Ay'ın karanlık yüzü: Kadın 'canlı bomba'lar

 Geride onlarca hikayesi yazılmamış intihar bombacısı kadın var. Elbette onların yüzlerce kurbanının da hikayeleri yazılmadı. Dünyadaki politik durum, bunu yorumlama, buna muhalefet etme biçimi değişmedikçe giderek daha çok Mona Lisa'yı (Filistinli Vefa İdris ona benzetilmişti) ve onlarla birlikte masum insanları kaybedeceğimiz anlaşılıyor.

Salı günü Sultanahmet'teki Emniyet Turizm Şube Müdürlüğü'ne düzenlenen ve bir polis memurunun öldüğü intihar saldırısını Elif Sultan Kalsen adlı üyelerinin yaptığını söyleyerek üstlenen Devrimci Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi (DHKP-C) üstlenmişti. Ancak ardından garip şeyler oldu. Önce Elif’in ailesi, cenazenin kızlarına ait olmadığını açıkladı. Ardından İçişleri Bakanı Efkan Ala “kimliği tespit ettik, ancak şu anda fazla açıklama yapamayız” dedi. Ardından gazeteler intihar bombacısının Rus vatandaşı Diana Ramazova olduğu haberleri yer aldı. Ardından Rusya Büyükelçiliği “Elçiliğimiz yetkilileri ve ailesi, ölen kişinin Diana Ramazova olduğunu teşhis edemediler” açıklamasını yaptı. Nihayet DHKP-C “Savaşçılarımızın güvenliği için aldığımız, 'haberleşmeyi en aza indirme' ve diğer önlemler nedeniyle bu hata yaşanmıştır. Düzeltir ve tüm halkımızdan özür dileriz" dedi. 

Emniyet teşkilatının günlerdir bir ilerleme kaydedememesine mi, basının yanlış kişileri hedef tahtasına koymasına mı, yoksa DHKP-C’nin ilgisi olmayan bir olayı üstlenip sonra ‘halkımızdan’ özür dilemesine mi şaşmalı/kızmalı/gülmeliyim bilemedim. Bunlar olurken Fransa’nın başkenti Paris’te köklü siyasi hiciv dergisi Charlie Hebdo’ya sonradan Yemen El Kaidesi’nin üstlendiği kanlı bir saldırı yaşandı. Olayı izleyen takip ve rehin alma olayları da dahil olmak üzere 16 kişinin öldüğü, 5 kişinin yaralandığı bu korkunç katliam dolayısıyla bu hafta terör konusunda yazmayı düşündüm ama sonunda, modern terörün özel bir biçimi olan intihar saldırılarına katılan (basının taktığı isimle ‘canlı bomba’ olmayı seçen) kadınlar hakkında yazmaya karar verdim. Elbette kendi alanıma giren kadarını, sadece tarihçesini özetleyeceğim. İşin siyasi, sosyolojik, psikolojik analizini kaynakçada belirttiğim yayınlardan veya kendi çabalarınızla ulaşacağınız başka kaynaklardan öğrenebilirsiniz. ‘Terör kavramı’ konusunda ise şu yazıma bakılabilirsiniz Hatta bu yazıdan önce bunu okumanız daha iyi olur): “Birinin gerillası, ötekinin teröristi” (okumak için tıklayın)


İLK KADIN ‘CANLI BOMBA’ DELAL MAĞRİBİ

İlk kadın ‘canlı bomba’, 1978’de El Fetih’e bağlı 11 kişilik grupla bir İsrail otobüsüne saldıran 19 yaşındaki Delal Mağribi idi. Saldırı, Delal da dahil 9’u saldıranlardan, 39’u İsrail askerlerinden 48 ölü, 72 yaralı ile sonuçlandı. Bir kadının tek başına düzenlediği ilk intihar saldırısı ise, Nisan 1985’de Lübnan’ın güneyinde, bomba yüklü otomobilini bir grup İsrail askerinin üzerine süren 16 yaşındaki Sana’a Mehaidli tarafından yapıldı. Olayda Sana’a ile birlikte 2 İsrail askeri öldü, ikisi yaralandı. Her ne kadar Sana’a, basında ‘Şii kız’ ya da ‘Müslüman kız’ diye anıldıysa da, uzmanlar olayın açıkça seküler amaçlı (milliyetçi motiflerle) olduğunu kabul ettiler. Çünkü Sana’a Suriye Sosyalist Milliyetçi Partisi (SSMP) üyesiydi. Bunu, hepsi de aynı partinin üyesi, 28 yaşındaki Harib İbtisam’ın, 18 yaşındaki Hayerdin Miryam’ın, 17 yaşındaki Tahire Hamide’nin, 26 yaşında Norma Ebu Hasan’ın, 37 yaşında Kerime Mahmud Şakir’in ve yaşını öğrenemediğim Süreyya Sahruni’nin benzer intihar saldırıları izledi. Son iki olayda patlayıcıların uzaktan kumanda ile harekete geçirildiği tespit edildiğinden, uzmanlar bu iki kadının kendilerine yüklenen korkunç misyondan haberi olmadığını düşünmüştü. Bu olaylarda ona yakın kişi ölmüş, 100’e yakın kişi yaralanmıştı. 


TAMİL KAPLANLARI

(Tamil Kaplanı Dhanu tarafından öldürülen Rajiv Gandhi)

Lübnan’daki dalga 1987’de sönümlenirken, dünyanın bir başka yerinde, Sri Lanka’da, yine seküler nitelikli bir milliyetçi örgüt, Tamil Eelam Kaplanları’nın (LTTE) 1983-2007 arasında intihar saldırısı gerçekleştiren 273 üyesinden 46’sı kadındı. LTTE Marksist bir örgüttü. Tamiller Hindu idi dolayısıyla ‘şehitlik’ gibi bir kavramla hareket etmezlerdi. Tamil kadınları ve erkekleri örgüte ölmek için değil savaşmak için giriyorlardı. Sri Lankalı antropolog Darini Rajasingham-Senanayake’ye göre Tamil kadınlarını canlı bomba olmaya yönelten iktidarın Tamillere karşı uyguladığı sistematik baskı, öldürmeler, kaybetmeler, işkenceler, köy boşaltmaları, özellikle de askerlerin Tamil kadınlarına yönelik sistematik tecavüzlerinin intikamını alma duygusu idi. Fransız filozofu Bernard-Henry Levy’nin röportaj yaptığı eski bir gerilla liderinin anlattığına göre bu kadınlar vajinalarında el bombalarını taşıyacak kadar gözü peklerdi. Mayıs 1991’de Tamil Nadu eyaletinde bir ziyarette bulunan Hindistan Başbakanı Rajiv Gandhi’yi sunduğu çiçeklerin arasına yerleştirdiği patlayıcılar ile öldüren 17 yaşındaki ‘Dhanu’ lakaplıThenmozhi Rajaratnam da LTTE üyesiydi. Tamil Kaplanları’nın dişi üyelerinin son eylemi 28 Kasım 2007’de Sri Lanka Başbakanı Rajapakseve ve iktidar partisinin lideri Devananda’ya bombalı saldırı yapmak oldu, saldırıda hedef kişiler kurtulurken, korumaları öldü. Örgüt, 2009’da Sri Lanka ordusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldıysa da bazı LTTE hücreleri varlığını sürdürüyor.

PKK’LI KADIN BOMBALAR

Kürtlerin PKK’sı da 1978’den beri aynı Tamil Kaplanları gibi dinsel değil etnik-ulusal bir savaş yürüttü. Bu savaş sırasında terör yöntemlerini de sıkça kullandı. (Bu konuda şu yazıma bakılabilir: “Kürt Meselesi’nde PKK’nın işlevi neydi?”, okumak için tıklayın) Devletin açıklamaları, istatistikleri doğruysa (ki Sultanahmet olayında olduğu gibi, derin devletin işi olduğu halde, PKK’nın sırtına yüklediği pek çok örnek biliyoruz artık), intihar saldırılarını erkeklerden çok kadınlar gerçekleştirdi. Örneğin 1996’da Tunceli’de, Zeynep Kınacı, Adana’da Leyla Kaplan, Sivas’ta Güler Otaş, 1998’de Hakkari’de Fatma Özen, Diyarbakır’da Hüsniye Oruç, Van’da Hamdiye Kapan adlı genç kızlar, üzerlerindeki bombaları patlatarak kendileriyle birlikte 24 kişiyi öldürmüşler, 90 kişiyi yaralamışlardı. 1999’da örgütü tespit edilemeyen üç ‘canlı bomba’, İstanbul’da Maral Kaymak ve Esma Yurdakul, Tunceli’de Canan Akgün 2 kişinin ölümüne, 10 kişinin yaralanmasına neden oldu. Abdullah Öcalan’ın yargılanıp hapse girdiği 1999’dan 2007’ye kadar bir daha bu tür eylemlere örgüt girişmedi. Onların yerini DHKP-C aldı ama onun eylemleri de aynen PKK eylemlerinde olduğu gibi “ölü sayısı az olduğu için” basın tarafından “başarısız” bulundu. (Devletin öldürdüğü 40 bin Kürt hakkındaki bazı düşüncelerimi şu yazımdan okuyabilirsiniz: “Şehitler ve ‘etkisiz hale getirilenler” okumak için tıklayın)


ÇEÇEN ‘KARA DUL’LARI

2000’li yılların başında, Çeçenistan, Özbekistan, Pakistan ve Ortadoğu’dan kadın bombacı haberleri gelmeye başladı. İlkinden başlarsak, medyanın siyahlar giyindikleri için ‘Kara Dul’ diye adlandırdığı Çeçen kadın intihar bombacılarının çoğu eşlerini ya da erkek akrabalarını Rusya ile kanlı savaşta kaybetmişlerdi. ‘Kara Dul’ erkeklerini ağına dolayıp öldürmekle ünlü olan bir örümcek türünün adı olduğu için medyanın kullandığı terminolojinin işin özüyle bağdaşmadığı çok açıktı, ama ‘rating’in en yüce değer olduğu bir çağda bu mübahtı elbette…

Çeçen kadınların ikonası, adına şarkılar bestelenmiş, şiirler yazılmış olan 22 yaşındaki Havva Barayeva 2000 yılı Haziran ayında Alkan Kala şehrinde bomba yüklü bir kamyonla 27 Rus askerini öldürdüğünde iddialara göre yanında genç bir erkek vardı ama bu ispatlanamadı. Havva’nın son sözlerinin “Yapacağım şeyin bilincindeyim, cennet bunun ödülü ve umuyorum ki cennete gideceğim” olduğu söylendi. Nitekim Havva’nın eylemi, daha sonra kimsenin sahiplenmek istemediği bir fetva ile desteklendi.

Bellerine patlayıcılarla dolu kalın kemerler takan bu siyahlı kadınları Ekim 2002’de Moskova’daki Dubrovka Tiyatrosu’ndaki kanlı baskında tekrar gördük. Rus polisi 800 rehineyi kurtarmak için tiyatroya zehirli gaz vermiş, böylece Çeçen teröristlerden 41’inin yanı sıra 129 rehinenin de ölümüne neden olmuştu. Bu olayda kadınların rolü esas olarak tıbbi malzemeleri taşımak, su, çikolata, battaniye vs. servisi yapmaktı. Gerçi iki kadının üzerinde bombalı kemerler vardı ama sonradan anlaşıldığı üzere bunların patlayıcıları kadınların değil erkek militanların kontrolündeydi.


(Bir Çeçen kadın militan)

2003 yılı Mayıs ayında İlaşhan-Yurt yerleşiminde 18 kişinin ölümüne, 145 kişinin yaralanmasına neden olan Çeçen kadını Şehide Baymuradova’nın 36 kadından oluşan bir hücrenin üyesi olduğunu söylendi. Aynı yılın Temmuz ayında Moskova’daki Krylya (Kanatlar) gençlik festivaline bir intihar saldırısı düzenleyen iki Çeçen kadını ise 16 kişinin ölümüne neden oldu. Bu olayla bağlantılı olan 23 yaşındaki Zarema Muzhikhoyeva fikrini değiştirip, üzerindeki bomba ile polise teslim olduğunda ilk kez doğrudan bilgi almak mümkün olmuştu. Zarema olaydan iki yıl önce kendisinden 20 yaş büyük bir erkek tarafından kaçırıldıktan sonra eşini bir alacak verecek davasında kaybettiğinde ilk çocuğuna hamile idi. Yaşamak için önce küçük hırsızlıklar yapan Zarema çocuğunu evlatlık vermek zorunda kaldıktan sonra gönüllü olarak intihar bombacılığına talip olmuştu. Çünkü intihar bombacısı olduğu takdirde ailesine 1000 dolar ödeneceği sözü verilmişti. Aldığı kursu ayrıntıları ile anlatan Zarema, sonunda öleceğini anlayamadığını büyük bir safiyetle söylemişti kendisiyle röportaj yapan gazeteciye. Bir de örgüt liderinin karısının kendisinden nefret ettiğini… Kendiliğinden teslim olduğu halde mahkeme 20 yıllık üst sınırdan ceza verince, genç kadın “şimdi anlıyorum niye herkes Ruslardan nefret ediyor!” diye haykırmıştı.

Çeçen kadın bombacılar son olarak 2004 yılında Rusya havayollarına (Aeroflot) bağlı iki uçağın havada infilak etmesinden ve 90 kişinin ölümünden sorumlu tutuldular. Ancak durum tam olarak açıklığa kavuşmadı.

VAHABİ ÖRGÜTLERİN İŞBİRLİĞİ?

2002 yılında bazı gazeteler Özbekistan İslami Hareketi’nin öldürülen liderlerinden Ubeydullah’ın dul karısı Aziza’nın Pakistanlı kadınları intihar saldırıları için eğittiğini yazdı. Hindistan polisi 2003 yılında 50 kişinin ölümü, 154 kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan bir dizi saldırıda rol oynayan iki kadın teröristin mensup olduğu Duhteran-ı Millet (Ulusun Kızları) ve Hizb’ul Nisa (Kadınlar Partisi) adlı örgütlerin üyelerinin de terörist eş ya da akrabalarca yönlendirildiğini sürdüğünde, kamuoyunda büyük şaşkınlık yaşanmıştı. Çünkü Rajiv Gandhi’yi öldüren Dhanu’dan beri Hindistan’da bu tür bir olay yaşanmamıştı.

Rus polisine göre Çeçen veya Özbek militanların hepi Arap ülkelerinde eğitiliyorlar. Hatta o ülkelerden gelip terör eylemlerine karışıyorlar. Nitekim Başkent Taşkent’de 2003 Mart’ında 23 kişinin ölümü ile sonuçlanan intihar saldırısında yer alan 4 kadın teröristten biri siyahlar giyinmiş olarak kırmızı bir otomobilin içinde polise doğru arabalarını sürmüşlerdi. Siyahlı kadın arabadan ayrılıp bir otobüse binmeye kalkışmış polisin dur ihtarı üzerine üzerindeki bombayı patlatmıştı. Kadından tek bir parça bile kalmadığı için kimliği tespit edilemedi. Tanıklara göre arabadaki kadınlar laik Özbekistan için pek alışılageldik olmayan biçimde (hicap) giyinmişti ve tanıkların anlamadığı dilde konuşuyorlardı. Olayların arkasında, o güne kadar teröre bulaşmamış olduğu bilinen Hizbut-Tahrir adlı Vahabi partinin olduğu iddia edildi, ancak parti bunu reddetti. 2004’ün Mart ayında Taşkent’de üzerlerindeki bombaların patlamasıyla ölen Dilnoza Holmuradova, Zahro Turaeva ve Şahnoza İnayatova varlıklı ailelerin, üniversitede okuyan kızlarının ortak bir noktaları ise üçünün de Mısır elçiliğindeki Arapça kursuna gitmeleriydi.

FİLİSTİNLİ MONA LİSA: VEFA İDRİS

 
(Vefa İdris, annesiyle)


Ortadoğu’da, 1990’dan beri süren suskunluk 2001’de bitti. Bu konudaki ilk işaret, 2001 yılının Ağustos ayında, kadınların araba kullanmasının bile yasak olduğu Suudi Arabistan’da, Yüksek İslam Konseyi’nin Filistinli kadınların intihar bombacısı olabileceklerine dair bir fetva vermesiydi. Ardından Lübnan Hizbullah’ının (Şii) lideri Şeyh Fadlallah, “her ne kadar İslam kadınlara cihat görevi yüklememişse de, kadınlar askeri operasyonlarda ve intihar saldırılarında bulunabilirler” dedi. Ve arzulanan oldu. 2002 yılının Ocak ayında, çalıştığı Filistin Kızılayı’na ait bir ambulansı aseton fosfat karışımıyla infilak ettirerek 1 İsrailliyi öldüren ve 140 kişiyi yaralayan Vefa İdris hakkındaki bilgi kırıntılarından çıkan portre şuydu: Çocuk doğuramadığı için eşi tarafından reddedilmişti ve baba evine dönmek zorunda kalmıştı. Fotoğraflarında kolsuz giysileri içinde ve kırmızı rujlu dudakları ile gülümseyen Vefa’nın ailesi Ramallah civarındaki Am’ari mülteci kampında oturuyordu. Vefa İdris’in eylemi üç gün sonra seküler eğilimli El Fetih’in El Aksa Tugayları tarafından üstlenildi. Üstlenilmekle kalmadı, örgüt tugay kadın intihar bombacılarını eğitmek üzere onun adını taşıyan özel bir birlik oluşturdu. Örgütün temsilcileri İngiliz The Guardian’a 200 genç kadının Beytüllahim civarında kendilerini anavatanları için feda etmek için hazır beklediğini müjdelemişti. Bu tarihten sonra Vefa İdris adeta bir rol modeli oldu. Örneğin Mısır’daki El Vefd gazetesi Vefa İdris’i “rüya gibi gözleri ve gizemli gülüşü” ile Mona Lisa’ya benzetmişti. Bu tür yaklaşımlar televizyona çıkan bir Arap erkeğinin şunu söylemesine neden olmuştu: “Filistinli kızların ölümünü seyretmekle yetinen Arapların kollarında uyumaktansa dövüşmeye gitmeyi tercih ederim.” Middle East Media Research Institute adlı kuruluşun bir dizi Arap-İslam din adamı ve gazete yazarı arasında yaptığı araştırmada, çoğunluğun Vefa İdris örneğini onayladığı anlaşılmıştı.

İSRAİL’İN DEVLET TERÖRÜ

Sünni HAMAS’ın dini lideri Şeyh Ahmed Yasin, (Darin Ayşe’nin intihar saldırısının hemen ardından) 31 Ocak 2002’de Şark’ül-Evsat gazetesine “bir kadının ancak bir erkeğin refakatinde intihar saldırısına katılabileceğini” söyledi. Şubat ayında Batı Şeria’daki Maccabim kontrol noktasında 4 İsrail polisini yaralayan Darin Ayşe, hem HAMAS’ın kontrolündeki El Necef Üniversitesi’nde İngiliz Edebiyatı okuyordu hem de ailesinin büyük bir bölümünü İsrail’le çatışmalarda kaybetmişti.

Aslında Filistinli intihar bombacısı kadınların hemen hepsinin acı hikayeleri vardı. Örneğin 2002 Mart’ında Kudüs’te bir süpermarkete girip üzerindeki bombayı patlatan ve iki İsrailliyi öldüren 18 yaşındaki Ayat Akras da orta halli bir ailenin sevilen, üniversite öğrencisi, nişanlı kızıydı. Seküler eğilimli El Fetih’in El Aksa Tugayları’na bağlı olan Ayat, intihar saldırısından önce kaydettiği videoda “Filistin kızlarının savaşını izlemekle yetinen miskin Arap ordularının yerine savaşmaya gidiyorum” demişti. Ayat üzerindeki bombayı patlattığında neler düşündüğünü bilmiyoruz çünkü BBC tarafından kısa bir bölümü yayımlanan veda mesajında Ayat’ın koyu renk gözleri, uzun siyah saçları ve birkaç Arapça sözcükten fazlası görülmedi, duyulmadı. Batı Şeria’daki Dehaishe mülteci kampında oturan Ayat’ın komşuları genç kızın eylemini olaydan birkaç gün önce kampa gelen İsrail askerleri tarafından çocuğunun önünde dövülerek öldürülen komşuları için duyduğu üzüntüye bağlamışlardı. Komşulara göre olayı izleyen genç kız gün boyu ağlamıştı. Aile ile röportaj yapan Christian Science Monitor’un muhabiri ise, konuşmaları “fazla sakince” izleyen nişanlısından şüphelenmiş görünüyordu. Ayat’ın komşusu Udeh ailesinin 14 yaşındaki kızı Şirin gazetenin muhabirine “eğer Şaron bizi terörist olarak görüyorsa ona terörün ne olduğunu göstermemiz lazım” demişti. Gazetecinin ona “sen bir intihar bombacısı olur musun” sorusuna ise “eğer Allah isterse” diye ciddi sesle yanıt veren Şirin “eğer bu mümkün olursa hemen yarın yapmak isterdim bunu” diye eklemişti. Kampın kurulduğu 1948’den beri burada yaşayan orta sınıftan Whirpool çamaşır makinelerinin servis görevlisi olan Şirin’in babası ise “Baba olmak burada dünyanın her yerinden daha zor” diyordu.

Babası kızının intihar bombacısı olmaması için elinden geleni yapacağını anlatıyor ama iyi bir öğrenci olan ve matematiği çok seven Şirin hafifçe aksayan ayağı ile babasının sağduyusu olmasa kolayca intihar bombacısı olacak biri gibi görünüyor” diyordu muhabir. Bu arada, Akras’ın eyleminden sonra Suudi Arabistan’ın El Aksa Tugayları’na 100 milyon dolar yardım yaptığını da ekleyelim.

İSLAM ULEMASININ TEŞVİKİ

2003’ün başlarında Katar Üniversitesi’nde görevli Şeyh Yusuf El Kardavi intihar saldırısını İslami kurallara uygun bulduğunu açıkladı. Hatta daha da ileri giderek intihar saldırısına giderken kadınların bombaları saçlarının ya da çarşaflarının altına nasıl saklayacaklarını bile tarif etti. Böylece, ‘İslam’a göre intihar günahtır’ söylemi bizzat en yüksek makamdaki din adamları tarafından boşa çıkarıldı. Aynı yılın Mayıs ayında İsrail’in Afula şehrinde kendiyle birlikte 3 kişiyi öldüren ve 48 kişiyi yaralayan 19 yaşında bir açık öğretim fakültesi öğrencisi Hiba Daraghmeh’in kuzeni Murad gazetecilere “yüzünü hiç görmedim, onunla hiç konuşmadım, elini hiç sıkmadım” diyecekti. Nedeni kızın çok içine kapanık ve muhafazakar olmasıydı. İsrail makamlarına göre genç kızı, El Aksa Tugayları’na üye olan ağabeyi etkilemişti.

Ekim 2003’de Hayfa’da bir restoranda kendisiyle birlikte 2 kişiyi havaya uçuran 29 yaşındaki Hanadi Tayzir Ceride intihar bombacısı olmaya iten olay, Haziran ayında Cenin’deki evlerinin Israil Defence Force (IDF) tarafından yıkılması ve kardeşi Fadi ile kuzeni Salah’ın öldürülmesi olarak açıklandı. Ölmeden iki gün önce avukatlık lisansını alan Hanadi’nin komşuları, Hanadi’nin ölenlerin mezarları başında “katiller bu cinayetin bedelini ödeyecekler ve ağlayan sadece biz olmayacağız” diye yemin ettiğini anlattılar. İsrail makamları ise iki kuzenin İslami Cihad’ın üyesi olduğunu ve Salah’ın onlarca kişiyi öldürmekten arandığını ve evin saldırıdan sonra ceza olarak yıkıldığını iddia ettiler ve böylece ‘ilk günahı’ kimin işlediği (!) açıklığa kavuşmadı.

2004 yılının Ocak ayında, Gazze şeridindeki meşhur Erez geçiş noktasında kendisi ile birlikte 4 İsrail askerinin ölümüne, 7 kişinin yaralanmasına yol açan saldırıyı gerçekleştiren 22 yaşındaki iki çocuk annesi Reem El-Reyashi ‘HAMAS’ın ilk kadın şehidesi’ olarak tarihe geçti. Şeyh Ahmed Yasin “İlk kez bir kadın kullandık. Bu düşmana karşı direnişte yeni bir gelişmedir. Direnişimiz tırmanacaktır" diyerek övündü. Reem ölmeden önce çektirdiği fotoğrafta, bir elinde Kalaşnikof vardı, diğer elini ise 2 yaşlarındaki oğlunun omuzlarına koymuştu. Bir başka fotoğrafta ise Kalaşnikof’un karşısında Kuran tutuyordu. Yüzünde de gururlu bir gülümseme vardı..

(HAMAS’ın ilk kadın intihar bombacısı Reem Ayşe)

EL KAİDE VE AVRUPALI KAMİKAZELER

Eylül 2005’de, Irak’ın Suriye sınırına yakın Telafer’de erkek kılığına girmiş bir kadın intihar bombacısı beline sardığı bombaları patlatarak 5 ölü ve 30 yaralıya neden oldu. Irak El Kaidesi’nin lideri Ebu Musab El-Zarkavi’ye yakınlığı ile bilinen bir web sitesinde vücudu yok olacak kadar küçük parçalara ayrılan bu kadının adı ve kimliği hakkında bilgi verilmedi ama “Allah kızkardeşimizi şehit olarak kabul eder inşallah” denildi. Böylece Zarkavi ‘cihat’ın erkeklerin işi olduğu tabusunu yıkmış oldu.

Ekim 2005’de Irak El-Kaidesi, Musul’da Amerikan devriyesinin üstüne bombaları ile atlayan bir başka kadın intihar bombacısını takdim etti. Ama yine ismini söylemeden. İddialara göre kadının yanında kocası da vardı. Aralık ayında ise bir üçüncüsü ile tanıştık: Bu seferki kahramanımız Muriel Degauque adlı 38 yaşında bir Belçikalı idi. Çocukluğunda sık sık ailesinden kaçan yaramaz biri iken, genç bir kadın olarak önce bir Türke, sonra bir Cezayirliye, sonra da Belçika’da yaşayan bir Faslıya gönül vermişti. Muriel’in Selefi inancına bağlı son sevgilisi ile 3 yıl Fas’ta yaşadıktan sonra Müslüman olup adını Meryem olarak değiştirdiği yazıldı. El-Kaide’nin iddiasına göre Meryem 9 Kasım’da kendini belindeki bombalarla birlikte Bakuba civarında Amerikan birliklerinin üzerine atmıştı. Bombalar patlamadan önce kocası sonra da kendisi askerlerin kurşunlarına hedef olmuştu. Böylece tarihe “Avrupa asıllı ilk kamikaze” olarak geçti.

2010 yılının Aralık ayında iki Çeçen intihar bombacısı Moskova metrosunda vücutlarını infilak ettirdiler, 38 kişinin ölümüne, 60 kişinin yaralanmasına neden oldular. 2013’te yine bir Çeçen kadını Volgograd istasyonunda kendiyle birlikte 17 kişiyi öldürdü. Belki de Sultanahmet’teki meçhul kadının bunlarla ilgisi vardır… Sabrınızın sonuna geldiğimi hissediyorum. Geride onlarca hikayesi yazılmamış intihar bombacısı kadın var. Elbette onların yüzlerce kurbanının da hikayeleri yazılmadı. Dünyadaki politik durum, bunu yorumlama, buna muhalefet etme biçimi değişmedikçe giderek daha çok ‘Mona Lisa’yı ve onlarla birlikte masum insanları kaybedeceğimiz anlaşılıyor.

Özet Kaynakça: Robert Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism, Random House, 2005, Scott Ashworth, Joshua D. Clinton, Adam Meirowitz, and Kristopher W. Ramsay, “Design, Inference, and the Strategic Logic of Suicide Terrorism”, http://international.ucla.edu/media/files/acmr.pdf , Mia Bloom, “Female Suicide Bombers: A Global Trend”, Daedalus, Vol. 136, No. 1, On Nonviolence & Violence (Winter, 2007), s. 94-102, Robert W. Kurz-Charles K. Bartles “Chechen suicide bombers”, Journal of Slavic Military Studies, 2007, 20:529–547, Luca Ricolfi, Paolo Campana, “Suicide missions in the Palestinian area: a new database”,http://www.prio.org/Global/upload/CSCW/Violence%20in%20civil%20war/suicide_missions.pdf , Bilal Sevinç, “İntihar Bombacıları ve Ölümün Rasyonalleştirilmesi”,http://utsam.org/images/upload/attachment/cilt3/Sayi1/UGT%20Dergi%20Makale%20-4.pdf





.

Fail-i devlet': Sabahattin Ali, Musa Anter, Uğur Mumcu, Hrant Dink cinayetleri

 Hrant Dink'in katline, devletin gizli-açık, derin-sığ, değişik siyasi eğilimlere sahip unsurlarının şu veya bu ölçüde karıştığını artık aklı ve vicdanı olan herkes kabul etti. Sabahattin Ali, Musa Anter, Uğur Mumcu cinayetleri de benzer nitelik gösteriyor

Sevgili Hrant Dink’i sonsuzluğa uğurlayalı 8 yıl oldu. Acı, öfke, özlem, sonra yine acı öfke ve özlemle geçen koskoca 8 yıl... Hrant Dink, sadece sevgili bir eş, iyi bir baba, sevecen bir dede, AGOS’un her şeyi, sol eğilimli demokrat gazeteci, güçlü bir hatip ve yazar değildi. Milli Güvenlik Siyaset Belgeleri’nde ‘potansiyel iç düşman’ olarak tanımlanan, Yargıtay tarafından ‘yabancı vatandaş’ sayılan, toplumun çeşitli kesimleri tarafından ‘içimizdeki düşman’ olarak görülen Ermeni cemaatinin açık sözlü, yürekli, akıllı, duygulu, coşkulu, yakışıklı ve ünlü evladıydı. Nitekim ölmeden önce kaleme aldığı son yazısında “Her seferinde ‘Türk düşmanı’ olarak biraz daha meşhur ediliyorum. Ne yazık ki artık eskisinden daha fazla tanınıyorum. ‘A bak, bu o Ermeni değil mi?’ diyen bakışları daha çok hissediyorum” demişti. 

Ama onu sadece ‘hain Ermeni’ olarak nitelemekle kalmamış, devletin tüm aygıtlarıyla toplumsal bilinçaltımıza itinayla yerleştirilmiş diğer paranoyalarla uyumlu olarak ‘AB uşağı’, ‘misyoner çocuğu’, ‘Soros’un çocuğu’ gibi sıfatlarla da damgalamıştık. Halbuki 19 Ocak 2007’de cansız bedeni kaldırımda yüzükoyun uzanmışken, ayakkabısının altındaki o yürek paralayıcı delikle aslında hüzünlü bir ‘yetimhane çocuğu’ olduğunu anlayıvermiştik.



Çocukluğu iki kardeşi ile birlikte Gedikpaşa Yetimhanesi’nde geçen, Fen Fakültesi’nde Zooloji eğitimi gören, bir dönem Tuzla Yetimhanesi’ni yöneten Hrant Dink’in devleti örgütlü sol siyasetle tanıştığı ilk gençlik yıllarından beri rahatsız ettiğini tahmin ediyorum ama bunun bir ölüm emriyle ‘taçlanması’ (!) 1996 yılında yayımlamaya başladığı Agos’un 6 Şubat 2004 tarihli nüshasında Hrant Dink imzasıyla “Sabiha-Hatun’un sırrı” başlıklı yazıyla oldu. Hrant Dink’i adım adım ölüme götüren derin kampanyanın önemli malzemelerinden olan bu yazıda ‘Sabiha Gökçen’in teyzesi olduğunu iddia eden Antep asıllı Ermenistan vatandaşı Hripsime Sebilciyan-Gazalyan’ın anlattığına göre Sabiha Gökçen’in aslında yetimhaneden alınmış bir Ermeni kızı olduğu’ ileri sürülüyordu.

21 Subat 2004 tarihli Hürriyet’te konu Ersin Kalkan’ın "Sabiha Gökçen mi Hatun Sebilciyan mı" başlıklı yazısıyla tekrar gündeme gelince, Genelkurmay Başkanlığı’ndan şiddetli bir yalanlama geldi. TSK "Böyle bir sembolü amacı ne olursa olsun, tartışmaya açmak, millî bütünlüğe ve toplumsal barışa katkısı olmayan bir yaklaşımdır," diyordu. (Bu yalanlama ile Hrant Dink’in 19 Ocak 2007’de öldürülmesine kadar yaşananları şu yazıdan okuyabilirsiniz: Okumak için tıklayın)

Hrant Dink’in katline, devletin gizli-açık, derin-sığ, değişik siyasi eğilimlere sahip unsurlarının şu veya bu ölçüde karıştığını, bu yüzden de 8 yıldır bir türlü gerçek faillerin cezalandırılamadığını artık aklı ve vicdanı olan herkesin kabul ettiğini umuyorum. 1915 Ermeni Soykırımı’nın 100. yıldönümü olan 2015’in (İsmail Saymaz’ın deyimiyle) bu ‘milli mutabakat’ cinayetinin gerçek faillerinin ortaya çıkarıldığı, bu vesileyle devletin kirli geçmişiyle hesaplaşmaya başladığı bir yıl olmasını diliyorum (ama ümitli olamıyorum) ve benzer nitelikteki siyasi cinayetlerden üçüyle yazıma devam ediyorum. 


67 YILLIK DEVLET SIRRI: SABAHATTİN ALİ CİNAYETİ

Sabahattin Ali, 1907’de Gümülcine Sancağı'na bağlı Eğridere kazasında doğmuş, babası piyade yüzbaşısı Cihangirli Selahattin Ali Bey'in görev yerlerinin sık sık değişmesi dolayısıyla, ilköğrenimini İstanbul, Çanakkale ve Edremit'in çeşitli okullarında tamamlamıştı. Sabahattin Ali, 1926’da İstanbul Öğretmen Okulu’ndan mezun olduktan sonra önce Yozgat’a tayin oldu, bir yıl sonra Milli Eğitim Bakanlığı’nın açtığı sınavı kazanarak Almanya’ya gitti, 1930’da ülkeye döndükten sonra sırasıyla Orhanili ve Aydın’da Almanca öğretmenliği yaptı.

Sabahattin Ali ilk kez, 1931 yılında, bir ihbar sonucu Türkiye Komünist Partisi (TKP) ile ilişkisi olduğu gerekçesiyle Aydın’da tutuklanmıştı. Neyse ki üç ay sonra beraat etmiş, ertesi yıl Konya’ya tayin olmuştu. Ünlü romanı Kuyucaklı Yusuf’u ilk kez burada, Yeni Anadolu gazetesinde tefrika etmeye başladı. 1932’de, tarihçi Cemal Kutay kendisini ‘Gazi’ye hakaret eden bir şiiri dost meclisinde birden çok kez okuduğunu’ ihbar edince yeniden tutuklandı. Halbuki iki yıl önce yazdığı ‘Memleketten Haber’, bir zamanlar Sivas’ta yaşanmış bir Bektaşi olayını anlatan şiirin sözcüklerinin değiştirilmesiyle oluşturulmuş bir şiirdi ve içinde Mustafa Kemal adı geçmiyordu. Ama savunması inandırıcı bulunmadı, çünkü ‘sicili’ ortadaydı!




(Sabahattin Ali ve kızı Filiz Ali, 1940’ların başı)

Mahkemede gösterdiği şahitlerin dinlenmesine gerek olmadığına karar verildi. Bir süre sonra dava gizli celsede görülmeye başladı. Cezası 12 ay hapis olarak açıklanmış, temyizden sonra 14 aya çıkarılarak gözdağı verilmişti. Dört ay Konya’da, altı ay Sinop’ta hapis yattı. 29 Ekim 1933’de Cumhuriyet’in 10. yılı şerefine çıkarılan afla cezasının bitmesine bir ay kala özgürlüğüne kavuştu. Sinop Cezaevi’nden günümüze kalan mirası “Başın öne eğilmesin/Aldırma gönül aldırma’ diye başlayan şiiriydi.

ALDIRMA GÖNÜL ALDIRMA!

Sinop Cezaevi’nden tahliye olduğunda tekrar öğretmenliğe dönmek istemişti Sabahattin Ali. ‘Hay hay’ demişti yetkililer, ama küçücük bir şartları vardı: Eski görüşlerini değiştirdiğini kanıtlamalıydı! 15 Ocak 1934 günlü Varlık dergisinde yayımlanan ‘Benim Aşkım’ başlıklı Mustafa Kemal güzellemesini, rejimin istediği diyeti ödemek için yazdı. Devlet nadim olduğuna kanaat getirmiş olmalıydı ki, önce Neşriyat Müdürlüğü Büro Şefliği'ne, ardından Talim ve Terbiye Dairesi İkinci Sınıf Mümeyyizliği’ne atandı. Ama bu atama onun sosyalist fikirlere ilgi duymasını engellememişti, sadece maişet motorunu rahatça çevirebilmesini sağlamış, dolayısıyla üretkenliğini arttırmıştı.

Ama daha sonra yaşadıkları rejimin onu affetmediğini gösterecekti. 1944’te ırkçı-Türkçü hareketin lideri Nihal Atsız’a karşı açtığı hakaret davasını kazanmasına rağmen, Milli Eğitim Bakanlığı emrine alınınca öğretmenlikten istifa etti, profesyonel yazarlığa soyundu. Ama bu ülkede rejime muhalefet edenlere ekmek yoktu! Ne yazsa soruşturma konusu oluyor, mahkemenin birinden çıkıyor diğerine giriyordu. 1946 yılında Aziz Nesin’le birlikte yayınladıkları Marko Paşa adlı mizah dergisi (haftada iki kez yayımlanıyordu), kısa sürede 150 bin tiraja ulaşınca iktidarın paçaları tutuştu. Sıkıyönetim makamları tarafından defalarca toplatılan, en sonunda kapatılan derginin (sadece 22 sayı yayımlanabilmişti) yerine çıkardığı Merhum Paşa, Malum Paşa, Hür Marko Paşa, Mazlum Paşa, Yedi Sekiz (Hasan) Paşa, Öküz Mehmet Paşa, Ali Baba gibi dergilerle muhalefete devam eden Sabahattin Ali, 1947’de kesinleşmiş bir cezasını çekmek için hapse girdi ve üç ay yattı. Aynı yıl Sırça Köşk adlı hikâye kitabı Bakanlar Kurulu’nca toplatıldı. Arkasında gizli polisin ayak sesleri, sağcı basının saldırıları derken, 1948'de Mehmet Ali Aybar'ın çıkardığı Zincirli Hürriyet’teki bir yazısından dolayı başlatılan kovuşturma sonrasında pes etti ve matbaa makinelerini satarak kamyon nakliyeciliğine başladı. Ne arkadaşları ne kendi bu işi kendine yakıştıramıyordu ama ne çare… Arkadaşlarına Türkiye’den gitmek istediğini söylemeye başlaması ilk bu zamanlar oldu. Ancak yazmasına izin vermeyen devlet, Türkiye’den gitmesine de izin vermiyordu. Pasaport başvurusunun reddedilmesinden sonraki bir gün, 29 Mart 1948’de kamyonuna atladı ve Kırklareli’ne doğru yola çıktı. Anlaşılan kısıldığı kapandan kurtulmak için bir plan yapmıştı. Çıkış o çıkış…

GİZEMLİ KAYBOLUŞ

Sabahattin Ali’nin o günden sonra yaşadıklarını hala bilmiyoruz. Kendisinden ancak 9,5 ay sonra haber alındı ama bu haber çok acıydı: 12 Ocak 1949 günlü gazetelerde üç sütuna ‘Sabahattin Ali öldürüldü’ yazıyor ve devam ediyordu: ‘Huduttan Bulgaristan’a kaçarken öldürüldü. Bulgaristan’a para karşılığı adam kaçıran bir komünist şebekeye mensup Ali Ertekin adındaki katil yakalandı ve evinde yapılan araştırmada Sabahattin Ali’ye ait eşyalar bulundu.”

Ali Ertekin kimdi? Sabahattin Ali’yle ilişkisi neydi? Yazarı neden öldürmüştü? Neden yazarın eşyalarını hala saklıyordu? Polisin veya istihbaratın olaydan haberi var mıydı? Resmi makamların ‘komünist komplo’ dediği cinayetin Nisan ayında başlayan duruşmalarında, bu sorulara cevap almak bir yana kafalar iyice karıştı. Mahkemeye sunulan bir belgeden, Sabahattin Ali’nin ölü bedeninin aslında, 16 Haziran 1948’de, sınırdan 35 kilometre içerde, Hed(i)ye köyü civarında çobanlar tarafından bulunduğu, 4-5 ay önce öldürülüp üstünkörü gömüldüğü anlaşılan cesedin çakallar tarafından ortaya çıkarıldığının sanıldığı, kimliğinin tespit edilememesi yüzünden, tekrar bulunduğu yere gömüldüğü öğrenilmişti. Ceset daha sonra babasını kaybeden bir kişi tarafından teşhis edilmek üzere yerinden çıkarılmış, ancak söz konusu kişinin ölü bedenin babasına ait olmadığını söylemesi üzerine yeniden gömülmüştü. Yani olaydan polisin bir şekilde haberi vardı. 

TANIDIK KARANLIK TİPLER

Pek tanıdık karanlık tiplerden biriydi Yugoslavya göçmeni Ali Ertekin. Türk uyruğuna geçtikten sonra Gönüllü Erbaş Okulu’nu bitirmiş, 1945’te Süvari Gönüllü Çavuşu iken silah çaldığı gerekçesiyle askeri mahkemede dört ay 20 gün hapis cezasına çarptırılmış ve askerlikle ilişiği kesilmişti. İddialara göre ertesi yıl Bulgaristan’a kaçmış, kısa süre sonra dönerken sınırda yakalanmış, komünizm propagandası yapmaktan hapis yatmıştı. Sabahattin Ali’yi, hapishane arkadaşı berber Hasan Tural vasıtasıyla tanımıştı. Sabahattin Ali’nin bir başka hapishaneden tanıdığı Hasan da göçmendi. Bulgaristan’dan gelmiş, komünizm propagandası suçundan o da hapis yatmıştı. Bazıları polis ajanı olduğunu söylüyordu, ama dava boyunca kimse bu iddiayı araştırmaya kalkmadı, kalkmadığı gibi Hasan Tural mahkemeye bile gelmedi.

Tüm dava boyunca usta bir tiyatro oyuncusu gibi ezberlediği replikleri tekrarlayan Ali Ertekin mahkemede epey şov yapmıştı. Önce konuşmak istememiş, sonra konuştukça konuşmuştu. Bazen ağlamış, bazen buz gibi bakışlarla izlemişti etrafını. Anlattığına göre, berber Hasan’ın ricası üzerine Bulgaristan’a geçirmeye yardımcı olmayı kabul ettiği Sabahattin Ali, Kırklareli’nin Üsküp nahiyesinin Sazara köyü yakınlarına geldiklerinde, Ali Ertekin’e güya “Ben buradan gideceğim. Ruslarla beraber döndüğüm zaman bu memlekette hürriyetin ne demek olduğunu öğreneceksiniz (...) Moskova’da bir Çek pasaportu çıkarttıktan sonra önce Romanya’ya oradan da Fransa’ya gideceğim. Fransa’daki Türkleri teşkilatlandıracağım. Yapılacak yardımlarla onları bir taraftan mülteci sıfatıyla, öte yandan muntazam pasaportla Türkiye’ye sokacağım. Onlar dışarıdan geldikleri için kolay tanınmazlar. Böylelikle memleket içindeki teşkilatı kuvvetlendirip işin başına geçeceğiz. Bu rejimi yıkacağız” demişti. Ali Ertekin de “bir gün Türkiye’ye Bulgarlarla Rusların geleceğini düşünerek deli olmuş”, aklına, vaktiyle 93 Harbi’nde dedesine yapılan fenalıklar gelince de kendini kaybetmişti! Elindeki sopa ile kitap okumakta olan Sabahattin Ali’nin kafasının sol tarafına şiddetli bir darbe patlatmıştı. Sabahattin Ali’nin suratı, gözlükleri, kulağı kan içinde kalmıştı. Arkasından bir kez daha vurmuştu. Sabahattin Ali sağ tarafına doğru yıkılmıştı. Ağzından burnundan kanın boşaldığı halde ölmediğini görünce, ensesine üçüncü darbeyi vurmuştu. En sonunda Sabahattin Ali’nin nefesi kesilmişti. Ölmüştü…



HAFİFLETİCİ (!) NEDENLER


Ertekin’e göre güya başka bir olay yüzünden yakalandığında, polisler Sabahattin Ali’nin eşyalarını buldukları için, cinayetle ilişkisi ortaya çıkmıştı. Eşyaları niye atmadığına dair garip gerekçeleri bir yana, Sabahattin Ali’nin böyle saçma sapan bir konuşma yapacak biri olmadığı açıktı ama kimse bunun üzerinde durmadı. Ceset sınırdan 35 kilometre içerde bulunmuştu, kimse bu çelişkiye değinmedi. Ali Ertekin’i askerlikten tanıyan bazı tanıklar, sanığın milli hislerle cinayet işlemesinin inandırıcı olmadığını söylediler, bir Milli İstihbarat (MİT) memuru, Ali Ertekin’in sık sık MİT’e geldiğini söyledi, Emniyet Müdürlüğü’nden gelen bir yazıdan Ali Ertekin’e iki kez 50’şer lira ikramiye verildiği öğrenildi ama cevap gizli celse oldu. Dolayısıyla, işin aslı hiç bir zaman öğrenilemedi. 

Bunlar olurken ülkede tarihi değişimler yaşanmış, 14 Mayıs 1950’de 27 yıllık Tek Parti Dönemi’ne nokta konmuş, Demokrat Parti Dönemi başlamıştı. 14 Ekim 1950’de karar açıklandı: Mahkeme, ’bazı hafifletici sebepleri’ dikkate alarak Ertekin’e dört yıl hapis cezası vermekle yetinmişti! Bu hafifletici nedenlerin ne olduğu hiçbir zaman öğrenilemedi. Kararı ‘sağolun’ diyerek karşılayan Ali Ertekin, DP’nin Af Kanunu’ndan yararlanarak iki yıl sonra serbest kaldı ama bir süre sonra şüpheli biçimde ortadan kayboldu, mezarı bile bulunamadı. Sabahattin Ali ailesinin iddiasına göre Kırklareli Emniyet Müdürlüğü’nde işkencede ölmüştü, ama bu iddia ispatlanamadı.

EMNİYETTE ÖLDÜRÜLDÜ

Sabahattin Ali’nin 29 Mart’ta yurtdışına kaçacağını bilen tek dostu Rasih Nuri İleri’ye göre Sabahattin Ali, zekâsına fazla güvenmiş ve hiç kimseden yardım almadan böyle cüretkâr bir işe kalkışmıştı. Ama iddia edildiği gibi Bulgaristan sınırında değil, Kırklareli Emniyet Müdürlüğü’nde işkence ile öldürülmüştü. Rasih Nuri’yi böyle düşünmeye iten şuydu: Anlaşmalarına göre, Sabahattin Ali sınırı sağ salim geçtiği zaman Rasih Nuri’ye, berber Hasan aracılığıyla meşhur yeşil kalemi ile özel olarak işaretlenmiş bir kartvizit gönderecekti. Kart Rasih Nuri’nin eline geçtiğinde, Sabahattin Ali’nin sağ salim sınırı geçtiği anlaşılacak, Ali Ertekin’e parası ödenecek, ayrıca Sabahattin Ali’nin Ankara’da yaşayan karısına ve İstanbul’da evinde kaldığı Mehmet Ali Cimcoz’a yazdığı iki mektup yerlerine ulaştırılacaktı. Kartı en geç 1 Nisan’da alacağını hesaplayan Rasih Nuri bir türlü haber çıkmayınca endişeler içinde üç hafta beklemiş, sonra polise yakalanmayı göze alarak berber Hasan’ın dükkânına gitmişti. Biraz maceralı biçimde ondan üzeri yeşil kalemle özel biçimde imzalanmış kartviziti almış, sevinçle eve dönüp mektupları da yerine ulaştırmıştı. Kart Sabahattin Ali’ye zorla imzalatılsaydı, şifrenin konmayacağını düşünen Rasih Nuri, Sabahattin Ali’nin ya sınırı geçtikten sonra, ya da sınırı geçtiğine inandırıldıktan sonra, Milli Emniyet Teşkilatı (kısaca MEH günümüzdeki MİT’in öncülüydü) gözaltına alındığını tahmin ediyordu. Polisin yine Ali Ertekin tarafından kaçırılacak olan iki kişiyi ele geçirmek için Sabahattin Ali’yi sorguya aldığını tahmin eden Rasih Nuri, Sabahattin Ali’nin sorguda ölmesi üzerine, olayın küçük bir ceza karşılığı polis ajanı Ali Ertekin’e yıkıldığını düşünüyordu. Rasih Nuri’nin polise yakalanmadan berberden kartı alabilmesi ise, Sabahattin Ali’nin sorguda çözülmediğini düşündürüyordu. Nitekim 12 Mart 1971 Muhtırası’ndan sonra hapiste yatarken koğuş arkadaşlarından biri, Sabahattin Ali’nin Emniyet’te sorguda öldürüldüğünü duyduğunu söylemişti Rasih Nuri’ye.

HERKESİN BİLDİĞİ SIR

Kendisi de 24 Ocak 1993’te karanlık bir cinayete kurban giden Uğur Mumcu (hikayesi aşağıda), 1973 yılında bir dost meclisinde, Rasih Nuri’nin anlattığına benzer bir hikâyeyi Mareşal Fevzi Çakmak’ın yeğeni olan Adnan Çakmak’tan dinlemişti. Emniyet Genel Müdürlüğü Teftiş Heyeti Başkanlığı yapmış bir kişi olan Adnan Çakmak’a olayı anlatan ise 12 Mart’ın ünlü işkencehanesi Ziverbey Köşkü’nden kader arkadaşı olan Kurmay Albay Talat Turhan’dı. Bir üst düzey emniyet görevlisi Talat Turhan’a “Sabahattin Ali sınırdan Kırklareli’ne getirildiğinde sorguya çekildi. Fakat konuşmadığı için sıkıştırıldı ve bu sıkıştırma sırasında öldü. Hem de inleyerek kollarımda can verdi...” demişti. Ancak Adnan Çakmak, Uğur Mumcu olayı yazmak istediğini söyleyince bu sözlerinin arkasında durmamıştı. O günden beri de bu karanlık cinayet aydınlatılamadı. 

Özet Kaynakça: Kemal Bayram Çukurkavaklı, Sabahattin Ali Olayı, Ankara 1978; Alpay Kabacalı, Türkiye’de Siyasal Cinayetler, Gürer Yayınları, 2007, s.354-367; Hıfzı Topuz, Başın Öne Eğilmesin, Remzi Kitabevi, 2007, A’dan Z’ye Sabahattin Ali, Hazırlayan: Sevengül Sönmez, Yapı Kredi Yayınları, 2009, Filiz Ali, Canım Aliye, Ruhum Filiz, Yapı Kredi Yayınları, 2014. 


SAKINCALI KÜRT GAZETECİ ‘APE’ MUSA ANTER 


Musa Anter, 1920 yılında Mardin'e bağlı Nusaybin ilçesinin Eskimağara (Zivingê) köyünde doğmuştu. İlkokulu Mardin'de, ortaokul ve liseyi Adana'da okumuş, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ni bitirmişti.

1960’lardan itibaren kendisini yakından tanıyan Arslan Kılıç’a göre Musa Anter “Ender rastlanan renklilikte bir kişiliğe sahipti. Dost ve arkadaş canlısıydı. Sofrası gibi gönlü de genç yaşlı, cahil hâkim, Türk Kürt herkese açıktı. Kıvrak zekâlı ve hazırcevaptı. En ciddi konuları bile, kıvrak zekâsının ürünü olan mizahının imbiğinden süzdüğü öyküler ve masallarla süsleyerek anlatırdı. Bu tarz, onun kendisini ve meramını karşısındakine en kavratıcı şekilde iletmesini sağlıyordu. Yine bu tarz onu, gazeteciliğin günlük fıkra yazarlığı dalında ilgiyle izlenen bir yazar olmasını sağlamıştı. Terbiyeli, ince ve zevk sahibi bir insandı. Ama yeri gelince, en okkalı küfürleri savurmaktan çekinmezdi. Ama bu durum onda hiçbir zaman bir çiğlik ve kabalık olarak görünmezdi. Toplam olarak bakıldığında Musa Anter Türkiye’nin ihtiyacı olan bir aydındı. Türkiye’nin düşünce ve kültür hayatına, birikiminden, kültüründen ve yeteneklerinden çok şey katacak bir aydındı. Türkiye’nin siyasi yaşamına kalite katacak bir siyasi deneyim ve tarih birikimine sahipti…” 





(Musa Anter, 1960’lar)

Bu özelliklerinden dolayı Kürtlerin saygı ve sevgi ifadesi olarak’Ape’ (Amca) diye andıkları Musa Anter’in başının yine bu özellikleri sayesinde sürekli devletle derde girmesi şaşırtıcı olmasa gerek. Musa Anter ilk olarak 31 Ağustos 1959 günü, Diyarbakır’da yayınlanan İleri Yurt gazetesinde ‘Amma Ne İleri Yurt’ adlı hiciv sütununda yayımladığı ‘Qimil’ (Kımıl) adlı Kürtçe şiiri yüzünden yargılandı. Ardından, DP hükümetinin Irak’daki Molla Barzani hareketinden etkilenmesini muhtemel gördüğü Kürtleri sindirmek için başlattığı operasyonun bir parçası olarak açtığı 49’da Davası’nda yargılandı. 1963’te devletle iş yapan karanlık bir adamın cebinden çıktığı iddia dilen uyduruk delillerle ‘Müstakil bir Kürdistan Devleti’ kurmak suçundan 23 arkadaşıyla birlikte yargılandı (Dava 23’ler Davası diye anıldı). 

Musa Anter, bu olaydan ve sonrasında yaşadığı nice olaydan sağ salim kurtuldu ama hemen her makalesine, yaptığı her hayali röportaja Kürtçe cümleler serpiştirdiği için hayatı mahkemelerde geçti. 12 Mart 1971 Muhtırası sonrasında ünlü Ziverbey Köşkü’ndeki işkence tezgahlarından geçirildi, TİP’i pasif bularak ayrılan Kürt gençlerinin kurdug?u Doğu Devrimci Kültür Ocakları-DDKO davasından yargılandı. 

PKK’nin silahlı mücadeleyi başlattığı ve yaygınlaştırdığı 1984-1989 arasında Musa Anter Nusaybin’de yaşıyor ve PKK’den uzak duruyordu. PKK’nin buna tepkisi kendisine ‘vergi’ tahakkuk ettirmek oldu. Anter, kendi deyimiyle bu ‘haracı’ ödemeyi reddetti ve çareyi İstanbul’a yerleşmekte buldu. 


JİTEM VE ÖLÜM

1990’da bir paneldeki konuşmasından dolayı bir süre Diyarbakır Cezaevi’nde yatan Musa Anter, PKK’nin strateji değişikliğine gittiği 1992 yılında PKK hareketi ile barıştı. Bu tarihten kısa süre sonra, 20 Eylül 1992’de de Diyarbakır’da JİTEM ajanları tarafından tuzağa düşürüldü ve ensesinden vurularak öldürüldü. Öldürüldüğünde 74 yaşındaydı. Yanında, yeğeni, Orhan Miroğlu da vardı. O gece yaşananları ilk olarak, olaydan yaralı olarak kurtulan Miroğlu’ndan duyduk. Orhan Miroğlu olayı anlattıktan sonra “Şu anda hayatta olmamı polislere borçluyum. Zira olayın akabinde olay yerine gelerek benim tüm hayati uzuvlarımın durmasına rağmen, beni cansiperane bir şekilde ve çok seri vaziyette hastaneye yetiştirmişler. Benim tekrar yaşama dönmemi sağlamışlar. Kendilerine şükran borçluyum. Beni ve Musa Anter'i vuran şahıs kesinlikle polis değildi. Bir ara ağzından tekrar Ergani'ye döneceğini söylüyordu ve Ergani Kürtçesi ile konuşuyordu…” demişti.

Yıllar sonra Musa Anter’in kızı, İsveç’te, babasının katillerinden biri Abdülkadir Aygan’la görüştü ve cinayetin ayrıntılarını, arkasındaki güçleri daha iyi öğrendik. Aygan, 1975’te katıldığı PKK’dan ayrıldıktan sonra devletin Ergenekon Davası sürecine kadar varlığını inkar ettiği karanlık JİTEM’in yedi kişilik kurucu kadrosuna dahil olmuştu. Aygan cinayet gününü şöyle anlatmıştı: “O gece Yeşil kod adlı Mahmut Yıldırım, Hogir, Şırnaklı Hamit dediğimiz Hamit Yıldırım ve itirafçı Mustafa Deniz vardı, bir aradaydık. Ben Yeşil'lerle birlikteydim. Yeşil'in talimatıyla Musa Anter'in kaldığı otelle telefonlaşma yapıldı. Hamit'i gönderdi Yeşil. Onu gönderdikten sonra bizi cipe bindirdi ve Silvan yoluna götürdü. Biz orada bekleyecektik. Hamit Yıldırım, sözde Musa Anter'i alıp Hogir'in yanına, yani benim de olduğum yere getirecekti. Biz de oradan alıp, biraz ileride tepede bekleyen Yeşil'in yanına götürecektik. Fakat epey bir zaman geçtiği halde Hamit ve Musa Anter gelmediler. Biz de Yeşil'in yanına gittik. Oradan da JİTEM karargâhına geçtik. Hamit de oraya geldi 40 dakika kadar sonra. Kendisine verilen görev, Musa Anter'i Hogir'in yanına getirmekti ama o yolda vurmuş. 14'lü diye tabir ettiğimiz Umman tabanca vardı onda. Onunla vurmuş Anter'i ve Orhan Miroğlu'nu. Hogir "Hani yanımıza getirecektin?" diye sorunca "Şüphelendiler, vurmak zorunda kaldım" dedi. Hogir, "Silahı ne yaptın?" deyince de vurduğu sokakta çöp tenekesine attığını söyledi.” 

Bir süre sonra Şırnaklı Hamit Yıldırım tutuklandı ama iddialara göre yanlış Hamit yakalanmıştı. Şırnaklı Hamit değil, Beyetüşebaplı Hamit öldürmüştü Musa Anter’i. Beştüşebbalı Hamit yakalandı mı öğrenemedim. Aygan’ın sözünü ettiği JİTEM’cilerden Veli Küçük, Levent Ersöz, Arif Doğan ve Atilla Uğur, Ergenekon davasından ceza aldılar, ancak dava 2014’te yeniden ele alınmaya başladı. Devlet bugüne dek resmen JİTEM’in varlığını kabul etmediği gibi aynen Hrant Dink cinayetinde olduğu gibi Musa Anter’le ilgili iddiaları duymazdan geldi, gelmeye de devam ediyor.

Özet Kaynakça: Musa Anter, Hatıralarım, 2 cilt, Yön Yayıncılık, 1991-1992; Orhan Miroğlu, Musa Anter Cinayeti Kuşatmadan İnfaza, Everest, 2012; Arslan Kılıç, “Türkiye'de Kürt Milliyetçiliğinin Dört Dönemi ve Musa Anter”, Berfin, Bahar, Yıl, 2012, S.175, s. 5-12. (Son makaleye dikkatimi çeken okurumuz Kaya Demirci’ye teşekkür ederim.)

‘SAKINCALI PİYADE’ UĞUR MUMCU

1942’de Kırşehir’de doğan Uğur Mumcu ilk ve orta eğitimini Ankara Deneme Lisesi’nde tamamlamış, Ankara Hukuk Fakültesi’ni bitirdikten sonra akademik çalışmalarla 1962’de henüz öğrenci iken başladığı gazeteciliği birlikte yürütmeye çalışmıştı. 12 Mart Muhtırası’yla sonuçlanan süreçte, bir yazısında “ordu uyanık olmalı” dediği için, “orduya hakaret etmek” ve “bir sosyal sınıfın öteki sosal sınıf üzerinde tahakkümü kurmak” suçunu işlediği gerekçesiyle, 7 yıl hapse mahkum olmuş ancak cezanın Yargıtay tarafından bozulmasıyla kısa süre sonra serbest bırakılmıştı. Bu olaydan sonra askerliğini Ağrı’nın Patnos ilçesinde, resmi tanımla “sakıncalı piyade” olarak yapan Uğur Mumcu, önce Yeni Ortam gazetesinde, 1975’ten itibaren de Cumhuriyet gazetesinde 'Gözlem' başlıklı köşesinde düzenli olarak yazmaya başladı. 1975-1993 arasında hepsi birbirinden ‘sakıncalı’ (!) konulara dair 26 kitap yazan (bu sayı ölümünden sonra basılanlarla 42’ye ulaşacaktı) Uğur Mumcu, 1991’de gazetenin yöneticisi ve başyazarı Nadir Nadi’nin ölümünden sonra gazetede yaşanan anlaşmazlıklar sonunda, 80 arkadaşı ile birlikte Cumhuriyet’ten ayrıldı, 1992’de tekrar gazeteye döndü. Ölümünden kısa süre önce yayımlanan yazılarında, Barzani, CIA ve MOSSAD arasında olduğunu düşündüğü ilişkilerden söz etmiş, yakında yayımlayacağı kitabında, istihbarat örgütleriyle Kürt milliyetçileri arasındaki bağlantıları açıklayacağını duyurmuştu. Yakınları daha sonra, Mumcu’nun aynı zamanda polis-mafya-siyaset ağının derin boyutları üzerinde de çalıştığını açıklayacaklardı.

İSLAMİ HAREKET ÖRGÜTÜ MÜ?

Bundan sonrasını 24 Ocak 1993 tarihli Cumhuriyet gazetesinden okuyalım: “Sürekli tehdit altında yaşayan Uğur Mumcu, eşi ve çocuklarını korumak amacıyla her zaman otomobiline önceden binerdi. Eşiyle birlikte hasta ziyareti için saat 13.15’te evinden çıkan Uğur Mumcu kontağı çevirdiği an tahrip gücü yüksek bir bombanın patlamasıyla paramparça oldu.”




Sonunda korkulan olmuş, Uğur Mumcu 42 yaşında susturulmuştu. Suikastı saldırıdan hemen sonra İslami Hareket Örgütü üstlendi. Mumcu’nun ölümü radyo ve televizyonlarda duyurulduktan sonra İslami Büyük Doğu Akıncılar Cephesi ve PKK gazeteleri arayarak “Uğur Mumcu’yu cezalandırdık” dediler. DGM Başsavcısı Nusret Demiral, İslami Hareket Örgütü’nün İran yanlısı İslami Cihat Örgütü’nün yan kuruluşu olduğunu belirterek “kesinlikle yabancı işi” dedi. Aynı günlü Sabah gazetesi ise Emniyet Genel Müdürü Yılmaz Ergun’un şu açıklamasına yer vermişti: ‘Uğur Mumcu’nun otomobiline yerleştirilen ve kontağa bağlanan bombanın benzeri, daha önce Ankara’da İsrail Büyükelçiliği’ne görevli diplomat Ehud Sedam ve Amerikalı çavuş Marvich’e Hoşdere’de düzenlenen suikastlerde de kullanıldı.” 

Uğur Mumcu’nun cenaze töreni 27 Ocak 1993 günü, çok soğuk ve karlı bir günde (ben de can arkadaşım Seyhan Dinç’le İstanbul’dan gelerek katılmıştım), en son 1980 öncesinde gördüğüm kitlesel bir törenle Ankara’da yapıldı, Uğur Mumcu, Cebeci Mezarlığı’na defnedildi. (Nedense cenaze boyunca sözleri Ali Çınar’ın, bestesi Selda Bağcan’ın “Uğurlar olsun, uğurlar olsun, hüzünlü bulutlar yoldaşın olsun/Bir keskin kalem, bir kırık gözlük yürekli yiğitlere hatıran olsun…” diye devam eden, o son derece duygulu besteyi dinlediğimizi anımsıyorum. O kadar kısa sürede bu bestenin yapılması mümkün mü? Belleğim mi beni yanıltıyor acaba? Yazıyı okurken dinlemek isteyenlere: Dinlemek için tıklayın)


HİZBULLAH MI, PKK MI, YOKSA DIŞ GÜÇLER Mİ?

27 Şubat 1993 günlü Sabah gazetesinde İran İslam Devrimi’ni dünyaya yaymam üzere kurulmuş olan İran merkezli Hizbullah’ın askeri kanadının lideri Musavi’nin şu açıklaması yer aldı: “Türkiye’de hiçbir terör eylemi yapmıyoruz. Mumcu cinayetini de biz işlemedik.” 

25 Ocak 1993 tarihli Zaman gazetesinde ise, 31 Ocak 1990 günü, Ankara Bahçelievler’deki evinin önünde faili meçhul bir cinayete giden Muammer Aksoy ile 6 Ekim 1990’da Ankara Çankaya’daki evinde bombalı paketle öldürülen Bahriye Üçok anımsatıldıktan sonra “…dış tezgahlı faili meçhul cinayetlere bir halka daha… Terör Uğur Mumcu’yu da vurdu. Emniyet Müdürlüğü yetkilileri suikastın profesyonelce işlendiğine dikkat çekti” deniyordu. Gazete ayrıca göre Türkiye’nin gazeteci cinayetinde dünya ikincisi olduğunu, Uğur Mumcu’nun da son bir yılda öldürülen 13. gazeteci olduğunu hatırlatıyordu. Gazetedeki bir başka habere göre ise Mumcu’nun avukatı Emin Değer, BBC’de yapıtığı konuşmada, suikastı üstlenen telefonların “PKK ya da İslami örgütler yapmış olabilir” denilerek hedef şaşırttığını söylemiş, “Esas failler gizleniyor. Bundan böyle Türkiye’de olaylar yeni bir darbeye yol açacak biçimde gelişirse, bunun üzerinde düşünülmeli” demişti. 

12 Mart sürecinin ünlü askeri savcısı DYP Ankara Milletvekili Baki Tuğ ise Mumcu’nun PKK lideri Abdullah Öcalan’la MİT arasındaki ilişkiyi araştırdığını ve bu konuda 14 gün önce bir öğle yemeğinde kendisinden de yardım istediğini belirterek suikastın arkasında PKK olabileceğini iddia etmişti. Baki Tuğ’un neden Öcalan kadar MİT’ten de şüphelenmediği ise meçhuldü! 12 Mart Muhtırası’na giden süreçte MİT’in solcu grupların içine ajan provakatör olarak yerleştirdiği Mahir Kaynak ise Mumcu’nun dini veya dini olmayan herhangi bir grup veya örgütçe değil, bir dış istihbarat servisi tarafından ‘çok şey bildiği için öldürüldüğünü öne sürmüştü. Elbette bu dış istihbarat servisinin adını vermemişti! Ama İşçi Partisi lideri Doğu Perinçek onun kadar ketum (!) değildi: Ona göre olayın arkasında Türkiye’yi Ortadoğu’da belli bir misyona sokmak isteyen ABD vardı!

KONTRGERİLLA MI, CIA MI?

Sol çevreler, olayın ardında NATO bünyesindeki ülkelerde sol örgütlenmeye karşı oluşturulan CIA bağlantılı yasadışı Gladio örgütlenmelerinin Türkiye’deki muadili olan Kontrgerilla’nın olduğunu iddia edince, ertesi gün VII. Demirel Hükümeti’nin İçişleri Bakanı Sezgin “Türkiye’de kesinlikle Kontrgerilla olmadığını, İslamiyet’in de terörle ilgisinin bulanmadığını söyledikten sonra “Kontrgerillayı ispat edin istifa edeyim” diye meydan okumuştu. 

1994’te cinayetin 1. yıldönümünde Cumhuriyet gazetesinde, artık 9. Cumhurbaşkanı olan Demirel’in “Mumcu Kuva-yı Milliyeci dürüstlük anıtı. Menfur bir saldırıyla onu ölümsüzlüğe gönderen hainler mutlaka bulunacaktır. (…) Suçu işleyen kim olursa olsun tüm cinayetlerin aydınlatılmasını her zaman istedim ve istemeye devam edeceğim” dediğini, ancak resmi makamların gazetecilerin soruşturmadaki gelişmelere ilişkin sorularını cevapsız bıraktıkları yazıyordu. 

O günlerde basına Mumcu’nun İsrail’de eğitilmiş CIA ajanlarınca öldürüldüğünü öne süren bir MİT belgesi basına sızdırılmıştı. Gazeteler daha önce Emniyet Genel Müdürü Yılmaz Ergun’un Mumcu’yu öldüren bombaların bir İsrailli diplomatla bir Amerikalı çavuşu öldüren bomba ile aynı türde olduğu açıklamalarıyla çelişen bu belgenin gerçek olup olmadığını tartışıyorlardı.

TUTANAK TAHRİFATLARI

Suikastın 2. yıldönümünde, 24 Ocak 1995 tarihli Cumhuriyet gazetesinin manşeti şöyleydi: “Uğur Mumcu’yu anarken, bir kez daha soruyoruz: KATİLLER NEREDE?” Yazı şöyle devam ediyordu: “Poliste koordinasyon yok. Bombalı suikast sonucu 2 yıl önce yaşamını yitiren gazetemiz yazarı Uğur Mumcu’nun katilleri hala bulunamazken cinayet soruşturmasını yürüten emniyet birimlerinin arasında ‘koordinasyonsuzluk ‘ olduğuna ilişkin belgelere yenileri eklendi. (…) Uğur Mumcu suikastına karıştıkları ileri sürülen bazı İslami Hareket Örgütü üyelerinin ifadeleri konusunda, Ankara ve İstanbul Emniyet Müdürlükleri arasında ‘bilgi akışı açısından kopukluk olduğu” ortaya çıkarıldı.” Aynı günlü Milliyet gazetesinde ise İslami Hareket Örgütü’ne yönelik operasyonlarla ilgili bir dizi tutanakta tarih tahrifatı tespit edildiği haber veriliyordu.

25 Ocak 1995 tarihli Milli Gazete ise “Türkiye’nin son yıllarda tam bir faili meçhuller diyarına çevirdiğini” söyledikten sonra 9 Ocak 1996’da Özdemir Sabancı, Haluk Görgün ve Nilgün Hasefe’nin, 14 Ocak 1996’da sol görüşlü Evrensel gazetesi muhabiri Metin Göktepe’nin öldürülmesini hatırlatıp “olayın ilk günü kopartılan yaygara,suçlanan masumlar ve ardından sıfıra sıfır elde var yine sıfır hikayesi” diyerek durumu özetliyordu. 

24 Ocak 1996 tarihli Cumhuriyet’in manşeti şöyleydi: “Öldürülmesinin 3. yılında cinayetle ilgili bir ipucu bulunamadı. UĞUR MUMCU YAŞIYOR.” Haberde pek de şaşırtıcı olmayan şu bilgiler vardı ayrıca: “İstanbul Devlet Güvenlik Mahkemesi darafından sürdürülen İslami Hareket Örgütü soruşturmasında örgütün adının cinayete karışmasına karşın, Mumcu’nun ölürülmesiyle ilgili bir sorgulama yapılmadığı öğrenildi.” Aynı günlü Sabah gazetesinde ise Cumhurbaşkanı Demirel’in Uğur Mumcu’nun eşi Güldal Mumcu’ya hitaben bir taziye mesajı vardı. Demirel Mumcu’yu rahmetle anıyor, Güldal Hanım’a sabır diliyordu!

SIFIRA SIFIR, ELDE VAR SIFIR

24 Ocak 1997 tarihli Cumhuriyet’te bir önceki yıllara benzer bir manşet vardı elbette: “Çeteleri yıllar önce ortaya çıkaran Uğur Mumcu’yu, öldürülüşünün 4. yılında anıyoruz. DAHA ÇOK ÖZLÜYORUZ.” O gün, Ankara’da evinin önünde yapılan anma töreninin dışında İzmir’de ve İstanbul’da binlerce kişinin katıldığı yürüyüşlere katılanlar “Uğurlar ölmez”, “Türkiye laiktir, laik kalacak”, “Katiller bulunsun, hesap sorulsun”, “Uğurlar burada, çeteler nerede”, “Susma sustukça sıra sana gelecek” sloganları attılar. 

24 Ocak 1997 tarihli Zaman “Aydınlatılması sakıncalı bir suikast” derken, 24 Şubat 1997 tarihli Cumhuriyet’te ise şu satırları okuduk: “TBMM Uğur Mumcu Araştırma Komisyonu’nun Milli İstihbarat Teşkilatı’ndan (MİT) Uğur mumcu suikastı ile ilgili bilgi belge istemine gönderilen yanıtta, ‘teşkilatın elinde Uğur Mumcu cinayetiyle ilgili hiçbir belge olmadığını” belirtti.” 

Evet, aradan geçen dört yılda dört başbakan, yedi içişleri bakanı, beş adalet bakanı, dört savcı gelip geçmiş, failler İslami Hareket Örgütü’nden İslami Büyük Doğu Akıncılar Çetesi’ne, İBDA-C’den PKK’ya, Kontrgerilla’dan MİT’e, İran Hizbullahı’ndan Almanya’ya, CIA’dan MOSSAD’a, mafyadan ‘meçhul faillere’ kadar değişmişti ama bir adım ilerleme kaydedilmemişti. Cinayetin nedenine ilişkin iddialar mafyadan yolsuzluğa, eroin ve silah kaçakçılığından Papa Suikastı’na, PKK-MİT ilişkisinden MHP-ASALA-Rabıta ilişkisine kadar değişmişti. Ama durum, daha önce de dendiği gibi ‘sıfıra sıfır elde var sıfır’ idi. 2012 yılında Muammer Aksoy, Bahriye Üçok ve Uğur Mumcu cinayetlerinin faili olduğu iddia edilen Tevhid-Selam ve Kudüs Ordusu adlı örgütün üyesi bazı kişilere ceza verildi ama Güldal, Özgür ve Özge Mumcu 22 yıldır büyük bir sabırla, hala cinayetin aydınlatılmasını bekliyorlar… 

Özet Kaynakça: Yasemin Gülşen, “Uğur Mumcu’nun Ölüm ve Ölüm Yıldönümlerinde Türk Basınının Gündeminde Kalmasının Haber Değer Kuramları Açısından İçerik Analizi Yöntemi ile Bir İnceleme”, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 1998 yılında kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi.

Not: 2015 yılı Hrant Dink’i anma törenlerinin programını şu linkten görebilirsiniz: Okumak için tıklayın



.

Atatürk'ün Suudi misafiri: Emir Faysal

 Bugün çoğu kişinin sandığının aksine, Atatürk döneminde, Suudilerle ilişkiler samimi değil ama gayet barışçıl ve dostane idi. Taraflar birbirinin işine karışmamış, rejimlerini birbirine empoze etmeye kalkmamıştı

Suudi Arabistan Kralı Abdullah’ın vefatı üzerine hükümet 24 Ocak’ta ‘milli yas’ ilan etti. Suudi Arabistan’ın izlediği politikaların Mısır, Suriye, Lübnan, Yemen, Bahreyn bağlamında Türkiye ile zıt olduğunu bilen biri için, iktidar partisinin bu ölüme bu kadar üzülmesini anlamak zor, ama neden bu olaya ‘milletçe’ üzülmemiz gerektirdiği tam bir muamma. 

Suudi Arabistan Krallığı’nın kuruluş öyküsünü “Vahabilik, Suudiler ve Mekke Şerifi” başlıklı yazımda anlatmıştım. (okumak için tıklayın) 

Özellikle erken Cumhuriyet döneminde Suudi Arabistan’la ilişkilerin kesildiği şeklinde bir önyargı var bazı çevrelerde. Bu kişilerin kimisi bunu olumluyor, kimisi de olumsuzluyor. Acaba öyle mi? Bu haftaki yazımı, Atatürk dönemindeki Türkiye-Suudi ilişkilerine ayırdım. 


HALİFELİĞİN İLGASINA TEPKİLER


3 Mart 1924’te Halifeliğin ilgası haberleri Müslüman dünyasında büyük yankı uyandırmıştı. Hindistan’daki Hilafet Komitesi’nin lideri Muhammed Ali, Türkiye davası için 1,5 milyon pound yardım topladı. Hareketin başkanı Şevket Ali Ankara’ya bir telgraf yollayarak Mustafa Kemal’den kararı bir kez daha gzden geçirmesini rica etti. Mustafa Kemal kendisini şöyle yanıtladı: “Hilafet hükümet etme yeteneği demektir. Bu koşullar altında ayrı bir Halife Türkiye’nin iç meselelerinde ve dış politikasında ikilik çıkarır.” Bu cevaba rağmen Komite Ankara’ya bir delegasyon göndermeye karar verdi fakat Britanya hükümeti, delegasyona pasaport vermeyi reddedince bu iş gerçekleşmedi. Son bir hamle olarak Komite Mustafa Kemal’e kendisinin Halife olmasını isteyen bir telgraf gönderdi. Muhammed Ali toplanan paradan kalanları Antalya Mebusu ve Kızılay’ın Hindistan temsilcisi Rasih (Kaplan) Bey’e teslim etti. (Bu paranın ne olduğu konusundaki tevatür ayrı bir yazı konusu.) Mustafa Kemal konunun bu hale gelmesinden büyük rahatsızlık duyduğunu belirterek “Efendiler açık ve kati söylemeliyim ki, ehli İslam’ı bir Halife heyulasıyla hala işgal ve iğfal gayretinde bulunanlar yalnız ve ancak ehli İslam’ın ve bilhassa Türkiye’nin düşmanıdır. Böyle bir oyuna raptı hayal eylemek de ancak ve ancak cehil ve gaflet eseri olabilir (…) Rauf beylerin, Vehip paşaların, Çerkez Ethem ve Reşitlerin, bütün yüzelliliklerin, mülga Hilafet ve Saltanat hanedanı mensuplarının, bütün Türkiye düşmanlarının elele vererek aleyhimizdeki hararetli say-ü gayretleri, din gayretleriyle mi vuku bulmaktadır? (…) Buna inanmak için cidden kara cahil ve koyu gafil olmak lazımdır!” diyerek son noktayı koymuştu.

Mekke Şerifi Hüseyin 


ŞERİF HÜSEYİN’E TEPKİLER


Mekke Şerifi Hüseyin’in halifeliğine İslam dünyasından itirazlar yükselirken, en şiddetli tepki Necid’deki Suudilerden gelmişti. Suudiler Ağustos 1924 önce Taif’i, ardından Mekke’yi ele geçirdiler. Hüseyin tahttan feragat etti ve yerini oğlu Ali aldı. Böylece Hüseyin’in halifeliği sona erdi. Cidde’ye çekilen Ali de 1925 Aralık ayında tahtından feragat ederek Irak’a sığınınca, tüm Hicaz Suudilerin eline geçti. 1926 yılının Ocak ayında İbn-i Suud kendisini Necid Sultanı ve Hicaz Kralı ilan etti. Bu krallığı ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye Cumhuriyeti oldu. Bu ilginçti çünkü Türkiye’yi buna zorlayan herhangi bir iç, dış baskı, çıkar, gerekçe yoktu. Aynı yılın Mayıs ayında, Tebriz eski Baş Şehbenderi Süleyman Şevket, sabık Yemen valisi Mahmud Nedim ve İskenderiye Şehbender Vekili Feridun Fahri beyler, Türkiye’nin sefirleri olarak Hicaz’a gittiler. 

Yıl 1926: Mekke’de bir Türk mebusu Halbuki Suudilerin Türkiye’nin pek de hoşuna gitmeyecek bir hedefleri vardı o günlerde. “Mekke Şerifi’nden boşalan halifelik makamını Suudiler olarak biz doldurabiliriz” hevesi ile, tam o günlerde Kahire’de bir konferans toplamışlardı. 13 İslam ülkesinden delegenin davet edildiği bu toplantıya (tahmin edileceği gibi Türkiye’nin temsilcisi yoktu) katılım çok düşüktü, heyecan çok azdı, dolayısıyla Suudiler halifelik konusunu açamadılar bile. Bu konudaki ikinci girişimlerini, 6 Haziran-5 Temmuz 1926 tarihleri arasında Mekke’deki konferans yaptılar. Bu konferansın Kahire’den önce planlandığı anlaşılıyordu çünkü, Mısır, Afganistan, Irak ve İran’la birlikte Türkiye’ye özel davetnameler daha 26 Mart 1926 tarihinde gönderilmişti. Daveti alan Mustafa Kemal, krala bir teşekkür telgrafı çekmiş, konferansa katılacak temsilcinin seçilmesinden sonra kendilerine bilgi verileceğini belirtmişti. Ancak konferansa katılma konusunda çok da hevesli olunmadığı, seçimin son günlere bırakılmasından anlaşıldı. Nitekim, Türkiye’yi temsil etmek üzere görevlendirilen İstanbul Mebusu Edip Servet Bey konferans başladıktan 18 gün sonra varabildi Mekke’ye. 

70 kadar delegenin katıldığı konferans 6 Haziran 1926 tarihinde şehrin batı kapısının çıkışında bulunan tepenin eteğinde bulunan Türk Topçu kışlasında toplanmıştı. İran ve Irak’tan katılım olmamıştı. Yemen, Afganistan ve Mısır delegeleri de Türkiye delegesi gibi geç gelmişlerdi. Konferansın dili Arapça idi. Edip Servet Bey Arapça bilmediğini, bu yüzden tercümanı aracılığı ile konuşacağını belirtmişti. Mustafa Kemal’in konferansa başarı dileyen mesajını okurak konuşmasına başlayan Edip Servet Bey “Türkler bu bölgeden korkuyorlardı, ama Kral Abdülaziz’in gelmesiyle bu korku zail oldu (giderildi). Bunun için, bu kongreye davet edildiğimiz zaman mutlu ve sevinçli bir şekilde geldik. Bu diyara girerken silah da taşımıyordum. Ben mutmaindim (emindim). Kral Abdülaziz’e, tavafım esnasında Haremeyn’i muhafaza etmesi ve güvenliğini sağlaması için dua ettim (…) Bu heyetin, ülkenin faydası için kararlar almasını umarım, tüm üyelere selamet ve başarı dilerim,” dedi. Ancak konferansa çok geç geldiği için, daha önce konuşulan konuları bilmiyordu, alınan kararlara itiraz edecek halde değildi, dolayısıyla katılımın hiç anlamı yoktu. 

Konferansın en ateşli üyeleri Hindistan Hilafet Komitesi’nin temsilcileri ile Mısır temsilcileri idi. Her iki grup İslamcılığın liberal kanadını temsil ediyorlardı. Hicaz’da krallığın yerine bir cumhuriyet kurulması arzusuyla toplantıya gelmişlerdi. Suudilerin böyle bir hedefi olmadığını görünce büyük hayal kırıklığına uğramışlardı. Özellikle Mekke’nin ve Peygamberin mezar yeri olan Medine’deki Ravza-ı Mutahhara’nın bağnaz ve mezar sistemini kabul etmeyen Suudilerin kontrolü altına girmesinden hoşlanmadılar. Dolayısıyla Vahabilerin hilafetine yanaşmadılar. Cidde’deki İngiliz Konsolosu merkeze yazdığı raporda “Kongre İslam’ın ne derece umutsuz bir bölünmüşlük içinde olduğunu ve bir Panislam konferansının ne derece az şey üretebildiğini gösterdiğini” yazmıştı. Nitekim Hint heyeti ülkelerine döndükten sonra, Vahabilerin dini uygulamalarının İslam’a aykırı olduğu gerekçesiyle Hint Müslümanlarının hacca gitmemesi yönünde görüş belirttiler. Bunun üzerine Medine uleması “haccı reddetmek kâfirliktir” diye fetva çıkartı. Konferans “ertesi yıl tekrar toplanmak üzere” dağılmıştı ama elbette ertesi yıl veya daha sonra tekrar buluşulmadı. 

1 Haziran 1927 tarihli ve Gazi Mustafa Kemal imzalı bir kararnamede, hac mevsiminde Cidde’de bir Türk tabibi bulundurulmasına Necid ve Hicaz Hükümeti’nce muvafakat edildiği, buraya Sıhhıyye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaleti (Sağlık Bakanlığı) mütehassıslarından Doktor Şerafeddin Bey’in gönderildiği yazılıydı. Yani Cumhuriyet idaresi, Müslüman hacıların sağlığı ile yakından ilgileniyordu. 

İki ülke arasındaki ilişkilerin bir adım daha ilerlemesi, 3 Ağustos 1929 günü Mekke’de imzalanan dostluk anlaşması ile oldu. Ancak Suudi tarafı anlaşmayı ancak 1930 yılı Kasım ayında onayladı. 


YIL 1932: TÜRKİYE’DE BİR SUUDİ EMİRİ


İki ülke arasındaki en ciddi yakınlaşma, Melik Abdülaziz’in oğlu Emir Faysal’ın Türkiye ziyareti sırasında yaşandı. Hicaz Umumi Valisi ve Hariciye Veziri unvanını taşıyan Emir Faysal yanında yardımcısı Fuat bin Hamza ve kalabalık bir heyetle 1926’da Necid ve Hicaz Krallığı’nı tanımış İtalya, İsviçre, Fransa, İngiltere, Hollanda, Almanya, Polonya, Sovyet Rusya, Türkiye, İran, Irak ve Kuveyt’i ziyaret etmek amacıyla çıktığı seyahate 10 Nisan 1932 günü Cidde limanından kalkan bir İtalyan vapuru ile başlamıştı. Emir ilk durağı Roma’da 10 gün kaldıktan sonra Zürih, Paris, Londra, Lahey, Berlin, Varşova ve Moskova’yı ziyaret etti. 8 Haziran 1932 günü Kotovsky adlı Sovyet vapuru ile İstanbul’a geldi. Kendisine Sovyet Hükümeti Hariciye Komiserliği Teşrifat Umum Müdürü Florinski de eşlik ediyordu. 

Emiri, İstanbul Valisi Muhittin Bey ve Hariciye Vekâleti memurlarından Refik Amir Bey törenle karşılamıştı. Emir ve maiyeti, konaklayacakları Pera Palas’a götürüldüler. Ardından Tarabya’da Tokatlıyan Oteli’ndeki resmi yemeğe katıldılar. Yemek sonrasında da otomobille şehri turladılar. 

Emir Faysal ve heyeti 12 Haziran 1932 günü Atatürk’ün yurtiçi seyahatlerde kullandığı yataklı vagonla Ankara’ya geçtiler. Heyeti Hicaz ve Türk bayraklarıyla donatılmış istasyonda, Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Bey, Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’in Yaveri Celâl Bey, Başvekil İnönü adına Müsteşarı Kemal Bey, TBMM adına Trabzon Mebusu Hasan Bey tören kıtası ve bando mızıka ile karşıladı. (Karşılama töreni Suudi basınında övgülerle yer aldı.)


ZİYARETLER, YEMEKLER, NUTUKLAR


Emir gelir gelmez Hariciye Vekili’nin verdiği yemeğe katılmış, ardından Çankaya Köşkü’ne giderek Mustafa Kemal’e saygılarını sunmuştu. Mustafa Kemal de akşamüstü Emiri kaldığı İstanbul Palas’ta ziyaret etmişti. Bu ziyaret protokol kurallarını çiğnemek anlamına geliyordu. Emir Faysal ertesi gün İş Bankası ve Ziraat Bankası’nı ziyaret etmiş, İş Bankası’nın her dairesini gezmiş, bankanın faaliyet ve mesaisi hakkında kendisine verilen açıklamalarını ilgiyle dinlemiş ardından “böyle bir esere görmeden inanılamaz!” diyerek Türk tarafını mutlu etmişti. 

Aynı gün, Başvekil İsmet Paşa tarafından Karpiç Lokantası’nda bir öğle ziyafetine katılan Emir Faysal, gece de TBMM Reisi Kâzım Paşa tarafından verilen bir akşam yemeğine katılmıştı. Yemekte Kazım Paşa “Necd taraflarında, dürüst ve metin bir hayat yaşadıklarını bildiğimiz Beni Sa’ud’un, sonradan Hicaz’a şamil müstakil bir Arap Devleti teşkil etmeleri ve bu güzel vaziyeti kuvvetli bir hükümetle idare ve idamede bariz bir iktidar göstermeleri, işte bilhassa bundan dolayı memnuniyetimizi mucip olmuştur. İlk günlerden beri bu hükümetle maalmemnuniye temas ve münasebete geçtik ve işte şimdi Melik Abdülaziz Hazretleri’nin mahdumlarının şahsında, bu müstakil ve haysiyetli devletin asil bir mümessilini selamlamakla saadet duyuyoruz. Hicaz, Necd ve Havalisi Devleti’nde kuvvetli hükümet esasının pek iyi bilindiğine ve orada sıkı bir adalet gayesi ile kudretli bir disiplin kaidesinin vaziyete hakim olduğuna memnuniyetle muttali bulunuyoruz. Geriye asrın ilim ve irfanı ile cihazlanmak kalır ki, dünyayı dikkatle ve yakından görerek buna kanaat getirmek ve kanaat hasıl edince de sıralı, düzgün bir çalışma ile onu az zamanda sağlamak daima mümkündür” diye devam eden bir nutuk atmıştı.

YUNUS NADİ’NİN COŞKULU YAZISI


13 Haziran günü, Balgat sırtlarında Eskişehir’den gelen uçaklar eşliğinde bir alayın düzenlediği manevraları izleyen Emir Faysal, süvari zabitlerine katılarak engelli atlamalar yapmıştı. 14 Haziran 1932 tarihli Cumhuriyet gazetesinde, rejimin sözcülerinden Yunus Nadi bu ziyaretin yarattığı coşkuyla şunları yazmıştı: “Biz, imparatorluğun zaruri tasfiyesini idrak ve tespit eden Millî Misakımızdaki esasa bağlandığımızı açıklık ve kesinlikle ilan ettik: 1. Türkiye’nin istiklâli, 2. Türkiye’den ayrılan Müslüman memleketlerin istiklâli. İmparatorluğun tasfiyesini kabul eden Türkler, kendi istiklâllerinin yanı başında, İmparatorluktan ayrılan dünkü kardeş insanların dahi kendi sınırları içinde kendi istiklâl haklarına sâhip birer mevcudiyet hâlinde tebarüz etmelerini istediler. Biz hiçbir muahedede İmparatorluktan ayrılan hiçbir milletin herhangi bir esaret altında kalabilmesi ihtimâlini kabul etmedik. Adı değişmiş bir istilâ demek olan Manda, bizim andlaşmalarımızda yer bulmamıştır. Biz İmparatorluktan ayrılan Müslüman milletlerin müstakil bir hayata kavuşmalarını esas tuttuk. İlk günlerden beri bu Hükûmetle maalmemnuniye temas ve münasebete geçtik ve işte şimdi, Melîk Abdülaziz Hazretleri’nin mahdumlarının şahsında, bu müstakil ve haysiyetli Devletin asîl bir mümessilini selâmlamakla saadet duyuyoruz. (…) Millî hissiyâtın tekâmülüne hürmetimiz öyledir ki, şimdi muhtelif mıntıka ve sınırlarda bir nevi’ müteferrik hayat yaşayan Arapların aralarında müttehid ve fakat dâimâ millî istiklâl esâsına dayanan bir câmiaya doğru terakki etmelerini bile bizce yalnız hoş sayılacak değil, hattâ arzuya pek layık görülecek bir gaye olarak ilânda tereddüde mahâl görmeyiz.”

Emir Faysal, 14 Haziran gününü İsmetpaşa Kız Enstitüsü, Milli Müdafaa Vekaleti’ni, Erkan-ı Harbiye’yi, Halkevini gezerek geçirdi. 15 Haziran tarihli Milliyet Gazetesi’nde gazetenin sahibi Siirt Mebusu Mahmut Bey, Emir Faysal’ın “öyle bir muhitte bulunuyorum ki, kendimi asla yabancı saymıyorum (…) Allah sizden razı olsun. Çalışmak, medeniyet kafilesine iltihak etmek isteyen şark milletlerine yol açtınız, güzel örnekler verdiniz” dediğini aktardı.


EMİR’İN TÜRKÇESİ NEREDEN GELİYOR?


15 Haziran günü, Emir Faysal ve yanındakiler Kırıkkale’deki silah atölyelerini gezdikten sonra trenle İstanbul’a döndüler. İstanbul’da yine devlet töreni ile karşılanan heyet yine Pera Palas’a yerleşti. 16 Haziran’ı şehir turları ve kendisini ziyarete gelenleri ağırlamakla geçiren Emir, 17 Haziran sabahı gazetecilere bir mülakat verdi. Mülakatta zaman zaman akıcı bir İstanbul Türkçesi ile konuşması gazetecileri şaşırtmıştı. Bunda şaşıracak bir şey yoktu çünkü Emir’in dedesi Muhammed es-Sanayan, Osmanlı ordusunun bir mensubuydu ve savaşta ölmüştü. Faysal’ın yaverliğini ve tercümanlığını yapan Binbaşı Halid Bey de Çanakkale gazilerindendi. İşin ilginç yanı, gazeteciler Emir’e şeriatle ilgili sorular sormuşlar, Emir ülkesinin şeriatle yönetildiğini açıklamış ama gazeteciler bunu haberleştirmeye bile gerek duymamışlardı. 
Emir Faysal mülakatta “Ankara’da gördüğüm hüsnü kabulden pek ziyade mütehassis oldum. Memleketinizin her tarafında gördüğüm terakki-i asarı beni pek ziyade alakadar etti. Ankara’daki bazı müesseseleri ziyaretlerim esnasında dikkatimi ve takdirimi celbeden şey, bu müesseslerin kâmilen Türkler tarafından idare edilmekte olmasıdır. Bu hal Şarklıların Avrupalılardan geri olmadıklarını ispat eden bir keyfiyettir. Aynı vaziyeti Türkiye’de umumi hayatın her safhasında müşahede ettik. Mekteplerinizde, fabrika ve demiryollarınızda bu intiba göze çarpmaktadır.Türkiye ve Hicaz yekdiğerinden ayrılalı ondört sene oluyor. Bu gördüğümüz eserler ancak sekiz-on senelik bir faaliyetin mahsulüdür. Bu itibarla yapılan işler bir kat daha takdire şayandır” dedi. 




(Kralın danışmanı Halid El Hakim, ABD’nin petrolden sorumlu bakanı ve Kral Abdulaziz, 1934) 


“UZAT ELİNİ ÖPEYİM MUSTAFA KEMAL!”


Öğleden sonrayı Büyükada turu, müze ve cami ziyaretleriyle geçiren Emir Faysal ve maiyetine politik bir destek de Suudiye Krallığı’nın Harbiye Nazırı Cemal Paşa’nın Adana’da çıkan Türk Sözü gazetesinin Beyrut muhabirine söylediği şu sözlerle verildi: “Hilafet hakkındaki fikrim tamamen Kral İbn-i Suud Hazretlerinin fikrinden ibarettir. Bugün Hilafet meselesi mevzuubahis olamaz. Çünkü halifenin kuvvetli olması lazımdır. Müslümanlar ecnebi istilası altındaki bir halifeye arz-ı biat edemezler. Hilafete namzet olduklarını vaazedenlerin hemen hepsi ecnebi devletlerin idare ve tesirleri altındadır. Müstakil Müslümanlara gelince; gerek Türkiye, İran ve gerekse Afganistan bu hususla katiyen alakadar olmamaktadırlar. Kral İbn-i Suud Hazretleri ise Kral Hüseyin’in ilan ettiği hilafetin akıbetini daima bir ders-i ibret olarak telakki etmektedir. Binaenaleyh hilafet, olduğu gibi mülga kalacaktır ki ben de bu fikir taraftarıyım. Eski mutaassıp, cahil softa ordularının ilgası Türkiye’nin İslamiyet’e yaptığı en büyük hizmetlerden birisidir. Bu softa güruhu daima ihtilâl ve istila ordularının öncüsü olmuştur. Yepyeni bir medeniyete girerken Türkiye’nin bu irtica unsurlarını imha etmesi gayet tabii idi. Hilafetin ilgasını haber aldığı gün İbn-i Suud Hazretleri’nin yanında idim. Büyük bir sevinçle yüzünü Ankara’ya doğru çevirerek: -Uzat elini öpeyim Mustafa Kemal... diye bağırmıştı. İşte bu günden itibaren, yani dergahların, tekkelerin bu hurafat ocaklarının ilgasından beri Gazi Hazretleri, Vahabiler nazarında mukaddes bir şahsiyet olarak yaşamaktadır. Kral İbn-i Suud Hazretleri Türkiye’nin inkılâbını candan alkışlamaktadır. Hilafetin ilgasını büyük bir memnuniyetle karşılamıştır. Bugün bu manasız müessesenin yıkılmasıyla Hicaz ve Necit’te Türkiye’ye daha sağlam bir muhabbet yönelmiştir.”


‘MİLLİ İMALAT’ SİLAH HEDİYESİ

İşte böylesi olumlu bir havada geçen ziyaret, 23 Haziran Perşembe günü sonlandı. Emir ve maiyeti Çankaya motoru ile açıkta bekleyen Palestine Vapuru’na bindi. Vapur Batum’a gidiyordu. Heyet Batum’dan Tahran’a geçti. Orada üç gün kaldıktan sonra Bağdat’ı ziyaret etti ve ülkesine döndü. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ziyaretin ardından, Suud kralına hediye olarak Yüzbaşı Celâl Bey ve silah fabrikası ustalarından Nuri Efendi ile ‘milli imalat’ tüfekler gönderdi. 

Hicaz ve Necid Krallığı, 22 Eylül 1932’den itibaren Suudi Arabistan Krallığı (Türkiye’de kısaca Suudiye Krallığı diye anılacaktı) adını aldığında Melik Abdülaziz’i ilk kutlayanlardan biri yine Mustafa Kemal oldu. Bağdat Elçisi Tahir Lütfi’nin, Hariciye Vekaleti’ne gönderdiği 23 Nisan 1933 tarihli bir yazıya göre de, Abdülaziz, Mekke’de bayramın ilk günü memleket ricali ile hac maksadıyla gelmiş sair Müslüman büyüklerin davetli bulunduğu bir ziyafette “Benim hilafet iddiasında bulunduğumu söyleyenler vardır. Halbuki ben şimdiye kadar böyle bir iddiada bulunmadım ve hilafet için bir teşebbüsüm de olmamıştır. Zira bilirim ki halife, dünyanın şark ve garbinde bulunan bütün Müslümanların her ferdine evamir-i diniyeyi tatbik ettirmekle mükelleftir. Acaba bütün dünya Müslümanları hakkında bu vazifeyi icra edecek bir kimse var mıdır? Bu vazife Hulefa-yı Raşidin zamanında kabil-i icra idi. Fakat bugün tamamen gayri mümkündür” demişti. Bu rapor da Ankara’nın içini rahatlatmış olmalı ki, Suudiye Krallığı’nın uçuş eğitimi görmek üzere 10 öğrenciyi Ankara’ya göndermek istemesine, 24 Nisan 1933 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla onay verildi. 


TAPU ANLAŞMAZLIKLARININ HALLİ


Kral Abdülaziz, Türkiye Cumhuriyeti’nin onuncu kuruluş yıldönümü münasebetiyle 29 Ekim 1933’te Mustafa Kemal’e bir telgraf gönderdi. 1934 yılında Kızıldeniz sahilinde, Hicaz ve Yemen arasında kalan Asir Vilayeti’nin kime ait olduğu konusundan çıkan Hicaz-Yemen Savaşı sırasında, Türkiye’nin tarafları uzlaştırmaya çalışan tavrı üzerine, Suudiye Krallığı, 1914’ten beri devam eden bazı tapu anlaşmazlıklarını Osmanlı-Türk tarafı lehine çözmeye razı oldu. 

1935 yılı ortalarında veliaht Emir Suud’un Avrupa seyahati kapsamında, Türkiye’ye geleceği bildirilmişse de, bu ziyaret “zaman darlığı ve buhran” nedeniyle iptal edildi. 1936’da Sancak (daha sonraki adıyla Hatay) krizi patlak verdiğinde, Arap ülkeleri açık ya da örtük Türkiye’nin yanında yer alırken, Cidde’deki İngiliz Konsolosu’nun aktardığına göre Suudi Arabistan durumdan hoşnut olmamış ama Türkiye ilişkilerini bozmamak için sessiz kalmayı seçmişti. 

Atatürk döneminden sonraki ilişkiler ayrı bir yazı konusu. Görüldüğü gibi, bugün çoğu kişinin sandığının aksine, Atatürk döneminde, Suudilerle ilişkiler samimi değil ama gayet barışçıl ve dostane idi. Taraflar birbirinin işine karışmamış, rejimlerini birbirine empoze etmeye kalkmamıştı. 1938 sonrasında Türkiye-Suudi ilişkileri zaman zaman soğudu, zaman zaman sıcaklaştı ama hiç bir zaman bugünkü gibi şizofrenik bir hal almadı… 




Özet Kaynakça: Fahir Armaoğlu, “Hilafetin Dış Cephesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIV, Temmuz 1998, S.41, s. 347-358, Oral Sander, Derleyen: Melek Fırat, İmge Kitabevi, 1998,. C. Fethi Tevetoğlu, “Bugünkü Türk-Suudi Dostluğuna İlk Adım: Gazi Mustafa Kemal–Faysal Bin Abdülaziz Görüşmesi (1932)”, Studies on Turkish-Arab Relations, Annual, 1986, s. 291-309, Muhittin Ataman, “Türkiye-Suudi Arabistan İlişkileri: Temkinli İlişkilerden Çok Taraflı Birlikteliğe”, Ortadoğu Analiz, Eylül, 2009, C.I, S.9, s.72-81, Türk-Arap İlişkileri İncelemeleri Danışma Toplantısı (İstanbul,9-12 Kasım 1985) Bildirileri, Türk-Arap İlişkileri İncelemeleri Vakfı Yayınları, 1985, Mustafa Bostancı, “Suudi Arabistan Devleti’nin Kuruluşu ve Türkiye-Suudi Arabistan İlişkileri (1926-1990)”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde kabul edilmiş doktora tezi, 2013.



.

Verba volant, scripta manent /Yazı kalır, söz uçar

 Moskova Bilimler Akademisi'nin 13,5 milyon kitaba ev sahipliği yapan kütüphanesinde yangın çıktığını öğrendiğimde gözümden yaş geldi.

1984 yılında, Suriye’nin Tell Brak sit alanında, M.Ö. 4000’li yıllardan kalma iki küçük kil tablet bulunmuştu. Dikdörtgenimsi biçimli bu tabletlerin üzerlerinde belli belirsiz figürler vardı. Üstte birer çukur, altta çöp hayvanlar… Belki bir keçi, belki bir koyun. Arkeologlar çukurların 10 sayısını ifade ettiğini düşündüler ve tabletlerde “burada 10 keçi veya koyun vardı” yazılı olduğunu tahmin ettiler. Bu tabletler, günümüze ulaşmış ‘tarihin en eski basılı sayfaları’. Bir zamanlar Bağdat Arkeoloji Müzesi’nin vitrinini süsleyen bu minik tabletler, 2003 Irak Savaşı’ndan ve onu izleyen barbarlıklardan kurtuldu mu öğrenemedim ama, tarih boyunca yaşanan felaketleri düşününce, günümüze kadar gelmeleri başlı başına bir mucizeydi. 

Cuma gecesi Moskova Bilimler Akademisi’nin 13,5 milyon kitaba ev sahipliği yapan kütüphanesinde yangın çıktığını öğrendiğimde gözümden yaş geldi. Benzer bir duyguyu, MÖ 4. yüzyılda İskenderiye şehrini kuran Makedonyalı Büyük İskender’in halefi, I. Ptolemaios tarafından kurulan 900 bine yakın el yazması cilde ev sahipliği yaptığı rivayet olunan İskenderiye Kütüphanesi’nin, önce MÖ 48/47’de Roma İmparatoru Sezar tarafından kısmen yıkıldığını, sonra da MS 391’de kütüphanenin yakınında bir kilise yapılması sürecinde çıkan bir isyanda Hıristiyanlar tarafından tamamen yakıldığını okuduğumda yaşamıştım. Ancak yıllar sonra tarih tahsil ederken, İskenderiye Kütüphanesi’nin belki de bu kadar devasa olmadığını, ama daha acısı belki de hiç var olmadığını, yani bir mit, bir ütopya olduğunu, dolayısıyla yıkılması, yakılmasıyla ilgili hikayelerin birer kurmaca olabileceğini öğrendiğimde yaşadığım hayal kırıklığı, yandı sandığım an yaşadığım acıyla yarışmıştı… 





(İskenderiye Kütüphanesi’ni gösteren bir gravür)


GUTENBERG MATBAASI


Gerçek ya da hayali İskenderiye Kütüphanesi kadar görkemli olmasa da, o tarihten sonra dünya yüzünde büyük kütüphaneler hep var oldu. 9. yüzyılda Abbasi Halifesi Memun’un kurduğu Bağdat Kütüphanesi, 10. yüzyılda Kahire’deki Fatımi Kütüphanesi, yine aynı yüzyılda Endülüs’teki Kurtuba Kütüphanesi ilk aklıma gelenler…

Avrupa’da 15. yüzyıl ortalarında bir buluş, bu kütüphanelerin raflarını dolduran kitapları hazırlamak için harcanan saatleri azaltmakla kalmadı, okuyucu ile kitap arasındaki ilişkinin niteliğini de değiştirdi. Dünyada ilk baskı aracının 6. yüzyılda Çinliler tarafından geliştirildiği, onlardan öğrenen Uygurlar ve Araplar tarafından Avrupa’ya taşındığı rivayet olunmakla birlikte, Avrupa merkezli tarih yazımı tarafından bu şeref, Alman Johannes Gutenberg’e bahşedilir. Gutenberg’in (o zamanlar Almanya’nın) Strasburg kentinde 1436 yılında geliştirdiği kabul edilen baskı makinesinde ilk bastığı kitap Speculum Humanae Salvationis olmakla birlikte, buluşunun tanınması her sayfasında 42 satır/sütun olan bir İncil sayesinde olmuştu. Harflerin yüzeyini oluşturmak için metal prizmalar, şarap ve cilt yapımı gibi iki farklı alanda kullanılan makinelerin özelliklerini birleştiren bir baskı makinesi ile yağ bazlı bir mürekkep kullanan Gutenberg 150-200 nüsha bastığı bu İncil’i Frankfurt’taki Ticaret Fuarı’nda kamuoyuna sunmuştu. 

Bu ilk seri basımdan sonra Avrupa’nın dört bir yanında matbaalar kuruldu. Öyle ki, 1456 yılından 1 Ocak 1501 tarihine kadar basılan kitapların sayısı (ki bunlara daha sonradan Latince ‘beşikte’ anlamına gelen incunabulum sözcüğünün çoğulu olarak incunabula denecekti) 30-40 bini bulmuştu. Daha önceki yüzyıllarda basılan kitapların sayısının 1.500’ü geçmediği düşünülürse, Gutenberg’in yaptığı işin büyüklüğü anlaşılıyordu.



(Gutenberg Matbaası’nı temsil eden bir gravür, Theodor Galle, 17. yüzyıl)

MATBAA OSMANLI ÜLKESİNDE

Gutenberg’in bu olağanüstü buluşu, daha II. Bayezid Dönemi’nde (1481-1512) Osmanlı ülkesine girdi ve ilk Osmanlı matbaasını, 1492’de İspanya’dan sürülünce İstanbul’a göç eden Musevi asıllı David ve Samuel ibn Nahmias Kardeşler kurdu. 1493’te kurulan matbaada basılan ilk kitap bazı kaynaklara göre Arbaah Turim adlı dini kitap, bazılarına göre ‘Çocuk Dersleri’ adlı İbranice sözlük, bazılarına göre ise Joseph ben Goriom’un İbrani Tarihi’ydi. 

Bayezid’in oğlu Yavuz Sultan Selim zamanında (1512-1520) basım işleri yasaklanarak, bu işlerle uğraşanların idam edileceğine dair bir ferman yayınlandıysa da, bu ilk Yahudi matbaasında kitap basımı durmadı, Nahmias Kardeşler, matbaacılık mesleğini 1518’e kadar sürdürdüler. Bu tarihten sonra Yahudi matbaacılığı İstanbul, Edirne, İzmir, Selanik, Kırım ve Halep’te yayılarak devam etti. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı ülkesine göçeden Doña Gracia Mendes'in kızı Reyna 1590'larda servetinin bir kısmı ile Kuruçeşme'deki evinde bir matbaa kurmuştu. Bu matbaa çok önemli Yahudi eserlerine hayat vermesiyle ünlenecekti. Bu kitaplardan biri olan Iggeret Shmuel Yahudiliği kabul eden Ruth adlı bir kadının hikayesiydi ve kitap Reyna'nın kadın meselesine duyduğu ilgiye işaret ediyordu.



ERMENİ VE RUM MATBAALARI


1567’de ilk Ermeni matbaasının kuruluşu birazcık zahmetli oldu. Bir grup basım araç gereci ile İtalya’dan gelen Sivaslı Apkar Tıbir adlı genç, önce tutuklanmış sonra serbest bırakılmıştı. Matbaasını Kumkapı-Yenikapı arasındaki Surp Nigoğayos Kilisesi civarında kuran Apkar, burada biri alfabe, biri takvim, üçü de ayin kitabı olmak üzere beş kitap bastı. Ancak Apkar, Erivan yakınlarındaki dini merkez Eçmiadzin’e gidince İstanbul’daki Ermeni basım faaliyetleri yüz yıllık bir suskunluk dönemine girdi. 

Osmanlı ülkesindeki ilk Rum matbaası ise 1627 gibi nispeten geç bir tarihte (ama ilk ‘Türk’ matbaasından 100 yıl önce) Kefalonya’lı Nicodemus Metaxas tarafından Rum Patrikhanesi’nin bünyesinde kuruldu. Metaxas, baskı makinelerini İngiltere’den getirmişti. 

Sonuç olarak 1493’ten İbrahim Müteferrika’nın 1727’de kurduğu ilk ‘Türk’ matbaasına kadar geçen 234 yıl içinde Osmanlı ülkesinde gayri Müslimlerce açılan matbaa sayısının 37 olduğu sanılır. Bu matbaalarda Türkçe (Osmanlıca) eser basılmamasının en önemli nedeni, sanıldığı gibi dini nedenler değil yaşamını yazıcılıkla kazanan 90 bine yakın hattatın direnişidir der bazıları. Bazılarına göre de yerel halkın kitap talebi olmamasıdır asıl neden. Ancak not etmek gerekir ki, 1706 yılında, Halep’te Kitab-ı Mezamir (Davut Peygamber’in mezmurları) Arap harfleriyle basılmıştır.


İBRAHİM MÜTEFERRİKA


Matbaacılığı ‘sanat-ı garibe’ olarak niteleyen Lale Devri’nin ünlü padişahı III. Ahmet’in (1703-1730) hattatlar loncasını ikna için Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’den aldığı ikinci fetvadan sonra 1727 yılının Temmuz ayında, Üsküdar’daki Yavuzselim semtinde Macar asıllı İbrahim Müteferrika’nın evinde (adres tespit edilememiştir) ilk Türk matbaası açılır. 

20’li yaşlarında dahil olduğu Protestan (Unitarian) inancına yönelik baskılardan dolayı Transilvanya’dan göç eden ve Müslüman olduktan sonra İbrahim adını aldığı sanılan (hayatına dair güvenilir kaynak yoktur) kahramanımızın ilk olarak kapıkulu süvarilerinin en seçkin ve göz¬de kısmı olan 41. sipahi bölüğünde 29 akçe yevmi¬yeyle görev aldığı bilinmektedir. Bu görevini yürütürken veya daha sonra, Saray adına tercümanlık, ulaklık, yazıcılık gibi çeşitli görevlerinde bulunan İbrahim, 18 Nisan 1716 ta¬rihinde Dergâh-ı Alî Müteferrikalığı’na getirilir (Müteferrikalık bir çeşit devlet memurluğudur). 


SAİD EFENDİ’NİN PARİS GÖZLEMLERİ


Batı kültürü ile Osmanlı kültürünü başarı ile harmanlayan (Latince, Macarca, Arapça, Farsça bilen) İbrahim Müteferrika’nın 1720’de Paris’e gönderilen ilk elçi olan Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin oğlu Mehmed Said Efendi (ya da Çelebi) ile arkadaşlığının ‘ilk Türk matbaası’nın kuruluşunda önemli bir rolü olduğu anlaşılıyor. Said Efendi, babasıyla gittiği Paris’te, gençliğin verdiği cesaretle Paris’in en ücra köşelerine girip çıkmış, tiyatroya, operaya gitmiş, davetlere katılmış, dans etmiş, şaraplar içmiş, kağıt oynamış, Parisli soylu kadınlarla ufak tefek maceralar yaşamış ancak bunların yanı sıra aynen babası gibi şehrin bilim ve sanat hayatına, özellikle de matbaacılığa büyük ilgi göstermişti. Baba oğul kitapların matbaada, akıllıca ve kolay bir yoldan çoğaltılmasından çok etkilenmiş ve bu sanatı kendi ülkesinde icra etmeye kararlı bir şekilde İstanbul’a dönmüştü. 

Said Efendi ile İbrahim Müteferrika’nın ortak kurduğu matbaada basılan ilk kitap, 1729’da Sıhah-i Cevheri’nin Arapça-Osmanlıca sözlüğünün Vankulu tarafından yapılmış tercümesi (Vankulu Lûgati) idi. Hamisi, Sadrazam Damat İbrahim Paşa’ya sunduğu arzuhalden öğrendiğimize göre Müteferrika, bu kitabı basmayı 8 yıldır hayal etmektedir. Bin nüsha olarak basılan kitabın neredeyse yarısını İbrahim Müteferrika’nın bu kitabı niye bastığını anlattığı ‘önsöz’ oluşturur. Bu önsözde basımcının bu cüretkâr girişiminden dolayı tepkiyle karşılanma endişesi açıkça hissedilir. 

Ancak endişe yersiz olmalıdır çünkü 1730’da Lale Devri’ne son veren Patrona Halil İsyanı sırasında bile basım işi durmamıştır. Dahası III. Ahmed yerine tahta geçen I. Mahmud, Müteferrika’ya basım izni veren fetvayı yenilemiştir. (Bu dönemde Said Efendi ortaklıktan ayrılmıştır.) 


 

(İbrahim Müteferrika’yı temsil eden bir resim)



KİTABA İLGİ OLMAYINCA


Müteferrika Matbaası’nda aralarında 17. Yüzyılın ünlü seyyahı Kâtip Çelebi’nin Kitab-ı Cihannûma’sının da bulunduğu 17 kitap ve dört harita basılır. Yarısı tarih, yarısı dil, coğrafya, siyaset, fizik, mantık, askerlik konularında (yani hepsi de din dışı) olan kitapların başlangıçta bin civarında olan baskı adedi (sadece Afganları ve Safavileri anlatan kitap 1.200 adet basılmıştı) satış olmayınca 500’e kadar indirilmiştir. Müteferrika Matbaası’nda basılan kitapların toplam nüshanın 13.200 olduğu sanılır. (Bu arada not edelim ki Ağustos 1741-Temmuz 1742 arasında Paris Sefiri olan Said Efendi, ne Paris anılarını, ne de matbaa anılarını kaleme almamıştır, ya da kitabı bir yerlerde kaybolmuştur.) Müteferrika’nın bastığı 4 haritadan biri olan ’Marmara Haritası’nın sağ üst köşesindeki “Benüm devletlü efendim eğer fermanınız olursa daha büyüleri yapılır sene 1132 (1719)” ibaresine bakılırsa, Müteferrika’nın matbaa kurma çabalarının 1728’den öncelere gittiğini düşünmek mümkündür. 

Yardımcıları ile birlikte bizzat kitapların çevirilerini, çizimlerini, düzeltilerini, önsözlerini, fihristlerini hazırlayan, bu işlerinin yanı sıra diplomatik ve askeri görevler de üstlenen İbrahim Müteferrika, Yalova’da bir kâğıt fabrikası da kurmaya çalışır ama bunu başaramaz. Okuryazarlığın düşük olduğu, okuryazar olanların da dini kitaplarla ilgilendiği bir ülkede, dünyevi konularda pahalı kitaplar basan bu ilk ‘Türk’ matbaası, 1735-1743 yılları arasında muhtemelen satış yapamadığı faaliyetine ara verir. Müteferrika’nın 1747 yılında ölmesi üzerine imtiyazı başkalarına verilir. Matbaa 1756’da yeniden açılır. Bu açılışın şerefine Vankulu Lügatı ikinci kez basılır. Ama son imtiyaz sahibi Kadı İbrahim Efendi’nin ölümü üzerine yeniden kapanır. Daha sonraki yıllarda Müslüman-Türklerin yönetiminde bazı matbaalar açılır ama iç ve dış meseleler yüzünden bunlar kapanır. Örneğin 1795’te Hasköy’de Mühendishane-i Berri-i Hümayun bünyesinde kurulan, hurufatı Fransa’dan gelen, yönetimi bir Fransız’da olan matbaa, Fransa ile Osmanlı İmparatorluğu’nun arası Napolyon’un Mısır Seferi yüzünden bozulunca kapatılır. Yine aynı yerde kurulan bir başka matbaa, 1807’deki Kabakçı Mustafa İsyanı sırasında hasar görür. Neyse ki, 1830’lerde Matbaa-yı Amire kurulur ve basım işlerini nispeten düzenli şekilde yürütür. 

Modern anlamda ilk özel matbaa, 1882 yılında Ebüzziya Tevfik’in kurduğu Kitaphane-i Ebüzziya’dır. O dönemde yaygın olan ve halk arasında Acem baskısı denilen taşbaskısını bırakıp çinko klişeli tipografiye geçilmesi sayesinde temiz baskılı ve renkli kitaplar basmak bu matbaa tarafından mümkün olmuştur. Kurumun başarısı İngiliz Times gazetesi tarafından övülmüş, Fransa cumhurbaşkanından ise madalya ile ödüllendirilmiştir. Leipzig Dünya Matbaacılık Merkezi de, 1891-1899 arasında her yıl kataloğunda Kitaphene-i Ebüzziya’ya yer verir. 


EVLİYA ÇELEBİ’YE SANSÜR


17. Yüzyılın ünlü seyyahı Evliya Çelebi’nin paha biçilmez tarih, coğrafya ve antropoloji hazinesi olan Seyahatname adlı 10 ciltlik eseri nedense Müteferrika’nın bastığı kitaplar arasında yer almamıştı. Hacı Beşir Ağa adlı bir Habeş haremağası Mısır’da gördüğü eseri İstanbul’a getirmiş, Seyahatname’nin içindeki inanması güç hikâyelerden oluşturulan Müntehabat-ı Evliya Çelebi adlı derleme 1841-1843 arasında basılmıştı. 1200 adet basılan eser kısa sürede tükenince, 1846’da ikinci baskı yaptı. 1200 adetlik bu baskıya ise içindeki bazı ‘muzır ve münasebetsiz tabirler’ yüzünden izin verilmedi. Kitabın önce imhasına karar verildi ancak neyse ki bir depoya kilitlenmesiyle yetinildi. Esere olan talep dinmeyince, bazı tüccarlar eseri Mısır’da bastırıp İstanbul’da satışa sunmuştu. Bunun üzerine Maliye Nazırı, depodaki nüshaların da satılmasına izin vermek zorunda kaldı. 

Seyahatname’nin bütünü değil ama ilk altı cildi ancak 1896-1902 arasında İkdam gazetesinin sahibi Ahmed Cevdet Bey’in (‘İkdamcı Cevdet’) girişimleriyle basılabildi. Ancak dönemin baskıcı padişahı II. Abdülamit’in korkusundan, eser basımcıların sansürüne uğradığı gibi, eserin dilini sadeleştirmek adına pek çok terim ve kavram da edildi. Sansüre neden olan konulardan biri I. Ahmet’in talihsiz oğlu Genç Osman’ın kendisini tahttan indiren Yeniçeriler tarafından öldürülmeden (1622) önce ırzına geçildiğine dair anlatıydı. Seyahatname’nin bu sayfaları, 1896 yılında orijinal yazmayı ilk kez yayımlayan kurulun içindeki Necib Asım Bey tarafından yırtılarak imha edildiği için bunu yakın tarihe kadar duymamıştık. Asım Bey bu eylemini şu tanıdık sözlerle gerekçelendirmişti: “Tarihimiz için bu sayfa kara bir lekedir. Bunu gelecek kuşaklara göstermek doğru olmadığı için yırttım!"

Bu tedbirlere rağmen Abdülhamit’in gadrine uğrayan kitaba daha matbaada iken el kondu ve basılan nüshaları bir depoya kilitlendi. Bu yasak 1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilanına kadar devam etti. Bu tarihten sonra kitabın ilk aşamada basılamayan 7. ve 8. ciltleri 1928’de Arap alfabesiyle; 9. ve 10. Ciltleri ise Latin alfabesiyle 1935 ve 1938’de basıldı. Yıllar sonra bu baskıların da eksikler içerdiği anlaşıldı. Eserin eksiksiz baskısı ancak yakın tarihte Yapı Kredi Yayınları tarafından yapılabildi. 



BABIÂLİ YOKUŞU’NDAN HATIRALAR


Aya Sofya’ya gelir sağlaması için Fatih Sultan Mehmed tarafından yaptırılan Kapalıçarşı’nın Fesçiler Kapısı ile Beyazıd Meydanı arasında yer alan Sahaflar (doğru söylenişiyle Sahhaflar) Çarşısı, Cağaloğlu’ndan Fatih’e kadar uzanan bölgenin kültür hayatına damgasını vuran çok özel bir mekandı. Medrese öğrencilerinin 15. ve 16. yüzyıllarda Fatih ve Bayezid gibi büyük camilere yakın yerlerde kitap alıp sattıkları, bunun zamanla adet olması üzerine, Kapalıçarşı’nın yapımının tamamlandığı 1460 yılında sahaflara da diğer esnaflar gibi yer gösterildiği bilinir. 17. yüzyıl yazarı Evliya Çelebi, ünlü Seyahatname’sinde Kapalıçarşı’da 50 esnafın sahaflık yaptığını, bu dükkanlarda 300 kadar kişinin çalıştığını yazar. Yine bu kaynağa göre, her yıl padişahın önünde yapılan bayram geçitlerinde sahaflar büyük bir tahtırevanın üzerinde çok değerli kitaplar taşıyarak yer alırlardı. (1894 İstanbul depreminden sonra yavaş yavaş Kapalıçarşı dışında tuttukları barakalara taşınan sahaflara halen bulundukları yer olan Beyazid Camii’nin avlusu 1952’de tahsis edilmişti.) 


HACI KASIM EFENDİ VE SAATLİ MAARİF TAKVİMİ


İstanbul’daki ilk kitapçı dükkânını İran’ın Hoy şehrinden göç eden Hacı Kasım Efendi adlı bir Türk’ün açtığı iddia edilir. 1862’de Beyazıt’taki Hakkaklar Çarşısı’ndan faaliyete geçen bu kitapçı dükkânı 1895’te Babıali’ye taşınmış ve oğul Naci Kasım Efendi tarafından yönetilen bir yayınevine dönüşmüştü. Yayınevini meşhur eden Saatli Maarif Takvimi,1920’lerin başından 1970’lere kadar 3,5 milyon adet basıldı ve üzerindeki ilginç bilgiler sayesinde günümüzün televizyonuna benzer bir işlev gördü. 


ARAKEL KİTABEVİ


Bugün Cağaloğlu dediğimiz Babıali Yokuşu’ndaki ilk kitapçı ise gazete müvezziliği (dağıtıcılığı) yapan Arakel Tozluyan Efendi’ye aitti. I. Meşrutiyet (1876) arifesinde ortaya çıkan ‘alafranga’ kitapçı dükkânlarının ilk örneklerinden olan Arakel Kitaphanesi, ağırlıklı olarak Fransızca ve Türkçe ders kitapları basmıştı. Bunlardan Muallim Naci ile birlikte hazırlanan Talim-i Kıraat ve Mekteb-i Edep adlı okul kitapları o kadar tutulmuştu ki en az 100 baskı yapmıştı. Arakel Efendi 1912 yılında ölünce oğlu Leon Efendi bir müddet işi sürdürdü ama kitabevi 1914’te kapandı.


ASIR KÜTÜPHANESİ


Asır Matbaa ve Kütüphanesi’nin kurucusu Kirkor Faik Efendi, Ahmet Rasim’in ifadesine göre 1880’lerin başlarından beri Babıâli’de kitapçılık yapıyordu. İstibdat döneminde Hazine-i Fünûn ve Musavver Terraki isimli haftalık iki mecmua çıkaran, pek çok kitap yayımlayan Kirkor Efendi, II. Abdülhamid tarafından nişanlarla taltif edilmiş biriydi. Kirkor Efendi’nin göğsü nişanlı ve üniformalı fotoğrafı kütüphanenin duvarını süslerdi. 1921'den önceki bir tarihte, bir yangın sonucu Asır Kütüphanesi kapandı ve Kirkor Faik Efendi kitapçılığı bırakarak Üsküdar Bağlarbaşı’nda bakkal dükkânı işletmeye başladı. 


GAYRET KÜTÜPHANESİ


Bâbıâli’nin en namlı kitapçılarından biri de Gayret Kütüphanesi idi. Sahibi Garabet Balamudoğlu Kayseri’deki Fransız Koleji'ne devam ettiği birkaç yıldan sonra 1895'de İstanbul'a gelerek halaoğlu Kirkor Faik Efendi’nin Asır Kütüphanesi'nde tezgâhtar olarak girmişti. Tokgözlülüğüyle tanınan Garbis Efendi’nin ayrıca tasavvuftan anlayan, musikiye meraklı, kanun çalan zarif bir zat olduğunu da ekleyelim. Kardeşi Misak Balamutoğlu da Zaman Kitaphanesi'ni kurmuş ve bu işi 1970’lere kadar devam ettirmişti. 


İNKİLAP KİTAPHANESİ


Hâlâ faaliyette olan İnkılap Kitabevi'nin kurucusu Garbis Fikri Bey de Kayserili bir Ermeni’ydi. 1930’da Gedik Paşa Ortaokulu'ndan mezun olduktan sonra bir arkadaşı ile birlikte önce Cumhuriyet Kütüphanesi’ni kurmuş, 1932’de burasını arkadaşına devredip Ankara Caddesi 157 numaradaki İnkılap Kitaphanesi’ni açmıştı. 1962 yılında Aka Eren adlı yayıncı ile kurulan ortaklıktan sonra kitabevinin adı önce İnkılap ve Aka Kitabevleri sonra İnkılap Kitabevi oldu ve Garbis Bey’in oğlu Nazar Fikri Bey ve onun oğlu Arman Fikri Bey’le devam etti. 


SUHULET KÜTÜPHANESİ


Suhulet Kütüphanesi ve Matbaası’nın sahibi Leon Lütfi Bey ise Müslüman olup Semih Lütfi adını almış Kayserili zarif bir Ermeni beyefendisi idi. Necip Fazıl başta olmak üzere dönemin kalburüstü yazarlarının eserlerinin yayınlayan Suluhet Kütüphanesi, Leon Lütfi Bey’in ölümünden sonra eşi Aznif Hanım tarafından 1980’lere kadar devam ettirildi. Asık yüzlü ve sert bir hanım olan Aznif Hanım da öldükten sonra kitabevindeki kitaplar, önce Kuleli Askeri Lisesi vasıtasıyla garnizonlara dağıtılmak istendi, kalanlar Edebiyat Fakültesi’ne verilmeye çalışıldı, fakülte ancak bir kısmını alınca da kâğıtçılara, hurdacılara dağıtıldı. 

(Sahaflar Çarşısı, 1940’lar)


HARF DEVRİMİ SONRASI



1890’larda bunlara Naci Kasım Bey, Servet-i Fünun dergisinin sahibi Ahmet İhsan, Hüseyin Efendi, Tüccarzade İbrahim Hilmi Bey, Rauf Bey gibi Müslüman-Türk kitapçılar eklendi. Ancak Babıâli yayıncılığı, 1928’deki Harf Devrimi’nden sonra büyük bir sarsıntı yaşadı. 1908’de 128 olan kitapçı sayısı, 1933’te 51’e düştü. Depolarda bulunan binlerce eski yazılı kitap bir anda işe yaramaz hale geldiği için onlarca kitapçı iflasın eşiğine geldi. Bunların büyük bir kısmı da krizi atlatamadı. 1950’den itibaren kitapevleri Babıali’den ayrılıp Beyoğlu’na, Taksim’e, Şişli’ye doğru yayılırken, geriye hüzünlü hatıralar kaldı. 




Özet Kaynakça: Alberto Manguel, Okumanın Tarihi, Çeviren: Füsun Elioğlu, YKB Yayınları,2001, Orlin Sabev, İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni, Yeditepe Yayınevi, 2006, Erhan Afyoncu, “İbrahim Müteferrika”, DİA, Cilt 21, s. 324-327; Franz Babinger, Müteferrika ve Osmanlı Matbaası ve 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat, ikisi de Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004, Emin Nedret İşli, Kitaphaneden Yayınevine Bâbıâli, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004, Cecil Roth, Doña Gracia of the House of Nasi, Jewish Publication Society of America 1988.



.

Ezanın Türkçeleştirilmesi ve Bursa olayı

 17 Haziran 1950'de Ankara'dan illere çekilen bir telgraf emriyle, ezanın istenirse Arapça da okunabileceği bildirildi. Bu tarihten sonra bir daha Türkçe ezan duyulmadı. Ama Türkçe ezan tartışması bitmedi.

Geçtiğimiz haftalarda çeşitli televizyon programlarında 1932’de ezanın Türkçeleştirilmesinin “ne kadar vahim bir hata olduğu” hakkında konuşmalar dinledim. Hatta bazıları 1932’den, ezanın tekrar Arapça okunmaya başladığı 1950 yılına kadar “Türkiye’de ezan okunmadığını” söyleyecek kadar ileri gittiler. Ayrıca, Milli Eğitim Bakanlığı’nın, Türkiye genelindeki tüm imam hatip lisesi öğrencilerinin katılacağı ‘Kuran-ı Kerim’i Güzel Okuma, Hafızlık ve Ezan Okuma Yarışması” düzenlediğini, bu yarışmaya da, İslam tarih yazımına göre Medine’de, Neccaroğullarından bir kadının damından ilk ezanı okuyan Bilal-i Habeşi’nin adına atıfla, ‘Genç Bilaller’ adının verdiğini öğrendim. Böylece bu haftaki yazımın konusu ortaya çıktı. 


İLK NAMAZLAR VE İLK EZAN


İslam kaynaklarına göre namaz Mekke döneminde emredildiği halde, Peygamber ilk namazını Hicret’in (622) birinci veya ikinci yılında Medine’de kılmıştı. Başlarda namaz günde bir kere (güneş batmazdan önce) iki rekat olarak kılardı. Buhari’ye göre Hicret’in 11. yılında, yani 633 yılında yaşandığına inanılan Miraç olayına kadar, namaz günde iki kez (biri güneş doğmadan önce, diğeri güneş batmadan önce), dört secdeli ikişer rekat olarak ve ezan çağrısı olmaksızın kılınırdı. Yin başlangıçta kıble Kudüs iken, çeşitli İslam kaynaklarına göre Hicret’in 2, 9, 10, 13, 16 veya 17. ayında kıble Mekke’ye çevrilmişti.

Miraç’tan sonra neden namazın beş vakit olduğu ve neden namaza ezanla çağrı yapılması gerektiğini İslam uleması farklı farklı açıklar çünkü Kuran’da (ve Miraç’ı konu edinen İsra Suresi’nde) bu konulara dair açık bir hüküm yok. Örneğin 628 yılına tarihlenen Cum’a/9 ayetinde “Ey iman edenler, Cuma günü namaz için çağrıldığınızda, hemen Allah’ın zikrine koşun, alım satımı bırakın, eğer bilirseniz bu sizin için daha hayırlıdır” ifadesiyle sadece Cuma namazına atıf yapılırken, 629 yılına tarihlenen Maide/58 suresinde “Kafirler, siz namaza ezan okuduğunuz zaman onu alaya alıp eğence yerine koyarlar, bu işte onların akılları ermez bir güruh olmalarından” şeklinde genel bir ifade geçer. Hadis kitaplarında yer alan “Yüce Allah Miraç gecesinde ümmetim üzerine elli vakit namazı farz kıldı. Ben ise O’na müracaat ederek hafifletilmesini istedim. Sonunda namazı bir gün ve gecede beş vakte indirdi” şeklindeki hadislerde ise namazın neden ikiden 50’ye çıkarıldığı, oradan da 5’e indirildiği konusunda açıklık olmadığı için varılan sonuçlar da farklıdır. Ayrıca hadis kitaplarına göre, bugün sabah ezanında yer alan “namaz uykudan daha hayırlıdır” ifadesi Bilal-i Habeşi bir gün sabah ezanını okurken, herkesin birer birer camiye gelirken Peygamber’in henüz uyanmadığı kendisine bildirilince sarfettiği bir söz olup, bu ifade, Peygamber’in hoşuna gidince, sabah ezanına eklenmiştir. Şiilerde bu ifade “Amelin hayırlısına geliniz” şekline dönüşmüştür. Ayrıca, Şiiler ezanın ilk şeklinde, “Ali’nin Allah’ın velisi olduğuna şehadet ederim” veya “meşru devlet başkanının Ali olduğuna şehadet ederim” anlamına gelen ifadeler olduğunu, ancak bunların Halife Ömer tarafından çıkarıldığını ileri sürerler.

PEYGAMBER ZAMANINDA MİNARE


Peygamber zamanında mescit veya cami geleneği olmadığı için (çünkü Kuran’da bu konuda bir hüküm yok) ilk ibadet mekanı Peygamber’in Medine’deki eviydi. Mescit veya cami olmadığı için ezanın minareden okunma geleneği de yoktu elbet. İlk ezan daha önce de dediğim gibi, Neccaroğullarından bir kadının evinin damından okunmuştu. Öte yandan Buhari’ye göre Peygamber döneminde, sadece Cuma namazında, hutbeden önce ‘iç ezan’ okunurdu. Cuma ezanının dışarıya yönelik okunması, Halife Osman Dönemi’nde (644-656) olmuştu. İkinci Halife Ömer ve Dördüncü Halife Ali’nin “camide öldürüldüğü” rivayet edilirse de kaynaklarda kullanılan terim ‘maksura’dır ki bu mescit ya da cami değil, yöneticilerin güvenlik altında tutulduğu bölüm anlamına gelir. (Bu arada Osman da camide veya maksura’da değil, Kur’an okurken öldürülmüştür.) 

Bugünkü anlamıyla ilk caminin Emevi Halifesi Muaviye döneminde inşa edildiği rivayet edilirse de bunda da kesinlik yoktur. (Ayrıntılı bilgi için “Kudüs, Mescid-i Aksa ve Zeytin” başlıklı şu yazıma bakabilirsiniz: (okumak için tıklayın)

Gelenek, fethedilen yerlerin merkez ibadethanesinin (kilise, sinagog, tapınak vb.) cami olarak kullanılması yolundaydı. Caminin kurumsallaşması 750’den itibaren Abbasiler döneminde oldu.

Minareye gelince, ilk camilerde bugünkü minarelere benzer bir yapı yoktu. Emevi Halifesi Abdülmelik tarafından 691’de yapılan Kubbet’üs Sahra’nın bile minaresi yoktu. Minare Abbasiler döneminde tek tük ortaya çıktı ancak bunun esas işlevi camiyi görkemli göstermek ve caminin uzaktan görülmesini sağlamaktı. Nitekim Arapça’da ‘manara’ kelimesi İbranice ‘menorah’tan türemiş olup “ışık veren yer veya şey” anlamına geliyordu ve ilk camilerin minareleri, yakınlarında bulunan Roma veya Bizans döneminin deniz fenerlerinin dikdörtgen veya helezoni biçimlerinin kopyasıydı. Bugünkü silindirik minareler 11 veya 12. yüzyılda İran’da ortaya çıkmıştı. 15. yüzyıl yazarı Makrizi’ye göre bir müezzinin ilk kez minareden ezan okuması ise h. yüzyılda Kahire’de Tulunoğlu Ahmet Camii’nde olmuştu.




                                      (670 yılında yapıldığı sanılan Tunus’taki Kayravan Camii) 


MEVLANA’YA GÖRE KÖTÜ OKUNAN EZAN DİNDEN ÇIKARIR


Yine rivayete göre, Peygamber, ezanla ilgili rüyayı gören Zeyd’in değil de sesi gür olan Bilal-i Habeşi’nin ezan okumasını tercih etmişti ama onu görevlendirirken kullandığını terim “namaz için seslen” idi. Yine bazı İslam uleması, Lokman/19 ayetindeki “sesini alçak tut! Çünkü seslerin en kötüsü, elbette eşeğin sesidir” ifadesinden veya İsra/110 ayetindeki “...namaz kılarken pek bağırma, (sesini) pek de gizleme, ikisinin arasında bir yol tut” anlamına gelen ifadelerden hareketle, ezanın bağırmadan okunması gerektiğini düşünürken (ki bugün Nakşibendiler eski usulle okurlar), Türkiye gibi her minareden sonuna kadar açılmış 3’er 5’er (bazısı cazırtılı) hoparlörle okuyan toplumlar da vardır. Daha da kötüsü bu ezanlar, güya standardizasyonu sağlamak için yapılan kayıtlardan aktarılıyor.

Fıkıh kitaplarında ezanı aşırı uzatmak (temdid) ve ezan sözlerinin anlaşılmasına engel olan nağmeler yapmak (telhin) mekruh (dinen doğru görülmeyen, terk edilmesi istenen davranış, uygulama) görüldüğü halde, bugün Türkiye’de bu konuda en kötü örneklere her gün rastlamaktayız. Bugünkü kötü uygulamalardan kalkarak benim vardığım sonuç, ezanın artık müminleri ibadete çağrıdan ziyade, mümin olsun olmasın, Müslüman olsun olmasın, genç-yaşlı, çoluk çocuk, sağlam-hasta herkese günde beş vakit “burası İslam toprağıdır, burası bizimdir, burada biz ne yaparsak ona katlanmak zorundasınız” türü bir meydan okuma, bir çeşit fetihçi zorbalık olarak icra edildiğini düşünüyorum. 

Ezan okuyanın sesinin ve tarzının bir insanı dine davet etmek ya da çıkarmaktaki rolü üzerine Mevlana’nın Mesnevisi’nde yer alan şu anlatıyı hatırlatayım: “Bir müezzin vardı, sesi pek çirkindi. Kâfir ülkesinde ezan okurdu. Ezan okuma, savaş çıkar, düşmanlık uzar dedilerse de. İnat etti, pervasızca o kâfir ülkesinde ezan okumaya koyuldu. Halk umumi bir kargaşalıktan korkarken birde baktılar, elinde bir elbise, kâfirin biri çıka geldi. Dostlar gibi eline mum ve helva almış, öyle bir latif elbiseyi hediye getiriyordu. Söyleyin o müezzin nerede? Onun salası ve ezanı, bana rahatlık verdi diye sormadaydı. Yahu dediler. Nasıl olur? Hiç o bet ses, insana rahatlık verir mi? Kâfir dedi ki: Sesine gelince. Benim pek güzel pek yüce bir kızım var, çoktandır Müslüman olmak isterdi. Bu sevda, kafasından bir türlü çıkmıyordu. Bunca kâfir ona öğüt verdi. Fakat gönlünde iman sevgisi öyle bir yerleşmişti ki. Bu dert adeta bir buhurdanlıktı, bende öd ağacı. An ve an imana yöneldikçe ben dert, azap ve işkence içindeydim. Bu hususta elimde hiçbir çare yoktu. Nihayet bu müezzin ezan verince. Kızım, bu çirkin ses nedir? Kulağıma geldi de beni berbat etti. Bütün ömrümde bu kilisede, şu manastırda bu derece çirkin bir ses duymadım dedi. Kız kardeşi, bu ezandır, Müslümanlar okur, Müslümanları ibadete çağırırlar dedi. İnanmadı başkasına sordu, o da evet deyince inandı, yüzü sapsarı kesildi, Müslümanlık hevesi kalmadı. Ben de teşvişten, azaptan kurtuldum, dün gece korkusuz rahat bir uyku uyudum. Onun sesinden bundan dolayı rahatlaştım. Onun içinde ona hediye getirdim; nerede o adam. Müezzini görünce bu hediyeyi kabul et dedi, beni dertten kurtardın, elimi tuttun. Bana öyle bir ihsanda bulundun ki senin azat kabul etmez bir kulun oldum. Malda, mülkte, zenginlikte tek bir kişi olsaydım ağzını altınla Doldururdum İşte sizin imanınızda bunun gibi riya, geçici bir şey. O ezan gibi yol kesici.”

OSMANLILARIN KATKISI: MUSİKİ MAKAMLARI


Belki de bu tür kıssaların etkisiyle Osmanlıların ezana kattığı bir başka unsur da ezanı Saba, Uşşak, Hicaz, Segah, Rast, Dügah, Neva gibi musiki makamlarıyla okumaktır. (Halbuki, Peygamber zamanında ezan makamsız okunurdu. Dolayısıyla bu adet muhafazakar İslam uleması tarafından ‘kötü yenilik’ olarak kınanır.) Bu konudaki ilk nota kaydını, 1650 yılına Kircher adlı biri “Türcicum Alla Alla” başlığıyla kaydetmiştir. Kircher anılarında “Bazı Türk din adamlarının ‘Allah Allah’larını bu tür parçalarda görülen dikkat çekici, alışılmadık, birbirini tutmaz, iğrenç ses aralıkları kullanarak terennüm edişlerini dinledim” der. Müzikten anlamadığı için, aşağıdaki notaların nasıl bir musiki ürettiğini anlayamadım ama kaydın yapıldığı dönemde, Hafız Post, Itri, Hatip Zakiri gibi çok önemli müzik adamlarının yaşadığını düşününce, bu ifadelerin, Kircher’in kişisel zevkini yansıttığı düşünmekten kendimi alamadım. 

Daha sonraki yıllarda bu konuda önemli gelişmeler yaşanmıştır nitekim 19. yüzyılda sarayda müezzinbaşılık görevine yükselmiş önemli bestekârlar (örneğin Şâkir Ağa, Hamamizade İsmail Dede, Hacı Haşim Bey ve Rıfat Bey) vardı.


EZAN HANGİ DİLDE OKUNUNDU?


Kuran’da veya hadis külliyatında bu konuda bir hüküm olmadığı halde, Hanefî ve Hanbelî fakihleri ezanın Kur’an dili olduğu iddia edilen Arapça’dan başka bir dilde okunmasının caiz olmadığı söylerken, Şafiî fakihler ise, Arapça bilmeyen yabancıların, ezanı orijinal şekliyle okuyabilen birini bulamadıkları takdirde kendi dillerinde okumalarına cevaz vermişlerdir. Hanefî itikadını esas olan Osmanlı ülkesinde Ezan Arapça okunmuştur. Ezanın Türkçeleşmesi fikri ilk kez, Ziya Gökalp’in 1918 yılında yayımlanan Yeni Hayat adlı kitabında yer alan “Vatan” şiirinde dile getirilmişti. Şiirde şöyle deniyordu: “Bir ülke ki camiinde Türkçe ezan okunur/ Köylü anlar manasını, namazdaki duanın/ Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’an okunur/ Küçük büyük herkes bilir buyurduğunu Huda’nın/ Ey Türkoğlu işte orasıdır senin vatanın.”

Ziya Gökalp, 1923’te yayımlanan Türkçülüğün Esasları adlı kitabında sadece ezanın değil, dua ve münacatların (yakarışların) ve hutbelerin (cuma ve bayram namazlarında minberde imam tarafından okunan dua ve verilen öğüt) de Türkçe okunmasını istediğini belirtmişti.
Mustafa Kemal’in (yazı boyunca Mustafa Kemal dememin nedeni, olayların 1934 Soyadı Kanunu’nu ile Atatürk soyadı almasından önce yaşanması) Gökalp’in bu düşüncelerinden çok etkilendiği, 1924 Anayasası’ndan “Devlet’in dini, din-i İslamdır” ifadesinin çıkarıldığı 1928 yılında, Mustafa Kemal’in öncülüğünde çalışan bazı ilahiyat profesörleri tarafından hazırlanan ‘İslahat Dilekçesi’nde, ibadet dilinin Türkçe olması ifadesi yer almış, ancak tepkiler üzerine bu dilekçe gündemden düşmüştü. 

Mustafa Kemal’in 23 Aralık 1930 tarihli Menemen Olayları’ndan sonra dinde reform çalışmalarına hız verdiği biliniyor. Bu bağlamda yapılan çalışmalar sonunda, gayri resmi kaynaklara göre 20 Ocak 1931’de Babaeski’de ilk kez ezan Türkçe okunmuştu. Resmi kaynaklara göre 23 Ocak 1932 günü, Riyaset-i Cumhur İncesaz Heyeti Şefi Binbaşı Hafız Yaşar (Okur), İstanbul Karaköy’deki Yeraltı Camii’nde cuma namazından sonra, Yasin Suresi’ni önce Arapça sonra Türkçe okumuş, ilk Türkçe ezan ise 30 Ocak 1932 günü, Hafız Rıfat Bey tarafından Fatih Camii’nde okundu. İkindi vakti okunan Türkçe ezanından sonra Müslümanlar iftarlarını yine Türkçe okunan akşam ezanıyla yaptılar. 3 Şubat 1932’de Kadir Gecesi’nde Ayasofya Camii’nde Türkçe ezan, kamet okundu, tekbir Türkçe getirildi. O gece radyodan yapılan canlı yayın bütün ülkede büyük yankı yapmıştı. Türkçe ezanda şunlar söyleniyordu: “Tanrı uludur/Şüphesiz bilirim Tanrı’dan başka yoktur tapacak/Şüphesiz bilirim, bildiririm Tanrı’nın elçisidir Muhammed/Haydin namaza/Haydin Felaha/Tanrı uludur, Tanrı’dan başka yoktur tapacak.” Sabah namazında ise “Haydin felaha” çağrısının ardına “Namaz uykudan hayırlıdır” ifadesi ekleniyordu.
Salavat-ı şerife metni “Ey Tanrı’nın elçisi Muhammed, salavat sana, selam sana”; tekbir metni “Tanrı uludur, Tanrı uludur, Tanrı’dan başka Tanrı yoktur. Tanrı uludur Tanrı uludur, hamd ona mahsustur”; hutbe metni ise “Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür. Allah’ın selameti, atıfeti ve hayrı üzerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenabı Hak tarafından insanlara dinî hakikatleri tebliğe memur ve resul olmuştur. Koyduğu esas kanunlar cümlemizce malumdur. İnsanlara feyz ruhu vermiş olan dinimiz son dindir, temel dindir. Çünkü dinimiz akla mantığa hakikate tamamen uyuyor. Eğer aklî mantığa, hakikate uymamış olsaydı bununla diğer ilahi ve tabii kanunlar arasında aykırılıklar olması gerekirdi. Çünkü bütün kanunları yapan Cenabı Hak’tır” şeklindeydi. Bu metinlere uymayanlara, Türk Ceza Kanunu’nun 526. Maddesi gereğince bir aya kadar hafif hapis ve elli liraya kadar hafif para cezası öngörülmüştü. 



                                                 (3 Şubat 1932, Ayasofya Camii)


‘BURSA OLAYI’ PATLAK VERİYOR

O günlerin Cumhuriyet, Hâkimiyet-i Milliye ve Milliyet gazetelerine bakılırsa, ibadet dilinin Türkçe olması emrine ülke genelinde uyulmuştu. Ama bir yıl sonra Bursa’da yaşanan bir olay, Ankara’dakilerin kaşlarının yukarıya kalkmasına neden oldu.

1 Şubat 1933’te Bursa Ulu Camii’nin imamı nedense göreve gelmemiş, onun yerine cemaatten Topal Halil ezanı, Tatar İbrahim ise kameti (erkekler tarafından farz namazlarından önce okunan ezana benzer metin) Arapça okumuş, sivil polis Hamdi Efendi de durumu büyüklerine rapor edivermişti. Namazın ardından otuz kişilik bir grup “Ezan her yerde Arapça okunurken neden Bursa’da Türkçe okunuyor” sorusunu sormak için Evkaf Müdürlüğü’ne yönelmişti. Meraklıların da katılımıyla kalabalık giderek büyümüş müftü bu konuda talimat alındığını, ezanın yalnız Bursa’da değil, her yerde Türkçe okunduğunu, asıl cevabı valinin verebileceğini söyleyince, kalabalık Hükümet Konağı’na yönelmişti. Makamında olmayan valiyi beklerlerken merdivenlere oturmuşlar, sonra da polisin müdahalesiyle, bir olay çıkmaksızın dağılmışlardı. O sırada evinde olan Vali Fatin Bey, durumdan hemen Bursa’daki Tümen Komutanlığı’nı haberdar etmiş, Tümen Komutanı da durumu şifreli telgrafla İzmir’de bulunan Kolordu Komutanı Ali Hikmet (Ayerdem) Paşa’ya bildirmişti. İşte o zaman olan olmuştu, çünkü telgrafı aldığı sırada Paşa’nın yanında Mustafa Kemal de vardı.


GAZİ DURUMA EL KOYUYOR


Atatürk’ün Nöbet Defteri kitabının derleyicisi Özel Şahingiray’a göre, 15 Ocak’tan beri ülke içinde seyahat halinde olan Mustafa Kemal o gün Buca’ya gitmiş, dönüşte İzmir Milli Kütüphanesi’ni gezmiş, bankaları ve İncir Kooperatifi’ni ziyaret etmişti. Akşam CHF’nin Karşıyaka’da vereceği baloya katılacaktı ki Bursa’daki olayın haberi gelmişti. Yaveri Cevat Tolgay’ın anlattığına göre, haberi duyunca çok sinirlenmiş, ilk tepkisi “Derhal Bursa’ya baskın yapacağız!” olmuştu. O akşam İzmir’de şerefine verilen baloya gitmemiş, 4 Şubat’ta sabaha karşı üç buçukta trenle Afyon’a hareket etmişti. Antalya bölgesinde bir geziden dönmekte olan Başbakan İsmet Paşa ile Afyon’da buluşmuş, Eskişehir’e kadar baş başa kalmışlardı. Rivayete göre,İsmet İnönü önce olayı önemsememiş, ama Mustafa Kemal’in ateşli konuşmasından sonra toparlanmıştı. İsmet Paşa Eskişehir’de ayrılacak ve Ankara’ya devam edecek, Mustafa Kemal ve yanındakiler ise Bilecik’ten otomobille Bursa’ya hareket edeceklerdi.


“DİN MESELESİ DEĞİL DİL MESELESİ”


O sırada Dâhiliye Vekili Şükrü (Kaya), Adliye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk) ve Emniyet Genel Müdürü Tevfik Hadi (Baysal) de Bursa yolundaydılar. Mustafa Kemal ve heyeti 5 Şubat günü Bursa’ya geldiler ve şimdi müze yapılan Çelik Palas yakınındaki ahşap köşke (bugün Atatürk Müzesi) yerleştiler. Kısa sürede, olayların öyle büyük boyutta olmadığını anlayan Gazi, aynı gün devletin resmi ajansı Anadolu Ajansı’na şu açıklamayı yazdırdı: “Bursa’ya geldim. Hadise hakkında alakadarlardan malumat aldım. Hadise haddizatında fazla ehemmiyetli değildir. Herhalde cahil mürteciler, Cumhuriyet adliyesinin pençesinden kurtulamayacaklardır. Hadiseye dikkatimizi bilhassa çevirmemizin sebebi, dini siyaset ve herhangi bir tahrike vesile etmeye asla müsamaha etmeyeceğimizin bir daha anlaşılmasıdır. Meselenin önemi milli dili ve milli benliği bütün hayatında hâkim ve esas kalacaktır.” Yani Mustafa Kemal’e göre ortada ‘din meselesi’ yoktu, ‘dil meselesi’ vardı.
Ertesi gün, tutuklananları serbest bıraktığı için savcı, cemaati kontrol edemediği için müftü görevden alındı. Diyanet İşleri Başkanlığı, bundan böyle ezanın kesinkes Türkçe okunacağına, aksine davrananların mutlak suretle cezalandırılacağına dair bir tamim yayımladı.


ÇORUM’DAKİ YARGILAMALAR


Ankara’da Adliye Vekili Yusuf Kemal Bey, gazetecilerin sorusu üzerine “sıkıyönetim ilan edilmediğine göre İstiklal Mahkemesi kurulmasına da gerek olmadığını, zanlıların normal mahkemede yargılanacaklarını” açıklamıştı. Ancak zanlılar Bursa’da değil, Çorum’da yargılanacaklardı; çünkü Bursa Adliyesi’nin konuya duyarlılıkla eğileceğinden şüphe ediliyordu!

Yirmi dört zanlı “devlete karşı isyan başlatmak”, “Şapka Kanunu’na uymamak”, “TCK’nın 526. Maddesi’ne uymamak” ile suçlanıyordu. Tatar İbrahim’e ait olduğu iddia edilen hatıra defterinde Türkçe ezanla ilgili bazı notlar, olayların önceden planlandığına kanıt olarak gösterilmişti. Bir başka kanıt Evkaf Müdürlüğü’ne gönderilmiş isimsiz tehdit mektubuydu. Mektubun üzerinde Bursa damgası vardı ve bozuk bir Arapça ile şunlar yazılmıştı. “Bana bak! Ben Bursalıyım. Seninle Vali’nin Bursa’yı karıştırdığınızı biliyorum. Ben İstanbul’dan geldim, orada Arapça ezan okunuyor ve kamet veriliyor. Yarından itibaren burada da Arapça ezan okunmaz ise büyük bir felaket ile karşılaşacaksınız. Bundan başka hayatınız da tehlikede olacaktır. Bunları Vali’ye de söyle...”

Tatar İbrahim, [ezanın] Türkçesini bilmediğinden Arapça okuduğunu, gerisinin iftira olduğunu söyledi; ancak evinde bulunan bir defterde Cumhuriyet ve şapka aleyhine bazı karalamalar bulununca, “fikrimdir, yazdım,” demek zorunda kaldı. Sonuçta 19 kişi 6 ayla 2.5 yıl arasında değişen hapis cezalarına ve hapis cezaları kadar sürgün cezasına çarptırıldı. Ayrıca 4,800 lira tutan mahkeme masrafları mahkûmlar arasında bölüştürüldü ve olay resmi tarihin ‘irtica müzesine’ kaldırıldı. 

MUSTAFA KEMAL’İN ABD ELÇİSİ SHERRİLL’E ANLATTIKLARI

Mayıs 1932-Mart 1933 tarihleri arasında ABD’nin Ankara Büyükelçisi olarak görev yapan Charles H. Sherrill, Mustafa Kemal’le yaptığı görüşmelerin bazı bölümlerini 1934 yılında yayımlanan A Year’s Embbassy to Mustafa Kemal adlı kitapta toplamıştı. Sherrill kitabının 199-203. sayfalarında o günlerin havasını şöyle anlatmıştı:

“Gazi ile bu kez Ankara’da üç saat süren bir mülakatım oldu. Kısa müddet önce meydana gelen Bursa hadisesi din mevzuunu epey gündeme getirdi. Mustafa Kemal’in bu mevzuda serbestçe ve uzun sure konuşması gayet tabii beni şaşırttı. Bana şahsi görüşlerini bildirdi ve bugünün Türk halkının din hakkınnda ne düşündüğü hususundaki kanatini söyledi. Birçok münakaşadan sonra mutabık olmadığımıza dair mutabakat sağladığımız tek husus, Türk halkının din hakkında ne düşündüğü konusuydu, zira ben O’ndan farklı olarak Türklerin çok daha dindar olduklarına inanıyorum. Bu kanaatimin baş sebebi bu bölümün sonundaki Ayasofya Camii’ndeki meşhur Kadir Gecesi ile ilgili yaptığım tasvirde belli olacaktır. 

[Gazi’nin] Din konusundaki şahsi görüşleri hususunda söylediklerinin tamamına burada yer vermek tabii ki hiç doğru olmaz. Ancak O’nun agnostic ve din karşıtı olduğuna dair söylenen çok fazla saçma hikayeden dolayı Tanrı’ya, insanlığın bir Tanrı’ya ihtiyacı olduğuna, insanlığın Tanrı’ya yakarma ihtiyacına, O’na seslenmeye hakkı olduğuna inandığını burada söylemem elzem. Ancak bu seslenme belli zamanlarda ibadet etmeye çağıran dualar şeklinde demek değildir...”

Sherrill’in kitabına almadığı ancak ABD arşivlerinde olan raporundaki bazı hususları ise Rıfat N. Bali sayesinde öğrendik. Raporda Sherrill şöyle anlatıyor Mustafa Kemal’le inanç üzerine yaptığı sohbeti: “Agnostik olduğuna dair genellikle kabul görmüş inancı kesinlikle reddediyor ancak dinin sadece Kainat’ın Mucidi ve Hakimi tek Tanrı’ya inanmak olduğunu söylüyor. Ayrıca beşeriyetin böyle bir Tanrı’ya inanmaya ihtiyacı olduğuna inanıyor. Buna ilaveten dualarla bu Tanrı’ya seslenmenin beşeriyet için iyi olduğunu belirtti. Burada duruyor. 

Daha sonra teferruatlı bir şekilde neden o kadar inançlı bir Protestan Hıristiyan olduğumu sordu. Ben de ona bu raporda yeri olmayan sebeplerimi söyledim. Sadece genel bir mütalaa söyleyebilirim. Suallerinde tamamiyle samimiydi. Bu da din konusunda yeterince zihin yorduğunu göstermekte. Daha on yıl önce inşa ettiği yeni Cumhuriyet’in Reisicumhuru olarak iktidara geldiği zaman İslam dininin durumu hakkında bilgi vermeye başladı. Şeyh’ül-İslam’ı, medreseleri, Mahkemi-i Şer’iyyeleri ve bu mahkemelere riyaset eden kadılar, hocalar ve muhtelik dervişler dahil olmak üzere bütün ruhban sınıfını lağv etmeyi gerekli bulduğunu söyledi. Osmanlı İMparatorluğu altında geçerli olan bu ruhban yapıdan geriye kalan, muezzin olarak minarelerden halkı ibadete çağıran ve camiilerde namaz kıldıran imamlardı. 

Ona az evvel tasvir ettiği bu yapıyı tamamiyle yok ettikten sonra Türk gençliği için, şayet kaldıysa, ne tür bir dini tedrisat kaldığını sordum. Kifayetsiz medrese sistemini bütün ülkeye yayılmış ilk ve orta öğretim sistemi ile ikame ettiğini ve bu sistemin talebeyi üniversiteye kadar götürdüğünü belirtti. İlk ve orta okullarda Kur’an’ın öğrettiği Hazreti Muhammed’in hayat hikayesi ve daha alhaklı yaşama konusundaki himetli düsturlarla dini tedrisat verildiğini, bu dini tedrisata Yeni ve Eski Ahit’te (İncil ve Tevrat’ta) tasvir edilen diğer büyük dinleri ve Budist dini kitapları da dahil ettirdiğini söyledi (…) Bu çerçevede yakın tarihte cereyan eden Bursa hadisesi üzerinde serbestçe konuştu (…) Muhtemelen sıkıntı verecek bu siyasi hareketi basit bir dil meselesine, ezanın Arapça yerine Türkçe okunması haline dönüştürerek gösterdiği siyasi maharetten ötürü kendisine iltifatta bulundum. Bu sözlerim Kur’an’ın Arapçadan Türkçeye tercüme edilmesi çin nasıl ve neden telkinde bulunduğu konusunda konuşmasına sebep oldu ve bu mevzuda yepyeni bir ufuk açtı. Türk halkının uzun zamandan beri ezberden okuduğu bazı Arapça duaların gerçek manasını anladığı zaman tiksineceğini söylüyor. Kur’an’dan alınan bir Arapça bölüm okudu. Bu duada [Tebbet Suresi] Hz. Muhammed amcası ile amca kazının yaptıkları bir şeyden ötürü cehenneme gitmeleri için beddua eder. ‘Düşünen bir Türk’ün böylesi bir duayı okumaktan elde edeceği dini ilhamı veya dine ilgi göstermesini tahayyül edebilir misin?’ dedi. Bu fikrini geliştirdikçe, ben de git gide Kur’an’ın Türkçe okunmasını teşvik etmesinin sebebinin Kur’an’ın Türkler arasında gözden düşmesi olduğu neticesine vardım. 

Daha sonra umumi ve şaşırtıcı bir beyanda bulunarak, Türk halkının gerçekte hiçbir şekilde dindar olmadığını, aralarından camiilere giden az sayıda kişinin alışkanlıktan veya yüksek sesle söylenen duaların cazibesine kapılarak camiye gittiğini ileri sürdü (…) Bu beyanatlarını bitirdiğinde şimdilik orta öğretimde ve Darülfünun’un küçük İlahiyat bölümünde üç büyük din hakkında verilen tarihi tedrisattan fazlasını öğretmeye inanmadığı sarihti. Ancak Sovyetler’in her türlü dini lağvetme fikriyle kesinlikle mutabık değil. Belli başlı camiilerin Hükümet tarafından itinayla muhafaza edilmeleri ve amaçları doğrultusunda kullanılmaları gerektiği hususunda ısrarlı. Üç büyük dinin ahlak öğretilerine dinden ziyade ahlak olarak inanıyor…”

Bu konuşmadan 18 yıl, Atatürk’ün ölümünden 12 yıl sonra, 14 Mayıs 1950’de Demokrat Parti ezici bir çoğunlukla iktidara geldi. 17 Haziran 1950 günü bir ikindi vakti, Ankara’dan illere çekilen bir telgraf emriyle, “ezan ve kametin istenirse Arapça da okunabilecegˆi” bildirildi. Bu tarihten sonra bir daha Türkçe ezan duyulmadı. Ama yazının başında sözünü ettiğim gibi, Türkçe ezan’ tartışması bitmedi. 

 
‘ATATÜRK’ÜN BURSA NUTKU’ MUAMMASI


Tekrar 1933’e dönersek, konuyla bağlantılı bir muamma da Atatürk’ün Bursa Nutku diye bilinen metnin gerçekten var olup olmadığıdır. Bilindiği kadarıyla, ‘Bursa Olayı’nın gerginliğini gidermek için, Bursa Valisi Fatin Bey ve Belediye Başkanı Muhittin Bey tarafından Atatürk ve heyetine 6 Şubat 1933 günü Çekirge’deki köşkte bir yemek verilmişti. Bu yemekte güya Mustafa Kemal bir nutuk irad etmişti. Bu nutuk daha sonraki yıllarda ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’ adıyla sık sık gündeme geldi. Bugün bazı internet sitelerinde dolaşan metin şöyle:

“Türk genci, inkılâpların ve rejimin sahibi ve bekçisidir. Bunların lüzumuna, doğruluğuna herkesten çok inanmıştır; rejimi ve inkılâpları benimsemiştir. Bunları zayıf düşürecek en küçük veya en büyük bir kıpırtı ve bir hareket duydu mu, ‘Bu memleketin polisi vardır, jandarması vardır, ordusu vardır’ demeyecektir. Hemen müdahale edecektir.
Polis gelecektir, asıl suçluları bırakıp, suçlu diye onu yakalayacaktır. Genç, ‘Polis henüz inkılâp ve cumhuriyetinin polisi değildir’ diye düşünecek, fakat asla yalvarmayacaktır. Mahkeme onu mahkûm edecektir. Yine düşünecek, ‘Demek adliyeyi de ıslah etmek, rejime göre düzenlemek lazım’ diyecek.

Onu hapse atacaklar. Kanun yolundan itirazlarını yapmakla beraber bana, İsmet Paşa’ya, Meclis’e telgraflar yağdırıp haksız ve suçsuz olduğu için tahliyesine çalışılmasını, kayırılmasını is- temeyecek. Diyecek ki: ‘Ben inanç ve kanaatimin icabını yaptım. Müdahale ve hareketimde haklıyım. Eğer buraya haksız olarak gelmişsem, bu haksızlığı meydana getiren sebepleri ve amilleri düzeltmek de benim vazifemdir.’ İşte benim anladığım Türk genci ve Türk gençliği!” (Bazı yerlerde metindeki “Hemen müdahale edecektir” ifadesinin yerine “Elle, taşla, sopa ve silahla; nesi varsa onunla müdahale edecektir” ifadesi kullanılmış.)

‘Güya’ diyorum, çünkü Mustafa Kemal’in böyle bir konuşma yaptığını yemekte bulunduğunu iddia eden Rıza Ruşen (Yücer) adlı genç bir gazetecinin olaydan tam 14 yıl sonra yazdığı bir kitaptan öğreniyoruz. Vali, Belediye Başkanı, Mustafa Kemal ve Kılıç Ali, Saffet (Arıkan), Nuri (Conker), Salih (Bozok) gibi seçkinlerin arasına girmeyi nasıl olduysa başaran Rıza Ruşen, kendi iddiasına göre yemekte yapılan konuşmaların notunu tutmuş, bu notları nedense yıllarca saklamış ve 1947 yılında yayımladığı Atatürk’e Ait Birkaç Fıkra ve Hatıra adlı kitabında yer vermişti. Rıza Ruşen’in iddiasına göre, masadakilerden biri “Bursa Gençliği olayı hemen bastıracaktı, fakat zabıtaya ve adliyeye olan güveninden ötürü...” diye söze başlayınca olanlar olmuştu. Atatürk elinden çatalı bıçağı bırakmış, gözlerini gence dikmiş ve adeta gürleyerek, yukarıdaki sözleri bir çırpıda söyleyivermişti. Eğer böyle bir konuşma olduysa bile, içkili bir akşam yemeğinde yapılan ateşli bir konuşmaya ‘nutuk’ adı takmanın garabeti bir yana, bu önemli ‘nutuk’tan olayın diğer tanıklarının o yıllarda hiç söz etmemesi çok ilginçti. Nitekim ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’, I. Cildi 1945’te Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü tarafından yayımlanan Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri adlı kaynakta yer almadı.

‘Bursa Nutku’ kamuoyunun ilgisini, Rıza Ruşen’in kitabını yayımladığı 1947’de değil, Celal Bayar’ın, 20 Haziran 1949’da İzmir’de yapılan Demokrat Parti (DP)  İkinci Büyük Kongresi’nde okumasından sonra çekti. Celal Bayar’ın bu konuşmadan muradı “Madem gerici CHP’yi adalet durdurmuyor, o halde gençlik yönetime el koymalıdır,” şeklinde özetlenebilirdi. Ancak bu konuşmaya rağmen, 1955’te Özel Şahingiray tarafından derlenen ve Atatürk’ün her yaptığının kaydedildiği Atatürk’ün Nöbet Defteri (1931-1938) adlı kitapta da ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’ yer almamıştı.

1958’de CHP yanlısı Ulus gazetesi ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’ nu, “DP’nin elinden iktidarı almak için kanunlara, nizamlara uymaya gerek yoktur!” mesajını vermek için kullandığında, bu şaibeli metnin bir bumerang gibi DP’yi nasıl vurduğu görülecekti. Nitekim cumhuriyet savcısı, Ulus gazetesi hakkında soruşturma açtığında, Celal Bayar’ın nutku DP Kongresi’nde okuduğu ortaya çıkınca, savcı, Menderes’in baskılarıyla takipsizlik kararı vermek zorunda kalmştı.

1966 yılında Yargıtay Başkanı İmran Öktem, Adalet Yılı Açılış Konuşması’nda, o günlerde gündemi meşgul eden Nurculuk tartışmaları bağlamında irtica tehlikesine değinince, mesajı alan bazı vatandaşlar ‘Bursa Nutku’nu dolaşıma soktular. Öyle ki, Bornova Cumhuriyet Savcılığı, birçok kişiyi, ‘Bursa Nutku’nu kullanarak halkı kanunlara itaatsizlik etmeye teşvik ettiği için mahkemelere sevk etmeye başladı. Bunun üzerine DP’nin siyasi mirasçısı Adalet Partisi’nin (AP) Genel Başkanı Süleyman Demirel, “Karışıklıklara yol gösteren, devlet anlayışının, kanun hâkimiyetinin, asayiş ve inzibat fikrinin yıkılmasını tavsiye eden bu metnin Atatürk’e aidiyetinin ispatlanması gerektiğini,” söylemek ihtiyacı duydu. Bunun üzerine Cumhuriyet Senatosu’nda (o zamanlar Meclis iki kamaralıydı) bir bilirkişi heyeti oluşturuldu. Heyet, Türk Tarih Kurumu’ndan (TTK) bir rapor istedi. TTK, 24 Ekim 1966 tarihli toplantısında şu kararı aldı: “Bornova Asliye Hukuk Hâkimliği’nin 27/9/1966 tarih ve 1966/338 sayılı yazısı ve bu yazıya ekli Atatürk’ün Bursa Nutku ile ilgili sözleri üzerine gerekli incelemeler yapılmıştır. Bu incelemeler sonucunda bu sözlerin Atatürk’ün 1933 Şubat’ında Bursa’da yaptığı konuşmadan mealen alınmak suretiyle çeşitli tarihlerde basılmış olduğu kanaatine oybirliğiyle varılmıştır.”

Ancak, ömrü boyunca Atatürk’ün yanında olan Falih Rıfkı Atay, aynı konuyla ilgili olarak 10 Nisan 1967 tarihinde Savcılığa verdiği ifadede şöyle diyecekti: “Bursa Nutku diye Atatürk’ün söylediği bir nutuk yoktur (...) Bursa gazetecisinin [Rıza Ruşen’in] yazdıkları kulak rivayetleridir. Atatürk son derece nizamcı ve devlet otoritecisi idi (...) [Bugün] Memlekette anarşi havası yaratmak kasdı vardır. Atatürk bu kasda alet edilmek istenmiştir.”


DENİZ GEZMİŞ BİLE...


Birinci elden bu tanıklığa rağmen ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’ gözden düşmedi. Öyle ki Dev-Genç’in ünlü lideri Deniz Gezmiş, ‘diktacı’ solcu teorisyen Doğan Avcıoğlu’nun çıkardığı Devrim Gazetesi’nin 23 Aralık 1969 tarihli 10. sayısına verdiği röportajda “[Tutucu güçler] Tertipleriyle gençliği ordunun karşısına düşürmek hedefine ulaşamadıkları gibi, devrimci gençlik eylemi, Mustafa Kemal’ci zinde güçler saflarını birbirlerine kenetlemiştir. Mustafa Kemal adı, geniş öğrenci kitlelerinde daha fazla ağızdan ağıza dolaşır olmuş, forumlarda Bursa Nutku ve Gençliğe Hitabe tekrarlanmış ve bunlar uygulanmıştır...” diyecekti.

1975 yılında, birilerine kızıp ‘Bursa Nutku’nu bastırarak çevresinde dağıtan Cafer Tanrıverdi adlı bir vatandaş, şikâyet üzerine yargılanırken, davaya bakan Kayseri 2. Ağır Ceza Mahkemesi’nin başvurusu üzerine, TTK Başkanı Prof. Dr. Enver Ziya Karal ve Hungaroloji (Macarca) uzmanı Prof. Dr. Sami N. Özerdim, mahkemeye ‘Bursa Nutku’nun Atatürk’e ait olduğuna dair bir rapor sundular. Böylece sadece Cafer Tanrıverdi beraat etmekle kalmadı, bir de TTK damgalı nutkumuz oldu! Bu uydurma nutkun son moda oluşu, AKP’nin iktidarını iyice sağlamlaştırmaya başladığı 2007 seçimlerinden sonra oldu. Öyle ki ünlü Ergenekon Davası zabıtlarında defalarca nutka atıf vardı. AKP’nin giderek otoriterleştiği ve dini siyasete alet ettiği bu günlerde nutkun yeniden popülerleşmesi yakındır….



Özet Kaynakça: Fikret Karaman, Dini Kavramlar Sözlüğü, Ankara 2006, M. Bloom, Minaret. Symbol of Islam, Oxford 1989; Dücane Cündioğlu, Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet-1, Kitabevi Yayınları, 1999; a.g.y., Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi, Kitabevi Yayınları, 1998; Hüseyin Sadoğlu, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003; Reşit Ülker, Atatürk’ün Gizlenen Bursa Nutku, Nokta Yayınları, 2008, Mustafa Armağan, Küller Altında Yakın Tarih I, Timaş Basım, 2006; Rıfat N. Bali, “Atatürk’ün Dine Bakışı”, Toplumsal Tarih, S. 153, Eylül 2006, s. 14-19; Altan Öymen, Değişim Yılları, Doğan Kitap, 2010.





.

Tanrı'nın devleti' mi, 'yeryüzü devleti' mi?

 Laiklik anlayışı, Anglo-Sakson tipi sekülerleşmeden değil, Fransız tipi laisizmden (laikçilikten) ilham aldı. Anglo-Sakson tipi sekülerleşme yolu izlenseydi de sonuç değişmezdi büyük ihtimalle, çünkü her iki tip laiklik de tarihsel, siyasal, kültürel özel koşulların ürünüydü.

Üniversite öğrencisi Özgecan Aslan’ın Mersin’de, 3 barbar (baba-oğul ve arkadaşı) tarafından vahşice katledilmesi vicdan sahibi herkesin yüreğini kanattı. Her gün benzeri cinayetlere şahit oluyorduk ama Özgecan’a reva görülenler “bu toplum, bu toplumun erkekleri nereye gidiyor?” sorusunu, en azından sosyal medya ortamında adeta bir haykırışa dönüştürdü. 

Bir yandan da tüm toplum olarak devletin tecavüzüne maruz kalıyoruz. Örneğin, özgürlükleri kısıtlayan onca kanun ve yönetmelik yetmezmiş gibi AKP iktidarı İç Güvenlik Yasası adı altında zorbalık yönetimini kurumsallaştırmaya çalışıyor. Daha yasa çıkmadan polisin nasıl pervasızlaştığını Gaziantep’te yeni yapılan Karataş Sanayi Sitesi' nde dükkan alamadıkları iddiasıyla toplanarak valiliğe yürümek isteyen esnafa yönelik ‘sık ulan sık vakası’yla gördük.

Özgürlüklerle ilgili bir başka vahim olay, Birleşik Haziran Hareketi öncülüğünde çeşitli sivil toplum örgütlerinin katılımıyla yapılan ‘Laik ve Bilimsel Eğitim İstiyoruz’ başlıklı kampanyaya yönelik idarenin ve onların yönlendirdiği unsurların tavrı. Bilmeyenler için hatırlatayım, İzmir Vali Yardımcısı Mustafa Harputlu, İl Milli Eğitim Müdürlüğü’ne eylemin AKP’nin politikalarına karşı olması nedeniyle, eyleme katılan milli eğitim personeli ile öğrencilere disiplin işlemi yapılmasını emretmişti. Bu emrin gereği yerine getirildi mi bilmiyorum ama eylemler sırasında “Hırsız, katil Erdoğan!” diye slogan attığı söylenen hareketin liderlerinden Onur Kılıç, konuyla hiç ilgili olmayan ama çok ağır hükümleri olan Terörle Mücadele Kanunu uyarınca tutuklandı.

Her hafta gündemle ilgili yazmaya çalıştığımı farketmişsinizdir. Kadınlara yönelik şiddete “Erkek, savaş ve tecavüz: Ayrılmaz üçlü” başlıklı yazımda değinmiştim. (okumak için tıklayın) Devletin tecavüzlerine yönelik direnme hakkını ise “İnsanoğlunun Leviathan’a karşı savaşı” başlıklı yazımda ele almaya çalıştım. (okumak için tıklayın) Böylece, bu haftaki yazımı, son yıllarda yaşadığımız pek sorunun arka planını oluşturan ‘laiklik’ konusuna ayırmaya karar verdim. 


TANRI-KRALDAN TANRI’NIN OĞLU KRALA

İlk insan topluluklarında görülen ‘Tanrı-Kral’ anlayışının ‘Tanrı’nın oğlu-Kral’ anlayışına evrilmesi çok uzun zaman almıştı. Roma İmparatorluğu ise, çok tanrılı (Pagan) bir devletti ve herkes istediği tanrıya inanıyordu ve devlet işleyişinde herhangi bir din esas alınmıyordu. Yani Roma ‘seküler’ (dünyevi) bir devletti. Laikliğin ilk işareti sayılan Matta İncili’ndeki “Kayzer’in şeylerini Kayzer’e ve Tanrı’nın şeylerini Tanrı’ya ödeyin” (ya da Türkçeye geçtiği şekliyle “Sezar’ın hakkı Sezar’a, Tanrı’nın hakkı Tanrı’ya”) ayeti, Roma’da Neron döneminde, Hıristiyanlığa yönelik ağır baskılar sonucu ortaya çıkmıştı.

En yetkin biçimde 4/5. yüzyıl ilahiyatçısı Aziz Augustinus’un formüle ettiği Hıristiyan-Katolik doktrinine göre, dünya Adem’le Havva’nın cennetten kovulmasından bu yana Civitas Dei (Tanrı’nın sitesi/şehri/devleti) ve Civitas Terrara (Yeryüzünün/İnsanın sitesi/şehri/devleti) olarak ikiye ayrılıyordu. Katolik Kilisesi ise, Yeryüzü Devleti’ndeki Tanrı Devleti’nin temsilcisiydi. Devletle Kilise arasındaki gerilimi ilk çözen, daha sonra Bizans adını alacak olan (bizim Bizans dediğimiz) Doğu Roma İmparatorluğu’nun başı I. Consantinus’un 313 tarihinde yayımladığı ‘Milano Fermanı’ oldu. Bu fermanla Hıristiyanlık resmen tanındı ve din özgürlüğü güvenceye alındı. Bunun karşılığında da Kilise, Constantinus’u ödüllere, iltifatlara boğdu. Bu süreç Doğu’da Büyük Theodosius ve Batı’da Gratianus tarafından bir adım daha ileri götürülerek Hıristiyanlık, ‘Resmî Din’, Katolik Kilisesi, ‘Devlet Kilisesi’ ilan edildi. 


 
(Augustinus’un De Civitate Dei adlı eserinin 1515 baskısının kapağı)


DOĞU-BATI FARKI


381 tarihli İznik Konsili’nden itibaren adım adım kendi Ortodoks Kilisesi’ni kuran Doğu’da (Bizans’ta) Kilise, başından itibaren devlete tabi olurken Batı’da, Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra ortaya çıkan feodal düzenin neden olduğu kargaşa ortamında, gücünü koruyan tek kurum Kilise olmuştu. Bu nedenle de, Kilise iyice kurumsallaşmış ve otoritesini arttırmıştı.(Bu süreci “Papalık-Bizans-Osmanlı-Türkiye” başlıklı yazımda anlatmıştım: (okumak için tıklayın)

Doğu’da toprak düzeni ve ona bağlı olarak siyasal güçlerin niteliği önemli bir değişiklik göstermezken Avrupa’da krallar feodaliteye karşı güçlenince, kilisenin (Katolik Kilisesi/Papalık) otoritesine itiraz etmeye başladılar. Bunun sonucu Engizisyon, bazıları 100 yıla yaklaşan uzun ve kanlı din savaşları, Reform ve Rönesans hareketleri oldu. Yani 15. yüzyıldan itibaren Almanya’da Lutherci Protestan hareketi, İngiltere’de Anglikan Protestan hareketi ve İsviçre’de Calvin ve Zwingli Protestan hareketleri tarafından oluşturan ‘Milli Kiliseler’, büyük coğrafi keşifler, ticaretin gelişmesi, sanayi devrimi, gelişen kentler, yeni bir sınıfın (burjuva) doğması, ulus-devletlerin ortaya çıkması, düşünce yapısının ve dünya algısının değişmesi gibi bir dizi süreçle ya da daha kısa ve öz şekilde kapitalizmin doğuşu ile ilintiliydi. 18. yüzyıldan itibaren ‘Aydınlanma’ düşüncesi ile birlikte, dünyevi olanın öneminin artması ruhani olanı adım adım geriletmeye başladı. Bu süreç bugün sıklıkla birbirine karıştırılan ancak ikisi de çok farklı tarihsel arka plana ve niteliklere sahip ‘laikleşme’ ve ‘sekülerleşme’ şeklinde iki damar halinde gerçekleşti. 


LAİKLİK Mİ, LAİSİZM Mİ?

‘Laiklik’ denince akla Fransa, ‘sekülerleşme’ deyince akla İngiltere gelir. Fransa’da laïque sözcüğüne, ilk kez 13. yüzyılda rastlanır. 16. yüzyıla dek çok az kullanılan sözcük Yunanca ‘halk’, ‘kalabalık’, ‘kitle’ anlamına gelen laos’tan gelir, Latinceye geçer ve ‘din adamı ya da dindar olmayan’ anlamında kullanılır. Kilise, başlangıçta laikos sözcüğünü kendine bağlı kişiler için; clerikos sözcüğünü ise dini yöneten ve öğreten papazlar vb. için kullanmıştır. Çünkü o dönemde herkesin Kilise’ye bağlı olduğu varsayılmaktadır. 16. yüzyıldan sonra, clericus, clerc (din adamı), clergé (ruhban) sözcükleri Fransızcaya girer ve Kilise’ye bağlı olmayanlara (‘din adamı olmayan kimse; din adamı dışında kalan halk’ anlamına) isim ve sıfat olarak lai denir ve bunun laid (çirkin) sözcüğü ile karışmaması için laïc (eril) ve laïque (dişil) sözcükleri türetilir.


FRANSIZ İHTİLALİ’NİN ETKİSİ


Laisizm (laikleştirmecilik/laikçilik) kavramı ise, toplum mühendisliğine soyunan Fransız pozitivistlerinin, ‘tanrısız ve kralsız bir dünya kurmak’ için, 1789-1795 arasında, dini sivil otoriteye teslim ederek, akılcı insanlar yetiştirmek kaygısıyla tüm dinsel etkinlikleri yasaklamalarıyla başlayan tepkici, hatta kinci anlayışın uzantısıdır. 1789’da Fransız İhtilali sırasında ilan edilen ‘Yurttaş ve Haklar Bildirgesi’nin 10. maddesinde, “Hiç kimse, dinsel bile olsa, fikirlerinden dolayı mağdur edilemez; yeter ki bunların tezahürleri yasalarla oluşturulmuş olan kamu düzenini bozmasın” diyerek Fransız tipi laikliğin ilk adımını atmıştı. 1790’da çıkarılan ‘Din Adamları Sivil Yönetmeliği’ ile bir adım daha ileri gidildi ve din adamlarının sivil otoriteye tabi olmasının yolu açıldı. Bundan sonraki asırda, taraflar adeta bir satranç maçı yürüttüler ve nihayet 1882 Anayasası uyarınca devletin dinsel, Kilise’nin de siyasal iktidarı kullanması olanaksız hale getirildi. Aynı yıl, ilköğretim okulları devletleştirildi, tarikat okulları ve manastırlar lağvedildi. ‘Mecburi ve Laik İlköğretim Kanunu’ ile din eğitimi, okullardan çıkarıldı ancak çocukların din eğitimi alabilmeleri için haftanın bir günü tatil edilmesine karar verildi. 1901’de yasalaşan ‘Dernekler ve Tarikatlar Kanunu’ ile de bütün din kurumları birer dernek statüsüne indirildi. 1904’de bir adım daha atılarak, Napolyon ile Ppapalık arasında imzalanan 1801 tarihli anlaşma iptal edildi. 

Ancak Fransa’da kilise ile devletin tamamen ayrılması ancak, 1896-1905 arasında sadece Fransa’yı değil, tüm Avrupa’yı ve dünyayı sarsan Dreyfus Davası’ndan sonra oldu. Bu tarihten sonra Jakoben laiklik anlayışı çok sınavdan başarısızlıkla çıktı, sonunda değişti, yumuşadı. 1789’dan itibaren dört cumhuriyet yıkmış, beş cumhuriyet kurmuş, iki defa kralı geri getirmiş, iki imparatora taç giydirmiş Fransa’da, devletle kiliseyi barıştırmak General De Gaulle’e nasip oldu. 1958 tarihli 5. Cumhuriyet Anayasası’nın ilk bölümünün 2. maddesine “Fransa... bütün inançlara saygı duyan laik bir Cumhuriyettir” ibaresi konuldu. O günden bu yana da Fransız laikleri kendileriyle hesaplaşmayı sürdürüyorlar. 

(16. Louis’nin 21 Ocak 1793’te giyotinle idamını gösteren detay. Musee Carnavalet. Felemenk Okulu’ndan ressamın kim olduğu bilinmiyor.) 




ANGLO-SAKSON TİPİ SEKÜLERLİK


Bugün bazı İslamcıların “biz laikliğe karşı değiliz, biz Fransız tipi katı laikliğe karşıyız, eğer Anglo-Sakson tipi sekülerlik olsaydı hiç itirazımız olmazdı” dediklerini duymuşsunuzdur. Hakikaten itirazları olmaz mıydı sorusu bir kere bırakıp devam edersem, Anglo-Sakson demokrasilerinde bir devrimin değil, doğal evrim sonucu ortaya çıkan ‘dünyevileşme’ (sécularisation, sekülerleşme) terimi, Latincede ‘dünyaya, içinde yaşanılan zamana ait olan; dine ve kiliseye bağlı ve bağımlı olmayan’ anlamına gelen ‘saccularis’ sözcüğünden türemiştir. Terim ilk kez, görünüşte karısını boşayıp sevgili Anne Boleyn ile evlenmek için 1534’te kralın papadan üstün olduğuna dair bir yasa çıkardığı için Papalık ile arası açılan (ki asıl neden Katolik İspanya ve Fransa ile Britanya arasındaki sorunlardı) VIII. Henry’nin kurduğu Anglikan Kilisesi tarafından papaz, piskopos gibi halkın içinde yaşayan din adamları için kullanılmıştı. Papalık ile bağını kesin olarak 1599’da koparan Anglikan Kilise’nin bundan böyle yöneticisi, krallar veya kraliçeler, yani sivil otorite olacaktı. Ancak, hala kralın/kraliçenin taç giyme töreni dinî bir törendir. Parlamenterler görevlerine dua ile başlarlar. Ayrıca kiliseyi temsilen parlamentoda temsilci bulunur. Parlamento, kilisenin örgütlenmesi için yetkili olup doktrinini ve ibadet yerlerini denetler. Canterbury ve York Başpiskoposları ile birlikte 24 Anglikan piskoposu Lordlar Kamarası’nın üyesidir. Dolayısıyla, İslamcı çevrelerin henüz bugünkü gibi güçlü olmadıkları dönemlerde Fransız tipi laiklik yerine Anglo-Sakson tipi sekülerizme razı olmaları mümkündü. 



OSMANLI’DA LAİK RÜZGÂRLAR

Başından itibaren ‘herkesin dini kendisine’ prensibini izleyen Osmanlı İmparatorluğu’nda ise ruhani olanla dünyevi olan, Batı’daki gibi bir karşıtlık oluşturmamış, aksine birbirini desteklemişti. Öte yandan padişahlar olmak üzere diğer yöneticilerin, siyasi, idari, hukuki ve sosyal problemleri halletmek için genellikle şer’i hükümleri görmezden gelerek örfi hukuka ağırlık vermeleri de laik uygulamalar sayılabilirdi. Örfi hukukun yanı sıra, fethedilen yerlerin eski hukuku, fetih sırasında yapılan antlaşma ve tanınan ayrıcalıklar ile ‘saltanat hikmeti’ gibi başka esneklik alanları da vardı. Bu bağlamda, meşruiyetini dinden alan ‘Millet Sistemi’nin de dünyevi açıdan genel olarak iyi işlediğini söyleyebiliriz, ancak Osmanlı İmparatorluğu ‘şeriat devleti’ olmadığı gibi ‘laik devlet’ de değildi elbet. (Sistemin kötü işleyen yanlarına “Hoş görülmek mi, eşit görülmek mi?” başlıklı yazımda değinmiştim: (okumak için tıklayın)

‘Laiklik’ kavramı, ülke gündemine ilk kez 1866'da Mustafa Fazıl Paşa tarafından sokuldu. Mısır Hıdivliği üzerindeki veraset hakkını 4,5 milyon Sterlin tazminatla ağabeyi İsmail Paşa'ya devrettikten sonra Fransa'ya yerleşen ve Yeni Osmanlılar hareketine verdiği destekle adını duyuran Fazıl Paşa, Sultan Abdülaziz'e Paris'ten yazdığı mektupla “Din ezeli gerçekler makamında durursa, yani dünya işlerine müdahale ederse, her şeyi yok eder, kendisi dahi yok olur. Hükümeti muhafaza etmediği gibi, harap eden eski kaideleri bırakalım, diğer devletlerde yerleşmiş, onlara mutluluk getirmiş yeni düzeni biz de uygulayalım” demişti. Bu öneri ne Saray ne de Yeni Osmanlılar denen aydınlar grubunun ilgisini çekti. Hatta Yeni Osmanlılar devleti İslâmi kurallara göre ihya etmenin yollarını aramaya devam ettiler. 

Ancak II. Abdülhamit’in tahta çıkma karşılığında ilan etmek zorunda kaldığı 1876 tarihli I. Meşrutiyet Anayasası (Kanun-ı Esasi), “Devletin dini İslâm’dır” diyen 11. maddesine rağmen, gayrımüslimlerin haklarını koruması açısından laik unsurlar taşıyordu.


POZİTİVİZMİN ETKİSİNDEKİ KUŞAK


Bir sonraki kuşakta daha radikal düşünenler oldu. Jön Türkler tam anlamıyla pozitivist olmasalar bile bilimcilik, biyolojik maddecilik, otoriteryanizm, entelektüel elitizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik, sosyal Darwinizm ve ruhban karşıtlığı gibi pozitivist yönelimlere sahiptiler. Örneğin, İttihatçıların sivil kanadının lideri Ahmet Rıza, dinin eğitim, idare ve siyaset üzerindeki nüfuzundan vazgeçtiği ‘laik’ bir düzenin inançlı bir savunucusuydu ve obskurantizmi (bilgisizlik daha iyidir düşüncesi) beslemekle suçladığı cahil imam ve softalara şiddetle karşıydı. Ancak ilginçtir, Ahmet Rıza, İslâm’dan materyalizme, hatta pozitivizme geçişi Hıristiyanlıktan materyalizme geçişe göre çok daha kolay bulduğu için, İslâm’ı Hıristiyanlığa tercih ediyordu.

Bir başka Jön Türk Ahmet Ağaoğlu, pozitivist olduğu şüpheliydi, fakat laik ve ruhban sınıfı karşıtlığı kesin olan Fransız düşünür Ernest Renan’a yakındı. Din düşmanlığını hiç gizlemeyen Abdullah Cevdet, Jön Türklerin pek çoğu gibi, 1871 Paris Komünü sırasında ortaya çıkan büyük kargaşa ortamının burjuvazi üzerinde yarattığı korkudan hareket ederek ‘kitle psikolojisi’ üzerine bir teori geliştiren Fransız sosyal psikolog Gustave Le Bon’dan çok etkilenmişti. Le Bon’a göre, entelektüel bir elit tarafından sıkı biçimde yönlendirilmeyen kitleler, kolaylıkla akıldışı davranışlara yönelirlerdi. Jön Türklerin ve onların ardıllarının kitlelere duyduğu derin güvensizliğin temelinde Le Bon’un görüşleri yatıyordu. 


ZİYA GÖKALP’İN DİNE BAKIŞI


Kendisini, hayata pozitivist olarak başlayan sosyolog Emile Durkheim’ın şakirdi olarak tanımlayan İttihatçı-Türkçü ideolog Ziya Gökalp, ileriki yıllarında Durkheim’ı eleştirerek pozitivizmden rasyonalizme kaydıysa da, özellikle dinle ilişkileri açısından pozitivistti. Nitekim 1916-1917’de, Şeyhülislamlığın kabine dışına çıkarılması, medreseler ve vakıflarla ilgili konuların ‘laik’ bakanlıklara aktarılması ve medeni hukukta düzenlemeler yapılması, dinci çevrelerden gelen büyük protestolara rağmen Kuran’ın Türkçeye çevrilmesi ve cuma hutbelerinin Türkçe yapılmaya başlanması, Ziya Gökalp’in görüşleri doğrultusunda olmuştu.


MİLLİ MÜCADELE’DE DİNİN KULLANIMI


Ancak İttihatçı kadrolar Milli Mücadele’nin ilk yıllarında dine karşı daha pragmatik bir tavır takındılar. Kürtler, Çerkezler, Lazlar gibi Türk olmayan unsurların Türklerle birliği için İslâm dinini sonuna kadar kullandılar. Halkı örgütlemek, yönlendirmek, cepheye silah taşımak ve savaşmak için pek çok tarikat seferber edildi. Milli Mücadele’nin temel metinleri olan Amasya Tamimi, Sivas ve Erzurum kongrelerinin kararlarında, Misak-ı Milli belgesinde, Meclis’in ilk kararlarında defalarca İslâm’a, Halifeliğe atıf yapıldı. 

23 Nisan 1920’de Hacı Bayram Camii’nde yapılan Meclis’in açılış töreninde (özellikle cuma gününe denk getirilmişti) Kuran’dan ayetler okunduktan sonra hatim indirilmiş, Hacı Bayram Veli’nin türbesi ziyaret edilmişti. Öyle ki, muhafazakâr liderlerden Kazım Karabekir bile töreni ‘gereğinden fazla aşırı’, ‘koyu dindar’ ve ‘dervişâne’ bularak ‘tarihimizde hiçbir meclis böyle açılmadı’ diye yakınmıştı.

Üstelik bu ilk Meclis’te tek gayrımüslim üye yokken, 403 Müslüman üyeden 9’u şeyh, 85’i, dinî eğitim almış kişilerdi. Hem işlevsel hem de simgesel açıdan büyük önemi olan meclis başkan vekillerinden biri, Mevlana Celaleddin Rumi’nin 19. göbekten akrabası olan Abdülhalim Çelebi, diğeri ise Hacı Bektaş Veli soyundan gelen Cemaleddin Çelebi idi. Dahası, Abdülhalim Çelebi Meclis çalışmalarına uzun Mevlevi külahı ve özel Mevlevi kostümü ile katılırdı. Meclis’in başkanlık kürsüsünün arkasında ‘birbirinize danışınız’ anlamına gelen (‘ve emrehüm şura beynühüm’) Şurâ Suresi'nin 38. ayeti yazılıydı. 1921’de kabul edilen bugünkü milli marşımızın güftesi dinsel metaforlarla doluydu. 

Dahası da vardı. 1876 Anayasası’nın devletin dininin İslâm olduğu hakkındaki 12. madde hükmü başlangıçta 1921 Anayasası’na geçmemişti ama 1923’te Anayasa’nın 1. maddesi ‘Türkiye Devletinin hükümet şekli Cumhuriyet’tir’ şeklinde tadil edilirken, muhafazakâr çevrelere sus payı olarak 2. maddeye “Türkiye Devletinin dini, din-i İslâmdır” ibaresi tekrar konmuştu.


DİYANET İŞLERİ REİSLİĞİ/BAŞKANLIĞI 


3 Mart 1924’te Halifelik ve Şeyhülislamlık makamlarının, Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılması dinî taşınmazların Başbakanlık bünyesinde kurulan bir müdürlüğe nakli, Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun çıkarılması ve ŞEV'in yerine Diyanet İşleri Reisliği (DİR) kuruldu. DİR’in ayrı bütçesi yoktu, Başbakanlığa bağlıydı. Dolayısla yöneticilere ve şehirlerdeki cami kadrolarına (yaklaşık 5 bin kişi civarında oldukları tahmin ediliyor) maaşları Başbakanlık bütçesinden ödenmeye devam etti. 18 Mart 1924’te kabul edilen 402 Sayılı Köy Kanunu'nun 85. maddesinde ise şöyle diyor: "Köy imamlarına köyce şimdiye kadar ne veriliyorsa gene o verilecektir. Ancak verilen şeyler, ihtiyar meclisi vasıtasıyla toplanır ve verilir.” 

Ayrıca, birkaç ay sonra kabul edilen 1924 Anayasası’nda “Türkiye Devletinin dini, dini İslâmdır’ şeklindeki ifade korundu. Ayrıca 16. maddeye göre milletvekilleri, 38. maddeye göre de Cumhurbaşkanı, göreve başlarken dinsel yemin ediyorlardı. 26. maddede “Büyük Millet Meclisi, ahkâm-ı şeriyenin tenfizi (şeriat hükümlerinin uygulanması)…gibi vazifeleri bizzat ifa eder” şeklinde bir ifade vardı. 

30 Kasım 1925’de kabul edilen bir kanunla “Tekke ve Zaviyeler ile Türbelerin Seddine ve Türbedarlar ile Bazı Unvanlar Men ve İlga” edilirken “şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik seyitlik, çelebilik, babalık, emirlik, halifelik, falcılık, büyücülük, üfürükçülük, gaipten haber vermek ve murada kavuşturmak amacıyla muskacılık gibi, eylem, unvan ve sıfatların kullanılması, bunlara ait hizmetlerin yapılması ve bu unvanlarla ilgili elbise giyilmesi” de yasaklandı. Ancak merkez ve taşra teşkilatlarının kadro yapısı, unvan, adet maaş/ücret olarak ilk defa 1927 yılında kanuna bağlanan Diyanet İşleri Reisliği’ne tam 7.172 kadro tahsis edilmişti. 




(Mustafa Kemal 15-20 Ekim 1927’de toplanan CHP’nin İkinci Kongresi’nde Büyük Nutku okuyor)


ANAYASADAKİ 1928 DEĞİŞİKLİĞİ

Bir yandan Türkiye’ye has laiklik yönelimini belirginleştiren adımlar atılıyordu. 10 Nisan 1928’de Anayasa’daki “Devletin dini Din-i İslâmdır” ibaresi ile yemin metinlerinden ‘vallahi’ kelimesinin çıkarılarak yeminin yerine “namusum üzerine söz veririm” ifadesi getirildi. 26. maddedeki ‘şeriat hükümlerinin uygulanması’ ifadesi de kaldırıldı. Yine bu yıl, Bursa’daki Amerikan Koleji’nde üç Müslüman öğrencinin Hıristiyanlığa geçtiği iddiaları üzerine azınlık ve yabancı okullarında din eğitimi yasaklandı, buna paralel olarak müfredat ulusçuluk eğitimi ile takviye edildi. (Bu olayla ilgili yazımı okumak için tıklayın) Aralık 1930’da yaşanan ‘Menemen Olayı’ndan sonra dine karşı tutum daha da katılaştı. (Olay hakkında ayrıntılı bilgi için: “1930 Menemen Olayı bir Nakşibendi tertibi miydi?”Okumak için tıklayın)


‘Laiklik’ ilkesi, 1931’de CHP’nin ‘Altı Umde’si, (bugünkü ‘Altı Ok’) arasına girdi. Bu sırada, Mustafa Kemal’in emriyle dört koldan Kuran’ın ve hadislerin Türkçe tefsirleri yapılıyordu. Camilerde okunan hutbe metinleri DİR tarafından hazırlanıyordu. Geçen hafta hikayesini anlattığım gibi 1932’de ezan Türkçe okunmaya başlanmıştı. Ve nihayet, 5 Şubat 1937’de Anayasa’nın 2. maddesinden ‘devletin dini İslâm’dır’ ibaresi çıkarılarak madde “Türkiye Devleti, Cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, lâik ve inkılâpçıdır. Resmî dili Türkçedir. Makarrı Ankara şehridir.” şekline dönüştürüldü. (Böylece CHP’nin Altı Ok’u anayasaya girmişti.) 75. maddede yapılan değişiklikle ‘muaheze edilmeden (kınanmadan)’ felsefi içtihat, din ve mezhep mensubu olmak ve tarikat üyesi olmak, anayasal hak olmaktan çıkarıldı. Böylece Cumhuriyet’in ilanından tam 13,5 yıl sonra ‘laik’lik anayasal bir ilke oldu! 


DEVLETİN SİVİL DİNİ


Peki gerçekten laik olunabildi mi? Bence hayır. Devletin laiklik dediği, Fransız İhtilali’nden sonra Fransa’da olduğu gibi, devlet eliyle belli bir dinin belli bir yorumunun, bazı inanç ve geleneklerinden, kurumlarından, ritüellerinden arındırılarak toplumu kontrol altında tutmak için kullanılması oldu. Yani laiklik, devletin ‘sivil dini’nin adı oldu. Hem tepeden inme projelerle toplumsal kültürün dönüştürülmesin adeta imkansız olmasından, hem de yönetici elitler tarafından laikliğin yanlış anlaşılması ve/veya yanlış uygulanmasının yarattığı gerilimlerden ustaca yararlanan İslamcı hareketlerin bu paradigmayı tersine çevirmek için Cumhuriyet tarihi boyunca neler yaptıklarını ve sonunda neleri başardıklarını (!) “Din eğitiminin 94 yıllık serencamı” başlıklı yazımda anlatmıştım. (okumak için tıklayın)


Özetin özeti, Türkiye’deki laiklik anlayışı, Anglo-Sakson tipi sekülerleşmeden değil, Fransız tipi laisizmden (laikçilikten) ilham aldı. Anglo-Sakson tipi sekülerleşme yolu izlenseydi de sonuç değişmezdi büyük ihtimalle, çünkü her iki tip laiklik de tarihsel, siyasal, kültürel özel koşulların ürünüydü. Yine de, AKP iktidarının dini siyasete alet etmesinin en kaba örneklerine şahit olduğumuz günümüzde, her zamankinden daha çok laiklik konusunda kafa yormamız gerektiği açık. 



Özet Kaynakça: Dinler ve Laiklik (Yay. Haz. Jean Bauberot), Ufuk Kitapları, 2003; Laiklik ve Demokrasi, (Derleyen: İbrahim Ö. Kaboğlu), İmge Kitabevi, 2001; Kadir Canatan, Din ve Laiklik, İnsan Yayınları, İstanbul, 1997, Erik-Jan Zürcher, “Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 2, Kemalizm, İletişim Yayınları 2004; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, 1983; Şerif Mardin, Türkiye'de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, 1991, Murat Aksoy, Başörtüsü-Türban Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi, 2005; Alain Touraine, Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla Bir Arada Yaşayabilecek miyiz?, Yapı Kredi Yayınları, 2000.



.

26 Şubat 1992 günü Hocalı'da neler yaşandı?

 Hocalı'da yıllarca, ilk ateşi kimin açtığı, neden sivillere ateş açıldığı, ölü sayısının ne olduğu tartışıldı. Azeri ve Ermeni taraflarının dışında konuya dahil olan uluslararası kuruluşlar da vardı. Her birinin olayı anlatışı, sorumluluğu yüklediği taraf, verdiği ölü sayısı farklı oldu.

Geçtiğimiz günlerde Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan, Ermenistan ve Türkiye arasında ilişkilerin geliştirilmesi ile ilgili protokolleri Ermenistan meclisinden geri çektiğini açıkladı. Gerekçe, Türkiye’nin iki ülke arasındaki ilişkileri normalleştirecek adımları atmamasıydı. Türkiye ise, asıl Ermenistan’ın sorumlu olduğunu, normalleşme için öncelikle Ermenistan’ın işgal ettiği Dağlık Karabağ’dan çekilmesinin şart olduğunu söyledi.

İki ülke arasındaki bir diğer gerilim konusu ise, 26 Şubat 1992 yılında meydana gelen Hocalı Katliamı’na ad verilmesi. Son yıllarda İstanbul merkezli bazı grupların katliamı ‘Hocalı Soykırımı’ adıyla andıklarını fark etmişsinizdir. Bu haftaki yazım, Dağlık Karabağ Meselesi’ne ve Hocalı Katliamı’na dair.


ONLAR YABANCI, BİZ YERLİ


Karabağ, büyük bölümü bugünkü Azerbaycan ile Ermenistan arasında, güney bölümü İran içinde kalan, yaklaşık 18 bin kilometrekarelik bölgenin adı. Dağlık Karabağ ya da Ermenice tarihi adıyla ‘Artsakh’ ise bu bölgenin içinde 4.392 kilometrekarelik alan. Ermenilere göre Dağlık Karabağ’da MÖ 7. yüzyıldan beri Ermeni nüfusu ve kültürü egemendi. Azerilere göre ise Ermeniler Yunanistan’ın Teselya (Selanik) bölgesinden, Doğu Anadolu’ya gelip Urartuların egemenliğinde yaşayan, sonra da Kafkasya’ya göçen yabancı bir halk olup, bölgenin esas sahipleri kendileriydi, çünkü Azeriler Orta Asya’dan Avrupa’ya doğru göç ederken bölgedeki Derbent Geçidi’nden geçen Türk boylarının soyundan geliyorlardı.

Karabağ Bölgesi 1555’te Amasya Anlaşması ile Osmanlı Devleti’ne katılmış; 1735 Gence Anlaşması’yla İran’a bırakılmış, 1805 Gence Anlaşması ile Çarlık Rusyası’nın hâkimiyetine girmişti. Bu tarihten sonra Ruslar Kafkasya’da güneye doğru indikçe Müslüman halk güneyde, Hıristiyan halk ise Ruslara sığınmak üzere kuzeyde toplanmaya başladı.


MAVERÂ-YI KAFKAS FEDERASYONU


1917 yılında Rusya, Bolşevik Devrimi’ni takiben Birinci Dünya Savaşı’ndan fiilen çekildiğinde, Güney Kafkasya’da üç önemli siyasi güç vardı. Bunlar Gürcülerin Sosyal Demokrat Menşevik Partisi, Azerilerin Müsavat Partisi ve Ermenilerin Taşnaksütyun’u idi. Hepsi Bolşevik karşıtı olan bu üç hareket, 24 Kasım 1917’de, merkezi Tiflis olan Maverâ-yı Kafkas Federasyonu’nu kurdular. Ancak federasyon, Osmanlı ordularının bölgedeki harekâtları ve Bolşevik Rusya’nın savaştan hukuken çekilmesini sağlayan 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Anlaşması’nın ardından dağıldı ve yerine Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan cumhuriyetleri kuruldu.

Nisan-Aralık 1920 arasında, Lenin ve Stalin’den Kafkasya’yı Bolşevikleştirme emrini alan Kızıl Ordu, bu bağımsız cumhuriyetleri tarihe gömdü. 1921 yılında Türkiye sınırındaki Nahçıvan, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti’ne bağlı özerk (otonom) bölge olarak tanımlanırken, Dağlık Karabağ da Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ne bağlanmıştı. Ancak sadece üç hafta sonra Dağlık Karabağ bu sefer Azerbaycan’a bağlı özerk bir bölge olarak tanımlandı. Dahası bölgenin sınırları çizilirken, Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’la fiziki ilişkisini kesmek için Laçin bölgesi Azerbaycan’a bırakılmıştı. Bu tarihte bölgenin nüfusu 160 bin civarındaydı ve % 95’i Ermeni idi. Az sayıda Meşhed Türkü (veya Azeri) vardı.


MOSKOVA’NIN KÖTÜ SINAVI


Konu yıllarca uykuda kaldı. Stalin’in ölümünden (1953) sonra milliyetler meselesine daha yumuşak yaklaşan Kruşçev döneminde Ermeniler Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a ya da Rusya Federasyonu’na bağlanması talep ettiler, fakat dilekçelerine cevap bile alamadılar. Moskova, 1966 yılında ve 1967’nin ilk yarısı boyunca, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki tartışmalarda sadece izleyici olmayı seçtiyse de, 1967 yılının Ağustos ayında Dağlık Karabağ’da bir Ermeni çocuğun bir Azeri tarafından öldürülmesi, Azeri yetkililerin katili cezalandırmakta gönülsüz davranması, bunun üzerine çocuğun ailesinin de katili öldürmesiyle patlak veren olaylara Kızıl Ordu aracılığıyla müdahale etmek zorunda kaldı. Daha sonra Ermenistan Dışişleri Bakanı olacak Jon Kirakosian’ın konuyu Moskova nezdinde sürekli gündeme getirmesine rağmen SSCB’nin 1977 tarihli yeni Anayasası’nın 87. maddesiyle Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a bağlılığı tekrar teyit edilince Ermenilerin umudu bir kez daha söndü. 

Bu arada, 1920’lerde Dağlık Karabağ nüfusunun yüzde 95’ini Ermeniler oluştururken, bu oran 1977’de yüzde 76’ya düşmüş, Orta Asya’dan getirilen Türk asıllı göçmenlerin ve Azeri nüfusun payı yüzde 24’e çıkmıştı. Azerilerin tezine göre ise 1920’deki nüfus kompozisyonu zaten yapaydı, bölge geleneksel bir Azeri yerleşimi idi ve Sovyetler döneminde Ermenileştirilmişti. Dolayısıyla bu tür nüfus mühendisliği bir adaletsizliğin giderilmesi anlamına geliyordu. 

1985’te ‘Glasnost’ (Şeffaflık) ve ‘Perestroyka’ (Yeniden yapılanma) diyen Mihael Gorbaçov’un iktidara gelmesi Dağlık Karabağ Ermenilerini yeniden harekete geçirdi. 1987’de 75 bin imzalı bir dilekçe Gorbaçov’a gönderildi. 20 Şubat 1988’de Dağlık Karabağ Özerk Bölge Sovyeti Azerbaycan’dan ayrılarak Ermenistan’la birleşme isteğini taraflara bildirdi. Bu amaçla Erivan’da 200 bin kişinin katıldığı büyük bir miting yapıldı. Ancak Moskova talebi duymazlıktan geldi, daha doğrusu Komünist Parti Siyasi Bürosu’nun iki üyesi “Ermeni milliyetçiliğindeki tırmanışın ilerde ciddi sonuçlar doğuracağı yolunda bir rapor hazırladı. Ancak, raporu hazırlayanlar Azeri milliyetçiliğindeki tırmanışı gözden kaçırmışlardı. 


1988 SUMGAİT KATLİAMI


 

                                                                     (Ermeni milisler)



27 Şubat 1988’de, Bakü’nün 35 km. kuzeybatısındaki, 19 bin Ermeni’nin yaşadığı Sumgait şehrinde, Azerilerden oluşan 200-300 kişilik bir güruh Ermenilere saldırdı ve resmi kaynaklara göre 26 Ermeni ile 6 Azeri öldü. Gayri resmi kaynaklara göre ölü sayısı en az 300’dü. Sayıyı 500’e kadar çıkaran kaynaklar da vardı. Ermenilere ait evler talan edildi. Olaylar yatıştıktan sonra, Azerbaycan’da yaşayan 300 bin civarında Ermeni, Rusya Federasyonu ve Ermenistan’a göç ederken, Ermenistan’da yaşayan 250 bin civarında Azeri de, Azerbaycan’a doğru yola çıktı. Yaklaşık 60 yıllık sosyalist deneyimin milliyetçilik hastalığına çare olmadığı iyice anlaşılmıştı ki, aynı yıl Temmuz ayında, ilerde Ermenistan Cumhurbaşkanı olacak olan Dağlık Karabağlı milliyetçi lider Levon Ter Petrosyan’ın başkanlığını yaptığı bir komite, Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’a bağladıklarını ilan ettiler. Bunun üzerine bölgede toplumlararası çatışmalar başladı. 


1990 BAKÜ KATLİAMI


7 Aralık 1988’de, Ermenistan’da 28 bin kişinin ölümüne neden olan büyük depremden yaklaşık bir ay sonra, Moskova durumun vahametini anladı ve Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ni kendisine (merkeze) bağladı. Ancak, Azerbaycan’dan gelen baskılar üzerine (Eylül ayında Bakü’de 800 bin kişinin katıldığı bir miting yapılmıştı) tekrar fikir değiştirdi ve 28 Kasım 1989’da yönetimi yeniden Bakü Hükümeti’ne devretti. Ayrıca resmi bir karar almadığı halde, bir grup Meşhed Türkü’nü bölgeye iskan etti. Bakü’de sevinç gösterileri sırasında Ermeni heykelleri yıkıldı, Ermenilerin anısına verilmiş sokak isimleri değiştirildi. Merkezi hükümetin bu gelgitleri bölgenin zaten bozuk olan kimyasını iyice bozdu. Bunun üstüne tüy diken olay, 13 Ocak 1990 Bakü’de 60 Ermeni 6 Azeri’nin ölümüyle biten olaylar üzerine 19 Ocak 1990’da Kızıl Ordu’nun olağanüstü hal ilan ederek Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ne ve Bakü’ye (karadan, havadan ve denizden) harekât düzenlemesi oldu. 17 bin askerin katıldığı harekâtın amacı, Azerbaycan’ın başına Moskova yanlısı Ayaz Muttalibov’u geçirmekti, nitekim öyle oldu. Bunlar olurken sokak çatışmalarında yüzlerce kişi öldü. Bakü’de ölenler yüz binlerin katıldığı bir cenaze töreni ile defnedildikten sonra, Bakü’deki Ruslar ve Ermeniler şehri terk etmeye başladılar. Ermeniler de kendi bölgelerindeki Azerileri göçe zorlayınca her iki bölge etnik açıdan biraz daha ‘homojenleşti’. 


1992 HOCALI KATLİAMI


Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 25 Ağustos 1990’da bağımsızlığını ilan edip seçimlere giden Ermenistan’da, devlet başkanlığını Dağlık Karabağlı Levon Ter Petrosyan kazandıktan sonra, Ermenistan siyasetini esas olarak Dağlık Karabağ hassasiyetleri tayin etmeye başladı. Elbette 30 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’da da durum farklı değildi. Ancak Muttalibov, Dağlık Karabağ’ı doğrudan Bakü’ye bağladığını açıklayınca, Dağlık Karabağ Ermenilerinin cevabı Ocak 1992’de bağımsızlık ilan etmek oldu. 

Azerbaycan aynı anayasanın 78. maddesine referans vererek, tarafların onayı alınmadan iki Sovyet cumhuriyetinin sınırının değişemeyeceğini ileri sürdü. Bu arada hem Muttalibov iktidarını yıpratmak hem de Dağlık Karabağ konusundaki tarihi iddiaları yaşama geçirmek için radikal Azeri milliyetçisi (faşist demek daha doğru olur) Ebulfeyz Elçibey’in adamları bölgede örgütlenme ve kışkırtma eylemlerine hız vermişlerdi. Elçibey 1990’dan beri 500 silahlı adamı ile Ağdam’da yaşıyordu ve Dağlık Karabağ’ın başkenti Stepanakerd’i (eski Hankend) ablukaya almıştı. Şehir eski Sovyet Kristal ve Grad füzeleriyle sürekli taciz ediliyordu. Ermeni milislerin ise iddialara göre Suriye’nin Bekaa vadisinde eğitiliyorlardı. SSCB Aerflot uçakları Halep-Erivan seferlerinde Ermeni milisleri ve silahları taşıyordu. (Türkiye’deki milliyetçi çevreler bu hattın Türkiye’nin izniyle açıldığını belirterek Demirel hükümetini suçlayacaklardı.) Yine Azerilere göre eski Sovyet ordusunun 4. ve 7. alayları Ermenilere yardım ediyordu. Sonunda kiminin arzu ettiği, kiminin korktuğu oldu: Gözü kararmış milliyetçi liderlerin uzlaşmazlığı, zaten bir kıvılcıma bakan toplumları birbirine düşürdü. 24 Şubat 1992 günü Ermeni milisler, Sovyetlerin ‘bölgede jandarmalık ve arabuluculuk yapmaktan’ vazgeçtikten sonra geride kalan 366 Motorize Piyade Alayı’nın zırhlı araçları, askerleri ve kurmay heyetiyle birlikte (komutanları olmadan) Stepanakert’in kuzeyindeki Azeri yerleşimi Hocalı’yı (Hocalu) kuşattılar. 6-7 bin Azeri’nin yaşadığı şehir, yüksekte olduğu, Karabağ’daki tek hava alanına sahip olduğu ve demiryolu da geçtiği için stratejik öneme haizdi. Hocalı-Ağdam, Şuşa, Eskeran, Stepanakert yolu bölgenin can damarıydı. 



                                        (Tarihi Şuşa kalesini gösteren kartpostal. 20. yüzyıl başı)

Hocalı’nın Ermeni milisleri tarafından kuşatılması şehirde paniğe yol açmıştı. Ermeniler halka şehrin doğusundan çıkma izni vermişlerdi, buradan gidenlere müdahale edilmeyecekti. Ancak Elçibey’in kontrolündeki milisler Azerilerin şehri terk etmesini istemiyordu. Çünkü boşalan şehri Ermenilerin işgal etmesi çok daha kolay olacaktı. Ancak, halk 26 Şubat günü panik içinde şehri terk etmeye başladı. Ne olduysa bu kaçış sırasında oldu. Başlangıçta kaosa rağmen çıkış mümkün gibi görünüyordu. Ama birden silahlar patladı ve ortalık kan gölüne döndü. Çatışma bittiğinde, Ermeni milisler, Azeri milislere bölgeye girme ve ölülerini alma izni verdiler. Aynı zamanda bölgeye uluslararası insan hakları örgütleri de geldi.

Yıllarca, ilk ateşi kimin açtığı, neden sivillere ateş açıldığı, ölü sayısının ne olduğu tartışıldı. Azeri ve Ermeni taraflarının dışında konuya dahil olan uluslararası kuruluşlar da vardı. Her birinin olayı anlatışı, sorumluluğu yüklediği taraf, verdiği ölü sayısı farklı oldu. 


AZERİLERİN İDDİALARI


Örneğin katliamın yaşandığı 26 Şubat günü Azerbaycan İçişleri Bakanlığı Sovyet İnterfaks ajansına olayı ‘etnik temizlik’ olarak tanımladı (o günlerde ‘soykırım’ terimi kullanılmamıştı) ve Azeri ölü sayısını 100, yaralı sayısını 250, kayıp sayısını 300 olarak açıklamıştı. Daha sonra, Azerbaycan yetkililerinin de kabul ettiği Helsinki Watch raporuna göre 181 (130 erkek, 51 kadın, 13 çocuk) sivil ölmüştü. Kaç askerin öldüğü raporda yer almıyordu. 300 kadar da rehin olduğu iddia ediliyordu. Mart ayında Azeri yetkililer ölü sayısını 1.234 olarak verdiler, Haziran ayında 927’ye indirdiler. Nihayet Azeri tarafı dünyaya 106 kadın ve 83 çocuğun da bulunduğu 613 Azeri sivilin öldüğü ilan etti. İddialara göre bunların bir kısmı işkencelerle öldürülmüş, organları kesilmişti. Ayrıca 1.275 kişi esir alınmıştı, 150 kişinin de akıbeti bilinmiyordu. 

Azeri milislerin Hocalı’nın intikamı için Maragha köyündeki 45 Ermeni’yi öldürdükleri nisan ayında, Azerbaycan’ın sabık Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov, Ermenilerin halka çıkış hakkı tanıdıktan sonra ateş etmesinin mantıksız olduğunu, çıkışı katliama dönüştürenlerin kendisini devirmeye çalışan Elçibey’in milisleri olduğunu ileri sürdü. (Bu tarihte Hocalı Katliamı’ndan sorumlu tutularak Mart ayında istifaya zorlanmıştı yerini Yakup Mamedov almıştı.) Ancak eleştiriler üzerine ‘sözlerinin Ermeniler tarafından tahrif edildiğini’ belirtti. İddiasına göre, o cümleler, olayların ardından görüştüğü Sovyet yetkili Artur Mıkhıtaryan’a aitti, kendisini sadece aktarmıştı! Hocalı Muhtarı Mamedov da, “Azeri liderler sürekli bize durun, bekleyin, gelip sizi kurtaracağız dediler ama gelmediler, bizi yalnız bıraktılar” dedi. 

2005 yılında Azerbaycanlı gazeteci Eynulla Fatullayev, daha çok Ermeni tanıklara dayanan ve Ermenileri aklayan bir rapor yazdı. Ona göre sivil ölümlerine, Muttalibov’u devirmek isteyen Elçibey’in milisleri neden olmuştu. Nitekim, Fahmin Hacıyev adlı bir milis şefi, Hocalı’daki ölümlerden sorumlu tutularak 11 yıl hapis yatmıştı. Ancak Fatullayev bu raporu yüzünden ‘vatana ihanet’ten mahkemeye verildi, 8 yıl hapis ve 230 bin dolar para cezasına çarptırıldı. Ancak uluslararası baskılar sayesinde cezası affedildi.


ERMENİLERİN İDDİALARI

Ermenilere göre ‘serbest koridor’dan gidenlerin arasına Elçibey’in milisleri de karışmıştı. Bunu fark eden Ermeni milisler Azeri milislere ateş açmış, Azeri milisler bu ateşe karşılık vermişti. Sivil halk da Ermeni ve Azeri milislerin karşılıklı ateşi arasında kalmıştı. Ermenilere göre, Elçibey’in milisleri, olayın çapı büyüsün diye sadece Ermenileri değil, Azerileri de öldürmüşlerdi. Böylece olay bir katliama dönüşmüştü. Benzer açıklamayı Human Rights Watch da yapmıştı. Ancak onlara göre ilk ateşi Ermeni tarafı açmıştı, dolayısıyla sorumluluk onlardaydı. 

Ermenilerin suçlu olduğunu kabul eden yöneticiler de oldu. Örneğin ASALA militanlarından Monte Melkonian’ın kardeşi yazar Markar Melkonian kardeşinin ölümünden sonra yazdığı kitapta Arabo adı verilen milis gruplarının sivilleri izlediği ve yakaladıklarını bıçakladıklarını anlattıktan sonra “Bu gün Sumgayıt pogromunun 4. yıldönümüne yaklaşıyordu. Hocalı stratejik bir hedefti, ancak aynı zaman da bir intikam eylemiydi...” demişti. Uzun süre Ermenistan Savunma Bakanlığı ve Güvenlik Konseyi Başkanlığı yapan Serge Sarkisian, İngiliz yazar Thomas De Waal’a Azerilerin Hocalı olayını “abarttığını” söylemiş ve “Hocalıdan önce, Azerbaycanlılar bizim şaka yaptığımızı sanıyordu, Ermenilerin sivil topluma karşı el kaldırmayacaklarını sanıyorlardı. Biz bunu (stereotipi) kırmayı başardık. Ve olay işte bu…” diye övünmüştü. Ona göre sivil denilen Azerilerin büyük bir bölümü milis gücüydü ve bu tür çatışmalarda kimin sivil, kimin milis olduğunu anlamak da imkansızdı.


ULUSLARARASI KURULUŞLARIN YORUMU


1994 yılında yayımlanan Human Rights Watch (İnsan Hakları İzleme Örgütü) raporuna göre, Ermeni milislerin Hocalı’ya yönelik ablukası ve halkı şehirden gitmeye zorlamasıyla başlayan sürecin katliama dönüşmesinde ilk sorumlu Ermenilerdi. Ancak ölü sayısının artmasında, sivil halkın arasına karışan Azeri milislerinin açtığı ateşin rolü vardı. Ayrıca aşırı soğuklar yüzünden donarak ölenler de vardı. Kuruluş, sivil halkın iki tarafın milliyetçi örgütlerinin açtığı ateş arasında kaldığını belirtiyordu. Bu konudaki kitabı 2004’te yayımlanan İngiliz yazar Thomas De Waal da Ermenilerin katliam yapmayı planlamadıklarını ancak ilk ateşten sonra işlerin çığrından çıktığını söylüyordu. 

2013 yılında ABD’de yayımlanan Memorial/İnsan Hakları Savunma Merkezi ise, sivil ölümlerine Azeri ve Ermeni milislerinin karşılıklı ateşinin neden olduğu ancak ilk ateşi Ermeni tarafının açtığı tekrarlanacaktı. 


TÜRKİYE’NİN TAVRI


Hocalı’da yaşananlar Türkiye gazetelerine ‘tahliye’, ‘çatışmalar’, ‘kayıplar’ gibi mutedil terimlerle geçmişti. Ölü sayısı verilmediği gibi ‘katliam’ falan da denmiyordu. Sayı konusunda Azerilerle uyumlu olarak 28 Şubat’ta 100’den başlayarak 3 Mart’ta 1000’e kadar çıkılmıştı. RP Milletvekili Hasan Mezarcı ise bunları az bulmuş, “5.500 kişi kayıp” demişti. DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit olayı ‘soykırım’ olarak niteleyen ilk kişi oldu. Ancak parti liderleri ve basın ‘katliam’ demeye devam etti. ANAP Genel Başkanı Mesut Yılmaz da Ecevit’ten geri kalmamak için olsa gerek “gerekirse bölgeye asker kaydırılsın” diyerek müdahale kışkırtıcılığı yapıyordu. Dışişlerinde bu seçenek görüşülmüş ancak Türkiye’nin müdahalesi için hiçbir dayanak olmadığı anlaşılmıştı. Ankara’nın dikkatini çeken bir husus da Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev’in kapalı kapılar arkasında Ermeni tarafıyla görüştüğüydü. Bütün bunlar bir araya getirildi ve kamuoyuna “Azerilerin müdahale talebi yok, sadece sesimizi dünyaya duyurun yeter diyorlar” türü açıklamalar yapıldı. Ama basın olayı, kah 1915’le, kah Bosna’yla, kah Kuveyt’le kah Kıbrıs’la, kah Nahçıvan’la ilişkilendirerek halkı Ermenilere karşı mevzilendirmeye devam ediyordu. Bu ortamda Ermeni Patrikhanesi tarafından Erivan’a gönderilen yardım malzemesinin ‘eksik evrak’ gerekçesiyle engellenmesi çok az kişinin dikkatini çekti. Türk kamuoyuna hiç yansımayan ise, Ağdam’a doğru kaçanlar arasında Türk subaylarının da olmasıydı. “Şimdi erken ama ilerde Türkiye ile konfederasyon kurabiliriz” diye ‘havuç politikası’ uygulayan Elçibey’e yardım için Türkiye’den gönderildiği anlaşılan bu subaylar, sorgularında gönüllü olarak Azerbaycan’a geldiklerini iddia etmişlerdi. Elçibey’in önce Türklerle sonra da Batı’yla yakınlaşması Rusları doğal olarak Ermenilere yaklaştıracaktı. 



                                                          (Türkeş ve Elçibey elele, 29 Ekim 1993, Ankara) 


MİNSK GRUBU’NUN KURULMASI


Hocalı katliamı o güne dek birbirine düşman çetelerin çatışması şeklinde süren Dağlık Karabağ uyuşmazlığında bir dönüm noktası oldu. Bu tarihten sonra artık çetelerin değil ulusal orduların savaşı söz konusuydu. Çatışmalar sürerken, 24 Mart 1992’de Helsinki’de toplanan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK, sonra AGİT) Dışişleri Bakanları Konseyi, Dağlık Karabağ sorununun çözümü için Beyaz Rusya’nın Minsk kentinde bir konferans düzenlenmesine karar verdi.

‘Minsk Grubu’nun katılımcıları Ermenistan, Azerbaycan, Almanya, ABD, Beyaz Rusya, İsveç, İtalya, Fransa, Rusya, Türkiye Çek ve Slovakya Federal Cumhuriyeti olacaktı. Ancak 8 Mayıs’ta Ermeniler Rusların perde arkası katkısıyla bölgenin en stratejik kenti olan Şuşa’yı; yaklaşık 10 gün sonra da Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’dan ayıran Lâçin’i işgal edince dengeler Ermeniler lehine değişti. Azerbaycan’da Haziran ayındaki seçimlerde Cumhurbaşkanı Yakup Mamedov’un yerini ‘Türk dostu’ Ebulfeyz Elçibey aldı. Elçibey, Ekim 1992’de Dağlık Karabağ Ermenilerine ‘kültürel özerklik’ vererek barışı kısa sürede tesis edeceğini umduysa da, Ermenistan Devlet Başkanı Levon Ter Petrosyan, Dağlık Karabağ milliyetçiliğinin ağırlığı altında ezildi ve barış yapma iradesini gösteremedi
Dahası, Ermeni Ordusu, Mart 1993’ten itibaren Kelbecer, Akdere, Ağdam, Füzili, Cebrayil, Kubatlı ve Terter’i işgal etti. Elçibey, Azerbaycan’ın toprak kayıpları ile Dağlık Karabağ ve işgal bölgelerinden kaçan (Azerice ‘kaçkınlar’) 1 milyonu aşkın kişinin barınma ve beslenme sorunlarını halledemediği için muhalefet lideri Suret Hüseyinov tarafından ağır şekilde eleştirildi. İkili çatışırken, aradan sıyrılan ‘Moskova yanlısı’ Haydar Aliyev (bugünkü Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev’in babası), Temmuz 1993’te Elçibey’i Azerbaycan’ı terk etmeye zorladı. Haydar Aliyev’in ilk işi Azeri Ordusu’nu eğiten 1.600 Türk subayının görevine son vermek oldu. Ardından Rusya ile ilişkileri yeniden yoluna koydu. 


HOCALI’YA AD VERMEK


Elçibey, 2000 yılında, Ankara’da öldü. Haydar Aliyev’in halefi İlham Aliyev görünüşte Rusya ile Türkiye arasında denge politikası sürdürdü ama esas olarak ülkesinin çıkarlarını önde tuttu. Dağlık Karabağ, Azeri ve Ermeni milliyetçiliklerinin dinamosu olmaya devam etti. Sumgait ve Bakü katliamları Ermeniler tarafından, Hocalı Katliamı ise Azeriler tarafından her yıl törenlerle anıldı. Bu anmalar sırasında her iki tarafın milliyetçileri düşmanlıkları bilediler. 

Tarafların tezleri ve olayların gelişimini Türkiye gazeteleri hep devletin resmi görüşünün süzgecinden geçirerek aktardıkları için Türkiye kamuoyu nesnel bir görüş geliştiremedi. 2008’den itibaren Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin düzelmesi umudu doğmuştu ama yazının başında sözünü ettiğim olay yaşandı. Türkiye “bir şey yok” dese de Ermenistan “bizi oyalamayın” restini çekti. Kimi asırlık kendi tarihsel sorunlarını (1915, Kürt, Kıbrıs, AB) halledememiş Türkiye’nin, Ermenistan’la ilişkileri geliştirmek için iki asırlık Dağlık Karabağ sorununun hallini şart koşması, arabayı atın önüne koymak anlamına geliyor.

Hocalı Katliamı anmalarının Türkiye’ye sirayet etmesi ise insani bir hassasiyet olmaktan ziyade, 1915’in 100. yıldönümü ile ilgili devlet stratejisi ile ilgili görünüyor. Aynen geleneksel olarak 18 Mart’ta yapılan Çanakkale Anmalarının, 24 Nisan’a kaydırılması gibi… Öte yandan Türkiye’de pek çok kişi ve devlet unsurları, resmi tarihçilerin (örneğin Kamuran Gürün) bile “en az 300 bin kişinin şu veya bu şekilde hayatını kaybetmiştir” dediği ‘1915’ trajedisini, bırakın ‘soykırım’ diye adlandırmayı, bazı durumlarda ‘katliam’ terimini bile kullanmaktan kaçınırken (hatta bazıları ‘asıl Ermeniler Türkleri öldürdü’ derken), resmi rakamlara göre 13.806 kişinin öldürüldüğü Dersim Harekatları’na, 111 kişinin öldürüldüğü Kahramanmaraş katliamına bile ad koymaktan kaçınırken, Hocalı’da 613 kişinin ölümüne, tereddütsüz şekilde ‘soykırım’ demesinin ideolojik olduğu açık.(‘Soykırım’ teriminin kapsamı ve tarihçesi için bkz. “1915’e ad ver(eme)mek: Aghed, Medz Yegern, Soykırım” Okumak için tıklayın)


İMAL EDİLMİŞ FOTOĞRAFLAR


Bugün Azeri-Türk cephesinin propaganda savaşında kullandıkları korkunç ölüm görüntülerinin de ilginç bir hikayesi var. Olayların hemen arkasından Rus gazeteci Yuri Romanov’la birlikte helikopterle bölgeye giden Azeri fotoğrafçı Cengiz Mustafayev ilk kez 28 Şubat’ta bazı çekimler yapmıştı. Mustafayev 1 Mart’ta bölgeye tekrar gitmişti. 2 Mart’ta da uluslar arası basından bir grup bölgeye götürülmüş ve Azeri propagandası başlamıştı. Ermeni tarafına göre Mustafayev’in ilk çekimlerini gören kişiler bugün propaganda sitelerinde yer alan sahneleri o tarihte görmediklerini söylüyorlardı. (Nitekim o döneme ait Türkiye gazetelerinde bugün gördüğümüz fotoğraflara kadar korkunç fotoğraflar yoktu.) İddiaya göre Azeri yöneticilerin yönlendirmesiyle Mustafayev, ikinci ziyaretinde ölü bedenlere bazı müdahaleler, rötuşlar yaparak bugün görende dehşet uyandıran fotoğrafları “imal etmişti”. Zaman içinde ‘Hocalı albümü’ büyüdükçe büyüdü.

Gerçekten de bugün çeşitli internet sitelerinde yer alan korkunç fotoğraflar arasında neredeyse yüz yıllık iskeletler, kolaj olduğu anlaşılan fotoğraflar, Nazi toplama kamplarından sahneler, Karabağ’ın başka bölgelerinde yaşanan olaylara, 1978 Kahramanmaraş Katliamı’na,1983 Erzincan Depremi’ne,1998-1999 Kosova Savaşı’na dair fotoğraflar, hatta ve hatta 1922’de Tiflis’te suikasta kurban giden Cemal Paşa’nın musalla taşı üzerindeki ünlü fotoğrafı bile var. Cengiz Mustafayev, 15 Haziran 1992’de Eskeran yakınlarındaki çatışmaları filme çekerken öldüğü için bu konudaki gerçeği öğrenmek mümkün olmadı. Bu sürecin ve fotoğrafların imal edilmiş olduğuna dair Ermeni iddiaları, Türkçe hariç çeşitli dillerde şu sitede kanıtlanmaya çalışılıyor: http://www.xocali.net/  Fotoğrafları inceleyerek kendiniz bir karara varabilirsiniz. Fotoğrafların gerçek kaynaklarını bulmakta Google Image programı yardımcı olacaktır.



Özet Kaynakça: Değişen Dünya Düzeninde Kafkasya, Derleyen: Okan Yeşilot, Kitabevi Yayınları, 2005; Pınar İpek, “Azerbaijan’s Foreign Policy and Challenges for Energy Security, Middle East Journal, Vol. 63, No. 2 (Spring, 2009): 229-239; Svante E. Cornell, Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict In The Caucasus, Ricmond, Surrey: Curzon, 2001; R. H. Dekmejian, “Soviet-Turkish Relations and Politics in the Armenia SSR,” Soviet Studies, Vol. 19, no. 4 (April, 1968): 510-525; The Karabagh File, Documents and Facts on the Mountainous Karabagh 1918-1988, Yayına Hazırlayan: Gerard Libaridian, The Zoryan Instutute, 1988; Thomas de Waal, Black Garden, Armenia and Azerbaijan Through Peace and War, 10th Year Anniversary Edition, Revised and Updated, NYU Press, 2013; Human Rights Raporu, “Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh”, 1994,http://www.hrw.org/reports/pdfs/a/azerbjn/azerbaij94d.pdf , Milliyet Gazetesi (İnternet) Arşivi, özellikle Moskova muhabiri Cenk Başlamış’ın haberleri.


 

73 yıldır kanayan yara: Struma Faciası

Struma, İstanbul'a sığınmasından tam 72 gün sonra, 24 Şubat 1942 tarihinde, yıllar sonra ortaya çıktığı gibi, onu Alman yolcu gemisi sanan bir Sovyet denizaltısı (SC-213) tarafından batırıldı! Sandallar bölgeye ulaştığında, 769 yolcusundan geriye kalan üçü ölü, dört bedendi...

Geçen hafta gazetelerde “Holokost’tan kaçmak için Köstence limanından Struma gemisiyle Sarayburnu'na gelen ve  72 günün ardından 24 Şubat 1942'de Şile'de batırılan gemide hayatını kaybeden 768 Yahudi ölüme çıktıkları yerde Sarayburnu'nda anıldı” şeklindeki haberler çıktı. Gazetelerin ilgisi olayın kendisine değildi. Her yıl yapılan anmalara, sadece Yahudi toplumunun temsilcileri, mensupları katılırken, bu yıl bir ‘ilk’ gerçekleşmiş ve hükümet adına Kültür ve Turizm Bakanı Ömer Çelik, devlet adına İstanbul Valisi Vasip Şahin de törene katılmıştı. Çelik bir de konuşma yapmıştı. İşte gazetecilerin ilgisini çeken buydu. Ardından alışık olduğumuz üzre, konu unutuldu gitti. Yine unutulacağını biliyorum ama, bu haftayı Struma Faciası’na ayırmaya karar verdim.

Almanya’da Nazilerin iktidara geldiği 1933’ten itibaren Türkiye’de Nazi sempatizanı bir hava vardı ama Alman propagandası esas olarak 1937’de İstanbul Cağaloğlu’nda açılan Alman Enformasyon Ofisi ile etkisini göstermeye başlamıştı. Bu tarihten itibaren gazete ve dergilerde Hitler'e ve onun İtalyan muadili Mussolini'ye selamlar gönderilirken, genel olarak azınlıkları, özel olarak da Yahudileri hedef alan yazı ve karikatürlerde patlama olmuştu. Gerçi aynı yıl, CHP Manisa Milletvekili Sabri Toprak tarafından “Nazilerden kaçan Yahudilerin Türkiye’ye göçünün önlenmesi için” verilen yasa teklifi kabul edilmemişti ama hemen ardından hükümet, dış temsilciliklerine zorunlu olmadıkça Yahudilere vize verilmemesi için talimat vermişti. Ağustos 1938’de bu politika resmileşti ve “Tebaası oldukları devlet arazisinde yaşama ve seyahat bakımından baskılara tabi tutulan Musevilerin, bugünkü dinleri ne olursa olsun, Türkiye’ye girmeleri ve ikametleri yasaktır” diyen 2/9498 Numaralı Kararname çıkarıldı.

PARİTA OLAYI

Katı politikanın ilk provası 8 Ağustos 1939’da İzmir’de yapıldı. Avrupa’nın çeşitli yerlerinden topladığı 860 Yahudi mülteciyi Filistin’e taşırken, yolda karşılaştığı bazı sorunlar yüzünden İzmir Limanı’na sığınmak zorunda kalan Parita gemisi, yolcuların “Bizi öldürün ama geri göndermeyin” haykırışlarına rağmen, 14 Ağustos’ta iki polis motorunun refakatinde limandan çıkarıldığında, yarı resmî Ulus gazetesi “Serseri Yahudiler İzmir’den gitti” diye başlık atmıştı. Yine de savaş patladığında tarafsız kalan İspanya ve İsviçre ile birlikte Türkiye, Nazilerden kaçan Avrupalı Yahudiler için kurtuluşa giden nadir kapılardan biriydi.

(Parita, Silivri açıklarında, Şalom gazetesi arşivi)

SALVADOR OLAYI

Ama bu kapının çok da güvenli olmadığı kısa sürede anlaşıldı. Romanya’nın Köstence Limanı’ndan aldığı 342 Yahudi mülteci ile 12 Aralık 1940’ta İstanbul’a varan ‘yüzen tabut’ namlı Salvador’un (aslında 40 kişi kapasiteli bir tekneydi), bir mil bile gidecek hali olmadığı açık olduğu halde, Türk makamları gemiyi yoluna devam etmesi için zorladı. Sonuç hazindi. 13 Aralık tarihinde Silivri açıklarında şiddetli fırtınaya yakalanan Salvador’un enkazından tam 219 ölü toplandı. Olayın tanıkları Silivri ve civar köylerde oturanların, kurtulan Yahudilere ellerinden geldiğince yardımcı olmaya çalıştığını, ancak ölülerin soyulmasının önlenemediğini anlatacaklardı. Ölenler Silivri’deki Yahudi Mezarlığı’na (bugün Matematik Bilimleri Araştırma Merkezi) defnedildi. Buz gibi denizden sağ kurtulmayı başaran 123 kişiden 63’ü Bulgaristan’a geri gönderildi, gerisi ise Darien II adlı bir gemiyle 19 Mart’ta Filistin’e ayak bastı. (Silivri Mezarlığı’na gömülenlerin kemikleri 1960’larda İsrail’e nakledildi. 1974’te Kudüs’te sembolik bir mezara gömüldüler.)

Facianın da etkisiyle Türkiye, 30 Ocak 1941’de çıkardığı 2/15132 Numaralı Transit Kararnamesi ile kontrollü mülteci geçişine izin verdi. Ancak Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’dan gelecek mülteci sayısı haftada 60 kişi ve toplamda 4.500 kişiyle sınırlanmıştı. Bu da sevindiriciydi elbette. Mültecilere sunulan tek ayrıcalık, savaş başlamadan önce Filistin’e giriş vizesi elde etmiş, Suriye’den transit vizesi almış ve yeterli paraya sahip olan ve de bileti olanların Türkiye’den daha kolay vize almasıydı, ama bu ‘ayrıcalık’ sadece bir yıl sürdü.

Haziran 1941’de Türk-Alman Dostluk Antlaşması’nın imzalanması üzerine Türkiye’de adeta bayram havası esmişti. Öyle ki Cumhuriyet gazetesi dört gün sonra Hitler ordularının Sovyetler Birliği’ne saldırmasını “Yeni Bir Haçlı Seferi” başlığı ile kutlamıştı. O günlerdeki havayı Trabzon Milletvekili Faik Ahmet Barutçu’dan öğrenelim:

“Alman-Sovyet Harbi memlekette bir bayram havası vücuda getirmiştir. Herkes birbirini tebrik ediyor. Beş yüz senelik tarihî bir intikamın şevki ve sevinci ile kalpler derhal Alman zaferi için çarpmaya başladı. Öğleden sonra Meclis koridorunda Dışişleri Bakanı Saraçoğlu'na "Siyasi gazanız bir kere daha mübarek olsun" dedim. Saraçoğlu "Hepimizin!" cevabını verdi. Mebuslar birbirlerine: "Bayramınız mübarek olsun" diyorlardı.”

STRUMA FACİASI

Altı ay sonra yaşanacak facia işte bu atmosferin ürünüydü. Olayın başkahramanı, adını Bulgaristan’daki bir nehirden alan Panama bandıralı Bulgar gemisi Struma’ydı. 1867’de İngiltere’nin Newcastle tersanelerinde zengin bir İngiliz için inşa edilmiş, 46 metrelik, 100 yolcu kapasiteli bu ahşap gemi, daha sonra Balkan Savaşları’nda kullanılmış, ardından hayvan nakliyesine tahsis edilmişti. O yıllarda Pandelis adlı bir Yunan’ın Campania Mediteranea de Vapores Limitada adlı acentasına bağlıydı. İşletmecisi ise Yahudi asıllı Doktor Baruh Konfino’ydu. 30 Haziran 1941’de Romanya’nın Yaş (Laşi) şehrinde 14 bine yakın Yahudi’nin Nazilerce katledilmesinden sonra, Romanya Yahudileri için Filistin’e gitmekten başka yol kalmamıştı. Geminin basında çıkan ilanlarında Queen Mary Transatlantiği’nden alınma fotoğraflar kullanıldığı için, 781 yolcu (bugünün parasıyla) yaklaşık bin dolarlık ücreti ödemekte tereddüt etmemişti. Yunan acente, aldatıldıklarını anlayan Yahudileri sakinleştirmek için, kendilerini götürecek geminin karasuları dışında beklediğini söylemişti. İnanmaktan başka çare yoktu.

(Struma Sarayburnu önlerinde)

Yolculuk son derece zor koşullarda başladı. Gemide bir adet tuvalet ve dört lavabo vardı. Su, kovalarla denizden çekiliyor, yüzler güvertede yıkanıyordu. Banyo etmek elbette söz konusu değildi. Çay üç günde bir dağıtılıyordu. Gıda olarak herkese bir portakal, biraz fıstık ve şeker dağıtılmıştı. Isınmak için de portakal sandıkları kullanılıyordu.

Struma’nın motoru Köstence’den ayrılır ayrılmaz sorun çıkarmaya başlamıştı. İstanbul Boğazı açıklarına gelindiğinde dizel motor çatladı. SOS çağrısını alan Türk kurtarma gemisi eşliğinde Struma 15 Aralık 1941’de Sarayburnu civarına çekildi. (Daha sonraki yıllarda çıkan yazılarda geminin Kız Kulesi önlerine veya Haliç’e çekildiğine dair ifadeler de var.) Gemide 769 yolcu vardı. Bunlardan 300 kadarı çocuk, 200 kadarı kadındı. Gemide yeterli miktarda can kurtarma sandalı ve yeleği yoktu. Yangın söndürme cihazı ve telsiz çalışmıyordu. Aydınlatma motoru ve ana motoru ciddi biçimde arızalıydı. Benzin ve yağ yoktu.

Gemiye Türk resmî görevlileri dışında kimsenin çıkmasına izin verilmiyordu. Bu kapsamda gönderilen teknik ekip, geminin motorunu tamire çalışıyordu. Gemiden ayrılmaya da izin yoktu. Gemiden atlayarak kaçan bir genç yakalanıp geri getirilmişti. Çünkü Türk makamları yolcuların gerçek niyetinin Filistin’e gitmek değil, İstanbul’a ayak basmak olduğuna inanıyordu. Britanya ise Filistin’e koyduğu kotaları aşmamak için, Yahudi göçünün yaratacağı sorunları bahane ederek, Türkiye’nin gemiyi geri yollaması için baskı yapıyordu. İngilizler ayrıca gemide Nazi ajanları olabileceğini düşünüyorlardı. 

(Struma’nın güvertesinde balık istifi mülteciler)

ŞANSLI YOLCULAR

Ancak yine de gemiden kurtulmayı başaranlar oldu. Standart Oil Company of New York (kısaca Socony, şimdiki adıyla Mobil) petrol şirketinin Romanya Müdürü Martin Segall, eşi ve iki çocuğu, şirketin Türkiye temsilcisi Vehbi Koç’un Dahiliye Vekili Faik Öztrak’a yaptığı özel rica sayesinde, gemi Karadeniz’e kovalanmadan çıkarıldılar, ardından Adana yoluyla ülkelerine gönderildiler. İddialara göre Koç, bu yardım sayesinde Amerikalıların ve İngilizlerin Almanlarla ticaret yapanları kaydettiği ‘kara liste’den çıkarılmıştı. Ayrıca Medea Salamovici adlı hamile kadın, kanama geçirdiği için gemiden çıkarılarak Balat’taki Or Hayim Hastanesi’ne kaldırılmıştı.

Bu arada ne ulusal basın ne de uluslararası basın gemidekilerin kaderiyle ilgiliydi. Olay gazetelerde birkaç küçük haberden fazlasına konu olmamıştı. 62 gün süren yazışmalardan sonra katı kalpler biraz yumuşadı ve İstanbul’daki Yahudi cemaatinin ısrarları üzerine, yaklaşık on gün sonra, Yahudi cemaati liderlerinden Simon Brod ve Rıfat Karako’un gemiye çıkmasına izin verildi. 1890’lı yıllarda Rusya’dan Osmanlı ülkesine göçen bir ailenin manifaturacı oğlu olan Simon Brod, cesareti, resmî makamlarla olan iyi ilişkileri ve iş bitiriciliği ile 1933’ten itibaren binlerce Yahudi mülteciyi kurtarmış gerçek bir kahramandı. Brod, tüm zamanını, enerjisini ve servetini bu uğurda harcamıştı.  Brod ve arkadaşlarının girişimiyle Yahudi Komitesi’nin İstanbul Hahambaşılığı’na gönderdiği 10 bin dolar ile yolculara ilk kez sıcak yemek dağıtıldı. O günden sonra geminin günlük iaşesi, parası Yahudi cemaatinden alınmak kaydıyla, Kızılay Cemiyeti’nin İstanbul Şubesi tarafından temin edilmeye başlandı.

Bu arada Britanya makamları yaşı 11 ile 16 arasında olan 28 çocuğa seyahat belgesi verebileceklerini açıkladı. Ama Türk tarafı çocukların gemiden indirilmesini reddetti. Belki de böyle yaparak Britanya’yı zorlamayı düşünüyorlardı ama daha büyük ihtimalle neden, olaya iyi niyetle yaklaşan Emniyet Müdürü Ahmet Demir’in, o günlerde eşinin vefatı yüzünden izinli olması ve yerine bakan vekilin işi yokuşa sürmesiydi.

GEMİ KARADENİZ’E ÇIKARILIYOR

Hitler’in Yahudilerin imhasına ilişkin ‘Nihai Çözüm’ü açıklamasının üzerinden bir ay geçmişti ki, Britanya’nın da baskısıyla gemiye Karadeniz’e çıkma emri verildi. Kararı duyan çaresiz yolcular, geminin iki yanına üzerinde büyük harflerle “Immigrants Juifs” (Yahudi mülteciler) yazılı bezler asmışlar, tepeye de “Sauvez-nous!” (bizleri kurtarınız) yazılı beyaz bayrak çekmişlerdi. Bunun üzerine 200 kadar polis gemiye çıkıp yolcuları tekme tokat güverte altına soktular. Daha sonra geminin çıpası kesildi, dev bir kılavuz gemisine bağlanarak Karadeniz’e çekildi. Gemi uzaklaşırken, beyaz çarşafın üzerinde şu satırlar okunuyordu: “Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti!... Kurtarın bizi!...”

Ancak Struma, Şile sahillerine 23 mil uzakta, motorsuz, yakıtsız, yiyeceksiz, susuz, ilaçsız kaderine terk edildi. Struma, İstanbul’a sığınmasından tam 72 gün sonra, 24 Şubat 1942 tarihinde, saat 02.00’da, yıllar sonra ortaya çıktığı gibi, onu Alman yolcu gemisi sanan bir Sovyet denizaltısı (SC-213) tarafından batırıldı! Kurtarma sandalları bölgeye ulaştığında, Struma’dan ve 769 yolcusundan geriye kalan, üçü ölü dört bedendi. Sağ kurtulan şanslı kişi 19 yaşındaki David Stoliar’dı. Stoliar emniyetteki ifadesinde şunları anlatmıştı:

“Patlamadan birkaç saniye sonra suya çarptım ve yine birkaç saniye sonra su yüzüne çıktım. Havadan tahta parçaları yağıyordu. Gemiyi göremedim, tümüyle yok olmuştu. Su, buz gibi soğuktu ve kadın erkek insanlarla doluydu. Bunlar geminin parçalanan ahşap bölümlerinden dışarıya fırlamışlardı. Anında boğulmuşlardı, ötekilerin pek çoğu da öldüler. (...) Beni fenere götürdüler, yemek yedirdiler ve ertesi sabaha kadar istirahat etmem için yatak verdiler. Fenere bir polis geldi ve beni alıp bir otobüs istasyonuna götürdü. Beni Üsküdar’a götürecek otobüse bindirdi. Üsküdar’da bir ambulans bekliyordu ve beni bir askerî hastaneye götürdü. Tek yataklı bir odaya konuldum. Kapıda her saatte bir polis nöbet bekliyordu ve hekim ile hastabakıcı dışında hiç kimsenin odaya girmesine izin verilmiyordu. (...) El ve ayaklarım donmuş halde hastanede geçirdiğim birkaç günden sonra (...) Emniyet Müdürlüğü’ne gittik.

(...) Polis beni orada iki üç hafta tuttu. Zincire vurulmamıştım, ancak her akşam bir hücreye konuyor ve sabah çıkarılıp ortak alanda durmama izin veriliyordu. Birçok kere altta bulunan sorgulama odasına alınmıştım ve tekrar tekrar nereden geldiğimi ve gemiye ne olduğunu sordular. Neden hapiste tutulduğumu sorduğumda bir Türk vizesine sahip olmayıp, Türkiye’de yasadışı bulunduğumdan ötürü olduğunu söylediler. Her gün yakında bulunan bir lokantadan bana yemek gön- deriliyordu. Bunun İstanbul Yahudi cemaati tarafından organize edildiğini varsayıyorum. Birkaç gün sonra Yahudi cemaatinin gönderdiği bazı elbiseleri de aldım. Nihayet bir öğleden sonra Bay Simon Brod’un beklediği zemin kata indim. Bay Brod bana Struma’nın enkazından sağ kurtulmamın bir mucize olduğunu, ancak bu trajedinin tek tanığı olarak Türk resmî makamlarından sağ kurtulmuş olmamın daha büyük mucize olduğunu söyledi...”

Hükümet Struma’nın batmasıyla ilgili ilk ve son açıklamasını 12 Mart 1942’de yaptı: Türkiye’nin faciada hiçbir sorumluluğu yoktu! Onun tek yaptığı gayrimeşru yollardan Türkiye’ye girmeye çalışanları önlemekti! Emniyet mensupları Yahudi cemaatine “hükümetin bu meselenin kapatılmasını ve bir daha bahsedilmemesini istediğini” söylemişti, onlar da seslerini çıkarmadılar. Olay böylece kapandı.

(Struma’yı batıran SC-213 tipi denizaltı)

1990 yılında Umut Sanat adlı bir kuruluş facianın belgeselini yapacağını açıklamış ama arkasını getirememişti. Struma’da büyükanne ve büyükbabasını kaybeden Greg Buxton adlı bir İngilizin batığın yerini aramaya başladığı 2000 yılında, konu tekrar hatırlandı. Ama bazı çevreler bu hatırlayıştan pek hoşlanmadı. Mümtaz Soysal, Çetin Yetkin, Aytunç Altındal, Hasan Ünal gibi bazı yazarlara göre Türkiye’nin bu faciada hiçbir sorumluluğu yoktu. Onlara göre tek suçlu Batı dünyasıydı ve David Stoliar yalan söylüyordu. Bu kesimleri harekete geçiren endişe, uluslararası camiada Türkiye’ye yönelebilecek muhtemel bir eleştiriye karşı gösterilen milliyetçi refleksti. Nitekim iki yabancı gazetecinin Dışişleri Bakanlığı arşivlerinde inceleme yapma isteği reddedildi. Bu gerilimden rahatsız olan Israil, “Türk Hükümeti’nin Nazi Soykırımı’ndan kaçan 100 binin üzerinde Yahudi mülteciye geçiş izni verdiğini” açıkladı. Halbuki sayının en fazla 17 bin olduğu biliniyordu. Türkiye’deki Yahudi cemaati de film çekimi işine oldukça mesafeli davrandı. Gazetecilerin, olayı hatırlayanların yaşadığı umuduyla Hasköy Yaşlılar Yurdu’na yapmak istediği ziyarete izin vermedi. Olaydan 56 yıl sonra, Struma olayına ilişkin şahitliğini bir mektupla İstanbul’da yayımlanan cemaat gazetesi Şalom’a anlatan Heinz Tsiffer’in mektubu bile, nedense gazetede yayımlanmadı. Anlaşılan kimse eski defterlerin açılmasını istemiyordu. David Stoliar, Struma faciasından sonra 72 yıl yaşadı, 1 Mayıs 2014 tarihinde, ABD Oregon’da hayata gözlerini yumdu.

“Çok taraflı bu karartma sayesinde, Türk milli tarih yazımına ‘Struma Olayı’ diye geçen bu facia, hâlâ halkın büyük çoğunluğu için bir meçhul olmaya devam ediyor” diye bitirmiştim yazımı, aşağıda sözünü ettiğim kitabımda. 24 Şubat 2015 günkü anmalara ilk kez hükümet ve devlet temsilcisinin katılması, bu karartmada bir gedik açıldığı anlamına geliyorsa ne mutlu. Britanya ve Türkiye devletlerinin, Struma kurbanlarının hatırasından, yakınlarından, toplumlarından özür dilemesi, doğan zararların az da olsa tazmin edilmesi ve gelecekte bu tür olayların yaşanmaması için Struma faciasının kolektif bellekte yerini alması için çaba gösterilmesi ümidi bile büyük bir kazanım olsa gerek…

Özet Kaynakça: Rıfat N. Bali, “Parita Gemisinin Serüveni”, Tarih ve Toplum, Ekim 2001, S. 214, s. 196-202; Halit Kakınç, Struma, Destek Yayınları, 2012; Çetin Yetkin, Struma, Batılıların Kirli Yüzü, Otopsi Yayınları, 2002 (Kitap 2008 yılında Gürer Yayınları tarafından Struma, Bir Dramın I·ç Yüzü adıyla yayımlandı); Douglas Frantz-Catherine Collins, Death on the Black Sea, Harper Perennial, 2004; Nicholas Bethell, The Palestine Triangle: The Struggle between the British, the Jews and the Arabs 1935-48, Futura Publications, 1980.

KİTAP DUYURUSU: 10 Kasım 1938’de Atatürk’ün vefatı ile 27 Mayıs 1960 darbesi arasındaki siyasi ve toplumsal olaylara dair yazılarımdan oluşan Çok Partili Dönem’in Öteki Tarihi-1, İnönü’lü ve Bayar’lı Yıllar, 1938-1960 adlı kitabım Şubat 2015’te Profil Yayıncılık’tan çıktı. Umarım dağıtım başarıyla tamamlanmıştır. Bazı yazı başlıkları kitabın içeriği hakkında fikir verebilir sanırım: “Cumhurbaşkanlığı İnönü’ye, Ordu Çakmak’a”,“Köniğ, İmpeks, Satie ve Refah Olayları”, “Avar, Ne Olur Kızımı Götür(me)!”, “1940 Milli Korunma Kanunu”,“Türk Schindlerleri Efsanesi”, “1941 Yılının 20 Kur’a İhtiyatları”, “1942 Varlık Vergisi Kanunu”, “Mustafa Muğlalı ve 33 Kurşun Olayı”, “Cumhuriyet’in Cezaevi Sistemi ve İmralı”, “Nihal Atsız, Reha Oğuz Türkkan ve Turancılık Davası”, “Ticaniler ve Atatürk’ü Koruma Kanunu”, “Kore Savaşı, Kahramanlık Destanı mı Hezimet mi?”, “Ya Taksim, Ya Ölüm! Kıbrıs Meselesi’nin Doğuşu”, “6-7 Eylül’de Devletin Muhteşem Örgütlenmesi”,“Kımıl Olayı’ndan 49’lar Davası’na”, “Parola Halaskar, İşaret: Fedailer, Hedef: Darbe!”, “Yassıada Yargılamaları, İntiharlar ve İdamlar”… Okumaya değer bulanlara şimdiden teşekkürler.


 

Araksi Çetinyan'dan Keriman Halis'e Türkiye'nin ilk güzelleri

Geniş katılımlı ilk 'yarı resmi' güzellik yarışması fikrinin Mustafa Kemal'den çıktığı söyleniyordu. Gazetelerde ABD'de düzenlenecek yarışmadan söz edilirken 'medeniyetin beşiği ABD ve Avrupa'da...', 'Yunanistan bile...', 'Balkan devletleri bile..' gibi ifadeler kullanılıyor, yani yarışmaya katılmak bir 'milli görev' ve 'medenileşmenin işareti' olarak sunuluyordu

Tarih konulu ilk yazım, Toplumsal Tarih’in Mart 2002 tarihli 99. sayısındaki ‘Kadın Dosyası’ içinde yer almıştı. Tahmin edileceği gibi dosya 8 Mart Dünya Emekçi Kadınlar Günü bağlamında, kadın konulu yazılardan oluşuyordu. Benim yazımın başlığı da “Metafor ya da Tarihsel Gerçeklik Olarak Amazonlar” idi. O tarihten sonra, 8 Mart tarihi civarına rastlayan yazılarımı (birkaç istisna vardır elbet), kadın konusuna ayırmayı gelenek haline getirdim. Bu yıl da bu geleneğe uyacağım. Ancak, bazı nedenlerle günün anlamına uygun olarak Türkiyeli emekçi kadınlarla ilgili araştırma yapmaya vaktim olmadı. Bu yüzden, 2008 yılında Taraf gazetesinde yayımlanan bir yazımı, bazı yerlerini kısaltarak, bazı yerlerini genişleterek yeniden kaleme aldım.

İLK TÜRKİYE GÜZELİ: ARAKSİ ÇETİNYAN

Türkiye’nin ilk güzellik yarışması, 1926’da İpek Film Şirketi tarafından düzenlenmişti. Melek Sineması’nda yapılan yarışmayı, sinemanın yer gösterici kızlarından Ermeni asıllı Matmazel Araksi Çetinyan kazanmıştı. Ama basın organizasyon bozuklukları bahane ederek yarışmanın geçersiz olduğunu ilan etti. Araksi Çetinyan’ın “sinema artisti” olmak üzere ABD’deye gönderilmesi gerekiyordu, elbette bu yapılmadı. İleriki yıllarda da, güzellik yarışmalarının tarihçesini yazanlar bu yarışmayı yok saydılar…  

 (1926 yılının güzelleri)

GARP GÜZELİNE KARŞI ŞARK GÜZELİ

Geniş katılımlı ilk ‘yarı resmi’ güzellik yarışması için çok beklemek gerekmedi. Yarışma fikrinin Mustafa Kemal’den çıktığı söyleniyordu. Gazetelerde ABD’de düzenlenecek yarışmadan söz edilirken ‘medeniyetin beşiği ABD ve Avrupa’da…’, ‘Yunanistan bile…’, ‘Balkan devletleri bile..’ gibi ifadeler kullanılıyor, yani yarışmaya katılmak bir ‘milli görev’ ve  ‘medenileşmenin işareti’ olarak sunuluyordu. Şubat 1929’da, Cumhuriyet gazetesi yarışmaları düzenleme işini hevesle üstlendi. 4 Şubat tarihli gazetede “Bütün dünyada güzel kadınlar seçilir ve memleketin güzellik kraliçesi intihap edilirken [seçilirken], bizim böyle bir kraliçemiz niçin olmasın? Türkiye’nin en güzel kadını acaba kimdir?” diye soruluyordu. Ertesi gün Başyazar Yunus Nadi (sadeleştirilmiş Türkçe ile) “Bizim kadınlarımız bu müsabakaya niçin iştirak etmesinler, bizim ne kusurumuz var? Hâlbuki Türk kadını, dünyanın en güzel kadınlarından sayılmıştır. Hatta Avrupa’da Şark güzeli diye dillere destan olmaktadır. Avrupa’da imal edilen birçok kremlerin, losyonların ve tuvalete ait ilaçların üzerine reklam için ‘Şarkın güzellik tılsımı’ cümlelerini daima görmekteyiz. O halde Türk kadını niçin Amerika ve Avrupa’da kendi milletinin güzelliğini göstermesin?” diye işin felsefesini ilan ederken güzellerin mayo ile jüri önüne çıkmalarının ‘gayri ahlakî’ olduğu yolundaki eleştirilere cevap vermeyi de ihmal etmemişti.

KAŞ, GÖZ, GERİSİ SÖZ!

Mizah dergisi Karagöz ise, 9 Şubat 1929 tarihli sayısında işi şöyle alaya alıyordu: "Cumhuriyet refikimiz Dünya Güzellik Müsabakasına Türk kadınlarının girmesini istiyor. Öyle ya her millette güzel var da bizde yok mu? Yok ne demek! Öyleleri var ki bir gülüşle bin gönül fethederler, öyleleri var ki bir bakışla bin can yakarlar. Daha neler, ne fettanlar, ne dilberler, ne dilbazlar var, var ama bunlar bize, bizim gönlümüze göredir. Ölçüye uymaz, metroya, santime gelmezler. Malum a, bizim bedenlerimiz alafranga değil alaturkadır, sporsuz, gelişi güzel büyüdüğümüz için hepimiz biraz göbekliyiz, vücudun ölçülü güzelliğine o kadar ehemmiyet vermeyiz, bizde güzellik şunlardır: Kaş, göz, gerisi söz. Müsabaka heyeti evvela ölçüp biçtikten sonra hesaba uygun olanları müsabakaya sokacaklar. Haydi efendim, haydi, onların arşınına göre bizde kumaş yoktur… "

BAR KADINI HARİÇ

Ancak, halk havaya sokulmuştu bile. 25 Şubat 1929’da yapılan duyuruda katılma şartları şöyle sıralanmıştı: 1) Müsabakaya 16 ila 25 yaş arasındaki her namuslu Türk kızı iştirak edebilir. Irk, din ve mezhep farkı aranmaz. 2) Bar kadınları müsabakaya katılamaz. ‘Bar kadını olmak’ o günün ahlak anlayışının sınırlarını tarif ediyordu, ‘ırk farkı aranmaz’ dendiği halde gazeteler ‘yarışma sayesinde Türk ırkının ne kadar güzel olduğunun dünyaya gösterileceği’ haberlerinden geçilmiyordu.

Cumhuriyet gazetesi hemen her gün ilk sayfasının bir köşesini güzellik yarışmasına ayırdı. ‘İyi bir vatan anası olmak kabiliyeti ve asaletini haiz kızlar’ aranıyordu ama, ilk şart yüz güzelliği idi. Kızlardan, 19x12 cm boyutlarında kartpostal şeklindeki fotoğraflarını gazeteye göndermeleri istenmişti. Gazete her gün fotoğrafları yayınlanacak, gazete okuyucuların seçtiği 15 güzel finale kalacaktı. Oy verecek okuyucular arasından kurayla seçilecek okuyuculara 5 ila 50 lira arasında değişen para ödülleri ile üç aylık Cumhuriyet gazetesi aboneliği hediye edilecekti. Finale çıkan bu güzelleri bir hakem heyeti yarışmaya tabi tutacaktı. Ayrıca ilk 20 finalistin filmleri çekilecekti. İlk fotoğraf 7 Mart’ta yayınlandı. 125 güzelin mayolu, mayosuz fotoğraflarının yayınlanışı 21 Haziran 1929 tarihinde tamamlandığında ülkede heyecan hedeflenen seviyeye ulaşmıştı.

1 Ağustos'ta açıklanan sonuçlara göre, halk 1.121 oyla Muallâ Suzan’ı birinci seçmişti. Gazete 400'ün üzerinde oy alan 48 yarışmacının büyük jüri önüne çıkmasına karar verdi. Daha önce yarışma günü ilan edilen 30 Ağustos’un ‘Zafer ve Tayyare Bayramı’ olduğunu yeni fark eden yöneticiler, yarışmayı 2 Eylül’e aldılar. Yarışmadan bir gün önce, finale kalanlar arasında gayrimüslimlerin çokluğu konusundaki şikayetlerin haklı olup olmadığının anlaşılması için yarışmacılardan nüfus kâğıtları istendi. Gerçekten de 35 finalistin yarısı gayrimüslimdi ama hepsi de Türk vatandaşıydı…

32 NUMARA GÜLE BENZİYOR

Hakem Heyeti, Abdülhak Hamit ve eşi Lüsyen Hanım, Cenap Şahabettin, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Namık İsmail, Peyami Safa, Nazmi Ziya, Mesut Cemil, Hüseyin Cahit Yalçın, Muhiddin Sadak, Halit Ziya Uşaklıgil, İbrahim Çallı, Vasfi Rıza, Bedia Muvahhit, Vala Nurettin gibi ünlü isimlerin de olduğu 60 kişiden oluşuyordu. Gazetelere yansıdığına göre, güzelleri gören hakemlerin nefesi kesilmişti. Hüseyin Rahmi ‘Hepsi birer birer alınırsa hepsi güzel, fakat bolluk içinde seçmek müşkül oluyor’, Halit Ziya ‘Bayıldım’, Ahmet İhsan ‘Rüya görüyorum sanıyorum’, Abdülhak Hamit ‘Cennete girdim sanıyorum’, Kontes Soranzo ‘Cennetten çıktım sanıyorum’, Hüseyin Cahit ‘Hayranım’, Şükûfe Nihal ‘Gayet güç, cevap veremeyeceğim kadar’, İsmail Müştak ‘Hepsinin müştakıyım’ Yunus Nadi ‘Ben bu işin muvaffakiyetinden çok memnunum’, Rezan Emin Hanım ‘32 numara güle benziyor’ demişti.

(Solda 1929 güzeli Hicran Hanım, sağda onun yerine seçilen Feriha Tevfik Hanım. Hicran Hanım daha sonra varyete heyeti ile Anadolu’da turneler yapacak, 1935’te de film çevirmek üzere Hollywood’a gidecekti.)     

Fısıltı gazetesine göre, bazı yarışmacılar jüri önüne çıkmak istememişler, çünkü bu aşamayı ‘fazlasıyla modern’ bulmuşlardı. Birinciliği Hicran Hanım kazanmış, ama kısa süre önce nişanlanmış veya evlenmiş olduğu ortaya çıkınca, yerin okuyucuların    11. sırada favorisi olan “Lepiska saçlı” Feriha Tevfik’e bırakmıştı. Semine Hanım ikinci, 1926’daki yarışmanın galibi Matmazel Araksi Çetinyan ise üçüncü olmuştu. Balıkhane Nazırı Mehmet Tevfik Bey’in torunu olan Feriha Tevfik sarı ile kumral arasında dalgalanan ince bukleli saçları, ela gözleri, uzun kirpikleri, düz ve muntazam burnu, tabii kırmızılıktaki dudaklarıyla gülerek “Ay inanamayacağım geliyor, doğru söyleyiniz, şimdi ben Türk güzeli, Türkiye güzellik kıraliçası mıyım?” demişti. (O yıllarda ‘kraliçe’ değil ‘kıraliça’ deniyordu.) Ancak, ABD’nin Galveston şehrinde yapılacak olan dünya güzellik yarışmasına başvuruda geç kalındığı için bütün bu çabalar boşa gitti.

TÜRK IRKI BEYAZDIR!

1930 yarışmasının duyuruları 29 Ekim 1929’da yapılmaya başladı. Yine Cumhuriyet gazetesinin diliyle “medeni bir sahada memleketin şeref ve haysiyetine hizmet etmek üzere’ Paris’e ve ABD’ye gönderilmek üzere kadın adaylar” aranıyordu. “Güzeller milli vazifenizi yapınız!” sloganıyla başlatılan yarışmaya dair bir haberde yarışmanın ‘faydası’ şöyle anlatılıyordu: “Feriha Tevfik Hanım’ın resimlerinin Amerika gazetelerinde intişarı bizim lehimizde ne mühim bir propaganda oldu. Türkleri zenci, sarı veya kırmızı ırktan zanneden sürü sürü Amerikalılar kendileri kadar beyaz ve güzel olduğumuzu Feriha Hanım’ın resimlerinden anladılar. Memleketimiz ve milletimiz namına ele geçen böyle masrafsız bir propaganda fırsatını kaçırmamak, ondan azami derece istifade etmek zaruretindeyiz. Bu fırsattan istifade milli bir vazifedir. Azami istifade ise ancak müsabakalara güzel, çok güzel kız göndermekle olur.”

(1930 güzeli Mübeccel Namık, ‘kıraliça’ oluşunu anlatan bir taş plak doldurmuştu.)

‘MAYASI HALİS’ BİR KIZ

10 Ocak 1930’ta yapılan yarışmaya 42 aday katıldı, son elemeye kalan 22 aday arasından Mübeccel Namık Hanım yeni ‘Türkiye Güzellik Kıraliçası’ seçildi. İlk yarışmanın birincisi Feriha Tevfik bu sefer ikinci olmuştu. Yarışmacıların ellerinden tutup jürinin önüne kadar götürüp orada yarışmacıların eteklerini dizlerine kadar kaldırmasına yardım etme görevini üstlenmiş olan muhafazakar yazar Peyami Safa, basının güzelliğine kusur bulduğu Mübeccel Hanım’ı şöyle övüyordu: “Mübeccel Hanım ırkımızın büyük seciyesini taşıyor. Mayası halis bir tesalüple yuğurulmuş. Lirik şairlerin genç kız diye tahayyül ettikleri, fakat asrın ahlaki bulanıklığı içinde eşini az buldukları masum, gözü açılmamış tipik aile kızı. Zekâsı, terbiyesi, vücudu idman görmüş, lisan biliyor…”

Ama yine büyük bir hayal kırıklığı yaşandı. Dünya yarışmasına katılmak üzere Paris’e giderken Sirkeci'den Edirne'ye kadar her istasyonunda halkın sevgi gösterileriyle karşılanan Mübeccel Hanım dereceye bile giremezken, ‘milli düşman’ Yunanistan güzeli kraliçe seçiliverdi. ABD’nin Galveston şehrine gönderilen ikinci güzel Feriha Tevfik de başarılı olamayınca, ülkede büyük bir hayal kırıklığı yaşandı. Gazeteler suçu kökenlerini eski Yunan uygarlığında göre Batılı jüri üyelerine’ atıp ‘yenilen pehlivan güreşe doymaz’ misali tekrar kollar sıvadılar.

MUALLİMDEN KIRALİÇA OLUR MU?

Cumhuriyet gazetesi ‘milli görev’ tanımı ile yetinmeyerek işi sağlama bağladı: "Bugün meçhul bir kız iken, yarın meşhur bir şahsiyet olmak fırsatı karşınızda duruyor." Ama 28 Temmuz 1930 tarihli ilan bir fiyaskoya işaret ediyordu: "Güzellik müsabakasına iştirak için gelen resimler, kafi miktarda olmadığından resim gönderme müddetini Ekim sonuna uzattık. Güzeller; Beyoğlu’nda Foto Süreyya ve Foto Femina’ya giderek bizim hesabımıza resimlerinizi çektiriniz."

Büyük gayretler sonunda yeterli aday bulunarak yapılan 1931 yarışmasında ‘muallim’ Naşide Saffet Hanım birinci, Güzel Sanatlar Mektebi öğrencisi Saniha Hanım ikinci oldu. Naşide Saffet Hanım Fransa’nın Nice (Nis) kentindeki yarışmada 4. oldu ama bu durum kamuoyunda büyük rahatsızlık yarattı. Çünkü ‘muallim’ ve ‘öğrenci’ Cumhuriyet’in rol modelleriydi. Naşide Hanım’ın öğretmenlikten atılacağı söylentileri kulaktan kulağa yayılırken, rejimin ideologlarından Falih Rıfkı, 26 Ocak 1931 tarihli Milliyet’te şöyle diyordu: “Güzellik temiz ve asil bir şeydir. Fakat muallimlikle bu müsabakalar arasında bir tezat olduğuna da şaşmamak lazım gelir. Eğer Maarif Vekilliği deniz esbabı ile dolaştırılmış, ayak bileği, kalçası ölçülmüş ve talebeleri tarafından gazetelerde çıplak resmi görülmüş bir hoca hanımı sınıf içinde biraz garip bulursa eski kafalık göstermiş olmayacaktır.” Anlaşılan Kemalist modernleşmenin doğal sınırlarına varılmıştı!

(1931 yılının güzeli Naşide Saffet Hanım)

JÜRİ BAŞKANININ ÖZEL DAVETİ

Bu olaylar, katılımcıların cesaretini kırmış olmalıydı ki, 1932 yarışmasına pek ilgi olmadı. Sadece 10 başvuru olduğu için yarışma iptal edildi ancak Belçika’nın Spa kentinde yapılacak yarışmanın jüri heyetinin başkanı M. Maurice de Walaffe’nin Türkiye’ye bir davet mektubu göndermesi üzerine yeniden heves geldi. Kazanana Spa Belediyesi tarafından 100 bin Frank değerinde ödül verileceği de eklenmişti davet mektubuna. 18 Haziran tarihli Cumhuriyet’te yarışmaya katılımın faydaları şöyle anlatılıyordu: “Feriha Tevfik Hanım'ın resimlerinin Amerika gazetelerinde yayını bizim lehimizde ne mühim bir propaganda oldu. Türkleri zenci, sarı veya kırmızı ırktan zanneden sürü sürü Amerikalılar kendileri kadar beyaz ve güzel oldug?umuzu Feriha Hanım'ın resimlerinden anladılar. Memleketimiz ve milletimiz namına ele geçen böyle masrafsız bir propaganda fırsatını kaçırmamak, ondan azami derece istifade etmek zaruretindeyiz. Bu fırsattan istifade milli bir vazifedir. Azami istifade ise ancak müsabakalara güzel, çok güzel kız göndermekle olur.”

20 Haziran tarihli gazetede ise milli duyguları harekete geçirmek için olsa gerek, 1930 yılının Yunanistan Güzeli’nin fotoğrafı basıldı. Adeta, “meydanı onlara mı bırakmak istiyorsunuz yani?” deniyordu.

Gazete bu tarihten yarışmanın yapılacağı 2 Temmuz’a kadar, 16-25 yaş arası evlenmemiş, namuslu kızları yarışmaya davet eden haberler yayımladı, yetmedi. ‘Kraliçe seçilecek güzele tam 500 Türk Lirası mükâfat verilecektir’ dedi, olmadı. ‘Hâfi ve balo kıyafetiyle yapılacak seçmelerde kazanamayanların izzet-i nefislerinin rencide edilmemesi için isimleri ilan edilmeyecektir’ güvencesi verildi olmadı. Muhafazakâr Türk halkına kızlarının mayo ile ne Türkiye’de ne de Belçika’da halkın önüne çıkamayacag?ının garantisi verildi olmadı.

Ardandan firmalar kesenin ağzını açtılar. İpekiş kraliçenin tuvaletini, Bursa Pazarı ipek bir sabahlığını, Mihayelidis Kundura Mag?azası “ısmalarlama bir çift balo iskarpini”, Maks Faraci Müessesi “zarif bir kadife kutu içinde Gerlain fabrikasının tuvalet levazımı koleksiyonu”, Ethem Pertev Fabrikası “bütün nefis müstahzaratından güzel bir koleksiyon” veriyordu. Mayer Elbise Mag?azası “C:B.L markalı üç ipek çorap”, Evliyazade Nurettin Bey Müessesesi “hususi mamulâtından tuvalet levazımatı”, Altınmekik İpekli Mensucat Fabrikası “pek çok takdir edilen son moda kumas¸lardan bir tuvaletlik”, I·stanbul Kasapları Türk Deri Anonim S¸irketi Fabrikası “mükemmel bir seyahat çantası”, Aris Kundura Mag?azası ısmarlama bir çift iskarpin vaadetmişti. Mehmet Kazım Itriyat Fabrikası “nefis mamulatından bir koleksiyon”, Madam Eskenazi Mağazası “ısmarlama son moda bir korsa”, Sati(y)e Elektirik Levazımı Şirketi elektrikli bir saç mas¸ası, Ahmet Faruki Itriyat Fabrikası “Türk ıtrıyatçılığının piri olan Faruki Bey’in muhtelif tuvalet levazımından bir takım”, Beyker Mag?azası üç çift ipek çorap, ayrıca Azize H. Terzihanesi, Moda Terzihanesi kraliçenin tuvaletlerini ve kostümlerini dikeceklerdi. Foto Süreyya’nın “berberhanesi kraliçenin bas¸ tuvaletini bilâbedel (ücretsiz)” yapacaktı. 28 Haziran tarihli Cumhuriyet gazetesinde İtalya, İspanya ve Almanya güzellerinin fotoğrafı yayımlandı. Ardından 1930 yılında dereceye giren güzellerin fotoğrafı…Yarışmaya iki gün kala gazete “Türk kızları, milli bir vazife sizi bekliyor. Türk güzellig?ini Dünya müsabakasında Temsil etme s¸erefine ve memleket lehine propaganda yapmak vazifesini ihmal etmeyin!” hatırlatmasını yaptı…Ve nihayet 8 genç kız başvurmaya ikna edilebildi!

Yarışma Cumhuriyet gazetesinin idare binasında yapıldı. Jüride Abdülhak Hamit ve es¸i Lüsyen Hanım, Halit Ziya, Cenap S¸ahabettin, Hüseyin Cahit, Ahmet Has¸im, Peyami Safa gibi edebiyatçılar, I·brahim Çallı, Nazmi Ziya, Abidin Dino, Seniha Hanım, Meliha Fuat Hanım, Pakize Hanım gibi sanatçılar vardı. Yani jüri üyesi sayısı, yarışmacı sayısını geçiyordu.

Sonuçta, Hızır Yangın Söndürme Cihazları mümessili Halis Bey’le ev hanımı Ferhunde Hanım’ın 18,5 yaşındaki kızları 5 numaralı aday Keriman Halis, yeni ‘Türkiye Güzellik Kıraliçası’ seçildi.

 (1932 Türkiye ve Dünya Güzeli Keriman Halis Hanım)

Kara kaşlı, kara gözlü, parlak uzun ve siyah uzun saçlı ve bembeyaz tenli, hakikaten çok güzel bir kızdı Keriman. Daha sonra Hikmet Feridun (Es)’in yazacağı gibi “küçük, bembeyaz ve son derece yumuşak elleri vardı…. Şayan-i hayrettir. Mis Türkiye mevcut sinema artistlerinden hiç birisine benzemiyordu. Ne Greta Garbo’ya, ne Marlen Ditrih’e, ne Billy Dov’a, ne Jean Gravford’a, ne de Lilyan Harvey’e…” Yazara göre “çitlembik kızım” diye sevilecek biriydi Keriman Halis. “Cici kız” güzelliğinin en güzel örneğiydi… Nişantaşı’ndaki Fevziye Mektebi’nde bir kaç yıl okuduktan sonra “artık bu kadar eğitim yeter, biraz da evde okusun” diyen babası kızını bizzat götürüp kaydettirmişti yarışmaya. Bu ilginçti aslında çünkü Halis Bey’in babası bir şeyhülislamdı. Halis Bey de elinden tesbihi eksik etmeyen biriydi. Keriman’ın babasını ikna etmesi babaannesi sayesinde olmuştu…

Jüri heyeti adına Halit Ziya (Uşaklıgil) Bey şöyle hitap etti kraliçeye:

“Talih sizde deg?il, sizi intihap eden hakem heyetindedir. Çünkü bu s¸erefe cidden layıksınız ve Türk güzellig?ini hakkile temsil ediyorsunuz. Türkiye, öteden beri birçok iftiralara ve bühtanlara maruz kalmıs¸tı. Bilhassa necip, zeki ve münevver Türk kadını hakkında öteden beri pek yanlıs¸ fikirler dönüp duruyordu. Siz, Türk hanımlıg?ına ne oldug?unu Garbe bizzat tanıtacaksınız. Heyet namına sizi tebrik ve muvaffakiyetinizi temenni ederim.”

O gece Taksim’de halka açık bir davet verildi. Taksim’e bir sahne kuruldu, çevre semtlerden geliş kolay olsun diye hareket saatleri değiştirildi, ek seferler kondu. Cumhuriyet gazetesine göre o gece Taksim’de 20 bine yakın kişi toplanmıştı. Kalabalık heyecanla yeni güzeli beklerken birden ışıklar söndü ve İstiklal Marşı çalmaya başladı, perde aralandı ve jüri başkanı Peyami Safa’nın kolunda Keriman Halis göründü.

“YAŞASIN MISS TURKEY”

Ama geçmiş yıllarda yarışmaları ‘milli görev’ olarak tanımlayan basın bu sefer pek alaycıydı. Örneğin Son Posta gazetesine göre Keriman Halis ‘Türkiye güzeli değil, olsa olsa Cumhuriyet gazetesinin güzeli’ sayılırdı! Zaten topu topu sekiz aday arasından seçilmişti. Köroğlu gazetesinin başyazarı Burhan Cahit (Morkaya) Bey’e göre “Olimpiyatlara yolladıg?ımız bir futbol takımının ag?lanacak kadar elim bir mag?lubiyeti nasıl aksi bir tesir bırakırsa mesela güzellik müsabakalarına is¸tirak ettirdig?imiz bir Türk güzelinin dünya güzelleri arasında alacag?ı fena notlar da aynı neticeyi” verecekti.

Ancak Yine de, baba-kız (ve de enişte) Belçika’nın Spa kentinde yapılacak yarışmaya katılmak üzere Simplon Ekspresi’ne (eskinin ünlü Şark Ekspresi) binerken foto muhabirleri Halis Bey’in yüzündeki gururu ve güzel Keriman’ın heyecanını tespit etmek için yarış halindeydiler.

Cumhuriyet gazetesi Belçika’da yaşananları gün gün naklediyordu. Gazeteye göre “boyadan, makyajdan şikayetçi olanlar, Keriman Hanımı çok beğeniyorlardı. İşte Türk güzeli, işte tabii güzel!” diyorlardı.

(Keriman Halis iki ülkenin güzeli ile Belçika-Spa’da)

Güzeller jürinin karşısına alfabetik sırayla alınmışlardı. Önce Alman güzeli girmis¸ti ve bir masaya çıkmıs¸tı. Madam De Waleffa, Alman güzelinde jartiyer ve sütyen olup olmadıg?ını kontol ettikten sonra jüriye açıklamada bulunmus¸, ardından da aynı biçimde dig?er yirmi yedi güzel birbirlerini takip etmis¸lerdi. Sonuç ertesi gün açıklanacaktı.

Keriman Halis daha sonra yarışma gününü (30 Temmuz 1932) şöyle anlatacaktı: "Önce kadınlardan meydana gelen bir jüri önüne çıktık. Burada inceden inceye kontrolden geçtik. Sonra bir tiyatro salonunda esas yarışmaya girdik. 28 ülkenin güzeli teker teker boy göstererek gelip geçtiler... Ve sonunda iki güzel kaldık. Ben ve Almanya güzeli. Son gün yalnız Alman güzeli ve beni tekrar görmek istediler. Üzerime kırmızı renkte bir tuvalet giymiş, yakasına da beyaz kurdela takmıştım. Memleketimizi bayrağımızın renkleriyle tanıtmaya çalışıyordum. Son an gelip çattı. Jüri başkanı ayağa kalktı. Elindeki kırmızı mühürlü zarfı büyük bir itina ile açtı. Tiyatroda büyük bir sessizlik hüküm sürüyordu. Heyecandan düşüp bayılabilirdim. Neyse, zarf açıldı... Bütün tiyatro salonu,  “Yaşasın Miss Turkey!” sesleriyle inledi…" Ertesi gece törenle bir önceki yılın kraliçesinde kupa teslim alındı.

Avrupa mutluydu çünkü yeni Türkiye Cumhuriyeti Batı tarzı modernleşme projesine bağlılığını ispat etmişti. Rejim mutluydu çünkü topu topu 10 yıl içinde yaşmaklı ve çarşaflı kadından tayyörlü kadına, haremdeki kadından podyumdaki kadına geçiş, Avrupa’da tescil edilmişti! Aile mutluydu çünkü “kızları milli bir vazife yerine getirmişti.” Basın mutluydu çünkü yazacak çok şey vardı. Cumhuriyet gazetesi mutluydu çünkü “olsa olsa Cumhuriyet gazetesinin güzeli” dedikleri Keriman Halis “dünyanın güzeli” seçilmişti. En çok da jüri başkanı Peyami Safa mutluydu çünkü seçim sırasında kendisini alaya alan gazetecilere sivri diliyle ağzının payını verme fırsatı çıkmıştı.

Nitekim ailenin Fındıklı semtindeki evi gazetecilerin ve ziyaretçilerin hücumuna uğramıştı. Gazeteler Keriman Halis’in ‘hususi özelliklerini’ saymakta yarışıyorlardı: “Feyzi Ati Lisesi’ne gitmiş ve orta tahsilini orada yapmıştır.” “Biraz Fransızcası olan müzik aletlerinden en çok piyanoyu seven ve piyano çalan bir kızdır.” “Ama asıl başarısı, iyi bir ev kızı oluşundadır. Çok maharetlidir kendisi.” “Akrabalarının tarifiyle ‘dehşetli’ bir ev kadınıdır. Ev işleri ona fevkalade büyük zevk vermektedir.” Çok iyi yemek yapar ve harika dikiş diker.”, “En sevdiği çalgı aleti piyanodur”, “Reşat Nuri’yi çok sever”,  “Pek merhametlidir, bir zamanlar apartman kapıcısının karısı iyileşinceye kadar bodrum katından ayrılmamıştır…” İktisat ve Tasarruf dergisi “Türk güzeli niçin cihan güzeli oldu? Çünkü Türk güzeli Türk üzümü, Türk fındığı, Türk inciri ile beslendi” diye yazmıştı. Görüldüğü gibi ideal Cumhuriyet kızıydı Kerimancık. Az buçuk tahsilli, mükemmel bir ev kadını, iyi bir eş ve anne adayı, müzikten anlar, hümanist….

Yarışmaların destekçisi Atatürk de çok mutluydu sonuçtan. Öyle ki 3 Ağustos 1932 günü Cumhuriyet gazetesine verdiği özel demecinde ‘Keriman Ece’ dediği kızımızın başarısına değindi ve 1930’ların ırkçılıkla flört eden milliyetçiliğiyle uyumlu şu cümleleri sarfetti: “Türk ırkının necip güzellig?inin daima mahfuz oldug?unu gösteren dünya hakemlerinin bu Türk çocug?u üzerindeki hükümlerinden memnunuz. Fakat Keriman ECE, hepimizin is¸ittig?i gibi söylemis¸tir ki; O, bütün Türk kızlarının en güzeli oldug?u iddiasında deg?ildir. Bu güzel kızımız, ırkının kendi mevcudiyetinde tabii olarak tecelli ettirdig?i güzellig?ini dünyaya, dünya hakemlerinin tasdikiyle tanıttırmıs¸ olmakla elbette kendini memnun ve bahtiyar addetmekte haklıdır. Türk milleti, bu güzel çocuğunu süphesiz samimiyetle tebrik eder. Cumhuriyet gazetesi bu meselede Türk ırkının diger dünya milletleri içinde mümtaz olan asil güzelliğini göstermek teşebbüsünü takip etmiş ve bunu dünya nazarında muvaffakiyetle intaç eylemiştir. Ondan dolayı bittabi bu vesile ile de takdir ve tebriklerimize hak kazanmıştır. Şunu da ilave edeyim ki, Türk ırkının dünyanın en güzel ırkı olduğunu tarihi olarak bildiğim için, Türk kızlarından birinin Dünya Güzeli intihap edilmiş olmasını çok tabii buldum…”

Cumhuriyet gazetesinin yazarları bundan sonra coştukça coşacaktır.

Güzelimiz ve refakatçileri Belçika ve Fransa’da pek çok etkinliğe katıldıktan sonra ancak 31 Ağustos’da Türkiye’ye döndü. Devlet ve özel sektör temsilcilerinden oluşan yüksek bir heyet kendisini Hadımköy’de karşıladı, ardından Sirkeci’de 30 Ağustos Zafer Bayramı vesilesiyle verilen tatilden yararlanan binlerce İstanbullunun katıldığı daha geniş bir karşılama yapıldı. Cumhuriyet gazetesi iki olayı şöyle birleştirmişti: “Bu zafer de, bütün milli ve medeni zaferlerimiz gibi 30 Ag?ustos zaferinin bir neticesidir. Eg?er, Gazi’nin akılları durduran kudreti, efsanevi bir dev pençesi gibi düs¸manı gög?sünden itip denize dökmeseydi, tekkeleri yıkmasaydı, medreseleri devirmeseydi, Türk kadınının yüzü, peçenin siyah bulutundan sıyrılıp tılsımlı bir mehtap gibi dünyanın gözlerini nasıl kamas¸tırabilirdi?”

YARIŞMALARIN YASAKLANMASI

1932 yılının büyük coşkusuna rağmen, bu büyük başarıyı tekrarlayamama korkusuyla olsa gerek ertesi yıl aynı heves yoktu. 1933 yılında düzenlenen son güzellik yarışmasını Nazire Hanım kazandı ancak seçilişiyle ilgili şike dedikoduları ayyuka çıkmıştı. Bunun üzerine romancı milletvekili Aka Gündüz, “Güzellik müsabakaları men edilecek. Bu gibi müsabakalar Monmarter kabarelerinde oluyor. Temiz Türkiye buna müsait değildir. Artık müsabakaların yapılmaması için bir kanun layihası teklif edeceğim” dedi. Hakikaten de 1947 yılına kadar bir daha ‘güzellik yarışması’ lafı ağza alınmadı. Bu tarihten günümüze kadarki yarışmaları merak edenler Gazanfer İbar’ın kaynakçadaki yazısına bakabilir…

Bu hikayeden çıkarılacak pek çok kıssa var. Bunları bir kaç cümlede özetlemek kolay değil ama Cumhuriyet’in erkekleri modernleşme projeleri için mihenk taşı olarak seçtikleri Cumhuriyet kadınlarını, yeni Cumhuriyet’in ne kadar ‘medeni’ olduğunu dünyaya ilan etmek için, önce ‘milli görev’ deyip sahneye sürmüşler, misyon tamamlanınca da, bu tür müsabakaların ‘milli hasletlerimize uymadığını’ keşfederek sahneden çekmişlerdi, Cumhuriyet’in kadınlarına ise kendileri hakkında verilen bu saçma sapan kararlara uymak kalmıştı. Ancak bu garip süreçte bile bireyselleşme yolunda önemli kazanımlar elde etmişlerdi…

Özet Kaynakça: Pınar Öztamur, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Güzellik Yarışmaları ve Feminen Kadın Kimliğinin Kuruluşu”, Toplumsal Tarih, S. 99, Mart 2002, s. 46-53; Dog?an Duman, Pınar Duman, “Ku¨ltu¨rel Bir Deg?is¸im Aracı Olarak Gu¨zellik Yarıs¸maları”, Toplumsal Tarih, S. 42,  Haziran 1997, s. 20-26; A. Hanife Kocakaya, “Atatürk Dönemi Güzellik Yarışmaları ve Keriman Halis”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İnkilap Tarihi Enstitüsü’nden kabul edilmiş yüksek lisans tezi, 2009; Gazanfer İbar, “Unutulan Tescilli Güzeller”, Atlas Tarih, Haziran 2010; Mehmet Ö. Alkan ve Cengiz Kahraman, “İlk Pop-Star Yarışmaları ve Güzellik ‘Kıraliça’ları: Türkiye Güzeli Mübeccel’im Ben….”, Toplumsal Tarih, S.124, Nisan 2004, s. 68-71; Gökhan Akçura, Unutma Beni, Ivır Zıvır Tarihi 1, İstanbul: Om Yayınları, 2001, s. 229-261.



.

Dağdaki Efes, Kirkidje, Kırkıca, Çirkince, Şirince

 Sevan Nişanyan'ın, Şirince'deki restorasyon faaliyetleri sırasında bazı prosedürlere uymadığı, daha doğrusu uyamadığı için kesinleşmiş 11,8 yıl hapis cezasını çekiyor. Sevan'a yapılan bu 'negatif ayrımcılık' yetmezmiş gibi, şimdi de restore ettiği evlerin bir bölümü için yıkım kararı çıkmış. Bu devlet, bu iktidar, bu güzel insanlara, bu güzel köye, bu güzel evlere neden düşman?

TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Genel Başkanı Nevzat Ersan, Türkiye'deki 20 milyon yapının yüzde 60’nın kaçak olduğunu iddia etti. Kaçak yapı yapmak, kanunlarımıza göre bir suç ama ülkemizde kaç kişinin bu suçtan hapiste olduğunu bilmiyorum. Bildiğim, Ankara’nın çevresinde bomboş pek çok arazi olduğu halde, Atatürk Orman Çiftliği’nin ortasına, binlerce ağaç sökülerek dikilen Ak Saray’ın ruhsatsız olduğu ve CB Erdoğan’ın Ak Saray için yıkım kararı veren yargıya seslenerek “güçleri yetiyorsa yıksınlar” dediği, kimsenin gücü yetmediği için binanın ruhsatsız olarak hizmete açıldığı ve bu nedenle kimsenin hapse girmediği…. (Sürecin özetini okumak için tıklayın)

Aynı şekilde bir başka bildiğim ise, gazeteci, yazar, dilbilimci, düşünür, turizmci, eylemci Sevan Nişanyan’ın, Şirince’deki restorasyon faaliyetleri sırasında bazı prosedürlere uymadığı, daha doğrusu uyamadığı için (çünkü bürokrasinin böyle aykırı insanlar söz konusu olduğunda ne gibi engeller çıkarma kapasitesinde olduğunu hepimiz tahmin edebiliyoruz) kesinleşmiş 11,8 yıl hapis cezasını çekmekte olduğu… Yakın dostlarının söylediğine göre karar aşamasında başka davalar da varmış ve kaldığı hapishanelerdeki fiziki koşullar ve gördüğü muamele hiç de hoş değilmiş… Sevan’a yapılan bu ‘negatif ayrımcılık’ yetmezmiş gibi, şimdi de restore ettiği evlerin bir bölümü için yıkım kararı çıkmış. Sanki devlet Sevan Nişanyan’ı  hem fiziken, hem ruhen ezmeye, yok etmeye ant içmiş… “Dayan Sevan, dayan dostum!” demekten başka bir şey gelmiyor ne yazık ki elimden…

ANTİK DÖNEM

Antik dönem kaynaklarında Klaseas Vadisi içinde, ‘Dağdaki Efes’ adıyla anılan ve tarih içinde kaynaklarda Kirkidje Kyrkindje, Kirkindsche, Kirkidje, Kırkıca, Kırkınca, Çirkince ve nihayet Şirince diye geçen yerleşimin kuruluş tarihi bilinmese de, genel kanı MÖ. 5. yüzyılda Efes kentinin dağılıp limanın Kuşadası’na (Frenklerin deyişiyle Scala Nova’ya) taşınmasından sonra, Menderes nehrinin getirdiği alüvyon ve taşkınlardan kaçan küçük bir grup tarafından kurulduğu yolunda.

Şirince’de bilinen en eski yapı, Helenistik dönemden kalma. Büyük bir olasılıkla Efes kentinin kurulduğu Lysimakhos çağına ait olan kule Bizans döneminde değişikliğe uğramış. Bugün yörede Mabed Kilise veya Manastır olarak biliniyor. Mağara Deresi Kilisesi, Elemen Mevkii Kilisesi gibi halk yapımı basilikalar da bu dönemde yapılmış olmalı. Köydeki bir şeftali bahçesinde bulunan ve üzerinde Georgios (Yorgo) yazılı pişmiş topraktan ekmek damgası ise Bizans döneminin hatırası. Yine Roma-Bizans döneminden kalma su kemerleri ile Karıncalı Yokuş Yapısı ve Cibe adı verilen, işlevi henüz anlaşılamayan diğer yapı kalıntıları var. Bölgede ayrıca Kuşini, Kurudağ (Damlataş) ve Sütini adlı üç de mağara var.

“YERLEŞTİĞİNİZ YER GÜZEL Mİ?”

Rum (Anadolu) Selçuklu Devleti’nin bakilerinden Aydınoğulları’nın yöreye gelmeleri ve Ayasuluk’u (Selçuk Kalesi çevresi) merkez edinmeleri sırasında, yani 1300’lerin başlarına atıf yapan bir rivayete göre azat edilen bir grup Bizans bakiyesi Rum, kendilerine gösterilen bu yere yerleştikten sonra civar köydekilerin “yerleştiğiniz yer güzel mi?” sorusuna “Çirkince” diye cevap vermiş güya. Köylerini gerçekten çirkin buldukları için mi, yoksa soranlar göz dikmesin diye mi böyle dediklerini elbette Allah bilir. Ama o tarihten sonra da Kirkidje Kyrkindje, Kirkindsche, Kirkidje, Kırkıca, Kırkınca demeye devam etmiş halk ve seyyahlar. (Ben de, ille de tek isim kullanmak zorunda hissetmeyeceğim bundan böyle.)

Nitekim 1698-1702 arasında İzmir’de faaliyet gösteren Levant (Turkey) Company adlı şirketinin papazı, bilgin, seyyah Edmund D. Chisull “Türkiye Gezisi ve İngiltere’ye Dönüş” adlı kitabında köyden bahsediyor. Papaz ve yanındakiler 21 Nisan 1699’da başladıkları uzun seyahatleri sırasında ahalisinin neredeyse tamamı Hıristiyan olan ‘Kirkidje’ye uğramışlar. Gerisini Chishull’dan dinleyelim: “(…) atlarımızla Efes hisarının altından birbuçuk saat süren yorucu ve uzun ama zevkli bir yoldan ve çağlayanlı bir derenin bulunduğu iki tepe arasında gittik. Her iki yanımızda sarkan mersin, zakkum, katırtırnağı, erguvan, leylâk ve diğer haz verici ağaçların koyu gölgeleriyle ağırlandık (…) Köyün papazı bize, güya İncil yazarlarının el yazılarını göstermek istedi. Havarilerin İşleri kitabında açıklanan yedi papaz yardımcısından biri olan Prochorus tarafından yazıldığını iddia ettiği bir İncil gösterdi. İncelememiz sonucunda harflerin eski, belki 6. veya 7. yüzyıldan kalma olduğunu gördük. Kitap, ya İncil’in kopyası ya da bir dua kitabıydı….”

DİDO SORİTİYU’NUN KIRKICASI

1821 yılında Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla Rum nüfus, merkez tarafından baskı altına alınmış ama Aydın Vilayeti’nde Rum nüfusunu 1880’lere dek artış göstermiş. Bu dönemde yaklaşık 5000 Rum’u barındıran 1.800 haneden oluşan Çirkince, incirleriyle meşhur önemli bir merkez haline gelmiş: “Şu yeryüzünde cennet diye bir şey varsa, bizim Kırkıca o cennetin bir parçası olsa gerekti. Ormanlarla kaplı dağlık bir bölgede kuruluydu köy. Önümüzde denize kadar göz alabildiğine uzayan Efe ovası (…) Kendi arazisinin efendisiydi her köylü. İki katlı bir evi vardı herkesin. Ayrıca ceviz, badem, elma, armut, kiraz ağaçlarıyla ve sebze bahçeleriyle çevrili, yazlık bir evi vardı. Ve hiç kimse bahçesini çiçeklerle donatmayı ihmal etmezdi. Ve dört bir yandan fışkıran akarsuların ne kış, ne yaz kesilmezdi türküsü. (...) Yavaş ama sağlam bir gelir kaynağıydı zeytinyağı. Ama incir... köylünün kemerini altınla dolduran incir. Sadece Aydın ilinde değil, bütün Doğu’da, Avrupa ve Amerika’da bile ün salmış incirlerimiz. Derisi var mı, yok mu anlayamazdınız, öylesine inceydi; Anadolu’nun o canım güneşiyle ballanmıştılar.”

Bu satırlar Benden Selâm Söyle Anadolu’ya isimli anı-romanın, Kırkıca’da yaşamış Yunanlı yazarı Dido Sotiriyu’ya ait. Sotiriyu, bundan sonra sayfalar dolusu anlatıyor köyün adetlerini, yortularını, yaşam kültürünü… Ama bu mutluluk çok sürmemiş. Önce İttihatçıların Teşkilat-ı Mahsusa’nın öncülüğündeki Rum Kaçırtması’yla huzurları bozulmuş. (Ayrıntılı bilgi için: “Hem gavur, hem güzel İzmir”,  (okumak için tıklayın)

1914’de Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Köyün Rum gençleri Amele Taburu denilen özel çalışma birliklerine kaydedilmiş. Bir yandan taburlardaki zorlu hayat bir yandan milliyetçi düşünceler, taburdan kaçanların sayısı arttırmış,  Kırkıcalılardan dağlarda çetelik yapanlar da olmuş, Yunanistan’a sığınanlar da…

Savaş sonrasını da Dido Sotiriyu’dan dinleyelim: “Almanlar mühimmat depolarını olduğu gibi eski Efes’te bırakmışlardı. Mondoros Mütarekesi’nin emrettiği gibi, bu depoları müttefiklere teslim etmekle görevli Türk jandarmaları ise kaçmıştı. Ve Kırkıca Köyü’nün sakinleri, karanlık bastırdığı andan itibaren eski Efes’in yollarını arşınlayarak depolardaki bütün silâh ve patlayıcı maddeleri köye taşıdılar. Ve ancak o vakit hür hissettiler kendilerini. Kamburu çıkmış sırtlar birden düzeldi…”

Yine Sotiriyu’ya göre 15 Mayıs 1919’da İzmir’i işgal eden Yunan Ordusu Kırkıca’da büyük bir coşkuyla karşılanmış. Kendini Yunanlı kabul ederek Yunan Ordusu’na gönüllü asker olarak yazılan Kırkıcalı, Urlalı, Bornovalı, Kuşadalı Rum gençlerin başına Yunanlı subaylar verilerek bağımsız alaylar oluşturmuşlar. 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Antlaşması, Müttefiklerle bir olup Batı Anadolu’yu paylaşmak hülyasındaki bu gençleri daha da cesaretlendirmiş. Ancak 30 Ağustos 1922’deki Büyük Taarruz ve bunun ardından 9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınması sırasında Ege’deki Rum köylülerin çoğu Yunanistan’a doğru yola çıkmışlar, ya da çıkartılmışlar.

Sotiruyu açıkyüreklilikle sayar döker her iki tarafın da hatalarını: “Yeknesak çan sesleri işitiyorum. Devenin o yumuşak, o edalı yürüyüşüne işarettin bu çan sesleri! Hörgücünd üzüm küfeleri, kuru incir sandıkları ve zeytin çuvalları, pamuk ve ipek balyaları ve şarap fıçıları taşıyıp gelen devenin! Deveci heyyy! (…) Şevket! tanımadın mı yoksa beni? Ben senin dostun… ben senin arkadaşın! Yıllarca birlikte gülüp, beraber ağladık… Ne yapıyor Şevket? Ah Şevket, Şevket! Vahşi birer hayvan kesildik! Karşılıklı hançerledik, paramparça ettik yüreğimizi! Durur dururken!.. Ve sen… Kör Mehmed’in damadı. Hele sen! Niye öyle tiksinerek bakıyorsun yüzüme? Öldürdüm evet seni, ne olmuş! Ve işte ağlıyorum… Sen de öldürdün! Kardeşler, dostlar, hemşeriler… Koskoca bir kuşak, durup dururken katletti kendi kendini!… Bütün bu çekilen acı, kötü bir rüya olsaydı ah! Ve yanyana, omuz omuza verip yürüseydik tarlalara doğru yeniden! Sakakuşlarının türküsüyle şenlenen ormanlara doğru yürüyebilseydik! Ve her birimizin sevdiceği kendi kolunda, çiçeklere bürünmüş kiraz bahçelerinden gülümseyerek çıkıp, yanyana eğlenmek üzere, şenlik meydanlarının yolunu tutabilseydik!… Anayurduma selam söyle benden Kör Mehmed’in damadı! Benden selam söyle Anadolu’ya… Toprağını kana suladık diye bire garezlenmesin… Ve kardeşi kardeşe kırdıran cellatların, Allah bin belasını versin!…”

Köydeki son haneler de 1924’teki Mübadele sırasında boşalacaktır. Şirinceliler Yunanistan’a giderken (çoğu Katerini’nin Nea Efesos köyüne yerleşmiştir) Selânik, Kavala ve Provusta’dan gelen Türklerin buraya yerleştirilmeleriyle köy yeniden canlanmaya başlar güya.

1928’de köyü ziyaret eden, dönemin İzmir Valisi Kâzım Dirik, öğretmen Suat Bey’in yazıp besteledigi bir marşın sözlerinden esinlenerek, köyün adını Şirince olarak değiştirir, belki de eski günlere daha çabuk dönülür umuduyla…

SABAHATTİN ALİ’NİN ‘ÇİRKİNCE’Sİ

Peki eski günlere dönülmüş müdür? Bunu da Sabahattin Ali’nin 1947’de yayımlanan “Çirkince” adlı hikayesinden öğrenelim:

“(…) ‘Safa geldiniz! Buyurunuz bir kahve içelim! diyerek yanıbaşındaki iskemleye çöktü. Ben, günümün geri kalan kısmını, onun hicviyelerini ikinci defa dinlemeye hasretmek korkusuyla bir türlü oturamayarak: ‘Teşekkür ederim, fakat ben bir at bulup Çirkince’ye kadar gitmek istiyordum’ diye mırıldandım. (…)

Biraz durup kendi kendine söylenirmiş gibi dudaklarını kıpırdatarak tespihini çektikten sonra yüzüme baktı: ‘Mamafih Çirkince’ye gitmenizi tavsiye etmem. Şimdi orda birkaç muhacir ailesinden başka kimse yok. Sıcakta boşuna yorulacaksınız!”’

‘Önemli değil!’ ‘Gene de siz bilirsiniz… Mademki bir kere azmettiniz… Kendiniz görüp hükmünüzü veriniz!’

Bu son sözleri söylerken, ak sakallarıyla cıgaradan sararmış bıyıklarının arasında tuhaf bir gülümseme geçer gibi oldu. Fakat ben bunun üzerinde durmaya vakit bulamadan o, önümüzden geçen bir çocuğu çağırarak at getirtmek üzere damadına koşturdu. (…)

İsmini hatırlayamadığım ihtiyar öğretmenin lügatlı konuşmalarını daha fazla dinlemeye fırsat kalmadan eski bir Çerkez eyeri kapatılmış doru bir kısrak önümüze çekildi. Atladığım gibi Çirkince’nin yolunu tuttum.

Ovada atı süratliye kaldırdım. İki yanımda, incirlerin altında, hasırlar üzerine yemişler serilmişti. Yol kenarında, kirli beyaz gömlekli, donsuz çocuklar, ellerinde birer çomakla, hayvanın nallarından kalkan tozda kayboluverdiler. Bayıra tırmanmaya başlayınca otuz sene evvel geçtiğim yolu çok güzel hatırladım. Fakat o eski taş döşeli yol, şimdi bozulmuş, yer yer diz boyu çukurlarla dolmuştu. İki yanımızda uzanan zeytinlikler yıllardan beri sürülmediği için her tarafı ot sarmıştı. Dağa doğru yükseldikçe başlayan çamlıkların bir hayli seyrekleştiğini, taze kesilmiş, dört beş yaşında çam fidanlarının körpe yaralarında reçinelerin pıhtılaştığını fark ettim. Uzaktan ve yukarıdan bakınca Selçuk Ovası, Küçük Menderes yine eskisi gibi parlak renklerle uzanıyor, Cellat Gölü’nün yerinde şimdi tütün tarlaları ve kanallar görünüyordu. Fakat beş on sene önce açılan bu kanalların, sular bastıkça kenarlarındaki tarlaları kemirdikleri, köşelerinden bucaklarından birer parça alıp tekrar bataklığa çevirdikleri, şekillerinin bozulmaya başlamasından ve yer yer görünen sazlıklardan belliydi.

İçime, Efesos’un perişan hali karşısında duyduğum acıya benzer bir gariplik çöktü. Kimbilir Çirkince’yi de ne halde bulacaktım. Hatta bir aralık atı çevirip gerisin geriye dönmeyi bile düşündüm. Fakat tam bu sırada, bir dönemeci kıvrılır kıvrılmaz, çivitli beyaz evleri, iri çınarlarıyla köyü karşımda buldum.

Yıllarca görmediğim bir hasretime kavuşmuş gibi yüreğim hopladı. Sabahtan beri gördüklerimin ve duyduklarımın tesiriyle, artık Çirkince’yi de yerinde bulamayacağımdan korkmaya başlamıştım. Halbuki işte Çirkince, tıpkı otuz sene önceki gibi, güler yüzüyle orada duruyordu. (…)

Dizginleri o kadar şiddetle çekmişim ki, hayvan başını hızla geriye attı ve göğsüme çarptı. Bunun acısıyla mı, yoksa gördüğüm manzaranın tesiriyle mi bilmiyorum, birdenbire başım döndü, sersemledim, aşağı yuvarlanmamak için hemen indim ve alnımı eyere dayayarak bir müddet bekledim. Biraz kendime gelince, dizginleri dirseğime geçirerek yavaş yavaş köyün içine girdim.

Burası benim otuz sene önce gördüğüm, içinde en güzel günlerimi geçirdiğim yer değildi. Şu sağ tarafımda kapısız, penceresiz, çatısız yükselen dört duvar, bir zamanlar bahçesinde yüzlerce çocuğun oynadığı mektep olamazdı. Şu önümdeki ulu çınarın dibinde, böyle bataklık ortasında bir taş yığını değil, dört gözlü bir mermer çeşme olacaktı.

Köyü baştan başa dolaştım. Bu sekiz yüz evli küçük kasabada, şimdi belki elli aile bile oturmuyordu. Buraya mübadil olarak yerleştirilen muhacirler, tütüncü oldukları için incirlerini, zeytinliklerini yok pahasına satmışlar, hatta birçok ağaçları kışın kesip yakmışlar, sonra her biri bir tarafa dağılmışlardı. Ortalıkta insan görünmüyordu. Belki yirmi seneden beri el sürülmemiş gübre ve süprüntü ile kaldırımları görünmez hale gelen sokaklarda, bazan gözlerinin rengi bile anlaşılmayacak kadar kirli bir çocuk peyda oluyor, bir yabancının geçtiğini fark eder etmez, arkasından çekmeye çalıştıkları keçinin ipini bıraktığı gibi kayboluyordu. Yıllardır boş duran evlerin ne kapıları, ne pencereleri, hatta ne de döşemeleri kalmıştı. Sekiz on odalı koskoca evlerin sahipleri bile, pencerelerine tahta çiviledikleri bir yer odasına dolmuşlar, öteki odaların dolap kapılarına ve çerçevelerine kadar bütün tahta kısımları kışın söküp yakmışlardı. Onları, karlı havada birkaç yüz metre ötedeki çam ormanlarına gitmekten alıkoyan mukaddes tembellik karşısında garip bir ürperti duyarak dolaşmama devam ettim. İçinde insan bulunan bazı evlerin kapıları arkasından, yahut pencerelerdeki tahtaların arasından, ürkek gözlerin beni seyrettiğini fark ediyor ve her an biri yakama yapışıp: ‘Ne işin var burada?’ diye soracakmış gibi kuşkulu yürüyordum.

(…) ‘Siz ne zamandan beri bu köydesiniz?’ dedim. ‘Elli sene oluyor herhalde… Babam bu köye yerleştiğinde ben on beş yaşında vardım… Öyle ya… elli sene olacak.’

Şimdi onu iyice hatırlamıştım. Otuz sene önce bu köyde oturan tek Müslüman, bu Giritli kahveciydi. O da bizim misafir kaldığımız yüzbaşıyı, çocuklarını, hatta beni ve kardeşimi hatırladı. Buraya hangi hayalin peşine takılarak geldiğimi öğrenince gözlerini yüzüme dikti, hiçbir şey söylemeden, o da aynı hayalleri arayıp bulmak istiyormuş gibi daldı.

Sevgili bir ölünün başında bekleşen iki acılı insan gibi, konuşmaktan çekinerek, bir saat kadar karşı karşıya oturduk. Üç dört adım ötedeki hayvan kımıldadıkça nalların kaldırım taşlarından çıkardığı donuk, tok seslerden, bir de ulu çınarların yüksek dallarındaki hafif uğultudan başka aralıkta çıt yoktu.

Gitmek için doğrulurken dayanamadım, daha çok kendi kendime söyler gibi mırıldandım: ‘Bizim elimize geçen her yer böyle mi olacak!’

Karşımdaki, bir hakarete uğramış gibi yüzüme sert bir bakış fırlatarak adeta bağırdı: ‘Bizim ne kabahatimiz var be?’

Eliyle kalktığım iskemleyi işaret etti, kabahatli bir çocuk gibi hemen oturdum. O, gözlerinin sert, fakat aynı zamanda dalgın bakışını hep üstümde tutarak, devam etti:

‘Buraya getirip oturttukları mübadillerin de kabahati yoktu. İskeçe’nin, Kavala’nın tütüncüleri… zeytinden, incirden ne anlasınlar? Ağaç dediğin bakım ister, masraf ister… Kıymetini bilmeyene nimetini verir mi? Muhacirler iki sene üst üste mahsul alamayınca ya kestiler, ya sattılar… Cahillikle fakirlik bir olmuş, Sultan Süleyman’ın mülkü dağılmış… Zaten tefviz (bir malı birine verme) işleri de seneler sürdü. Dünyanın dalavereleri döndü. Gelenlerin çoğu meteliksizdi. Para yedirip işlerini gördüremeyince hepsi bir yana dağıldı… Ne olacak? Rumeli’nde koca çiftlik bırakan adama yüz ağaç zeytin düşmedi de, köyünde bir baskısı olan burada üç fabrikaya sahip çıktı. Senin anlayacağın, hakkı olan alamadı, hakkı olamayan binlerce aldı. Ama onlara yaradı mı? Ne gezer!.. Anafor malın kıymetini bilmediler, yok fiyatına elden çıkardılar. Buraların eskiden kalma bir iki derebeyi vardı. Kimi İzmir’de, kimi Ankara’da oturur… hepsini onlar kapattı… Emvali metrukeden, ağacı on kuruşa, on beş kuruşa zeytin, incir bahçesi satın aldılar… ‘Malımı satmam!’ diye inat edenler de en sonunda boyun eğdi. Ne yapsın?.. Para da, devlet de ağaların elinde. Bunlarla baş olur mu?.. Patronlar istemedikçe, kimse ağacının meyvesini toplatacak işçi bulamaz. Çoluk çocuk kendisi toplasa, yağını çıkartacak fabrika bulamaz. Evvela dört senelik mahsulünü, sonra kökünü satar, alır başını gider.-‘

Önündeki teneke masayı ezmek ister gibi yumruğunu bastı, gözlerini uzun müddet etrafta gezdirdi, sonra devam etti:

‘Burası eskiden ne idi, şimdi ne oldu!.. Ama sebebi var. Eskiden burada oturan herkesin kendine göre malı vardı. İncirden, zeytinden ne alırsa burda yer, burda bırakırdı. Bütün bu gördüğün dağların, ovaların nimeti hep burda kalırdı. Şimdi buraların sahibi olan beyler, ne alıyorlarsa başka yere götürüyorlar. Apartman dikiyor, köşk alıyorlar. Otomobillere, karılara yatırıyorlar. İşçilik diye burada bıraktıkları, aldıklarının binde birini tutmaz. Kalanlar da bununla işte bu kadar geçinebilir… O senin bildiğin Çirkince de işte bu hale gelir… Cennet gibi yerler virane oldu diye gavurda keramet, Müslümanda kabahat arama!.. Eskiden buraların sahipleri burada yaşar, burada işlerdi. Sen sahipli memleketi sahipsiz eden beylerin yakasına yapış… Bir daha da öyle demin konuştuğun gibi konuşma… Bizim elimize geçen her yer neden böyle olsun? Burası bizim elimize geçti mi ki? Merak etme, milletin eline bir şey geçmedi; ovalar, dağlar üç beş fırsat düşkününün elinde toplandı… İşte o kadar…”

Yerinden kalktı, önüne bakarak biraz durdu, sonra: ‘Haydi sana güle güle!’ diyerek kahveye girdi.

Bağladığım yerde huysuzlanmaya başlayan atı çözdüm, eski Çerkez eyerine atlayarak geldiğim yoldan geri döndüm. Gözlerimi hayvanın iki kulağı arasından ayırmamaya gayret ediyordum. Ovaya ininceye kadar neler düşündüm, hatırlamıyorum. Hayatımda kafamın içini bu derece bomboş bulduğum bir an yoktur. Selçuk’a varmadan önce ovada, tozlu yollarda, sağa, sola saatlerce dolaştım. Atı bazan kendi haline bıraktım, bazan çılgın gibi sürdüm. Nihayet, bütün vücudum sızlar bir halde, istasyona döndüm.. Vakit epeyce ilerlemiş olacaktı. İstasyon kahvesinde iki üç kişi oturmuş, domino oynuyorlardı. İhtiyar öğretmen bir köşede, çenesini bastonuna dayamış, uyukluyor gibiydi. (…) Masanın başında bir müddet hiç konuşmadan oturduk. Sükutu ilk bozan o oldu:

‘Nasıl? Çirkince’yi gördünüz mü?’ ‘Evet, gördüm!’

Bu sözlerin ağzımdan bir küfür gibi çıktığını fark ettim, adamcağızı kırmış olmayayım, diye yüzüne baktım. Bana, ‘Kendiniz görüp hükmünüzü veriniz’ dediği zamanki gibi garip bir gülümseyişi vardı. (…)

Gitmek üzereyken durdu, tekrar bana döndü. ‘Müsaade buyurursanız’ dedi, ‘zatıalinizi haddim olmayarak bir hususta tenvir edeyim. Teşrif buyurduğunuz köye hala Çirkince diyorsunuz. Halbuki orası artık Çirkince tesmiye edilmiyor. Kaza kaymakamı ile parti erkan-ı devr-i cumhuriyette böyle güzel bir vatan köşesinin adını Çirkince olarak bırakmayı uygun bulmadılar, Dahiliye Vekaleti’ne müracaat ederek değiştirttiler. Şimdi oranın ismi Şirince’dir… Ya… Şirince…” (Öykünün tamamını okumak isterseniz tıklayın)

(Aliye, Sabahattin ve Fili Ali. Sabahattin Ali’nin trajik yaşam öyküsü için: “Faili devlet: Sabahattin Ali, Musa Anter, Uğur Mumcu, Hırant Dink” okumak için tıklayın)

MÜJDE-SEVAN’IN ŞİRİNCESİ

İşte 1940’larda Şirince böyle hüzünlü bir yermiş… Muhtemelen sonra da böyle hüzünlü bir yer olmuş. Bu yüzden, Müjde Tönbekici’nin 21 yaşında, meraklı bir üniversite öğrencisiyken neden Şirince’ye vurulduğunu, sonra buraya neden yerleştiğini anlamak benim için kolay olmamıştı. Ama sonra öğrendim ki, Dido Sotiriyu’nun kitabıymış onu Şirince’ye çeken… Müjde Tönbekici daha sonra dünyanın en ilginç adamlarından biri olan Sevan Nişanyan’la tanışacak, Şirince macerası bambaşka bir yöne evrilecekti. Evlilik, üç çocuk, Sabahattin Ali’nin tarif ettiği türden, yok olmaya yüz tutmuş tarihi evlerin restorasyonu, Müjde Tönbeki’nin tabiriyle “bir dördüncü çocuk olarak Nişanyan Otel’in kuruluşu”... Sonra, duyunca hepimizi sarsan, Nişanyan çiftinin evliliklerini bitirmesine neden olan o olay, sonra Sevan Nişanyan’a açılan davalar, 11,8 ay hapse mahkum olması ve hapse girmesi… Şimdi de Nişanyan Evleri için çıkan yıkım kararı…. Bütun bunlar için ayrıntılı bilgiyi birinci elden, Müjde Tönbekici’nin tatlı dilinden öğrenmek isterseniz Milliyet gazetesindeki şu röportajı (okumak için tıklayın) ve/veya Agos’taki şu röportajı okuyun... (Okumak için tıklayın)

Ve sonra hep birlikte şu sorulara cevap arayalım: Bu devlet, bu iktidar, bu güzel insanlara, bu güzel köye, bu güzel evlere neden düşman? 

.

Söylence, bayram ve serhildan olarak Newroz

 “Newroz nedir? Bir bayram mı, bir söylence mi? Ya d Avrupalıların söyleyişiyle bir mitiko-ritüel mi? Ya da Newroz ideolojilerin içine gizlendiği imgesel ve simgesel bir barınak mı? Newroz kime, kimle ait? Onu bir aidiyete bağlamak mümkün mü? Öyleyse Kürtlere mi ait, Türklere mi, yoksa Farslara mı? Ya da tüm dünyanın ve tüm halkların mı? Kralların bayramı mı, halkın mı? Newroz’un öyküsü, salt kurmaca bir öykü mü? Yoksa söylence olmakla beraber, kimi tarihsel olay ve kişileri içine almış mı? Almışsa bu kişiler kimler, bu olaylar neler?”

Gürdal Aksoy, Bir Söylence, Bir Tarih NEWROZ adlı kitabına böyle başlıyor. Sonra da şunu diyor: “Bütün bu soruları, bir Giriş yazısında yanıtlamaya ve bunları tek tek analiz etmeye kalkışmak, fazla iddialı olur. Biz burada, dikkatleri celbeden birkaç soruya yanıt aramaktan öte bir şey yapmayacağız.”

Ben de bu yazıda bütün sorulara cevap veremeyeceğim elbette. Üzerine ciltler yazılacak Newroz, Dahhak, Demirci Kawa gibi konulara dair köşe taşlarını dizmeye çalışacağım sadece. Aslında bu konuyu daha önce yazmıştım. (“Geleneğin icadı: Newroz ve Nevruz” Okumak için tıklayın) Ama okurlardan veya sosyal medyadaki izleyicilerimden iki yıldır yılın bu aylarında, “Newroz’la ilgili bir yazı yazacak mısınız?” ya da “Niye hiç Newroz’a değinmiyorsunuz?” türünden tepkiler alınca veya Murat Yetkin’in dünkü Radikal yazısındaki gibi entelektüellerin bile konuyu son derece yüzeysel değerlendirdiğini görünce, yazıyı tekrarlamanın faydalı olacağını düşündüm. Bu sefer ilk yazıdaki bazı eksikleri tamamlamaya, bazı fazlalıkları atmaya ve bazı hatalarımı düzeltmeye çalışacağım. Yazıda bazı kelimelerin ayrılmaz parçası olan inceltme işaretleri kullanmadım, çünkü internete aktarılırken, sorun yaratıyordu.

Akitu, Purulliya, Paskalya

Bugün ülkemizde esas olarak Kürtlerin yazdığı şekliyle Newroz, esas olarak Türklerin yazdığı şekliyle Nevruz Farsçada “yeni gün” (Nev= yeni, roz= gün) anlamına geliyor. (Bundan böyle Newroz diye devam edeceğim.) Çeşitli Orta Asya dillerinde ufak tefek farklılıklarla (Noruz, Noruz, Naras, vb.) karşımıza çıkan Newroz, gece ile gündüzün eşit olduğu ilkbahar gündönümünün (ekinoks) ilk günü, yani 21 Mart günüdür. Eskiden pek çok kültürde 21 Mart yılbaşı günü sayılırdı. Örneğin Babillilerin Akitu bayramı, Hititlerin Purulliyas festivali bir çeşit Newroz töreni idi. Daha yakın yüzyıllarda özellikle tarım topluluklarının yeni yıl başlangıcıdır. Bugün İran’da, Afganistan’da, Azerbaycan’da ve pek çok Orta Asya (Türkî) devletinde yeni yıl 21 Mart’ta başlar. Zerdüştlerde, Alevilerde, Bahaîlerde Newroz kutsal gündür. Hıristiyanlar İsa’nın çarmıha gerilişinden üç gün sonra yeniden dirilişinin 21 Mart’ta veya ondan sonra dolunayın çıktığı ilk pazar gününe rastladığına inanırlar. O gün Hıristiyanların en büyük bayramı olan Paskalya’dır. Dahası, bazı kültürlerde ‘ilkbahar gündönümü’ (21 Mart) ile ‘sonbahar gündönümü’ (23 eylül) yer değiştirmiştir. Ama daha karışık durumlar da var.

 
Firdevsi’nin Şehnamesi

Newroz’dan bahseden en önemli metinlerden biri İranlı şair Firdevsi’nin (ö. 1020) Şehname’si. Aruz vezniyle yazılan 60 bin beyitten oluşan eser, ilk insandan III. Yezdigirt (ö. 651) dönemine kadarki İran tarihini söylence kalıbında aktarır. Eserin konumuzla ilgili olan “Cemşid”, “Dahhak” ve “Feridun” adlı bölümlerinin kabaca özeti şöyle: Cemşid yedi yüz yıl hüküm sürmüş bir hükümdardır. Cemşid saltanatının 50. yılında bulunduğu yeri beğenmez ve daha yükseklere çıkmak ister. Kendi büyüklüğüne uygun bir taht yaptırır ve onu mücevherlerle süsler. Cemşid tahta çıktığında gökyüzündeki güneş gibi parlamaktadır. Firdevsi’nin deyişiyle dünya onun talihindeki parlaklığa hayran olur, Cemşid’in üzerine mücevherler saçarlar ve bugüne Newroz derler.

Aradan 300 yıl geçer. Halkına çok büyük hizmetler yapan Cemşid kendini tanrıyla karşılaştırmaya başlayınca her şey tersine döner. Tanrı Cemşid’in başına bela olarak Dahhak’ı (kaynaklarda Zahhak, Dehak, Dehaq diye de yazılır) gönderir. Zerdüşt inancının kutsal kitabı Avesta’da karşımıza çıkan şeytani varlık Azhi Dahaka’ın izdüşümü olduğu anlaşılan Dahhâk çok zalim biridir. Cemşid’in koruduğu güneş, Newroz, cem âyinleri, inançları yerine, omzundan yılanlar sarkan, yılanlara tapan ve onlara küçük çocukları kurban vermeyi zorlayan kanlı bir kişiliktir. Adeta iblisin (şeytanın) vücuda gelmiş halidir.

Dahhak her gece ister halktan olsun, ister yiğit soyundan, iki delikanlıyı sarayına getirtir, ahçı bunları öldürür, beyinlerini çıkartır, yılanlara yiyecek yapar. Sonunda Ermayil ve Kermayil adlı iki iyi kalpli kişi, iki kurbandan hiç olmazsa birini kurtarmak için saraya ahçı olarak girerler. Kapıcıların yakaladıkları kişilerden birini öldürüp, diğerini kaçırırlar. Cemşid anlamasın diye de, bir koyun beynini ölen gencin beyniyle karıştırıp yılana yedirirler. Böylece her ay 30 genç kurtarırlar. Zamanla kimin nesli oldukları belli olmayan bu gençlerin sayısı 200’ü bulur. Firdevsi şöyle devam eder: “Ahçı onlara geçinmeleri için birkaç keçi ve koyun verdi/Ve onları ulaşılmaz topraklara gönderdi/Şimdi Kürtler işte o soydan gelmektedirler/Öyle ki yerleşik uygarlığı hatırlayamamaktadılar.”

Sonunda ortaya Gave adlı demirci çıkar. Eski bir İran inancı olan Zerdüştlüğün kutsal metni Avesta’da yer almayan ve ilk kez Sasani kaynaklarında ortaya çıkan Demirci Gave, Dahhak’ı alt eder ve Tahran yakınlarındaki Demavend Dağı’na hapseder. Başa Cemşid’in oğlu Feridun geçer. Feridun tahta çıkarken bayrağının tepesinden kırmızı, sarı, mor kumaşlar sarkıtır ve ona ‘Gave’nin bayrağı’ adını verir. Firdevsi’nin deyişiyle bu tarihten sonra kim tahta oturursa, bu demirci derisine yeni yeni mücevherler asar ve zamanla bu bayrak karanlık gecede doğan bir güneşe döner…

Feridun’un tahta geçmesi ve Dahhak’ın Demavend’e hapsedilmesi olayı İran’da Mihrigan (Mihrican) Bayramı ile kutlanır. Mihrigan Bayramı, İran güneş takviminde yedinci ay olan ve 23 Eylül-22 Ekim arasını kapsayan ‘Mihr’ ayının 16-21. günlerine denk gelir. Yani Newroz nasıl baharın başlangıcı ise, Mihrigan da sonbaharın başlangıcıdır. Yani, Newroz Cemşid’i simgelerken, Mihrigan Feridun’u simgeler..

Bu arada belirtelim ki, Firdevsi, ileriki tarihlerde adı Kave, Kava, Kawa gibi değişik şekillerde yazılacak olan demirci Gave’nin etnik kimliğine dair bir şey söylemez. Dahası, Gürdal Aksoy’a göre, Firdevsi’nin “ulaşılmaz topraklara/dağlara kaçan” toplumdan ‘Kürt’ diye sözetmesi, ille de etnik bir gönderme olmayabilir çünkü o dönemde ‘Kürt’ adının ‘göçebe’, ‘çoban’ anlamında kullanıldığına dair emareler vardır. Aksoy’a göre eğer bu iddia doğruysa, terimin nasıl olup da bir kavmin genel adı haline dönüştüğünün araştırılması gerekir. Benzer bir dönüşüm hikayesi de şudur: Şehname’nin önemli karakterlerinden Rostem-i Kurd, bazı araştırmacılar tarafından sondaki ekten dolayı, Kürt olarak tanımlanmış, bazıları ise ’kurd’ kelimesinin Farsça ‘kahraman’ anlamına gelen ‘gurd’ kelimesinden geldiğini ileri sürmüşlerdir.

Şeref Han’ın Şerefname’si

Şehname ile Kürt kimliğini doğrudan birleştiren kaynak ise Şeref Han’ın yazdığı Şerefname’dir. Çocukluğu İran’da Şah Tahmasp’ın sarayında geçen ve Tahmasp tarafından 12 yaşında iken ‘Kürtlerin Emiri’ unvanı verilen Bitlisli Şeref Han II. Şah İsmail’in Safevi tahtına çıktığı 1576 yılında Nahcıvan Valiliği’ne atanır, bölgenin Osmanlı egemenliğine girdiği 1578’de III. Murad tarafından kendisine Bitlis Sancağı’nın yönetimi verilir. Osmanlı merkezi devletinin Kürt topluluklarını yerleşik hayata geçmeye zorladığı 1597’de kaleme aldığı Şerefname adlı eserinde Firdevsi’deki mitolojik öyküsünü şu şekle dönüştürür: “Kürtlerin aslı ve çok olan toplulukları konusunda çeşitli sözler ve rivayetler vardır. Bu rivayetlerden biri, bazılarının öne sürdükleri gibi şudur: Kürtler, beyinlerinin alınıp Dahhak (Bivrasb)’ın iki omuzu üzerinde meydana gelen kansere benzer bir çıbana sürülmesi için öldürülmekten, boğazlanmaktan, başları kesilmekten kaçarak dağlara ve engin yerlere dağılan insanların soyundan gelmişlerdir. Dahhak, Bişdadilerin, büyük hükümdar Cemşid’den sonra İran ve Turan tahtına oturup ülkelere tasallut eden beşinci hükümdarıydı. O kadar Allahtan korkmaz ve sakınmaz ceberrut ve haddini aşmış bir hükümdardı ki, bu yüzden bazı tarihçiler, şiddet ve ceberrutluğundan ötürü tarihte Şeddad şanıyla ün yapan hükümdarın ta kendisi olduğunu öne sürmüşlerdir.”

Şerefname’de Cemşid, Feridun, Newroz ya da Mihrigan’dan söz edilmez. Dahhak’tan söz edildiği halde Demirci Gave/Kawa’dan da sözedilmez ancak başka bir yerde Kawa’yı andıran bir isme sahip Keyo’dan ve Goran aşiretlerinin Keyo’nun oğlu Ruham’dan geldiğinden sözedilir. Ancak Şeref Han temkini elden bırakmaz ve “fakat Goranların Kürt olup olmadıkları tartışmalı görülür” diye ekler. Buna karşılık Zaloğlu Rüstem adlı bir Kürt kahramandan sözeder ki, Firdevsi’nin hikayesindeki Rostem-i Kurd tamlamasındaki Kurd’u, ‘kahraman’ olarak değil ‘Kürt’ olarak yorumlamayı seçmiştir. İleriki yıllarda Nöldeke, Christensen gibi konunun uzmanları, Zaloğlu Rüstem’in Zerdüşt Sakastan Kralı olduğunu söyleyeceklerdir. Dolayısıyla bu konu da incelenmeyi beklemektedir.

Ehmedê Xani ve Mem û Zîn

Kürt edebiyatının kurucusu sayılan din adamı ve ozan Ehmedê Xani’nin (Türkçe Ahmede Hani) 1690-1695 arasında kaleme aldığı Mem û Zîn’de 1450 yıllarında Cizre hükümdarlarından Emir Zeynuddin zamanında geçen olayları anlatılır. Yazar halk hikayesi formundaki anlatısında, Kürtleri, Araplar, Osmanlılar/Türkler (Rum terimini kullanır), Gürcüler ve İranlılardan (Acem terimini kullanır) ayırt ederek bir etnik grup bilincinin işaretlerini verir. (Yazar Kurmanci konuşanları Kürt olarak görürken, Zazalar, Lurlar veya Kelhurlar gibi grupları Kürt olarak görüp görmediği belli değildir.) Bu nitelikleri dolayısıyla bugün pek çok Kürt tarafından “Kürtlerin ulusal destanı” sayılan eserde Newroz’la ilgili üç bölüm vardır ve bunlardan birinde Türkçeleştirilmiş haliyle şu dizeleri okuruz: “Feleğin dönüşü mavi talihten/ gösterince Newroz’u yeniden/o kutlu geleneğe göre/tüm kentliler varıncaya dek askerlere/ terk etti kenti, kaleleri, evleri/andırarak avcıları ve talancıları/saf saf tepelere ve ovalara yürüdüler/ .../Yılbaşına katılan bakireler, delikanlılar/yüz yaşına varmış erkek ve kocakarılar/geleneksel yol ve yordamla yılbaşını/ kutladılar, göklere dek yükselterek/ seslerini...”

İlginç olan, eserde Cemşid’den, Demirci Kawa’dan veya Dahhak’tan söz edilmemesidir.

“İlginç olan” dedim ama aslnda bunda şaşacak bir şey yoktur çünkü dinler tarihçisi Mircea Eliade’nin dediği gibi “tarihsel bir olay ya da gerçek bir kişiliğin anısı, halkın belleğinde en fazla iki ya da üç yüzyıl varlığını sürdürür. (…) Popüler belleğin işleyişine aracı olan yapılar farklıdır. Olaylar değil kategoriler, tarihsel kişilikler değil aktetipler… Tarihsel kişilik bu mitsel modelle (kahraman, vb.) birleştirilir, olay ise mitsel eylemler (bir canavarla savaş, düşman kardeşler vb.) kategorisiyle özdeşleştirilir.”

Eliade’nin yolunu izlersek, Newroz, Mihrigan, Cemşid, Dahhak, Demirci Kawa, Zaloğlu Rüstem gibi olaylar ve kahramanlardaki dönüşümler, baten birinin öne çıkması, bazen birinin unutulması veya işlevlerinin dönüşmesi, popüler (ya da kolektif) belleğin işleyişiyle ilgilidir.

Batılı şarkiyatçılar ve İyd-i Kurdî

Aradan üç asır geçer. 1907-1909 yılları arasında Kürdistan coğrafyasını ziyaret eden şarkiyatçı, dilbilimci Ely Bannister Soane, İran bölgesindeki Kürtlerin, ‘Zohak’ adlı şeytani bir varlığın soyundan geldiğini anlatan bir Pers söylencesi aktarır. Bu Zohak’la, Şehname’deki Dahhak’ın akrabalığı aşikârdır. Ancak Şehname’deki söylencenin diğer unsurlarından bahsetmez yazar. Osmanlı ülkesini ve İran’ı gezen James J. Morier adlı İngiliz diplomat-seyyah ise anılarında İran’ın Demavend bölgesinde 31 Ağustos’ta kutlanan bir Kürt bayramından (İyd-i Kurdî) söz eder. Bu bayramda, Demirci Kawa’nın Dahhak’ı öldürmesi kutlanmaktadır. Ama bayram ne ilkbahar gündönümüne, ne sonbahar gündönümünde rastlar ki bu gayet ilginçtir.

Kürdistan Teali Cemiyeti ve Jin

Morier’in bahsettiği bu bayram modern anlamda ilk milliyetçi Kürt örgütlerinden olan Kürdistan Teali Cemiyeti’nin 1918-1919 yıllarında yayımlanan yayın organı Jin (Hayat) dergisinde karşımıza çıkar. Derginin Mart 1918 sayısında yazar “bütün milletlerde olduğu gibi Kürtlerin de milli, dini ve sosyal bazı özel günleri” olduğunu, Kürtlerin milli günlerinin, “Kawe’nin Dehak’ı kırdığı gün olan 31 Tabax (Ağustos) ile Selahaddin Eyyübi’nin doğduğu ve tahta çıktığı günler (?)” olduğunu belirtir. Yazar (sadeleştirilmiş dille) şöyle devam eder: “Dini günlerimiz ise malumdur. Kürdlerin bir de ‘Sersal’ı (yılbaşı) vardır. Bu, Rumi Martın dokuzuncu günüdür [Miladi Takvim’e göre martın 21’i] ki, bu günü Kürdler bayram bilirler, yeni bir hayata başlangıç sayarlar; birbirlerini ziyaret ederler, tebrikleşirler, birbirlerine hediyeler gönderirler...” Görüldüğü gibi, artık Demirci Kawa “Kürtlerin atasıdır” ama hâlâ bu ‘milli gün’ ile Newroz’un ilişkisi yoktur. Newroz ‘milli’ değil, ‘sosyal’ bir gündür…

İhsan Nuri ve Kürtlerin Kökeni

Bu iki ayrı olayı tek bir günde birleştirme işini bir başka Kürt milliyetçisi İhsan Nuri Bey üstlenecektir. Osmanlı Ordusu’nda kurmay binbaşı olarak görev yapan İhsan Nuri, 1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı’nda bir “Kürt Cumhuriyeti” kurulmasına önderlik edecek (ayrıntılı bilgi için tıklayın) isyanın Türk ordusu tarafından kanlı biçimde bastırılmasından sonra sığındığı İran’da Kürtlerin Kökeni adlı kitabı yazacaktır. Kitap 1946’da İran’da Kuhistan gazetesinde tefrika edilir, 1955’te de Farsça basılır.

Yazar kitabında, İran, Hint, Çin, Yahudi ve Hıristiyan mitolojileri üzerine yaptığı araştırmalardan sonra, Şehname’deki Demirci Kawa efsanesinin, Kürtlerin kökeniyle ilişkili olduğunu, Kawa’nın Dahhak’ı İran takvimine göre “MÖ 612 yılının Ferferdin ayının 1. günü” (yani MÖ 21 Mart 612’de) alt ettiğini” keşfetmiştir. MÖ 612, Kürt tarih yazımında ‘zalim’ olarak geçen Asurların elindeki Ninova şehrinin Kürtlerin atası olduğu ileri sürülen ‘Ari ırktan’ Medler tarafından ele geçirildiği tarihtir. İhsan Nuri’ye göre, Morier’nin Demavend’de tesbit ettiği bayram ise Newroz’dan 20-22 gün önce kutlanan ‘Tol Hıldan Bayramı’dır. ‘Tol Hıldan’ Kürtçe’de “intikamını al” anlamına gelir. İhsan Nuri’nin bu yeni bayram için Newroz’dan farklı ama ona yakın bir tarihi uygun görmesinin nedeni, muhtemelen Newroz’un Kürtlerle değil İrani halklarla olan ilişkisini fark etmesi olmasıdır. Ancak İhsan Nuri’nin bu ‘icadı’ o yıllarda çok taraftar bulmaz.

 Kürtlerin ilk ‘milli’ kutlamaları

1937 yılında, Kızılbaş inancının egemen olduğu Dersim bölgesinde Seyit Rıza’nın adamları, Pah Bucağı ile Kahmut Bucağı’nı birbiren bağlayan Harçik (Darboğaz) Dderesi üzerindeki tahta köprüyü devletin baskıcı yüzünü temsil ettiği için 20 Mart’ı 21 Mart’a bağlayan gece yakarlar. (Bu olayın ayrıntıları için tıklayın) Ama Newroz Dersimliler veya diğer Kürtler için bir ‘Kürt bayramı’ değildir, sadece Kızılbaşlar için Hazreti Ali’nin doğum günü veya Halife olduğu gün kabul edildiği için kutsaldır.

Hollandali Kürdolog Martin van Bruinessen’e göre Newroz ilk kez 1950’li yıllarda Kuzey Irak’ta Kürtlerce ‘milli gün’ kabul edilmişti. Kürt araştırmacı Naci Kutlay da, Newroz’u ilk kez Irak’tan Türkiye’ye gelen öğrencilerden duyduğunu söyler. Sözlü kaynaklara göre Türkiye’deki ilk Newroz kutlaması 1970’ye doğru Silvan’da ‘piknik’ şeklinde yapılmıştı. Bu yıllarda Şii Azeri göçmenlere evsahipliği yapan Kars’ta Newroz kutlamaları yapılmaktaydı. Yine de Kürt milliyetçilerinden Kadri Cemil Paşa’nın Zinar Silopi adıyla kaleme aldığı Doza Kürdistan adlı eserde (ilk baskısı 1969’da Beyrut’ta yapılmıştır) Demirci Kawa Kürt halkını Dahhak’ın zulmünden kurtaran bir Kürt olarak tarif edilmekle birlikte Kawa ile Newroz’un ilişkisi konusunda kesin ifadeler kullanılmamıştı.
 

Kürt solu ve Kawa efsanesi

1970’lerin ikinci yarısında, Marksist-Leninist gençlik örgütlerinde yer alan Türklerle Kürtler, ‘milli günler’ ile ilgili değillerdi. 1 Mayıs İşçi Bayramı solcuların tek meşru bayramıydı. Demirci Kawa efsanesi, kapitalistleşme sürecine geç girdiği (hatta o yıllarda henüz giremediği) için işçi sınıfı olmayan Kürtlerin, ‘emekçi’ kahraman ihtiyacını karşılıyordu. Nitekim Kemal Burkay ve arkadaşlarının yayımladığı Özgürlük Yolu gazetesinin Mart 1976 sayısında ilk kez Newroz bir ‘Kürt bayramı’ olarak tanımlandı. Makaleyi o sırada Suriye’de yaşayan ünlü Kürt şairi Cigerxwin’in (Cigerğin) “Ben Kimim” adlı şiiri tamamlıyordu. Şiirin dizeleri şöyleydi: “Benim atam Demirci Kave/Ezdi zalim Dehak’ın başını/Kürdün boynundan/Zinciri kopardı/Korudu başımızı/Yardan, kılıçtan/Öldüğü gün kan emici, zalim yürekli/Derler ki o gündür işte Nevruz günü/ Kış gider, tüm acılı günler/İşte Zergeş devinden/Kurtulur Kürtler/Yolbilir Zerdeşt işte böyle der/Hürmüz meydana çıkınca Ehriman çöker/ Kimim ben?”

Bir başka önemli Kürtçe yayın olan Rızgari’nin 21 Mart 1976 tarihli sayısında ise Newroz’un İranlılar, Afgan ve Beluciler arasında kutlanan bir gün olduğu, Türkçe’de ‘yeni yıl’ anlamına geldiği belirtiliyor, Newroz hakkındaki çeşitli efsanelerin ortak motifinin “kötülüğe, tiranlığa ve sömürüye karşı başkaldırı” olduğu vurgulanıyordu. Newroz efsanesinin Rızgari diline tercümesi şöyleydi: “Devrimciler, kendi halklarının demokratik muhtevalı değerlerinin mirasçılarıdırlar. Kendi tarihi geçmişi üzerine oturmayan ve tarihindeki devrimci değerlerin, oluşumların mirasçısı olmayan bir hareketin başarı şansı azdır. Eksikliğine, aksaklığına rağmen geçmişe sahip çıkmak ve bunu günümüzün bilimsel teorik belirlemeleri içinde eriterek tekrar halka götürmek zorunluluğu vardır. Rızgari’nin özgürlüğe ve zulme başkaldırıyı simgeleyen ateşlerin yakıldığı Newroz gününde çıkışı bir tesadüf değildir. Üstlenilen görevin bir ürünüdür ve bir parçasıdır.”

Dikkat edileceği gibi Özgürlük Yolu’ndaki ‘Nevruz’ ve ‘Kave’, Rızgari’de ‘Newroz’ ve ‘Kawa’ olmuştu. Böylece günümüze kadar sürecek ‘harf/alfabe milliyetçiliğinin’ işaret fişeği atılmıştı. Bu akımın ürünü olan Kawa dergisinin 1 Aralık 1978 tarihli ilk sayısında Demirci Kawa “çağımızın Dehaklarına başkaldıran” bir anti-emperyalist kahraman, 1 Ocak 1979 tarihli ikinci sayısında ise “Kürdistan’ın Spartaküs’ü” olarak tanımlandı. Derginin çağrısı ile, İstanbul’da İnci Düğün Salonu’nda toplanan 1.500 kadar Kürt “2.589 yıl önce yaşanmış bir direniş öyküsünü” kutladılar. Törende Kürtçe ve Türkçe şiirler okundu, koro şarkılar ve marşlar söyledi. Böylece İhsan Nuri’nin ‘icadı’ olan MÖ 612 tarihi ‘Kürt Tarih Tezi’ne dahil edildi.

Gençlerden yaşlılara

Ancak, tarihsel Kürt edebi metinlerini ve sözlü kültürlerini inceleyen Yılmaz Varol Yeni İnsan dergisinin 1994 Nisan sayısında, bu mitolojinin, uzun süre dar bir kesime hapsolduğunu düşündüren şu satırları yazmıştı: “Ehmede Xani’nin bundan 3 yüzyıl önce kaleme aldığı ünlü Mem u Zin destanında Kawa’dan herhangi bir şekilde söz edilmiyordu. Kitapta Newroz bayramına ilişkin üç bölüm vardı ve bu bölümlerin hiçbirinde -kitabın öteki bölümleri de dahil-Kawa adı geçmiyordu. Xani, Kawa adını neden anmıyordu? Bu kuşku beni Melaye Ciziri’ye, Feqiye Teyran’a, diğer Kürt şairlerine yöneltti. Hepsini iyice inceleyerek Kawa adını aradım. Ama nafile, Kürt şairlerinin hiçbiri onun adını anmıyordu Daha sonra Kürt sözlü edebiyatına, Kürt folklorüne eğilme gereği duydum. Daha önceden de dinlediğim dengbejlerin kasetlerini, yapılan derleme çalışmalarını, bizim yaşlı kuşağı düşündüm. Ben yanılmıyorsam, Kawa adını ilk kez 1986 yılında duydum. Bu ismi ve onun başrolünde yer aldığı Newroz efsanesini benden birkaç yaş büyük, arkadaşım İsmail Öztürk’ten duymuştum. Öztürk, Newroz efsanesini ve Kawa’yı daha önce Kürt çevrelerinin çıkardığı dergilerden biliyordu. Daha da ilginci, anne ve babamın, birçok destan ve efsaneyi bilen büyükannemin, bu Kawa anlatımına pek itibar etmediği ve böyle bir şeyi bilmediklerini söyledikleriydi. Yalnız onların değil, yaşlı kuşaktan kimsenin bu ismi bildiğine tanık olmadım. (…) Efsaneler, destanlar, benim bildiğim yaşlı kuşaklar tarafından gençlere anlatılır. Oysa Newroz efsanesini ve Kawa motifini yaşlı kuşak bize değil, biz onlara anlattık.”

Newroz’u Kürt milli kimliğinin çimentosu olarak kullanma fikri Murat Yetkin’in veya başkalarının iddia ettiği gibi Abdullah Öcalan’a ait değildi ama bu işi en etkin biçimde PKK yürüttü. Bu bağlamda, 12 Eylül 1980 darbesinden sonra Diyarbakır Hapishanesi’nde akıl almaz işkencelere uğrayan Kürt sosyalistleri, Newroz ve Demirci Kawa efsanesinden güç almaya çalıştılar. Hapishanedeki işkenceleri protesto etmek için Mazlum Doğan kendini 21 Mart 1982 günü astı. İleriki yıllarda Kürt tarih yazımında Mazlum Doğan ‘Modern Kawa’ olarak yer aldı.

 PKK Newroz’u sadece ‘milli gün’ olarak değil aynı zamanda bir ‘direniş günü’ (serhildan) olarak tanımladı. Örneğin 13 Mart 1990’da Savur’da (Mardin) bir mağarada öldürülen 20 yaşındaki Kamuran Dündar adlı PKK mensubunun Nusaybin’deki cenaze töreni ile 21 Mart’taki Newroz törenleri birleştirilmiş, o gün Zekiya Alkan adlı tıp fakültesi öğrencisi “Kürt halkına yapılan baskıları protesto etmek için” kendini yakmıştı. Nusaybin, Cizre, Silopi ve İdil’de olaylar sürerken güvenlik güçlerinin halka açtığı ateş sonunda dört kişi ölmüş, dokuz kişi yaralanmış, 138 kişi ise tutuklanmıştı. Zekiye Alkan da “ilk dişi Kawa” oldu.

Adana, Diyarbakır, Siirt, Batman, Şırnak, Mardin, Cizre, Hakkari ve İstanbul gibi merkezlerde kitlesel olarak kutlanan 1992 Newroz’u çok olaylı ve kanlı geçti. Gazeteler, devlet yetkilileri, siyasiler (SHP lideri Erdal İnönü bile) olayları “ayaklanma provası” olarak adlandırdılar. Devletin sert tavrı sonucu 38 kişi öldü/öldürüldü. Yüzlerce kişi tutuklandı. 1993 Nevruz’u görece sakin geçti. 1994 Nevruz’u HEP’li dört milletvekilinin 1991’de TBMM’de Kürtçe yemin ettikleri için 15’e yıl hapis cezası istemiyle tutuklanmalarının dört gün sonrasına rastladı ancak o da sakin geçti.

Devletin ‘Nevruz bayramı’nı icadı

Devletin ‘Newroz’a karşı ‘Nevruz’u kutlamaya başlaması da bu yıllarda oldu. 1985’te ‘Türkçü’ tarihçi Abdülkadir Çay Nevruz/Ergenekon Bayramı adlı kitabında Nevruz’un aslında bir Orta Asya geleneği olduğunu, ancak bayram olarak kutlanmasına Cumhuriyet’le birlikte başlandığını, hatta Mustafa Kemal’in 1925’te Ankara’da bir Nevruz kutlamasına katıldığını iddia etmişti. Devlet kitaptaki tezler uyarınca. 1991’de bir genelge yayımladı. Buna göre bütün illerde “Nevruz, Türk Ergenekon Festivali” kutlanacaktı. Ardından ‘resmi Nevruz ateşleri yakıldı. Sivil, asker bürokratlar, “halkla bütünleşerek” (!) ateş üstünden atlamaya başladılar. Bu arada Abdülkadir Çay’ın 216 sayfalık kitabı kendi deyişiyle “gerekli eklemelerle” 555 sayfaya çıkarak, çeşitli yerlere (devlet dairelerine, okullara, özel kurumlara, muhtemelen TSK’ya) dağıtıldı.

1992’deki büyük kutlamadan sonra ‘Nevruz’ söylencesi Türk-İslam sentezine uyarlandı. 1995’ten itibaren Diyanet İşleri Başkanlığı camilerde Nevruz Hutbesi okuttu. Hükümet, ‘Nevruz Masalları’, ‘Nevruz Yarışı’, ‘Nevruz Sergisi’, ‘Nevruz Karagöz-Hacıvat Gösterisi’, ‘Nevruz Çekilişi’ gibi karşı-icatlarla kültürel hegemonyasını korumaya çalıştı.

“Kawa adlı herif yine gelirse”

Newroz’un ‘Kürt’ ve ‘Türk’ versiyonları arasındaki bu büyük çatışmayı çözmeye niyetlenen Murat Belge, 21 Mart 1997 tarihli Radikal’de “Sorun bu işte: Bu anlamda Nevruz ‘tarafsız bölge’ gibi bir şey ve öyle kalmasında yarar var, çünkü öyle kaldığı aman birleştirici ve değerli.” diye yazmıştı. Ancak bu kadar yuvarlak konuşmayanlar da vardı. Aynı gazetede Koray Düzgören Newroz’la Nevruz’u ‘Nevroz’ şeklinde hemhal ederek şöyle diyordu örneğin: “Nevroz, Mart ayının 21’i yaklaştıkça, yapay, anlamsız ve kasıtlı olarak kışkırtılmış bir sendrom süreci yaşadı. (…) Bir yandan ‘Büyük Türk Devleti’ binlerce yıl önce Kawa adlı bir demircinin zalim hükümdara karşı yaktığı isyan ateşinden korkup, ‘Aman ne olur ne olmaz, ya bu Kawa denen herif yine çıkıp gelirse?’ psikozuna kapılarak Nevroz kutlamalarını yasakladı. (…) Öte yandan PKK, Ortadoğu halklarının, Mezopotamya insanının binlerce yıldır kutladığı ve aslında bir ‘bahar karşılama’ bayramı olan Nevroz’u siyasallaştırdı. (…) Nevroz’u yüzyıllardır kendi halinde kutlayan bölge halkı, bayramlarının ellerinden alındığını, devletle PKK arasında bir güç gösterisinin piyonu haline getirildiğini gördü…”

  (21 Mart 2015, Diyarbakır'daki Newroz kutlamaları. Fotoğrafı çeken: Cale Salih,@callysally)

1992 ve 2005 Newrozları

Bu satırların yazılmasından bir yıl sonra, Türkiye’nin baskıları sonucu Abdullah Öcalan’dan Suriye’den çıkmak zorunda kaldı. Önce Rusya'ya, oradan İtalya’ya geçen Öcalan, İtalyan Hükümeti tarafından da ülkeden çıkarılınca Yunanistan’ın Kenya Büyükelçiliği’ne sığınmak zorunda kaldı. 15 Şubat 1999’da uluslararası bir operasyonla elçilikten alınarak Türkiye yetkililerine teslim edildi. Ertesi gün Türkiye’ye getirildi ve hapse kondu. Bu olaydan sonraki en kitlesel Newroz kutlaması 2005 yılında yapıldı. Diyarbakır başta olmak üzere pek çok şehirde Abdullah Öcalan portreleri, Kürdistan haritaları, “Devletsiz Konferaralizm” yazılı afişler eşliğinde kutlandı. O günden bu yana, her yıl Newroz bazen isyan ateşi, bazen şenlik ateşi olarak, bazen ‘milli’ amaçla, bazen ‘sosyalist’ amaçla yakılmaya devam etti. Bu yılki Newroz kutlamaları, dışta Ortadoğu’daki kadim sorunların üstüne karabasan gibi çöken IŞİD belasının Irak ve Suriye’deki Kürt (ve Arap, Süryani, Türkmen) toplumlarına yönelik kanlı saldırılarının, içte ‘Çözüm Süreci’ adı verilen belirsizlikler yumağının yarattığı gerilimler eşliğinde, ama barış içinde, coşkuyla, mutlulukla kutlandı. (Abdullah Öcalan’ın 2013 ve 2015 Newroz’larına damga vuran mektuplarına dair bir değerlendirme için şu adrese bakabilirsiniz: okumak için tıklayın)

Hobsbawm ve ‘icat edilmiş gelenek’

Konuyu ilk ele aldığımda yazımı şöyle bitirmiştim: “Anlattığım tarihçeden anlaşılacağı gibi aslında ne Türk ne Kürt kültürünün otantik bir parçası olmayan, Eric Hobsbawm’ın tabiriyle ‘icat edilmiş gelenekler’ olan Newroz ve Nevruz, Kürtler için coğrafi, dinsel, dilsel ve sınıfsal kimliklerin aşan, homojen (tektip) bir Kürt kimliğinin oluşturulmasında ve Türk milliyetçiliğinin hegomonik pozisyonunu bozmakta önemli bir rol oynuyor. Türkler için ise kimliksel boyutta bir rolü yok, sadece Kürt siyasal hareketinin elinden alınması gereken ideolojik bir silah. Hal böyle olunca da, Newroz/ Nevruz kutlamalarının şenlik olarak kutlanması zor oluyor.”

Bu yorumuma, Newroz’un 20. yüzyıldaki serüvenini özetlerken yararlandığım kaynakların başında gelen (yorumlardan ben sorumluydum elbette) “Mobilizing The Kurds in Turkey: Newroz as a Myth” adlı master tezinin yazarı Delal Aydın’dan özetle şöyle bir itiraz gelmişti: “Kürtler de diğer İrani halklar (antik Büyük İran’ın topraklarındaki halklar) gibi geleneksel olarak Newroz’u kutladıklarına göre, Kürtler açısından yeni (icat) olan şey Newroz ile Kawa efsanesinin birleştirilmesidir. Bunu da bir karşı-hegemonya mücadelesi olarak görsek daha iyi olur. (…) Newroz miti Kürtlere ve Türklere eşit mesafede olan yepyeni bir icat değil. Kürtler açısından ‘zulmün olduğu her yerde yeniden ayaklanalım’ diyen bir mitken, Türk resmi ideolojisi tarafından 1990’larda Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan ortamdan yararlanmaya çalışan Türk milliyetçiliğinin genişleme hayallerinin bir sembolü olan Ergenekon Efsanesi’ne iliştiriliyor. Kısacası Newroz Kürtler açısından ezilenlerin bir başkaldırısı (Walter Benjamin buna ‘hatırlama’ derdi), Türk devleti açısından ise egemen ideolojiye dahil etme çabası…”

Mitle gerçek arasında

Delal Aydın’ı da beni de destekleyen bir yorumu ise Gürdal Aksoy’ın kaynakçadaki kitabında okudum. Marksist İngiliz kültür ve edebiyat kuramcısı Terry Eagleton şöyle diyordu: “Ezilen gruplar kendi içlerinde kendi tarihlerine ilişkin epik öyküler anlatırlar, dayanışmalarını şarkı ve ritüellerle kutsarlar ve ortak çabalarının kolektif simgelerini yaratırlar. Bütün bunlar zihin bulanıklığı sayılıp, horgörülerek bir kenara atılabilir mi? Fakat bu tür bir mitolojik bilinç, ezilenler adına geçerli ve kaçınılmaz bir şey olsa bile, mistifikasyon ile gergin bir danışıklı döğüş içinde olduğu söylenemez mi? (…) Kısacası aynı ölçüde nahoş iki seçenekle baş başa kalmış görünüyoruz. Bir tarafta insanların zamanla mitolojiden tamamen vazgeçebilecekleri yolundaki Aydınlanmacı umut ki, yavan bir rasyonalizasyon içeriyor gibi görünüyor; diğer tarafta ise mitlerin kitleler için gerekli olduğunu kabullenme yer almakta ki, bunun da entelektüellerin kuramsallaştırmalarından keskin biçimde ayrılması gerekecek…”

Bilmem bu yazımda, mitoloji ile gerçeğin nasıl içiçe girdiğini ve mitoloji ile gerçeğin arasındaki farkları ortaya koymanın benim için neden önemli olduğunu anlatabildim mi? Elbette Newroz’un keyfini kaçırarak yapmışsam bunu, şimdiden affınızı diliyorum.

Özet Kaynakça: Gürdal Aksoy, Bir Söylence Bir Tarih: Newroz, Yurt Yayınları, 1998; Delal Aydın, “Mobilizing The Kurds in Turkey: Newroz as a Myth” adlı master tezinin yazarı ODTÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2005 yılında kabul edilmiş master tezi; Mircea Eliade, Ebedi Dönüş Mitosu, İmge Kitabevi, 1994; Geleneğin İcadı, Yayına Hazırlayanlar: Eric Hobsbawm, Terence Ranger, Agora Kitaplığı, 2006; Türk Dünyasında Nevruz, Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri: 18-20 Mart 1999, Elazığ, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

 

"Kitaplarda değil türkülerde ara Yemen'i" (Bedri Rahmi Eyüboğlu)

  “Havada bulut yok bu ne dumandır/Mehlede ölüm yok bu ne şivandır/Bu Yemen elleri ne de yamandır/Ano Yemen’dir gülü çemendir/Giden gelmiyor acep nedendir?”

Bu hüzünlü türküyü bilmeyenimiz var mıdır? Türkülerden bildiğimiz Yemen 2012’de iktidara gelen Abed Rabbo Mansur Hadi’yi bir darbe ile deviren Şiiliğin Zeydi koluna mensup Husilere karşı Suudi Arabistan’ın başını çektiği bir askeri müdahale ile gündemimize girdi. Şii İran’la Sünni Suudi Arabistan arasındaki vekalet savaşlarında birine benzeyen operasyonla ilgili olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan"Durumun gidişatına bağlı olarak lojistik destek vermeyi düşünebiliriz” dediğinde sosyal medyada “bu Yemen neresi?”, “Yemen’den bize ne?” gibi sorular soranların çokluğunu görünce şaşırmadım desem yeridir. Sadece yukarıdaki türkü bile Yemen’i bağrımıza bir hançer gibi sokmuşken üstelik. Bunun üzerine bu haftaki yazımı bazı kaynaklara göre “En büyük Osmanlı/Türk mezarlığı” olan Yemen’e ayırmaya karar verdim. Elbette binlerce yıllık Yemen tarihini burada özetlemem imkansız. Sadece başlıklar halinde saymak bile epey uzun olur. Dolayısıyla pek çok boşluğu sizler dolduracaksınız. Ben sadece size kılavuzluk yapacağım.

(Yemen’in tarihi başkenti Sana)

YEMEN’DE OSMANLI EGEMENLİĞİ

Himyeriler, Kehlamlar ve Sabalar ile Süleyman ve Saba Melikesi Belkıs’ın hikayesini duymuşsunuzdur mutlaka. 570 veya 571’de Yemen Valisi Ebrehe’nin filleri ile Kabe’yi yıkmak için Mekke’ye saldırmasını ve bu orduyu yokeden ebabil kuşları efsanesini de duymuşsunuzdur. Halifeler Ebubekir ve Ali döneminde iki kez bölgeye seferler yapıldığını, daha sonra Eyyübiler, Gassaniler, Memluklerin bölgede hakimiyet kurduğunu, ardından Portekizlilerin Yemen sularında boygösterdiğini ekleyerek hızlıca 16. yüzyıla geleyim. Yavuz Sultan Selim 1517’de Mısır’ı fethettiğinde, Yemen’de Memluklu Emiri İskender tedbiren Osmanlı Devleti’ne bagˆlılıgˆını bildirmişti. 1520’de Rumi Hüseyin Bey komutasındaki askerler İskender’in iktidarına son verdi. Yemen’in Maskat, Hadamut, Aden, Mukalla ve Kızıldeniz sahilleri dahil fethi ise Hint seferinden dönen Hadım Süleyman Paşa tarafından 1538 yılında gerçekleşti. Ancak bu tarihten itibaren, Yemen’i kontrol etmek hiç de kolay olmadı. Osmanlı yönetimine karşı çıkanlar  Yemen’in dağlık bölgelerinde (‘Cebel’de) meskun olan Zeydilerdi. 8. yüzyılda ortaya çıkmış olan Zeydiyye, Şii mezhebinin kollarından biriydi. Fıkıh konusunda Hanefiliğe, kelam konusunda Mutezile’ye ve İmamiye’ye yakındı. Yani Şiiliğin Sünniliğe en yakın koluydu. Ancak imamlıkla ilgili doktrinlerinin katılığı yüzünden Osmanlı Hilafeti’ne karşı oldular. Öyle ki, Osmanlı onlara göre ‘sarıklı kafir’di. Bu yüzden de karşı çıkışları pek şiddetli oldu. Kıyı bölgelerdeki nüfus ise Sünniliğin Şafii mezhebine bağlıydı. Şafiilerin Osmanlı Hilafeti ile sorunları yoktu ama onların desteği bile Zeydi isyanlarını bastırmaya yetmedi.

1635-1840 ARASINDAKİ FETRET DÖNEMİ

1911-1912’de yine bir Zeydi isyanını bastırmak üzere Yemen’de bulunacak olan Ahmet İzzet (Furgaç) Paşa Feryadım adlı eserinde o zaman dilimini şöyle özetlemişti: “Cebel’de iç ihtilaller ve Zeydiye imamlarına karşı sürekli savaşlarla Hicri 1045 (1635) tarihine kadar devam eden yüzyıllık kavgadan sonra, hükümet merkezince Cebel’de unulutup bırakılan Haydar Paşa’nın uğradığı kuşatma ve baskı üzerine Cebel’i İmam Müeyyed’de terkederek geri çekilmesi ve Mısır’dan yeterli kuvvetlerle Tihame’ye gönderilen Kolfo Paşa’nın ahmaklığı ve kötü idaresi yüzünden bütün Yemen bölgesi Zeydiye imamlarının idaresine girmiştir.”

Osmanlı kaynakları bu 100 yıl içinde Zeydilerle savaşta kaç kişinin öldüğünü açıklamaz sadece “binlerce insan ölmüştür” demekle yetinir. “Yemen’e gidip de gelmemek” 16. yüzyıldan beri kaderidir Osmanlı askerinin…

Yemen’in tekrar Osmanlı idaresine girmesi, 19. yüzyılın ortalarında oldu ancak o da dolaylı yoldan. Önce merkezi devlete kafa tutan Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın emirlerinden ‘Türkçe Bilmez’ lakaplı biri Kavalalı’ya başkaldırdı ve Cidde’de topladığı askerlerle Yemen’e saldırdı ancak başarılı olamadı. Bunun üzerine Kavalalı bölgeyle ilgilenmeye başladı. İngilizler bu kargaşadan yararlanarak 1839’da Osmanlı Devleti’nin de izniyle Aden’de bir kömür deposu kurdular. Kavalalı ile imzalanan 1840 Londra Anlaşması ile Kavalalı Yemen’i boşaltmak zorunda kaldı. Ancak merkezi devletin bölgeye asker gönderecek hali yoktu, bu yüzden Yemen’i  Mekke Şerif’i Hüseyin’in idaresine bıraktı. 1849’da merkezi hükümet bölgeden topladığı askerlerle Hudeyde şehrini ele geçirdi, böylece 1635’ten beri süren fetret dönemine son verdi.

YEMEN İÇİN 7. ORDU KURULUYOR

1850’den sonra Yemen bazen valilik,bazen mutasarrıflık oldu. Ardından Zeydi isyanları tekrar başladı. Bazı kaynaklar bu yeni dalgada İngilizlerin de parmağı olduğunu söyler ki, bu kısmen doğruydu çünkü İngilizler bölgedeki aşiretleri adeta maaşa bağlamışlardı  ancak Zeydilik inancının Sünniliğe bakışı ile Zeydi imamların egemenliklerini dışarıdan gelen bir güçle paylaşmaya yanaşmamalarının etkisi çok daha baskındı. Sonunda Osmanlı Devleti sadece Yemen için 7. Kolordu’yu kurdu. İlk valisi de Anadolu’daki şaki Kürt ve Türkmen aşiretlerini yola getirmek için kurulan Fırka-i İslahiye’nin kumandanlarından Ferik ‘Kürt’ Mahmud Paşa oldu.

Ancak aradan geçen 30 yılda Zeydi isyanlarını durdurmak mümkün olmayınca1872 yılında sırf Yemen için Ahmet Muhtar Paşa kumandasında 7. Ordu kuruldu. (Adı orduydu ama gücü hiçbir zaman kolorduyu aşamamıştı.) Ahmed Muhtar Pas¸a’nın Yemen harekatı tam 28 ay sürdü. Kanın oluk gibi aktığı bu 28 ayın sonunda işler yoluna girmiş gibi görünüyordu. 1876’da tahta çıkan II. Abdülhamit de Yemen meselesini halletmeye kararlıydı. Selim Deringil’in tabiriyle “Son dönem Osmanlı tarihinde ‘meçhul asker’ konmunda olan” ve uzun süre Yemen Valiliği yapmış Osman Nuri Paşa padişaha şu tavsiyelerde bulunmuştu: “Göçebeler ve şeyhler adalet aşıklarıdır. Onlarla ilişki kurmanın en iyi yolu tümüyle dürüst olmak ve verilen sözleri yerine getirmektir. Bu göçebe aşiretlerin kadın ve erkekleri devlet dairelerinde iyi muamele görmeli, şikaetleri daima dinlenerek, gerekli önlemler alınmalıdır. İçlerindeki ileri gelenlere nişanlar erilmeli ve üstlerine düşülmelidir, çünkü bu halk alayiş ve ihtişamdan çok hazeder.” (Mithat Paşa’nın Osman Nuri Paşa’nın valiliği döneminde Yemen’deki Taif zindanlarında hayatını kaybettiğini not edelim.)

ABDÜLHAMİT’İN NAFİLE POLİTİKALARI

Abdülhamit bu tavsiyeleri tuttu ama bir yandan da yerel halklara “gerçek İslam’ı aşılamak üzere” bölgeye din öğretmenleri, vaizler gönderilmes talimatını da verdi. Merkezden atanan Arapça bilmeyen yöneticiler, kadılar, halkın devlet dairelerinde ve mahkemelerde Türkçe kullanma zorunluluğu, sokakta merdivenler üstünde yapılan yargılamalar, mahkeme masraflarının halktan alınması, merkezden para gelmediği için yerel unsurlar ilişkiye (rüşvete, maaşa) mahkum olan memur ve askerlerin dibine kadar battığı yolsuzluk batağını kurutmaya memurların feslerine beyaz sarık sarması veya yerel giysilerle dolaşması gibi yüzeysel adımlar yetmedi elbette. Yeni bir isyan dalgası başladı. 1889’de İmam Hamidüddin’in isyanını Ahmet Fevzi Paşa iki yılda ancak bastırabildi. Osmanlı Gazetesi’nin 1316 (1900) tarihli 15. sayısındaki “Yemen Ahvali” başlıklı yazıda “Ahmet Fevzi Paşa’nın yanlış uygulamaları sonucu her sene 4.000 civarında bir asker ölürdü. Biçare Yemen ahalisi şikayet ettikçe, ip, kazık kaçkını bir takım rezil memurini Yemen’e doldurulmuştur. Bunlar da aç kurt gibi ahali üzerine saldırmışlardır” denecekti. 1895’teki isyanı bastıran Hüseyin Hilmi Paşa ise halkı elleri alınlarında olmak suretiyle çiviletmiş, bölgenin ileri gelenleri zincirlerle toplara bağlanarak halka teşhir etmişti. Bu eziyetlere uğrayan aşiretler yeniden yeniden isyan etmişlerdi elbette.

1871-1894 ARASI KAYIPLARI

Bu isyanları bastırırken ne kadar kayıp olduğu konusu hala bir muamma ama Yemen’de bir dönem yüzbaşı olarak görevlendirilen Müşir Galip şöyle demişti: “Henüz yüzbaşı rütbesinde idim. Yemen’e yeni memur edilmiştim. Erkan-ı Harbiye’ye mülhak olarak çalıştığım için bütün kuvve-i umumiyye cetvelleri elimden geçiyordu. Bu cetvellerde orduya gelen yeni askerlerle istibdal edilen veya malul kalan askerler arasında geniş ve feci bir boşluk gözümden kaçmadı. Hiç unutmam 1310 (1894) senesi içinde bulunuyorduk. Yemen, o tarihte daimi bir harp mıntıkası idi. Şube Müdürü Erkan-ı Harp binbaşısı Cemil Bey’in müsaadesini alarak cetveller üzerinde tetkikat yaptım. Yemen’e ilk defa ordu sevkinin başladığı 1287 (1871) yılından 1310 (1894) yılına kadar Süveyş kanalından Şab denizine (Kızıldeniz) girip Hicaz ve Yemen fırkalarına iltihak edenleri veya isyanlar yüzünden kıta halinde seferber edilerek sevkedilenleri, sağ kalıp memleketlerine dönenlerin miktarıyla muvazeneledim. Vardığım netce şu oldu: Aradan geçen 22 yılda Hicaz ve Yemen çöllerinde tam 130.000 Anadolu yavrusu gömülmüştü.”

Ancak bunca kayıba rağmen isyanlar durmadı. ve 1895, 1897-1898, 1900 ve 1902’de İmam Hamidüddin yeniden isyan etti. Bunlar zorla bastırıldı ancak 1905’te yerini alan oğlu İmam Yahya’nın isyanını bastırmaya Yemen’deki 7. Ordu’nun gücü yetmeyince Trabzon’da konuşlu 4. Ordu ile Şam’da konuşlu 5. Ordu mıntıkasından ‘nizamiye’ (yani asıl askerler/ ve ‘redif’ (yani yedek askerler) olmak üzere 24 taburun Yemen’e gönderilmesine karar verildi. Ardından Rumeli’deki 2. ve 3. ordudan da sekiz tabur eklendi. Böylece Yemen’de Zeydilere müdahale edecek tabur sayısı 114’e çıktı. Her taburun yaklaşık 800 kişi olduğu düşünülürse yaklaşık 90 bin kişilik bir kuvvet seferber edilmişti.

REDİFLERİN ÇİLESİ

Sonucun ne olduğunu anlatmadan uzunca parantez açmak istiyorum. Yemen türküsünde “Kışlanın önünde redif sesi var/Açın çantasını acep nesi var?/Bir çift kundurayla bir de fesi var” dizeleriyle yer alan redif (yedek asker) tes¸kilatı, II. Mahmud döneminde 1834 yılında kurulmus¸tu. Buna göre 5 yıllık normal askerlik süresini tamamlayanlar 7 yıl da rediflik hizmetinde bulunacaklardı. (II. Abdülhamit döneminde rediflik süresi 8 yıla çıkarılmıştı.) Yemen’deki 7. Ordu dıs¸ında Osmanlı Devleti’nin digˆer altı ordusunda redif tes¸kilatı mevcuttu. Ancak Yemen’e esas olarak Merkezi Erzincan olan 4. Ordu (ki Osmanlı Devleti’nin en genis¸ mıntıkaya sahip ordusu olup Trabzon, Sivas, Erzurum, Ma’mûretü’l-aziz, Bitlis, Van ve Diyarbakır vilayetlerini kapsamaktaydı) ile merkezi Şam olan 5. Ordu’nun redifleri gönderiliyordu.

ZORLU YOLCULUK

Redifler daha önce askerliklerini muvazzaf olarak yıllarca yapan garibanlar olarak zaten çok yorgun, çok perişandılar ancak Yemen seferleri ayrıca iflahlarını kesiyordu. Rumeli’den, Trabzon’dan, Diyarbakır’dan, Van’dan günlerce süren kara yolculuğuyla İskenderun limanına ulaşan rediflerin ahvalini Mirliva Rüştü Paşa, Yemen Hatırası adlı kitabında, şöyle anlatır: “İskenderun’da tamamlanmamış bir kışla var. Bu kışlanın döşemesiz, camsız, üstü örtülü bir koğuşta Yemen’e sevkolunmak üzere firardan gelmiş, gözaltında yeni askerle ve yine usulünde gelmiş vapur bekleyen yeni askerler gördüm. (…) Bu askerlere pişmiş yemek verilmiyor, sözde yevmiye veriliyor. Hükümette para olmadıkça bu da verilmiyor. Para alamayan askerler toplu olarak hükümet önüne ve kumandanın evine gelerek dua ile karışık bağrışmalarla dert yanıyorlar. Para bulunursa karınlarını doyuracak yevmiye veriliyor, olmaza parası olan kendi kesesinden yiyor, olmayan arkadaşlarının muavenetine (desteğine) muhtaç kalıyordu. (…) Anasından, babasından, ailesinden ayrılmış, köyüden iskeleye kadar yol yürümüş, bu yorgun yolcularımızın yorgunluklarını giderecek ve sıhhatlerini koruyacak bir sıcak yemek yediremediğimiz (…) askerler aylarca fena beslenmeye maruz kalıyor. Bu müşkülata karşı duramayanlar firar ediyor veyahut ölüyor. (…) Firar etmeyenleri ve firara takati kalmayanları Yemen’e sevkediyoruz.” “1321/1905 yılında İskenderun’da Garp vupurunda Adana’dan gönderilen 2000 çuval peksimet gördüm. (…) Peksimetleri İskenderun’da doktorlara muayene ettirdim İnsanın değil hayvanın bile yemesinin müsait olmadığını gösterir rapor verdiler. (…) Vapur içinde ambarda 100’den fazla hayvan gördüm. (…) Vücutlarının yarısını zayi etmiş, birbirinin yularını, yele ve kuyruklarını yemiş…”

Ama yolculuk daha da zorluydu. Askerler önce Adana ve Mersin’e gelirler, oradan Yafa’ya kadar gemilerle, oradan Hicaz şimendiferi ile Maan’a, oradan develerle 5 günlük kara yürüyüşüyle Akabe’ye, oradan vapurla Hudeyde’ye gelirlerdi. Daha balık istifi, aç bilaç yapılan bu korkunç yolculuk sırasında başlardı ölümler. Örneğin 1905’te 4. Ordu’ya bağlı Trabzon Redif Taburu, 809 mevcutla vapura binmiş, Hudeyde’ye 738 kişi varmıştı.

Hudeyde limanına gemiler uzun süre ac¸ıkta bekletilirdi, çünkü Hudeyde’de kışla yoktu. Nihayet karaya çıkanlar geceleri dışarıda geçirirlerdi. Gündüzler ne kadar sıcak ve kuraksa, geceler o kadar soğuk ve rutubetli olurdu. Günler sonra isyanın kalbi Sana’ya doğru yola çıkılırdı. Bu yol bes¸ gu¨nde katedilirdi. Yolda Zeydiler tarafından iyice hırpalanan birlikler Sana’ya vardıklarında ‘arbiş’ denilen barınaklara tıkılırlardı. Ardından İmam Yahya’nın kalesinin bulunduğu Şehare’ye doğru yola çıkılırdı. Denizden yüksekliği 6 bin metre olan Şehare’ye Sana’dan hayvanla ancak altı günde gidilirdi. Üstelik sadece insanları değil, ağır topları da çekmek zorundaydı zavallı hayvanlar. Dimdik duvar gibi yamac¸ların arasından korkunc¸ uc¸urumların kenarından Şehare’ye varıldıktan sonra, İmam Yahya’nın kaldığı yere ulas¸abilmek ic¸in 800 metrelik bir uçurumu atlamak gerekirdi. Uçurumun üzerinde küçük kemerli bir köprüden başka bir geçit yoktu. Askerler köprüyü geçerken birden tepeden kurşun ve kaya yağmuru başlardı. Şehare’ye Ekim 1905’te yapılan sefer aynen burada anlattığım gibi geçti ve katliama ‘Şehare Felaketi’ denilerek kolektif belleğin derinliklerine atıldı.

SANA KUŞATMASINDA İNSAN MI YENDİ?

“Sonuç ne oldu?” derseniz, “koca bir hüsran” demek ayıp olur, çünkü 1905’te İmam Yahya kuvvetleri tarafından Sana’da kapana kıstırılanların trajedisini anlatmaya kelimeler yetmez. Osmanlı ordusu Şehare’yi ele geçiremediği gibi, İmam Yahya’nın Sana’yı kuşatmasını da engelleyemedi. Kuşatma sırasında şehirden kaçmaya çalışanları birer birer avlayan İmam Yahya kuvvetleri, Sana’yı da açlığa ve ölüme mahkum ettiler. Kuşatma sırasında şehirde olan Yüzbaşı Sami Efendi’nin Hasan adlı arkadaşına yazdığı mektuptan öğrenelim olanları: “Artık yaşama ümidimiz kalmamıştı. Ölüm sayısı günde 250-300’ü bulmuştu. Koca şehir zalim bir ölümün pençesinde çırpınıyordu. Artık yiyecek ester, eşek, köpek kalmamış, semalarımızdan kuş bile uçmamaya, asker insan eti yemeye başlamıştı. (…) Ben bir aralık merkez kumandanı olarak çalışıyordum. Sur duvarları dibinde bulduğum el ve ayaklar 13 çocuğun yenmiş olduğuna delalet ediyordu. Bunlardan ikisi zabit çocuğu idi.”

İnanılması güç ama açlıktan insan yendiğine dair başka kaynaklar da var. Yine de “inanmayalım” derseniz, devrin Yemen Valisi Tevfik Bey’in şu soğukkanlı ifadelerine kulak verelim: “Artık yiyecek bir şey kalmadı. Askerler halkın bahçelerindeki ham meyve ağaçlarına saldırıyorlardı. Açlık ve yokluktan ölümler başlamıştı. Asker, subay ve ailelerinden günde 60 kişi ölüyordu. Bir ay evvel 6000 kişi olan asker sayısı, ölüm, firar gibi nedenlerle 2000’e düştü…”

Sana, 20 Nisan 1905’te İmam Yahya kuvvetlerinin eline geçti. Ve Osmanlı Devleti pes etti. Yapılan anlas¸ma geregˆi, s¸ehirdeki bütün memurlar ve sadece 800’ü silahlı olmak üzere 11 bin asker kafileler halinde Sana’dan çıkarak Menaha’ya çekildiler. Devlete ait birçok es¸yanın dıs¸ında, muhtelif çapta 56 top, 11 bin mermi, yeni silahlardan 16 bin tüfek ve 160 sandık fis¸ek I·mam Yahya’ya bırakıldı.

Erik Jan Zürcher “1904-1905 ayaklanmasında Yemen'de bulunan 55 bin Osmanlı askerinden 30 bini öldürülmüştür” diyerek trajediyi özetliyor. Trabzon Redif Taburu üzerine çalışan Cengiz Çakaloğlu, Trabzon’dan yola çıkan 809 kişiden sadece 50’sinin geri döndüğünü belirtiyor. Bu oranı diğer taburlara aynen uygulayamayız mutlaka ama, yine de kaybın büyüklüğü hakkında bir fikir veriyor. İttihat ve Terakki’nin yayın organı İçtihad’ın 30 Kasım 1921 tarihli 139. sayısında Port Said İstatistik Dairesi’nin raporlarına dayanarak “Süveyş Kanalı’nın açıldığı 1869’dan 1905 yılına kadar Yemen’de 1.000.000 Anadolu evladı gömülmüştür” deniyor. Bu rakam çok abartılı görünüyor ama, ölüm sayısını 100 bine düşürürsek bile içimiz rahat etmeyeceğine göre devam edelim.

II. MEŞRUTİYET’TE YEMEN

Peki 1905’te dert bitti mi? Hayır bitmedi. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Sadrazam Kamil Paşa, İmam Yahya’ya ilişkilerin gözden geçirildiği bir mektup göndermişti. “Faziletli Seyyid İmam Yahya İbn-i Muhammed” diye başlayan mektup anlam ve içerik olarak diğerlerinden farklıydı. Mektupta Yemen’deki idarenin yetersiz valiler yüzünden bu hale geldiği itiraf edilerek ve bölgede bir ıslahat çalışması yapılacağı ama en önemlisi ise Yemen’de Zeydilerin nüfus olarak yoğun olduğu Sana ve çevresinin idaresinin İmam Yahya’ya verileceğine söz veriliyordu. Ardından da eğer isyan etmekte direnirse üzerine kuvvet gönderileceği ihtar ediliyordu. 19 Şubat 1909’da Kamil Paşa’nın yerini alan Hüseyin Hilmi Paşa’nın isteğiyle Yemen’in ileri gelenlerinden bir heyet adeta zorla İstanbul’a getirildi. Heyet İstanbul’da iken 31 Mart Olayı patlak verdi. Heyet, hediyelerle alelacele geri gönderildi. Böylece İmam Yahya meselesi tekrar buzdolabına konmuş oldu. Dönemin Erkan-ı Harbiye Reisi Ahmet İzzet Paşa, Yemen’de boş inadın bırakılmasını, dağlık bölgeyi Zeydilere bırakmayı, kıyıdaki Şafii bölgenin elde tutulmasını ve Sana da sembolik bir garnizon bırakılmasını önerdi. Elde kalan yerlerde acilen reformlara başlanmalıydı. İzzet Paşa’ya göre, zengin demir, kömür ve gaz yataklarına sahip olan Yemen’le ilişkilerin düzeltilmesi Osmanlı Devleti’nin çıkarınaydı. Dahiliye Nazırı Talat Bey de kendisini destekledi ancak bu planları uygulamak kısmet olmadı.

CİZAN FELAKETİ VE KATIRLARIN İNTİHARI

İmam Yahya ve Asir Emiri İdrisi, 1910’da aynı anda isyan etti. Bu iki aktör birbirine düşmandı ama en çok da Osmanlı Devleti’ne düşmandı. İmam Yahya bir de Osmanlı’ya cihad ilan edince Ahmet İzzet Paşa’nın Hamidiye Kruvazörü ile bölgeye gönderilmesine karar verildi. Paşa’nın yanında 40 tabur piyade vardı. Ancak takviye kuvvetler bile Osmanlı ordusunun kaderini değiştirmedi. İmam Yahya yine yenilemedi.

İdrisi’yle yapılan savaşa gelince, onu da o dönemde Yemen’de sivil muhabere memuru olarak çalışmış Asaf Tanrıkut’tan öğrenelim: “Küçük karakollardan, Hilyos’ta bulunan mevkilere yakın yerlerden telgraf ile bir günlük suyumuz kaldı, yiyeceğimiz kalmadı veya günlük yiyeceğimiz kaldı, suyumuz kalmadı gibi yazılar geliyordu. Böyle telgraflar içimizi sızlatıyordu. Susuz ve yiyeceksiz kalan ve kendilerine bunları gönderme imkanı olmayan bu askerler ölüyorlar veya Arapların eline düşüyorlar ve onların cenbiyeleri altında can veriyorlardı. İdrisi’ye gönderilen bir alay açlık ve susuzluk içinde (Cizan’daki) Asan denilen yerde su kuyularına koşuyor. Ama su içenleri koruyacak gözcülerin konması ihmal ediliyor. Bir anda ortaya çıkan İdrisi kabilesinin savaşçıları askerleri kurşun ve cenbiyelerle (ucu kıvrık özel bir hançer tipi) yok ediyor. Bir kısım asker denize atlıyor, yüzme bilmeyenler ölüyor. Askerleri takip eden katırlar da denize atlıyor, başlarını suya sokarak intihar ettikleri anlatılıyor. Buna da ‘Katırların İntiharı’ denilmiş…”

1911 DAAN ANLAŞMASI

Tarihe ‘Cizan Felaketi’ olarak geçen bu katliamı da Osmanlı Devleti sineye çekmek zorunda kaldı. O sırada Trablusgarp Savaşı patlak vermişti. Balkanlarda savaş tamtamları çalıyordu. Yemen’deki birliklere başka yerlerde ihtiyaç olabilirdi. Sonunda devlet pes etti, Zeydilerle anlaşma masasına oturdu. Daan köyünde 13 Ekim 1911’de imzalanan anlaşmaya göre Yemen Şafii ve Zeydi bölgeleri olarak ikiye ayrıldı. İmam Yahya Osmanlı Devleti’ne karşı olan ‘emir-ül-müminînlik’ savlarından vazgeçecek ve Osmanlı Hilafeti’ni tanıyacaktı. Osmanlı Devleti de Zeydi bölgesinde İmam Yahya’nın ve ardıllarının ruhani ve dünyevi liderliği tanıyacaktı. Zeydiliğin egemen olduğu bu topraklarda Zeydi şeriatının uygulanmasına izin verildi. Osmanlı’nın kazancı ise, İdrisi’nin olası isyanında Osmanlı kuvvetleri ile İmam Yahya’nın kuvvetlerinin bundan sonra beraber hareket edecek olmalarıydı. İmam Yahya İdrisi’ye karşı 10 bin kişilik askeri kuvvet oluşturacak ve buna karşılık kendisine aylık 10 bin lira ödenecekti. Osmanlı Devleti, söz verdiği paraları ödemediği halde, İmam Yahya ne Trablusgarp Savaşı sırasında ne de I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’ne düşmanlık etmedi. İdrisi ise, Trablusgarp Savaşı’nda İtalyanlarla işbirliği yaptı.

YEMEN’İN TERKİ

Savaşı müttefikleriyle birlikte kaybeden Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi uyarınca Yemen’deki Osmanlı birliklerinin silah bırakması gerekiyordu ama Vali Mahmut Nedim Bey bu konuda emir İngilizler eliyle geldiği için bu  emre inanmak istemedi. Silah bırakmamak için uzun süre direndi. Nihayet 15 Kasım 1918 günü, Sana İmam Yahya’ya teslim edildi. Teslim törenini Süleyman Sırrı Kadak şöyle anlatmıştı: “Onu karşılamak için gireceği sur kapısına bir ihtiram kıtasıyla mızıka takımı çıkarılmıştı. Fakat İmam Yahya’nın başka bir kapıdan gelmekte olduğu anlaşılınca mızıka takımının yüzbaşıları ile birlikte davullarını, mızıka aletlerini taşıyarak sokaklarda koştuklarını unutamam. O günlerde vali ve kumandan Sana’da değillerdi. Her zaman asker adımlarıyla muntazam yürüyüşlerini görmeye alıştığımız mızıka efradının koşuşmaları bende sanki ordu başsız kalmış, paniğe uğramış gibi hisler oluşturdu. Dertleşecek bir kimse bulurum ümidi ile hükümet konağına çıktım. Hüseyin Paşa ile mektupçuyu karşı karşıya oturmuş düşünür halde buldum. Onlarla beraber odada oturuyorduk. O sırada İmam’ın şehre girişini selamlamak için kaleden atılan top sesleri içimizde öyle bir hüzün oluşturdu ki her üçümüz coşan teessür hislerimizi zapt edemeyerek birbirimizin yüzüme baka baka ağladık.”

Yemen’den asker çekilmesi 15 Şubat- 20 Mart 1919 tarihleri arasında peyderpey oldu. Son olarak silah ve mühimmatı İmam Yahya’ya teslim eden 7. Kolordu ve 40. Tümen’in komutanı Sana’dan ayrılarak 25 Mart 1919 tarihinde yedi ay esir olarak kalacağı Aden’e gitti. Geride Vali Mahmut Nedim Bey ve iki yüz sivil memur ile dört yüze yakın asker kalmıştı. İmam Yahya bunların ayrılmasına izin vermiyordu çünkü yıllardır maaş alamayan bu kadrolar Yemenli tüccarlara, hatta İmam Yahya’ya bile borçluydular. Vali Mahmut Nedim Bey son yıllarda askerlerin asgari masrafları ile kendi geçimini İmam Yahya’dan aldığı paralarla sağlıyordu yıllardır.

‘TBMM YEMEN VALİSİ’NİN HÜZÜNLÜ SONU

Kısa süre sonra Anadolu’da Milli Mücadele başladı. Mahmut Nedim Bey, hem kendi halini, hem Yemen’deki rehinelerin halini TBMM’ye anlattı defalarca. Ama hiçbir mektubuna cevap alamadı. Son mektubu “TBMM Yemen Valisi” diye imzaladı. Ona da cevap alamadı. Ankara’nın başını kaşıyacak vakti yoktu. Ayrıca vakti olsaydı da Yemen’in dertlerini çözecek ne gücü, ne parası vardı. 30 Ağustos 1922’de Başkumandanlık Meydan Muharebesi’nin kazanılmasının ardından İmam Yahya da Ankara’ya bir tebrik mesajı gönderdi. 1923’te Lozan Barış Görüşmeleri sürerken yeniden yazdı ve Yemen’in kaderinin tayininde Ankara’nın yardımını istedi. Ankara 13 Ekim 1923 tarihli cevabında, Yemenlilerin kendi idarelerini kurmalarının uygun ve gerekli olduğunu, maddi taleplerin yerine getirilmesinin mümkün olmadığını, ancak teşkilatlanma için gerekli uzman veya memura ihtiyaç duyulduğu takdirde maaşlarının Yemen idaresi tarafından verilmesi kaydıyla Türkiye’nin yardımcı olabileceğini belirttiğinde, Yemen’deki Osmanlı mirası ile ilgisinin olmadığını zımnen belirtmiş oluyordu.

Ankara’dan ümidini kesen İmam Yahya, Lozan Barış Antlaşması’nın TBMM’de onaylandığı gün olan 23 Ağustos 1923’te görevi biten Mahmud Nedim Bey’in Yemen’de kalmasını istedi ancak o kabul etmedi. Buna rağmen Yemen’le Türkiye’nin arasını düzeltmek için uğraşmaya devam etti. Ankara, 13 Ekim 1923’te de Yemenlilerin kendi idarelerini kurmalarının uygun ve gerekli olduğu,maddi taleplerin yerine getirilmesinin mümkün olmadığı, ancak teşkilatlanma için gerekli uzman veya memura ihtiyaç duyulduğu takdirde maaşlarının Yemen idaresi tarafından verilmesi kaydıyla Türkiye’nin yardımcı olabileceği bildirildi. Mahmut Nedim Bey, 1924 yılında Türkiye’ye döndü. Dönüşünden itibaren geçmiş maaşlarını almak için bitmek tükenmez bir yazışma trafiğine girişti. Birikmiş maaşlarını alamadı ama Necid Emiri Abdülaziz 8 Ocak 1926’da Hicaz kralı ve Necid sultanı ilan edilince Türkiye’nin Necid’e gönderdiği diplomatik heyete dahil edildi. Bir yıl süren bu görevinden sonra yine sıkıntılı günler başladı onun için. Sonunda çabaları sonuç vermiş olmalı ki, 1932’de kendisine 5 bin lira değerinde gayrimenkul verilmesine karar verildi. 1934’te Akdilek soyadını alan Mahmut Nedim Bey, 1935 yılında Recep Peker’e yazdığı mektupta mealen “Yaşım 70’i geçti, fakru zarurete düştüm, çocuklarımın okul parasını bir dostum verdi, altımda bir yatak bile kalmadı, elime 70 lira geçiyor, halbuki 100 liraya ihtiyacım var” diye yakınıyordu. Cevap mealen şuydu: Devlet ona ev vermişti, daha fazlasını veremezdi! Yıllarca maaş bile almadan Yemen’de çile dolduran Mahmut Nedim Bey, 11 Mart 1940 günü İstanbul’da vefat etti.

(Mahmut Nedim Bey’in Recep Peker’e mektubu)

İMAM YAHYA YEMEN’İ KURUYOR

İmam Yahya, Osmanlı Devleti’nin son Hudeyde Mutasarrıfı Ragıp Bey’i katip olarak istihdam etmişti. Fransızca bilen Ragıp Bey sayesinde dünya ile yazıştı, uluslararası camiaya hitap etti. Bu çabaların sonucu, 1934’te Yemen’in kuzey ve güney hudutları çizilerek İngilizler tarafından bağımsızlığı tanındı. Yemen’de monarşi idaresi kuran İmam Yahya 1948’de Eh Ahrar örgütü tarafından bir ayaklanma sırasında öldürüldü. Bundan sonrası başka bir yazı konusu olacak kadar karmaşık.

YEMEN TÜRKÜSÜ KİME AİT?

Yazıya Yemen türküsüyle başlamıştım, Yemen türküsüyle bitireyim. 1990’dan itibaren “Havada Bulut Yok” adıyla ünlenen türkünün Muş’a mı yoksa Elazığ’a ait bir türkü mü olduğu konusunda bir savaş yürüyor. TRT’nin kaynaklarına göre, 1944 yılında Anadolu’yu gezerek derlemeler yapan Muzaffer Sarısözen, Halil Bedii Yönetken ve Rıza Yetişen'den oluşan ekip tarafından, Duriye Keskin adlı Muşlu bir mahalli sanatçıdan derlenen türküyü notaya Muzaffer Sarısözen notaya geçirmişti. (Türkü derleme sürecine dair ayrıntılı bilgi için tıklayın)

Şemsettin Taşbilek Elazığlı bir araştırmacı ise türkünün 1936 tarihli Elaziz Halk Türküleri ve Oyunları adlı kitapta hem notalarıyla hem de orijinal metniyle Harput türküsü olarak yer aldığını ileri sürdü. Yazara göre kitap zamanın Elaziz Valisi Tevfik Gür başkanlığındaki Ferruh Arsunar, Sadi Günel ve Hafız Osman Öge'nin içinde yer aldığı Elaziz Halkevi 1936 yılı Sanat Komitesi'nce derlenmiş olup  İstanbul-Beyazıt Kütüphanesi' nde 47950/5 numara ile kayıtlıydı.

Harput türküsüdür diyenler, “Burası Muş'tur, yolu yokuştur" şeklindeki nakaratta yer alan Muş ifadesinin aslında Yemen’de bulunan Huş veya Simuş adlı bir yerleşim yerinin adının, yanlış yazılması suretiyle kayıtlara geçtiğini, dolayısıyla nakarattan hareketle türküyü Muş’a maletmenin yanlış olduğunu söylüyorlardı. Bu iddianın kaynağı ise yıllar önce Yemen’e bir seyahat yapmış olan ve güya burada Huş diye bir yer olduğunu öğrenen Barış Manço idi. Manço çok inandırıcı bulunmuş olmalı ki, TRT türkünün künyesini “Eski Türkçeyle yazılırken -h- harfinin  üstündeki nokta unutulmuş da onun için Muş, Huş olmuş.” diye düzeltti. Bu düzeltmeyi yapanların, Eski Türkçe bildikleri şüpheliydi çünkü, üzerinde nokta olan Hı harfinden nokta kaldırılınca M olmaz, Ha diye okunurdu. Bu kesime göre “zaten Muş’un yolu yokuş falan da değildi.” Tartışmaya Yücel Paşmakçı, Musa Eroğlu, Mehmet Özbek gibi halk müziği ustaları girdi. Bu kişiler haklı olarak “Burası Huş’tur” veya “Burası Simuş’tur” şeklindeki nakaratın, ancak türkü Yemen’de yakılmışsa manalı olacağını, o zaman da “Giden gelmiyor, acep ne iştir” sözünün anlamsız olacağını söylediler. Ayrıca Muşlular, “1950’li yıllara kadar Kurtik Dağı’nın yamaçlarındaydı. Bitlis’ten kaleye çıkan yol 45 derece eğimliydi” dediler. Sonunda Muş Valisi bir Mülkiye Müfettişine rapor bile hazırlattı. Rapora göre, türkü kesinlikle Muş’a aitti. Ancak müfettişin bu sonuca varırken kullandığı argümanların bilimsel hiçbir yanı yoktu.  

TÜRKÜLER HEPİMİZİNDİR

Muşluları ve Elazığlıları üzmek istemem ama türküler kimsenin malı değildir. Toplumun malıdır. Yazanı, yazıldığı tarih hatta tam olarak yazılış nedeni de bilinmez. Zaman içinde değişim gösterir, bazı kavramlar değişir, telaffuz farkları ortaya çıkar. Coğrafyadan coğrafya dolaşırken, içerik ve melodi değiştirir. Yukarıda linkini verdiğim yazımda “Çanakkale İçinde Vurdular Beni” türküsünün serüvenini anlatmıştım. Yemen türküsünün de benzer bir hikayesi vardır mutlaka. Erik Jan Zürcher’in dediği gibi “Yemen türküleri adeta bir tür oluşturur ve özellikle Suriye, Filistin ve Mezopotamya'daki birlikler arasında çok benimsenir. En azından bir düzine Yemen türküsü vardır. (…) Bu türkülerde dile getirilen duyguların pek öyle çarpıcı bir orijinalliği yoktur ama çok şey anlatırlar. Bunlar kahramanlık ve yurtseverlik türküleri değildir. Yine bu türküler aynı dönemlerde Batı'daki cephelerde ortaya çıkan (…) popüler şarkılardaki inatçı kararlılığı da anlatmazlar. Bunlarda esas olarak dile getirilen, sıla hasreti, ümitsizlik, kötü kader ve kurban edilme duygusudur. Bu türküleri söyleyen insanların gözünde silah altına alınma bir ölüm cezasıdır. Türküler aynı zamanda bir tevekkül atmosferini de canlandırırlar. Belki de Osmanlı askeri birliklerinde var olan görece yüksek moralin kökeni bu kaybedecek hiçbir şeyin olmadığı duygusundadır. Belki de onlara, o kerte üstün düşman güçleri karşısında -özellikle savunma durumunda- bu kadar iyi dövüşme yeteneğini veren budur.”

Sözümü bir bölümünü yazının başlığına aldığım Bedri Rahmi Eyüpoğlu’nun dizeleriyle bağlayayım: “Ah bu türküler/Köy türküleri/Dilimizin tuzu biberi/Memleket ahvalini onlardan sor/Kitaplarda değil, türkülerde ara Yemen’i/Ben türkülerden aldım haberi/Ah bu türküler hilesiz hurdasız…”

Özet Kaynakça: Mahmud Nedim Akdilek, Arabistan’da Bir Ömür, Son Yemen Valisinin Hatıraları veya Osmanlı İmparatorluğu Arabistan’da Nasıl Yıkıldı?, Derleyen: Ali Birinci, İsis Yayınevi, 2001, Zeki Ehiloğlu, Yemen’de Türkler, Tarihimizin İbret Levhası, Kitabevi Yayınları, 2001, Metin Ayışığı, “Osmanlı’nın Son Vilayeti Yemen”, 13. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 4–8 Ekim 1999, III. Cilt III. Kısım, TTK Basımevi, 2002, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı 1914–1918, C. 6, ATASE Yayınları, Günkur Basımevi, Harold Ingrams, The Yemen (Imam, Rulers & Revolutions), John Murray Publisher, 1963, Hasan Kayalı, Jöntürkler ve Araplar, Çeviren: Türkan Yöney, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003, Lütfullah Kahraman, Milli Mücadele Dönemi’nde Yemen-Türkiye İlişkileri, İmam Yahya–Mustafa Kemal Paşa Yazışmaları, Arba Yayınları, 1997, Serap Sert, “Son Osmanlı Yemen Valisi Mahmut Nedim Bey, Hayatı ve Faaliyetleri (1857-1940)”, Marmara Üniversitesi’nde 2009 yılında kabul edilmiş yüksek lisans tezi, Turgut Hatipoğlu, “Yemen’in Osmanlı’dan Ayrılışı (Kopuşu)”, Gazi Üniversitesi’nde 2004 yılında kabul edilmiş yüksek lisans tezi, Erik Jan Zürcher, Savaş,Devrim ve Uluslaşma Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, Cengiz Çakaloğlu, “Yemen İsyanı ve Trabzon Redif Taburu (1905-1906)”http://e-dergi.atauni.edu.tr/ataunisosbil/article/view/1020000395 .



.

Rıza Şah'ın, Musaddık'ın, Humeyni'nin İran'ı

 29 Kasım 2011 günü, İran’ın başkenti Tahran’da devlet televizyonu kameramanlarının eşliğinde, “Britanya’ya ölüm” haykırışları ile Britanya’nın Tahran Büyükelçiliği’ni basan göstericiler elçilik binasındaki İngiliz bayrağını indirip yaktıktan sonra yerine İran bayrağını dikmişlerdi. Elçilik çalışanlarını olaylara ancak yarım saat sonra müdahale eden polis zor kurtarmıştı. İran’ın Britanya ile (aslında Batı’yla) köprüleri atmasına neden olan ise, Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu’nun İran’ın nükleer silah geliştirmiş olabileceğine ilişkin kararının ardından Britanya’nın İran’a yaptırım kararları almasıydı. Aradan geçen dört yılda köprülerin altından çok sular aktı ve geçtiğimiz günlerde ABD, Britanya, Fransa, Çin ve Rusya ve Almanya ile İran arasında İsviçre’nin Lozan şehrinde 9 gündür aralıksız yürütülen ‘nükleer müzarekeleri’nde uzlaşmaya varıldığı açıklandı. Bu sefer de Tahran’da sevinç gösterileri yapan İranlıları izledik televizyonlarda. İran halkı kadar olmasa da başta Avrupa ve ABD olmak üzere pek çok ülkenin aklı başında, barışçı insanları anlaşmaya sevindiler. İranlıların da, bölge halklarının da, dünya halklarının da sevinci daim olsun diyor, bu vesileyle İran-Türkiye ilişkilerinin özet tarihçesini geçiyorum.

Mustafa Kemal ve arkadaşları Anadolu’da Milli Mücadele’ye başladıkları sırada, İran’da şunlar oluyordu: 140 yıldır ülkeyi yöneten Kaçar hanedanı Birinci Dünya Savaşı yıllarındaki İngiliz ve Rus askerlerinin işgal hareketlerini takiben iyice zayıflamış; ulema ve ordu saflarında yönetimde değişim talepleri ile hareketlenme iyice artmıştı. Değişim beklentisini eyleme dönüştürmek için en uygun durumdaki unsurlardan birisi ülkenin tek düzenli ordu birimi olan Kazak Tugayı idi. Tugay’ın sivrilen komutanlarından Rıza Han yanına siyasetin etkili düşünürlerinin desteğini aldı. İngilizlerin de teşvikiyle 21 Şubat 1921’de 1200 kişilik birliği ile Tahran’ın kontrolünü ele geçirdi. 26 Ekim 1923’te bir adım daha atarak yönetimi tümüyle eline aldı. İki yıl sonra Avrupa'da tedavi gören ve çağrılara rağmen İran’a dönmeyen Kaçar Hanedanı’nın son üyesi Ahmed Şah’ı tahttan indirdi. Rıza Han, kendisine Osmanlıları devirmiş olan Mustafa Kemal’i örnek alıyordu. Atatürk cumhuriyetçiydi, Rıza Han da modern bir devlet başkanının olması gerektiği gibi cumhuriyetçi bir başkan olmak istiyordu; ama ulema, ‘Hayır!’ dedi, ‘İslam devletlerinin monarşi olması gerekir’ dedi. Bu nedenle de 1925’te Pehlevi hanedanı adına Şah Rıza aynen Fransa’da Napolyon’un yaptığı gibi kendi kendisini tahta çıkarmak zorunda kaldı. Rıza Şah, krallık yeminini 15 Aralık 1925’te etti ama tacını ancak 25 Nisan 1926’da giyebildi. Sadece 3 yıl önce Lozan’la kuruluşunu resmileştirmiş Türkiye, Şah’ın cülus törenine bir telgraf göndermekle yetinmeyip, değerli bir kılıçla, iki Junker savaş uçağı hediye etmişti. Türk havacıların bu uçaklarla yaptıkları gösteriler Tahran halkını büyülemişti.  

RIZA ŞAH’IN KÜRDİSTAN ENDİŞESİ

Türkiye’nin bu sıcak ilgisinin altında, 1921’den itibaren Ankara hükümetiyle Tahran arasında çeşitli nedenlerle yaşanan gerilimlerin izini silmek arzusu yatıyordu. Gerilim yaratan konuların başında iki ülkedeki Kürtler geliyordu. Rıza Şah, Ağustos 1925’te Tahran’a gittiği halde, ancak Ocak 1926’da resmen göreve başlayabilen Türkiye’nin Tahran Büyükelçisi Memduh Şevket (Esendal)’a şöyle demişti: “Bundan üç sene evvel bir defa İngiliz Sefiri bana dedi ki ‘Türkler kendi himayelerinde müstakil bir Kürdistan yapmak istiyorlar, buna İran Kürdistan’ını da ilave ediyorlar. Bu suretle Kürdistan’ı ilhak etmiş olacaklar, sen bu hususta ne fikirdesin?’ Ben de cevaben dedim ki: ‘Ben, Türkiye Kürdistan’ını bilemem; fakat İran Kürdistan’ını da veremem. Benim başımı kesmelidir ki bunu her ne nam altında olur ise olsun vermeye razı olabileyim’...”

Şah, daha önce de, Türkiye’nin Tahran Ataşemiliteri Binbaşı Hüsamettin (Tugaç)’a şunları söylemişti: “Öyle zannediyorum ki Türkiye’nin İran Azerbaycan’ında gözü vardır (…) Azerbaycan halkı Türktür. Türkiye bunu ihmal edemez. Vakıa şimdiki Türkiye böyle bir politika gütmüyor. Mustafa Kemal Paşa çok akıllı bir zattır. Fakat kendisinden sonra Türkiye yine İttihat-ı Terakki hükümetinin siyasetini benimseyebilir. Görüyorum ki demiryolu inşaatınız iki koldan Azerbaycan’a doğru yönelmiştir. Gerektir ki, Türkiye er geç Azerbaycan’ı alsın.”

Rıza Şah, Sovyet Devrimi’nden sonra Kafkasya’nın değişik bölgelerinden Türkiye’ye sığınan (başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere) Azeri milliyetçileri ve bunların Türkiye’de yayımladığı Yeni Türkistan, Odlu Yurt, Yeni Kafkasya ve Azeri Türk gibi dergiler yüzünden de, Türkiye’nin İran’ın Azerbaycan bölgesiyle ilgili yayılmacı emelleri olduğundan kuşkulanıyordu.  

AĞRI İSYANI VE BAHAR HAVASININ SONU

Türkiye ise İran’ın Kürt politikasından memnun değildi; çünkü Rıza Şah, Mondros Mütarekesi sonrası Türk-İran sınır bölgelerinde hâkimiyet kurmuş olan Kürt aşiret reisi İsmail Ağa Simko’nun İran’a dönmesine izin vermişti. Gerçi, 1926’da tekrar isyan eden Simko, başarısız olup Irak’a sığınmıştı ama Türkiye’nin kulağına kar suyu kaçmıştı bir kere.

Türkiye’nin İran kaynaklı transit mallara vergi koyması gibi ekonomik baskılar sonuç verdi ve Türkiye ile İran arasında Nisan 1926’da bir Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşması imzalandı. Antlaşma, 1925’te SSCB ile Türkiye arasında imzalanan antlaşmaya benziyordu. Temmuz ayında Rıza Şah’ın sağ kolu Timurtaş ile Memduh Şevket (Esendal) Moskova’ya gittiler. Beklenen üçlü antlaşma çıkmadı ama Timurtaş Ankara’ya gelip 15 gün kaldı. Fakat bu bahar havası çok sürmedi. 1926-1930 arasında, Ağrı İsyanı sırasında iki ülke arasında bazı gerilimler yaşandı.  (İsyanla ilgili geniş bilgi için tıklayın)

 
RIZA ŞAH’IN TÜRKİYE ZİYARETİ
 
1932’nin ilk günlerinde bizzat Mustafa Kemal tarafından Ağrı Dağı’nın İran’da kalan kısmı karşılığında toprak önerildi. 23 Ocak 1932’de imzalanan antlaşma ile, Maku-Beyazıt yolunun sınırı kestiği noktadaki Kotur ve Bazirgân’ı kapsayan toprak karşılığında, Ağrı Dağı’nın tamamının Türkiye sınırları içine alınması sağlandı.
 
Aynı yıl Şah’ın tanışma isteği Mustafa Kemal’e iletildiğinde, Gazi, Tahran Büyükelçisi aracılığıyla kendisinin de Şah ile tanışmak istediğini, ancak o sıralarda seyahat etme imkânı olmadığını söylemişti. Şah kendini şu samimi itirafıyla davet ettirecekti: “Sabırlı bir adam olduğum malumdur. Fakat iki şeyde sabrım kalmamıştır. Biri Avrupa’daki oğlumu görmek, diğeri dostum sevgili Gazi Hazretleri ile buluşmak ve tanışmak. Bunun için kararım on sekiz ay kadar sonra, yani gelecek yaz doğruca Ankara’ya giderek evvela Türkiye Reisicumhuru Gazi Hazretleri’ne resmî ziyaret yapmak, ondan sonra hususi bir şekilde İsviçre’deki oğlumu görmektir. Başka hiçbir ecnebi devlete resmî ziyaret yapacak değilim.”

1928’te ağırlanan Afgan Kralı Emanullah Han ve 1931’de ağırlanan Irak Kralı Faysal’dan sonra Türkiye’nin İslam dünyasından gelen üçüncü misafiri olan Rıza Şah Pehlevi’nin, 16 Haziran 1934’te başlayan 27 günlük gezisi, Türkiye-İran ilişkilerinde sıcak bir dönemi başlatacaktı. (Bu gezi ile ilgili yazımı okumak için tıklayın)

(Atatürk, Rıza Şah ve İnönü, Haziran 1934)

İkinci Dünya Savaşı’na gelirken, Rıza Şah ve İran resmen tarafsızdı ama İngilizlerle Ruslar onu, Nazilere sempati beslemekle suçluyordu. Halbuki Rıza Şah da aynen İsmet İnönü gibi bir ‘denge oyunu’ oynuyordu. Görünen o ki, İran Türkiye kadar başarılı olamadı. Şah’ın Alman sempatizanlığı göze batacak kadar belirgin oldu ve Ruslarla İngilizler elele vererek ülkeyi 1941’de işgal ettiler. Rıza Şah’ın gitmesi gerekiyordu. İngiliz ve Rus askerleri ülkeyi işgal ederken ona, İngiliz başbakanı Churchill’in deyimiyle ‘onurlu bir çıkış yolu’ sundular; tahtı genç oğluna (onun da adı Rıza idi) bırakmak. Rıza Şah Kanada’ya gitmek istediyse de İngilizler tarafından önce Mauritius’a, oradan da Johannesburg’a gönderildi. 1944’de orada öldü.

‘SİYAH ALTIN’ SİYASETİ

Tahtın yeni sahibi Rıza Şah Pehlevi’nin ilk yılları İran’la Batı arasındaki ilişkiler esas olarak ‘siyah altın’ petrol etrafında şekillendi. Dolayısıyla Anglo-İran Petrol Şirketi, ülkenin kaderinde giderek daha etkili bir noktaya geldi. İranlılar ile şirket arasında petrol gelirlerinin nasıl paylaşacağı konusundaki tartışmalar bu yıllarda yoğunlaşmaya başladı. Bu konuda İranlıların önünde bir de örnek vardı. 1944’te Suudi Arabistan’a giren Arap-Amerikan Petrol Şirketi (ARAMCO) petrolün yüzde 50’sinin çıkarıldığı ülkeye, yüzde 50’sinin ise rafineriyi kuran şirkete ait olduğu şekilde adil bir anlaşma yapmıştı. Halbuki Anglo-İran Petrol Şirketi, İran’a neredeyse hiçbir şey vermiyordu. Ve bu, İranlıları haklı olarak çok kızdırıyordu. Dünya Kore Savaşı’nı, ABD ile SSCB arasındaki soğuk savaşı konuşurken, İran’da halk sokaklarda petrolün millileştirilmesi için öfkeli mitingler yapıyordu. 

1951’DE YILIN ADAMI: MUSADDIK

ABD’de yayımlanan ünlü Time dergisi 1951 sonunda uzun boylu, uzun-solgun yüzlü, yaşlı bir İranlı’nın ‘yılın adamı’ olduğunu duyurmuştu. Soyu Kaçar Hanedanı’na dayanan, babası da bir zamanlar bakan olan 70 yaşında bir hukukçu ve ülkenin başbakanı Muhammed Musaddık’tı bu adam. Derginin, ‘yaşlı, tuhaf bir büyücü’ diye nitelediği Musaddık bir milliyetçiydi, parlak bir düşünce insanıydı. İsviçre’de eğitim görmüştü, hukuk alanında doktorası vardı. Demokrasiye ve sekülerizme inanan biriydi. Çok iyi bir hatipti. Fiziksel açıdan yaşadığı sıkıntıları, örneğin tartışmalar sırasında sıkça girdiği öfke nöbetleri ve bayılmaları bile kendi lehine çevirmeyi biliyordu. Batılılara göre ‘pijamalarını çıkarmayan ekzantrik bir ihtiyar’dı ama Şiilik ve şehitlik konusundaki görüşleri İran’ın kültürel mirasının bir parçasıydı ve bu görüşler kitleleri seferber etmesini sağlıyordu.

PETROL MİLLİLEŞTİRİLİYOR 

Nisan 1951’de, Musaddık’ın önerisi ile İran Meclisi Anglo-Persian Petrol Şirketi’ni millileştirme kararı alınca, halk ve aydınlar öylesine coşmuştu ki, Rıza Şah, Musaddık’ı Başbakan olarak atamak zorunda kalmıştı. Ama petrolün millileştirilmesi Britanya için tam bir felaketti. Çünkü Britanya’daki her araç, her ev, her fabrika, İran’dan gelen petrole bağımlıydı. Şimdi İranlılar bu petrolün musluğunu ellerine geçirmişlerdi. İçeride ve dışarıda muhalif kuvvetlerin, Musaddık’ı devirmek üzere örgütlenmesi iki yıl kadar sürdü. Bu süre içinde Musaddık’ı devirmek için ekonomik ambargo, limanların ablukaya alınması, Musaddık’ı BM’ye ve Uluslararası Adalet Divanı’na şikâyet etmek gibi her yol denendi ancak başarılı olunamadı. İngilizler bunun üzerine ABD Başkanı H. Truman’dan Musaddık’ı devirmesini istediler. Truman bu teklifi reddetti, çünkü Kore Savaşı, Mc Charty’cilik ve çürümüşlük yüzünden çok yıpranmıştı. Ancak 20 Ocak 1953’te iktidara gelen D. Eisenhower döneminde ibre Musaddık muhaliflerinden yana döndü. Çünkü yeni Dışişleri Bakanı J. Foster Dulles’ın bütün hayatı uluslararası dev şirketlerin avukatlığını yaparak geçmişti. Dolayısıyla Anglo-İran Petrol Şirketi’ni çok iyi anlıyordu!

CIA AJANI BİR BAVUL PARAYLA İRAN’DA 

O sırada İran’da da işler iyi gitmiyordu. İranlılar petrol şirketini millileştirerek zengin olacaklarını ummuşlardı ancak tam tersi olmuştu. Abadan’daki dev petrol rafinerisi ve liman ablukaya alınmıştı. 1950’de ülke gelirinin önemli bölümü petrolden gelirken, 52’de petrol gelirleri nerdeyse sıfırlanmıştı. Çünkü Avrupa petrolünün yüzde 90’ını tek başına sağlayan İran, artık kendi petrolüne sahipti ama bunu dağıtıp satacak tankeri yoktu. 1953 yazına gelindiğinde Musaddık kitleleri sokaklarda toplama becerisini yitirmişti. Şah’ın eli-ayağı titriyordu; ne yapması gerektiği konusunda net bir fikri yoktu. Yani koşullar, dışarıdan bir gücün gelip olaylara müdahale etmesine uygundu. Musaddık’ın İran’da o günlerde etkili olan komünist eğilimli Tudeh (Kitle) Partisi’ni arkasına alması da ABD’deki kaygıları iyice körüklemişti. Britanya’nın MI6’sı ile işbirliği yapan CIA, 1953 yazında, Kermit Roosevelt adında bir ajanını, yanında birkaç adam ve bir çanta dolusu parayla İran’a gönderdi. (Kermit Roosevelt, eski başkanlardan Theodore Roosevelt’in torunuydu.) Yine aynı ay, Eisenhower ile Britanya Başbakanı Churchill görüşüp, darbenin yapılmasına karar verdiler. Elbette bunun adı darbe değil, ‘İran’ın aklıselime davet edilmesi’ydi!

ŞAH ROMA’YA KAÇIYOR

Batılıların desteğini alan Şah Rıza Pehlevi uzun zamandır yetkilerini hükümete bırakmak konusunda kendisini zorlayan başbakanı Musaddık’ı Temmuz 1953’te görevden aldı. Ancak halkın tepkisi sert oldu. Halk kendi köyünde ömür boyu ev hapsine mahkûm edilen Musaddık için sokaklara döküldü çıkan çatışmalarında yüzlerce kişi öldü. Durum, tam kontrolden çıkıyordu ki Amerikalıların ısrarlı tekliflerine nihayet ‘evet!’ diyen Şah’ın, rıza göstermesiyle Ağustos ortasında Musaddık’ı tarihten silmeye yönelik operasyon başladı, fakat işler, planlandığı gibi gitmedi, darbe liderleri yakalanınca Şah eşini alıp Roma’ya kaçtı.

Ama oyun henüz bitmemişti, birkaç gün sonra ikinci darbe geldi. Ordudan generallerin düzenlediği, kitlelere gösteri düzenlemeleri için para ödenen ve Batı istihbaratının planlayarak yoğun biçimde desteklediği ikinci darbede, Şah ve Batılı müttefikleri hedefe ulaştı. Başbakanlık binası tanklarla bombalanan Musaddık devrildi, tutuklandı, ‘vatana ihanetle’ suçlanıp yargılandı ve ömrünün son yıllarını ev hapsinde geçirdi. 

BEYAZ DEVRİM VE KARŞI-DEVRİM 

Darbenin ardından demokrasi bir kenara itildi; milliyetçi duygularsa dini duygularla harman edilerek sürekli güçlendi. Petrol sektörünü millileştirme hamleleri karşısında başbakanını ‘mat’ eden (ve yabancı petrol şirketlerini ülkeye davet eden) İran Şahı’nın özgüveni yerine gelmişti. ABD’nin koruyucu kalkanı altında ülkesinin kaderini çizmekte daha etkin rol almaya soyunabilirdi artık. Bu vizyonun adı 1963’te konuldu: ‘İnkilab-ı Sefid’ yani ‘Beyaz Devrim!’ Şah’ın baskıcı ve zalim otokratik yönetimine ilk karşı koyuş o yılın Haziran ayında oldu. Öğrenci, kamu görevlisi, aydın, çarşı esnafı ve din adamlarından oluşan halkçı koalisyon, ‘İslam Devrimi’nin ilk kostümlü provasını yaptılar. Ama hareket kanlı şekilde bastırıldı ve dinî kanadı temsil eden İmam Humeyni, ülkeden sürüldü. Humeyni, kısa süre Türkiye’de, Bursa’da kaldıktan sonra Irak’ta Necef’e gitti.

(Şah Rıza Pehlevi halka Beyaz Devrim’i anlatıyor. 1963)

KÜLTÜR ŞOKU VE DİN ADAMLARININ ROLÜ 

En önemli muhalifinden kurtulan Şah, artan petrol gelirlerinin rüzgârını da kullanarak ülkeyi süratle, dünyanın en kalkınmış beş ülkesinden biri haline getirmeye soyundu. Bunun için hem ekonominin, hem de toplumun tamamen yenilenmesi gerekiyordu. Kamu kurumları özelleştirildi, feodal toprak yapısı yerle bir edildi, toprak köylülere satıldı. Tüm halkı kapsayacak bir sosyal güvenlik sistemi kuruldu. Köylere binlerce kişilik eğitim ve sağlık birimleri sevk edildi. Kültür alanında, eğitimde yeni hedefler belirlendi, müfredat baştanbaşa elden geçirildi. Batı tarzı giyim, yaşam, müzik teşvik edildi. Kadın hakları konusunda önemli adımlar atıldı.

Ancak halk, Şah’ın bu vizyonunu paylaşmıyordu. Çünkü gayrı safi milli hasıla artıyor olsa da, çok sayıda insan bundan yararlanamıyordu. Dengeleri bozulmuş kırsal alandan kentlere büyük bir göç yaşanıyor, bu kitleler kentlerde Batılı gibi giyinen ve yaşayan kadınları, erkekleri izliyorlar, kafaları karışıyordu. Yani büyük bir kültür şoku yaşıyorlardı. Böyle durumlarda onlara sadece din adamları ve Humeyni safından kişiler yardımcı oluyordu. Çünkü Şah toplumu yönlendirmekte tek müttefiki olarak gördüğü din adamlarına şehirlerde camiler ve okullar inşa etmeleri, halktan para toplamaları için izin vererek onların elini güçlendirirken, başka hiçbir grubun örgütlenmesine izin vermemişti. 

PERSEPOLİS TÖRENLERİ VE SONUN BAŞLANGICI 

İran’da din adamlarının öncülüğündeki milliyetçilik kabarmaya başlarken ABD’deki Nixon yönetimi, Körfez bölgesinde Sovyetler Birliği’ne karşı hattı korumak için Şah’ı himaye etme eğilimindeydi. 1970’lerde, CIA ve Mossad ajanlarının aktif katkısını alan gizli polis teşkilatı SAVAK ve Evin Cezaevi, birer korku simgesi ve Şah’ın iktidarının maşaları olarak karanlık bir şöhrete kavuştu. Halk baskı altında inim inim inlerken, Şah, bir Rönesans’tan bahsediyordu. 12 Ekim 1971’de antik kraliyet başkenti Persepolis’te kurulan aşırı gösterişli çadırlarda, dünya liderleri Şah’a ve ülkesine dair vizyonuna destek vermek için sıraya girmişti. Pers Kralı Kiros’a saygılarını sunan uyrukların devasa rölyefleri arasında Şah’ın İran Devleti’ni, İslam öncesi kimliğiyle taçlandırması başta ulema olmak üzere pek çoklarının tüylerini diken diken etti.

Bu sırada katlanan petrol fiyatlarından yararlanıp çılgınlar gibi silah satın alıyordu. Ekonomi aşırı ısınmış ve resesyon başlamıştı. Entelektüeller ya sürgünde ya hapisteydi. Modern sanayi; ekonominin temel direği çarşıya zarar vermişti. Toplumdaki huzursuzluklar din adamlarının değişim çağrılarına güç kazandırıyordu. Bu kez Batılı ülkelerin planladığı bir devrim değil, bir ‘İslam Devrimi’ ufuktaydı. Kahramanı da, büyük Ayetullah Seyyid Ruhullah Musevi Humeyni’ydi. (Asıl adı Ruhullah olup, Ayetullah ‘Allah’ın delili’ anlamına gelmekte olup, Şiilik inancında bir mertebe idi. ‘Seyyid’ Hazreti Muhammed soyundan geldiğini, ‘Musavi’, 7. İmam Musa el Kâzım soyundan geldiğini, ‘Humeyni’ ise Kum şehrinde doğduğunu belirtiyordu.) 

BAŞKAN CARTER’IN ROLÜ 

Şah’ın siyasi anlamda sonunu getiren olaylar, ABD Başkanı J. Carter’in döneminde başladı. Carter zeki, sade, dindar bir kişiydi. Şah’a baktığında, kendisi için çok kıymetli olan insan haklarını ihlal eden ve muazzam bir hızla Amerikan silahları stoklayan bir kişi görüyordu. Şah, 1977’de Washington’a gittiğinde, resmî görüşmeler ardından Carter onu kibarca yan odaya alıp, “Majesteleri, halkınız için harika şeyler yapmışsınız; ama içerideki muhalifleriniz karşısında, kendi ülkenizin yasalarına uymanızı da dilerdim” demişti. Şah mesajı almıştı, bu yüzden ülkeye döner dönmez liberalleşmeyi denedi. Meclisteki oturumları halka yayımlamak, basına serbestlik tanımak, pek sevdiği Büyük Kiros’un Pers takviminden vazgeçmek gibi adımlar attı. Ama geç kalmıştı. Bu sırada dünya medyası, 1978’de Saddam Hüseyin’in Necef’ten ayrılmasını istemesi üzerine Paris’in Neuf le Chateau banliyösüne yerleşen Humeyni’nin evine koşuyordu. 

AYETULLAH HUMEYNİ’NİN DÖNÜŞÜ 

Milyonlarca kişinin sokaklara dökülüp Şah aleyhinde gösterilere girişmesi uzun sürmedi. Şah vaktinin daraldığının farkındaydı; Ama çaresizlik içindeki “Devrim çağrılarınızı duydum ve kabul ediyorum!” haykırışı, geç kalmıştı ve yanıt bulmadı. Ok, yaydan fırlamıştı; grevler, gösteriler, çatışmalar, cenaze törenleri birbirini izliyordu. Muhammed Rıza Şah’ın yapabileceği tek şey kalmıştı, tatile çıkma bahanesiyle uçağa binip, 25 yıl önce olduğu gibi bir gün geri dönebilmeyi ummak…

1 Şubat 1979’da Tahran’da müthiş bir hareketlilik vardı. Şah Muhammed Rıza Pehlevi, iki haftadır ülkede değildi. Ayetullah Humeyni ve beraberindekiler ise, 14 yılı aşkın sürgün hayatı sonunda, ülkeye dönüyordu. Uçağa, ‘Tahran Havaalanı’na iniş izni vermemek gibi’ bir son dakika girişimine rağmen Humeyni, 14 yılı aşkın sürgün hayatı sonunda uçağın kapısında görüldüğünde, sevinç, coşku, milliyetçilik ve Batı karşıtlığından oluşan bir rüzgârı arkasına almıştı. Milyonlara varan kalabalıklar onun durgun, sakin, ihtiyatlı tavrı karşısında iyice coşmuştu.

(1 Şubat 1979 günü Humeyni’nin uçağı Tahran’a inerken kendisine ne hissettiğisorulmuştu. Cevabı “Hiçbir şey hissetmiyorum” olmuştu.)

KUM’A GİTMEKTEN VAZGEÇİŞ

Humeyni Paris’teyken iktidarda din adamlarının rol oynamayacağını söylemişti; “Bizzat ben, Kum’da bir medreseye gideceğim ve yeniden ilahiyat talebesi olacağım” demişti. Tahran’a uçarken, kendisine eşlik eden Le Monde gazetesinin muhabirinin “20 yıllık sürgünden sonra dönerken ne hissediyorsunuz” sorusuna da “Hiçbir şey!” diye yanıt vermişti. Gerçekten de Humeyni ve yandaşlarının Paris’te hazırladıkları ‘anayasa taslağı’ denilebilecek metin gayet demokratikti, ancak ekibin fikir değiştirmesi çabuk oldu. Bunun nedenini kestirmek zor. Belki de demokrasi söylemi başından beri iktidara el koymanın bir aracıydı. Belki de İran’a geldiklerinde demokratik kuvvetlerin aslında ne kadar zayıf ve dağınık olduğunu görmüşlerdi ve devrimlerinin yoldan çıkmasını istemediler. Belki de, Kissinger’ın dediği gibi iktidarın tadını almıştı. Bunun üzerine, demokrasiden çark edilerek tüm yetkileri Humeyni’nin elinde toplayan yeni bir taslak yazdılar. Humeyni de bunu kabul etti.

Gerçekçi olmak gerekirse Humeyni devrimin gerçek sahibiydi ve devrimini sapmalardan korumak istiyordu. Bunun için de halkla bağlarını sağlamlaştırması gerekiyordu. Bunu da İran’daki din adamlarıyla iyi bağlantılar kurarak yapabilirdi; çünkü bazı tahminlere göre İran’da, 160 bin din adamı bulunuyordu. Sadece Tahran’da, altı bin cami vardı. Bu, her camideki din adamı, arkasında en az 100 kişi getiriyor demekti. Aydınlarınsa sokaktaki halk arasında böyle bir tabanı yoktu. Böylece dünyanın en uzun süren monarşisi tarihe gömülürken, komünist Tudeh Partisi’nin ‘cumhuriyet’ fikri, ‘İslam Cumhuriyeti’ne tahvil edildi.

ABD TAHRAN ELÇİLİĞİ’NİN İŞGALİ 

Devrimin ilk yılı tamamlanmadan, ülkenin yeni anayasasını hazırlama, ilk cumhurbaşkanını seçme hazırlıkları yapılırken dünyanın gözleri yeniden İran’a döndü. Kasım 1979’da, ömrünün son aylarını geçirmekte olan devrik Şah, kanser tedavisi görmek üzere ABD’deyken ABD’nin kötü ünlü Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski, İran’da yeni kurulan geçici hükümetin ılımlı başbakanı Mehdi Bazergân’la görüşüyordu. İranlı öğrenciler (iddiaya göre aralarında şimdiki Cumhurbaşkanı Ahmedinecad da vardı), Başbakan’ın davayı satmasından, dahası Şah’ı geri getirecek bir karşı devrim düzenlemesinden korktular ve 4 Kasım 1979 günü Amerikan elçiliğini işgal ederek 66 kişiyi rehin aldılar. (Eylem, iç ve dış koşulların iç içe geçmesiyle ve Humeyni’nin verdiği destekle uzun bir krize dönüştü. Dünya televizyonları tam 444 gün boyunca gözlerini iri iri açmış, sokaklarda “Amerika’ya ölüm!” diye bağıran, Amerikan bayrağını yakan İranlıların görüntülerini yayımladı. Kriz sırasında Humeyni muhaliflerini birer birer tasfiye edip rejimi radikalleştirirken, Reagan yönetimi, İran’ı dünya çapındaki terörizmin beşiği ilan etti. 1980’e gelindiğinde İranlı mollalar ‘Irak’ta devrim!’ diye bağırırken, Saddam Hüseyin de, İran’ı vurmak için iyi bir zaman olduğunu düşünüyordu. 8 yıl süren ve bir milyondan fazla insanın ölümüyle biten galibi olmayan İran-Irak Savaşı sırasında ve sonrasında yaşananları anlatmaya yerimiz yetmez ama şunu söyleyebiliriz: İran İslam Devrimi, demokrasi ve insan hakları açısından tam bir hayal kırıklığı oldu.

(4 Kasım 1979-20 Ocak 1981 arasındaki rehine krizinden bir sahne. Sağdaki çantalı adamın daha sonra İran Başbakanı olacak Ahmedinecat olduğu iddia edildi ancak bu iddia ispatlanamadı. )

ŞİRİN EBADİ’NİN TAVSİYESİ

Bir zamanlar Ayetullah Humeyni’nin danışmanı ve İran İslam Devrimi sonrası dönemin ilk Dışişleri Bakanı olan, şimdi ise rejimin muhalifleri arasındaki İbrahim Yazdi şöyle demişti: “Hiç kimse, 1979 devriminin nihai sonucunun ne olacağını bilemez; bu, devam eden bir süreç. Biz İranlılar, ülkemizin er ya da geç demokratik bir devlet olacağına inanıyoruz.” Ancak Obama’ya gelinceye kadarki Batılı liderler bunu beklemeye hazır görünmemişlerdi.

Obama dönemi de zorlu geçti ama Obama, Nobel Barış Ödüllü, İranlı Avukat Şirin Ebadi’nin şu tavsiyesine kulak verdi: “Batı’nın, İran’da demokrasinin serpilmesi için yapabileceği en iyi şey İran’a yönelik bir saldırı yapmamak, bombalar yağdırmamak olur; hatta askerî bir saldırı tehdidi bile demokrasi önünde engel yaratacaktır. Zira İran hükümeti ulusal güvenliğe yönelik bu tehdidi, özgürlük taraftarlarını susturmak için bahane olarak kullanabilir. Özetle, demokrasi ve insan hakları ancak barış ve sükûnun hâkim olduğu bir ortamda tesis edilebilir; karışıklık yaratarak değil.”

İşte yazıya vesile olan nükleer çerçeve anlaşmasının imzalanması Ebadi’nin yolunu izleyenlerin başarısı gibi görünüyor. Umarım, çerçeve anlaşmanın altı doldurulur, ayrıntılarda da uzlaşma sağlanır ve İran, uluslararası sistemin saygın bir üyesi olarak dünya barışına katkıda bulunmaya başlar. Ve bunun ardından demokratikleşme dalgası gelir… Hayal etmesi bile güzel…

 (Lozan’da varılan mutabakatı sevinçle karşılayan Tahranlılar, 2 Nisan 2015)

 
Özet Kaynakça: Gökhan Çetinsaya, “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri, 1926-1938,” Avrasya Dosyası, S. 5/3, Sonbahar 1999, s. 148-175; Memduh Şevket Esendal, Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar, Bilgi Kitapevi, 1999; Hüsrev Gerede, Siyasi Hatıralarım I: İran, Vakit Basımevi, 1952; İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayınları, 1992; Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları I-II, Kaynak Yayınları, 1992; Rohat Alakom, Hoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, 1998; Ervand Abrahamian, Humeynizim (Çev: Mehmet Toprak), Metis 2002; Jahangir Amuzegar, Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis’ Triumph and Tragedy, State University of NewYork Pres 1991; Houchang E. Chehabi, Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movement of Iran Under Shah and Khomeini, NewYork: I.B. Tauris 1990; Mansoor Moaddel, Class, Politics, and Ideology in the Iranian Revolution, Columbia University Press 1993; Stephen Kinzer, Şah’ın Bütün Adamları, İletişim 2004; Neil MacCharty ve John Tusa’nın hazırladığı ve Sevi Sarıışık’ın Türkçeye uyarladığı BBC’de 27, 28 Şubat, 6, 7, 13, 14, 20, 21 Mart 2007 tarihlerinde yayımlanan program. (Program kayıtlarını yazıya döken okuyucumuz Celal Sancar’a teşekkür ederim.)





.

1894-1896 Ermeni katliamları ve Osmanlı Bankası Baskını

  ‘1915’in 100. yıldönümünün arifesinde Osmanlı Ermenilerinin tarihlerine daha yakından bakmak aydınlatıcı olur diye düşündüm. Bu haftanın konusu hayranları tarafından “Barış içinde geçmiştir” diye takdim edilen II. Abdülhamit Dönemi’nin son yıllarında damgasını vuran kanlı olaylar.

Daha önceki yazılarımda söylemiştim ama kısa bir hatırlatmayla başlayayım yazıya. 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermeni nüfusu, Osmanlı kaynaklarına göre 1.2 milyon, Ermeni Patrikhanesi’ne göre 3 milyon civarındaydı. Bu nüfus, ağırlıklı olarak Vilayet-i Sitte denilen çok etnisiteli altı eyalette (Erzurum, Van, Diyarbakır, Sivas ve Mamuretü’l-Aziz) yaşıyordu. Ancak imparatorluğun bütün vilayetlerinde hatırı sayılır Ermeni cemaatleri vardı.

Batıdaki merkezlerin aksine, Doğu Anadolu bölgesinde anarşi, şiddet, rüşvet kol geziyor, Ermeni cemaati, hem merkezi devlet, hem de Kürt aşiretleri tarafından sömürülüyordu. (Bu dönemde Ermeni-Kürt ilişkilerine dair şu yazıma bakılabilir: Okumak için tıklayın)

ERMENİLERİN SİYASAL ÖRGÜTLERİ

II. Abdülhamit tahta çıktığında kucağında bulduğu 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın yenilgiyle sonuçlanması üzerine imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nın 16. maddesi ve 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi ile Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermeni 
tebaasına bir dizi söz verilmişti. Aradan geçen sekiz yılda bu sözlerin yıllardır yerine getirilmemesi üzerine ABD ve Avrupa’daki liberal ve milliyetçi akımlardan ve Rusya’daki sosyalist akımlardan etkilenen bazı genç Ermeniler hükümete karşı tavırların sertleştirilmesini istemeye başladılar. Bunun sonucu olarak Van’da 1885’te ilk Ermeni partisi Armenakan kuruldu. Armenakan’ı, 1887’de Cenevre’de kurulan Devrimci Hınçak (Çan) Partisi (1909’dan sonra Sosyal Demokrat Hınçak) ile 1890’da Tiflis’te kurulan Taşnaksutyun (Ermeni Devrimci Federasyonu) izledi. Berlin Antlaşması’nın taraflarından Rusya, 1881’de Çar II. Aleksander’in bir suikasta kurban gitmesinden beri Osmanlı Ermenileriyle ilgilenmiyordu. Almanya kendi iç işlerine düşmüştü. Bu yüzden II. Abdülhamit Ermeni Meselesi’ni uykuda bırakmakta bir mahzur görmedi. Ancak Ermeni toplumu kendilerine verilen sözleri unutmamıştı elbette. Buna dair ilk işaret, 15 Temmuz 1890’da, Hınçak fedailerinin yönlendirdiği bir grup Ermeni’nin Kumkapı’da toplananak taleplerini içeren bir bildiriyi okumasıydı. Göstericiler Ermeni Patriğini de yanlarına alıp Yıldız Sarayı’na doğru yürüyüşe geçince, Hükümet güçlerinin müdahalesi başlamış, ardından grup dağılmıştı.

1894 SASUN KATİAMLARI

İstanbul’dan ümitlerini kesen Hınçaklar, Mihran Damadyan adlı bir üyelerini 1891 yılında Bitlis yöresine göndererek Ermeni Islahatı’nı bir türlü başlamamasından şikâyetçi olan Ermeniler arasında çalışmaya başladılar. Abdülhamid’in tam o yıl oluşturduğu Hamidiye Alayları ve yerel Kürt çeteleri Ermeni mallarını ve mülklerini gasp ediyorlar, ailelerini taciz ediyorlardı. Kısacası ortam barut fıçısı gibiydi, iş kıvılcımı çakmaya kalmıştı. (Hamidiye Alayları’na ilişkin yazımı okumak için tıklayın)

1890’ların ilk yarısında Britanya’nın Erzurum Konsolosu olan Robert W. Graves ileriki yıllarda Ermeni milliyetçilerinin stratejisini şöyle aktarmıştı: “Sultan’ın paniğe kapılma eğilimine ve yerel makamların lüzumsuz yere cezalandırıcı önlem kararları alıp uygulama konusundaki akılsızlık, yersiz heves veya kasıtlı kötü niyetine bel bağlamışlardı. Bunlar sayesinde bir de Türk ve Kürt grupların bağnızlık ve kana susamışlıkları iyice harekete geçirilirse, olaylar kısa sürede katliama dönüşebilirdi.”

Gerçekten de strateji başarılı oldu. 10 Temmuz 1894’te İstanbul büyük bir depremle altüstü olmuştu ki, Muş Vilayeti’ne bağlı Sasun’da patlak veren toplumlararası çatışmalar, kısa sürede tüm bölgeye yayıldı. Bir Ermeni şarkısı isyancıların duygularını şöyle özetliyordu: “Biz Sultan’a çok yalvardık, ağladık/Acı gözyaşıyla el ve ayağını yıkadık/Lakin o biçare Ermenin sadasını işitmedi/Şimdi bakalım kılıcın şakırtısını işitecek mi?”

Ancak evdeki hesap çarşıya uymadı ve Hamidiye Alayları’nda örgütlenen Kürtler ve merkezi ordular işbirliği halinde Ermenileri ezmeyi başardılar. Olaylarda binlerce Ermeni hayatını kaybetti. Ölümlerin hepsi çatışmalar sonucu olmamıştı, açlık, hastalık ve yokluk nedeniyle ölenler de pek çoktu. Ancak cesetlerin çukurlara doldurulup yakılması yüzünden hiçbir zaman gerçek sayı ortaya çıkmadı. Modern araştırmacılar 40-50 bin canın kaybolduğunu tahmin ediyor.

BÂBIÂLÎ NÜMAYİŞİ

Sasun katliamlarından bir yıl sonra Hınçaklar, hükümeti hem kınamak hem de sıkıştırmak üzere 30 Eylül 1895 günü İstanbul’da bir gösteri düzenlediler. Kumkapı Ermeni Kilisesi’nde toplanan dört bine yakın gösterici Bâbıâlî’ye doğru yürüyüşe geçti. Ermenilerin ‘Bâbıâlî Nümayişi’, Türklerin ‘Ermeni Patırtısı’ dedikleri bu yürüyüş tamamen sessiz olduğu halde, Abdülhamid askerlerini yürüyüşçülerin üzerine sürdü. İlk ağızda kalabalıktan açılan ateşle askerlere komuta eden binbaşı ile askerlerin ateşi ile Ermeniler öldürüldü. Ardından Saray’ın adamlarınca yönlendirilen medrese öğrencileri ve esnaf grupları Ermenilere saldırdı. Osmanlı kaynakları ölü sayısı vermiyor ama Ermeni kaynaklarına göre olaylarda 2 bine yakın Ermeni ölmüştü. Haberlerin Anadolu’daki Ermeni yerleşimlerinde duyulması üzerine birbiri ardına olaylar patlak verdi.

TRABZON’DA BAHRİ PAŞA SUIKASTI

Bu olaylar arasında en önemlisi Trabzon’da yaşandı. O günlerde eski Van Valisi Bahri Paşa, İstanbul’a giderken birkaç günlüğüne Trabzon’da konaklamıştı. Van’daki uygulamaları yüzünden Ermeniler tarafından pek sevilmeyen Bahri Paşa ile ona eşlik eden Trabzon Kumandanı Hamdi Paşa, İran konsolosu Mirza Razî Han ve Posta Telgraf Baş Müdürü Hacı Ömer Efendi’ye, 3 Ekim 1895’te iki Ermeni genci tarafından başarısız bir suikast girişiminde bulunuldu.

Birkaç gün sonra, İstanbul olaylarında bir yakınının öldüğünü duyan bir Ermeni’nin kaldığı hanın balkonundan olayları yatıştırmak için şehirde dolaşan Kadri Bey ve çevresindekilerin üzerine ateş açmasıyla fitil ateşlendi. Olayı duyan Müslüman ahali, şehirdeki Hıristiyan evlerini talan ederken, Avusturya, İran, Fransa, İtalya, Rusya, Yunanistan, Belçika ve İspanya konsolosları olayların yatıştırılması için yerel yöneticilerle konuştular ama güvenlik güçleri olayları bastırmakta başarısız oldu. 7 Ekim’de kimliği belli olmayan biri tarafından bir Müslüman öldürülünce olaylar iyice çığırından çıktı. Öfkeli Müslüman-Türk ahalinin saldırılarından kaçmak için 2-3 bin civarında Ermeni konsolosluklara ve okullara sığındı. Vali Kadri Bey’in girişimleri ile ertesi gün ortalık sakinleşti ve dükkânlar açıldı. Ancak kısa süre sonra olaylar tekrar başladı. 10 Ekim’de hükümet sıkıyönetim ilan etti ve 14 Ekim’de Trabzon Limanı’na Rus savaş gemisi Teretz’in gelmesiyle taraflar çatışmayı bırakmak zorunda kaldı.

Britanya’nın Trabzon Konsolosu Longworth merkeze yazdığı raporda, “Trabzon’da pek çok sessiz ve savunmasız insanın bu şekilde yok edilmesini Asya Türkiyesi’ndeki seri olayların ilki” diye yazmıştı. Longworth’a göre olaylarda toplam 507 Ermeni ölmüş, 5.197 kişi göç etmiş, 1.510 ev ve dükkân yağmalanmış, 320 ev ve dükkân yanmıştı. Türk tarafının kaybı ise 16 kişi olup, Trabzon’da Müslümanlara ait 162 dükkân, Gümüşhane’de ise 70 dükkân yağmalanmıştı. Olaylarda 3 de Rum ölmüştü. Sarayın casuslarının Müslüman halk arasında, “İngiltere’nin teşvikiyle Ermenilerin isyan edecekleri ve ani bir saldırıyla Müslümanları öldüreceklerine dair dedikodular yayması yüzünden” olayların böyle kanlı hal aldığını düşünen konsolosa göre askerlerin karışmaması durumunda can kaybı bu kadar yüksek olmayabilirdi çünkü “Türklerin büyük çoğunluğu komşularına karşı [kötü] tavır almakta tereddüt etmişti.”

ZEYTUN İSYANI

Aynı günlerde erken dönem Ermeni milliyetçiliğinin önemli merkezlerinden biri Zeytun’da da gerilim yüksekti. Zeytun, Toros Dağları silsilesi içinde, Maraş’ın kuzeyinde yer alan Berit Dağı’nın güney eteklerinde, kadim bir Ermeni yerleşim yeriydi. Aynen bölgedeki Türkmen aşiretleri gibi Zeytunlular da her yeni vergi salınışında, her yeni zorbalıkta, merkeze karşı ayaklanmışlardı. Ancak Zeytunluların isyanında bir de milliyetçilik boyutu vardı. 1860’ta Lübnan’da patlak veren Marunî İsyanı’ndan sonra Fransa’nın baskılarıyla Lübnan’a özerklik verilince, kendilerine de özerklik verilmesi için ayaklanmışlardı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Zeytunluların Büyük Devletler’in desteğine güvenerek isyan hazırlığı içinde olduğu istihbaratını alan Halep Valisi Kâmil Paşa’nın 200 kişiyi tutuklaması ve kocaları dağa çıkan sekiz Ermeni kadını da Halep’e götürmesi üzerine ayaklanmışlardı.

Zeytunlular 1895 sonbaharında yine harekete geçeceklerdi. Gerekçe yine merkezin baskıcı politikalarıydı. Ama bu sefer Hınçak komitacılarının çalışmaları sonucu civar vilayetlerdeki Ermenilerin de katılmasıyla isyancıların sayısı 15 bine ulaşmış, hükümet kuvvetleri büyük bir askeri güçle Zeytun’u kuşatmıştı. Kuşatma sürerken, Saray tarafından müzakerelere memur edilen Halep’teki Rus, (Almanya ve Avusturya’yı temsilen) İtalyan, Fransız ve İngiliz konsolosları 11 Ocak 1896’da Zeytun’a gelmişlerdi. Sonunda konsolosların verdiği rapor İstanbul’da etkili olmuş, olaylardan sorumlu tutulan Maraş bölgesi komutanı Remzi Paşa azledilerek yerine Halep Nizamiye Fırkası Kumandanı Edhem Paşa getirilmişti. Uzun müzakerelerden sonra 11 Şubat 1896 tarihinde taraflar arasında bir barış anlaşması imzalanacak, isyancıların lideri Baron Agasi ile dört arkadaşı anlaşma uyarınca masrafları hükümetçe karşılanmak üzere 23 Mart 1896 tarihinde Mersin’den Lind des Messageries adlı bir gemiyle Marsilya’ya gönderilmişler ve olaylar geçici süre için de olsa yatışmıştı. (Zeytun’la ilgili daha fazla bilgi için tıklayın)

1894-1895’İN KANLI BİLANÇOSU

Daha küçük çapta da olsa, Eğin, Develi, Akhisar, Erzincan, Gümüşhâne, Bitlis, Bayburt, Maraş, Urfa, Erzurum, Diyarbakır, Siverek, Malatya, Harput, Arapgir (Arapkir), Sivas, Merzifon, Antep, Maraş, Muş, Kayseri, Yozgat’ta da kanlı olaylar oldu. Bu merkezlerde Ermeniler azınlık oldukları için devletin örgütlediği hakim unsurların gadrine uğradılar. 1894-1895 arasındaki tüm olaylardaki Ermeni kayıpları, Ermeni Patrikhanesi’ne göre 300 bin, yabancı konsolosluklara göre  100 bin ila 200 bin arasında değişiyordu. Bugün bazı modern araştırmacılar, 30-40 bin rakamlarını telaffuz ediyorlar. Ancak bunun içinde Türklerin, Kürtlerin, Süryanilerin, Ezidilerin, kısacası bölgeyi oluşturan halkların kayıpları var mı yok mu bilmiyoruz. Sonuçta Büyük Devletler ağırlıklarını koydular ve Abdülhamid 17 Ekim 1895’te Doğu Vilayetleri için ıslahat paketini kabul etmek zorunda kaldı. Ancak yine uygulamaya geçmedi.

OSMANLI BANKASI BASKINI

Bir yıl sonra İstanbul’da Taşnakların eylemleri vardı. Eylemler için bir kaç merkez seçilmişti. Eylemin kalbini 26 Ağustos 1896 günü Fransız ve İngiliz sermayesinin bileşimi olan Osmanlı Bankası’na yapılacak baskın oluşturacaktı. Ancak yan eylemler de vardı. Örneğin Credit Lyonais Bankası işgal edilecek, Samatya’daki asker barakaları bombalanacaktı. Sadrazam’ın arabasına Galata Köprüsü’nden geçerken bombalı saldırı düzenlenecekti. Hedefler arasında, Patrik İzmirliyan’ın istifa zorlanmasıyla yerine vekil olarak atanan Rum Patriği Bartolomeos II. Abdülhamit’in kuklası sayıldığı için Ermeni Patrikhanesi ile Şeyhülislamlık makamı da vardı. 

Edhem Eldem’in “modern tedhiş olaylarının en erken örneklerinden biri dediği” Osmanlı Bankası baskını için gereken bombalar (humbara) Üsküdar Selamsız’da Arapkirli Serkis ve Mikael isimli iki kardeşin dökümhanesine sipariş edilmişti. Ermeni toplumu o gün sokaklarda dolaşmamaları için uyarılmıştı. Her yerde hafiyeleri olan Abdülhamit’in bütün bunlardan habersiz olması beklenemezdi aslında ama nedense eylemcilere kimse ilişmemişti!…

(Osmanlı Bankası Baskını’nı planlayan Taşnak eylemcileri)

26 AĞUSTOS GÜNÜ NE OLDU?

Planlamaya göre baskında 75 militan görev alacaktı ama 26 Ağustos sabahı randevuya ancak 31 kişi gelmiş, bunların altısı öncü kuvvet olarak görevlendirilmişti. Eylemcilerin liderliğini ise kod adı Armen Garo olan Karekin Pastırmacıyan, kod adı Hraç Andreasyan olan Trabzonlu Hayk Tiryakiyankod adı Papken Suni olan Bedros Paryan yütürüyordu. Politik bilinci olan, eğitimli ve olgun yaştaki bu üç kişinin dışında kalanlar toy gençlerdi. Ancak Bedros Paryan daha eylem başlarken üzerindeki bomba patladığı için ölmüştü.

Öncü güçler kapıdaki iki nöbetçiyi öldürmüşler, ikisini yaralamışlar, yanlarında getirdikleri 120 kadar bomba ve dinamit lokumları sayesinde kendilerine katılanlarla birlikte (hepsi 26 kişiydi) binayı kontrol altına almışlardı. Eylemin soygun amaçlı olduğunu sanan banka personeli ve müşterileri “korkmayın biz ne katil ne soyguncularınız. Biz halkımızın davasını savunmak için buraya gelmiş Ermenileriz” diye sakinleştiren eylemciler 142 kişi alt kattaki büyük salonda toplayıp bir konuşma yapmışlardı. Zaptiye ve ordu birlikleri kısa süre sonra binayı ablukaya aldı. Karşılıklı ateş sırasında her iki taraftan da ölümler ve yaralanmalar oldu. Eylemciler olayı bir bildiri ile kamuoyuna şöyle açıklıyorlardı:

“Biz, Türk baskısına karşı doğrudan doğruya şikâyette bulunduk. Fakat haklı olan şikâyetlerimiz sistemli bir surette reddolundu. Sultan Hamit de bize kanlı intikamı ile karşılık verdi. Avrupa bu korkunç cinayeti gördü ve sustu. Yalnız cellâdın elinden tutmakla kalmadı, bizi alçakçasına boyun eğmeye zorladı.

Şikâyetlerimizin sesini, kanımızın içinde boğmaya çalışarak, milli şerefimizi ölünceye kadar yaraladılar. İnsanî haklarımızı bizden esirgemek suretiyle bizi aşağıladılar. Kanımızla takdis olunmuş, işlenmiş isteklerimizle, şimdi gözlerimizin önünde kara bir hayat gibi dikilmiş olan kutsal öç düşüncesi de birleşiyor. Avrupa, bize ölüm getiren duygusuzluğuyla, ‘Hak kuvvetli olanındır’ dedi. Biz güçsüzler de, sultanın artık dayanamadığımız boyunduruğunu parçalamak için bilgi yollarına başvurarak bütün vasıtaları araştırmaya zorlandık. Diplomasi oyunlarının zamanı artık geçti. Yüz binlerce şehidimizin döktüğü kanlar, kurtuluş ve hürriyet istemek için bize hak veriyor. Düşmanlarımızın yaydıkları uydurma söylentilere rağmen biz ancak gerekli olanı istedik ve şimdi de istiyoruz!

Yani: 1. Ermenistan için altı devlet tarafından seçilecek, aslı ve milleti Avrupalı bir büyük komiser, 2. Valilerin, mutasarrıfların, kaymakamların bu büyük komiser tarafından onaylanması, 3. Avrupalı subayların kumanda ve idaresi altında yerli milletlerden gönüllü, jandarma, polis teşkilatı kurulması, 4. Avrupa sistemine göre adli ıslahat, 5. Din, öğretim, eğitim ve basın hürriyeti, 6. Memleketin gelirlerinden üçte birinin mahalli ihtiyaçlara ayrılması, 7. Geçmiş vergilerin kayıtlarının silinmesi, 8. Son olayların sebep olduğu zararların karşılanması için beş yıl vergi alınmaması ve sonraki beş yıl da ancak hükümete ait vergilerin alınması, 9. Ermenilerden gasp edilmiş olan malların derhal asıl sahiplerine verilmesi, 10. Bütün Ermeni göçmenlerinin serbestçe yerlerine dönebilmeleri, 11. Ermeni siyasi suçluları hakkında genel af ilanı, 12. Yukarıdaki maddelerin uygulanmasını gözetmek üzere Avrupa devletleri temsilcilerinden geçici bir komisyon kurularak bu komisyonun Ermenistan’ın başlıca şehirlerinden birisinde oturtulması…” Bildiri şöyle bitiyordu: “Tekrar ediyoruz: Gayemize varmak için hiçbir fedakârlıktan kaçınmayacağız. Bu konuda kendimizi her türlü, sorumluluktan uzak tutuyoruz. Bu karışıklıklar sırasında yerli ve yabancılardan kurban gideceklerin kaybına şimdiden acıyoruz. Bu felaket önünde üzgünüz. Ancak umutsuzluğun, yasın anlamı yoktur. Biz öleceğiz, bunu biliyoruz. Fakat Ermenilerin kemiklerine kadar işlemiş olan ihtilal, insani haklarımızı almadıkça, son Ermeni hayatta kaldıkça, padişahların tahtını tehditte devam edecektir.”

MÜZAKERELER VE EYLEMİN BİTİŞİ

Taraflar birbirlerini alt edemeyeceklerini anlayınca görüşmeler başladı. Saray adına Akil Bey katılmıştı. Arabuluculuğu Osmanlı Bankası Müdürü Sir Edgar Vincent ile Rus Sefareti Baş Tercümanı Maximoff yapıyordu. Rus temsilcisi eylemcileri anladığını ancak bundan sonra olacaklarda desteklemeyeceklerini söyledi. Eylemcilerin süngüsü düşmüştü. Saray eylemcilerin taleplerini kabul etmedi fakat işgalin sonlandırılması karşılığında işgale katılanların yurtdışına gönderilmesine razı oldu. 27  Ağustos gecesi saat 3’te anlaşma sağlandı ve 4 ölü ve 5 yaralı dışındaki 17 kişi (Ermeni tarafına göre ‘kahraman’, Rusya temsilcisi Maksimof’a göre ‘devrimci’, Türk tarafına göre ‘haydut’) Gironde adlı Fransız gemisiyle Marsilya’ya gönderildiler. Osmanlı yetkililerinin isteğiyle Marsilya’da hapse konan eylemciler 15’i New York’a, ikisi tahsillerini tamamlamak için Cenevre’ye gitmek istediklerini söylediler. 17 gün sonra 15’i New York yerine Buenos Aries’e, ikisi Cenevre’ye gönderildiler.

SOFTALAR VE SERSERİLER İŞ BAŞINDA

Resmi tarihçiler hikâyeyi burada bitirirler. Halbuki bunlar olurken şehirde kan gövdeyi götürmeye başlamıştı. Softalardan, serserilerden (‘ipsiz takımından’) ve hamallık tekelini ellerinde bulunduran Ermeni hamallarla aralarında büyük rekabet bulunan Kürt gümrük hamalları ile Kasımpaşa’daki Bahriye neferlerinden oluşan gruplar sokaklarda rastladıkları Ermenileri sopalarla öldürmüşler, işgalciler gemiye bindirildikten sonra da Ermenilere saldırmaya devam etmişlerdi. Olaylara tanık olan Selanik Demiryolu Müdürü Alexis Bey’in bir mektubuna bakılırsa ilk gece Beyoğlu Caddesi’nden ortalama 15-18 cesetle yüklü 27 araba geçmişti. Bu hesapla o gece 400 kadar Ermeni öldürülmüş olmalıydı. 

Bu anlatımı doğrulayan Reşat Ekrem Koçu’ya göre ise olayın sorumlusu Ermenilerdi: “Fakat bir taraftan da ahali arasında şiddetli müsademeler başlamıştır. Bilhassa Ermenilerin vazife gören askerlere taarruz etmesi, Sadrazama kurşun atılması ve Ermeni evlerinin pencereleri ile balkonlarından asker ile ahali üzerine bombalar ve kurşunlar yağdırılması. artık halkı zapt edilmez bir hale getirmiş ve netice olarak Avrupa’daki Rus Ermenilerinin tertip ettikleri facia birçok İstanbul Ermenisi’nin hayatına mal olmuştur. Hatta maktullerin yük arabaları ile taşındığından bahsedilir. Tabii Müslümanlardan da ölen ve yaralananlar az değildir.”

TORNADAN ÇIKMIŞ SOPALAR

30 saat süren ve 27 Ağustos akşamı bıçakla kesilmiş gibi durulan olaylar,  Zaptiye Nazırı Hüseyin Nazım Paşa’nın “Ermeni Fesadı ve Esbab ü Ledüniyatı” başlığını verdiği raporunda her ne kadar bu açıklıkta anlatılmazsa da satır aralarından şehirde (özellikle Beyoğlu, Kasımpaşa ve Hasköy’de) bir ‘Ermeni avı’ başladığı anlaşılıyordu. Nazım Paşa’ya göre avı tetikleyen Ermenilerin evlerinden Müslümanlara atılan humbaralar (bombalar) idi. Bilanço ise Müslüman-Türk tarafından 40 ölü 72 yaralı, Ermeni tarafından 1.015 ölü ve 116 yaralıydı. Ermenilerin zaptiyeye veya Müslüman halka saldırmaya cesaret etmesinin güçlüğü bir yana, ölü sayıları arasındaki dengesizlik olayın oluş şeklini ele veriyordu. Dahası raporda “ahalinin elindeki sopalar” ifadesi iki kez geçiyordu.

DIŞ BASINDA KATLİAMLAR

Olaylar başladığında “Ermeni tahriki”, “dış düşmanların kışkırtması”, “Müslümanların kaçınılmaz tepkisi” gibi terimlerle olaya yaklaşan yabancı gazeteler bilanço ortaya çıktığında dilini değiştirecekti. Örneğin “Komiteciler bankaya girdiler kendilerin savundular ve rahatça çıkıp gittiler, ancak onların yüzlerce ırkdas¸ı sokaklarda bog?azlandılar” diyen New York Times veya “Ermeni ihtilalcilerin İstanbul’daki berbat işi” diyerek eleştirel bir dil kullanan Chicago Daily Tribun “Kesik başlar sokaklarda” diyordu. Alman gazetesi Vossiche Zeitung’a göre Samatya’da yüzlerce kis¸i öldürülmüs¸tü. Bıçaklı kamalı Türk ayaktakımı Ermeni evlerine saldırıyor ve öldürdükleri kis¸ileri pencerelerden dıs¸arı atıyordu. Asker ve polis ise olaylara müdahale etmiyordu. Başlangıçta itidalli davranan Brooklyn Daily Eagle, “İstanbul’da aklını kaçırmış Türkler korkunç bir katliam yaptı” diyordu. Alman gazetesi Berliner Tageblatt’ın İstanbul muhabiri “Türkler yakaladıkları her Ermeni’yi zalimce öldürüyorlar, polis müdahale etmiyor. Akşama doğru altı arabanın cesetlerle dolu olduğunu gördüm. Şehrin her tarafından cesetler yatıyor” diyordu. The Atlanta Constitution, Tophane, Hasköy ve Kasımpas¸a’da “berbat kis¸iliklere sahip olan Laz ve Kürtlerden oluşan ayaktakımın dükkanları ve evleri yag?maladıg?ını, Ermeni olduklarından s¸üphelendikleri kişileri öldürdüklerini yazıyordu.

Dış basında, katliamlarda hayatlarını kaybedenlerin sayısı ise önce 2-3 bin arası, sonra 5 bin, sonra 6 bin, sonra da 8 bin mertebesine çıkacaktı. Bu sayılar Ermeni ölümlerine dairdi. Müslümanların kaybına ilk ve belki de son kez değinen The Times gazetesi oldu. Gazeteye göre 50 kadar Müslüman ölmüştü.

GİRONDE’NİN DOKTORU

Fransız E’toile Belge’de ise eylemcileri Marsilya’ya götüren Gironde yolcu gemisinin doktorunun mektubu yayımlanmıştı: “Kendilerini feda etmeye hazır bu cesur insanlar, Osmanlı İmparatorlug?u’nun en önemli kurumunu güpegündüz ele geçirdiler. Ne hırsız ne soyguncuydular. Tek kurus¸ bile çalmadılar. Bankanın veznelerinden birinde 10 bin altın Türk lirası ve çok miktarda banknot varmıs¸. Liderleri bu paraları bizzat banka idarecilerinden birine teslim etmis¸. Silahlı saldırının panig?inde, bankanın ana kasalarından biri açık kalmıs¸ ve aynı idarecinin isteg?iyle hemen, fedailer tarafından kapatılmıs¸. Bankayı 13 saat is¸gal ettikten sonra en onurlu yolla geri çekildiler. Biz bu genç kahramanlarla altı gün geçirdik ve onları tanıyıp değerlendirme fırsatı bulduk. Süvariler ve dig?er personel, hepimiz onlara hayranlık ve sevgi besledik, varlıkları bizi onurlandırdı.”

Bu tür yayınlar uzun süre devam etti. Gazetelerde Abdülhamit’e diplomatik yoldan dur denilmesi’nden Osmanlı İmparatorluğu’na askeri müdahale yapılmasına, her millete ayrı federatif bir devlet kurulmasından Türklerin o coğrafyadan atılmasına uzanan yelpazede görüşler birbirini izliyordu.

YARGILAMALAR VE AF

Olaylara karıştıkları gerekçesiyle tutuklanan bazı kaynaklara göre 143 bazılarına göre 300 bazılarına göre 400 kişinin yargılaması Ekim ayının sonuna kadar sürmüş, Ermeni tarafından 90 kişi baskınla ilgili olarak çeşitli cezalara çarptırılmış, Müslüman tarafında ise, İngiliz Sefareti görevlilerinin gözleri önünde iki Ermeni’yi öldüren bir grup asker bile beraat ettirilmişti. Bu durum da Batılı temsilcilerin tepkisine neden olmuştu.

Ancak Kasım ayında dış basında Osmanlı yanlısı haberler de boy göstermeye başladı. Örneğin Alman gazetesi Berliner Tageblatt’da olaylara müdahale eden Galata Kumandanı Mustafa Paşa’yla yapılmış bir mülakat yer aldı. Paşa sopacıları kabul ediyor ama “Kesinlikle, bu sopacılar sadece Müslüman ahali deg?ildi. Bunların arasına Rum, hatta Katolik Ermenilerle, İspanyol Musevilerin de katıldıklarını gözlerimle gördüm. Zira Ermeni dinamitçilerin yaptıkları zararlara bütün ahali maruz kamıs¸tır.” diyordu. Bu sopalar yıllar sonra Teşkilat-ı Mahsusa liderlerinden Hüsamettin Ertürk’ün anılarında da ortaya çıkacaktı. Ertürk’e göre Yıldız Sarayı’nda Batılı ülkelerin temsilcileriyle görüşen Abdülhamid misafirlerini ikinci bir odaya geçirmiş ve odaya istif edilmiş sopaları göstererek “Kendilerine şunu da anlatınız ki, tebaam da bu sopalarla müdafaa-i nefiste bulunmuştur. Bu değnekler bizim ormanlarımızdan tedarik edilmiştir…” demişti.

Bu kanlı parantez, II. Abdülhamit’e Ermeniler ve onların hamisi Batılılar tarafından ‘Kızıl Sultan’ adının takılmasının nedeniydi. 1896’nın Aralık ayında, Abdülhamid bu ve benzeri olaylara karışanlara (Müslüman, gayrimüslim hepsine) af ilan etti ve ölüm cezasına çarptırılanlar ile kışkırtıcılar dışındakiler serbest bırakıldı. Abdülhamit 1897’de patlak veren Osmanlı-Yunan Savaşı’nı bahane ederek ıslahat planını tamamen rafa kaldırdı. Bu dönemde, Osmanlı Bankası’nda çalışan Ermeni memurların Yunanistan, Bulgaristan, Kıbrıs gibi uzak şubelere tayin edilmeleri, Trabzon’dan on binlerce kişinin Rusya başta olmak üzere çeşitli ülkelere göç etmeleri ortamın artık Ermeniler için güvenli bir yer olmadığının göstergesiydi. Elbette Osmanlı İmparatorluğu için de kötü günler yoldaydı.

Önümüzdeki hafta 1905’te Abdülhamit’e yapılan bombalı saldırı ve 1909’da Adana’da yaşanan katliamlarla devam etmek üzere…

Özet Kaynakça: Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış, İletişim Yayınları, 2005; Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, (1914-1918), C. I-II, Genelkurmay Başkanlığı ATASE Yayınları, 2005, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Sorunu (1914-1918),TTK Yayınları, 2005; Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri, (1845-1890), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004; Muammer Demirel, Ermeniler Hakkında İngiliz Belgeleri (1896-1918) Yeni Türkiye, 2002; Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Yayınları, 2002; Ahmet Halaçoğlu, “İngiliz Konsolosu Longworth’a göre Trabzon Vilayeti (1892-1898),” Belleten, LXVII, 250 (2003), s. 881-909; Edhem Eldem, “26 Ağustos 1896 ‘Banka Vakası’ ve 1896 ‘Ermeni Olayları’”, İmparatorluğu Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri, Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları Konferansı, 23-25 Eylül 2005, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, s. 125-152; Osmanlı Bankası, Armen Garo’nun Anıları, Yayına Hazırlayan: Ragıp Zarakolu, Belge Yayınları, 2009; Fikrettin Yavuz, “Osmanlı Devleti Dış Politikasında Ermeni Sorunu: 1896 Osmanlı Bankası Baskını Örneği”, Sakarya Üniversitesi’nde 2009 yılında kabul edilmiş doktora tezi; Necdet

1905 Bomba Olayı ve 1909 Adana İğtişaşı

 Geçen hafta bıraktığım yerden devam ediyorum. Avrupa, Balkanlar, Kafkasya, Ortadoğu ve Kuzey Afrika coğrafyasında sosyal, ekonomik ve siyasi haritanın radikal değişiklikler geçirdiği bir çağda, Meclis-i Mebusan’ı feshettiği 12 Şubat 1878’den beri ülkeyi otokratik bir baskı rejimi ile yöneten II. Abdülhamid’e normal yollardan muhalefet edemeyenler, 21 Temmuz 1905’te, Yıldız Camii’nden çıkarken bir bombalı saldırı düzenlemişlerdi. Tarihe Bomba Olayı diye geçen suikastın ayrıntıları dönemin sansür uygulamaları nedeniyle ancak 1909’da ortaya çıkmıştı. O günden bu yana hikâyeye yeni bir şeyler eklenmedi. Olay aşağı yukarı şöyle gelişmişti: