkmanıza daha lâyıktır. [Tevbe-13]
.Toplumsal Değişimde Terörü Yöntem Olarak Kullanmak
Terör eylemlerini gerçekleştiren yapıların profillerine bakıldığında, toplumun genelinden daha duyarlı görünürler. Toplumun kötü halinin farkındalığında, insanlara zulmeden mekanizmaların ortadan kalkmasını hedefleyen yapılar olarak kendilerini tanımlarlar. Bu yapılar toplumda hissettikleri mevcut bozuk halin terör yöntemini kullanarak değişeceğine inanan veya inandırılan kimselerden müteşekkildir. Sahip oldukları belli düşünceye hizmet etmek ve değişimi gerçekleştirmek uğruna insanları yıldırmayı, sindirmeyi veya cebir ve şiddet yolunu kullanırlar. Sahip oldukları düşüncelerin yönetime ulaşması, yönetimde kalması veya dikkate alınmasını istemektedirler. Kendi düşünce ve davranışlarını benimsetmek için zor kullanma ya da tehdit etme eyleminin, insanoğlunun geleceğine hizmet ettiğine inanırlar.
Toplumda yönetime istekli olan iktidarlar, partiler veya gruplar terör yöntemine yönelme potansiyeline sahip yapılardır. Bu grupların sahip oldukları hayat tasavvuru toplumda etkisini kaybettiğinde ya da topluma kabul ettirilmek istendiğinde terör yöntemini, yönetime ulaşmanın metodu olarak benimserler. Bu vakıa dünya siyasi tarihinin etkisini her zaman hissettiren trajik bir kaosudur. Yönetime istekli olan iktidar, partiler ve grupların birçoğu bu metotta seyretmekte ya da vakıaya göre şekillenerek toplumun değişimini sağlama maksadı ile terörü kullanmakta, terörle tehdit edebilmektedir.
Terörü yöntem olarak seçmelerinin en önemli sebebi insanların bir arada yaşayabilecekleriyle alakalı hayat tasavvurlarının eksik olması ya da hatalı yorumlamalarıdır. İnsanları, halkları, toplumları çağırmış oldukları hayat tasavvurunun fikirleri, idealleri net olmadığı için insana insan gibi bakmaktan mahrumdurlar. Fikirlerini hayata indirgeme yöntemleri kapalı veya vakıaya göre değişken olduğunda genellikle insanoğlunun vakıasına mutabık olmayan bu terör yöntemiyle değişimi arzularlar.
Dolayısıyla hayat tasavvurları, gelecek tasavvurları veya insanların bir arada yaşaması idealleri, değişimi sağlayacak esaslı ve kapsamlı bir fikirden mahrum olduğu için terörü toplumun değişim yöntemi olarak kullanırlar.
Hislerinde samimi olan bir kimsenin, toplumun bozuk vakıasının değişimini sağlayacak fikrinin, ideallerinin, metodunun insanoğluna hizmet edecek bir netlikte olabilmesi için şu yedi kriteri içerisinde bulundurması gerekmektedir.
1-Fikrinin insanoğlunun tümüne ve bütün sorunlarına hitap etmesi
2-Fikrinin belirgin bir vakıayı kast etmesi ve manayı ortaya çıkarması
3-Fikrinin bir kastının ve o kasta ulaşma keyfiyetinin açık bir şekilde bilinmesi
4-Fikrinin kastına götürecek amillerin belli olması
5-Fikrinin duygusallıktan kurtulup temel fikre dönmesi
6-Fikrinin kendi esasından olmayan yabancı, taklitçi düşüncelerden temizlemesi
7-Fikrinin görüş netliği yani fikrin kendisinden çıkan asıl kastedileni, niyetini görmesi
Toplumun değişimini veya kalkınmasını arzulayan akılların hayat tasavvurlarında, gelecek tasavvurunda ya da insanların bir arada yaşamaları idealinde bu saydığımız kriterler olmazsa olmazımızdır. Aksi taktirde ister yönetimde kalmak isteyen iktidarlarda olsun, ister yönetime ulaşmak isteyen gruplarda olsun terör yöntemini kullanma fikri ortaya çıkmaktadır.
Ezcümle insana insan gibi bakmayı bilmeyen ya da yanlış yorumlayan her hayat tasavvurunun değiştirme yöntemi terördür. Çünkü kendisinin, başkasının ve ötekisinin seyrinde veya toplumu nakletmek için resmettiği gelecek tasavvurunda kendisine lazım olan benimsemelerden mahrumdur. Yani gitmek isteyeceği limana onu götürecek fikirleri, idealleri net olmadığı gibi insanların bir arada yaşamasını sağlayacak benimsemeleri de yok demektir. İnsanların aralarındaki ilişkiyi doğru tanzim edemediği için çatışma ve kaos ortamını sağlayarak varlığını devam ettirmek isteyecektir.
Peygamber efendimizin getirdiği İslam tam bu noktada bizler için güzel bir örneklik teşkil etmektedir. İster hedefe ulaşmadaki yani Hilafet’in ikamesinden önceki merhalesi olsun, isterse devletin ikamesi ve sonraki merhalesi olsun hayat tasavvuru, gelecek tasavvuru ve ona ulaşmak için kullandığı metot hükümleri insana insan gibi bakılması gerektiğini göstermektedir.
İslam’ın toplumu değiştirmede başarılı olmasının en önemli özelliğidir. Bir zamanın değil, bir milletin değil, bir dinin değil, bir dilin değil, bir mezhebin değil, bir bölgenin değil bütün insanların sorunlarına, ihtiyaçlarına çözümler bulacak benimsemelerini bildirmiş olmasıdır. İslam insana dair benimsemelerinde sadece iktidar dememiştir, sadece devlet dememiştir, sadece halk dememiştir. Kendisiyle başkaları arasındaki ilişkiyi düzenlediği gibi hayat sahasında hissettiği canlı ve cansız tüm varlıklar ile ilgili benimsemelerini bildirmiştir. Bunun için farklı dinleri, milletleri, dilleri, bölgeleri İslam potasında yapmış olduğu benimsemeler ile birleştirerek tek bir ümmet haline getirmiştir.
Eğer devlet yöneticileri, siyasi partiler, sivil toplum örgütleri bunun farkına varmaz ise teröre sebep olan batıl fikirler sevdiğimiz insanların canlarını almaya, bizlere zarar vermeye, insanlığımızı katletmeye devam edecektir. İnsanlara sunduğumuz gelecek tasavvuru berrak olmadığı zaman insanlar terör eylemleriyle toplumun değişimini sağlamak istiyorlar. Sömürgeci kâfir devletler de Müslümanlar üzerinde oluşturmuş oldukları bu handikabı istediği siyasi maksada ulaşmak için kullanmakta ve desteklemektedir.
.
.BATILILAŞMA
Batı dışındaki toplumlarda Batı’nın gelişmişlik seviyesine ulaşma çabalarını ifade etmek için kullanılan bir tabir.
I. GİRİŞ
II. FELSEFÎ DÜŞÜNCE
III. EĞİTİM ve ÖĞRETİM
IV. HUKUK
V. EDEBİYAT
VI. MİMARİ
VII. MÛSİKİ
I. GİRİŞ
Günümüz Türkçe’sinde Batılılaşma (Garplılaşma) tabiri, genel olarak Batı ülkeleri dışında kalan toplumlarda, özel olarak da Osmanlı İmparatorluğu ile Cumhuriyet Türkiyesi’nde Batı’nın gelişmişlik seviyesine ulaşabilmek için gerçekleştirilen siyasî, sosyal ve kültürel hareketleri ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Ancak Osmanlılar’ın Batı’ya yönelişinin başlangıcından beri öncelikle askerî ve eğitim müesseselerini içine alan değişme, başkalaşma ve gelişmelere, bir taraftan sosyal olayların karakteri, diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin tarihî özelliği ve coğrafî konumu dikkate alınarak birçok isim verilmiştir. XVIII. yüzyılın başlarında teceddüd veya ıslahat, daha sonra tanzimat olarak adlandırılan hareketler, İstanbul’un çeşitli kesimlerindeki farklı yaşayış biçimlerini de ifade etmek üzere asrîlik, asrîleşme gibi benzer kavramlarla da anlatılmaya çalışılmıştır. Osmanlılar’ın son yılları ve Cumhuriyet’in başlarında gözlenen gelişmeler Batılılaşma hareketini ifade edecek bir tarzda muasırlaşma, muasır medeniyet seviyesine ulaşma gibi tabirlerle de anlatılmış, dildeki sadeleştirme gayretiyle zamanla bunun yerine çağdaşlaşma deyimi benimsenmiştir.
Bazı araştırmacılar Batılılaşma kavramı yerine çağdaşlaşma veya modernleşme kavramlarını kullanmayı uygun görüyorlarsa da çağdaşlaşma Doğu-Batı farkı olmaksızın bütün toplumlar için geçerli bir harekettir ve farklı toplumların birbirlerinden bazı sosyal ve kültürel müesseseleri alması şeklindeki bir hareketi anlatmaktadır. Ayrıca modernleşme ve çağdaşlaşma kavramları Batılılaşma kavramında olduğu gibi kültürel ve sosyal değer ifadelerinden daha çok teknik, teknolojik, prodoktif, rantabl, rasyonel gibi ilk bakışta herhangi bir mânevî değer ifade etmeyen, nisbeten nötr ve daha çok maddî gelişmelere yönelik bir anlam taşımaktadır. Bu anlamda çağdaşlaşma veya modernleşme kavramları, yenileşme ve değişme hareketlerinin vazgeçilmez olanıdır; bütün milletler için söz konusu olup tarihin bütün devirlerinde görülen bir olgudur. Bu bakımdan Türk tarihinde özellikle Tanzimat’tan günümüze kadar yapılagelen değişiklik ve yenilikler için çağdaşlaşmadan çok Batılılaşma deyimi uygun düşmektedir.
Batılılaşma hareketinin Osmanlı İmparatorluğu içerisinde en yoğun bir şekilde tartışıldığı II. Meşrutiyet döneminde kendilerine Garpçılar adını veren bir grup ortaya çıkmıştır ki bunlar konu üzerinde yoğun bir tartışmayı başlattıkları gibi daha sonra kurulan yeni Cumhuriyet’in
.resmî ideolojisinin de önemli unsurlarını ortaya çıkarmışlardır. Günümüzdeki Türk toplumu üzerinde de etkileri süren bu hareketin son iki safhası Osmanlı Batılılaşması ile doğrudan ilişkili ve onun bir sonucu olmakla beraber ortaya çıkardığı değişiklik bakımından daha da önemlidir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik, idarî ve askerî sıkıntılarla karşılaşması devletin yöneticilerini ıslahat tedbirleri almaya sevketmiştir. Ancak genellikle yapıldığının aksine bu ıslahat tedbirlerini bir çeşit Batılılaşma başlangıcı olarak görmek yanlış olur. Genç Osman, IV. Murad ve Köprülüler devrindeki ilk ıslahat girişimleri, Batı’nın taklidi gibi bir düşüncenin tamamıyla dışında ve imparatorluğun meselelerine bütünüyle kendi iç dinamiği çerçevesinde çözümler bulma düşüncesini taşımıştır. Bunun ötesinde Osmanlı üst tabakaları ve yöneticileri Batı kültürüne karşı küçümseyici bakış açılarını sürdürmüşlerdir. Nitekim bu dönemde kaleme alınan, ıslahatı konu alan ve aralarında Koçi Bey Risâlesi gibi oldukça ün kazananları da bulunan eserlerde Batı’nın taklidi alanında herhangi bir ifadeye rastlanmaz ve problemlere, her şeyin düzen içinde olduğu eski dönemlerdeki kuralların uygulanması ile çözüm bulunması sürekli bir biçimde önerilir.
Bundan sonraki safha ise imparatorluğun Batı ile ilgilenmeye başlaması biçiminde ortaya çıkmıştır. Özellikle Lâle Devri süresince Batı kültür ve müesseselerine yoğun bir ilgi vardır. Damad İbrâhim Paşa tarafından Paris’e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmed Çelebi’ye verilen tâlimatta, “Fransa’nın vesâit-i umrân ve maârifine dahi lâyıkıyla kesb-i ıttılâ ederek kabil-i tatbîk olanların takrîri” ifadesi göze çarpmaktadır. Nitekim Mehmed Çelebi, çok değişik bulduğu bu yapının görünürdeki özelliklerini ortaya koymaya çalıştığı gibi beraberinde Paris’e giden oğlu Said Mehmed Efendi de İstanbul’da matbaa kurmak için ilk girişimleri başlatmıştır. 1730-1731 Patrona Halil İsyanı ile sona eren Lâle Devri’nin ardından da Batı ile temaslar sürdürülmüştür. I. Mahmud, III. Mustafa ve I. Abdülhamid dönemlerinde bilhassa Batı’nın askerî usullerinin uygulanması çabalarına ağırlık verilmiş, Batı ile olan temaslar sıklaşmış ve dâimî elçiliklerin kurulması yaygınlaşmıştır. Bu girişimin “Avrupa kaidesi” çerçevesinde hareket etme fikriyle ortaya konulması ilginçtir. Nitekim Osmanlı metinlerinde söz konusu gelişme, “Avrupa’nın terakkiyât-ı cedîdesi ve Devlet-i Aliyye’nin vakt ü hâli iktizâsınca düvel-i Avrupa ile peydâ olan revâbıt-ı adîde düvel-i Avrupa kaidesince sefaret usulünün vaz‘ ve tesisi” biçiminde anlatılıyor. Nihayet III. Selim döneminde Batı ile temaslar arttırıldığı gibi özellikle askerî alanda Batılılaşma çabalarına büyük bir hız verilmiştir. Bu hususta özel görevle Paris’e gönderilen İshak Bey aracılığıyla bizzat Fransa kralından Fransızlar’ın söz konusu alandaki fikri sorulmuş ve bir dizi mektup teati edilmiştir. Ancak bütün bu çabaların, temelde askerî bakımdan büyük bir çöküntü içinde olan bir devletin yöneticilerinin bu çöküntüye çare bulmanın ötesinde büyük bir yapı değişikliğini tasarlamadığı da bir gerçektir. Batı ile geliştirilen ilişkiler sonucunda buradaki değişik içtimaî yapı ve kültürle karşılaşan Osmanlı seçkinlerinin geçirdiği zihniyet değişikliğinin yakın tarihte yaşanılan büyük toplumsal değişimin hazırlayıcısı olduğunda şüphe yoktur. Bu ilişki sonrasında Batı ile temasa geçen başka sosyal yapılarda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da Batı’yı tanıdığı için kendisini diğer toplum unsurlarının önünde gören ve kendisine öteki kesimleri eğitme, değiştirme ve yönlendirme vazifesini atfeden bir seçkinler grubu ortaya çıkmıştır.
Bu kimseler ilk merhalede çok değişik bir yapı karşısında bulunduklarını farketmişler ve hemen bunun sonrasında bu değişik yapının üstünlüğünü kabul etmişlerdir. Bu durum Ebûbekir Râtib Efendi’nin sefaretnâmesinde bir aşağılık kompleksi olarak ortaya konulurken başka bir yazıda galip Avusturyalı bir subay ile konuşturulan mağlûp hayalî Osmanlı zâbitinde Batı’nın üstünlüğünü kabul ve öğrenme arzusu şeklinde, Viyana’ya tahsil için gönderilen Osmanlı matematikçisinin kitabının önsözünde ise Osmanlılar’ın bilimi Batı dillerinde öğrenmelerinin gerekliliği biçiminde ortaya çıkıyordu (bk. bibl.). Batı ile temasa geçenlerin hepsinin üzerinde birleştikleri nokta, Batı’yı taklit etmek dışında bir çarenin kalmamış olduğu idi. Bundan sonra kaleme alınan çeşitli yazma eserlerde ve en ünlüsü herhalde Mustafa Sâmi Efendi’nin Avrupa Risâlesi olan matbu kitaplarda Avrupa ve kültürü mutlak bir üstünlük olarak ele alınırken mevcut iç yapı gerilik sebebi olarak takdim edilmiştir.
Bu şekilde başlatılan üçüncü merhale iç yapının yerine Batı tarzı bir yapının geçirilmesi şeklinde ortaya çıkmıştır. Bu hiç şüphe yok ki Osmanlı tarihindeki en hassas zihniyet değişikliklerinden biridir. Bu yaklaşım bir dizi çok önemli sonuç ortaya çıkarmıştır. İlk olarak arzu edilen yeni yapıya yönelim toplumda yeni dengelerin ortaya çıkmasını sağlamış, belirtilen özelliklere sahip bir seçkinler grubu toplumda klasik usullerle seçkin olma yollarını tedricî bir biçimde kapatmaya başlamıştır. İkinci olarak kendilerini münevver sayan bu yeni seçkinlerle onların aydınlanmaya muhtaç gördükleri kitle arasındaki farklılık inanılmaz derecede artmıştır. Üçüncü olarak Batılılaşma’ya karşı çıkan kitle ile seçkinler arasında birinci grubun dindarlık-dinsizlik, ikinci grubun ise ilericilik-gericilik olarak gördükleri bir çatışma başlamıştır ki bu çatışma Osmanlı ve daha sonra Cumhuriyet dönemi Türk toplumunun uzun süre temel zihniyet problemi olma özelliğini taşımıştır. Burada Batılılaşma yanlısı seçkinlerin Batı’nın üstünlüğüne sebep olarak “ilim ve fünûn”u görmeleri Osmanlı-Türk düşüncesinde biyolojik materyalizmin ağırlık kazanması sonucunu doğurmuştur. Dördüncü olarak Lewis’in The Muslim Discovery of Europe adlı eserinde de (New York 1982) işaret ettiği gibi hıristiyan grupların Batılılaşma sonrasında müslümanlara göre toplumdaki rolleri daha hızlı ve olumlu bir değişikliğe uğramıştır ki bunda azınlıklar lehine dışarıdan yapılan maksatlı müdahalelerin önemli derecede tesiri olmuştur. Nihayet beşinci ve çok önemli bir sonuç, Osmanlı seçkinlerinin siyasî yapıyı da Batı esaslarına göre yeniden düzenlemeleri ve milletlerarası ilişkilerde Batı ile bütünleşme arzusunu benimsemeleridir.
Batı ile temasların başlamasından sonra Batı kültürünün üstünlüğü konusundaki yaklaşım inanılmaz bir hızla Osmanlı aydınlarının büyük bir bölümü tarafından benimsenmiştir. “Terakkiyât-ı cedîde” dönemin sihirli deyimi haline gelmiş, zihniyet alanındaki bu değişimle birlikte sanattan edebiyata, giyimden mimariye kadar Batılılaşma yanlısı bir değişme meydana gelmiştir. Ahmed Midhat Efendi Osmanlı toplumunda en çok kullanılan kelimenin “alafranga” olduğunu belirtirken buna işaret etmek istemişti. Burada dikkat edilmesi gereken nokta Batı yanlısı bu değişime olumlu değer atfedilmesidir. Nitekim bir
.süre sonra bir Osmanlı mizah dergisinde biri alaturka, diğeri alafranga kıyafetli iki hanım arasındaki konuşma karikatür biçiminde verilirken birinci hanım diğerinin kıyafetini ahlâkî açıdan eleştirmekte, buna karşılık o da, “Bu asr-ı terakkîde asıl sen utan kıyafetinden” şeklinde bir cevap vermektedir (Hayâl, nr. 157, 5 Haziran 1291). Burada kıyafetteki değişmenin terakkiye uyma biçimindeki bir değer kategorisi içinde sunulması son derece önemlidir. Nitekim bu yeni yaklaşım, aydınların ve idarî kadroların Batılılaşma’nın değil, onun ne ölçüde ve hangi alanlarda gerçekleştirileceğinin tartışılmasına başlamaları sonucunu doğurmuştur. Batılılaşma’yı reddeden ve onun sosyal yapı içerisinde çok önemli sorunlar yaratacağını ileri süren seçkinlerin genel seçkin kitlesi içerisindeki oranları çok düşük bir seviyeye inmiştir. Bu sahada verebileceğimiz dikkate değer bir örnek, Osmanlı seçkinlerinin okudukları kitaplar alanında Batılılaşma’nın yarattığı etkidir. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ansiklopedist akımın en önemli temsilcisi olan Münif Mehmed Paşa ve arkadaşlarının çıkardığı Mecmûa-i Fünûn, Şevval 1280 (Mart 1864) tarihinde kurulması düşünülen bir kütüphane için bağış talebinde bulunduğu zaman beş üst düzey yönetici kitaplarını hediye etmişlerdir. Toplam 126 cilt eser içinde Bacon, Shakespeare, Montesquieu, Helvetius külliyatından Adam Smith ve La Fontaine’in kitaplarına kadar Batılı yazarlarca kaleme alınmış örnekler bulunmasına karşılık İbn Haldûn’un Mukaddime’si ile Kavâid-i Osmâniyye dışında hiçbir yerli ve Doğu eserine rastlanmamaktadır (Mecmûa-i Fünûn, nr. 22, Şevval 1280).
Siyaset alanında dinî gelenekçilikle siyasî liberalizmi beraber yürütmeye çalışmakla itham edilen bir kesim daha vardı ki Avrupa âdet ve düşüncelerinin taklitçileri tarafından, getirilmek istenen yeni seçkinciliğe ulaşamayan kişiler olarak değerlendirilen bu kesim Yeni Osmanlılar diye adlandırılmaktaydı. İslâmî siyasî değerlerle Batı tipi yönetim biçimlerini telife çalışan bu zümrenin görüşlerini yansıtan en önemli eserlerden biri olan Akvemü’l-mesâlik fî marifeti ahvâli’l-memâlik adlı kitabın yazarı Tunuslu Hayreddin Paşa gibi yönetici düşünürlerin fikirleri dahi Batılılaşma’yı daha genel anlamda düşünen kimselerce sert eleştirilere mâruz kalmış ve bu tenkitler rağbet görmüştür. Şemseddin Sâmi Bey’in Güneş mecmuasındaki makaleleri bu tenkitlerin en önemlileri olarak gösterilebilir. Kültürel alanda da klasik ifadelendirme ve sanat biçimlerinin yerini belirgin bir şekilde Batılı olanlar almaya başlamıştır. Ancak kültürel alanda en önemli sonuçların eğitim sisteminde Batı tipi eğitim müesseseleri kurulması ile ortaya çıktığı söylenebilir. Nitekim bu kurumlar, Batı kültürünü eskiden olduğu gibi sınırlı seyahatlerle tanıyan az sayıdaki seçkinlerin yerine bu kültür değerleriyle yetişen bir seçkinler grubu yetiştirmiştir. Bu grup Batı ile evvelce tanışanlardan çok daha kuvvetli bir biçimde kültür düzeyinde Batı’yı kendi toplumlarına mal etme arzusu taşımışlardır. Toplumu bu şekilde algılama ve onu değiştirme isteği bu seçkinler grubunu toplumsal gelişme ve değişmeyi bir çeşit ilericilik-gericilik mücadelesi olarak kabule yöneltmiş ve Batılılaşma taraftarları bu noktadan itibaren kuralları din tarafından belirlenen bir yapıda yeni bir sosyal dengeyi kurabilmek için İslâmiyet’in toplumda oynadığı rolü ikinci plana düşürmeye çalışmışlardır. Bu istek özellikle XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı aydınları nezdinde çok yoğun bir biyolojik materyalizm cereyanının yayılması sonucunu doğurmuştur. Şüphesiz bu sebeple bilhassa II. Abdülhamid döneminde bir yandan Batı tipi müesseseler kurulurken öte yandan bu merkezlerde yaygınlaşan biyolojik materyalizm cereyanına karşı tedbir alınmak istenmişse de bu kurumlar, yaşadıkları düzenle değer çatışmasına giren ve içinden çıktıkları sosyal gerçekliğin tamamıyla dışında bir diğer gerçekliği hayal eden fertler yetiştirme işlevi görmüşlerdir. Bu noktadan itibaren de Batılılaşma ve yaşanılanın dışında bir sosyal düzen kurma fikri eğitimle seçkinlik kazanan kitlenin temel arzusu olmuştur. Jön Türkler’in Batı tipi bir yönetim biçimi yani anayasa ve temsil kurumları istemeleri onların muhalefetinin yalnızca bir cephesini teşkil etmektedir. Bu kimselerin aynı zamanda Büchner’in eserlerini Madde ve Kuvvet adıyla Türkçe’ye tercüme ettiklerini unutmamak gerekir (aş. bk.). Sabahaddin Bey, “Medeniyyet-i Garbiyye ile münasebete giriştiğimizden beri memleketimizde bir intibâh-ı fikrî gözüküyor, bu münasebetten evvel cemiyetimiz bir hayât-ı fikrî ihtiva etmiyordu” derken (Terakkî, nr. 1, Nisan 1321) Batı’nın emperyalist ve yayılmacı politikalarına en sert bir biçimde karşı çıkan ve bu alandaki en önemli eserlerden La Faillite morale de la politique Occidentale en Orient’nın (Ziyad Ebuzziya tarafından Batının Doğu Politikasının Ahlâken İflası adıyla tercüme edilerek basılmıştır; İstanbul 1982) yazarı olan Ahmed Rızâ Bey, Brezilya’da olduğu gibi pozitivizmin şekillendirdiği bir toplum arzuluyor ve ülke şapka ile rahatlıkla dolaşılır bir hale gelmedikçe geri dönmemeyi düşünüyordu. Burada önemli olan nokta bu kimselerin, ılımlı Batılılaşma yanlıları gibi problemin esasını teşkil eden Batı bilim ve teknolojisinin imparatorluğa naklini ya da Avrupa güçleriyle olumlu ilişkiler ve Avrupa dengesinin parçası olarak milletlerarası ilişkilerde rol almayı arzulamanın ötesinde, Osmanlı dünyası için tamamen yabancı olan ve sosyal onay ve uzlaşma sağlanması imkânsız bulunan yeni bir değerler sistemi kurmak istemeleridir.
II. Meşrutiyet dönemi, Osmanlı toplumunda Batılılaşma konusundaki fikirlerin sistematik hale getirilerek kapsamlı ve etkili olduğu bir devre olma özelliğini taşımaktadır. Siyasî olarak kısa aralar dışında önce iktidarı denetleyen, sonra ele geçiren ve nihayet ülkeyi bir tek parti rejimi altında yöneten Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti (Partisi) temelde Batılılaşma hareketini olumlu karşılayıp özellikle hukuk düzeninde Batılılaşma yolundaki cereyanı hızlandırmışsa da çok radikal bir tavır içine girmemiştir. Meselâ Mecelle Komisyonu böyle radikal bir sonuç gerçekleştirmemiş, Hukuk-ı Âile Kararnâmesi ise telifçi bir karakter arzetmiştir (aş. bk.). Ziya Gökalp’in “yeni hayat” ve muasırlaşma fikri, Batılılaşma düşüncelerinden etkilenmekle beraber telifçi pek çok özellik taşımaktadır. Bu dönemde Batılılaşma alanındaki fikirler, Garpçılık adı verilen bir düşünce hareketi tarafından ortaya konulmuştur. Meşrutiyet’in ilânının hemen sonrasında Mehtab dergisinde (kapatıldığı dönemde Şebtâb adıyla da çıkmıştır) bu alanda ilk tartışmalar başlatılmıştır. 1911’de Doktor Abdullah Cevdet tarafından İstanbul’da yayımlanmaya başlanan İctihad mecmuası bu düşünce hareketinin merkezi haline gelmiştir. Başta Abdullah Cevdet, Kılıçzâde Hakkı ve Celâl Nûri beyler olmak üzere materyalizm, pozitivizm, Darvinizm, Freudizm gibi Batı’daki sivri akımlara kendilerini kaptıran pek çok yazar, Osmanlı toplumunun gerek yapısal problemlerin
.gerekse bu problemlere bağlı siyasî meselelerin çözümü için topyekün Batılılaşma dışında bir çaresinin bulunmadığını iddia etmişlerdir. Bu kimselere göre temel mesele “Asyaî kafalar”ın Batılılaştırılmasıdır. Garpçılar, bu temel değişim gerçekleştirilmeden yapılacak ıslahat veya değişikliğin bir sonuç getirmeyeceğini savunmuşlardır. İctihad başyazarı, “Biz Avrupa’ya gitmezsek Avrupa bize gelecek” şeklindeki anlatımı ile bu noktaya işaret etmek istemiştir. Garpçılar’a göre Batı ile onun dışındaki sosyal yapılar arasındaki ilşkiler güçlü ile zayıf, zengin ile fakir arasındaki ilişkilere benzemekteydi. Batılılaşma’nın hangi düzeyde gerçekleştirilmesi gerektiği tartışmasında Garpçılar klasik tezlerin ötesinde bir fikri ortaya atarak fert düzeyindeki bir değişikliği arzu ediyorlardı. Nitekim bu dönemde fert düzeyinde Avrupa âdâb-ı muâşeretini yayma konusundaki girişimler Garpçılar’ın temel çabalarından birisi haline geldi. İctihad’daki yayınların yanı sıra bilhassa Yirminci Asırda Zekâ mecmuasının resimler yardımıyla Avrupa âdâb-ı muâşeretini benimsetme yolundaki gayretlerini özellikle belirtmek gerekir. Garpçılar, Batılılaşma hareketi önünde engel olarak gördükleri din kurumuna ve geleneksel değerlere karşı da büyük bir mücadele başlatmışlardır. Bu alanda, Hollandalı Reinhardt Dozy’nin Essai sur l’histoire de l’Islamisme adlı kitabının Abdullah Cevdet tarafından Târîh-i İslâmiyet (İstanbul 1908) adıyla Türkçe’ye çevirilmesi olayında görüldüğü gibi bir yandan doğrudan dine yönelik eleştiriler ortaya konulurken diğer yandan dinin belirlediği sosyal yapıda ortaya çıktığı iddia edilen problemler tartışılmış ve Batılılaşma ile bunlara çözüm bulunacağı ileri sürülmüştür. Geleneksel değerler alanına gelince Garpçılar bunların, ister dinden kaynaklansın isterse kaynaklanmasın, sosyal gelişmenin önünde büyük bir engel teşkil ettiğini savunuyorlardı.
Garpçılar’ın kitaplarında ve başta İctihad olmak üzere çeşitli dergilerde yazdıkları makalelerde Batı’daki din karşıtı cereyanlardan basmakalıp alınan fikirlere dayanılarak sürekli bir biçimde geleneksel değerlerden tamamen arınmış, din kurumunu bir bâtıl itikadlar bütünü olarak gören ve bunların yerine Batılı değerleri ikame eden bir tipin profili çizilmiştir. Israrla işlenen bu tipler bazan bir hoca ile tartışan materyalist tıbbiye talebesi, bazan da halkı eğitmek gayreti içinde Avrupa’da tahsilde bulunan bir genç olmaktadır. Bu tiplerin en çarpıcı ve etkili biçimde ortaya konulduğu yazı dizileri, Kılıçzâde Hakkı Bey’in “Dinsizler” ve “Yûnus Hoca Hikâyeleri” başlığı ile kaleme aldıklarıdır. Meselâ birinci dizide tamamen Batı değerlerini benimseyen bir ailenin hayat tarzı ve geleneksel yapı içerisinde yaşayan diğer insanlara göre elde ettiği avantajlar ele alınmaktadır. Burada çizilen ideal tip de, belirtildiği gibi, içinden çıktığı sosyal gerçekliğin dışında ve üstün olduğuna inanılan bir diğer gerçekliğin değerlerini benimsemekte ve bununla da kendi toplumunu normal gelişiminin çok ötesinde bir hızla ve olumlu bir biçimde değiştireceğine inanmaktadır.
Nihayet Garpçılar yeni bir ahlâka sahip kılmak istedikleri ferde girişimci bir karakter vermek istemektedirler. Bunun yanı sıra dergilerinde klasik Yunan düşünürlerinden başlayarak pek çok materyalist düşünürün fikirlerini tanıtmışlardır. Aynı zamanda dinden bağımsız bir ahlâk anlayışının benimsetilmesi için Sanfani gibi yazarların eserleri Türkçe’ye çevrilmiştir (Tıbbiyeli ve Nişanlısı, İstanbul 1912).
Bu inançla Garpçılar Batılılaşma konusunda bir de o döneme kadar görülmemiş sistematik bir plan hazırlamışlardır. 1912 yılında yazılan ve gerek yerli gerekse yabancı pek çok yazar tarafından Abdullah Cevdet’e atfedilen bu taslak gerçekte Kılıçzâde Hakkı Bey tarafından kaleme alınmıştır. Planın ilk maddesi, hânedan mensuplarının ve özellikle şehzadelerin eğitimiyle ilgili olup burada Avrupa ülkelerinde olduğu gibi genç şehzadelerin orduda görev almaları istenmektedir. İkinci maddede modern Batılı değerlerin geleneksel değerlerin yerini nasıl alması gerektiği konusunda ilginç bir teklif yapılmakta ve binaların üzerine asılan “Yâ Hâfız” levhalarının altına bir de sigorta şirketinin levhasının asılması önerilmektedir. Üçüncü maddede önemli bir istek olarak Bizanslılar’ın başlığı olarak tanımlanan fesin terkedilmesi, yerine yeni bir millî başlığın alınması ve askerî kalpakların dahi değiştirilerek eski Türkler’in kullandıkları başlıklara benzer, fakat çağın “nezaket”ine uygun bir başlık kabulü önerilmektedir. Dördüncü maddede kadınlara çeşitli hakların verilmesi ve dinî makamların bu konuya karışmamaları istenmektedir. Aynı konuyu ele alan beşinci maddeden sonra altıncı madde ile tekke ve zâviyelerin ilga edilmesi, bir sonraki madde ile de medreselerin kapatılarak yerlerine Batı yöntemlerine göre eğitim veren kurumların tesisi talep edilmektedir. Geleneksel alışkanlıkların terkedilmesi gereğine işaret eden sekizinci madde sonrasında dokuz ve on birinci maddeler yeni bir ahlâk telakkisi oluşturma etrafındaki teklifleri ele almakta, onuncu madde ise cemiyetlerin yönetime dair işlerle ilgilenmemelerini önermektedir. On ikinci madde, meşihatta yapılacak bir reform ile bu makamın modernleşme taraftarlarının destekçisi durumuna getirilmesini teklif etmektedir. On üçüncü madde orduda yapılması düşünülen ıslahat hakkındadır. On dördüncü maddede bütün mezheplerin tek bir mezhep çatısı altında birleştirilmesi teklif edilmektedir. On beşinci madde dilde yapılması düşünülen reformu tartışmakta, on altıncı maddede özel girişimin toplumda itici güç olması gerektiği belirtilmekte, on yedinci maddede geleneksel değerlerin bırakılması yolundaki istekler tekrarlanmakta, on sekizinci maddede ise kanunlarda çağın gereklerine uygun reformların yapılması istenmektedir.
Cezaî takibata uğramamak için yer yer gülünç örneklerle işlenen bu yazı dizisinin önemli bir yanı da daha sonra Cumhuriyet rejiminin gerçekleştirmeye çalıştığı bir düzenin tasarımı olmasıdır.
Batıcılar bu tezleri yüzünden toplumun çeşitli kesimlerinden önemli tepkiler almışlar ve bilhassa meşihat makamından yapılan müracaatlar sonucunda bu alanda kaleme alınan yazılar sebebiyle Garpçı yazarlar yargılanmış ve dergileri kapatılmıştır. Özellikle İslâmcı dergiler Batılılaşma yolundaki tezlere karşı yoğun bir muhalefeti dile getirmişlerdir. Nitekim bu muhalefet Garpçılar üzerinde de etkisini göstermiş ve Batılılaşma’nın sınırı, ölçüsü, yöntemi, gayesi vb. konulardaki tartışmalar onları ikiye bölmüştür. Balkan savaşlarının Osmanlı kamuoyunda meydana getirdiği radikalleştirici tesir Batıcılar’ın tezlerinde de benzer bir etkiyi doğurmuş, bu da aralarında büyük bir ayrılığa yol açmıştır. Bu şartlar altında Celâl Nuri Bey İctihad mecmuasında “Şîme-i Husûmet” başlıklı bir makale yazmış ve Batı’nın Osmanlı toplumuyla hiçbir zaman dost olmadığını ve bundan dolayı Batılılaşma’nın Batı’ya rağmen sürdürülmesi gerektiğini iddia etmiştir. Aynı mecmuanın bir sonraki sayısında bu yazıya cevap veren
.Abdullah Cevdet ise bu görüşün tamamen yanlış olduğunu, Osmanlılar’ın Batı’nın bir talebesinden başka birşey olmadıklarını belirtmiş ve bir tek medeniyet bulunduğunu, bunun da Avrupa medeniyeti olduğunu, dolayısıyla bunun gülü ve dikeni ile alınmasının elzem olduğunu ileri sürmüştür. Bu tartışma sonrasında söz konusu fikirler etrafında ikiye ayrılan Batıcılar’dan “tam Batıcılar” eskiden olduğu gibi İctihad mecmuasında tezlerini dile getirirken “kısmî Batıcılar” Celâl Nuri Bey’in liderliğinde Serbest Fikir (kapatıldıkça Uhuvvet-i Fikriyye ve Hürriyet-i Fikriyye adlarıyla çıkarılmıştır) dergisindeki yazılarında tam Batıcılığın Osmanlı Devleti’nin Batı’nın bir uydusu durumuna gelmesinden başka bir anlam taşımadığını belirtmişler ve bu alanda bir sınır çizilmesinin gerekliliğine işaret etmişlerdir. Celâl Nuri Bey bu dergideki yazılarında geleneksel değerlerden olumlu olanların seçilerek bunlardan faydalanma yollarının bulunmasını istemiştir.
II. Meşrutiyet dönemindeki Batılılaşma faaliyetleri incelendiğinde Garpçılar’ın, siyasî olmaktan oldukça uzak ve temelde fertte yeni bir ahlâk anlayışı gerçekleştirilecek sosyal değişim projesi ortaya koymuş oldukları görülmüştür. Nitekim daha sonra Garpçılar’ın bir bölümü Kurtuluş Savaşı’na destek olurken diğer bölümünün İstanbul hükümetleri tarafından önemli makamlara getirilmeleri, onların temel meselelerinin siyasî mücadele olmadığını göstermektedir. Ayrıca İttihat ve Terakki de özellikle yasal alanda Batılılaşma yanlısı çabalar içinde olmakla birlikte Garpçılar’ın temel yayın organı olan İctihad’ın yayın faaliyetini durdurmuştu. I. Dünya Savaşı sırasında en önemli yayın organlarının kapatılmış olması bu akımın faaliyetine büyük darbe vurmuştur. Bunun yanı sıra savaş şartlarının ve örfî idare makamlarının bu şartlar içinde sakıncalı kabul ettiği neşriyata izin vermemesi de bu kimselerin eylemlerini asgariye indiren bir diğer sebep olmuştur. Bu yüzden savaş yıllarında Garpçılar’ın Celâl Nuri Bey’in Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası’ndaki makaleleri ve Abdullah Cevdet Bey’in İkdam gazetesindeki kısa süreli başyazarlığı dışında bir yayın faaliyeti olmamıştır.
Kurtuluş Savaşı sonrasında kurulan yeni siyasî yapının temel dayanaklarından birisini de Batıcılık alanındaki fikirler meydana getirmiştir. Bu durum, II. Meşrutiyet döneminin ünlü Garpçılar’ının yeni rejimdeki mevkileriyle de gözlemlenebilir. Kılıçzâde Hakkı Bey ve Celâl Nuri Bey yeni dönemde mebus olmuşlardır. Abdullah Cevdet de bizzat M. Kemal Atatürk tarafından kabul edilip Elazığ mebusluğu gündeme gelmişse de kişiliği hakkındaki olumsuz tesbitler bunu imkânsız hale getirmiştir (bk. ABDULLAH CEVDET).
Yeni rejim kendisini Osmanlı İmparatorluğu’nun bağlı bulunduğu değerler sistemiyle bütünleşme zorunda saymadığı, ayrıca demokratik kamuoyu kaygısı da taşımadığı için Batılılaşma konusunda çok daha radikal adımlar atmıştır. Tanzimat’tan beri süren ikili yapılar tesisi fikri ve eskinin yanında yeniyi yaşatma davranışı tamamen terkedilmiş ve her alanda tam bir Batılılaşma çabası başlatılmıştır. Cumhuriyet rejimi ulaşılması gereken hedef olarak da “muasır medeniyet” şeklinde tavsif ettiği Batı medeniyetini göstermiştir.
Garpçılar’ın II. Meşrutiyet döneminden itibaren ileri sürdükleri görüşlerden pek çoğu Cumhuriyet döneminde uygulama alanına konmuştur. Fert düzeyinde Batı değerlerini kabul ettirme yolunda önemli ve sert tedbirlerle desteklenen girişimler yapılmış, “Şapka İktisâsı Hakkındaki Kanun”da en belirgin biçimde görüldüğü gibi bu alanda daha önce yapılmamış uygulamalar ortaya konulmuştur. Başta Abdullah Cevdet’in yayımladığı Mükemmel ve Resimli Âdâb-ı Muâşeret Rehberi (İstanbul 1927) olmak üzere Avrupa âdâb-ı muâşeret kitaplarından uyarlanan pek çok rehber de bu dönemde yayımlanmıştır.
Eğitim alanında tamamen Batı usulleriyle çalışan müesseseler kurulmuştur (aş. bk.). Zikredilmesi gereken bir diğer büyük değişiklik, 1928 yılında Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanımının kabulüdür. Hukuk alanında da en önemli değişiklik, hiç şüphesiz 1926 yılında İsviçre medenî ve borçlar kanunlarının kabulü olmuştur (aş. bk.). Garpçılar’ın toplumda İslâmiyet’in oynadığı rolleri ikinci plana geçirmek alanındaki fikirleri de yeni rejimin uygulamalarından birisini teşkil etmiştir. Bu dönemde en ünlüleri Le Bon Sans (Déscartes) olan pek çok eser maarif bütçesinden yapılan destekle Türkçe’ye çevirilmiştir.
Cumhuriyet rejimine geçiş ile bilhassa tek parti ve şeflik yönetiminin sonuna kadar, Batılılaşma resmî ideolojinin önemli bir parçasını teşkil etmiştir. Batılılaşma hareketine yönelik nisbeten bağımsız ve tenkitçi bakış açıları, Cumhuriyet’in Takrîr-i Sükûn Kanunu’na kadar olan dönemindeki yazılar istisna edilirse, 1950 sonrasında ortaya konulmaya başlanmıştır. Bu alanda zikredilmesi gereken en önemli tenkitler, Mümtaz Turhan’ın Garblılaşmanın Neresindeyiz adlı eseriyle Ali Fuat Başgil’in medenî kanun ile ilgili makaleleridir.
Batılılaşma hareketinin Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki etkileri ve sonuçları düşünüldüğünde bu çabanın yaşanılan sosyal değişimin çok önemli bir belirleyicisi olduğunda şüphe bulunmamaktadır.
.BİBLİYOGRAFYA: