 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Yok böyle bir aşk!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hindistan'a İslâmiyeti Türkler getirdi. Burada muazzam bir devlet kurdular. Emir Timur'un torunu Bâbür, şansını denemek üzere Kâbil'den dedesinin vaktiyle işgal ettiği Hindistan'a yürüdü. Az bir kuvvetle burada yerleşti ve insanlığa emsalsiz eserler hediye eden muazzam bir imparatorluk kurdu. Bâbürlü hükümdarlarının herkesçe bilinmeyen ve doğrusu güçlü asker hüviyetlerinden de beklenmeyen bir hususiyeti vardır. O da hanımlarına duydukları emsalsiz bağlılıktır. İşte 2007'de yeni dünyanın yedi harikasından biri seçilen ve UNESCO dünya kültür mirası listesinde yer alan Tac Mahal de böyle romantik bir aşkın mahsulüdür. Niçin romanı yazılmaz, filmi yapılmaz, doğrusu anlaşılacak gibi değildir. İNSANLAR İKİYE AYRILIR... İngiliz Lordu Edward Lear, "İnsanlar ikiye ayrılır: Tac Mahal'i görenler ve görmeyenler" demiş. Tac Mahal, Hindistan hükümdarı Hürrem Şah Cihan'ın çok sevdiği zevcesi Ercümend Banu-Begüm Mümtaz Mahal için Agra şehrinde yaptırdığı bir türbedir. Dünyada aşk için dikilmiş en büyük ve güzel âbidedir. Mümtaz Mahal'in babası Âsaf Han, Karakoyunlu Türkmenlerinden İranlı bir vezirdi. Ancak Şiîliği terk edip Sünnî olmuştu. Vaktiyle soylular yaptıkları el işlerini Mina Pazar denilen bir kermese götürüp satar ve parasıyla hayır işlerlerdi. O zamanlar şehzâde olan Şah Cihan, anne tarafından akrabası 20 yaşındaki Mümtaz Mahal ile burada tanıştı. Güzellik ve zekâsına hayran oldu. Tarihin en büyük aşklarından birisi burada doğdu. Evlilikleri 20 sene sürdü. Bu zaman zarfında Şah başka kadına bakmadı. 14 çocukları oldu. 7'si yaşadı. Mümtaz Mahal sonuncuyu doğururken vefat etti. Çocuk doğururken ölen kadınlar Hind kültüründe muhterem kabul edilir. Bu elim hâdise Şah Cihan'ı mahvetmeye yetti. Şah'ın gözü dünyayı görmez oldu. Sevgili zevcesi için Yamuna Nehri kıyısında bir türbe inşa ettirmek üzere İstanbul'dan mimar istedi. Mimar Sinan'ın talebesi ve Sultanahmed Câmii mimarı İsa Efendi gönderildi. 1632'de temeli atılıp günde 20 bin işçi çalışarak 22 senede tamamlandı. Racistan'dan gelme şeffaf mermer iç duvarlar, yakut, safir, pırlanta, zümrüt, akik, firuze, sedef ve inci ile süslendi. Türbenin iç ve dış çevresine Yâsin Sûresi mermerin içine siyah mermer hakkedilerek yazıldı. Köşelere zelzelede yıkılırsa binaya zarar vermesin diye dışa doğru eğik dört minare eklendi. Türbenin giriş kapısı 33 m yekpare mermerdir. Solda zarif bir câmi, sağda bunun simetriği mihmanhâne (misarfirhane); havuzlarla bezeli bahçe ve kırmızı taştan muhteşem dış kapı insanı büyülemektedir. Sömürge devrinde açgözlü bir İngiliz Vâlisi bu muhteşem binâyı satışa çıkardıysa da, borsadaki kriz sebebiyle alıcı bulamamıştı. Şah Cihan, kendisi için de Tac Mahal'in yanına siyah matem renginde bir benzerini yaptırmak isteyince, hazineyi büyük masraflara sokacak bu teşebbüsü engellemek üzere oğlu Âlemgir Evrengzib kendisini tahttan indirip Agra Kalesi'nde ikamete mecbur etti. Şah Cihan hiç itiraz etmedi. Ömrünü, sekizgen şekli sebebiyle Müsemmen Burç denilen odada kimseyle görüşmeksizin Tac Mahal'i seyre-derek geçirdi. Ölüm döşeğinde de önüne ayna koydurarak Tac Mahal'i seyretmeye devam etti. Vefat edince zevcesinin yanına gömüldü. Şimdi iki âşık sesin yedi kere yansıdığı bir odada ebedî uykularını uyuyor. Âlemin yedi köşesinden gelen sayısız ziyaretçi de bu mümtaz aşkın iki kahramanını anıyor. Bütün dünya, 4 asır evvel ilim, duygu, emek ve bilgelikle inşa edilen bu muazzam eserin karşısında hayranlıkla eğiliyor. Ah şu Bâbürlü erkekler!.. Bâbür Şah'ın burada anlatılması gerekmeyen bir aşk hikâyesi vardır. Çok büyük riskleri göze alarak evlendiği zevcesi Masume Begüm'ün çocuk doğururken ölümüne çok üzülmüştür. Oğlu Hümâyun Şah'ın böyle bir aşkla sevdiği zevcesi Hamîde Begüm, kocası için Delhi'de muazzam bir türbe yaptırmıştır. Oğlu Ekber Şah'ın hanımına bağlılığı ise pek iç açıcı değildir. Ekber Şah, müttefiki Racput racasının kızı ile evlendi. Sonra bu Hindu kızının öyle tesiri altına girdi ki dinini terk ederek başka bir din kurdu. 40 sene işkence çeken Müslümanlar, ölümüyle rahat bir nefes aldı. Ancak ümit bağladıkları oğlu Selim Cihangir, onları sukutu hayale uğrattı. İran asıllı vezirinin Şiî kızı Nurcihan Begüm ile evlendi. Kadın müstesnâ güzelliği, zekâ ve zarafeti ile Cihangir'i büyüledi. Sünnîliği müdafaa ettiği için meşhur mutasavvıf İmam Rabbânî'ye karşı kocasını kışkırttı. Zayıf karakterli Cihangir, karısına uyup her şehirdeki halifeleri vasıtasıyla nüfuz kurduğu gerekçesiyle kendisini üç sene hapsetti. Cihangir'in oğlu Hürrem Şah Cihan'ın dillere destan aşk hikâyesi ise hepsinden meşhurdur. Şah Cihan, İmam Rabbânî'yi severdi. İcraatını tasvip etmediği babasını tahttan indirebilmek için hocasından yardım istedi. "İsyan etme, az sonra baban ölecek, taht sana kalacak" buyurdu. Öyle oldu. Zamanında herkes rahat nefes aldı. Dehâ sahibi Şah, şehirler kurdu, çok muazzam eserler yaptırdı. Ancak biri vardır ki bugün dünyada en çok bilinen ve ziyaret edilen yerlerdendir: Tac Mahal. İmam Rabbânî'nin oğlu Şeyh Masum'un müridi ve büyük bir fıkıh âlimi olan sağlam karakterli Âlemgir Şah ile haleflerinin böyle bir meyli doğrusu bilinmiyor.
05.01.2011
Muhteşem Yüzyıl'da göze takılanlar
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Tarihî filmlerin tarihi sevdirerek öğrettiğine şüphe yok. Bu işte en ileri olan da bence İngilizlerdir. 1950'lerde parlak Hollywood prodüksiyonlarını da yabana atmamak lâzım. Biz maalesef bu hususta geriyiz. Geçenlerde çok konuşulan Muhteşem Yüzyıl dizisine de bu cihetten bakılacak olursa söylenecek bazı şeyler var. Günlerdir hakkında o kadar konuşuldu ki seyredince bir bardak suda fırtına koparıldığı hissine kapılıyorsunuz. Ama menfi reaksiyon gösterenleri de mazur görmek lâzımdır. Senelerdir Osmanlılar hakkında öyle şeyler yazılıp çizildi ki, insanlar ister istemez endişeleniyor. Mamafih film yapımcıları bundan memnun olsa gerek. Reklamın iyisi kötüsü olmaz demişler. Dizide çok şükür ideolojik bir hava sezilmiyor. Hatta tarihe alâkayı arttırmaya yardımcı bile olabilir. Namazı ile, duası ile, güçlü karakteri ile, zengin iç dünyası ile yerinde bir Kanuni Sultan Süleyman portresi çizilmeye çalışılıyor. Bir kere dekor ve kostümlere diyecek bir şey yok. Bu bakımdan Tudors dizisinden geri kalmıyor. Ancak senaryo ve diyaloglar zayıf. Tempo ağır. Daha çok dokümanter filmlerin drama kısımlarına benziyor. Çok muvaffak şahıslardan seçilmiş başrol artistleri, diziye uymamış. Uzun boylu, uzun boyunlu, elâ gözlü, zayıf ve o tarihte 26 yaşında bir genç olan Kanuni Sultan Süleyman rolünü, yüz hatları sert, yapılı, mavi gözlü kırkında bir karakter artisti oynuyor. Çok güzel yüzlü, mağrur Makbul İbrahim Paşa rolü, romantik komedilere yakışan sevimlilikte bir aktöre verilmiş. Hafsa Vâlide Sultan gibi çekik gözlü ve hanım hanımcık bir şahsiyete Nebahat Çehre uymamış. Bunları geçelim. DİLİMİZİ NASIL BİLİYOR? 1) Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktıktan sonra babasının nedimi Hasan Can'la görüşüyor. Enderun muallimlerinden, âlim ve sanatkâr Hasan Can burada 60'lı yaşlarda ezik memur tipleriyle tanınan bir aktör tarafından canlandırılıyor. Halbuki bu tarihte 30 yaşında idi. Hasan Can'ın oğlu Hoca Sadeddin Efendi meşhur eseri Tâcü't-Tevârih'te böyle bir konuşmadan bahsetmez. Film için kurgulandığı farzedilse bile, babasının ölüm döşeğinde kendisini sorup sormadığına dair Kanuni'nin suali üzerine Hasan Can "Sürekli sizden bahsederdi" demesi de tarihe aykırıdır. Tâcü't-Tevârih Yavuz Sultan Selim'in ölüm döşeğini anlatır ama bundan hiç bahsetmez. 2) Hafsa Vâlide Sultan saraya yeni gelen Hürrem Sultan'la kendi dilinde konuşuyor. Birkaç sahne sonra Hürrem Sultan birine "Dilimizi nasıl biliyor?" diye sorunca "Kırım hanının kızıdır da ondan" cevabını alıyor. O devirde Kırım yarı müstakildir, Rusya ile münasebeti de harb üzerine kuruludur. Kırım'da Rus tesiri bahis mevzuu değildir. Hafsa Sultan'ın Rusça veya Ukranca bilmesi beklenmez. 3) Padişah İbrahim Paşa'yı hasodabaşı yapınca, bir vezir "Bu dönmeyi nasıl hasodabaşı yapar" diye sızlanıyor. Has Oda ve hatta Enderun'un tamamı zaten köle ve devşirmelerden müteşekkildir. Hal böyleyken bir vezirin bu sözü etmesi abestir. Üstelik İbrahim Paşa devşirme değil, 6 yaşında esir edilmiş Rum asıllı bir köle idi. Sonradan ailesini getirtti. Hepsi Müslüman olup Osmanlı hizmetine girdiler. 4) Bir sahnede askerler "Cülûs bahşişimiz verilecek" diye seviniyorlar. Askerlere bakıyoruz, en genci 45-50 yaşında hımbıl adamlar. O yaşta kimse orduda kalmaz. 5) Cafer Ağa idam edildikten sonra Venedik elçisi geliyor ve biri onun idamı kaçırdığını söylüyor. Birkaç sahne sonra başka biri "Venedik elçisi de idamdaydı, ödü patlamıştır" diyor. Hangisi doğru? Üstelik idam böyle ulu orta yerde değil, balıkhanede yapılırdı. 6) Dizinin başından sonuna "sultan" kelimesi defalarca kullanılırken, "padişah" kelimesi hiç kullanılmıyor. Hakikat böyle değildir. İNGİLTERE'Yİ KİM TAKAR! 7) Kanuni Sultan Süleyman'ın ilk işi divan toplantısına katılıp bazı kararlarını açıklamak oluyor. Sultan Fatih'ten itibaren padişahlar divan toplantısına katılmaz, belki kafes arkasından dinlerdi. Kanuni Sultan Süleyman'ın katıldığına dair hiç delil yoktur. Ama katılmadığına dair delil vardır.  Padişah divan toplantısında Cafer Ağa'nın muhakeme edilmesini emrediyor. Birkaç sahne sonra bir münâdi padişahın Cafer Ağa'nın idamını emrettiğini söylüyor. Hangisi doğru? 9) Padişah Venedik elçisiyle konuşurken Alman imparatoru Şarlken ve Fransa kralı Fransuva'nın mücadelesi için "Bakalım kim kayzer olacak?" meâlinde bir söz ediyor. Burada kayzer kelimesinin kullanılmasının doğru olup olmadığı bir yana, bu cümleyle padişah ne demek istemektedir, anlaşılır değildir. Kayzer Roma imparatoru için kullanılır. "Benim rakibim Şah İsmail değil, Şarlken, François, Heny Tudor" derken, İngiltere o zaman Avrupa'nın büyük devletleri arasında bile değildi. Şah İsmail de zaten sığındığı ininde 6 sene sonra öldü. 10) Padişah Venedik elçisiyle konuşurken "Venedik dükü" diyor. Bunun doğrusu "Doç" olacaktır. Doç'un İngilizcesi dük'tür. Mânâsı da başkadır. 11) Dizide Yavuz Sultan Selim oğluna Rodos'u almak üzere kalyonlar yaptırmayı vasiyet ediyor. Halbuki denizcilik tarihine kalyonun girişi bu tarihten bir asır sonradır. Yani o zaman ortada kalyon diye bir gemi sınıfı yoktu. 12) Yavuz Sultan Selim vefat etmiş. Ortada bir matem var. Bir yanda havai fişekler atılıyor, bir yanda padişah eğlence tertib ediyor. Olacak iş değil. Bu hafta yerimiz ancak bu kadarına yetti. İnşallah gelecek yazıda dizideki harem tasviri üzerinde dururuz...
12.01.2011
Harem bir mektepti <br> eğlence yeri değil!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Haremağaları hareme girmez, haremle dışarının irtibatını temin ederdi. Harem ağaları?dizideki gibi beyaz değil, hepsi zenciydi. Son günlerin popüler mevzuu tarihe dairdi. Herkes Muhteşem Yüzyıl adındaki dizi filmi konuştu. Dizi, biraz abartılı da olsa, menfi reaksiyona sebebiyet vermişti. Geçen yazıda dizide göze çarpan bazı yanlışları ele almıştık. Bugün bunlara devam edelim: 13) Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktığı tarihlerde Topkapı Sarayı'nda bir harem dairesi yoktu. Sultan Fatih'in sarayı, İstanbul Üniversitesi merkez binasının bulunduğu yerde idi. Eski Saray diye bilinir. Halkın Topkapı Sarayı dediği Yeni Saray ise devlet ofislerinin bulunduğu yerdi. Padişah akşamları yatmak için Eski Saray'a giderdi. Topkapı Sarayı harem dairesi Sultan Kanuni'nin torunu Sultan III. Murad devrinde kurulmuştur. 14) Bir sahnede Hurrem Sultan'ın ailesinin intikamını almak üzere saraya giren bir kadın intibaı uyandırılmış ki çok yanlıştır. Ailesinin öldürüldüğü bilinmiyor. Muhtemelen esir edilmediler. Hürrem Sultan, saraya 12 yaşlarında girdi. O zaman Kanuni Sultan Süleyman padişah değildi. Çok güzel değildi ama zekâsı ve sempatikliği ile temayüz etti. Hurrem (sevimli) ismi bu yüzden kendisine verildi. Şiirler yazan, edebiyat, dikiş-nakış, musiki bilen entelektüel bir hanımdı. Hürrem Sultan hataları ve zaafları bir yana, Kanuni Sultan Süleyman gibi herkesin övdüğü bir cihan padişahının gönlünü kazanmış; kocasına destek olmuş; hayır hasenatıyla kendisini sevdirmiş bir şahsiyettir. Kocasının sevdiği kadınlar kıskanılır, iftiraya uğrar. 15) Harem bir mektepti, eğlence yeri değildi. Hristiyan kız haremde kalamaz. Hepsine yeni isim verilir. Hiçbiri Hristiyan ismiyle anılmaz. Hürrem Sultan'ın ikide birde bakıp imrendiği gözdeler balkonu başka bir âlem. Filmlerde tasvir edilen kibar randevuevlerini andırıyor. Balkonda mânâsızca salınan şuh bir sürü kadın. Gerçeği aksettirmiyor. Padişah, şatafatı, güzel yaşamayı severdi. Ama zannedilenin aksine kadınlara düşkün değildi. Dört hanımı vardı. Hürrem'den sonra da kimseye iltifat etmemiştir. Fevkalâde prensipli, protokole çok bağlı, aynı zamanda pek zarif bir zât idi. 16) Padişahı eğlendirecek cariyeleri hasodabaşı seçiyor. Hasodabaşı hareme bile giremez. Cariyeler saraya alındığında haremin mutfak, kiler, hamam, hastane gibi muhtelif kısımlarına ihtiyaca göre dağıtılır. Zeki ve güzel olanları vâlide sultan dairesine alıp yetiştirir. Padişaha takdim eder. Bunlar padişahın cariyesi olduğundan hepsi nikâhlı zevce statüsündedir. Câriyelerin örtünmesi dinen farz değildir. Haremde zaten herkes başı açık dolaşabilir. Zaten erkek sinek bile hareme giremez. Ama Osmanlı terbiyesi muayyen şekilde kapalı giyinmeyi icab ettirir. Bilmeyen, haremdekiler niye tesettüre uymuyor diye sorar! 17) Haremde bir kız serkeşlik yaparsa, bir gün tutmaz, saraydan çıkarırlar. Hürrem de karnı sıcak yemek gördü diye sevinmiştir. Ülkesinde kalsaydı belki de acından ölürdü. Mendil atma, padişaha bağırma, kucağına düşme gibi hafiflikler haremde yoktur. Hele dizide cariyelerin dansı tamamen uydurmadır. Düğünde dernekte oynamak vardır ama Osmanlı eğlence telâkkisi bu değildir. Oryantal dans bize son yıllarda gelmiştir. Bunları bilmeyenler, padişahı gayrimeşru münasebet içinde zannedecek. 18) Cariyeleri harem ağaları değil, kadın ve gerekirse kafes arkasından erkek muallimler terbiye eder. Haremağaları hareme girmez, haremle dışarının irtibatını temin eder. Hareme doktor mu, hoca mı gelecek, odun mu alınacak, cariyeler gezmeye mi götürülecek bununla meşgul olur. Hepsi oturaklı adamlardır. Hadım olmak, kırıtmayı, homoseksüel olmayı gerektirmez. Üstelik dizidekiler kulaklarında küpeleri, garip türbanlarıyla Hindli falcılara benziyor. Harem ağalarının hepsi zencidir. Dizidekiler nedense beyaz. KAFE GENÇLİĞİ TÜRKÇESİ 19) Padişah ve devlet adamları ekseriya, Hasodabaşı İbrahim Paşa ise dizinin hemen her sahnesinde başı açık geziyor. Bu mümkün değildir. Resmiyette kavuk, evde ise işlemeli takke giyilir. Şarkta başı açık durmak çok ayıptır. Üstelik devlet adamları arasında sakallı kimse neredeyse yok. Bunlar süklüm püklüm halleriyle daha çok köy ihtiyar heyetine benziyor. Hele uzun saçları, kirli sakalıyla genç bir adam, kaptan-ı derya Cafer Ağa rolüne hiç yakışmamış. 20) Dizide kullanılan Türkçe bugün kafe gençliğinin kullandığı Türkçeye çok benziyor. Evet, ağdalı Osmanlıca kullanılsın denemez ama madem ki bu bir "dönem dizisi", o halde Hatırla Sevgili kadar herkesin bildiği eski kelimeler kullanılmalıydı. Şu haliyle çok itinasız duruyor. Türkiye'de yıllarca sanat ciheti zayıf, tarihî gerçeklere aykırı, hatta koyu ideolojik filmler yapıldı ve romanlar yazıldı. Seneler boyu tarih öğretilmedi, kültür anlatılmadı. Nesiller bir öncekinden o kadar kopuktur ki, ne lisanını anlar, ne terbiyesini bilir, ne dünya görüşünü çözebilir. Bir yandan mekteplerdeki sıkıcı tarih dersleri, bir yandan da bu ideolojik film ve romanlar insanları tarihinden soğuttu. Şurası memnuniyet vericidir ki, insanlar artık hâdiselere daha nötr bir havayla yaklaşılıyor. Ancak tarihî hâdiseleri doğru bilmek yetmiyor; analize de ihtiyaç duyuluyor. Bu da fıkıhtan tasavvufa, edebiyattan sosyal hayata kadar İslâm-Osmanlı kültürünü iyi bilmeyi gerektiriyor. Burada hassas davranarak, zamanla hiç menfi reaksiyonla karşılaşmadan reytingi yüksek, ama aynı zamanda bilgilendiren, tarihe yönlendiren ve tarihi sevdiren filmler, romanlar yapılacağından ümitliyiz.
19.01.2011
ALTIN ŞEHİR: TİMBUKTU
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bir Afrika atasözü der ki: "Tuz kuzeyden, altın güneyden, gümüş beyaz adamın ülkesinden gelir; Allah'ın kelâmı ve bilgeliğin hazineleri ise sadece Timbuktu'da bulunur." Timbuktu bugün Afrika'da Mali sınırları içinde eski bir Müslüman şehridir. XI. asır sonlarına doğru Kuzey Afrika'nın efsanevî halkı Tuareglerin ticaret merkezi olarak kuruldu. Giderek büyüdü. Mühim bir şehir hâline geldi. Avrupalılar yıllarca nerede bile olduğunu bilmedikleri Timbuktu'nun, "Evleri altından bir şehir" olduğu efsanesine inandı. Timbuktu aynı zamanda İslâmiyetin ilim ve kültür merkezlerinden birisi idi. PROFESYONEL YAYINCILAR Avrupa'da Timbuktu ile ilk alâkadar olan papadır. Papa, XVI. asırda Afrika'ya gezip gördüklerini rapor etmesi için birini gönderdi. Leo Africanus diye tanınan Hasan bin Muhammed el-Vazzan el-Zeyyatî der ki: "Timbuktu'da hükümdar tarafından cömertçe desteklenen çok sayıda din hocaları, hakîmler, âlimler ve allâmeler var. Ayrıca buraya Kuzey Afrika'dan muhtelif yazma veya basma kitaplar getiriliyor. Bunlar herhangi bir ticari eşyadan daha fazla paraya satılıyor." 1627'de vefat eden Ahmed Bâbâ'nın ilim adamlarının hayatlarını anlattığı ansiklopedi o zamanki Timbuktu'nun ilmî seviyesini göstermeye yeter. Buranın ilmî bir merkez oluşu, kitap yazma, çoğaltma işinin ve ticaretinin ehemmiyetini arttırdı. Sadece Kuzey Afrika'dan değil, hac için gittikleri Mekke'den ve dönüş yolunda tahsil gördükleri Kahire'den kitaplar getirdiler. Kitaplardaki yayınevi amblemleri (colophon), yazma işlerinin gerçekten profesyonelce yapıldığını göstermektedir. Bugün bile kütüphanelerde yüzlerce yıllık nâdide yazma eserler bulunmaktadır. Mahmud Kati'nin kütüphanesinde 600 senelik bir mushaf vardır. Son sayfa Osmanlıcadır ve Şerife Hadice Hanım adına vakfedildiği kaydedilmiştir. UNESCO 1988 senesinde Timbuktu'yu Dünya Mirası Listesine aldı. Yüzbinlerce yazmanın digital ortama aktarılarak koruma altına alınması için Ford Vakfı'nın destekleriyle 2000 yılında Timbuktu Yazmaları projesi başlatıldı. Dünyada çok az şehir ve yer Timbuktu kadar efsanelerle çevrilmemiştir. Şehir, sahrada ticaret kervanlarının kesiştiği yerdedir. Sahra ticaretinin esas metâı altın idi. Orta Çağ boyunca dünya altın ihtiyacının hemen üçte ikisini Batı Afrika karşılıyordu. Daha sonraları, 17 ve 18. asırda altın Gine'den geldiğinden, altın para "gine" olarak adlandırıldı. Yüklü miktarda altın kuzeye gönderilir ve Timbuktu piyasasında satılırdı. Altın buradan develerle Sahra'yı geçerek Fes veya Trablusgarb gibi şehirlere taşınırdı. Bu altının çoğu Avrupa'ya satılırdı. Zaman geçtikçe, altının Timbuktu'dan geldiği bilgisi yaygınlaştı. Bu ise Timbuktu'nun Avrupa'daki imajının şekillenmesinde mühim yer tuttu. Timbuktu'dan geçen altın ticaretinin uzun zaman evvel sonlanmasına rağmen, Timbuktu efsanesi Avrupa'da büyüdü. Yeni pazarlar, yeni kaynaklar ve yeni ticaret rotaları arayan Avrupalı kâşifler, maksatlarını gerçekleştirmek için dünyanın dört bir yanına dağıldılar. Afrika onlar için enteresan olduğu kadar mühim kaynaklara da sahipti. Bu kâşiflerden bir kısmı Timbuktu'ya varan ilk Avrupalı olmak arzusundaydı. Ancak çok azı hedeflerine ulaşabildi. Bu da Timbuktu'nun Altın Şehir imajına, "Uzak ve ulaşılmaz bir şehir" imajını da ekledi. İngilizce'deki "To Timbuktu and back", "It's a long way to Timbuktu", "I'll knock you clear to Timbuktu", "Go to Timbuktu" gibi tabirler bunun ifadesidir. Avrupa'nın Timbuktu'ya karşı olan tutkusu şiirlere de yansımıştır. İngiltere'de saray şairi (Poet Laureate) olan Alfred Tennyson (1809-1892) 18 yaşındayken "Timbuctoo" şiiriyle Cambridge Üniversitesi'nin verdiği "Chancellor's Gold Medal"ı kazandı. Bu şiiri yermek amacıyla İngiliz roman yazarı William Makepeace Thackeray (1811-1863) Timbuctoo isimli bir başka şiir kaleme almıştır. ARTIK ESKİ IŞILTISI YOK Dünyanın hiçbir bölgesinde altın ve gümüş Afrika'daki kadar bol değildi. Altın ve gümüşe karşı aşırı ve tatminsiz arzularına rağmen ne eski ve ne de modern çağ Avrupalıları kendilerine Amerika ve Doğu Hindistan'dan daha yakın olan ve arzu ettikleri nesnelerin bolca bulunduğu bu ülkeye esaslı bir şekilde yerleşemedi. Yine de Avrupa'nın Afrika macerası çok eskilere dayanıyor. Ancak 18. asırdan sonra bu macera sistemli bir keşif faaliyetine dönüştü. 1788 senesinde Londra'da Afrika İçlerinin Keşfini Destekleme Cemiyeti kuruldu. Cemiyetin gayesi Timbuktu'yu bulmaktı. O zaman Afrika sahillerinin ve Mısır'ın ötesinin haritası neredeyse yoktu. Bu zamana kadar Avrupalılar kıtaya talan ve köle temini maksadıyla uğramışlardı. Cemiyet, gayesini "Bilim ve insanlığı ilerletmek, esrarengiz coğrafyayı keşfetmek, kaynakları araştırmak ve talihsiz kıt'anın şartlarını iyileştirmek" olarak gösteriyordu. Olabildiğince kıtanın içine girmek, alâka çekici mevzularda bilgi toplamak maksadıyla tecrübeli seyyahlar çalıştırıldı. Bu sayede hem bilginin sınırlarını genişlettiler, hem de sağlam bir şöhret kazandılar. Ancak cemiyetin varlığı devam etmedi. Araştırmaya mevzu olan bölgeler giderek Fransız sömürgesi hâline geldi ve 1960 yıllarına kadar böyle kaldı. Timbuktu, bugün her ne kadar tedrisata devam edilse de, eski günlerdeki ışıltısından çok uzak, evlerin mahzenlerinde binlerce yazma eserin bulunduğu, fakir bir şehirdir. Nedense Türkler Afrika tarihine pek alâka duymaz. Halbuki bu kıtanın bir kısmı yakın zamana kadar Osmanlı ülkesine dâhildi. BBC Timbuktu'ya gelip dokümanter film hazırlıyor; muhabiri evlerdeki kütüphanelerde yazma astronomi ve matematik kitapları görünce çok şaşırıyor. Bizde Timbuktu'nun adını duyan acaba kaç kişi var?
26.01.2011
Osmanlı hâkimiyeti Macarlara yaradı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bu sözler akla şu fıkrayı getiriyor: Soğuk Harb zamanında Sovyet Rusya'nın lideri olan Kruşçev, rüyasında Kanuni Sultan Süleyman'ı görmüş. Kendisine, "Siz Macaristan'da neredeyse iki asır kaldınız. Biz 10 sene bile kalmadan, halk ayaklandı. Bunu nasıl becerdiniz?" diye sormuş. Padişah tarihî bir cevap vermiş: "Biz fethettikten sonra Macaristan'ı vatan edinip oturduk. Halka Türkçeyi mecbur kılmadık. Fethettiğimiz günü sizin gibi Macar millî bayramı ilan etmedik." MACARİSTAN'DA VEFAT EDEN PADİŞAH Macaristan'da Osmanlı hâkimiyeti 1526 senesinde başladı. Macaristan Osmanlıların hedefi değildi. Hedef, Viyana üzerinden Roma'ya inmekti. Avrupa'nın en güçlü kara ordularından birine sahip olan Macarlar, yaklaşan tehlikeyi bertaraf edebilmek maksadıyla tarihî bir hata yaparak, bir yandan Osmanlıların can düşmanı İran'la ittifak kurdu; bir yandan da Eflâk-Boğdan'ı Osmanlılara karşı kışkırttılar. Son Macar Kralı Layoş, Alman imparatorunun eniştesiydi ve çocuksuzdu. Vefatı hâlinde Macar tahtı Avusturya'ya geçecekti. Bu ise Osmanlıların hiç istemediği bir şeydi. 1526'da iki ordu Belgrad ile Budapeşte arasındaki Mohaç sahrasında karşılaştı. İki ordu daha evvel Varna ve Kosova'da da savaşmıştı. Kanuni Sultan Süleyman, kahramanca savaşan Macar ordusunu 2 saatte yendi. Kral Layoş harb meydanında öldü. Macar ordusunun kayıpları 25 bin kişi idi. Sultan Kanuni, kendiliğinden teslim olan Budapeşte'de 13 gün kaldı. Talihin garip bir tecellisidir ki, bu padişah bir Macar toprağı olan Zigetvar'da vefat etmiştir. Macarlar buraya bir âbide yaparak padişahın büstünü koymuştur. Macaristan 173 sene Osmanlı hâkimiyetinde kaldı. Münbit ovalarıyla Macaristan zengindi. Ama Osmanlılar burayı stratejik ehemmiyeti sebebiyle elde tuttular. Bunun için de çok masraf ettiler. Beylerbeyi ve kadılar Macarca bilir, bu dilde yazışılırdı. Sokullu Mustafa Paşa senelerce Budin Beylerbeyi olarak eyâleti idare etti ve çok hayır eseri yaptırdı. Müslümanlar daha ziyade şehirlerde otururdu. İstilâ devrinde Macar köylüsü, kendi dininden olan yabancı ve soyguncu toprak ağalarından kurtulmak için Osmanlıların tarafına geçmeyi ehven görürdü. Hatta Macar kıyafetleri bile Osmanlı tesirine girmiş, ağır elbiselerin yerini, pamuklu hafif giysiler almıştı. BETERİN BETERİ VAR 1683 tarihli 2. Viyana Kuşatması hüsranla neticelendi. Osmanlı orduları bozguna uğrayıp geri çekilmeye başladı. 1699 Karlofça Muahedesi ile Macaristan Avusturya'ya geçti. Macarlar için eskisinden daha iyi olmayan bir devir başlıyordu. Osmanlılar Macarların din ve kültürüne ilişmemişti. Ama şimdi güçlü bir Alman tesiri mevzubahisti. Macarlar Alman asimilasyonuna uğramamak için çok mücadele ettiler. Hatta Almanca'nın yayılmaması için resmî işlerde ölü bir lisan olan Latince'yi kullandılar. 1848'de Macarlar Avusturya'ya ayaklandı. İsyan bastırıldı ise de Macaristan'a serbesti verildi. 1868'de Avusturya-Macaristan denilen devletin iki eşit âzâsından biri hâline geldi. Avusturya İmparatoru, aynı zamanda Macar Kralı ilan edilip Budapeşte'de Macarların millî sembolü Sen Stefan tacını giydi. 1918'de Avusturya'da monarşi yıkılınca, Macaristan monarşiyi muhafaza etti.?Amiral Horthy, 1944'e kadar Kral Nâibi olarak memleketi idare etti. Kendisini Naziler düşürdü. Kızıl Ordu'nun işgal ettiği Macaristan'da cumhuriyet ilan olunarak ülke Sovyet Rusya'nın bir peyki hâline geldi. Hürriyetine düşkün Macarlar 1956'da ayaklandı ise de, Büyük Macar İhtilâli kanlı bir şekilde bastırıldı. Binlerce kişi öldürüldü. Başbakan İmre Nagy'nin de bulunduğu yüzlerce kişi idam edildi. On binlerce Macar genci vagonlarla Sibirya'ya sürüldü. 160 bin Macar ülkeyi terk etti. Macarlar, Mohaç'ta bile bu kadar kayıp vermemişti. Ruslar Macaristan'da ancak otuz sene kalabildiler. OSMANLI'NIN SON VALİSİ Budin'i Almanlara karşı müdafaa ederken şehid düşen son Osmanlı vâlisi Abdurrahman Abdi Paşa'nın kabrini Macarlar yaptırmış; başına da Türkçe bir kitâbe koyarak "Kahraman düşmandı. Rahat uyusun" yazmıştır. Türklerin Avrupalı akrabaları Macar, Fin ve Estonlar Türklere akrabadır. Macarlar, Batı Sibirya'da yaşarlardı. Türklerin On Ugr dediği on kabilenin en kalabalığı idiler. Macaristan'ın Avrupa lisanlarındaki ismi olan Hungary buradan gelir. Hun ile alâkası yoktur. Macarlar atlı bir kavim olmanın avantajıyla IX. asırda Macaristan'a yerleştiler. Burası Hun İmparatoru Attila'nın ülkesiydi. Attila'nın ordusu, yerli kızlarla evlenip yerli halka karışmıştı. Macarlar onun mirasına sahip çıkarak torunlarından Arpad'ı kral yaptılar. Bugün, Macar halkının % 80'inde Türk kanı dolaşmaktadır. Attila en yaygın Macar ismidir. Bütün Avrupa'ya akınlar yaptılar. Ama 933'te Almanlara yenildiler. Böylece tarihî Macar-Alman düşmanlığı başladı. Avusturya hâkimiyetinden kurtulmaları Macarları köklerini aramaya sevk etti. Bu sayede Türklerle akrabalıklarını bir bakıma yeniden keşfedip ciddi araştırmalar yaptılar. Türkler de menşelerini büyük ölçüde Macarlar sayesinde öğrenebildiler. Dünyada Türkoloji ilminin kurucusu Macarlardır. Lisanlarında hayli Türkçe kelime vardır. Osmanlılar gibi Macarlarda da soyadı isimden önce gelir. Macar millî yemeği gulaş (kulaşı) da Osmanlı yadigârıdır. Avrupa'da hiçbir yerde Macaristan kadar Türklere sempati ile bakılan bir yer yoktur. Osmanlı eserleri de hiçbir yerde burası kadar bakımlı değildir. Halbuki Türkler, iki asır kadar ülkelerini istilâ eden ayrı dinden insanlardı.
02.02.2011Mısır Mısırlılarındır
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Mısır dünyanın en eski medeniyetlerinden birisiydi. Bilhassa astronomide çok buluşlar Mısır'a aittir. Mısır'ı asırlarca demir yumrukla idare eden firavunların ekserisi Mısırlı değildi. Ya Nubyalı, ya Yemenli, ya İranlı idi. Küfr ve zulmün sembolü olarak görülen firavunlar arasında mümin olanlar da yok değildi. Tarihçiler IV. Amenofis'in Allah'a ibadet ettiğini söyler. Muhtemelen Hazret-i Yusuf zamanındaki firavun buydu ve kendisini maliye nâzırı yapmıştı. Mısır firavunlarından II. Pepi 94 yıllık saltanatıyla en uzun tahtta kalan hükümdar olarak bilinir. Mısır sonra Büyük İskender'in hâkimiyetine girdi. Son firavun ailesi Ptolomeler Makedon idi. Bu aileden meşhur Kleopatra Yunanca konuşur ve tek kelime Mısır dili bilmezdi. Derken Romalılar Mısır'ı ele geçirdi. Mısır, Roma'yı besleyen zengin bir tahıl ambarı idi. Hazret-i Muhammed'in mektup gönderip imana davet ettiği Mukavkıs, Mısır'daki Roma idarecisiydi. Mısır bilahare Müslüman Arapların eline geçti. Amr bin As Mısır fâtihidir. Mısır'ın ilk ve en büyük câmiini inşa ettirmiştir. Mısır'ın yerli halkına Kopt (Kıptî) denir. Mısır'ın Avrupa lisanlarındaki ismi Egypt de buradan gelir. Araplar Kopt memleketini fethedince burada bir garnizon kurular. Adına da el-Mısrü'l-Kâhire (Kahredici Garnizon) dediler. Mısır adı buradan gelir. Bilinen tahıl cinsi ile alâkası yoktur. Arap fethinden sonra Hâmi asıllı bu yerli halktan Müslüman olanlar Araplarla karıştılar. Karışmayanlar Hıristiyan olarak kaldı. Bunlara bugün Kıptî denir. Butros Gali Kıptî idi. Mısır'dan geldikleri zannedildiği için Çingenelere de herkes yanlış olarak Kıptî der. Asılları Hindistan'dır. ED-DEVLETÜ'T-TÜRKİYYE Arap hâkimiyetinin yerini Eyyübîler aldı. Salâhaddin Eyyübî, Kürtleşmiş Arap asıllı bir Selçuklu kumandanı idi. Mısır'a hâkim olan Şiî Fâtımîleri altedip Mısır'da Arapça konuşan sünnî bir devlet kurdu. Haçlıları kovdu. Eyyübî ordusu, Kıpçak ve Çerkes asıllı kölelerden müteşekkildi. Bunlardan Aybek adında bir subay, hanedanın son ferdi melike Şeceretüddür ile evlenip sultan oldu. Bundan sonra bu kölelerden liyakati ve şansı olanlar sultan seçildi. Bunlara Memlûkler (Kölemenler) denir. Mısır o zamanlar baştaki Kıpçak sultanlar sebebiyle ed-Devletü't-Türkiyye diye anılır. Memlûkler, Moğolların Bağdad'ı işgali ile yıkılan Abbasî halifeliğini Kahire'de ihya edip İslâm dünyasında çok prestij kazandılar. Kimsenin yenemediği Moğolları yendiler. Memlûkler, Şah İsmail ile ittifak kurma hatasını işleyince, 1517'de Mısır Osmanlıların eline geçti. Yılda birkaç mahsul alınan Mısır, en zengin Osmanlı eyâleti idi. XVIII. asırda sömürgeci İngiliz ve Fransızlar gözünü Mısır'a dikti. Fransızlar, Napoleon kumandasında Mısır'ı işgale kalkıştı. Osmanlı ve İngiliz ordusu, Fransızları kovdu. Bu arada gönüllü olarak Kavala'dan Mısır'a gelen gönüllülerden Mehmed Ali talihin yardımıyla sivrilerek 1805 yılında Mısır Vâlisi oldu. Fransızların kışkırtmasıyla ayaklanıp, Osmanlı ordusunu bozguna uğrattı. Böylece Mısır muhtariyet kazandı. Mısır vâlileri hıdiv adıyla Mehmed Ali Paşa'nın ailesinden tayin edilmeye başlandı. Aile Türk ise de, Rumelililere Arnavut demek adet olduğu için Mısır'da bu aile Elbânî (Arnavut) olarak bilinir. Mehmed Ali Paşa'nın büyük dedesinin Gümüşhane'den Kavala'ya göçmüş bir Türk olduğunu son Mısır melikesi sayılan Neslişah Sultan'dan işittim. Isyanı bir yana, Paşa, müspet bir şahsiyetti. Mısır'a çok hizmeti geçmiştir. İNGİLİZLER MISIR'A ÇÖREKLENİYOR Hindistan'ın eşiği sayılan ve Süveyş Kanalı'nın yapılmasıyla kıymeti artan Mısır'a, 93 Harbi bahanesiyle İngilizler yerleşti. Hıdiv ve bazı memurları yine İstanbul tayin ediyordu. Bu arada "Mısır Mısırlılarındır" slogan İngilizlere ayaklanan Urabî Paşa muvaffak olamadı. 1914'de harbe girilince İngilizler Mısır'ı ilhak etti. İstanbul'a sadık Abbas Hilmi Paşa'yı sürerek, aynı aileden Fuad'ı melik (kral) ünvanıyla başa geçirdi. Fuad, kendisine paşalık verilmediği için İstanbul'a kırgın idi. İngilizlerin maşası oldu. 1936'da ölünce yerine oğlu Faruk geçti. İran Şahı bunun kızkardeşi ile evliydi. Faruk, babasının Mısır'a sokmadığı sürgündeki Osmanlı hanedanı ferdlerine iltifat gösterdi. Yakışıklı, fakat zayıf karakterli Faruk sefih hayatı sebebiyle herkesin gözünden düştü. 1952'de İngilizler Mısır'ı terk etti. Aynı sene çıkan askerî ihtilal, Faruk'u tahtından etti. Faruk'un amcazâdesi ve Neslişah Sultan'ın zevcesi Prens Abdülmünim kral nâibi oldu. Faruk, 1965'de İtalya'da vefat etti. Başa geçen ihtilal lideri General Necib de ertesi sene arkadaşı Cemal Abdünnâsır tarafından devrildi. Nâsır, sosyalist bir idare kurdu ve memleketi Sovyet Rusya'nın peyki hâline getirdi. Müslümanları ezdi. Öldükten sonra yerine geçen Enverü's-Sâdât, Rusları Mısır'dan kovdu. Müslümanlara hürriyet verdi. İsrail ile sulh yaptığı bahanesiyle 1981'de bir resmî geçitte "İslâmcı" bir terörist tarafından öldürüldü/öldürtüldü. Yerine geçen Hüsnü Mübarek, o zamandan beri demir yumruğu ile memleketin başındadır. Binlerce sene Mısırlı olmayanların hüküm sürdüğü Mısır 1952'den beri Mısırlılar tarafından idare olunmaktadır ama halk Kavalalılar zamanındaki günleri çok aramaktadır.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
HAZIRLAYAN: Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr Alâaddin Kâsânî'nin müderrislik yaptığı Halep'teki Halâviyye Medresesi ve Camii. Bundan 9 asır evvel Semerkand'da Alâaddin isminde büyük bir fıkıh âlimi yaşardı. Çevresi kendisinden ilim öğrenmek ve fetvâ sormak isteyenlerle dolup taşardı. Bu âlimin yegâne çocuğu Fâtıma isminde bir kız idi. Bu kız sıradan bir çocuk değildi. Zekâsı ve çalışkanlığı babasının dikkatini çekti. O da kızını bir fıkıh âlimi olarak yetiştirdi. Fâtıma Hanım devrin büyük fıkıh âlimlerinden birisi oldu. Öyle ki babasının Tuhfetü'l-Fukahâ adlı meşhur eserini ezberledi. Babası, verdiği fetvâlarda kızının da imzasının bulunmasını isterdi. Fâtıma Hanım'ın yazısı da çok güzeldi. Çoğu zaman babasının verdiği fetvâları o yazardı. Aynı zamanda fevkalâde güzeldi. İffetine düşkün ve güzel ahlâk sahibiydi. Hanımlara ders ve fetvâ verirdi. ŞERH ETTİ, KIZINI NİKÂHLADI! Fâtıma Hanımın ilimdeki şöhretini, iffet, ahlâk ve güzelliğini işiten çok kimse kendisiyle evlenmek üzere tâlib oldu. Bunlar arasında bazı sultanlar ve şehzâdeler de vardı. Ancak Fâtıma Hanım'ın ne makamda, ne de yakışıklılıkta, ne altında, ne de ipekte gözü vardı. Evleneceği erkek için çok enteresan bir kıstas koydu. Babasının Tuhfe adındaki kitabını en güzel kim şerhederse, onunla evleneceğini söyledi. Bu vesileyle zamanın âlimleri Tuhfe'ye şerhler hazırlamaya koyuldular. Bu sayede çok kıymetli eserler yazıldığı için, Fâtıma Hanım'ın fıkıh ilmine çok hizmeti geçti. Bu şerh edenlerden birisi Türkistanlı fakir bir âlim olan Alâaddîn bin Mes'ûd Kâsânî idi. Kâsânî, aynı zamanda Alâaddin Semerkandî'nin de talebesiydi. Kâsânî, hocasının kitabını en güzel şerhederek imtihanı kazandı. Fâtıma Hanım ile evlenmeye muvaffak oldu. Fâtıma Hanım, bu kitabı mehr olarak kabul etti. Kâsânî için, "Şeraha Tuhfetehu, zevvece bintehu" (Tuhfe'sini şerhetti, kızını nikâhladı) sözü meşhurdur. Bu kitap Bedâyi diye bilinir. Hanefî mezhebinde yazılmış en kıymetli kitaplardan birisidir. O zamana kadar alışılmadık bir üslûp ve tertipte yazılmıştır. Fıkhî hükümlerin delilleri verilmiştir. Yedi cilttir. Kâsânî bu eserinden sonra çok itibar kazandı. Melikü'l-Ulemâ (Âlimlerin Sultanı) unvanı ile anılmaya başlandı. Başta Mutezile olmak üzere bid'at fırkalarına parlak zekâsıyla cevaplar verdi. ÜÇÜ İMZÂLAMADAN ASLÂ Fâtıma Hanım, Alâaddin Kâsânî ile evlendikten sonra üçü beraber oturmaya başladılar. Hanımı Fâtıma, evlendikten sonra da zevcinin fetvâlarına yardımcı olurdu. Kâsânî, müşkil hususlarda zevcesinin fikrini almadan fetvâ vermezdi. Fâtıma Hanım hüsn-i hattı ile fetvâyı yazar, ikisi şâhid olmak üzere üçü birden imzalayarak fetvâyı sorana verirlerdi. Baba Alâaddin Semerkandî 1144 tarihinde vefat etti. Kâsânî, zevcesiyle Konya'ya gitti. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Mes'ud'dan itibar gördü. Fakat buradaki bazı âlimlerin hasedini çekince, sultan kendisini aynı zamanda damadı olan Zengî Atabeyleri'nden Nureddin Şehid'e elçi olarak gönderdi. Suriye, Mısır ve Irak'ın sultanı olarak Haleb'de müstakilen hüküm süren Nureddin Şehid, Kâsânî'yi itibar gösterdi. Onu Halâviyye Medresesi'ne müderris tayin eyledi. Böylece karı-koca Haleb'e taşınmış oldu. Nureddin Şehid, Kâsânî ailesine çok hürmet etti. Her ikisini de sık sık saraya aldırıp mühim işlerinde istişare ederdi. Saraylı hanımlar da Fâtıma Hanım'ın sohbetini dinlemek için birbirleriyle yarışırdı. HOCAMIN KIZI BÖYLE İSTİYOR Haleb'de ne kadar itibar görürlerse görsünler, Kâsânî ailesi memleketlerini özlediler. Haleb'den ayrılmak üzere Nureddin Şehîd'e arz ettiler. Nureddin Şehid gitmemeleri için ısrar etti ise de, "Hocamın kızı dönmek istiyor" diye özür beyan etti. Alâaddin Kâsânî, hocasının hatırını sayarak zevcesinin bir dediğini iki etmezdi. Bunun üzerine Nureddin Şehid, kaleyi içeriden fethetmek üzere Fâtıma Hanım'a saraylı bir hanımı ricacı gönderdi. Fâtıma Hanım bu ricayı kıramayarak Haleb'de kalmaya razı oldu. İlim, iffet, ahlâk ve güzelliği kadar, cömertliği de bol olan Fâtıma Hanım, kolundaki bilezikleri satarak, Halâviyye Medresesi imâretinde fakirlere her ramazan gecesi iftar verme âdetini başlatmıştır. Fâtıma Hanım'ın fıkıh ve hadis sahasında eserleri de vardır. Mahmud adında bir oğulları oldu. Karı-koca onu da bir âlim olarak yetiştirdiler. Fâtıma Hanım Haleb'de vefat etti. Zevci Alâeddin Kâsânî de çok geçmeden 1191 senesinde fâni dünyayı terk etti. İkisi, Haleb'de Burrü's-Sâlihîn kabristanında yan yana yatmaktadırlar. Halk arasında bu iki kabir "Kabrü'l-Mer'e ve Zevcihâ" (Hanım'ın ve Zevcinin Mezarı) diye bilinir ve ziyaret olunur.
Dünya Müslümanlarının müşterek parolası: Ezan
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Câmilerde cemaatle namaz kılınırken müezzinlerin pirleri olarak Bilâl Habeşî'yi hayırla anmaları âdet olmuştur. Bazı câmilerde âmâ sahâbi Abdullah ibni Ümmi Mektûm da zikredilir. Ama Hazret-i Peygamber'in bir müezzini daha vardı ki, nedense ismini pek kimse bilmez ve anmaz. O da Ebû Mahzûre'dir. Ebû Mahzûre'nin enteresan bir de hikâyesi vardır. ŞANINI YÜKSELTMEDİK Mİ? Ezan, dünya Müslümanlarını câmiye davet eden müşterek bir paroladır. Yüksek bir yerde her namaz vakti girdiğinde Arapça olarak okunur. Hazret-i Peygamber tarafından şimdiki sözleriyle okunması emrolunmuştu. Tarihte ilk ve son defa ezanın aslına uygun olarak Arapça okunması 1932'de Türkiye'de yasaklanmış; Müslümanları derin infiale uğratan bu yasak 1950 senesinde son bulmuştu. Enteresandır ki, batıya doğru her meridyen aşıldıkça namaz vakti 4 dakika (28 km) ileri gittiğinden, aynı vaktin ezanı birer dakika sonra tekrar okunur. Yeryüzünün her yerinde her an ezan işitilir ve Hazret-i Peygamber'in ismi anılır. Böylece Kur'an-ı kerimde Hazret-i Peygamber'e hitaben söylenen "Senin şânını yüceltmedik mi?" sözünün hakikati ortaya çıkar. Ezan okunduğu zaman, müsait olanlar câmiye gider. Özrü sebebiyle gidemeyecek olanlar ezanı hürmetle dinler ve cümlelerini tekrar eder. Hazret-i Ebû Bekr, ezan okunurken, Hazret-i Peygamber'in ismini işitince, iki başparmağının tırnağını öpüp gözlerine sürdü. "Niye böyle yaptın?" buyurulunca, "Senin mübârek isminle bereketlenmek için Yâ Resûlallah" dedi. Hazret-i Peygamber bu sözü beğendi ve "Güzel yaptın. Böyle yapan, göz ağrısı çekmez" buyurdu. Namazla niyazla alâkası bulunmayanların bile ezana hürmet etmesi bir gelenek olmuştur. NE GÜZEL SESİN VAR! Hazret-i Peygamber'in dört müezzini vardı: Bilâl Habeşî, İbni Ümmi Mektûm, Sa'd bin Âbid Kurezî ve Ebû Mahzûre Evs bin Mi'yer Cümahî Mekkî. Sa'd Kubâ'da ezan vermiştir. Bilâl ezanda terci etmez, yani sesini alçaltıp yükseltmezdi. Kaamette tekbirleri ikişer, hayye ale's-salâh ve hayye ale'l-felâh'ları birer kere okurdu. Ebû Mahzûre ezanda terci yapar, kaamette tekbirleri dörder, hayye ale's-salâh ve hayye ale'l-felâh'ları ikişer kere okurdu. İmam Ebû Hanîfe ve Irak âlimleri Bilâl'in ezanı ve Ebû Mahzûre'nin kaameti ile, İmam Şâfiî ve Mekke âlimleri Ebû Mahzûre'nin ezanı ve Bilâl'in kaameti ile, İmam Ahmed bin Hanbel, Bilâl'in ezan ve kaameti ile amel ettiler. İmam Mâlik tekbirde ve kaamette hayye ale's-salah ve hayye ale'l-felâh'ları ikişer kere söylerdi. Hanefîlerin kaamette itibar ettikleri Ebû Mahzûre, İslâmiyet ile Mekke-i Mükerreme'nin fethedildiği sene tanıştı. O sene Resûl-i Ekrem Tâif Muhasarasından Ci'râne'ye dönüyordu. Namaz vakti gelince müezzin ezan okumaya başladı. O zamanlar Resûlullah'a karşı büyük bir kin ve düşmanlık besleyen Ebû Mahzûre ile Kureyşli on genç ezan sesini işitince bir yere gizlendiler ve alaylı bir şekilde müezzini taklit ederek yüksek sesle ezan okudular. İçlerinden birinin güzel sesli olduğunu fark eden Hazret-i Peygamber onları yanına çağırttı ve kendilerine birer birer ezan okuttu. En son okuyan Ebû Mahzûre'nin sesini çok beğenerek ona ezanı öğretti. Daha sonra namaz vakti gelince elini başına koyup alnını okşadı ve ezan okumasını emretti. Ebû Mahzûre bu emri isteksiz bir şekilde yerine getirdikten sonra Hazret-i Peygamber ona bir miktar gümüş para verdi ve kendisine dua etti. Gönlü İslâmiyet'e ısınan Ebû Mahzûre orada Müslüman oldu ve Hazret-i Peygamber'den kendisini Mekke'deki Harem-i Şerif'e müezzin yapmasını istedi. Bu arzusunu kabul eden Hazret-i Peygamber, Mekke Valisi Attâb bin Esîd'e gitmesini ve yeni vazifesini ona bildirmesini söyledi. Ebû Mahzûre, Resûl-i Ekrem'in Mekke'den ayrılmasına kadar Kâbe'de Bilâl-i Habeşî ile birlikte ezan okudu. Resûlullah'ın okşadığı alnına düşen saçları hiç kestirmedi. 59 senesinde vefatına kadar Mekke'de müezzinlik yaptı. Kendisinden sonra Mescid-i Haram müezzinliğini oğlu ve torunları yüzyıllarca devam ettirmişlerdir. Kureyş'in nesebini çok iyi bilen Ebû Mahzûre'den hadîs-i şerifler rivâyet olunmuştur. Ezan ve kaamet hakkındaki rivayeti pek meşhurdur. Hanefî Müslümanlar bununla amel etmiştir. Ca'ferîlerde ezan okunurken iki defa (Eşhedü enne Muhammeder Resulullah) dedikten sonra iki defa (Eşhedü enne Aliyyen Veliyyullah) denir. (Şehâdet ederim ki Ali Allah'ın velîsidir) demektir. (Hayye ale'l-felâh) dedikten sonra iki defa (Hayya alâ hayri'l amel) denir. (Haydin en hayırlı amele) demektir. Bunun Hazret-i Peygamber zamanında okunduğuna, Hazreti Ömer tarafından kaldırıldığına inanırlar. Ayrıca sabah ezanında (Essalâtü hayrün minen-nevm) demezler. Kaamet okunurken de ezanda ilk okunan (Allâhu Ekber) cümleleri iki defa; ezanın sonundaki (Lâ ilâhe illallah) cümlesi de bir defa okunur. (Hayye alâ hayri'l amel) cümlesinden sonra iki defa (Kad kaameti's-salâh) cümlesi okunur...
Tahtını kaybettiğini Bursa kaplıcalarında öğrendi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Arapça öğrenmeye ilk defa Türk-Libya Uhuvvet (Kardeşlik) Cemiyeti'nde başlamıştım. Cemiyet Libya Melikliği zamanında kurulmuş; o zaman başta olan Kaddafi'yi tanımamıştı. Salonunda asılı melikin büyük resmi garibime giderdi. Şimdi ne o cemiyet kaldı, ne de binası... Bİ-HÜRMETİ DURUGUT BÂŞÂ! Libya, Osmanlı Devleti'nin Trablusgarb (Tripoli) ve Bingazi eyaletiydi. Trablus batıda, Bingazi doğudadır. Libya, memleketin antik çağdaki ismidir. Ekserisi çöl olan ülkede az nüfus yaşar. Bir de güneyde Fizan vardı ki, umumiyetle siyasî muhaliflerin sürgün yeriydi. Sürgün derken, sürgün edilen şahıs bir memuriyete tayin edilip maaşını alır, evinde yatardı. Libya'da Osmanlı hâkimiyeti 360 seneden fazladır. Osmanlılar gelmeseydi, Libya İspanyol hâkimiyetine girer; belki de halkı o zaman Maltalılar gibi Arapça konuşan Katolikler olurdu. Beldenin fatihi Turgut Reis, Malta'da şehid düşmüş, na'şı Trablusgarb'a getirilmiştir. Beldeye gelen vâliler ilk önce türbeyi ziyaret edip dua ederdi. Trablus halkı da "Durugut Bâşâ"ya veli muamelesi yapar. Osmanlı izlerini silmek isteyen Kaddâfî, na'şı Türkiye'ye göndermeyi çok istedi. Bizde de bazı akıllılar alkış verdi ama çok şükür tahakkuk etmedi. Osmanlılar, Zenci Afrika'yı da buradan idare ederdi. Garp Ocakları denen Cezayir, Tunus ve Libya merkeze uzak olduğu için, Bâbıâli imtiyazlı idareyi tercih etmiştir. Libya'nın Osmanlı hazinesine katkısı yoktu. Aksine merkezden tahsisat giderdi. Ama Akdeniz hâkimiyeti bakımından stratejik ehemmiyeti vardı. Akdeniz'de Osmanlı hâkimiyeti Garb Ocakları'nın desteği ile uzun müddet devam edebilmiştir. Garp Ocakları'nda beylerbeylerinin maiyetinde Anadolu'dan getirilmiş askerler ve yeniçeriler vardı. Bunlar zamanla idareye el koydu. 1603'ten itibaren kendi aralarından seçtikleri bir ağayı dayı adıyla başa geçirdi. Trablusgarb, 1711'de Türk asıllı Karamanlı hânedanının elinde irsî bir beylik hâline geldi. Gerektiğinde donanmasıyla Osmanlı Devleti'ne yardım ederdi. Zamanla malî bakımdan zayıfladı. İç mücadeleler de eklenince, ecnebiler Libya'nın iç işlerine müdahaleye kalkıştı. Fransa 1830'da Cezâyir'i işgâl etti. İstanbul, az sonra akıbetinden endişelendiği Trablusgarb ve Tunus'a bir donanma göndererek imtiyazlarını kaldırdı. Doğrudan merkeze bağladı. Bu hâdise, sıranın kendisine geleceğini anlayan Mısır Vâlisi Mehmed Ali Paşa'nın isyanına yol açtı. AFRİKA'DAKİ SON VATAN TOPRAĞI 1860'da kurulan İtalya, İngiltere, Fransa gibi sömürgeci devletlere bakıp gözünü burnunun dibindeki Libya'ya dikti. 1911'de de işgal etti. İttihatçılar, başa geçince kendilerinden olmayanları ordudan atmış; Libya'da da 4000 asker kalmıştı. Balkan Harbi çıkınca Bâbıâli Afrika'daki son vatan toprağını müdafaa edemeyeceğini anladı. 1912 Uşi Muahedesi ile vezirlerden bir saltanat nâibi tayin etmek şartıyla Libya'yı İtalyanlara bıraktı. Ancak halk dağlara çıkıp mücadeleye devam etti. Başlarında Sünûsî tarikati şeyhi Seyyid Ahmed vardı. Şeyh Ahmed, el-Hükûmetü's-Senûsiyyeti'l-Celîle adıyla imzaladığı beyannâmeler neşretti ve böylece Libya'da müstakil bir hükûmet kurmuş oldu. İtalya, Cihan Harbi'nde müttefiklerin yanında harbe girince, Şehzâde Osman Fuad Efendi kumandasında bir birlik mücahidlere yardım etmek üzere Libya'ya çıktı. Mondros Mütarekesi'ne kadar mücadele sürdü. Ama sonunda şehzâde esir düştü. İttihatçılar, Ahmed Sünûsî'yi Mısır'a hücuma zorladılar. Halbuki Mısır, Libya'nın yegâne dışarı açılan kapısı ve İngilizler de İtalyan işgaline karşıydı. Şeyh Ahmed zorlamalara dayanamayarak Mısır'a saldırdı. Bu, Libya'nın felâketi oldu. Şeyh Ahmed İstanbul'a kaçmak zorunda kaldı. Burada çok itibar gördü. Tahta çıkan Sultan Vahîdeddin'e kılıç kuşandırdı. Sonra Ankara'ya geçti. Mustafa Kemal Paşa, dünya Müslümanlarının alâkasını çekmeye vasıta olmak üzere bu büyük İslâm mücahidini yanına aldı. Türkiye, 1923 Lozan Muahedesi ile Libya üzerindeki haklarından vazgeçti. Şeyh Ahmed Hicaz'a giderek 1933'te vefat etti. TAHTI BOŞ BIRAKMAMALI İtalyanlar binlerce sivili öldürdükleri halde Libya'nın bütününde senelerce hâkimiyet kuramadılar. Ömer Muhtar gibi kahramanların mücadelesi onları engelledi. Mussolini başa geçince orijinal bir usul buldu: Vahalara baskın yapıp, kabile reislerini kaçırılıyor; tayyarelere bindirilip kabilesinin bulunduğu mıntıkaya atılıyordu. Bu usul halkı yıldırmaya yetti. İtalya, Libya'yı umumiyetle sert, bazen merhametli askerî valilerle idare etti. İslâm hukuku ve mahkemelere dokunmadı. Mahallî geleneklere ilişmedi. Hatta hazırladığı kanunların, beldenin mezhebi olan Mâlikî fıkhına uygun olmasına dikkat ederdi. II. Cihan Harbi'nde mağlup olan İtalyanlar 1943'te Libya'dan çıkarıldı. Trablus ve Bingazi'de İngiliz, Fizan'da Fransız hâkimiyeti kuruldu. 1951 senesinde Libya istiklâlini kazandı. Şeyh Ahmed Sünûsî'nin yeğeni İdris (1889-1983) melik oldu. Türkiye ile iyi münasebetler kuruldu. Halk Türkleri çok severdi. Libya'da Türkiye'ye katılmayı müdafaa eden parti bile vardı. Sünûsî tarikatine mensup Derneli bir kuloğlu ailesinden olan ve İstanbul'da mülkiyeyi bitiren kaymakam Sadullah Bey, 1949'dan 1952 senesine kadar o zaman tam müstakil olmayan Emir İdris'in isteğiyle Libya başbakanlığı yaptı. Gazeteci Orhan Koloğlu'nun babasıdır. Melik İdris 1969 senesinde Bursa kaplıcalarında iken, 27 yaşındaki genç bir subay Muammer Kaddâfî darbe yaparak iktidarı eline aldı. Memlekette sosyalist bir diktatörlük kurdu. Melik İdris, Kâhire'de yaşadı. Yakın tarihin en eksantrik şahıslarından olan darbeci albay, Hâricî mezhebinde bir kabiledendir. Kaddâfî, kan fışkırtan demektir. Annesi hakkında da çeşitli iddialar vardır. Annesinin Yahudi olduğu; Albert Berizusi (1915-1943) adlı Fransız pilottan hâmile iken Kaddafi'nin babasına kaçtığı söylenir. Zengin petrol servetine güvenip sağa sola kafa tutan Kaddâfî, sonunda Amerika'ya boyun eğdi. 1990'larda Rus nüfuzundan kurtulan Orta Doğu'yu Amerika Avrupa'nın eline bırakacağa benzemiyor.
Türk-İslâm tarihinin yegâne kadın hükümdarı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hindistan'a Müslümanlığı X. asırda Gazne Türkleri götürdü. O zamandan itibaren XIX. asırdaki İngiliz işgaline gelinceye kadar bu kıtayı asırlarca Türk asıllı hanedanlar idare etti. Bu Müslüman Türk devletlerinden birisi de Kutubşahlardır. Taht şehri Delhi'deki en eski eserler ve dünyanın en zarif ve yüksek minarelerinden Kutub Minar bunlardan kalmadır. Sultanları köle asıllıdır. Tıpkı Mısır'daki Memlûkler gibi liyakat ve talihleri yardımıyla sultan olurlardı. Bunların en meşhurlarından birisi de İltutmuş'tur. Yerine geçen kızı Râziye Begüm ise Türk-İslâm tarihinin yegâne kadın hükümdarıdır. Begüm, bey kelimesinin müennesidir. Hindistan'da hükümdar ailesinden hanımlar için kullanılır. "Oğullarımdan üstündür!" İltutmuş'un ömrü seferlerde geçti. Ehl-i sünneti Bâtınî cereyanlara karşı korudu. Cengiz Han tehlikesini Hindistan'a sokmadı. 1236 senesinde seferde vefat etti. Oğulları bulunduğu halde, cesaretine şahit olduğu ve âdet hilafına evlendirmediği kızı Râziye'yi yerine vasiyet etti. Vezirler, bir kadının ordu kumandanı olamayacağı, kadınlarla erkeklerin beraber yaşamasını engelleyen din prensipleri çerçevesinde Râziye'nin halkça hüsnü kabul görmeyeceğini söyleyerek itiraz ettiler. Hazret-i Peygamber'in "Devletin başına bir kadını geçiren millet iflah olmaz" sözünü hatırlattılar. Ancak İltutmuş dinlemedi. "Benim oğullarım zevklerine düşkündür. Hiçbirisinde memleket idare edecek kabiliyet yoktur. Râziye kadındır ama zekâ ve basiret bakımından biraderlerinin hepsinden üstündür" dedi. 1236'da İltutmuş vefat edince vezirler Râziye'yi başa getirmek istemedi. İltutmuş'un oğlu Firuzşah'ı sultan yaptı. Firuzşah, nâzik, cömert, fakat fevkalâde müsrif idi. Fil üzerinde sokaklardan geçerken sağa sola altın saçardı. Vezirlerin nasihatlerine kulak asmadı. Firuzşah'ın annesi, oğlunun saltanatını garantiye almak için İltutmuş'un Râziye ile aynı anneden doğan oğlu Kutbeddin'i öldürttü. Râziye'yi de öldürtecekken, galeyana gelen halk ve bazı beyler sarayı kuşatıp sultanın annesini tevkif etti. Bu buhrandan istifade eden Râziye, memleketi sadece kendisinin kurtaracağına dair vezirleri inandırarak tahta geçti. İlk işi, Firuzşah ve annesini öldürtmek oldu. Tahta çıkar çıkmaz bir Bâtınî isyanı ile karşılandı. Şiîlerin aşırılarından olan isyancılar Delhi'deki meşhur Cuma Mescidi'ni basıp Müslümanları katle cüret etmişti. Râziye Begüm usta siyasetiyle bizzat harekete geçip isyanı bastırmaya muvaffak oldu. Ancak beylerin bir kısmı kendisini tanımamakta direniyordu. Râziye Begüm ordusuyla bunların üzerine yürüyüp hepsine boyun eğdirdi. Böylece Hindistan'daki mahallî hükümdarlar Râziye Begüm'e itaat etti. Râziye Begüm bu defa Hinduların kuşattığı Bedenpur üzerine yürüdü. Hinduları yenip buradaki Müslümanları kurtardı. Sonra karışıklıklar çıkan Guvalyor üzerine yürüdü. Sükûnu sağladı. Râziye Begüm tahtını sağlama alabilmek için mühim mevkilere kendisine yakın gördüğü kişileri getirdi. Habeş asıllı imrahor Yakut, melikenin en yakını hâline geldi. Bu ise memnuniyetsizliği arttırdı. Üstelik beyler, kadın elbiseleri giymediği, erkek gibi cüppe giyip yüzü açık bir şekilde file binerek halkın arasında dolaştığı için Râziye Begüm'ü tenkid ediyorlardı. Çölde son yemek Bu sebeple kendisine karşı muhalefet giderek yayıldı. Râziye Begüm, muhaliflerinden bazılarına makam ve mevki vererek aralarındaki iş birliğini önleyeceğini zannettiyse de yanıldı. 1240 senesinde Türk beyleri ayaklanarak Yakut'u öldürdü. Râziye Begüm de tevkif edilerek bir kaleye hapsolundu. Yerine kardeşi Behramşah geçirildi. Râziye Begüm bir çare düşündü. Kalede tutuklu iken, güzelliğiyle tesiri altına aldığı beylerin ileri gelenlerinden Melik Altunay ile evlendi. Kocasının birliklerine halktan topladığı gönüllüleri de katarak Delhi'ye yürüdü. Ancak yenildi. Kocası öldü. Birlikleri kendisini terk etti. Kihtel yakınlarında sahrada tek başına yorgun, aç ve susuz bir hâle düştü. Hindu bir köylüden ekmek istedi. Sonra da yorgunluğun tesiriyle uyuyakaldı. Üzerindeki kıymetli elbiselere tamah eden köylü, Râziye Begüm'ü öldürüp bir tarlaya gömdü. Sonradan vaziyet anlaşıldı. Cesedi teşhis edilip dinî merasimle tekrar aynı yere gömüldü. Saltanatı 4 sene sürdü. 31 yaşındaydı. Oğlu Seyyid, seneler sonra 1299'da annesinin tahtını iddia ettiyse de muvaffak olamadı. 6 asır sonra Râziye'nin tahtına yine bir kadın oturdu: Kraliçe Viktorya. ŞİRİN-İ DEHLEVİ Râziye Begüm, Hindistan'ın en mühim hükümdarlarından olduğu gibi, Türk-İslâm tarihinin de en enteresan şahsiyetlerinden birisidir. Küçük yaşta tahta çıkan hükümdarlara nâibelik yapan anneleri sayılmazsa, Türk-İslâm tarihinin yegâne kadın hükümdarıdır. Tarihçiler iyi bir tahsil gördüğünü, güzel Kur'an-ı kerim okuduğunu söyler. Âlimleri hoş tutar, cömert ve adaletli bir hükümdardı. Şirin-i Dehlevî mahlasıyla Farsça yazdığı güzel şiirleri vardır. Bir tarihçi "Fakat yaradılışta erkeklerin hesabından nasibini almamıştı. Bu sebeple müstesna sıfatları ona fayda vermedi" der. Saltanatının son zamanlarında tam bir erkek hüviyetine bürünmüştü. Yay kuşanır, ata biner, erkek kıyafetleri giyip yüzünü örtmezdi. Fil üzerinde halkın arasına çıkar, toplantılara katılırdı. Halbuki hükümdarların asker ve halk içine çıkıp yüzünü fazla göstermesi hoş karşılanmazdı. Râziye Begüm, demir yumrukla tahtını bir müddet daha elde tutabildi. Saltanatını babasından yâdigâr Türk beylerine dayandıracak yerde, Habeş asıllı köleleri tercih etti. Bunları mühim makamlara getirdi. Güç sahibi beyleri küstürdü, hatta düşman etti. Bu, en büyük hatasıdır. Bedelini tahtını, hatta hayatını kaybederek ödedi. RAZİYE BEGÜM VE KUTUB MİNAR Hindistan'ın en mühim hükümdarlarından biri olan Raziye Begüm,?Türk-İslâm tarihinin de en enteresan şahsiyetlerindendir.?Dünyanın en zarif ve yüksek minarelerinden biri olan Kutub Minar ise, Kutubşahlar'dan kalan çok önemli bir eserdir.
Kekeme Kral'ın son zaferi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçenlerde Oscar mükâfatları dağıtıldı. Bizde Zoraki Kral gibi garip bir isimle oynatılan The King's Speech (Kralın Konuşması) adlı film beğenildi ve hayli mükâfat aldı. Film İngiltere Kraliçesi Elizabeth'in babası Kral VI. George'un çektiği konuşma zorluğu ile mücadelesini anlatıyor. Abdullah Gül'ün bile daha vizyona girmeden filmi seyrettiği söylendi. Colin Firth'ün usta oyunculuğu filmin kıymetini daha da arttırmış. Rivayete göre kraliçe de filmi beğenmiş. Başrol oyuncusuna "sir" unvanı vereceği konuşuluyor. Filmde müsbet bir kral portresi çizilmiş. Galiba dünyada bizden başka monarşi aleyhdarı pek kalmadı. II. Cihan Harbi sırasında hükümdarlık yapan VI. George, bu buhranlı zamanda mazbut yaşantısı ve sağlam şahsiyeti ile hem millî birliği temine, hem de monarşinin itibarını korumaya muvaffak olmuştur. SEVDİĞİM KADIN OLMADAN ASLA! İngiltere'nin I. Cihan Harbi sırasındaki hükümdarı V. George'un 5 oğlundan 2.'sidir. Hiç beklenmedik bir zamanda kendini tahtta buluvermiştir. 1936'da V. George vefat edince, oğlu Galler Prensi David, VIII. Edward adıyla tahta geçti. Yeni kral babasının aksine, dedesi VII. Edward gibi uçarı ve çapkın idi. İki kocadan dul Amerikalı Wallis Warfield Simpson'a âşık oldu. Beraberce Nahlin yatına binip Akdeniz gezisine çıktılar. İstanbul'a uğrayıp, Atatürk'ü ziyaret ettiler. Ancak ailesi ve hükümet kralın evliliğine karşı çıktı. Kraliyet ailesi ferdleri hükümdardan, 25 yaşını geçmişlerse evlenirken parlamentodan izin almaya mecburdur. Kral, aynı zamanda Anglikan Kilisesi'nin başı olduğu için, parlamento izni vermedi. İki kocası hayatta bulunan bir dul ile evlenmesi kilise prensiplerine aykırıydı. Ama asıl sebep kralın mesuliyetsiz tavırları, daha da mühimi o günlerde yükselişi endişeyle takip edilen Hitler'e sempati duymasıydı. Kral şaşılacak bir şey yaptı. 10 ay kaldığı tahttan feragat etti. Bunu "Sevdiğim kadının yardımı ve desteği olmadan krallık vazifesinin ağır mesuliyetini yüklenemeyeceğimi anlamış bulunuyorum" mealindeki meşhur konuşmasıyla radyodan duyurdu. Eski kral, yeni hayatını Fransa'da sürgünde devam ettirecekti. Ailesi kendisiyle bir daha görüşmemeyi tercih etti. Ama yeni kral, kendi cebinden ağabeyine geçinebilmesi için yüklü bir tahsisat ödedi. Kendisi 1972, karısı 1986 senesinde öldü. 1936 "Üç Kral Yılı" olarak tarihe geçti. Bizde de 1876 yılı böyledir. İYİ BİR HALKIM VAR Kralın kardeşi York Dükü Berthie (Albert), VI. George adıyla tahta çıktı. Ancak o abisine değil, mazbutluğu ve geleneklere bağlılığıyla babasına benzerdi. Mütevazı ve sadeydi. Şık giyinirdi. Bir kontun sevimli kızı Elizabeth ile evlenmişti. Mutlu evliliğinde Elizabeth ve Margaret adında iki kızı vardı. Bu hâliyle İngilizlerin görmek istedikleri ideal aile tipini hakkıyla temsil ediyordu. I. Cihan Harbi'ne katılıp donanma ve hava kuvvetlerinde savaşmıştı. Cambridge'de ekonomi okumuştu. Sportmendi. Kekemeliği sebebiyle kalabalığa girmekten bile çekinen kral şimdi kendisini korkunç bir kâbusun içinde bulmuştu. Taç giyme merasimini güç belâ atlattı. Bu arada Avrupa'da harb rüzgârları esiyordu. Kral bir yandan Amerika'yla dostluk kurdu. Bir yandan da Almanya'yı yatıştırmaya çalıştı. Güçlü kişileri hükümete getirdi, politikalarına arka çıktı. Nihayet korkulan oldu. İngiltere Hitler'e karşı harbe girdi. Harb sıkıntılarına kraliyet ailesi de iştirak etti. Londra bombalandığında sarayın yarısı yıkıldı. Kraliçe, "Şimdi halkın yüzüne rahatça bakabilirim" dedi. Kral'a ailesini Kanada'ya göndermesi tavsiye edildiğinde reddetti. Ancak hazinedeki altın külçeleri harb müddetince saklanmak üzere Kanada'ya yollandı. Almanlar Kral'ı öldürüp, sürgündeki ağabeyini tekrar tahta çıkarmaya uğraştıysa da beceremedi. Harb esnasında kral İngiliz halkının sembolü oldu. Çeşitli cepheleri gezdi. Bombalanmış sokakları gezerken halk "İyi bir kralımız olduğu için Allaha şükür" diye tezahürat yapınca, "İyi bir halkım olduğu için Allah'a şükür!" cevabını verdi. Saray tasarruf yapıyor; prensesler Kızılhaç'ta çalışıyordu. Sonradan Prenses Elizabeth ile evlenecek olan Prens Philip de İngiliz donanmasında yüzbaşı olarak savaşıyordu. İMPARATORLUĞUN MEZARCISI Nihayet harb bitti. İngiltere galip; ama bitkin haldeydi. Amerika'nın başrol oynayacağı Yeni Dünya düzeninde artık sömürgelere yer yoktu. "İmparatorluğun Mezarcısı" pozisyonuna düşen Kral'ın karizması bu sömürgelerin barış yoluyla istiklâlini elde etmesi ve ana vatanla irtibatını sürdürmesini sağladı. Memleketin kalkınması için uğraştı. Salahiyetlerini aşmayarak halkın bir kat daha hürmetini kazandı. Prenses Elizabeth, 1947'de Yunan Prensi Phillip ile evlendi. Phillip aslında Danimarka hanedanından, ama Alman-İngiliz kanındandı. Kralın akrabası idi. Kraliyet ailesi de zaten Alman asıllıydı. Ertesi sene Prens Charles doğdu. Böylece büyükbaba olan kralın mutluluğu uzun sürmedi. Sağlığı bozuldu. Kanser bütün vücudunu sarmıştı. Kekemeliğine iyi geleceği söylendiği için çok sigara içen kralın akciğerleri bitmişti. Dış seyahatlere artık tahtın vârisi olan kızını gönderiyordu. Anne Kraliçe Mary'nin vefatından birkaç ay sonra kral 1952'de uykusunda vefat etti. 57 yaşındaydı. Kocasıyla Kenya'da resmî seyahatte Prenses Elizabeth'e haberi getiren hizmetli "Kral öldü. Yaşasın kraliçe!" demeyi ihmal etmedi. Kral'ın cenazesine soğuğa rağmen 300 bin kişi katıldı. İngiliz halkı iyi yürekli krallarının arkasından gözyaşı döktü. Ağabeyi eski kral da yıllar sonra cenaze merasimi için ülkesine döndü. Enteresanı şu ki, sağlığında İngiliz monarşisine itibar kazandıran Kral'ın kekemeliği bile film konusu olup bazılarına para ve şöhret kazandırmaya devam ediyor.
Adalet Dairesi'nin içi ve dışı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Seneler evvel Erdal İnönü başbakan yardımcısı sıfatıyla Strasburg'a gitmişti. Kendisine Türkiye'de devletin dayandığı temel prensibi sordular. Adalet demeye dili varmadı ya da varamadı. Laiklik gibi sözler geveledi. Herkes şaşırdı. Bazısı güldü. ADALET MÜLKÜN TEMELİDİR Her aklı başında cemiyette adalet yüksek bir ideal olarak görülür. Âdiller övülür. Zâlimler kötülenir, ilahî cezayla tehdit edilir. Hazret-i Peygamber'in "Bir saat adaletle hükmetmek; kırk yıl nafile ibadetten hayırlıdır" sözü meşhurdur. "Hazret-i Ömer'in Adaleti" darbımesel olmuştur. Hele onun "Adalet mülkün temelidir" (el-Adlü esâsü'l-mülk) sözü bir şiar olarak vurgulanır. Buradaki mülk, yalnızca bildiğimiz mülkü değil, öncelikle devleti ifade eder. Halk arasında "Küfr devam eder; zulüm devam etmez!" (el-Mülkü yebkâ bil-küfri ve lâ yebkâ biz-zulm) derler. Bu söz "Halkı zâlim olmadıkça Allah bir yeri helâk etmez" meâlindeki Kur'an âyetine dayanır. Kur'an-ı kerim, aynı zamanda bir devlet reisi bulunan Hazret-i Peygamber'e "Rabbinden vahyolunana uy!" diye hitap ederek hukuk devleti prensibine işaret eder. Söz ve fiilleri Kur'an ile beraber bizzat din ve hukukun kaynağı olduğu halde, kendisine indirilen hükümlere uymakla mükellef kılınmıştır. Sonra gelen devlet reislerinin hukuka uyması haydi haydi mecburîdir. Adalet böyle tecelli eder. Adalet "kendi mülkünde olanı kullanmaktır". Zıddı zulüm, yani başkasının malına, mülküne, hakkına tecavüzdür. Bir âmir, bir hâkim, memleketi idare için konulmuş kanunların, kaidelerin, sınırların içinde hareket ederse adaletli davranmış olur. Devlet reisi hukukun hüküm koymadığı hususlarda serbesttir. Ancak burada da keyfî davranamaz. Umumun menfaatini gözetecektir. Mecelle der ki: "Teb'a üzerine tasarruf maslahata bağlıdır". Hükümdara, Avrupa'da krala tanınan sınırsız salâhiyetler tanınmamıştır. "Kral hatâ yapmaz!" prensibi de kabul edilmemiştir. Halife hata yapabilir. Gerekirse icraatından mesul olur. Zira halifenin, hukuka uymakta diğer ferdlerden farkı yoktur. Hukuka uymayan halife meşruluğunu kaybeder, azli gerekir. Müslüman âlimler, hükümdara nasihat vermek üzere siyasetnâmeler yazmıştır. Hepsinde de şu misal verilir: "Ordusuz devlet olmaz. Hazinesiz ordu olmaz. Teb'asız hazine olmaz. Adaletsiz teb'a olmaz". Tekerleme gibi bu söz zincirine Adalet Dairesi adı verilir. Pers mitolojisinde de geçen bu prensip, aynı zamanda Aristo'nun Büyük İskender'e nasihatidir. X. asırda yazılmış Kutadgu Bilig'de der ki: "Memleketi elde tutmak için ordu lâzımdır. Asker beslemek için de mala ihtiyaç vardır. Mal elde etmek için halkın zengin olması gerekir. Halkın zengin olması için de doğru kanunlar lâzımdır. Biri ihmal edilirse dördü de kalır. Dördü ihmal edilirse devlet çözülmeye yüz tutar." XI. asırdan kalma Kâbusnâme'de şöyle anlatılır: "Dünyanın düzeni hükümdarın sözünün geçmesi iledir. Sözün geçmesi siyasetsiz olmaz. Siyaset askersiz olmaz. Asker teb'asız olmaz. Zira mal teb'a ile elde edilir. Teb'anın şenliği ise adaletle olur." Kâbusnâme'de Şark hükümdarlarının eğlencelerine dair pasajları diline dolayan zamanenin "düayen" tarihçileri biraz da bundan bahsetmelidir. KORKULUĞU DEVLET OLAN BOSTAN Adalet Dairesi'nin Arapçası daha tantanalıdır: ed-Devletü sultânün tuhyâ bihi's-sünne; es-Sünnetü siyâsetün yesûsühe'l-melik, el-Melikü râün ya'dudühü'l-ceyş; el-Ceyşü a'vânün yekfilühümü'l-mâl; el-Mâlü rızkun tecmeahu'r-raiyye; er-Raiyyetü abîdün yeteabbedühümü'l-adl; el-Adlü me'lûfün ve hüve salâhü'l-âlem; el-Âlemü büstânün siyâcetü'd-devle. Mânâsı takriben şöyledir: Devlet, sünneti ihya eden bir güçtür. Sünnet, esası padişah olan bir siyasettir. Padişah, askerin yardım ettiği bir çobandır. Asker, malı koruyan yardımcılardır. Mal, halkın topladığı bir rızıktır. Halk, adaletle itaat eden kullardır. Adalet dünyaya barış getiren bir dosttur. Dünya, korkuluğu devlet olan bir bostandır. Osmanlı âlimi Kınalızâde Ali Efendi bu daireyi şöyle verir: "Adldir mûcib-i salâh-ı cihân. Cihân bir bağdır, duvarı devlet. Devletin nâzımı şeriatdir. Şeriate olamaz hiç hâris illâ melik. Melik zapteylemez illâ leşker. Leşkeri cem edemez illâ mal. Malı cem eyleyen raiyyetdir. Raiyyeti kul eder pâdişâh-ı âleme adl." Yani: Adalet dünyada barışın sebebidir. Dünya duvarı devlet olan bir bağdır. Devletin nizamı hukuktur. Hukuku ancak hükümdar korur. Bunun için de ordu lâzımdır. Ordu toplamak için mal gerekir. Malı halk toplar. Halkın itaatini temin eden de adalettir. İslâm ve Türk devletleri, bilhassa Osmanlılar, Adalet Dairesi'ni devletin temeli olarak görmüştür. Devlet ricâlinin adaletten ayrılması hâlinde, Adalet Dairesi onlar için bir ikaz kriteri olmuştur. Padişahlar, adaletnâmeler neşredip ülkenin en ücra köşesine göndererek bunu canlı tutmaya çalışmıştır. Devletlerin çöküşü de bu çerçevede izah edilmiştir. Adalet Dairesi, bilhassa ecnebilerin çok alâkasını çekmiş; hakkında kitaplar, makaleler yazılmış, tezler hazırlanmıştır.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
DÜNDEN BUGÜNE HAZIRLAYAN: Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr Mukaddes Kitaplar, cenneti içinden bal ırmakları akan bir yer olarak tasvir eder. Kur'an-ı kerimde arı ve baldan bahseden müstakil sure (Nahl) vardır. Burada "Balda insanlar için şifa vardır" buyurulur. Hazret-i Peygamber, karın sancılarına bal tavsiye ederdi. BAK ŞU ARILARA! İslâm kültüründe arı makbul bir hayvandır. İnsanlara faydalı olmak uğruna kendisine verilen vazifeyi harfiyen yerine getirmenin sembolüdür. Materyalizmin tesiriyle herkese karınca örnek verilse de, üretken olmayan karınca hırsın sembolüdür ve makbul tutulmaz. Bu hususiyeti sebebiyle arı Antik Çağ'da bazı şehir ve devletlerin sembolü kabul edilmişti. Efes bunlardan birisidir. Merhum Turgut Özal'ın partisi ANAP'ın da sembolü arıydı. Arının kovanlara konup ehlileştirilmesi ilk kez Anadolu'da olmuştur ve büyük bir medeniyet safhasıdır. Arıların evlerini muntazam altı köşe yapmaları çok dikkate değerdir. Eğer dört köşe yapsalardı, kendileri yuvarlak oldukları için, evlerine girince, köşeleri boş kalırdı. Evlerini de eğer yuvarlak yapsalardı, bu evler bir araya gelince, bu defa evler aralarında boş mahaller kalıp ziyan olurdu. Şekiller arasında, yuvarlağa en yakın olan, altı köşedir ve altı köşeli evler birleşince, aralarında lüzumsuz boşluk kalmaz. BAL DOLU KILDAN TORBA Bal, evvelemirde ilaç olarak kullanılmıştır. MÖ 400 yıllarında meşhur tabip Hipokrat akciğer ve kalp hastalarını bal ile tedavi eder; açık yaralara bal koyardı. Aynı zamanda iyi bir antiseptik koruyucu olduğu için antik çağlarda mumyalamada kullanılırdı. Tutankhamon'un mezarında tahta bir çanakta 4000 senedir bozulmamış 13 kilo bal bulundu. Yunanlılar arıcılığı Mısır'dan öğrendiler. Balı, ölüyü korumakta kullanırlardı. Büyük İskender'in naaşı bal içinde saklanmıştı. Asurlular da ölüleri bal sürüp kefenlerdi. Eskiden idam olunan suçluların kellesi içi bal dolu kıldan bir torba içinde merkeze getirilip teşhis edilirdi. Köylerde tereyağını bile bala yatırıp saklarlardı. Osmanlılarda sofrada misafirlere önce bir kaşık bal ikram edilirdi. Vaktiyle tatlılar, şerbetler umumiyetle bal ile yapılırdı. Şeker sanayi mamulü olduğu için az ve zor bulunurdu. Alman Harbi'ne kadar bal Anadolu'nun tek tatlısıydı. Üzüm yetişen yerde de pekmez yenirdi. Hususen balla yapılan tatlılar da vardı. Karadenizin şerbeti balla yapılan bal baklavası meşhurdur. Ballı kestane kezâ. İzmir'de misafirlere yağlı ballı bezdirme ikram olunurdu. Bal tabağına dökülen sünger bazlaması yapılırdı. Yoğurda bal döküp yemek çok yaygındı. YEDİĞİN BAL OLSUN! Bal bol olmakla beraber makbuldü. Fatih Sultan Mehmed divan kurduğunda bir köylü gelip "Ey şevketlü sultanım sabahınız hayrolsun, Yediğin bal ile kaymak, güzergâhın çayır olsun" deyince çok memnun kalmış; köylüye çok ihsanda bulunmuştu. Buna hayret edenlere de "Ne yapsın! Benim için tanıdığı en iyi mekânı ve yiyeceği diledi" dedi. Arıların bal topladıkları çiçeklere göre kestane, çam, çiçek balı diye yahud Macahel, Anzer, Erzurum Balı olarak mıntıkaya göre ayrılır. Türkiye çam balında dünya birincisidir. Marmaris'te çok çıkar. Az tatlı, rengi koyudur. Kristalleşmeden uzun durur. Çiçek balı daha lezzetli ve kokuludur. Yeni evlilerin ilk geçirdiği günlere bal ayı denir. Rüyada bal görmek hayra ve eğlenceye yorulur. Tabirlere girmiştir. Suratı ekşi olanın balı da acı olur; Bal dök yala; Bedava sirke baldan tatlı; Bal dudak; Baldan tatlı; Bal gözlü; Bal demekle ağız tatlanmaz; Ballandıra ballandıra anlatmak; Bal yiyen baldan usanır; Afiyet bal şeker olsun; Ağzına bir parmak bal çalmak; Ağzından bal damlamak; Çirkinle bal yeme, güzelle taş taşı; Deniz bal olsa, fukara kaşık bulamaz; Her çiçekten bal almak; Asil azmaz, bal kokmaz; Arı bal alacağı çiçeği bilir; Lafını balla kesmek; Elin yalını yerim, senin balını yemem; Her tatlı zehirdir bal hariç/Her acı şifadır zehir hariç; Ayının kırk masalı var, hepsi de bal üzerine... Deli Bal Harbi Strabo anlatıyor: Romalı kumandan Pompeius'un muazzam ordusu, Pontus Kralı Mitridates karşısında nasıl yenildi? Roma ordusu Karadeniz sahillerinde karargâh kurmuştu. Askerler, zehirli orman güllerinin özünden yapılmış ballara saldırıp, karınlarını tıka basa doldurdular. Fazla yemeyenler sersemleyip hayallere dalmakla paçayı sıyırdı. Ölçüyü kaçıranlar ise tamamen aklını yitirip baygın düştü. Mitridates'in ordusu da, bu kendinden geçmiş askerleri anında boğazladı. Arının bal yaptıkları çiçek özünün cinsi önemlidir. Çiçek zehirliyse bala da akseder. Karadeniz hava-lisinin dağ gülü denilen yaban gülünden mamul acımsı tadı olan bala deli bal denir. Bu baldan günde bir küçük çay kaşığı kadar yenildiğinde, mide, bağırsak hastalıklarına şifa verdiği söylenir. Biraz fazla yenilmesi ise 3-5 dakika ile 2 saate kadar varan bir müddet sonra bulantı, kusma, terleme, baş dönmesi gibi emarelerle başlayıp, bayılma, tansiyon düşmesi, kalp durmasına kadar varabilen ciddi zehirlenmelere yol açabilir. Deli bal zehirlenmesi yurdumuzdaki besin zehirlenmeleri arasında ciddi bir yer tutar. Zamanında tıbbî yardım alınırsa, kısa zamanda iyileşme görülür.
Semavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Büyük bir fıkıh âlimi olmasının yanında, inanç sınırlarını zorlayan sözleriyle tanınan Şeyh Bedreddin'in babasının Semavne kadısı olduğu söylenir. Bu sebeple Semavne Kadısı Oğlu diye bilinir. Burası Rumeli kasabalarındandır. Karaağaç ile Dimetoka arasındadır. Simavî diyenler varsa da yanlıştır. Edirne, Konya ve Mısır'da zamanın ileri gelen âlimlerinden din ve fen dersleri aldı. Âlimler kendisini herkese numune gösterirdi. Mısır'da Sultan Berkuk'un dikkatini çekti. Oğluna hoca tayin etti. Câriyesi ile evlendirdi. Burada Şeyh Ahlâtî'ye intisap etti. Sonra Tebriz'e gidip Emir Timur ile görüştü. Timur kendisini kızıyla evlendirip şeyhülislâm yapmak istedi ise de hocasının yanına dönmek iştiyakı sebebiyle kabul etmedi. Şeyhi vefat edince de postuna oturdu. Fakat Kahire'de ulemâ ile geçinemedi. Edirne'ye döndü. Yolda çok mürid edindi. Karaman Beyi ve Aydınoğlu Cüneyd Bey bile müridi oldu. Somuncu Baba ile görüştü. İleri hayatında mühim rol oynayacak Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ile bu esnada tanıştı. Sakız adasının Rum idarecileri kendisini adaya davet etti. Burada çok kişinin ihtidasına sebep oldu. Bu esnada Sultan Yıldırım Bayezid vefat etmiş; şehzâdeleri arasında taht mücadelesi başlamıştı. Şehzâde Musa Çelebi, biraderi Süleyman Çelebi'ye galip gelip Edirne'yi aldı. Şeyh Bedreddin'i kazasker yaptı. Bilahare Musa Çelebi, biraderi Mehmed Çelebi'ye yenilince, Bedreddin 1000 akçe maaşla İznik'te ikamete tâbi tutuldu. Mağrur ve hırslı bir tabiati olan Şeyh bu sürgünü hazmedemedi. Padişaha karşı siyasî bir propagandaya girişti. Etrafında çok adam topladı. İznik'teyken kethüdası olan Börklüce Mustafa İzmir'de 5000 kişiyle isyan etti. Onu Manisa'da 3000 adamla Torlak Kemal izledi. Her iki isyan da zorlukla bastırıldı. SELÂNİK'TEN MÜHİM Bedreddin Kahire'ye gitmek istedi. Ancak padişah izin vermedi. Börklüce isyanından mesul tutulacağından korkarak Kastamonu'ya kaçıp İsfendiyar Bey'e sığındı. Böylece bizzat padişahın verdiği mecburi ikamet kararını bozmakla suçlu vaziyete düştü. Üstelik "Musa Çelebi'nin adamı" hüviyeti, suçunun vahametini arttırıyordu. Ancak İsfendiyar Bey, padişahı karşısına almamak için Şeyh'e itibar etmedi. Umduğu desteği göremeyince Kırım'a gitmek üzere Sinop'tan gemiyle ayrıldı. Ceneviz gemilerinin yolunu kesmesi üzerine Rumeli'de karaya çıkarak vaktiyle Musa Çelebi'nin müttefiki Eflâk Prensi'ne iltica etti. Eski tımar beyleri, bir memnuniyetsiz kitle kendisine katıldı. Taraftarları gitgide çoğaldı. Silistre'ye geldiğinde artık fiilî bir isyan başlatmış haldeydi. Bu sırada padişah Selânik'in fethine çıkmıştı. "Fitnenin ortadan kaldırılması, Selânik'in fethinden daha mühimdir" diyerek Serez'e geldi. Üzerine gönderilen 200 kişi, Şeyh'in kuvvetlerini dağıttı. Şeyh Zağra'da bir ormana saklandı. Börklüce'nin ölüm haberi gelince, Bayezid Paşa Şeyh'e mürid olmak oyunuyla adamlar gönderdi. Tuzağa düşen Şeyh, adamları tarafından teslim edildi. Serez'deki padişah huzuruna çıkarıldı. Basit bir ihtilâlci değil, aynı zamanda âlim olduğundan âlimler huzurunda muhakemesi emredildi. Gayet âdil geçen muhakeme esnasında heyetteki âlimlerle, hatta padişahla rahatça karşılıklı münakaşa etti. Neticede âsi olduğuna karar çıktı. Padişah hükmü bizzat Şeyh'in vermesini istedi. Şeyh de bu suçun cezasının idam olduğunu söyledi. Börklüce'nin acele davrandığını eklemeyi de ihmal etmedi. 1420 senesinde Serez'de asıldı. Ailesi ve mallarına ilişilmedi. 1924 nüfus mübadelesinden sonra İstanbul'a gelen muhacirler naaşını da taşıyıp, yıllarca çinko bir tabutta sakladılar. 1960 darbecilerinin emriyle Sultan II. Mahmud türbesine gömüldü. Padişaha ayaklanan birinin kemiklerinin bir padişah türbesine defni talihin garip bir cilvesidir. HÂLLERİNE GÜVENEN ŞEYH Bazı Osmanlı tarihçileri Bedreddin'in isyan etmediğini, tamamen masum olup hasedçilerin iftiralarına kurban gittiğini söyler. Çoğu tarihçi ise onun saltanat davasında olduğunu yazar. Şeyh Bedreddin, yeni rejim muhalifi aşırı uçlar tarafından kullanılmış; gururuna mağlup olmuş bir isyancıdır. İdris Bitlisî, Şeyh'in riyazet ve mücahedeye çok ehemmiyet verdiğini, sonra bunlardan elde ettiği hallere güvenerek kibre düştüğünü, kâmil bir mürşidden feyz alamadığı için bu hâle sürüklendiğini, böyle birinin etrafında toplananların da ibahacılığa (her şeyi mübah görmeye) kaydığını söyler. Vefatından sonra Şeyh'in yolunda olduğunu iddia eden bir grup çıkmış; bilahare Şah İsmail'in dedesi Şeyh Cüneyd'e tâbi olmuştur. Şeyh'in yazdığı kitaplar Hanefî fıkhının en kıymetli eserlerindendir. Ancak Vâridat adlı eserinde vahdet-i vücuda dayanan bazı aşırı ve sapkın fikirler ileri sürmüş; âlemin mahlûk olduğunu ve cismanî haşri inkâr ederek, cennet, cehennem, melek, şeytan gibi mefhumlara sembolik mânâlar yüklemiştir. Önceleri çok büyük bir âlim iken, zekâ ve cerbezesiyle öne çıkan; komünizmin ilk umdelerini ortaya attığı iddia edilen Şeyh Bedreddin, en çok münakaşa mevzuu olmuş şahsiyetlerdendir. Nazım Hikmet, Şeyh Bedreddin Destanı adıyla hayatını şiirleştirmiştir. Ancak hususi mülkiyeti reddeden sosyalist görüşlerin kendisine değil, müridlerinden Börklüce'ye ait bulunduğu; yani Şeyh'in bu hususta masum olduğu anlaşılmaktadır.
Dünyadan bir Âdile Sultan geçti
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İstanbul'un güzel mekânlarında hâlâ ismi yaşayan bir hanımefendi vardır: Âdile Sultan. Hababam Sınıfı'nın çekildiği Kandilli'deki sarayı şimdilerde düğün gibi aktivitelere ev sahipliği yapıyor. Çamlıca'daki sayfiyesi vefatından sonra yetimhane olarak kullanıldı. Hâlihâzırda öğretmenevidir. Fındıklı'daki sahil sarayı ise bugün Mimar Sinan Üniversitesi'dir. SULTANLAR DA AĞLAR! Sultan II. Mahmud küçükken annesini kaybeden kızı Âdile Sultan'ı, çocukları yaşamayan bir başka hanımı Nevfidan Kadınefendi'ye emanet etti. Kadınefendi Âdile'yi kendi evladı gibi ihtimamla yetiştirdi. 19 yaşında iken yakışıklılığı ile meşhur Kaptan-ı Derya Mehmed Ali Paşa ile evlendirildi. Sultan Mecid sevgili hemşiresine Haydarpaşa Çayırı'nda bir hafta süren parlak bir düğün yaptı. Nikâhları Hırka-ı Saadet dairesinde kıyıldı. Adile Sultan muhabbetle bağlandığı zevcinden üç çocuk dünyaya getirdi. İkisi küçükken vefat etti. Mehmed Ali Paşa, kayınbiraderi Sultan Mecid zamanında sadrazamlık yaptı. Çiftin pek mesud hayatı, Paşa'nın 1868'de vefatıyla sona erdi. Çok üzülen Adile Sultan inzivaya çekildi. Yeni evli yegâne kızı Hayriye Hanımsultan'ı da iki sene sonra veremden kaybedince Adile Sultan'ın üzüntüsü katlandı. Kendisini ibadete verdi. SARAYI KIZLAR MEKTEBİYDİ Dindarlığı, hassaslığı ve hayırseverliğiyle tanınmış, ömrü boyunca herkesten hep hürmet görmüştür. Mektep ve fukara evlerini tamir ettirip, çocukların okuması için gayret sarf eder; gelinlik kızlara çeyiz yaptırır, kurumuş çeşmelere su getirtirdi. Sultan'ın sarayı, ciddi bir kızlar mektebi gibiydi. Emsalsiz güzellikteki cariyelerini çok ihtimamla yetiştirirdi. Bunlardan çoğu saraya alınmış, padişah ve şehzadelerle evlenmiştir. Âdile Sultan, aynı zamanda Osmanlı hanedanının divan sahibi tek hanım şâiridir. Şiirleri samimidir. Sultan Aziz için yazdığı mersiyesinde padişahın katline şahitlik etmektedir. Dedesi Sultan Kanuni'nin divanını bastırarak edebiyatımıza büyük hizmeti geçmiştir. Nakşi idi. Âdile Sultan 1898 senesinde bir bayram sabahı Fındıklı'da vefat etti. Kalabalık bir cenaze merasiminden sonra Eyüp Sultan'a zevcinin yanına defnolundu. İki âşık, ebedî uykularını Haliç sahilindeki türbelerinde beraber uyumaktadır. Ayşe Sultan'ın hatıraları Sultan Hamid'in kızı Ayşe Sultan diyor ki: "Ölümünden sonra saraya gelen câriyeleri ve ağaları, efendilerinin hikâyelerini, iyiliğini bize anlatırlarken gözyaşlarını zapt edemezlerdi. Babamla görüşmek istediği zaman haber gönderir, sarayda hususî hazırlıklar yapılır, bu suretle saraya gelirdi. Babam hürmet ve tazimle halasının elini öper, büyük kanepeye halasını oturtup kendisi de karşısına otururdu. Hazinedarlar, askılar içinde kahvesini getirirler, babam eliyle tepsiden alıp halasına verirdi. Bizler içeriye girip elini öper, yerden bir temenna ederek padişaha yaptığımız resmî tazimi ifa eder, çıkardık. Babama, oğlum hitabında bulunur, babam da kendisine; "Emredersiniz halacığım" cevabını verirdi. Konuşma bir-iki saat kadar devam eder, yine geldiği gibi arabasına biner, babam da kapıya kadar kendisini teşyi ederdi. Yüzünün eskiden pek güzel olduğu belliydi. Narin, orta boylu, kumral, mavi-elâ gözlü, nurânî, asaletini gösteren hâl, hareket ve terbiyeye mâlik bir sultandı. Giyinmesi tamamiyle alaturka olup, ağır kumaşlardan dört etekli entari, ayağına güderiden pabuç giyer, beline şaldan kuşak bağlar, bu entari üzerine salta dedikleri bol kollu bir ceket geçirir, başına fes gibi bir şey giyip etrafına oyalı ipekli yemeni sarar, üzerine zümrüt ve lâ'llerle yapılmış, ortadaki daha büyük, iki yanlarındakiler küçük, gül şeklinde kıymetli iğneler takardı. Başka hiçbir mücevher nişan takmazdı." Öyle mi, memnun oldum! Bir gün kalfasıyla beraber Hırka-ı Şerif ziyaretine giderken, Atikali civarında abdest tazeleme lüzumu hissetmiş; o zamanlar âdet olup ayıp sayılmadığı için önünden geçtikleri ve sahibini bilmedikleri bir konağın önünde arabalarını durdurarak mazeretlerini bildirmişlerdi. Nezaketle karşılandılar. Konağın hanımı o zamanın terbiyesi usulünce tanımadığı misafirlere havlu tuttu, sonra da kahve ve şerbet ikram etti. Kahve esnasında ev sahibi misafirinin kim olduğunu öğrenmek istedi. Sultan tebdil gezdiğinden başka bir isim verdi. Ev sahibinin kim olduğunu sorunca da, "Cariyeniz, Kaptan-ı Derya Mehmed Ali Paşa'nın zevcesiyim" cevabını aldı. Ciddiyet ve metanetini muhafaza edip bir şey hissettirmedi. Güler yüz ve teşekkürle kendisini tanımayan kumasına veda ederek evden ayrıldı. Çok sevdiği zevcini üzmemek için bu hâdiseden hiç bahsetmedi. Vak'a, yıllar sonra Sultan'ın hazinedarından işitilmiştir. Âdile Sultan divanından Yüzün mir'at-ı zât-ı kibriyâdır yâ Resûlallah, Vücûdun mazhar-ı nûr-ı Hudâdır yâ Resûlallah, Kabul eyle ânı aşkından âzâd eyleme bir an, Kapunda Âdile kemter gedâdır yâ Resûlallah, Var iken destgîrim sen gibi bir şâh-ı zî-şânım, Kime arz eyleyim, eyle meded hâl-i perişanım, Sözün makbûl-i dergâh-ı Hudâdır ulu Sultânım, Kapunda Âdile kemter gedâdır yâ Resûlallah. Sana Ümmetliğim iki cihânda emr-i câzimdir, Bilirsin hâlimi arz u beyân etmek ne lâzımdır, Nazar kıl lutf ile senden diğer kim çâresâzımdır, Kapunda Âdile kemter gedâdır yâ Resûlallah.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bayramları en çok çocuklar sever. Çünki sevinç günleri olduğu kadar, eğlence, güzel giyinme, iyi yeme günleridir de... Bir de çocuklara mahsus bayramlar vardır ve en eskisi 2 bin yıllıktır. Her ne kadar 23 Nisan için "ilk ve tek çocuk bayramı" dense de, Childmas adındaki bu çocuk bayramı Hristiyan âleminde asırlardır kutlanır. KORKTUĞU OLDU Childmas'ın tarihi İsa Aleyhisselâm zamanına kadar ulaşmaktadır. Bayramın sebebi Filistin'de binlerce çocuğun hunharca katledilmesi gibi nahoş bir hâdiseye dayanır. Hazret-i İsa, Filistin'in Betlehem (Beytüllahm) kasabasında dünyaya geldi. Yahudi cemaatinin önde gelenlerinden İmran'ın kızı Meryem, rûhulkudsün telkihiyle babasız bir çocuk dünyaya getirince çok korktu. Yahudilerin kendisini iffetsizlikle suçlayacakları ve çocuğa kötülük yapacakları endişesiyle Kudüs'teki Beyt-i Makdis'e geldi. Çocuk bir haftalıkken Musa şeriatına göre sünnet edildi ve Hazret-i Cebrail'in işareti üzere kendisine İsa adı konuldu. İsa (İbranice Yeşu, Latince Iesus) Allah'ın (Yahova) yardımı (hoşea) mânâsına gelir. Hazret-i Meryem'in korktuğu oldu. Eniştesi ve hâmisi olan Hazret-i Zekeriya suçlanarak öldürüldü. Hazret-i Meryem oğlu ile Şam taraflarına kaçtı. Burada sığındığı Malûla kasabasında bir müddet yaşadı. Burada Hazret-i Meryem ve oğlunun gelişiyle ortadan ikiye ayrılarak onlara yol verdiği söylenen dağ hâlâ ziyaret edilmektedir. O zamanlar Filistin Roma namına Herodes adında Yahudi aslından olmayan ve Yunan kültürünü benimsemiş zâlim bir kral tarafından idare olunuyordu. Sarayını heykellerle süsler, ama Yahudi şeriatı resim ve heykeli yasakladığı için halkın nefretini çekmemek için resim bile bulunmayan paralar bastırırdı. Hazret-i İsa'nın doğduğu gece gökyüzünde büyük bir yıldız görünmüştü. Kâhinler "Bu, yeryüzünde büyük bir doğumun olduğuna işarettir" dedi. İran Şahı da dört tarafa hediyelerle elçiler gönderdi. Müneccimler yıldızın göründüğü yerin Betlehem olduğunu tespit edip Kudüs'teki Herodes'e bildirdiler. Mika Peygamber'in "Halkım İsrail'i güdecek olan önder Betlehem'den çıkacaktır" sözünü hatırlayan Herodes çok korktu. Sahte bir sevinçle "O çocuğu bulun da iman edeyim" dedi. Müneccimler Hazret-i İsa'yı bulup iman ettiler. Hediyelerini verdiler. Ancak melekler gelip Herodes'in yanına dönmemelerini ikaz etti. Onlar da ülkelerine döndü. Telaşlanan Herodes Betlehem'de iki sene içinde dünyaya gelen bütün erkek çocukların öldürülmesini emretti. Bu kıssa, Matta ve Barnaba İncillerinde anlatılır. RAHEL'İN FİGANI Korkunç emir üzerine binlerce çocuk analarının elinden veya beşiklerinden alınıp boğazlandı. Herodes'in kendi oğlu bile bunlar arasındaydı. Hatta hâdiseyi işiten Roma İmparatoru "Domuz olmak Herodes'in oğlu olmaktan iyidir" demekten kendisini alamadı. Domuz, Yahudi şeriatında eti yenmeyen, dolayısıyla öldürülmeyen bir hayvandır. Böylece Yeremya Peygamber'in "Rama'da bir figan işitiliyor. Rahel çocukları için ağlamakta" sözü çıktı. Rahel, Hazret-i Yakub'un hanımı ve İsrailoğullarının büyükannesidir. Kabri Rama'dadır. Katledilen çocukların sayısı Yunan kaynaklarında 14 bin, Suriye kaynaklarında 64 bin, bazı Orta Çağ kaynaklarında ise 144 bin olarak verilir. Modern yazarlar bu sayıyı mübalağalı bulmaktadır. Nitekim o zamanlar Betlehem küçük bir kasaba idi. Hâdisenin enteresan ciheti bir benzerinin Hazret-i Musa zamanında yaşanmış oluşudur. Bu benzerlik sebebiyle bazı modern yazarlar Herodes katliâmının uydurulmuş olabileceğini söylemektedir. Bu esnada Hazret-i Meryem'in nişanlısı Yusuf'a rüyasında, doğan çocuğu ve annesini, bu zorba kralın kötülüğünden koruması için Mısır'a götürmesi emrolundu. Uykudan uyanınca hemen çocuğu ve annesini alıp Mısır'a götürdü. Kur'an-ı kerim bu hususta mealen şöyle der: "Meryem oğlu İsa ve annesini oturaklı (sâbit, geniş, üzerinde oturmaya çok müsait) akarsuları bulunan yüksek bir mekânda barındırdık" (Mü'minûn: 50). Bu mekânın Mısır olduğu ekseri tefsirlerde haber verilmiştir. Burada 12 sene kaldılar. Herodes ölünce, Yusuf'a rüyasında tekrar çocuğu ve annesini alıp geri dönmeleri söylendi. Önce Celile, sonra Nâsıra'ya geldiler. Hazret-i İsa burada büyüdüğü için sonradan Nâsıralı İsa diye anılacaktır. MUKADDES MASUMLAR 485 yılında bu çocukların Hazret-i Mesih yolundaki ilk şehidler olduğu kabul edildi. İlk zamanlar müneccimlerin ziyaretinin anıldığı ve Paskalya ile Noel yanında Hristiyanlığın en eski ve mühim yortusu olan Epifanya Yortusu (6 Ocak) ile beraber yortusu yapılırdı. Sonradan katliâmın yapıldığı farzolunan 28 Aralık günü Mukaddes Masumlar Bayramı ilan edildi. İngiltere'de Childmas denilen bu bayramı Rumlar 29, Süryanî ve Nasturîler 27 Aralık'ta kutlar. Bu günlerde Antik Roma'da Saturnalia bayramı vardı. O günler çalışılmaz, çocuklar ve köleler dilediği gibi davranıp istediğini söyler; bazı edep kaideleri görmezden gelinir ve hediyeler verilirdi. Orta Çağ'da dini küçük düşürdüğü gerekçesiyle bu eğlenceler yasaklandı. Hatta İngiltere'de bu yortunun bir yas günü olduğunu göstermek için çocuklar sabah yataklarında hafifçe kırbaçlanırdı. Yeni Çağ'da yortu bir çocuk şenliğine dönüştü. Mukaddes Masumlar için ilahîler bestelenmiştir. Bunları sembolize etmek üzere bu bayramdaki âyinlerde önceleri kırmızı, 1961'den beri menekşe rengi giyilir. Bazı kiliselerde bir oğlan çocuğu piskopos seçilir. İspanyol ülkelerinde bu bayram 1 Nisan gibi muzipçe kutlanır; şaka yapanlara kızılmaz; şaka kurbanlarına masumlar denir. 144 BİN ÇOCUK KATLEDİLDİ Matta ve Barnaba İncillerinde de anlatılan hadisede, Kral Herodes'in emriyle Betlehem'de iki sene içinde dünyaya gelen bütün erkek çocuklar öldürülür. Katledilen çocukların sayısı Yunan kaynaklarında 14 bin, Suriye kaynaklarında 64 bin, bazı Orta Çağ kaynaklarında ise 144 bin olarak verilir.
Bir başka olur mavi kanlıların düğünü
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
EN AVAM GELİN! Kamuoyunda sempati ile izlenen Kate Middleton, kraliyet ailesinin az sayıdaki 'avam' gelininden biri olacak. Middleton "soylu" bir aileden gelmiyor. Middleton'ın babası Michael emekli harekât memuru, annesi Carole ise eski bir havayolu hostesi. Büyük büyük dedesi de bir madenci... ASİL ASİLLE EVLENİRDİ Avrupalı asillerin her istediğiyle evlenme lüksü yoktu. Aksi takdirde taht üzerindeki haklarını kaybederdi. PRENSİPLER DEĞİŞTİ Prens William ile Kate Middleton'ın evliliğinde olduğu gibi artık bu katı prensipler tavan arasına atıldı. Prens Charles ile Lady Diana'nın 1981 senesindeki düğünü bir peri masalı havasıyla geçti ve yılın düğünü sayıldı. Diana güzel ve zarif tavırları ile herkesin alâka ve beğenisini kazandı. Ancak evlilik saadet getirmedi. Diana, asil bir aileden gelmesine rağmen saray adabına uyamadı. Çift önce ayrıldı, sonra boşandı. Prenses, dedikodusu hâlâ bitmeyen bir trafik kazasında hayatını kaybetti. Gazetecilerle iyi geçinmesi gerektiğini anlayan prenses, herkeste iyi bir nam bırakmıştı. Şimdi oğulları Prens William'ın düğünü var. Böylece ilk defa İngiltere tahtının vârisi, halktan biriyle evlenmektedir. Eskiden olsa izin verilmezdi. Ama artık devir değişti. Monarşi de zamana uymak zorunda kaldı. Vaktiyle mavi kanlılar, ekseriya siyasî sebeplerle ve memleket menfaati için kendilerini feda ederek bazen mutsuzlukla biten evlilikler yapardı. GÖL PERİSİNİN HİLESİ Avrupa asaletinde, imparator ve krallar ile hükümran prens, dük, marki ve kontlar birinci; hükümran olmayan prens, dük, marki ve kontlar ikinci; baron ve vikontlar üçüncü; senyör ve şövalyeler de en alt sınıfı teşkil eder. Bunlar ancak kendi sınıflarından biriyle ve hükümdarın iznini alarak evlenebilir. Aksi takdirde bu evlilik hukuken muteber olmakla beraber, morganatik sayılır. Bu kimse ve çocukları taht üzerindeki haklarını kaybeder, karısı da kocasının unvanını alamazdı. Meselâ bir kralın oğlu, bir baronun kızıyla evlense, bu evlilik morganatik olurdu. Düğünde damat gelinin sol elini tuttuğu için buna Sol El Evliliği de denir. Morgana, İlk Çağ Avrupa mitolojisinde erkekleri hileyle Avalon'a çekip burada tutan göl perisine verilen isimdir. Asiller, geleneğe uygun evlilik yaptıkları halde, çocuk sahibi olmadıkları zaman boşanamamış; metres tutmaya mecbur kalarak geride pek çok gayrimeşru çocuk bırakmıştır. Mesela 1830-1837 arası İngiltere Kralı olan IV. William'ın çocuğu olmadı. Ama tanınmış bir tiyatro aktrisi olan metresi Mrs. Jordan'dan 10 tane çocuğu doğdu. Hiçbiri tahta çıkamadığı için, taht, yeğeni Victoria'ya kaldı. Çok kadınla evlilik kabul edilmediği için, bu gelenek, Avrupa hanedanlarının çoğunun soyunun kesilmesine, tahtın veraset yoluyla ecnebi hanedanların eline geçmesine sebebiyet vermiştir. YA EVLİLİK YA TAHT! İngiltere'de 1772 tarihli Kraliyet Evlilik Kanunu, yabancı ülkeden biriyle evlenen prensesler dışında, Kral II. George'un soyundan gelen herkesin hükümdardan izin almasını gerektirir. Aksi takdirde 25 yaşını bekleyip kraldan izin alması gerekmeden, yazılı olarak bildirdiği talebini parlamentonun 12 ay içinde reddetmemesi üzerine evlenebilir. Kanun, Kral III. George'un kardeşi Henry'nin halktan biriyle evliliğini tasvip etmemesi üzerine çıkarılmıştır. Ayrıca Anglikan Kilisesi boşanmayı kabul etmediği için, hanedan mensupları, boşandığı eşi hayatta biriyle evlenemezler. Kraliçe'nin amcası VIII. Edward, uçarı ve çapkın bir kraldı. İki kocadan dul Amerikalı Mrs. Simpson'a âşık oldu. Ancak ailesi ve hükümet kralın evliliğine karşı çıktı. Kral, aynı zamanda kilisenin başı olduğu için, parlamento izni vermeyince, 1936'da 10 ay kaldığı tahttan feragati tercih etti. Kraliçe'nin kızkardeşi Prenses Margareth, babasının muhafız subaylarından Albay Townsend'e âşık oldu. Albay, yakışıklı, dindar, hassas ve idealist kişiliğiyle kendisini sevdirdi. Fakat dul oluşu iki âşığın kavuşmasını engelledi. Kraliçe, monarşinin zaten zayıflamış itibarını düşünerek bu evliliğe izin vermeye yanaşmadı. Topu parlamentoya attı. Parlamento evliliğe izin vermedi. Prenses de vazifeyi aşkına tercih etti. Saraylılardan birisi "Kraliyet ailesine âşık olmak her zaman büyük bir hatadır" demiştir. 1701 tarihli Kraliyet Verâset Kanunu taht vârislerinin ve eşlerinin Anglikan Kilisesi'ne mensup olmasını arar. Kraliçe'nin kocası Prens Philip, Ortodoks Kilisesine mensuptu. Evlenince Anglikan Kilisesi'ne geçti. Ne var ki Prens Charles'ın şimdiki eşi Camilla da boşandığı kocası hayatta olan bir kadındır. Bu sebeple Prens kilisede evlenemedi. Acaba bu tahta çıkmasını engeller mi? İngiltere'de boşanma epeydir serbest. Amme efkârı artık buna pek takılmıyor. Tahtı göremeden öldü Eski müttefikimiz Avusturya İmparatoru Franz-Joseph'in oğlu Arşidük Franz Ferdinand, Çek asıllı Chotek Kontesi Sophia ile evlenmişti. İmparator oğluna söz geçiremedi. Bu morganatik evliliğin, taht üzerinde hakkı bulunmayan meyveleri için Hohenberg Prensliği titrini ihdas etti. Zavallı Prens tahtı göremeden Bosnasarayı'nda bir Sırp terörist tarafından öldürüldü. Bu cinayet, I. Cihan Harbi'nin sebebidir. Romanov hanedanı mensupları ancak kendi eşitleri olan soylularla çarın rızasıyla evlenebilir, eşlerinin de Rus Kilisesi'ne mensup olmaları gerekirdi. İngiltere Kraliçesi Victoria'nın torunu Alexandra, son Rus Çarı II. Nikola ile evlendikten sonra Protestanlıktan ayrılmış, üstelik sofu bir Ortodoks olmuştu. Avrupa hanedanlarının "Şarklı" bulduğu için evlenmeye pek sıcak bakmadığı Romanovlarda o kadar morganatik evlilik vardır ki, bugün monarşi devam etseydi, tahta çıkacak adam bulmak zor olurdu. Holanda'da hanedan mensupları evlenmek için parlamentodan izin almalıdır. Geçenlerde Holanda Prensi Johan-Friso, daha evvel bir uyuşturucu patronu ile münasebeti olduğu söylenen halktan bir kızla evlenmek istedi. Kız, kimliğini öğrenince adamdan uzak durduğunu söylese de, bunun mesele çıkaracağını tahmin eden prens, taht üzerindeki haklarından vazgeçmek pahasına parlamentodan izin almadan evlenmeyi tercih etti.
27.04.2011Türkler Müslüman olmakla ne kazandı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Türklerin Müslüman oluşu, İslâmiyete ve Müslümanlara çok fayda sağladığı gibi; kendileri de İslâmiyetten pek istifade etti. Bünyesine uyan kuvvetli bir dinin, bir milleti ayakta tutup istikbale taşıyacak en mühim âmil olduğu inkâr edilemez. Nitekim bu sayededir ki, Yahudilik bir milleti asırlarca ayakta tutmuş, birleştirmiş ve hatta devlet kurmaya muvaffak kılmıştır. Sultan Alparslan'a izafe edilen şu kadirşinas söz bu hakikati ifade eder: "Biz Türkler temiz Müslümanlarız. Bid'at nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı." HANİ KUMANLAR, PEÇENEKLER? XI. asır içinde Türklerin üç büyük dalga hâlinde, üç istikamette yayıldı: Birincisi, Gazne hükümdarları emrinde, Kalaç ve diğer Türk boylarının, Hindistan'a yayılmalarıdır. Buraya Müslüman olarak gittiler ve buralara İslâm dini ve medeniyetini de götürdüler. Bugün Hindistan ve havâlisinde 500 milyona yakın Müslüman topluluğunun varlığı, bu istilâ hareketinin neticesidir. İkincisi, Oğuz Türklerinin, İran'dan geçerek Anadolu'ya yayılmasıdır. Oğuzlar buraya Müslüman olarak gelmişti. Şimdi o sayede bu topraklarda oturmaktadırlar. Üçüncü istilâ hareketi, Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlara doğrudur. Peçenek, Bulgar, Kuman ve Avarlar Balkan yarımadasına yerleşti. Avrupa içlerine kadar akarak asırlarca halkı titrettiler. Ne çare ki bunlar Müslümanlığa girmeden buraya gelmişti. Etraflarını saran Hıristiyan devletlerin tazyiki ile kısa zamanda dinlerini, dillerini ve benliklerini unuttular; geleneklerini kaybettiler. Bunlar arasında eriyip yok oldular. Görülüyor ki, İslâmiyet, Türk devletlerini ve milletlerini, ayakta tutan, yaşatan, büyük ve başlıca kuvvet olmuştur. Macaristan, Güney Almanya, Polonya, Romanya, Sırbistan, Ukrayna ve Gürcistan'da binlerce Türk kabilesi eriyip gitti. Bugün bile buradaki Hıristiyan halk % 50 ilâ % 80 nisbetinde Türk kanı taşır. Türkler esasen cengâver bir milletti. İslâmiyet yardımıyla birlik ve beraberliklerini korudular. Bu dinin alevlendirdiği cihad ruhu sayesinde sağlam, büyük ve uzun ömürlü devletler kurdular. Geniş topraklara hükmettiler. Gerek savaş ganimetleri, gerekse sulh ve âsâyiş ortamının geliştirdiği ticaret sayesinde dünyanın en zengin milleti hâline geldiler. Memleketlerine asırlarca servet aktı. Orta Asya'da yaşayan ve Müslüman olmayan Moğollar ise, dünyayı işgal ettikleri halde, medeniyet bakımından geri ve maddeten fakir kaldılar. Hıristiyanlık bizâtihi terakki sebebi olsaydı, bu dine çok bağlı Habeşistan, Peru gibi ülkelerin hâli böyle olmazdı. İlmi hazır buldular Kur'an-ı kerim insanların kavimler hâlinde yaratıldığını, bunun birbirlerini tanımakta elverişli olduğunu söyler. Bununla beraber ırk, güzellik veya zenginliğin değil, ancak Allah korkusunun üstünlük sebebi olduğunu kabul eder. Bu prensip kabile asabiyetini yıkmış ve millet şuurunu pekiştirmiştir. Müslüman Türkler, diğer halklarla evlenmek suretiyle karışarak, genlerindeki istidadı tazelemiştir. Kültürleri zenginleşmiştir. Zeki ve kabiliyetli Balkan çocukları, en fazla bulundukları kasabanın papazı olabilecekken, saraya alınıp hususî tahsil ve terbiye ile devletin en üst kademesine çıkabilmiştir. Böylece hem imparatorluk unsurlarının meziyetlerinden istifade edilmiş, hem bunlar İslâmiyet ile tanışmıştır. Böylece kavimler arasında kaynaşma meydana getirilmiştir. Amerika bu genetik avantaj sayesinde süper güç olabilmiştir. Dahası var, Avrupa, hele Amerika'da bir zenci ile beyaz aynı mekânda bile bulunmazken, Müslüman Türkler kendi ırkından olmayan Müslümanlarla evlenip yuva kurmakta mahzur görmediler. Bu da cemiyette demokrat bir yapının varlığına delâlet eder. İlk Müslümanlar ilim ve teknikte ileri giderek, parlak bir medeniyet kurmuşlardı. İslâm dünyası pek çok buluşa ev sahipliği yaptı. Türkler, bu medeniyete halef oldular. Bir bakıma çok şeyi hazır buldular. Ama bu kültürü geliştirip yüksek bir estetik seviyeye getirdiler. Müslüman denince bugün Avrupalıların aklına Türklerin gelmesi boşuna değildir. Osmanlılar önceki Müslüman âlimlerin koyduğu ilim lisanını aynen benimsediler. Zaten Türklerin Müslüman oluşunun ardından yeni mefhumları karşılamak üzere çok sayıda Arapça ve Farsça kelimeler Türkçeye geçmişti. Böylece Türkler, çok zengin ve ahenkli bir lisana sahip oldular. Bunda da Türklerin coğrafya itibariyle yakın temasta bulundukları İranlıların mühim tesiri olmuştur. Arapça kelimeler bile Türkçe'ye Farslardan geçmiştir. Böylece Arap ve Farslarla müşterek bir ilim lisanı doğmuştur. Türklerden mühim sayıda fıkıh âliminin yetişmesi de, bu ilme dair tabirlerin Türkçe lisanına girişini kolaylaştırmıştır. Osmanlı Hukuku'nun dili, önceki yüzyıllarda İslâm hukukçularının teşkil ettiği sağlam bir hukuk mantığı ve buna bağlı edebiyatını yansıtmaktadır. İlk Osmanlı hukukçuları muayyen bir hukuk mantığını, felsefesini ve edebiyatını hazır buldular. Bu birikimi Osmanlı kültürü içinde geliştirerek onu klasik üslûbuna ulaştırdılar. Eğer Osmanlılarda yerleşik ve zengin birikim olmasaydı, Batı kültürüne geçiş tam bir fiyaskoyla neticelenirdi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
SOYLULARIN TUTKUSU Altın soylu bir madendir. Soyluların da tutkusu olmuştur. Altın, sarı rengi ile sükûneti, kızıl ışıltısıyla da hırsı ilham eder... HÂLÂ TAHTINI KORUYOR Büyük miktarda altın taşımak güçlüğü kâğıt parayı doğurdu. Ancak altın bir değer ölçüsü olarak tahtını muhafaza ediyor. Altın, hiçbir madenle birleşmez. Onun için tabiatta saf halde bulunur. Işıklı hâlini de hep korur. Bozulmaz, asitlenmez. Çok yumuşak olduğu için geçmişte sanayide pek kullanılmamıştır. Ancak bakır ve gümüş halîtaları ile sertleştirilip lehime yarar. Paslanmadığı için elektronik kablo bağlantılarında kullanılır. Feza mekiklerinin güneşin sıcaklığına dayanması için üzerlerine çok ince bir altın kaplama geçirilir. Güneşin sıcaklığını aynen geri yansıtma hususiyeti sadece altında vardır. Yani feza yolculukları altın sayesindedir. Boeing 747'lerin pencere çerçeveleri altındandır. Altın, hem diş, hem romatizma, hem de depresyon tedavisinde kullanılır. Mücevher, altınsız düşünülemez. Tarihin en usta kuyumcuları Etrüsklerdir. Altını, kumaş dokur gibi işlemişlerdir. EBEDİYETİN SEMBOLÜ Altın asalet ve ebediyetin sembolüdür. Mademki altın soyludur; insanların soyluları da kendilerini ancak altınla ifade etmiştir. Krallar altın taç takar. Firavun Tutankhamon'un tabutu baştan başa altındır. Oğuz töresinde büyük oğul Günhan altın çadırda otururdu. Cengiz Han'ın kardeşleri "Altın Kalpaklı", "Altın Sadaklı" idi. Cengiz Han'ın soyunu yazan kitabın adı "Altın Defter", imparatorluktan bölünen en büyük devletin adı Altınordu idi. Eski Türk dininde gök tanrının altın kapılı sarayı, altın tahtı vardı. Hatırlı misafirleri Altın Kazık (Kutup Yıldızı) karşılardı. Görülüyor ki, altın devlet hayatında başköşededir. Çin Seddini inşa edip Çin'e adını veren Chin (Altın) sülâlesidir. VI. asır ortasında, Asya'da hâkimiyeti Göktürklere kaptıran Avarlar kitle halinde Orta Avrupa'ya göçüp güçlü bir devlet kurmuştu. Etrafı haraca kesip, bilhassa Bizans'tan aldığı altınlarla Avrupa'da bir Avar efsanesi doğmasına sebep olmuştu. Avarların altınları Frank krallığının iştahını kabarttı. Şarlman bir dizi savaştan sonra 796'da Avar Devleti'ni yıktı. Elde edilen altın Batı Avrupa piyasasını çok düşürdü. ALTIN HIRSI Güney Rusya'daki Altınordu Devleti'nin en güçlü zamanında ordu kumandanı olan Mamay Mirza, Rusların son yıllarda zenginleştiğini fark edip, 1380'de eski vergileri alma bahanesiyle buraya saldırdı. Çok kötü yenildi. Mamay'ın altın hırsı Altınordu'nun sarsılıp yıkılmasına, Rusların Tatar hâkimiyetinden kurtulmasına sebep oldu. Üç asır sonra Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Amerika'dan 150 yıldır taşınan İspanyol altınlarla zenginleşmiş Viyana'yı almak istedi. O zamanlar İspanya ve Avusturya bir devlet idi. Padişaha haber vermeden sefere çıktı. Gururu sebebiyle tedbirde kusur etti. Çok fena yenildi. Osmanlı'nın talihi döndü. Avrupa'dan geri çekilmemizin başlangıcı oldu. Bu altınlar İspanya'ya da yaramadı. İspanyollar 1936'da iç harbe tutuştu. Cumhuriyetçi komünistler, rakibi Frankocu kralcıların eline geçmesin diye 80 vagon altını tekrar geri almak üzere dost saydıkları Sovyet Rusya'ya kaçırdılar. Franko kazandı. Ruslar altınları vermek şöyle dursun, bir de komünistlere sattıkları silahların parasını istedi. Yıllar sonra demokrasi kurulup sosyalistler iktidara gelince bir daha istediler. Cevap olarak altınların üstüne bir bardak soğuk su içmeleri gerektiğini öğrendiler. Altın, ideoloji falan dinlemiyor. Gözünü hırs bürümüş İspanyol istilâcıları El Dorado (Altın Ülkesi) efsanesini uydurdular. Yıllarca orayı burayı yakıp yıkmalarına rağmen, böyle bir yer olmadığını fark ederek bu sevdadan vazgeçtiler. Fakat bu arada birkaç şehrin adı El Dorado kaldı. Sonra Kuzey Amerika'da altın hırsı başladı. Hatta "Altına Hücum" isimli meşhur bir film çevrildi. Göz kamaştıran ışıltı Altının ışıltısı hâlâ devam ediyor. Eldeki en eski altın para Lidyalılara aittir. Salihli'deki Sart şehrinde basılmıştır. İlk altın rafinerisi de bunlara aittir. Altın XIX. asra kadar para olarak kullanıldı. Büyük miktarda altın taşımak güçlüğü kâğıt parayı (banknot) doğurdu. Ancak altın bir değer ölçüsü olarak tahtını muhafaza ediyor. Altın, coğrafyada daha çok yaşıyor. Türk ırkının türediği Altay dağına Çinliler Kinşan (Altındağ) der. Altındağ, Altay'a dönüşmüştür. İnsanda, her yeri altına benzetme hevesi vardır: Altınova, Altıntepe, Altın ırmak, Altın başak gibi. Arap coğrafyacıları Orta Asya'ya bir zamanlar Mürûcü'z-Zeheb (Altın bozkırlar) derdi. Orta Asya'da Zerefşan nehri var. Altın saçan demektir. İnsanların, devletlerin hayatında mükemmel zamanlar için Altın Çağ denir. Mükemmel adamı tarif etmek için "altın gibi" yakıştırması yapılır. Yeryüzünde güneşi en çok hatırlatan altındır. Güneşin altın ışıkları denir. Haliç'e İlk Çağda Altın Boynuz denirdi. Kuzey Amerika Kolombiyasında Gold Range (Altın Dağlar); Batı Afrika'da ise beş yüz km uzunluğunda Cote d'Ivoire (Altın Sahili) diye bir ülke yer alır. Altın Post adında bir şövalye tarikatı bile vardı. İnsanoğlu, bakırdan altın yapmaya çok uğraşmıştır (simya). Tarih boyu çıkarılan altın ise 100 bin tonu aşmıştır. Bazı dilciler Al-don (Al renk) sözünün zamanla altına (halk dilinde altun) döndüğünü tahmin ediyor. En iyi temennilerden biri "Tuttuğun altın olsun" sözüdür. Altın için hem sarı, hem kızıl lafzı kullanılır. Çünki eskiden bu iki renk arasında çok da fark görülmezdi. Sarı rengi ile sükûneti, kızıl ışıltısıyla da hırsı ilham eder.
İstanbul'dan bir hanedan reisi geçti
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Seneler evvel zamanın Osmanlı hanedanı reisi Orhan Efendi İstanbul'a gelip, çocukluğunu yaşadığı yerleri gezerek hasret gidermişti. Enteresandır ki, hanedan aleyhtarı neşriyatıyla tanınan bir magazin gazetesi günlerce şehzâdeyi manşetten vermişti. Ondan daha evvel hanedanın erkek mensuplarının sürgün kararı kalktıktan sonra ilk defa bir hanedan reisi sıfatıyla Ali Vâsıb Efendi İstanbul'a gelmişti. Yıllar sonra Ertuğrul Osman Efendi İstanbul'a geldi. Hatta burada vefat eden ilk hanedan reisi oldu. SÖZÜNDE MUTLAKA DURUR! Hâlihazırdaki hanedan reisi Osman Bayezid Efendi de son günlerde İstanbul'u teşrif etti. Fransız Edebiyatı tahsil etmiş; New York Kütüphanesi'nde 30 sene çalışmış ve hiç evlenmemiştir. Fevkalâde sevimli, mütevâzı ve naziktir. 6 lisan bilir. Sürgünde doğduğu ve hiç ihtiyacı olmadığı halde Türkçeyi çok güzel konuşur. O kadar naziktir ki, beklendiği bir davete gelmeyince kardeşi Cem Efendi "Mutlaka ölmüştür. Yoksa gelirdi" diye latife etmiş, hakikaten Bayezid Efendi'nin rahatsızlanarak hastaneye kaldırıldığı anlaşılmıştır. İki kardeşin isimleri Cem ve Bayezid olmakla beraber münasebetleri iyiydi. 87 yaşındaki Osman Bayezid Efendi, Sultan Abdülmecid'in oğlu Şehzâde Mehmed Burhaneddin Efendi'nin torunudur. Sürgünde doğan ilk şehzâde olsa bile, ana rahmine İstanbul'da düştüğü anlaşılmaktadır. Burhaneddin Efendi, Sultan Hamid'in en sevdiği kardeşlerinden idi. 1876 senesinde 27 yaşında veremden vefat edince, bir harb gemisine ve kendi oğullarından birine onun adını verdi. Yegâne oğlu İbrahim Tevfik Efendi'nin annesi Mestiniyaz Hanımefendi şehzâdeden sonra epey yaşayıp, 31 Mart vak'asında heyecanlanarak sekte-i kalbden vefat etti. Tevfik Efendi, babasının vefatından iki sene evvel dünyaya geldi. Sultan Hamid onu kendi oğullarıyla beraber büyüttü. Hatta amcasını babası zannederdi. Hakikati bir şehzâdeden öğrendiğinde üzüntüden ağlamıştı. Eksantrik bir zât idi. Şakacı, fevkalâde titiz ve mahcup tabiatlıydı. İyi bir nişancıydı. Beşiktaş'taki sarayında köpek, sülün, papağan, kuzu gibi çeşitli hayvanlar beslerdi. Bu saray şimdi Galatasaray Üniversitesi'nin elindedir. BUNA PARAMIZ YETMEZ! Tevfik Efendi hanedan sürgün edildiğinde bahriye feriki (koramiral) idi. Sürgüne oğlu Şehzâde Burhaneddin Cem, kızları Fethiye ve Nilüfer Sultan Efendiler ile anneleri Şâdiye Hanımefendi, ayrıca Cenan Kalfa ile çocukların dadısı Rengin ile beraber çıktı. Şâdiye Hanımefendi, Bâyezid Efendi'ye hâmileydi. Tevfik Efendi'nin ilk izdivacından olan kızları evliydi ve aileleriyle beraber ayrıca sürgüne çıktılar. Hepsinin de sürgün hayatı iç burkucudur. Şâdiye Hanımefendi'nin o zaman Paris'te bulunan biraderi İbrahim Bey'den kalacak bir yer bulmasını rica ettiler. O da aileyi Etoile yakınında mütevazı bir otele yerleştirdi. Bir ay kadar sonra Şâdiye Hanım otelin masrafını öğrenince, "Bizim bütün paramız buna ancak iki ay yeter" dedi ve otelden çıkarak Boulogne Ormanları yakınında basit bir apartman dairesine taşındılar. Bayezid Efendi anlattı: Yanımızda aşçı yoktu. Annem kalfalara "Yemek yapmayı bilen var mı?" diye sordu. Birisi çıktı. Meğer onun da bildiği yemek, kaynar suya yumurta atmak, çatlayınca çıkarıp servis yapmaktan ibaretmiş. Sonra komşulardan yemek yapmayı öğrendik. Aile zamanla maddî sıkıntıya düştü. Tevfik Efendi usta bir piyano virtüözü olmasına rağmen, mahcubiyeti sebebiyle kimsenin yanında çalamaz, ancak perde arkasında icra ederdi. Londra'daki Playel Salonu'ndan kendisine konser piyanistliği teklif edildiyse de kabul etmedi. Haftada yalnızca bir gün evinden dışarı çıkardı. Sürgün acılarına fazla dayanamayarak 1931 senesinde vefat etti. Çürüksulu bir güzel Şâdiye Hanım, 93 Harbi kahramanı Çürüksulu Gürcü Bahri Paşa'nın kızıdır. Çok güzel, endamlı bir hanımdı. Şehzâde'nin vefatı üzerine müşkül vaziyete düşünce, ısrarla kendisine talip olan bir Amerikalı ile evlenmeye mecbur kaldı. İki oğlu daha oldu. Ama sıkıntılar bitmedi. Bayezid Efendi anlattı: Cihan Harbi sıralarıydı. Paris bombardıman altındaydı. Alarm verilince, biz sığınağa iniyorduk. Bir bomba tam yanımızdaki binanın asansör boşluğunda patlayınca, bina ve içindekilerden eser kalmadı. Annem "Bu yine olabilir, yatağımızda ölelim" dedi. Fransa'dan çıkmak için vize istedi. Türk olduğumuz için vermediler. Annem "Bunlar Türk değil; Türkiye bunları tanımıyor" dediyse de dinlemediler. Bunun üzerine dadımla beraber Gestapo önüne gidip, vize verilinceye kadar buradan gitmemekte diretti. İki gün orada kaldı. Bunun üzerine vize verdiler. Şâdiye Hanım, Amerikan ordusunda zâbit bulunan diğer oğlu Cem Efendi'yle beraber İstanbul'a döndü. Cem Efendi "Çocukken annemle beraber saraydan çıkıp köprüyü geçerek Sirkeci'de tavukgöğsü yemeğe giderdik. 1978'de memlekete ilk döndüğünde annem bu dükkâna gitmek istedi. Dükkânı bulmak için bütün İstanbul'u dolaştık" derdi. Şâdiye Hanım 1986'da İstanbul'da vefat etti. Bayezid Efendi anlattı: Annem çok vatanperverdi. İstanbul'u çok severdi. "İsterim ki memleketi benim gözümle tanıyasın" derdi. Bizi vatanımızdan çıkarttıkları için dönmeye çekiniyordum. İlk defa 1986'da geldim. Çok beğendim. Sokakta neredeyse hiç ak saçlı adam yoktu. Bankaya gidiyorum, beni en öne alıyorlar; otobüse biniyorum, bana yer veriyorlardı. Halbuki New York'ta ölsem yer vermezler. Anladım ki burası fevkalade bir yer ve Türkler çok nâzik. Ben artık gelirim dedim."
Amerika'ya numune olan devşirme usulü
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
TEK ŞART LİYÂKAT Osmanlılarda yükselmek için tek şart liyâkattir. Hangi ırka ve dine mensup olursa olsun, kabiliyetli gençlerin önü açıktır. OSMANLI'DAN İLHAM Devşirme denilen bu usul, devleti 6 asır ayakta tutan prensiplerden biri olmuş; Amerika'ya da numune teşkil etmiştir. Osmanlı devlet adamları ilk devirlerde medrese mezunlarından seçilirdi. Zamanla devlet büyüdü. Devlet adamlarında daha fazla siyaset tecrübesi aranır oldu. Devlet, kendi idarecilerini kendisi yetiştirmeye başladı. Medreseliler devletin hukuk ve din adamları olarak pozisyonunu sürdürdü. Küçük memurlar ise hükümet ofislerinde usta-çırak münasebetiyle yetiştirildi. Devlet ricali, saraydaki Enderun Mektebi'nde yetiştirilir. Burası hem padişahın hususî hizmetinin görüldüğü idarî ofisler; hem de devlet ricâlinin yetiştiği bir akademidir. ADAM OLACAK ÇOCUK! Harblerde alınan esirlerden devlet hissesine düşen beşte birine pençik denirdi. Pençik, Farsça beşte bir demektir. İslâm hukuku, esirler hakkında hükümdara muhayyerlik tanımıştır. Hepsi öldürülebilir veya fidye karşılığı serbest bırakılır ya da köle yapılır. Bu üçüncü halde beşte biri devlete aittir. Bunlardan istikbal va'd edenleri kabiliyetlerine göre mekteplerde Müslüman Türk kültürüyle devlet adamı ve asker olarak yetiştirilirdi. Geri kalanı devlete ait toprak ve ahırlarda çalışırlardı. Bunlara ortakçı kullar denirdi. Pençik kanunu Sultan I. Murad zamanında çıkarıldı. Ankara Harbi'ni müteakip fetihler durup kâfi mikdarda pençik ele geçmediği için Sultan II. Murad zamanında devşirme kanunu çıkarıldı. Gayrımüslim çocukları, ebeveyninin de rızasıyla yetiştirilmek üzere devlet hizmetine alınmaya başladı. Bunlar 8 ilâ 15 yaşlarında, zekâ, terbiye ve fizikî görünüş bakımından en mükemmel olanlar arasından ilm-i kıyâfet (fizyonomi ilmi) bilen hususî memurlarca muhtelif imtihanlardan geçirilerek seçilir. KİM DEVŞİRİLİR, KİM DEVŞİRİLMEZ? İmam Şâfiî, İslâmiyetin zuhurundan sonra Ehli kitap olanların kölelikten kurtulamayacağını söyler. Devşirme usulü bu kavle göredir. Nitekim Yahudi ve Ermeni çocukları devşirilmez. Terbiye kabul etmez görülen gözü açık şehirli çocuklar devşirilmez. Saray ahırlarına bağlı Üsküdar çayırlarına bakmak ve hariçten gelenlere kılavuzluk yapmak karşılığında Kartal ve Kadıköy'den çocuk devşirilmez. Hâkim sınıfa dayanarak halkı ezer yahud firar ederler endişesiyle Müslümanlardan devşirme alınmamıştır. Devşirme, bir şehirde 40 evden bir çocuk nisbetindedir. Tek oğul devşirilmez. Çocukları devşirilenler, vergiden muaf tutulur. Az da olsa çocuğunu vermek istemeyen çıkar, bunlar çeşitli yollarla iknâ edilir. Devşirildikten sonra firar edenlere çok az rastlanır. Böylece köyünde kalsa en fazla papaz olabilecek çocuğun önünde icabında sadrazamlığa kadar giden bir yol açılır. Fakir Balkan köyleri için devşirilmek aslında bir kurtuluştur. Sultan Fatih'ten itibaren idarede devşirmeler tercih edilmiş; padişahın kulu oldukları için bu usulün çok faydaları görülmüştür. Bu usulle yetiştirilenler, kökünden koparılmış, cemiyetle herhangi bir kan veya mahallî bağı bulunmayan, padişaha sadık ve tarafsız bir bürokrasi ve ordu teşkil etmiştir. Devşirme usulü, gayrımüslimlerin ekseriyette bulunduğu eyâletlerin daha itaatli olmasına yardım etmiştir. Buralarda eli silah tutabilecek gençler, umumiyetle devlet hizmetinde idi. Nitekim devşirme usulü kalktıktan sonra, bu eyâletler birer ikişer istiklâl mücâdelesine girişmiştir. Devşirmelerin ailesiyle irtibata geçenleri azdır. Bunlar da ailesini Müslüman yapmıştır. Hırvat asıllı Sokullu Mehmed Paşa, daha silahtarken Bosna'nın Sokol kasabasındaki ailesiyle temasa geçmiş; kardeşi ve amcazâdesini İstanbul'a getirterek Enderun'a aldırmış; bilahare anne ve babası da gelmiş ve hepsi Müslüman olmuştu. Sokol'da yalnızca papaz olan bir kardeşi kalmıştı. Devşirmelerin hemen hepsi Müslüman Türk kimliğine uygun yaşamış; sâdıkâne hizmetleri ve hayır eserleriyle öne çıkmışlardır. Devşirmeler hâlis Müslüman ve Osmanlıdır. Hadîs-i şerif, "Bir kavmin köle ve azatlıları da o kavimden sayılır" der. Gücün sebebi Devşirme kanunundaki evsafı taşımadığı görülen çocuklar, tophaneye işçi verilir. Diğerleri önce Müslüman Türk çiftçilerin yanına yerleştirilir, Türkçe ve İslâmiyeti öğrenmeleri sağlanır. Sonra İstanbul ve Edirne'deki acemî oğlanlar mektebine alınır. Burada muvaffak olanlardan hüsnü cemal sahipleri Enderun'a geçer. Güçlü kuvvetli olanları da saray bahçelerine ve sâhil emniyetine bakan bostancı ocağına ayrılır. Geri kalanları yeniçeri olur. Mahmud Paşa, Gedik Ahmed Paşa, Davud Paşa, Hersekzâde Ahmed Paşa, Koca Mustafa Paşa, Dukakinzâde Ahmed Paşa, Şehit Hadım Sinan Paşa, Makbul İbrahim Paşa, Lütfi Paşa, Kılıç Ali Paşa, Rüstem Paşa, Lala Mustafa Paşa, Cağaloğlu Sinan Paşa, Cerrah Paşa, Kuyucu Murad Paşa, Koca Yusuf Paşa, Cezayirli Gazi Hasan Paşa, Tiryaki Hasan Paşa gibi meşhur vezirler, hatta Mimar Sinan köle yahut devşirme asıllıdır. 1633 yılından itibaren devşirme usulü zaafa uğradı. Müslüman halkın çocuklarından da okumaya hevesli olanları Enderun'a alındı. Yeniçeri ocağı kaldırılana kadar devşirme usulü cereyan etti. Liyâkati ön planda tutan, din ve ırkına bakmaksızın halkın istidadından faydalanmayı öngören devşirme sistemi, Osmanlı Devleti'ni altı asır ayakta tutan prensiplerdendir. Süper güç dâvâsındaki Amerika'ya da numune olmuştur. Amerika, ırkı ne olursa olsun, zeki ve kabiliyetli insanlardan istifadeyi şiar edinmiştir.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
ÇOK ESKİ BİR GELENEK Sünnet, mumya ve papirüs resimlerinden anlaşıldığına göre Antik Mısır'da vardı. Kolomb, Kızılderililerin sünnetli olduğuna çok şaşmıştı... PRENSLER DE SÜNNETLİ Prens Charles ve kardeşlerinin sünnetli olduğu İngiltere'de sünnet bir sınıf ve statü sembolüdür... Ama muhalifleri de yok değil elbette... ÇOK?ŞEY?DEĞİŞTİ Eskiden sünnet öncesi kına gecesi yapılır, o gece sünnet çocuklarının ellerine kına yakılırdı. Davul-zurna eşliğinde at üstünde gezdirilen çocuklar, şimdiki gibi hastanelerde değil, fenni sünnetçiler tarafından sünnet edilirdi. ABD'nin San Francisco şehrinde Kasım ayında bir referandum var. Sünnet yasaklansın mı, yasaklanmasın mı? Kadın sünneti zaten ABD çapında yasaklanmış vaziyette. Ne kadar sıhhî faydası olursa olsun, sünneti insan vücuduna izinsiz bir müdahale olarak görenler mevcut. Referandumdan evet çıksa bile, işin yüksek mahkemeye kadar yolu var. Nitekim yüksek mahkeme 1972'de teknoloji kullanmayışlarıyla meşhur Amiş adlı Hristiyan mezhebindekilerin çocuklarını mektebe göndermemesini haklı bulmuştu. Yahova Şahitleri'nin çocuklarının mekteplerde günlük merasimler esnasında Amerikan bayrağını selamlamaya zorlanamayacağı, çünki bunun dini inançlarına aykırı olduğuna; Quackerların harbe katılıp kan dökmeleri dini inançlarına aykırı bulunduğu için muharip olmayan sınıflarda askerlik yapmalarına karar vermişti. Amerika'daki Yahudi ve Müslümanlar, din ve vicdan hürriyetine aykırı gördükleri bu yasakla mücadele ediyor. Yahudiler daha evvel de kendi dinleri için bir tehdit olarak gördükleri Amerika'nın dinler arası diyalog projesini ne yapıp yapıp tesirsiz hâle getirmişti. Yasak, Yahudi ve Müslümanları muaf tutsa bile ayırımcılık olarak görülebilir. BUZULLAR UNUTTURDU Kaynağı Tevrat olarak görülse de sünnet çok eski bir âdettir. Mumya ve papirüs resimlerinden anlaşıldığına göre Antik Mısır'da vardı. Ergenlik çağı başında rahipler yaptığına göre tek sebebi de hijyen değildi. Üst sınıf Aztekler sünnetliydi. Kolomb, Kızılderililerin sünnetli olduğuna çok şaşmıştı. Mezopotamya'da ilk erkek çocuğun kurban edilme âdetinin, Akadlar arasında sünnete dönüştüğü iddia edilir. Afrika'nın Müslüman olmayan kısmında da sünnet yaygındır. Bazı ilim adamları 50 bin sene evveline kadar bütün insanların sünnet olduğunu, ancak buzul devrinin aşırı yoklukları sebebiyle bu âdetin Avrupa'da kaybolduğunu, ancak sıcak mıntıkalarda varlığını koruduğunu söyler. Tevrat, Hazret-i İbrahim'in ileri yaşında sünnetle emrolunup bizzat kendisini sünnet ettiğini ve bu sayede çocuk sahibi olduğunu anlatır. İbrahim şeriatinde câiz iken; Musa şeriatinde vâcib kılınmıştır. Öyle ki Tevrat'ta sünnetsiz sözü dinsizler için kullanılır. Sünneti terk, Yahudiler için aforoz sebebidir. Barnabas İncili'ndeki rivayete göre, havârîler Hazret-i İsa'ya sünnetin sebebini sormuşlar; O da "Hazret-i Âdem cennetten çıktığında derisini kesmeye yemin etti; Cebrâil de ona sünnet olmayı öğretti" demiştir. Hazret-i İsa 8 günlükken sünnet olmuştu. Bugün bazı Hristiyanların kutladığı 1 Ocak, Hazret-i İsa'nın sünnet tarihidir (sirkonsizyon). Paulus, Hristiyan inancını yayarken, Yunanlıların sünnet olmak istemediklerini görmüş; İncil'in Tevrat hükümlerini neshettiğini ileri sürerek sünnet olmayı kaldırmıştır. Süryânîler sünnete karşı çıkmaz; Habeş Kopt kilisesi ise sünneti tatbik eder. Hindu-Budist inancı, sünneti yasakladığı için, Hindistan ve Çin'de sünnete rastlanmaz. İslâmiyette erkeklerin sünnet edilmesi, Hazret-i Peygamber'in tatbikatıyla meşru olmuştur. Nitekim asıl ismi hitan olduğu halde, Hazret-i Peygamber'in sünneti olduğu için bu isimle anılagelmiştir. Farz olmadığı halde, sünnetsiz bir Müslüman düşünülemez. Bugün İslâm âleminde sünnet, çocukların süslü elbiseler giydiği, hediyeler aldığı; eğlencelerin tanzim edildiği; ziyafetlerin verildiği hususî bir bayram gibi kutlanır. SIHHAT İÇİN FAYDALI Dünya Sağlık Teşkilâtı gibi milletlerarası müesseseler sıhhate faydalı olduğu gerekçesiyle sünnete taraftardır. Avrupa ve Amerika'da 1860'larda frengiyi önlemek ve mastürbasyonu engellemek maksadıyla sünnet teşvik edilirdi. Amerika'da 1887'de %10, 1971'de %90 sünnetli bulunmasına mukabil, aleyhte propaganda sebebiyle 1994'te yeni doğanların %60'ı, 1999'da ise %57'si sünnetlidir. San Francisco'nun bağlı bulunduğu Kaliforniya'da bu nisbet %33'tür. 1948'de İngiltere'de sağlık işleri devlet eliyle verilmeye başlanıp, sünnet masrafı karşılanmaz olunca, sünnet nisbeti de giderek azalmaya yüz tuttu. Sünnetli prensler İngiliz kraliyet ailesi erkekleri sünnetlidir. Prens Charles, saraya çağrılan bir haham tarafından sünnet edildiği gibi, kardeşleri de sünnetlidir. Prenses Diana, oğullarını sünnet ettirmek istemiyordu. Ancak William, annesinin ölümünden birkaç ay sonra bir fıtık operasyonu bahanesiyle hastanede sünnet oldu. Kardeşi Harry de onu izledi. Kraliçe Victoria'nın, ailesi- nin Hazret-i Davud'un soyundan geldiğine inandığı, bu sebeple çocuklarını sünnet ettirdiği söylenir. Kraliyet ailesinin esir bir Endülüs prensesi vasıtasıyla Hazret-i Hasan'ın soyundan geldiği, hatta Kral II. George'un gizli Müslüman olduğu rivayetleri de nazara alınırsa mesele iyice çetrefilleşir. İngiltere'de sünnet bir sınıf statü sembolüdür. Asil ve zenginler hep sünnetlidir. Amerika ve Avustralya'da da böyledir. Beyazlar, zenginler, tahsilliler ve dindarlar arasında sünnet daha yaygındır. Eller gider MERSİN'E... Bizde cumhuriyetin ilanından sonra inkılâpçılar arasında sünnet aleyhtarı bir cereyan baş göstermişti. Operatör Cemil Topuzlu 1934'te şöyle diyor: "Gûyâ sünnetin temizlik bakımından faydası varmış; sünnetsizlik yüzünden hastalıklar oluyormuş. Pekâlâ bunu kabul edelim. Lâkin binde bir kişide tesadüf olunan bu hastalıklar için bütün Müslüman çocukların mühim bir uzuvlarını hayatları bahasına ve din uğruna kestirmekte mana nedir? Bence ileride vukua gelmesi muhtemel hastalıklar için sünnet ettirmek, ileride apandisiti patlar diye bütün çocuklarımızın apandisitlerini çıkartmayı tavsiye etmekten farklı değildir."
Boşanma yasağının son kalesi de düştü
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
BİR TEK FİLİPİNLER KALDI Geçen gün Maltalılar siyaset değil, 'boşanma' için sandığa gitti. Halkın % 52'si boşanmaya 'evet' dedi. Böylelikle dünyada Vatikan'dan başka boşanmayı yasaklayan bir tek Filipinler kaldı. BAŞBAKAN İSTEMEDİ AMA... Eşi ile oyunu kullanan Malta Başbakanı Lawrence Gonzi, "İstediğim sonuç bu değildi, ancak halkın isteğine saygı duyulması gerekir" dedi. Malta'da geçtiğimiz günlerde yapılan referanduma katılanların yarısından fazlası, evliliğin boşanma yoluyla sona ermesinin yolunu açan yasal değişikliğe destek verdi. Malta, bu değişikiliğe kadar Vatikan ve Filipinler ile birlikte boşanmayı yasaklayan üç devletten biriydi. "HAYIR"CI BAŞBAKAN Malta, Akdeniz'in ortasında küçücük bir adadır. İstiklâlini 1964'te İngiltere'den aldı. 408 bin nüfusun % 95'i Koyu Katoliktir. Maltızca, Arapça'nın bir lehçesidir. Anketlere göre halkın % 72'si muntazaman kiliseye gider. Nikâhlar kilisede kıyılır. Kampanyada Muhafazakârlardan Pullicino Orland ve İşçi Partili Evarist Bartolo başı çekiyordu. İki rakip parti bu işte müşterek hareket etti. Kilise hayır kampanyası yürüttü. Hatta rahip Mario Grech, evetçileri "Koyun postuna bürünmüş kurtlar" olarak vasıflandırdı. İşin garibi başbakan Lawrence Gonzi de hayırcılar arasında idi. Referandum, kanunun hemen değişeceği manasına gelmiyor. Parlamento bu istikamette tanzimlerde bulunmak için çalışmaya başlayacak. Malta, boşanmaya izin vermekle beraber, bunu katı şartlara bağlamak niyetinde. Buna göre boşanmaya ancak evliliğin tamir edilmez bir yara aldığı kanaatine varılırsa gidilebilecek. Ayrıca çiftin son 5 yılın en az 4 yılında ayrı yaşamış olması ve çocukların bakımı konusunda anlaşmış olmaları gerekecek. KİLİSE İSTERSE... Kilise prensip itibariyle boşanmaya izin vermiyor. Ancak zinâ ve dinden çıkma gibi hallerde Kilise evliliği feshedebiliyor. Matta ve Markos İncilinde Hazret-i İsa'ya atfedilen "Eski zaman adamlarına, kim karısını boşarsa ona boş kâğıdını versin denilmişti. Fakat ben size derim ki, zinâdan başka bir sebeple karısını boşayan adam onu zâniye eder ve kim boşanmış bir kadınla evlenirse zinâ eder!" sözü, boşanmanın yasak olduğu şeklinde tefsir ediliyor. Paulus'un mektuplarında da buna benzer ifadeler vardır. Protestanlar boşanma yasağına muhaliftir. Bu, bir mânâda Tevrat'taki hükümlere bir dönüşü ifade eder. Tarihlere göre, ilk Hıristiyanlar arasında boşanmaya dair bir ihtilâf vuku bulmamış ve Tevrat'ın hükmü ile amel olunmuştu. Boşanma yasağının MS IV. asırda Saint Augustinus adlı piskopos tarafından getirildiği bilinmektedir. Ortodokslukta bazı sebeplerin varlığı hâlinde ruhânî makamlardan boşanmaya hükmedilmesi istenebilir. Bunlar zinâ, delilik, âdi suçlarda beş seneyi aşan mahkûmiyet, beş sene süren terk veya gâiplik, frengi gibi hastalıklar ve eşin hayatına kasttır. YASAĞI İLK FRANSIZLAR DELDİ Katolik ülkelerden ilk Fransa'da, 1789 ihtilâlinden sonra boşanma yasağı kaldırıldı. Katolik kilisesi, boşanmanın yasak olduğu şeklindeki görüşünden bugün bile vazgeçmiş değildir. Boşanma yasağı Avrupa'da yakın zamana kadar mevcuttu. Hatta yakın zamanda Katolik Avrupalılar turistik gezi için geldikleri meselâ İzmir'de TC mahkemesinde boşanırdı. Bu memleketlerle aramızda mahkeme kararlarının karşılıklı tanınma anlaşması vardı. Katolik memleketlerden Portekiz 1910, İtalya 1974, İskoçya 1976, Brezilya 1978, İspanya 1981, İrlanda 1997, en son da Şili 2004'te boşanmayı kabul etti verdi. İtalya'da da referandum olmuş ve ancak %51 evet çıkmıştı. Şimdi bile bu memleketlerde boşanmak çok zordur. Laiklik iddiamıza rağmen, bizim İsviçre'den alınma 1926 tarihli medeni kanunumuzun boşanmaya dair hükümleri Katolik prensiplerine göreydi. Eşler anlaştığı halde, mahkemenin boşanmayı kabul etmediği çok olurdu. Boşanamayınca yeni mezhep kurdu İngiltere Kralı VIII. Henry, 1527'de İspanyol hânedânından olan karısı Catherine'den ayrılıp, âşık olduğu Anne Boleyn adlı ikinci sınıf bir İngiliz soylusuyla evlenmek için Papa VII. Clementus'dan izin istedi. Papa, ilk eşin yeğeni olan Almanya İmparatoru V. Karl'dan çekindiği için reddetti. Bunun üzerine VIII. Henry, Şansölye (başbakan) Kardinal Wolsey ile anlaşıp, İngiliz, Fransız ve İtalya üniversitelerinden mütâlaa sordurdu. Kralın arzusunu bilen ilahiyat hocaları, Catherine kralın ağabeyinin dulu olduğu ve Tevrat'a göre bu evliliğin zaten hükümsüz olduğunu söylediler. Bu vesileyle Papa'nın otoritesine son vermek isteyen Kral, Anglikan mezhebini kurduğunu ve aynı zamanda reisi olduğu bu mezhepte boşanmanın serbest olduğunu ilân etti. Kadının akıbeti, erkeğin iki dudağı arasında değil Yahudilikte boşanma kolaydır. Erkek dilediği zaman hanımını boşayabilir. Üç kişiden müteşekkil bir dinî mahkeme/haham önünde ve en az cemaatten on şâhid huzurunda boşama kâğıda geçirilip kadına teslim edilir. Kadının hazır bulunması bile gerekmez. İslâm hukuku, boşanma hususunda, Yahudi ve Hıristiyanlıktakine göre orta bir yol takip etmiştir. Bununla beraber İslâmiyet hoş bakmadığı için, Müslümanlar arasında boşanmaya fazla rastlanmaz. Erkek de, kadın da dilediği zaman boşanabilir. Erkek mehrini ve nafakasını ödemek şartıyla hanımını boşayabilir. Kadın ise evlenirken şart koşulmuşsa kendini boşayabilir. Padişah kızları hep böyle evlenirdi. Evlenirken bu şartı koşmamışsa, ama kocası akıl hastası, iktidarsız, kayıp ise, nafaka vermiyor veya kötü muamele ediyorsa, kadın mahkemeye gidip evliliği bozdurabilir. Görülüyor ki "İslâm hukukuna göre kadının akıbeti erkeğin iki dudağı arasındadır" sözü doğru değildir. Boşanan kadın takriben üç ay ıddet denilen bir zaman bekler ve kimseyle evlenemez. Bu zaman zarfında pişman olurlarsa, yeni bir nikâh gerekmeden tekrar evlenebilirler. Bu zaman geçerse yeni bir nikâh gerekir. Üç defa boşandıktan sonra tekrar evlenebilmek için, kadının bir başka evlilik yapması, zifafa girmesi ve bu evliliğin sona ermesi gerekir. Buna hulle denir. Hulle, Arapça'da eşleri birbirine helâl kılmak manasına gelir. Bu tehdit, sebepsiz yere boşanmayı engellemeye matuf bir tedbirdir.
Sopalı seçimden <br>boyalı seçime...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
DÜNDEN BUGÜNE HAZIRLAYAN: Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr 1908 seçimleri için Beyoğlu Aya Triada Rum Kilisesi önünde kurulan seçim sandığı ve seçim kurulu. İLKİ 1840'TA YAPILDI Bizde demokrasi ve seçim geleneği zannedildiğinden de eskidir. Osmanlı Devleti'nde ilk seçimler 1840'ta mahallî meclis azaları için yapıldı. İslâm kültüründe devlet reisinin en ideal başa gelme yolu seçimdir. Hazret-i Ebûbekr böyle başa gelmiştir. Cemaatla namaz kılarken de imamlık vasıfları eşit olanlar arasında seçim yapılır. İki Müslüman sefere gitse, içlerinden birini emir seçerler. Bunların, modern demokratik seçimlerle elbette bir alâkası yoktur. Osmanlı Devleti'nde Avrupaî tarzda ilk seçimler 1840 yılına tarihlenir. Taşrada mahallî meclisler kuruldu. Bulunduğu yere göre vâli, mutasarrıf veya kaymakamların reisliğinde halktan âzâlar vardı. Bunların yarısı Müslüman, yarısı gayrımüslimlerden seçilirdi. Avrupa'da o zaman emsaline rastlanmayan bir usuldür. FEDAİNİN SOPASI 1876'da Osmanlı Devleti'nde anayasa ilan edildi ve meşrutî monarşi kuruldu. Seçilmiş mebuslardan müteşekkil meclis İstanbul'da toplandı. 93 Harbi sebebiyle meclis feshedildi. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin isyan ettiği 1908'e kadar bir daha toplanmadı. 1908 meclisi pek renkliydi. İlk defa partilerin katıldığı seçimlerle Osmanlı Devleti modern demokrasiye geçti. Seçimler iki turluydu. Halk müntehab-ı sâni denilen ikinci seçmenleri; onlar da mebusları seçiyordu. 1912'deki seçimlerde, halkın sempatisini kaybetmeye yüz tutan İttihatçılar seçimi kaybetmek korkusuyla seçmenleri baskı altına aldılar. Reylerini muhalif namzetlere vermek isteyenler, sandık başındaki İttihatçı fedainin sopasını kafasına yiyordu. Bu sebeple sopalı seçim diye anılan seçimlerden sonra memleket 6 sene sürecek İttihatçı diktatörlüğünün pençesine düştü. 1918'de İttihatçıların düşüşüyle, Osmanlı Devleti, bugün ancak Avrupa'nın ileri memleketlerinde rastlanan bir demokrasiye geçti. Çok sayıda parti ve hür matbuat (basın) ile fikir hürriyeti alabildiğine genişledi. 1919 seçimlerinde Ankara'daki yeni hareket, kendi yandaşları dışında kimsenin seçime katılmasına izin vermedi. Ancak İstanbul'un işgali sebebiyle bu son Osmanlı Meclisi 23 Nisan 1920'de Ankara'ya naklederek burada toplandı. DİKENSİZ GÜL BAHÇESİ Cumhuriyet ilan edildiğinde, Osmanlı'dan miras bir demokrasi iyi-kötü yürüyordu. 1923 seçimlerine sadece tek bir parti (Halk Fırkası) katıldı. Müstakil namzetler, jandarma marifetiyle sindirildi. Tamamını partinin seçtiği namzetlerle "kız gibi bir meclis" teşkil edildi. Sadece bir kişi aradan kayarak müstakil milletvekili olabildi. Ancak hükûmetin icraatını beğenmeyen halk, Yunan Harbi kahramanlarının yer aldığı, cumhuriyetçi, fakat liberal muhalif Terakkiperver Fırka etrafına kümelenince, İsmet Paşa hükümeti çok endişelendi. 1925'te Takrir-i Sükûn Kanunu'nu çıkardı. Partiler yasaklandı, basın hürriyeti kaldırıldı, demokrasi askıya alındı. Muhalifler tutuklandı, bazısı asıldı, kimisi yurt dışına kaçtı. Memleket dikensiz gül bahçesine döndü. Seçimler yine vardı. Ancak partiler yoktu. Herkes hükümetin tesbit ettiği isimleri seçmek zorundaydı. Ömründe Muş'u görmemiş birisi, Muş milletvekili olarak mükâfatlandırılabiliyordu. Merkez, vilâyetin milletvekili sayısı kadar namzet tesbit eder; ikinci seçmenler bunları "seçerdi." Sonraki seçimler merkezin tesbit ettiği isimlerin Sovyet rejiminde olduğu gibi halka tasdik ettirildiği birer politik gösteridir. PARA KARŞILIĞI DEMOKRASİ 1929 ekonomik buhranı ile zor vaziyete düşen İsmet Paşa hükûmeti, İngiltere'nin demokrasiye geçme teklifini kredi karşılığında kabul etti. Terakkiperver Fırka gibi danışıklı dövüş olarak Serbest Fırka kuruldu. Ancak halkın büyük rağbetinden korkan hükûmet Menemen bahanesiyle partiyi kapattı, muhalifleri sindirdi. 1935'te kadınlara seçme ve seçilme imkânı verildi. Hükûmetin seçtiği 17 kadın meclise gönderildi. Ancak erkeklerin bile serbestçe seçme ve seçilme hakkının olmadığı bir zamanda, bunun bir mana ifade etmediği ortadadır. Hükûmet, muhaliflerini teskin maksadıyla 1943'te tercih usulü getirdi. Artık her vilâyette seçilecek milletvekili sayısından bir fazlası namzet gösteriliyor; ikinci seçmenlere böylece büyük bir "seçme imkânı" tanınıyordu. Türkiye, II. Cihan Harbi'ne girmediği halde, büyük fakirlik içindeydi. İnönü, Amerikan yardımı alabilmek için demokrasiye geçmeyi kabul etti. Kendisinin demokrasiye gönül vermiş birisi olmadığı herkesçe malumdur. 1945'te CHP'den ayrılan muhaliflerce Demokrat Parti kuruldu. Tek parti devri... Seçim sandığını saran CHP bayrağı... Açık oy, gizli tasnif sistemi... İşte demokrasi!.. AÇIK OY GİZLİ TASNİF 1946 seçimleri, 1912 sopalı seçimlerinin bir benzeriydi. "Açık oy, gizli tasnif" hususiyetiyle tanınır. Vâli, kaymakam, belediye reisi ve CHP il/ilçe başkanı aynı kişi olduğundan, jandarma yardımıyla halkın "ne idüğü belirsiz" kişilere rey vermemesi temine çalışıldı. Sandık başında çok hâdiseler çıktı, kavgalar oldu. Halbuki o zamana kadar seçimlerde hiçbir hâdise yaşanmaz; namzetler belli olduğundan, reyler sayılmadan SEKA'ya giderdi. 1946 seçimleri Türk demokrasisi için bir dönüm noktası oldu. Defalarca ordu-bürokrat el birliği ile askıya alınsa da, halkın vazgeçemediği bir alışkanlık hâline dönüştü. Halkın doğrudan milletvekillerini seçtiği ilk tek dereceli seçim de budur. İngiltere'deki gibi bir yerde reylerin ekseriyetini alan parti bütün milletvekillerini alırdı. CHP'nin, Demokrat Parti kazanmasın diye seçim kanununda yaptığı bu numara, başkalarına yaradı. CHP bir daha ekseriyetle iktidara hiç gelemedi. 1961 seçimleri nisbî temsile göre yapıldı. Burada her parti aydığı rey nisbetinde mecliste temsil edilir. Ama koalisyonlar kaçınılmazdır. 1979 seçimlerinde mükerrer rey kullanmayı önlemek için seçmenlerin parmaklarına günlerce çıkmayan siyah boya sürülmeye başlandı. Bundan sonraki seçimlere boyalı seçim adı verildi. Son yıllarda bu da terk edildi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Topkapı Sarayı'nın üçüncü kapısından girildiğinde sağ taraftaki yapılar, bir zamanların muhteşem Enderun-ı Hümâyun Mektebi'ni hatırlara getirir. Enderûn, Farsça "iç" demektir. Sarayın iç kısmında yer aldığı için bu adı almıştır. Nitekim sarayın dış kısımları da bîrûn (dış) adını taşırdı. Enderûn-ı Hümâyun, sarayın iç teşkilâtını karşılayan bir tabirdir. Enderûn, hem padişahın hususî hizmetinin görüldüğü idarî ofisler; hem de devlet ricâlinin yetiştiği bir saray akademisi idi. Bu akademi Enderun'da yer aldığı için Enderun Mektebi diye anılırdı. İçoğlanı ne demektir? Enderûn talebesini, harb esirlerinden devlet hissesine düşenlerle, Hıristiyan halktan devşirilen uygun vasıfta çocuklar teşkil ederdi. 10-12 yaşındaki çocuklardan güçlü, zeki ve istidadlı olanları, fizikî muayene ve zekâ testinden geçirilip kabiliyetlerine göre, devlet adamı veya kapıkulu askeri yetiştiren Enderun Mektebi'ne alınır; burada Müslüman Türk kültürüyle yetiştirilirdi. Türk köylülerinin yanında Türkçe ve İslâmiyeti öğrenen çocuklar, Acemi Oğlanlar Mektebi'nde usul ve erkân öğrendikten sonra en muvaffakları Enderun'a, geri kalanı da Yeniçeri Ocağı'na alınırdı. Enderun'daki gençler bir yandan saray terbiyesi ile yetiştirilir; bir yandan da saray ve padişahın hizmetlerini yaparak aynı zamanda staj görürlerdi. İçoğlanları denilen bu talebenin her türlü masrafı saraya aitti. Kendilerine ayrıca 8 akçe de gündelik verilirdi. Burada oda adıyla altı sınıf vardı. Talebeler sırayla bu odalarda tahsil ve terbiye görürdü. İçoğlanı tabiri, Hammer gibi meşhur bir tarihçiyi bunların menfur hizmette kullanıldığı zehabına düşürmüş; hatta zamanın padişahı Sultan Aziz ve Sadrâzam Âli Paşa kendisini bu mealdeki yazısından dolayı kınamışlardır. Bu kelimede rezil bir mânâ yoktur. Argoda sonradan böyle bir mânâ yüklenmiştir. Oğlan, henüz bıyığı bitmemiş delikanlı demektir. Sultan 3. Ahmed'in yaptırdığı Enderûn kütüphanesi. Mukaddes emanetlerin bekçileri Enderun talebeleri sarayda bir takım vazifeleri yerine getirirdi. Bunların en şereflisi şüphesiz Mukaddes Emanetlerin bekçiliğidir. Büyük ve küçük odalarda XVI. asırda 160 talebe vardı. Sonra bu sayı 400'e kadar yükseldi. Burada dinî, fennî ve edebî ilimler, İslâm ve Osmanlı tarihi öğretilir; at binme, ok atma gibi sportif tâlimler yapılırdı. Bu odayı geçemeyenler, sipâhi zâbiti olarak orduya katılırdı. Sonra doğancı, ardından da seferli odası gelirdi. Seferli odası oğlanları, dersten arta kalan zamanlarda padişahın çamaşırlarının yıkanıp ütülenmesi işiyle de meşgul olurdu. Seferli odasından sonra kiler odası gelirdi. Talebeleri artık zâbit (subay) sayılan bu oda, padişahın yemekleriyle alâkalı her türlü işin tanzimiyle meşgul olurdu. Önceleri mevcudu 30 kişi iken, sonra 150 kişiyi bulmuştur. Buradan itibaren enderûn mensuplarına ağa denirdi. Hazine odasını Fâtih Sultan Mehmed kurmuştur. Vazifesi enderûn hazînesi de denilen iç hazîneyi muhafaza etmekti. Mevcudu önceleri 3 kişi iken, XVI. asır sonunda 60'a, XVIII. asırda da 150'ye yükselmiştir. Kumandanı hazînedarbaşı olup, aynı zamanda saray atölyelerinden de mesul idi. Has Oda, enderûnun en yüksek rütbeli kademesi idi. Burasını Sultan Fâtih 32 zâbitle ihdâs etmişti. Yavuz Sultan Selim, hırka-ı saadet dairesini kurarak muhafazasını has odaya tevdi kılmıştı. Mevcudu 40'ı pek geçmezdi. Başında hasodabaşı bulunurdu. Sırasıyla silâhdar, çuhadar, rikâbdâr, tülbend ağası ve miftah ağası gelirdi. Bunlardan ilk dördü kimseye sormadan istedikleri zaman padişahın huzuruna çıkabilirlerdi. Sadrâzamın, hatta şehzâdelerin bile böyle salâhiyeti yoktu. Padişahın yanından hiç ayrılmaz; dışarı çıktığında da refakat ederlerdi. Hasodabaşı, enderûndan çıkınca hemen vezir rütbesi alırdı. Hatta Kanunî Sultan Süleyman'ın devrinde, Makbul İbrahim Paşa, hasodabaşılıktan sadrâzamlığa tayin olunmuştu. Has Oda bir nevi padişahın hususî kalem müdürlüğü ve hizmet birimi idi. Mukaddes emânetlerin muhafazası da bunlara aitti. Has Oda'da ayrıca şu zâbitler bulunurdu: Hünkâr müezzini (sermüezzin), sır kâtibi, sarıkçıbaşı, başçuhadar, kahvecibaşı, berberbaşı, tüfenkçibaşı, tırnakçıbaşı. Hazîne, kiler ve seferli odası kumandanları, has oda zâbitlerinden seçilirdi. ACEMİLERİN HOCASI... Aman lala, affet! Acemîlerin terbiyesiyle meşgul olanlara lala denirdi. Üç-dört acemînin bir lalası olurdu. Acemî dışarı çıkmak, hastalığını haber vermek gibi hallerde bile lalasına müracaat ederdi. Lala, acemînin bilmediği şeyi öğretir ve acemîde gördüğü kusuru ikaz ederdi. Enderûn mektebinde disiplin çok sıkı idi. Bu disiplini, haremde dârüssaade ağasına (kızlarağasına) paralel olarak, akağalar da denilen beyaz hadımağaları temin ederdi. Bunların başında bâbüssaade ağası (kapı ağası) bulunurdu. Akağalar, Topkapı Sarayı'nın üçüncü avlusunun Bâbüssaade denilen kapısını açıp kapamakla vazifeli idiler. Seferde ve hazerde padişahın yanından ayrılmazlardı. Akağalardan Hadım Süleyman Paşa, Hadım Sinan Paşa gibi kahramanlığı ile nam yapan sadrâzamlar çıkmıştır. Sultan III. Ahmed zamanında da enderûn âmirliği vazifesi akağalardan alınıp silâhdar ağaya verildi.
İngiliz takımında ay-yıldız ne arıyor?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
OSMANLI ŞEHİTLİĞİ Portsmouth Deniz Üssünde meydana gelen kazalar ve salgın hastalıklar neticesi hayatını kaybeden Osmanlı askerlerinin defnedildiği Portsmouth Türk Deniz Şehitliği. The Sun'da 2006'da çıkan bir habere göre, iş icabı Yemen'de bulunan bir İngiliz vatandaşı Tony Restall, hususî arabasıyla giderken, radikal dinci gruplara mensup birkaç kişi tarafından durduruldu. Elleri silahlı bu şahısların kendisini öldüreceğini düşünürken, enteresan bir şekilde serbest bırakıldı. Sebebi ise arabasının ön camında bulunan Portsmouth spor kulübünün ay-yıldızlı logosunu taşıyan sticker idi. Osmanlı yâdigârı denizciler İyi de, Portsmouth klübünün amb-leminde ay-yıldız ne arıyor? Bazı kaynaklarda 2 Mayıs 1194'te şehre berat verilirken İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard'ın şansölyesi William de Longchamp'ın armasından kopya edildiği söyleniyor. III. Haçlı Seferi sırasında 1191'de Kıbrıs adasından geçen Kral burada bir ay ve sekiz yıldızdan müteşekkil armayı görüp beğenmiş. 1686'da da resmen tescil edilmiş. Mamafih o tarihte Bizanslıların elindeki Kıbrıs'ta ay-yıldızın ne aradığı da akla gelmiyor değil... Portsmouth, İngiltere'nin güneydoğusunda Londra ile bağlantılı mühim bir liman şehri. Çokları onu İngiltere Premier Ligi'nden bilir. Burayla irtibatımız 1850'lere uzanıyor. Dünyanın en güçlü deniz gücüne sahip bu ülkesine Sultan Mecid seyr ve topçuluk tahsili maksadıyla denizciler gönderdi. Mir'at-ı Zafer ve Çerâğ-ı Bahrî fırkateyni Portsmouth limanına demirledi. Lacivert ceket, mavi pantolon, kemer ve kılıçlı üniformalarıyla Osmanlı gemicileri şehirde büyük sükse yaptı. Gemileri gezmek isteyenlere de nâzik davrandılar. Mamafih eski Osmanlı leventlerinin hikâyelerini bilenler, görmeyi umdukları ihtişamlı ve ekzantrik kıyafet yerine, kendilerininkine benzeyen üniformalarla karşılaşınca biraz sukut-ı hayale uğradılar. 26 DENİZCİ HAYATINI KAYBETTİ O esnada Portsmouth'da kolera salgını çıktı. Kanalizasyonsuz, tersane işçilerinin üst üste sıhhatsiz şekilde yaşadığı limanda hastalık çığ gibi büyüdü. Gemi mürettebatından bazısı hastalık kaptı. 26'sı hayatını kaybetti. Bunlar Portsmouth'un hemen karşısına düşen Gosport şehrindeki Haslar Askerî Hastanesi mezarlığında hususî bir yere gömüldüler. 1902'de Zymotic Hastanesi inşaatı sebebiyle kabirler, Alver Gölü kıyısındaki Clayhall Bahriye Mezarlığı'na nakledildi. Bugün burada vefat eden Osmanlı gemicilerinin ay-yıldızlı mezartaşları hâdiseye şahitlik ediyor. Ayrıca mezartaşları üzerinde "Küllü nefsin zâikatü'l-mevt" (Herkes ölümü tadacaktır) âyeti, gemicilerin isimleri ve vefat tarihleri yazmaktadır. Şehitlik 1985'te Türkiye tarafından restore edilmiştir. Hâdise hem İngiliz, hem de Türk kaynaklarında geçer. Mir'at-ı Zafer'in kumandanı Mustafa Bey, 16 sayfalık raporunda bunları anlatmaktadır. Acaba şehrin armasındaki ay-yıldızın bu hâdiseyle bir alâkası var mı? Portsmouth, o zamanki sıkı müttefiği Osmanlılara karşı bir jest mi yaptı? Kim bilir? Portsmouth amblemindeki ay-yıldız hakkında başka bir rivayet daha var. Buna göre 1898 tarihli klübü, Sultan II. Abdülhamid istihbarat maksadıyla kurdurmuş. Londra göz önünde bir şehir olduğu için, onun yerine böyle İngilizlere hiç de sıcak bakmayan İrlandalıların aktif olduğu bir şehir seçilmiş. Ancak istihbarat maksadıyla kurulan bir takımın ambleminde ay-yıldız biraz dikkat çekici değil mi? İspanya'da Türkler İspanya'nın Portekiz sınırındaki Deportivo şehri takımının da ayyıldızlı bir amblemi var. Rakiplerinin "Türkler" diye andığı Deportivo La Coruna taraftarları da maçlarda Türk bayrağı açıyor. Rivayete göre, yiğitliğiyle meşhur Galicia beldesinin gençleri vaktiyle Portekizlilerle mücadelesinde Barbaros Hayreddin Paşa'ya destek vermişler. Bunu sindiremeyen komşu Vigo şehri, bunlara "Türkler" adını takmış. Bu rekabet, futbolda da varlığını devam ettirmiş. Fort Nelson kalesindeki 1464 tarihli bir Osmanlı topu. Türk Kasabası Hampshire bölgesinin Türklerle alâkası bundan ibaret değil. Portsmouth'un hemen karşısında Gosport limanı var. Gosport, eski İngilizcede Kaz Limanı mânâsına geliyor. İşin garibi, buranın halk arasında Turk Town (Türk kasabası) diye anılmasıdır. Rivayete göre Haçlı seferlerinden dönerken getirilen harb esirlerinden dolayı şehre bu isim takılmıştır. Şehrin yerlileri kendilerini Türk olarak vasıflandırmakta ve Türklerle esrarlı bir irtibatları olduğuna inanmaktadır. Burada hâlen donanmaya ait bir mektebin bulunduğu yere HMS Sultan deniyor. HMS, Her Magesty's Ship (Majesterinin Gemisi) demek. Triumph adlı bir İngiliz gemisine, 1870'de Sultan Aziz'in ziyareti sebebiyle Sultan adı verilmiştir. Fort Nelson kalesinde, Çanakkale Boğazı'nın müdafaası için yapılmış 1464 tarihli bir Osmanlı topu var. 1868'de Osmanlı hükûmetince buraya hediye edilmiştir. SULTANA TEŞEKKÜR İrlandalılar Sultan Mecid'in kötü günlerinde yaptığı yardımı hiç unutmadı. Yardımın yapıldığı Drogheda şehrinin o devirdeki belediye binası olan Westcourt Hotel'e teşekkür plaketi asıldı. İrlandalıların Sultan Mecid'e gönderdiği teşekkür mektubu. PADİŞAHIN BÜYÜK JESTİ 1847'de İrlanda'da kıtlık baş göstermiş; bir milyon kişi hayatını kaybetmişti. Cömert ve müşfik padişah Sultan Mecid'in gönderdiği erzak dolu 3 gemi Drogheda limanına yanaştı. Padişah ayrıca 10 bin pound göndermişti. Bu, Osmanlılara dünya çapında itibar kazandıran büyük bir jestti. İngiltere Kraliçesi Victoria bile İrlandalı teb'asına Sultan'dan daha cömert davranmamış; sadece 2 bin pound verebilmişti. Bu sebeple Osmanlı hükûmetinden yardımın bin pounda indirilmesi istendi. İrlandalılar, bu iyiliği unutmadılar. Şehrin ve 1919'da kurulan Drogheda futbol klübünün amblemine ay-yıldız koydular. Bir müddet evvel Türkiye'yi ziyaret eden İrlanda reisicumhuru Mary McAleese hâdiseyi hatırlatarak, "İrlanda halkı bu eşine az rastlanır cömertliği asla unutmadı. Bayrağınızdaki sembolleri, bu güzel yıldız ve hilâli, şehrin sembolü hâline getirdi. Hatta futbol takımının formalarının üzerinde de bu güzel Türk sembollerini görüyoruz" dedi.
Baskıcı rejimlerin antik çağdaki adresi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
DÜNDEN BUGÜNE HAZIRLAYAN: Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr Ispartalıların Termofil geçidinde Perslere karşı kazandıkları zaferi tasvir eden bir tablo. Öncelikle söylemek gerekir ki bu Isparta'nın Anadolu'daki Isparta ile bir alâkası yok. Isparta, Yunanca "ekilmiş, tohumu atılmış" demektir. 300 Ispartalı filmini seyredenler, bir avuç kahramanın Termofil geçidinde Perslere karşı kazandıkları zaferi hatırlar. Milâttan Evvel 10. asırda bir Helen kavmi olan Dorlar, Mora yarımadasını işgal etti. Yine Helenlerin Aka kavminden yerli halkı esaret altına alarak Isparta devletini kurdu. Isparta, kendine has siyasî ve sosyal yapısı ile Antik Çağ'ın en enteresan devletlerinden birini teşkil eder. DEVLET UĞRUNA FERD Isparta'da devlet mukaddestir. Ferd, devlet içindir. Ferdin bu bağlılığı doğumla başlar. Dünyaya gelir gelmez muayene edilen çocuklar eğer zayıf veya sakat ise Tayget dağındaki uçurumdan aşağı atılarak öldürülür. Devlet, 7 yaşına gelen çocukları ailesinden alır; kendine göre "millî eğitime" tâbi tutar. Çocuk devamlı talimlerle sıkı bir askerî hayat yaşar. Böylece hem beşerî hislerin inkişafı engellenir, hem de askerlik hayatına alıştırılır. Evlilik yalnızca çocuk sahibi olmak için yapılır. Her Ispartalı için askerlik gibi bir mecburiyettir. Yeter ki sağlıklı çocuklar dünyaya getirilsin. Devletin devamı için ferdlere ihtiyaç vardır. Bunun için hiçbir ahlakî sınırlama yoktur. Gayrimeşru münasebetler tabiî, hatta hoş karşılanır. İffet ve sadakat beğenilen vasıflar değildir. Hatta ihtiyar bir erkeğin, genç karısını, çocuk sahibi olması için genç ve "namuslu" bir erkeğe teslim etmesi ve doğacak çocuğu sahiplenmesi vazife sayılır. Isparta'da aile hayatı yoktur. Çünkü ferdlerin hayatı ev dışında geçer. Aslî vazifelere engel teşkil edeceğinden, çalışmak, servet edinmek, ziynet eşyası kullanmak ve seyahat etmek yasaktır. Dinî merasimlere iştirak mecburîdir. Altın ve gümüş kullanmak, şişmanlık, evlenmemek suçtur. Zina ve mâhirâne hırsızlık ise suç sayılmaz. Hele hilotların malını çalmak en beğenilen kahramanlık türüdür. 300 Spartalı filminden bir sahne. Isparta şehir kalıntıları. Isparta senatosunu tasvir eden bir gravür. Herkes kontrol altında Isparta'yı Jupiter'in oğlu Herkül'ün soyundan geldiğine inanılan iki ayrı sülaleden iki kral idare eder. Kral, dinî merasimlere riyaset eder. Ordu kumandanıdır. Kanunları tatbik eder ama kanun yapamaz. Sıradan bir Ispartalı gibi yaşar. Krala senato eşlik eder. 30 yaşını geçmiş Ispartalılardan müteşekkil geniş kudretli bir Halk Meclisi vardır. Kralı seçer. Memurları tayin eder. Harb ve sulha, anlaşmalara karar verir. Mecliste müzâkere olmaz. Vatandaşlar, kral tarafından önlerine getirilen teklifleri kabul veya reddedebilir. Rey verme usulü alkışlayarak cereyan eder. Efor adındaki yüksek memurlar, kraldan cemiyetin en aşağı ferdine kadar herkesi, sisteme uygun yaşayıp yaşamadıkları hususunda kontrol eder; gerekirse sorguya çekip cezalandırır. Hususî hayat takip altındadır. Eğlenceler bile hep beraber devlet kontrolünde icra edilir. Ahali, vatandaş, perioki ve hilot olmak üzere üç sınıftır. Vatandaşlar, Isparta'yı kuran Dorların soyudur. Bütün imtiyazlar bunlarındır. Her vatandaşın kendine yetecek kadar arazisi vardır. Ancak bunu kendisi işletemez. Hilotlar işler. ÇALIŞMAK ZİLLET SAYILIRDI Çünkü vatandaş için çalışmak zillet sayılır. Isparta vatandaşları, bütün nüfusun onda biri kadardır. İşgal sırasında Dorlara teslim olanlar perioki sınıfını teşkil eder. Siyasî hakları yoktur, ancak asker olabilirler. Isparta şehrine giremezler. Hilotlar, istilâcılara mukavemet eden yerli halkın soyundan gelir. Statüsü, köle ile hür arasındadır. Vatandaşların topraklarını eker. Mahsulün bir kısmı ile geçinir. Gerisini vatandaşa verir. Bir kısmı da şehirlerde vatandaşlara hizmetkârlık yapar. Hilotlar, ahalinin % 90'ını teşkil eder. Her türlü aşağılamaya maruzdur. Hatta tenhada bir hilotu öldürmek suç bile sayılmaz. Mamafih hilotların sosyal hayatı bir felâket olmakla beraber, iktisadî vaziyetleri o kadar fena değildir. Hitler, genç Nazilerle... Hitler de bu sistemi model aldı! XX. asırda bazı totaliter devletlerin, bu acımasız sistemi model alışı enteresandır. Mussolini İtalyası, Nazi Almanyası, Sovyet Rusya, hatta 1940'ların Türkiyesi ve Arap Devletlerindeki Baas rejimi, ferdi devlete feda eden Isparta sistemine hayrandı. Ancak bu hayranlık, hepsinde de felâketten başka bir şey getirmedi. Çiçekten taçlar Bazı Atinalı filozoflar, kendi sitelerindeki nizamsızlığa bakarak, Isparta'daki sisteme hayran olmuştu. Ancak Aristo bu sistemi iyi tahlil ve tenkit etmiştir. Ispartalılar barış içinde yaşamayı bilmez; beşerî faziletleri mühimsemezdi. Onun için, harb sanatı dışında bir ilerleme gösteremiştir. Daima hilot isyanı korkusuyla yaşamıştır. Bu sebeple zaman zaman tarihte emsali görülmeyen pek vahşi tedbirler almıştır. Meselâ Peloponez harblerinin 8. senesinde Atina tarafından sıkıştırılan Isparta, hilotları askere almaya mecbur oldu. Hilotlar pek kahramanlık gösterdi. Ancak askerliği öğrendikleri için isyan edeceklerinden ürken Isparta hükûmeti, korkusunu dâhiyâne bir şekilde giderdi. Vatandaşlık vaadiyle binlercesini mabedlerde topladı. Başlarına da çiçekten taçlar konuldu. Bu taçlar aslında kurban edilecek hilotlar için bir işaretti. Birkaç gün içinde ikibin hilot acımasızca öldürülüp, cesetleri yok edilerek, bir nevi mükâfatlarını almış oldular. Termofil savaş abidesi.
Hadîs-i şerîfler nasıl yazılı hâle getirildi?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hadislerin toplanması çığırını açan büyük âlim Emevi halifesi Ömer bin Abdülaziz'in Suriye'deki kabri. Kur'an-ı kerîm âyetleri nâzil oldukça, vahy kâtipleri bunları Hazret-i Peygamber'in emriyle kâğıt, kumaş, hurma dalı, kemik gibi ne bulurlarsa yazarlardı. Eshâb-ı kirâm önceleri Hazret-i Peygamber'den işittikleri hadîsleri de yazmaya teşebbüs etti. Fakat Hazret-i Peygamber Kur'an ile karıştırılır endişesiyle buna mâni oldu. Nitekim Tevrat ve İncil de bu şekilde insan eliyle tahrife uğramıştı. O zaman sahâbilerin çoğu okuma-yazma bilmezdi. Hadîslerin yanlış yazılma ihtimali vardı. Kaldı ki sözlü kültür, her zaman yazılı kültürden daha sağlamdır. Hazret-i Peygamber'in, Hudeybiye Anlaşması'nı imzalamak dışında hayatında yazı yazdığı bilinmemektedir. Bununla beraber gerek diplomatik mektuplar, gerekse idarî talimatlar yazdırırdı. Zeyd bin Sâbit'ten Süryânîce öğrenmesini istedi; o da 15 günde bu lisanda yazmasını öğrendi. Hazret-i Peygamber'in mektuplarını yaz Sağ elini yardıma çağır! ar, gelen mektupları da ona okurdu. Bir gün Hazret-i Peygamber, içinde kısas cezasının esaslarının bulunduğu bir hutbe okudu. "Ya Resulallah, bunu bana yazıverin" diyen Ebû Şah adındaki sahabinin talebi üzerine "Ebu Şah için yazınız" buyurdu. Ayrıca her vâliye vergi miktarları hakkında yazdırdığı yazıdan bir nüsha verirdi. Hazret-i Ebû Bekr ve Ömer de böyle yapmıştır. Mekke'nin fethinden sonra, hadîsler çoğalıp ezberlemesi güçleşince, Hazret-i Peygamber, bunların yazılmasına izin verdi. Abdullah bin Amr bin el-Âs'a, parmağı ile ağzına işaret ederek: "Yaz! Yemin ederim ki ondan haktan başka bir şey çıkmaz!" buyurdu. Ebû Hüreyre der ki: "Ensardan bir zat Resulullah aleyhisselâma hâfızasından şikâyet etti. Resulullah ona şu cevabı verdi: 'Sağ elini yardıma çağır!' ve eliyle yazma işareti yaptı." Üç kumaya razıyım! Emevî Halîfesi Ömer bin Abdülaziz, tâbiînin ileri gelenlerinden Kâsım bin Muhammed'i, halası Hazreti Âişe'ye ait ne kadar hadîs ve başka rivâyet biliyorsa, hepsini toplamakla vazifelendirdi. Bir keresinde de Medine Vâlisi Ebû Bekr bin Muhammed bin Amr bin Hazm'a mektup yazarak: "Resulullah efendimizin hadîslerini, sünnetlerini, halan Amre binti Abdurrahman el-Ensârî'nin ve Kâsım bin Muhammed'in rivâyetlerini araştır ve yaz! Zira ben, ilmin yok olup, âlimlerin de tükenmesinden korkuyorum" buyurdu. Her ikisi de Hazreti Âişe'nin talebesi ve onun rivâyet ettiği hadîsleri en iyi bilenlerdi. Halife, diğer vâlilere de benzeri tâlimatlar yazdı. Şam âlimi Zührî'ye bu hadîsleri tasnif vazifesi verdi. Zührî o kadar sıkı çalışırdı ki, hanımı "Üzerime üç tane daha kuma getirmesine razıyım. Hiç değilse bilirim ki bir gün benimledir" derdi. İmam Zührî'nin ömrü işi bitirmeye yetmedi, ama sonra gelenler açtığı çığırda devam ettiler. Daha Hazreti Peygamber'in vefatından yüz sene geçmeden büyük hadîs kitapları meydana getirdiler. Bunlardan Kütüb-i Sitte diye bilinen 6 tanesi çok meşhurdur. Buhari ve Müslim bunlardandır. Halkalı sandıktaki "fetih" müjdesi Hazret-i Ebû Bekr vefat ettiğinde, geride içinde 500 hadîs bulunan bir mecmua bırakmıştı. Abdullah bin Ömer de azatlı talebesi Nâfi'ye hadîs yazdırırdı. Hazret-i Ali, işittiği hadîsleri yazdığı bir sahifeyi, kılıcının kınında saklardı. Bunlar, İmam Hanbel'in Müsned'inde vardır. En çok hadîs yazan sahâbi Abdullah bin Amr bin el-Âs'ın "Kostantiniyye bir gün mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne iyi kumandandır. Onun askeri ne iyi askerdir" hadîsinin bulunduğu es-Sâdıka adlı sahîfesi de buradadır. Kendisine Kostantiniyye (İstanbul) ve Rûmiye (Roma) şehirlerinden hangisinin daha evvel fetholunacağı sorulunca, halkalı bir sandık getirip, içinden bir kâğıt çıkararak şöyle demiştir: "Biz Resulullah aleyhisselâmın etrafında toplanmış yazıyorduk. Kendisine bu sual soruldu. O da İstanbul'u kastederek 'Hiraklın şehri önce fetholunacaktır' buyurdu." Berâ bin Âzib'i dinlemeye gelenler, işittikleri hadîsleri bulabildikleri her yere, hatta avuçlarına yazarlardı. Enes bin Mâlik, rivâyet ettiği hadîsleri oğluna yazdırmıştı. Mugîre bin Şu'be, rivâyet ettiği hadîsleri, Halîfe Muâviye'nin arzusu üzerine yazıp kendisine vermişti. Said bin Cübeyr, gece gündüz İbni Abbas ile beraber gezip, işittiklerini yazardı. Urve bin Zübeyr, bizzat veya teyzesi Hazreti Âişe'den işittiklerini yazmıştı. Ayrıca Hazret-i Ömer, Sa'd bin Ubâde, Abdullah ibn Ebi Evfâ, Semüre bin Cündeb işittikleri hadîsleri yazmış; Âişe, Berâ bin Âzib, Ebû Hüreyre, İbn Ömer, İbn Abbâs, İbn Mes'ud, Mugîre bin Şu'be, Zeyd bin Sâbit hadîs yazdırmıştır. Sahâbe içinde hadîs mecmuasına sahip olanı az değildir. Bunlar hadîs kitaplarına alınmıştır.
Aile adından soyadı mı olur?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1934 tarihli SOYADI KANUNUNUN ENTERESAN HİKAYESİ 1934 tarihli Soyadı Kanunu'nun 3. maddesi yabancı ırk ve millet isimlerinin soyadı alınmasını yasaklıyor. Burada kasdedilen belki İngiliz, Arnavut gibi ırk isimleriydi. Ama 6 ay sonra kanunun tatbikatı için çıkarılan nizamnamenin 5. maddesi "Yeni takılan soyadları Türk dilinden alınır" diyerek bu tevili boşa çıkarmaktadır. Türkçeye yerleşmiş Arapça, Farsça bir kelime bile buna dayanarak kolayca reddedilebilir. İran Şahı örnek oldu Osmanlılar zamanında her ailenin Hacıömeroğlu, Vidinligil, Dokumacızade gibi bir lakabı vardı. Akrabamız Macarlarda olduğu gibi lakap ismin önüne gelir. Ama lakap kullanmak mecburi değildi. Baba adı, memleket, hatta kör, topal gibi kişiyi ayırt etmeye yarayan bir lakap bile kabul edilirdi. Avusturya'da 1787'de çıkarılan bir kanunla, Yahudilerin soyadlarını Almancaya çevirmeleri emrolundu. Memurlara rüşvet verebilenler iyi soyadı alabildi. Olmayanlara iğrenç ve gülünç soyadları takıldı. 1925'te İran Şahı Rıza Pehlevi bir kanun çıkartarak, herkesin Pers mitolojisine uygun soyadları almasını emretti. Bundan ilham alarak Türkiye'de de 1934'te Soyadı Kanunu çıkarıldı. 5 LİRA PARA CEZASI Her aile bir soyadı almaya mecbur edildi. Alınan soyadları Türkçe olacak, rütbe, memuriyet, aşiret, yabancı ırk ve millet isimleriyle umumî âdâba uygun olmayan veya iğrenç ve gülünç olan soyadları alınamayacaktı. Ağa, hacı, hafız, molla, hoca, efendi, bey, beyefendi, hanım, hanımefendi, paşa, hazret gibi unvan ve lakapları soyadı almak yasaktı. Aynı soydan gelenlerin aynı soyadını alması mecburî değildi. Bir nüfus kütüğünde bir soyadından ancak bir tane olabilirdi. İki sene içinde soyadı almayanlar beş lira para cezası ödeyecekler; bunlara mülkî amirler soyadı verecekti. GENİŞ AİLELERE FARKLI SOYADI Vaktiyle bir kazada nüfus kâtipliği yapan birinden işitmiştim: "Soyadı almaya gelen olmadı. Ceza ödeyecek halde de değillerdi. Müdür oturdu, eline lügatı aldı, herkese rastgele soyadı yazmaya başladı. Sevdiklerine veya hatırlı kimselere güzel, hoşlanmadıklarına kötü soyadları verdi. İleride başa belâ olur dedi ve farklı kollarına farklı soyadları vererek geniş aileleri böldü. Bu ailelerin mensupları birbirleri ile akraba olduklarını zamanla unuttular." Ne o, ne bu! Afyon'da birisi nüfus idaresine gidip, "Bize Veliağaoğlu derler. Soyadımız da o olsun" diyor. Müdür, ağa unvanın soyadı alınamayacağını hatırlatıyor. Adamcağız, "Peki o zaman Velioğlu olsun?" deyince, "öztürkçe" itirazıyla karşılaşıyor. "Veli'nin öztürkçesi eren. Öyleyse Eren olsun" deyince memur razı geliyor. Meşhur şair Yahya Kemal de, Şehsuvar olan aile ismini "öztürkçeleştirerek" Beyatlı soyadını almıştır. Şehsuvar, at binicilerinin başı demektir. Herkes bu kadar şanslı değil elbette. İzmir'de dul bir kadın soyadı almaya nüfus memurluğuna giderken akrabaları aldıkları soyadını bir kâğıda yazarak kadıncağıza veriyor, o da mantosunun cebine koyup gidiyor. Nüfus memuru "Teyze, sen ne soyadı istedin?" diye sorunca kadıncağız bir yandan elini cebine sokup kâğıdı araştırırken bir yandan da "Dur bakalım" diyor. Memur hemen soyadı olarak Durbakalım yazıyor. İLK DUYDUĞUNU YAZDI Ahlat'ta soyadı alma sırası yaşlı ve kimsesiz olduğu anlaşılan bir kadıncağıza geliyor. "Teyze sana ne soyadı verelim?" diye soruyorlar. Kadıncağız boynunu büküyor. "Kocan yok mu?" diye soruyorlar. "Şehit düştü" diyor. "Önceden ne iş yapardı?" diyorlar. Adamcağızın bir katırı varmış, onunla yük taşırmış. Kadın boynunu bükerek, ağzını açıp, daha "Katır..." demeye kalmadan memur Katır diye yazıyor. Kadıncağız, Ayşe Hanım olarak girdiği nüfus dairesinden Ayşe Katır olarak çıkıyor. Atatürk'ün soyadı kanunundan sonra çıkarılan nüfus cüzdanı. Yasak hemşerim! Soyadı almaya gidenler, asırlardır ailelerine ait olan lakapları soyadı olarak almak istediklerinde itirazla karşılaştı. İnsanlar aileleri için hiçbir şey ifade etmeyen soyadları almak zorunda kaldı. Çin'de olduğu gibi yüz binlerce aynı soyadı ortaya çıktı. Karışıklığı önlemesi umulan soyadı, daha çok karışıklığa sebep oldu. Kimi yerde aynı mahalle veya köyde yaşayanlara, alfabetik sıraya göre rastgele soyadı verildi. Bazı yerlerde de soyadları hep birbirine benziyordu: Demir, Özdemir, Tekdemir, Çekdemir, Tokdemir, Pekdemir, Demiröz, Demiriz gibi. Muhacirlere ekseriya Yurdakul, Vatansever, Yurdatapan gibi soyadları takıldı. Türk olmayanlara umumiyetle içinde mutlaka Türk sözü geçen soyadları verildi. Şimdi bile Kürt milliyetçilerinin önde gelenlerinden birinin soyadının Türk olması ironiktir. BAZI İLGİNÇ SOYADLARI Manasız, gülünç, hatta iğrenç soyadları az değildir. Telefon rehberine rastgele bir göz atılsa, insan ne soyadlarıyla karşılaşıyor. Balık, Çekirge, Yılan, Çıyan, Tavşan, Horoz, Teke, Ot, Çayır, Simit, Gevrek, Tahta, Sinir, Deli, Delikafa, Çıplak, Ciddi, Otuzbir, Sımsıkı, Mayılmayıl, Pilav, Erik, Kiraz, Çilek, Ayva, Muz, Eşekçalan, Delidolu, Boynukara, Yanbakan, Açoğlu, Yavru, Sinek, Çakal, Barsakçı, Kazma, Keçi, Yanmış, Özdangalakoğlu, Neyaptı, Donsuz, Dönek gibi soyadları dikkati çeker. Soyadı, bir şapka kadar reaksiyon doğurmamakla beraber, muhafazakâr çevre, bunun eski aileleri bölmek, soysuz kimselere soy bulmak ve maziyle bağı koparmak için yapıldığını iddia ettiler. "Soyadı kanununun Avrupa'daki örneği, muayyen bir grubun diğerlerinden ayırt edilmesi maksadına matuf idi; Türkiye'deki ise bunların kamufle edilmesine yaradı" dediler.
Mahkeme sicillerinde koca bir tarih yatıyor
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Mahkeme kararları İslâmiyetin ilk devirlerinden beri yazıya geçirilmiştir. Halife Hazreti Ali zamanında Basra Kadısı Ebu Musa el-Eş'arî baktığı bazı davaları tescil ederdi. Hicrî 40 yılında Halife Hazreti Muaviye tarafından Mısır'a kadı tayin edilen Süleym bin Itr, bir miras davasında hükmetti. Sonra vârislerin bu hükmü görmezlikten gelerek meseleyi tekrar mahkeme önüne getirdiklerini fark etti. İkinci talebi reddetti. Bundan sonra baktığı davaları isbatını kolaylaştırmak üzere sicile kaydetti. İki de şahit tuttu. ÇEK, BİR MÜSLÜMAN BULUŞUDUR İbni Şübrime de Kûfe'de kadılık yaptığı Hicrî 120 yılında, davaların arttığını görerek hükümleri tescil etmeye başladı. Bilahare bu âdet bütün İslâm beldelerine yayıldı. Mahkeme kararlarının nasıl yazılacağı hususunda sakk ilmi doğdu. Mahkeme kararları bu usule göre kâtiplerce kayda geçirilirdi. Kâtiplere yardımcı olmak üzere bu klişe ifadelerin bulunduğu sakk kitapları neşredildi. Osmanlılar zamanında yazılan en meşhurları Çavuşzâde Aziz Efendi'nin Dürrü's-Sükûk, Şânizâde'nin Envarü's-Sükûk ve Ziyaeddin Efendi'nin Sakk-ı Cedid adlı eserleridir. Sakk, resmî yazı demektir. Çek kelimesi buradan gelir. Bu kitaplarda her meseleye ait bir dava numunesi vardır. Osmanlı kadısı da vazife yaptığı mahkemede bir sicil defteri tutardı. Verdiği hükümleri en az iki şahit tutarak buraya tescil ederdi. Merkezden gönderilen ferman, hüküm ve kanunnameleri de buraya kaydederdi. Nitekim Mecelle'nin 1814. maddesi şöyledir: "Hâkim, mahkemeye sicil defteri koyar. Vereceği hüküm ve senedleri hile ve fesattan uzak ve muntazam surette ol deftere kaydeder, yazar ve ânın korunmasına dikkat ve itina eder." Bu defterler umumiyetle ince uzun ve cübbe cebine rahatça girebilecek ebaddadır. Osmanlılar zamanında muayyen mahkeme binası olmadığından, kadı efendi evinde, camide, sokakta, yani her nerede bulunursa orada dava dinleyip hüküm verebilirdi. Mahkeme sicil defterini de yanından ayırmaz; cübbesinin cebinde gezdirirdi. Memuriyeti bitince de yerine gelen kadıya bunu teslim ederdi. Defterin bir nüshası da İstanbul'a gönderilirdi. Yazı yazıya benzer! Taraflar isterse bu hükmün bir suretini belli bir ücret karşılığında mahkemeden alabilirdi. Bir davaya dair mahkeme kararı çıkartmış kimse, aynı davanın bir daha görülmesini önlemek için elindeki bu eski hükmü gösterebilirdi. Kadı'lar eskiden sadece dava görmezdi. Noter vazifesi de yapardı. Vekâletname, vakıf senedi, nikâh ilmühaberi gibi vesikalar da tanzim ederdi. Mahkeme kâtiplerinin kaleme aldığı hükümlerde, hâdise klişe ifadelerle hülâsa edilirdi. Sonra verilen hüküm bildirilirdi. Altına tarih ve şahitlerin adı yazılırdı. En son şahitler ve kadı vesikayı mühürlerdi. Vaktiyle görülüp hükme bağlanmış davaya kaziyye-i muhkeme (kesim hüküm) denirdi. Bunun tekrar görülmesi caiz değildi. Bunun için sicil defterleri kadılar için delil teşkil ederdi. Hem de hâkim daha evvel benzer bir meselede ne hüküm verildiğini bunlardan kolayca öğrenip ona göre davranabilirdi. Eskiden yazılı deliller ihtiyatla karşılanırdı. "Çünki yazı, yazıya benzer!" Ancak padişah fermanları, tapu kayıtları ve mahkeme sicilleri böyle değildir. Bunlar kati delil sayılır. İngiliz Hukuku'nda da hâkimler önceki mahkeme kararlarına aykırı hüküm veremez. Şehirlerin hayat hikâyesi Şer'iyye sicili denilen kadı defterleri, Osmanlı hukukunun tatbikatını ve yazıldığı şehrin o asırdaki yaşantısını gösteren en mühim kaynaklardır. İslâm-Osmanlı tarihine ve sosyal bünyesine ait vesikalardır. Bunlar tedkik edilmeden Osmanlı tarihi üzerine konuşmak, yazı yazmak kolay değildir. Bunlardan bazısını yerli ve yabancı akademisyenler yeni yazı ile neşrettiler. Bugün sadece Türkiye'de müze ve kütüphanelerde bu sicil defterlerinden çeşitli sebeplerle zâyi olan ve yananlardan geriye kalıp muhafaza olunanlar yüz binleri geçmektedir. Şimdi bu sicil defterlerinin tozlu yaprakları arasında, asırların mirası koskoca bir adalet tarihi yatmaktadır. Bugün İstanbul sicilleri İstanbul Müftülüğü arşivinde, bunun dışındaki şehirlerin elde bulunan sicilleri Ankara'da Millî Kütüphane'dedir. Bazı kadılara ait defterler, bu zâtın terekesinden çıkmaktadır. Eski Osmanlı vilâyetlerinden bugün istiklâlini kazanmış olanların müze, kütüphane ve arşivlerinde de bu sicillere rastlanır...
Oruç, önceki milletlerin hepsinde vardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Kur'an-ı kerimde orucun önceki ümmetlere farz kılındığı anlatılır. Hazret-i Peygamber de Ehl-i kitap ile Müslümanların orucu arasındaki farkın sahur yemeği olduğunu söyler. Oruç, Rabbe yönelişi kolaylaştıran bir arınma olarak görülmüştür. Hazret-i Peygamber Medine'ye geldiğinde, buradaki Yahudilerin, Muharrem ayının 10. günü olan Âşûre gününde oruç tuttuklarını gördü. Sebebini sorunca, firavunun elinden kurtulduğu gün olduğu için Hazret-i Musa'nın bu gün oruç tuttuğunu söylediler. Bunun üzerine Hazret-i Peygamber "Kardeşim Musa'nın sünnetini ihyaya biz daha lâyıkız" diyerek oruç tuttu; Müslümanlara da emretti. Daha sonra ramazan orucu farz kılınınca artık Âşûre günü isteyen oruç tuttu, isteyen tutmamaya başladı. Ramazan orucunun farz kılınışı hicretten 18 ay sonradır. Bedir Harbi, bundan hemen sonra ramazan ayında cereyan etmiştir. Oruç, Farsça gün manasına rûze'den gelir. Mamafih İranlılar bile bugün Arapça savm kelimesini kullanmaktadır. 12 İmam Orucu Alevilikte 12 imam orucu vardır. Muharrem'in 1'inde başlar; 12'sinde biter. [Babillilerin yılbaşında tuttuğu 12 günlük Akitu orucuna benzer.] Oruç günlerinde suya hasret giden Hazret-i Hüseyn'in hatırasına su içilmez; ama başka sıvılar içilebilir. Hayvani gıda ve soğan hiç yenmez. Zevk veren şeyler kullanılmaz. Başka dinlere benzememek için güneş battıktan az önce veya sonra iftar edilir; sahura kalkılmaz. Bazıları tıraş olmaz, yıkanmaz. Son gün Aşure pişirilip yenir. Bir de 13 Şubat'tan sonraki Salı günü başlayıp Perşembe günü biten Hızır Orucu vardır. Bunda su ve hayvani gıda yenir. Âdet olarak, son gün su içilmez ve o gece rüyada kendisine su verecek evden evlenileceğine inanılır. Bazıları dört hafta öncesinden her perşembe Hızır'ı karşılama orucu tutar. Kraliçe Ester, kralın huzurunda Haman'ın yaptıklarını anlatıyor. YAHUDİLİKTE ORUÇ Büyük oruçları 24 saatten fazla sürer Tevrat'ta, Hazret-i Musa'nın Tur dağındaki 40 günlük orucu (ta'anit) ve Hazret-i Davud'un da başına gelen musibetler üzerine oruç tuttuğu anlatılır. Kavmini Pers hükümdarının zulmünden korumak isteyen Yahudi kızı Ester, onlardan üç gün oruç tutmalarını istemişti. Ester Orucu diye bilinen bu oruç, 13 Adar'ı (Mart) takip eden iki Pazartesi ve bir Perşembe günlerinde tutulur. Hazret-i Musa Tur dağında iken, altından buzağı yapıp tapınmalarına kefaret olmak üzere yom kipur (=yevmi kefare) orucu, aynı zamanda yılbaşı olan 10 Tişri günü (Ekim sonu) tutulur ve gün boyu mabedde ibadet edilir. Kudüs'ün kuşatılması, Beyti Makdis'in iki defa tahribi ve Babil esareti hatırasına oruç tutulan dört gün daha vardır: 10 Tevet (Ocak), 9 Av (Ağustos), 17 Tammuz ve 3 Tişri. Bunların yanı sıra hahamlarca emredilen veya ferdlerin ihtiyarına bırakılan oruçlar da vardır. İsrailoğullarının Mısır'dan çıkışlarının hatırasına kutlanan Fısh bayramının (15-22 Nisan) arkasındaki Pazartesi ve Perşembe oruç tutulur. Fısh öncesinde (14 Nisan) ilk doğan çocukların hâtırasına oruç tutulduğu gibi; düğün günü yeni evliler oruç tutar. Küçük oruçta sadece yemek, içmek; büyük oruç günlerinde ise ayrıca yıkanmak, koku sürmek, deri ayakkabı giymek ve cinsî yakınlık yasaktır. Küçük oruçlar gündüz boyu; Yom Kipur ve 9 Av gibi büyük oruçlar 24 saatten biraz fazla sürer. 1-9 Av arası da et ve şaraptan kaçınılır; saç kesilmez. Reformcu Yahudiler sadece Yom Kipur orucunu kabul eder. Slovenya'da papazın takdis ettiği paskalya iftar sepetleri. HRİSTİYANLIKTA ORUÇ Zamanla hayvani gıda perhizi oldu İncil'de oruçtan bahsedilir, ancak nasıl tutulacağı hakkında tafsilat verilmez. Hazret-i İsa, tebliğe hazırlanmak üzere çölde kırk gün oruç tutmuştu. Havariler Çarşamba ve Cuma oruç tutardı. Rivayete göre ilk Hristiyanlar, sıcak mevsime geldiği bir zamanda dayanamayarak orucu kışa tehir etmiş; sonra salgın hastalığa uğrayınca, bunun ceza olduğunu düşünerek 10 gün daha ekleyip bahara almışlardı. Bugün Hristiyanların, Hazret-i İsa'nın çölde tuttuğu oruç hatırasına, 21 Mart'tan sonraki dolunayı izleyen ilk Pazar, yani Paskalya öncesinde sona eren 40 günlük oruçları vardır. Buna Büyük Perhiz denir. Pazar tutulmadığı için hepsi 34 gündür. Paskalya, Hazret-i İsa'nın göğe yükselişinin hatırasıdır. Orucun ilk günü aynı zamanda da Elem Haftası'nın başı olan Kül Çarşambasıdır. Takdis edilmiş külleri alna ya da başa serperler. Paskalya'dan 7 hafta öncedir. Oruç öncesi etli ziyafetler verilir; buna Etlere Veda (Karnaval) denir. Günümüzde bu hafta öncesinde dinle alakası olmayan çılgın eğlenceler yapılmaktadır. Paskalya'dan 50 gün sonra da havarilere Ruhulkuds'ün indiğine inanılan Pentekost günüdür. Büyük Perhiz'den başka, tövbelerin kabul edildiği üç gün, yani Hazret-i İsa'nın ele verildiği Çarşamba; güya çarmıha gerildiği Cuma ve defnedildiği Cumartesi günleri oruç tutulur. Ayrıca yortu günleri tutulan oruçlar da vardır. Meryem'in müjdelendiği Assumption da (Ağustos'un 15) oruç günüdür. Zamanla orucun şeklinde değişiklik yapılarak hayvani gıda perhizine çevrildi. Kral I. James zamanında İngiliz parlamentosu, deniz ticaretini desteklemek maksadıyla perhiz günlerinde balık yenmesine izin veren bir karar çıkarmıştı. XIX. asırda yumurta, süt ve süt mamullerine izin çıktı. Kilise kanunlarına göre 18-60 yaş arasındakiler oruç tutmalıdır. Üç öğünden biri tam yenir. Her zamankinin üçte ikisini teşkil eden diğer iki öğün arasında bir şey yenmez, sıvı alınabilir. Günün tam yemeğinde, ayrıca Çarşamba, Cuma, Assumption ve Noel dışındaki oruçlarda et yenebilir. Modernist Protestan Hristiyanlar, orucu kendisine göre tatbik eder. Sigara ve içkiyi azaltma; işlerini ve insanlara karşı vecibelerini daha dikkatli yapma; hayırlı işlerde bulunma şeklinde yerine getirir.
Azınlık ekseriyete hükmediyor
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ne fazla suyu vardır, ne münbit arazisi... Petrol bulunmaz. Ama Suriye tarihin eski çağlarından beri hep bir cazibe merkezidir. Yüksek medeniyetlerin beşiğidir. Müslümanlardan evvel Bizans toprağıydı. Şam, tarihin en büyük ve zengin imparatorluklarından birinin payitahtı oldu. Müslümanlar sanattan, medeniyetten anlamaz diyen Romalılara karşı, Emevi halifesi Velid, İstanbul'dan getirttiği ustalara muazzam Emevi Camii'ni yaptırdı ki, görenler hayranlığını gizleyemez. "Mescid-i Aksa'nın etrafını mübarek kıldık" mealindeki ayet, isim vermeden Şam'ı över. Hazret-i Peygamber, "Allahım, Şam'ımızı bize mübarek et!" diye dua etmiş; "Âhir zamanda Mesih, Şam'a inecektir. O zaman Şam'a giren, fitnelerden emin olur" buyurmuştur. Şam, havası ve suyu güzel, maişeti bol, insanları latif bir memlekettir. Ehl-i sünnetin kuvvetli olduğu yerdir. Her köşebaşında bir medrese vardır. Camiler, dünyanın dört köşesinden ilim talipleriyle dolup taşar. Osmanlılar buraya Şam-ı Şerif der, şerefte Kudüs'ten hemen sonra gelirdi. İdare soğuk olduğu halde, halkı Türkleri burası kadar seven bir memleket daha yoktur. Oradaki dostlarıma "Antakya'yla ne alıp veremediğiniz var?" diye takılırdım da, "Bize kalsa, bütün Suriye Türkiye'nin olsun" derlerdi. Şam, Osmanlılar zamanında, Lübnan ve Ürdün'ü de içine alan Suriye vilâyetinin merkezi idi. Haleb, ayrı bir vilâyetti. Antep, Maraş buna bağlıydı. Şam ve Haleb, mühim birer ticaret merkeziydi. Ecnebilere mal satarak zenginleşmişti. Haleb'in pamuklu dokumaları, zeytinyağı, sabunu, Şam'ın kumaşları, tatlıları pek meşhurdu. Hatta "Ne Şam'ın şekeri, ne fellahın yüzü!" tabiri vardır. Fellah, Arap köylüsüdür. Hakkında "Talihi subh oldu Şam'ın/Eylesin Suriye sûr" diye beyit düşülen Subhi Paşa meşhur valilerdendi. Hatta hanımları çarşaf modasını Şam'dan İstanbul'a ilk getirenler olmuştur. [Sûr=düğün] Şam vâlisi, aynı zamanda hac emiri idi. Haccı organize ederdi. BİN YILLIK TÜRK YURDU 13 milyonluk Suriye nüfusunun % 10'u Nusayrî, % 10'u Hıristiyandır. Arap Alevileri denilebilecek olan Nusayrîler, Allah'ın Hazret-i Ali'ye, sonra da liderleri Nusayr'a hulûl ettiğine inanan aşırı bir Şiî fırkasıdır. Fakir oldukları için, çocuklarını okutup subay ve muallim yaparak iktidarı ele geçirmişlerdir. Hıristiyanlığın her mezhebinden adam vardır. Geri kalanı Sünnîdir. Ekserisi Şâfiîdir. 1000 yıllık Türk yurdu olduğundan Türk asıllıların sayısı pek çoktur. En çok Haleb'de Türk yaşar. Kuzeydoğuda Kamışlı civarında % 6 Kürt nüfusu vardır. Enver Paşa, Cemal Paşa ve Alman General von Schellendorf Şam'da bir okul ziyaretinde. GÜZEL GÜNLER İttihatçı sacayağının biri olan Cemal Paşa, son valilerdendir. Sert siyaseti ile Arapları düşman etmiş; dolayısıyla Arap milliyetçiliğini beslemiştir. Bunu engellemek için suçlu-suçsuz çok kişiyi darağacına göndermiş; bundan dolayı es-Seffah (kan dökücü) diye tanınmıştır. Şam'ın en işlek caddesi, bu ismi taşır ve Suriyelilere İttihatçı zulmünü her an hatırlatır. Bu zulüm, Osmanlı hâkimiyetinin sonunu getirdi. Arap ihtilâli bu topraklarda doğdu. Cihan Harbi sonrasında Orta Doğu paylaşılırken, Suriye Fransa'nın payına düştü. Burada Osmanlı mekteplerinde okumuş kişilerin yer aldığı muhtar bir hükümet kuruldu. Sultan Hamid'in damatlarından Ahmed Nami Bey 10 sene reisicumhurluk yaptı. SAMANDAĞLI NUSAYRİ Fransızlar, Almanlar yanında harbe girmesin diye 1939'da Antakya'yı Türkiye'ye bağladı ki, Suriyelilerin hâlâ canını yakar. Harbden sonra Fransa çekildi. Suriye, hasret kaldığı bir rahatlık yaşadı. 1948 harbinde İsrail'e yenilince, darbe oldu. Suriye, 1958'de Mısır ile birleşti. Bir yandan Rusya'ya yanaştı. Varşova Paktı'na girdi. Rusya, birkaçı dışında bütün Orta Doğu Arap ülkelerini peyki hâline getirdi. 1970'de Nâsır ölünce, Nasyonal Sosyalist Baas (Diriliş) Partisinden pilot Hâfiz el-Esed darbe yaptı. Memleketi demir yumrukla idare etti. 1967 ve 1973 mağlubiyetiyle zengin su kaynaklarının bulunduğu Golan tepeleri İsrail'in eline geçti. Esed, buna kızıp Lübnan'ı işgal etti. Geçen senelerde Suriye ordusu, Amerika baskısıyla Lübnan'ı boşaltmak zorunda kaldı. Hâfizü'l-Esed aslan bakıcısı demektir. Yoksa müteveffa ne hâfızdı, ne de Es'ad. Samandağlı bir Nusayrî köylü çocuğudur. Suriye anayasasına göre reisicumhurun Sünnî Arap olması gerekir. Hâfiz Esed, TV'ye çıkıp "Ben Sünnîyim" diyerek meseleyi çözdü. Amerikan organizasyonu 1958'de Ürdün, Irak ile birleşti. Irak, bir yandan Ankara'ya yanaştı. Bu, muhtemelen, İsrail'i rahatlatmak isteyen ABD'nin işiydi. Amerika, Ankara'dan Şam'a kadar yürümesini, böylece İsrail ile komşu olmasını istiyordu. Ancak Osmanlı dirilişinden ürken İngiltere projeye izin vermedi. Bağdad ve Ankara'da ihtilal oldu. Şamlı dostlarımdan işittiğime göre, 1981'de Suriyeli muhalifler Baas iktidarına karşı Bülent Ulusu hükümetinden yardım istemiş. Hükümet yardım etmek şöyle dursun, gelenlerin isimlerini Şam'a bildirmiş. Başlarına ne geldiğini söylemeye hacet yok. Muhalifler bu sefer Şam'ın amansız düşmanı Saddam'dan yardım istemiş. Saddam kapısını ardına kadar açmış. Ancak hâdise işitilince, erken harekete geçmek zorunda kalınmış. Güçler bölünmüş. Hama'daki hareketi Hafız Esed'in acımasız kardeşi Rıfat kanlı bir şekilde bastırdı. Şehir, yer ve gökten bombardıman edildi. Onbinlerce kişi öldü. Şam'da aynı zamanlı hareketlerde kan gövdeyi götürdü. Muhalifler ve bunlarla irtibatı olduğu farzedilen herkes ya öldürüldü, ya kaçtı. 1990'da Rusya'nın yerini Fransa /Almanya aldı. Orta Doğu ülkelerinin dış ticaret kalemlerine bakmak bunu anlamaya kâfidir. Saddam'ın dolar yerine euro'yu ikamesi bardağı taşıran son damla oldu. İran, arada dağlar kadar fark olmasına rağmen aynı mezhebe mensup oldukları bahanesiyle Suriye'ye yardım eder. Lübnan'daki Hizbullah ve Filistin'deki Hamas'ı kontrolü altına almıştır. Irak'ın güneyi de Şiî olduğundan, İran Akdeniz'e ulaşmayı becermiştir. İran'dan Fas'a kadar geniş bir coğrafyanın, İran, dolayısıyla Alman kontrolüne girmesinden ürken ABD, bunu kırmak için uğraşmaktadır. İran dışında hepsi hizaya geldi. Şimdi sıra Suriye'de...
Kiralık kasaların atası: BEDESTEN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Fatih'ten kalma Kapalı Çarşı'daki iç bedestenden bir görünüm. Amadeo Preziosi'nin fırçasından bedesten (1853) Bedesten, Şark şehirlerinde kapalı manifaturacılar çarşısıdır. Adı bezzazistan'dan gelir. Bezzaz, manifaturacı demektir. Nitekim İstanbul'da Sultan Fatih'in yaptırdığı bedestenin vakfiyesinde sûkü'l-bezzâzîn=bezzazlar çarşısı diye geçiyor. O devrin kıymetli eşyası kumaş idi. Sonraları her kıymetli şey burada alınıp satılır oldu. İstanbul'da ikisi Büyük Çarşı içinde, biri Galata'da olmak üzere üç bedesten vardır. Sultan Fatih'ten kalma Kapalı Çarşı'daki bedestenlerin eskisine Bedesten-i Atîk, yani eski bedesten, diğerine Bedesten-i Cedîd, yani yeni bedesten denir. Eski bedestende kıymetli taşlar müzayede ile satılırdı. Yeni bedestene, Sandal Bedesteni de denirdi. Çünki eskiden burada sandal denilen pamuk-ipek karışımı kumaşlar satılırdı. Bedestenlerde alışveriş yapan esnafa, tacir manasına da gelen hâcegi denir. O devirde dolap (dükkân) sahibi hâcegi olmak, esnaf için erişilebilecek en üstün mertebedir. "Hacıdan, hocadan, kork karanlık geceden!" sözündeki hoca, hâcegiyi, hacı da maliye kâtiplerini ifade eder. Yani "gafil olursan, bunlar üste çıkıp seni zarara uğratabilirler" demektir. EMİN VE MAHFUZ BİNALAR Bedestenler, taş yapılı, üstleri kalın kubbelerle örtülü, dört tarafı demir kapılı, sağlam ve geceleri bekçilerin nezâreti altında emin ve mahfuz binalardır. Bu sebeple, içindeki kasa ve anbarlarda para ve kıymetli eşya saklanırdı. Kasaların korunması için yer altında yerler ve ayrıca dört tarafı demir kapılı 28 mahzen, dükkânların altında da sandıklar vardı. Üç dükkâna bir mahzen düşer. Bedestenlerin duvarı 6 metre kalınlıktadır. Sultan II. Mahmud zamanında bedestene ahşap bir mescid ilâve edilmiştir. Perşembe pazarındaki Galata Bedesteni, ötekilerden çok küçüktü. Ankara bedesteni ise Ankara kalesinin yamacındaki Hanlar semtinde, Kurşunlu Han yanında bulunur ve Mahmud Paşa Bedesteni diye anılırdı. Ticaretin canlı olduğu diğer Osmanlı şehirlerinde de bedestenler vardı. Her sabah dua ile açılır çarşımız Bedestenin muntazam ve emniyetli bir muhafaza teşkilâtı vardır. 12 kişiden ibaret muhafızlara bölükbaşı denir. Hükümetçe tayin olunurlar. Birbirlerine kefildir. Biri nânpâreci, diğeri küçük ağa adında iki zâbit bunlara nezâret eder. Bedesten her sabah, dualı adındaki bölükbaşı tarafından dua edilerek merasimle açılır; akşamları yine merasimle kapanır. Duada padişahın ve askerin selâmetine, gelmiş geçmiş bölükbaşı ve esnafın ruhlarına rahmet niyaz edilir, ayrıca salâten tüncînâ okunur. Akabinde yüksek sesle; "Ey cemaat-i müslimîn! Tavcılık yapılmayacak (Müşteri kapılmayacak). Mal kapatılmayacak. Kefilsiz mal alınıp satılmayacak" gibi tenbihatta bulunulur. Sonra alışveriş başlar. Kıymeti yüksek mallar yalnız Perşembe günleri müzayede olunur. Bu işin tellâllarına huzur münâdisi denir. Akşam olup herkes gittikten sonra üç kapı kapanır. Yalnız kuyumculara açılan İnciciler Kapısı, çarşının tamamen boşalmasına kadar yarım açık bir vaziyette kalır. Kapıda bekçi durur ve burada büyük dolapların altlarına, kuyumcuların akşam muhafaza için bırakıp sabahleyin tekrar aldıkları sandıklara mallar konur. Ondan sonra o kapı da kapanır. İçeride kalan nöbetçi bölükbaşı ile bir de yamağı tarafından, ellerinde kalın bir sopa ve bir de tabanca olduğu halde bedestenin içi güzelce arandıktan ve kimsenin kalmadığına kanaat getirildikten sonra bunlar gidip nöbet mahalline otururlar. Bundan sonra bu muhafızlar, el tetikte, kulak tıkırtıda sabaha kadar nöbet beklerler. Ağzı mühürlü sandıklar, kasalar... Bedesten aynı zamanda şehrin kiralık kasalarıdır. Halk ve esnaf kıymetli eşyalarını az bir ücretle bedestenlerde muhafaza eder. Bu eşya ve paranın sahipleri ölür veya eşya ve para unutulur da mirasçı çıkmazsa, beytülmale, yani devlet hazinesine kalır. Şehir halkı, ağzı mühürlü sandıklar, kasalar buraya konur; karşılığında bir makbuz alarak gönül huzuru ile bırakıp giderler. Sahibi geldiği zaman bir bölükbaşı nezâretinde mahzenine, yani sandığın konulduğu yere gidilir. Bölükbaşı kenarda durur. Emanet sahibi, sandığından alacağını aldıktan, koyacağını koyduktan sonra mühürleyip, mührü bölükbaşıya gösterir. Muhafızlar, yalnız bunların bozulmasından mesul tutulur. Eşya muhafazası ile tellâliye ücretinin % 20'si bekçibaşı denilen başmuhafıza aittir. Gerisi diğer 11 bölükbaşı arasında eşit olarak taksim olunur.
Ramazan gecelerinin ziyneti: TERAVİH NAMAZI
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Cemaatle kılınan bu namaza kadınlar ve çocuklar da çok rağbet gösterirdi. Orucun değil, ramazanın sünneti olduğundan, özürle oruç tutmayanlar da terâvihe devam ederdi. Hele iftarda yemeği ağır kaçıranlar için de, ayrıca güzel bir idman ve hazım vesilesi olurdu. Bir ramazan gecesi Hazret-i Peygamber mescidde kılmış; eshabı da cemaat olmuştur. Dört gece sonra mescidde sekiz rek'at kılıp, hane-i saadetine çekilip orada tamamlamış; sebebini soranlara da "Size farz olmasından korktum" buyurmuş; bir başka gece de Übey bin Kâb'ın arkasında teravih kılanları görünce tasvip etmiştir. Übey bin Kâb, eshabın içinde Kur'an-ı kerimi en iyi bilenlerdendir. SONRADAN İHDAS EDİLMEDİ Hicrî 14 senesinde Halife Hazret-i Ömer, bir ramazan gecesi câmide bu namazı ayrı ayrı gruplar hâlinde kılanları gördü. Bunları toplayıp Übey bin Kâb'ı imam olarak önlerine geçirdi. Kadınlara da Temîm Dârî'yi imam tayin etti. Görülüyor ki teravih sonradan ihdas edilmiş bir namaz değildir. Kaldı ki, "Benden sonra Raşit halifelerimin sünnetine sarılın" ve "Eshabım gökteki yıldızlar gibidir; hangisine uyarsanız kurtulursunuz" ha-disleri, sahâbilerin yaptıklarının da delil olduğunu gösterir. İmam Ebu Hanife'ye teravih namazı ve Hazreti Ömer'den sorulmuş; O da şu cevabı vermiştir: "Teravih, kuvvetli sünnettir. Ömer onu kendiliğinden ortaya çıkarmamıştır. Elindeki bir esasa ve Resulullah aleyhisselâmdan öğrendiği bir bilgiye dayanak emretmiştir." Sonraki halifeler ve sahabiler bu yolda yürümüştür. Günümüze kadar hiçbir itiraz olmamıştır. Ancak içinde Hazret-i Ömer geçtiği için Şia fırkası teravihi sünnet kabul etmemektedir. Arada dinlenilir Teravih yatsıdan sonra kılınır. Vakti imsake kadar devam eder. En son vitir kılınır. Ramazana mahsus olarak vitir de cemaatle kılınır. Vitirden sonra veya yatsıdan önce de kılınabilir diyen âlimler vardır. Teravih, yatsı cemaatine tabidir. Yani yatsıyı cemaatle kılmamış olanlar toplanıp teravihi cemaatle kılamaz. Ama yatsıyı yalnız kılmış birisi, yatsıyı cemaatle kılanlarla teravih kılabilir. Yalnız da kılınabilir. Teravihin 20 rek'at olduğu icma ile sabittir. Sekizinin müekked, gerisinin gayrı müekked olduğunu söyleyen âlimler vardır. Terâvih, tervîhalar demektir. Tervîha, istirahat oturuşudur. Rahattan gelir. Her 4 rekatte bir 4 rekat kılacak kadar dinlenilir. Cemaat ister susar, ister zikreder. Vaktiyle bu arada câmiden çıkıp karşı kahvede bir kahve içip tekrar namaza dönen tiryakiler olurdu. Hatta Şarkta semaver câmide durur; cemaat 4 rekatte bir çay içerek istirahat ederdi. Nasıl yetişeceksin? Teravihin hatimle kıldırılması sünnettir. Eskiden bazı camilerde ilan edilir; meraklısı buraya devam ederdi. Bazı bilmeyenler, bu câmilere denk gelir; hele işi de varsa, neye uğradığını şaşırırdı. Jet imamlar o zamanda vardı. Ama itibar eden yoktu. Meşhur fıkradır: İzzet Molla'yı bir iftara çağırmışlar. Vakti gelince konağın salonlarından biri teravih için mescide dönüştürülmüş. İmam öyle süratli kıldırıyormuş ki, zaten şişmen olan, bir de iftarda yemeği fazla kaçıran İzzet Molla nefes nefese kalmış. Bir namaz arasında davetlilerden geciken birisi görülmüş. Kendi kendine "Acaba yetişebilir miyim?" diyormuş. İzzet Molla "A efendi, biz içinde yetişemiyoruz; sen dışarıdan nasıl yetişeceksin?" demiş. Osmanlı câmilerinde önce bir tesbih veya münâcat söylenir; ilk 15 günde merhaba, son 15 günde elveda diye başlayan ilahiler okunur, arada salevat getirilir, bitince de başka bir salevat söylenirdi. Sonra müezzinler Havarilerin "Rabbimiz! İndirdiğine inandık, Peygambere uyduk; bizi (Cennetine) şahitlerden yaz" mealindeki âyeti (Âli İmran: 53) okur, hatta "fektübnâ maaşşâhidîn" kısmını hep bir ağızdan söylerdi. Cemaat sessizce kısa bir dua yapar, sonra vitre kalkılırdı. Enderun usulü teravih Osmanlılar zamanında sarayda kılınan teravihlerde, musikişinas Enderun ağaları müezzinlik yapar. En az üç müezzin hazır bulunur. Namaz aralarındaki ilahî ve salevatlar, muayyen makamlarda söylenir. Bunu müezzinleri idare eder. Her ilahinin makamı, bir öncekiyle tenasüp içindedir. En son ilahî, ilk ilahî ile aynı makamdadır. Namaza geciken, makamından hangi rek'atte olduğunu anlar. Ramazanın ilk 10 günündeki ilahiler coşkulu, ikinciler rahmet ve mağfiret dileyici, üçüncüler ise hüzünlüdür. Namazda okunan zamm-ı sureler de mana bakımından birbiriyle mütenasiptir. Mesela rahmet âyetleri, tesbih âyetleri veya Hazret-i Peygamber'den bahseden âyetler seçilir. Bu saray usulünün İstanbul'da yaygınlaşması, XVII. asır başında Itrî'ye dayandırılmaktadır. Sarayda terbiye görmüş müezzinler şehrin büyük câmilerinde de bu usulü tatbik ederdi. Tervihalarda da cemaate şerbet ikram edilirdi. 1950'lerde ortadan kalktı. Bugün bu gelenek, Sultan Aziz'in musikişinas oğlu Şehzâde Şevket Efendi'nin defterine kaydettiği bilgilerden öğrenilmektedir. İlahilerin makam ile okunmasında zaten beis yoktur. Musiki perdelerine uysun diye âyeti kerimelerin harf ve manalarının değişmemesine dikkat edilir.
Minarelerde 5 asırdır yanan ışık
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ramazanda, selâtin camilerinin iki minaresi arasına mahyalar kurulurdu. Mübarek zamanlarda mescidlerin kandillerle süslenmesi çok eski bir âdettir. Hicretin III. asrında Ramazan ayında ve hac zamanı Mescid-i Haram'ın 455 kandilinin hepsi yakılırdı. Burada kandiller direkler arasına gerilmiş iplere asılıydı ve istenilen yere taşınabilirdi. Osmanlılar, bundan ilham alarak minarelere mahya germe âdetini çıkarmıştır. "Mir'at-ül-Haremeyn"de minarelere mahya kurmanın Sultan III. Ahmed zamanında Sadrazam Damad İbrahim Paşa'nın çıkardığı bir bid'at olduğu yazılıdır. Doğrusu, mahya âdeti bundan da eskidir. Sadece ramazanda değil, kandillerde ve iki bayramda da mahya gerilirdi. Anadolu'ya mahsustu Mahya, 1500'lerin sonlarından beri kurulmaktadır. Sultan II. Selim, mübarek gecelerde minarelerde kandil yaktırırdı. Mevlid geceleri minarelerde kandil yakmak, 1610'de vefat eden Merkez Efendi'nin âdeti idi. Koca Mustafa Paşa dergâhı şeyhi Hasan Necmeddin Efendi de böyle yapardı. Sultan I. Ahmed'in beğenip, bütün câmilere teşmil ettiği söylenir. Halbuki bu padişahın dedesi Sultan III. Murad, 1588'de berat ve Regaip geceleri olduğu gibi, mevlid kandilinde de minarelerin kandillerle donatılmasını ferman buyurmuştu. Sultan Ahmed Câmii yapılınca, Fatih Câmii müezzini hattat Hafız Kefeli Ahmed Efendi, minareler arasına ilk mahyayı germişti. Bunu çok beğenen padişah, mahya için de vakıf kurmuştu. 1722'de Nevşehirli Damat İbrahim Paşa da selâtin câmilerinin minarelerinde mahya kurulması emrini teyit etmiştir. Hatta Eyüp Câmii minareleri kısa olduğundan bu iş için uzatılmıştır. Mahya, Anadolu'ya mahsustur. İstanbul'dan başka Edirne, Bursa, Konya ve Serez'de de kurulmuştur. 1911'de Mısır'da da kurulması için talep üzerine İstanbul'dan ustalar gönderilmişse de, minare araları açık olduğundan iyi kurulamamıştır. Bazen minareler baştan ayağa kandillerle süslenir, buna kaftan giydirme denirdi. İstanbul'un 7. Tepesi üzerinde iki minareli câmi olmadığından, Davud Paşa ve Koca Mustafa Paşa Câmilerine kaftan giydirilir; Hekimoğlu Ali Paşa Câmii'nin şerefesi ile kubbesi arasına mahya gerilirdi. Ramazan'ın ilk yarısı mahyalarda âyeti kerimeler, hadisi şerifler, dinî ve ahlakî nasihatler yazılır; yarısından sonra kayık, gemi, boru çiçeği, Kızkulesi, köşk, fıskiye, cami, top arabası, ay-yıldız gibi resimler yapılırdı. Son gece bir şey yazılmaz, veda kabilinden bir sıra kandil çekilirdi. Tek Parti zamanında, ancak hükümeti öven yazılar yazılabilirdi. Bir mahyaya 5 okka yağ Mahyacılık ince bir sanattı. Usta, mahyayı önceden saraydan gönderilen incilerle yeşil veya kırmızı atlas üzerine yazar, saraya arz eder, tasvip edilirse kareli kâğıda yazıp, modeli hazırlardı. Kandillerin asılacağı yerleri tesbit ederdi. Mahya âdeti yayılınca, ortaya mahyacı esnafı çıkmıştır. Mahyacılık ince bir sanattı. Usta, mahyayı önceden saraydan gönderilen incilerle yeşil veya kırmızı atlas üzerine yazar, saraya arz eder, tasvip edilirse kareli kâğıda yazıp, modeli hazırlardı. Kandillerin asılacağı yerleri tesbit ederdi. Taşıyıcı ipi minareler arasına gerer. Birbirine olan mesafeleri önceden tayin edilen ve bir ucuna makara, diğer ucuna kandil bağlanan düşey ipleri, uzun bir ipe dizerek taşıyıcıya bindirir. Uzun ipin ucunu, diğer minaredeki makaradan geçirip çekerek gerginleştirir. Böyle hareket ettirerek her gece kandilin yağını tazeler. Bir mahyaya 5 okka yağ gider. Sultan Hamid devrinde Nuruosmaniye Câmii müezzini Abdüllatif Efendi bu işin piri idi. Kendine mahsus bu zât, hem pehlivan idi, hem de aşçılıktan anlardı. Pek çok modeli Hocapaşa yangınında yanmıştır. Mısır Hıdîvi İstanbul'a geldiğinde, Emirgân'daki yalısı önünde demirli iki mavnanın direği arasına hoş geldin mahyası kurmuştur. İran Şahı geldiğinde de Vâlide Hanı önünde kurmuş ve pek beğenilmiştir. Sultan Aziz, Avrupa'dan döndüğünde, Harbiye'nin arkasına Beşiktaş Sarayından görülecek şekilde iki direk dikip "padişahım çok yaşa" yazısını germiş; hatta merkez kumandanı "İkinci gece ne kuracaksın?" deyince, "Yüz gece de kursam, Padişahım çok yaşa" cevabını vermiştir. Abdüllatif Efendi, Ramazan'ın 15'inden sonra hareketli mahya da kurardı. Bunun için en müsait Süleymaniye Câmii minareleri arasına üç halat çeker; ortadaki halata Unkapanı Köprüsü ile Azapkapı Câmiini, üst halata araba, alt halata da kayık ve balıklar resmederdi. Mahya bitince, arabayı ip üzerinde harekete getirir ve yavaş yavaş sağ minareye götürüp geri getirirdi. Köprü sabit, ama direkleri hareketli idi. Kayık ve balıklar da hareket ederdi. Latif Efendi öyle ustaydı ki, yaktığı kandiller vaktinden önce sönmezdi. Bu hareketli mahya bitince, minarelerden kandiller uçurtulurdu. Kandil ipi kaç yere bağlandı ise oralara giderdi. Bu iplerden biri minare şerefesine, diğer ucu cami avlusunun şerefeye paralel yerinde 1,5 m. yüksekliğe bağlanırdı. Uçurtmacı denilen vazifeli teravihten sonra uçurtmaya başlar, cemaat avluda birikip seyrederdi. Uçurtmacı kandil ipini bağlı olduğu yere kadar salıverir; seyirciler de kandil kutusunun bir tarafında şeker, kurabiye koyup uçurtmacıya hediye gönderirdi. Bu kandillerde balmumu yanardı. Kutu etrafına çabuk insin diye 5-6 kiloluk kurşun konurdu. Uçurtmacı eli yanmasın diye eldiven giyerdi. Eğer kandiller orta yere konuverilecekse, hepsi birden koyuverin der, herkes uçurur, bir kandil nereye bağlı ise oraya giderdi. Kandildeki ip kumanda edenin elindedir. Çocuklar da bu kandil uçurtmasını taklit eder; komşu penceresine ip gerip, makaralar üzerinde hareketli mumlu fener uçururlardı. Leyletü'l-Mahya Mah, farsça ay demektir. Mahya (mahiye), aylık, aya mahsus demektir. Receb, Şaban ve Ramazan ayına isim zikretmeden Üç Aylar dendiği gibi, mahya da ilk zamanlar Ramazan ayına mahsus olarak kurulduğu için bu adı almıştır. Mahya, Arapçada da ihya etmek manasına gelir. Mübarek gecelere leyletü'l-mahya denirdi. Bununla da alakası olsa gerektir. Okuyucularımızın ve bütün İslâm dünyasının bayramını tebrik ederiz.
Su ile ateş arasında: İzmir yanıyor
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Türklerin ekserisinin yaşadığı Kadifekale ve etekleri, Yahudi mahallesi, Punta istasyonu ve Standard Oil Rafinerisi dışındaki İzmir tamamen yandı. 2.6 milyon metrekarelik bir sahada 25 bin bina yok oldu. Kaçanların geride kalan menkul serveti 3.5 milyon altın kıymetinde idi. Dumlupınar Muharebesi'nin ardından Yunan ordusu bozulmuş, geri çekilmeye başlamıştı. 9 Eylül 1922 Cumartesi günü İzmir düştü. Osmanlı askerleri şehre girdi. Bitkin Yunan askerleri gemilerle şehri terk ediyordu. Rıhtım ana-baba günü idi. Yerli Rumlar akıbetlerinden endişeli, gemilere binmeye çalışıyordu. Ege köylerinden gelen Rum mülteciler de rıhtımı doldurmuştu. 9 Eylül sabahı mültecilerin sayısı 150 bini buldu. 50 bin kadar da asker vardı. Şehir Ermenileri piskoposluğa sığınmıştı. Bir tek şehirdeki Levantenler, yani yüzü aşkın yıldır burada yaşayan yerli İngiliz, Amerikalı, Fransız ve İtalyanlar Mustafa Kemal'in askerlerinin kendilerine iyi muamele edecekleri hususunda konsolosların yardımına güveniyordu. NEDEN İZMİR'İ ALMAK İSTEDİ Kİ? Şehre 50 km mesafedeki Nif (şimdiki Kemalpaşa) kasabasında bekleyen Mustafa Kemal ve arkadaşları, zeytin dalları ile süslenmiş gıcır gıcır beş arabayla 10 Eylül Pazar sabahı şehre girdi. İlk işi Sakallı Nureddin Paşa'yı şehre vâli tayin etmek oldu. Nureddin Paşa herkesin işine gücüne bakmasını söyleyerek halka teminat verdi. Kemal Paşa ertesi günü Kordon'daki Kramer Palas'a yemeğe geldi. Başta kimse kendisini tanımadı. Misafirin hüviyeti anlatılınca hemen servise başlandı. Hatta Paşa'nın personele "Yunan Kralı Konstantin buraya gelip rakı içti mi?" diye sorup, Kralın buraya ayak basmadığı söylenince "Öyleyse neden İzmir'i almak istedi ki" dediği meşhurdur. Aynı gün şehirdeki çeteler Ermenileri tacize, ev ve dükkânlarını yağmaya başladı. Sokaklar cesetle doldu. Makineli tüfek gürültüsü hiç kesilmedi. Kaçamayan Yunan askerleri teslim oldu. Bu arada M. Kemal Paşa BM'e telgraf çekerek "Türk nüfusunun heyecanlı hâlet-i ruhiyesi sebebiyle Ankara hükûmetinin katliâmlardan mesul olmayacağını" bildirdi. Galipler, son on senedir Hıristiyanlardan gördükleri eziyetin intikam zamanının geldiğini düşünüyordu. Yunan işgalini destekleyen ve şehri terk etmeyen Metropolid Hıristomos Nureddin Paşa'ya götürüldü. Paşa da onu Konak Meydanındaki halka linç ettirdi. Türk Dostu olarak tanınan Amerikan yüksek komiseri Amiral Bristol, askerlerine şehirdeki Rum ve Ermenilere yardım edilmemesi talimatını vermişti. Hâlâ yüzbinlerce mülteci rıhtımda feci şartlar altında bekleşiyor; müttefik askerleri de bunlara muhafızlık yapıyordu. "GÂVUR İZMİR", MİLLÎ OLUYOR 12 Eylül Salı günü sabahı Ermeni mahallesinden alevler göklere yükseldi. Akşam üzeri ikinci bir yangın Rum mahallesini sardı. Ertesi günü yangın Kordon'a ulaşmıştı. Şehirde cephane ve petrol binaları birer birer infilak ediyordu. Gökyüzü kıpkırmızıydı. Yanık kokusu her tarafı sarmıştı. Ateş içinde kalan halk rıhtıma hücum etti. Denizden esen imbatın yerini güneydoğu rüzgârı alınca, yangın da batıya yöneldi. Yangın M. Kemal'in Bornova'da kaldığı köşke yaklaşınca, Paşa hemen otomobille ateşlerden panik içinde kaçan halkın arasından geçerek müstakbel kayınpederi Muammer Bey'in Göztepe'deki köşküne nakletti. Yangın ancak 18 Eylülde söndürülebildi. 23 Eylül'de Hisar Câmii arkasında yeni bir yangın çıktı. Türklerin ekserisinin yaşadığı Kadifekale ve etekleri, Yahudi mahallesi, Punta istasyonu ve Standard Oil Rafinerisi dışındaki İzmir tamamen yandı. 2.6 milyon metrekarelik bir sahada 25 bin bina yok oldu. Kaçanların geride kalan menkul serveti 3.5 milyon altın kıymetinde idi. Sigorta şirketleri, yangının harb hâlinde çıktığı gerekçesiyle bu zararları ödemedi. Bu arada çetelerin kontrolünü iyice kaybetmesi ve Levantenlerin yaşadığı Bornova ve Şirinyer'in de ateşe verilmesi üzerine müttefikler vatandaşlarının tahliyesine girişti. Ancak Rum ve Ermeniler için vasıtalar kâfi değildi. İnsanlar su ile ateş arasında kalmıştı. Bazısı denize atlıyor, çoğu bir vasıtaya binemeden boğuluyordu. Gemiler mültecileri yakındaki Yunan adalarına taşıyordu. Tahliye günlerce sürdü. Bunlar arasında o zamanlar 18 yaşında olan geleceğin milyarderi Onassis de vardı. İzmir'in 500 bin kişilik gayrımüslim nüfusunun 320 bini tahliye edildi. Geri kalanları çeşitli şekillerde hayatını kaybetti veya iç kısımlara sürüldü. Böylece "Gâvur İzmir" artık "millî" bir şehirdi. 10 Eylül 1922'de Atatürk'ün İzmir'e girişi... Sen de emir kulusun, ben de! Yangını ordudan evvel şehre giren gözü dönmüş başıbozukların, malları Türklere kalmasın diye Ermeni veya Rumların; müttefiklerin başıbozuklara karşı koymalarını sağlamak üzere Ermenilerin; evlerindeki cephaneleri yok etmek isteyen Ermenilerin; Ermeni ve Rumlardan intikam almak isteyen ve katliâmların izini kaybettirmek üzere Türklerin çıkarttığı hususunda çeşitli görüşler ileri sürüldü. Yangın şehrin geri alınmasından sonra çıkmıştı. Yangını Nureddin Paşa'nın çıkarttığı kanaati de vardır. Nitekim kibir ve sertliğiyle tanınan, müstebit tavırları sebebiyle M. Kemal'in ağır tenkit ettiği Nureddin Paşa her şeyi yapabilecek tıynette idi. Görgü şahitleri sonradan Smyrna Petrol Şirketi varillerinin askerler tarafından buraya getirildiğini, her birini iki askerin koruduğu varillerin 200 m arayla yerleştirildiğini; bilahare çatılara ve duvarlara benzin serpildiğini, sonra da uçlarında bez bağlı uzun sopaların tenekeye daldırılıp evlere atıldığını söylemiştir. İzmir itfaiyecileri sonradan mahkemede buna dair şahitlik yapmış, hatta bir itfaiyeci, askerin birine "Biz söndürüyoruz, siz yakıyorsunuz" dediğinde, "Sen de emir kulusun, ben de" cevabını aldığını anlatmıştı. Bir devrin sonu Şehre girmeden "Bu şehre bir şey olsaydı çok üzülürdüm" diyen M. Kemal'in, yangını seyrederken yanındaki genç subaylara: "Çocuklar, bu manzaraya iyice bakın! Bu alevler bir devrin sona erip yeni bir devrin başladığını gösteren bir yangındır. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yüzyılındaki bütün günahları şu ateşle temizlenirken yeni Türk Devleti'nin kuruluşu ve Türk milletinin yükselişi de cihana ilan ediliyor" dediği rivayet olunur. Ecnebi müfettişlerin vesika ve görgü şahitlerine dayanarak verdikleri ve şehri Türklerin yaktığına dair raporları Amiral Bristol nazara almadı. İngiltere açtığı tahkikat neticesinde hâdiseyi mahkemeye taşıdı. Müttefiklerin Fransız kumandanı Amiral Dumesnil M. Kemal Paşa'ya "Çokları yangını Türklerin çıkarttığına inanıyor. Bunu tekzip etseniz" deyince, yalnızca "Evet, bu yangın nahoş bir hâdise" cevabını aldı. Sulh müzâkerelerinde işin üzerine gidilmedi ve mesele kapandı. Ama Anadolu'nun en zengin ve güzel şehirlerinden İzmir, eski ihtişamını kaybetti.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1892 yılında İstanbul'da Aşiret-i Mekteb-i Hümayunu adında enteresan bir mektep kuruldu. Adından da anlaşılacağı üzere aşiret çocuklarının tahsil ve terbiye göreceği mektebin kuruluş maksadı politikti. Arap aşiretlerini ecnebi tahriklerinden uzak tutmak ve İstanbul'a bağlı tutmak hedefleniyordu. Aşiret ileri gelenlerinin çocukları bu mektepte evvelemirde Türkçe öğrenecek, İstanbul kültür ve terbiyesi ile İslâmlık ve Osmanlılık şuuru içinde yoğrulacaktır. Memleketlerine döndüklerinde, emperyalistlere aldanmadan, millet menfaatine çalışacaklardır. Ama mektebin tek kuruluş sebebi bu değildir. Sultan II. Mahmud zamanına kadar kendilerine has bir muhtariyetle idare olunmuş bu mıntıkalarda, merkezî idare tam olarak kurulamamıştı. Bazen lokal, bazen İran, Rus veya İngiliz tahrikli isyanlar çıkmış; aşiretler eski siyasî güçlerini elde etmek üzere ayaklandı. Hele 93 Harbi denilen 1877 Osmanlı-Rus Harbi'nin ardından kontrolden çıkan aşiretler üzerindeki dağınık devlet otoritesini, Sultan Hamid tekrar merkezî bir hâle sokmak istedi. HALKIN DİLİNİ KONUŞAN MEMURLAR Aşiret Mekteb-i Hümâyunu, 5 Temmuz 1892 tarihli bir ferman ile kuruldu. Maarif Nezâreti'ne vazife verildi. Vilâyetlere de talebe gönderilmesi için tamimde bulunuldu. Bir de nizamname (iç tüzük) hazırlandı. Talebe olarak alınacak çocukların cismen ve zihnen kabiliyetli ve muteber ailelere mensup olması, ayrıca 12 ile 16 yaş arasından seçilmesi şart koşuldu. Mektebi bitiren çocuklar, memleketlerine dönüşte muallim, memur ve zâbit olarak vazifelendirilecekti. Böylece mahalli dil ve kültüre vakıf memurlar istihdam edilerek, halkın kalbi kazanılacaktı. Mektep saraya bağlıdır, halka açık değildir. Önce Arap aşiretlerinden çocuk alındı. 1898'de Kürt ve 1902'de Arnavutlara teşmil edildi. Mektebe Akaretler'de bir bina tahsis edildi. Teberrüken 1892'nin Mevlid Kandili günü faaliyet başladı. İki sene hazırlık ve talebe temini ile geçti. Nihayet 1 Eylül 1896 tarihinde Esma Sultan'ın Kabataş'taki sarayında tedrisata başladı. YEMEK BOYKOTU MEKTEBİ BİTİRDİ İlk sene 50 talebelik mevcut, sonraki senelerde 250'ye kadar çıktı. Cava gibi İslâm memleketlerinden bile talebeler geldi. O zamanın parasıyla her talebeye 4 lira masraf ediliyor, ayrıca ayda 30 kuruş da harçlık veriliyordu. Talebe, iki yılda bir de sılaya gönderiliyordu. Mektebin iki yıllık tedrisat programı, daha sonra beş yıla çıkarıldı. Kur'an-ı kerim, fıkıh, ilmihal gibi din bilgileri yanında; hesap, geometri, sağlık, ayrıca Fransızca, Türkçe, coğrafya, tarih, edebiyat ve askerî dersler okutuluyordu. Mektep, rüşdiye ile idadi arasındaydı. Daha sonra alınan bir kararla mektebi bitirenler, Mülkiye Mektebi'ne alınır; bir sene burada hususi bir sınıfta okuduktan sonra mülkiye kaymakamı olarak Arabistan'a gönderilir; burada vilâyet stajı gördükten sonra vazifesine tayin olunurdu. Mamafih bazı kabile şeyhleri çocuklarını İstanbul'a göndermek istemediği için, yerine rastgele çocuklar yollamış; bunlar da tahsil görüp güzelce giyinerek memleketlerine döndüklerinde, sosyal mevkilerinin aşağı oluşu sebebiyle itibar görmemiş, böylece buralarda mektepten beklenen fayda elde edilememiştir. Nazu niyaza alışmış talebenin 1907 Şubat sonunda bir gün yemeği beğenmedikleri gerekçesiyle boykot yapması, mektebin sonunu getirdi. Zamanın siyasî ve sosyal hassasiyetleri de nazara alınarak talebe memleketlerine gönderildi. Mektebin binası Kabataş Lisesi'ne devrolundu. Cehaleti yok etmek maariften geçer Daha Sultan Aziz zamanında, 1864 tarihinde Silahşoran-ı Hassa adıyla padişahın hususi muhafız alayına aşiret ileri gelenlerinin çocuklarından gençler alınmıştı. Bu gençleri seçmek üzere her sene Arabistan ve Rumeli'ye heyetler gönderilirdi. Gereken talimi gören gençler mülâzım (teğmen) rütbesiyle vazifeye başlardı. O devirde bütün imparatorluklarda buna benzer bir tatbikat vardır. Avusturya'da Macar asil gençleri imparatorun hassa alayında vazife yapardı. Silahşoran-ı Hassa 93 Harbi'ne kadar varlığını sürdürdü. Sultan Hamid zamanında 1886 senesinde Hicaz, Yemen ve Trablusgarp'tan 48 genç getirilip Harbiye Mektebi'ne kaydolundu. Üç sene okuyup zâbit olarak memleketlerine gönderildi. Genç zâbitler, dönmeden evvel teşekkür için Cuma Selâmlığında padişahın huzuruna kabul olunmuş, iltifat görmüşlerdi. Sultan Hamid'i Arap gençlerini Harbiye yerinde hususi bir mektepte okutmaya ve bu maksatla aşiret mektebi kurmaya sevk eden sebeplerden birisi de bu projenin muvaffakiyeti olsa gerektir. Nitekim bu hususta bir rapor hazırlanmasını fahrî yâveri ferik Osman Nuri Paşa'dan istedi. Osman Nuri Paşa, hazırladığı raporu padişaha takdim etti. Lâyihanın hülâsası şöyledir: "Osmanlı Devleti içerisindeki Arap aşiretlerini hükümetten yani saltanat ve hilâfetten soğutmak için çeşitli propagandalar yapılmaktadır. Aşiretlerde hüküm süren cehalet yüzünden bu kötü propaganda tesirini göstermektedir. Bu tehlikeyi önlemek için cehaleti yok etmek gerekir. Bunun yolu da maariften geçmektedir. O halde aşiret ahalisi evlâdının talim ve terbiyesine mahsus mektepler açmak lâzımdır. Fakat şimdilik bu mekteplere esas olmak üzere İstanbul'da Aşiret Mektebi namıyla bir mektep tesisi düşünülmüştür."
Libya çöllerinde bir Osmanlı Şehzadesi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Fuad Efendi, Mehmed Salâhaddin Efendi'nin küçük oğludur. Dedesi Sultan V. Murad ve babası ile beraber Çırağan Sarayı'nda yaşadı. Libya'da Yüzbaşı Mustafa Kemal ile tanıştı. Dönüşünde Harbiye Mektebi'ni bitirdi. Berlin askerî akademisinden mezun oldu. Harb patlayınca memlekete çağrıldı. Gelirken bindiği denizaltı İngiliz denizaltılarınca vuruldu. Şehzade, başından yaralandı. Adriyatik sahilindeki bir Avusturya askerî hastanesinde ameliyat edildi. İyileşince Süveyş'e gitti. Başındaki yara açılınca tedavi için Haleb'e geldi. Burada Binbaşı Mustafa Kemal Bey ile tekrar karşılaştı. Çanakkale cephesinde tekrar yaralandı. İTALYANLARA ESİR OLMAKTANSA... Tekrar Libya'ya gidip harbi sürdürdü. 300-500 arası Osmanlı zâbit ve neferi ile 15.000-30.000 arasında Libyalı gönüllüden müteşekkil bir ordunun kumandanı idi. Libya'daki Osmanlı ordusu, 60.000 kişilik teçhizatlı İtalyan ordusuna dayanamadı. Bingazi kanadı 1917 Nisan'ında teslim oldu. Fuad Efendi, Mondros Mütârekesi ile silah bırakması istendiği halde dinlemeyip Misrâta şehrindeki karargâhında birkaç ay mukavemete devam etti. İstanbul'da Pera Palas'ta görüştüğü Mustafa Kemal Paşa, Trablusgarb'a gidince istiklâlini ilân edip, Harbiye Nezâreti'nin verdiği emirleri dinlememe tavsiyesinde bulunmuştu. Ancak kendilerine erzak ve cephane temin eden Alman denizaltları mütâreke sebebiyle denize çıkamayınca çok müşkül vaziyette kaldı. İtalyanların eline düşüp vatan hâini ithamıyla kurşuna dizilmektense, Tunus'taki Fransızlara teslim olmayı tercih etti. Önce yanındaki gönüllüleri dağıttı. Sonra yanındaki Osmanlı kuvvetiyle beraber İtalyan menzilinden develerle uzaklaşarak güneydeki çöle daldı. Bilahare batıya doğru yoluna devam etti. Bir yandan da dizanteriden muztarip idi. Tunus hududuna gelindiğinde Fransızlara teslim olmak istediğini söyledi ve İtalyanlara verilmemeyi şart koştu. Fransızlar bunu kabul etti; ama 24 saat geçmeden kendisini yanındakilerle beraber İtalyanlara teslim etti. İtalyanlar, esirleri Trablus'a sevk ederek Alman askerlerinin bulunduğu esir kamplarına dağıttı. Kurşuna dizmekten çekindikleri şehzadeyi askerî nakliye gemisiyle Napoli'ye gönderdiler. Önce açıkta bir gemide, ardından da Napoli'de bir evde 8 ay ikamete tâbi tutuldu. 1919 sonlarında serbest bırakılarak İstanbul'a döndü. İstanbul merkez kumandanı oldu. 1920'de Abbas Halim Paşa'nın kızı Kerime Hanımefendi ile evlendi. Çırağan'daki düğününe, mütâreke sıralarında aylarca sarayında misafir ettiği İsmet İnönü de iştirak etmişti. Mustafa Kemal yalnızca yaşça büyük birkaç şehzadenin sürülmesini istediği halde, hanedanın kadın erkek bütün ferdlerinin sürülmesinde ısrarcı olan zamanın başvekili İsmet İnönü'nün, hanedana karşı bu kadar nefret duymasına, bugünlerden kalma bir aşağılık kompleksinin sebep olduğu söylenir. Fuad Efendi, iki devre Fenerbahçe Kulübü reisliği yaptı. İstisna yapamadığıma esef ederim! Hanedan sürgün edildiğinde Karlsbad kaplıcalarında tedavi görüyordu. Mustafa Kemal Paşa'dan askerî kurye vasıtasıyla bir mektup aldı. "Çok esef ederim. Anavatan dışında kalışınız için istisna yapamadım. Kanun umumî idi" diyordu. Bunun üzerine Şehzade, sefir vasıtasıyla "Eğer Mustafa Kemal Paşa isterse Anadolu'ya gelirim" şeklinde mesaj gönderdi ise de netice çıkmadı. Fransa'da yaşadı. Zevcesinden ayrıldı. Kızkardeşi Âdile Sultan'ın kızı Nilüfer Hanımsultan ile Mısırlı Emîr Yusuf Kemal kendisine para gönderirdi. Alman Mareşali Rommel, Libya harekâtında şehzadenin harekâtını tedkik ve çöl muharebe usulünü taklid etti. Bu sırada Fuad Efendi İskenderiye'de idi. II. Cihan Harbi'nde İngilizler albay rütbesiyle ve tam salâhiyetle Almanlara karşı Libya'da komando muharebesi teklif etti. Çünki şehzade Libya'da hâlâ çok popüler ve halk da kendisine bağlı idi. Ancak eski silah arkadaşlarıyla dövüşmek istemediği için reddetti. Harb sırasında şahsî dostluk kurduğu General De Gaulle, kendisine diplomatik pasaport verdi. Resmî veya gayrı resmî sıfatla seyahatlerde bulundu. Ağabeyi Nihad Efendi'nin vefatı üzerine 1954 senesinde hanedan reisi oldu. Saltanat devam etseydi, 39. padişah olacaktı. 1973 senesinde Nice'de vefat etti. Paris'te Bobigny Müslüman kabristanına defnolundu. Üniformasının göğsünü dolduran çok sayıda nişan ve madalyadan başka Legion d'Honneur nişanı hâmili idi. "Madalyalar karın doyurmuyor" diye latife ederdi. Şehzadeliğinde güzel ata biner; üstü açık Mercedes otomobiliyle gezer; güzel giyinirdi. Yakışıklı, popüler ve sevilen bir şehzade idi. Bulunduğu mevkiyi hakkıyla doldururdu. Aşırı cömertliği sebebiyle sürgünde çok maddî sıkıntı çekmiş; borcunu ödeyemediği için kaldığı otellerden kovulduğu olmuştur. Osman Fuad Efendi, babası ve ağabeyi ile beraber. "Revâ mıdır bize görülen?.." Vefatından 3 sene evvel Paris'te içinde bir yatak, çinisi çatlamış bir lavabo ile iki iskemleden başka eşyası olmayan otel odasında kendisiyle röportaja gelen Hürriyet muhabiri Doğan Uluç'a hanedanın sürgünde yaşadıklarını çok güzel hülâsa eden iç burkucu beyanları olmuştur: "Bu hâle düşeceğimiz kimin aklına gelirdi evlâdım? İstanbul merkez kumandanı, Trablusgarb'da Osmanlı ordusu kumandanı Ferik Prens Osman Fuad'ın bir gün gelip Paris'te üçüncü sınıf bir otelden kovulacağı... Ne idik, ne olduk! Atalarımızın kılıç salladığı, hüküm sürdüğü, tatlı-acı hatıralarımızla dolu topraklara ayak basamıyoruz artık. Revâ mıdır bize görülen? Çok yazık oluyor anavatan dışında, çeşitli ülkelerde sığıntı mülteci hayatı yaşayan Osmanlılara... Kimi sefalete dayanamayıp intihar ediyor; kimisi Türkiye, Türkiye diye sayıklayarak son nefesini veriyor. Dışarıda doğan çocuklar ise yabancı mekteplerde Türkçe'yi öğrenemeden, tarihimizi, dinimizi tanıyamadan bir ecnebi gibi yetişiyor. Çok zâlim bir son oldu bizim için bu. Tarih sayfaları bir zamanlar bir Osmanlı ailesi vardı diye bahsedecek hanedanın en son kalıntıları da göçtükten sonra... Sizden ricam ben göçüp gittikten sonra, bir resmimi gazetenize basın. Altına da sadece Osman Fuad yazın. Belki hatırlayan bulunur." Nitekim şehzade, sürgün kararının kaldırıldığını göremeden vefat etti.
Müslümanlar Anayasacılık tarihinde önde
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Magna Carta Libertatum (Büyük Hürriyet Fermanı), İngiltere'de 1215 senesinde kral ile asiller arasında yapılan bir anlaşmanın neticesinde ortaya çıktı. Bununla kral, muhakemesiz ceza verilmeyeceğini ve asillerin tasvibini almadan vergi koymayacağını deklare ediyor; asiller de sadakat sözü veriyordu. Dünyanın en eski anayasası kabul edilir ve bugün de yürürlüktedir. Halbuki bundan asırlar önce, Hazret-i Peygamber'in Medineliler ile yaptığı anlaşma, dünyanın en eski yazılı demokratik anayasasıdır. Gerçi Aristo'nun Atina'nın son zamanlarında yazdığı Atina Anayasası diye bir kitabı vardır ama bu bir tarih kitabıdır. Hindistan, Çin gibi antik devletlerde idarecilere nasihat vermek üzere yazılmış kitaplar da anayasa sayılamaz. HAKKI VEREN ALABİLİR Modern anayasalarda, devletin şekli ve idare usulleri ile temel hak ve hürriyetler vazgeçilmez unsurlar olarak yer alır. Bu manada bir anayasa, İslâm tarihinde bahis mevzuu değildir. Çünki İslâm hukuku, devletin şeklini ve idare usullerinin düzenlenmesini zaman ve zeminin ihtiyaçlarına havale etmiştir. Temel hak ve hürriyetler de bizzat Kur'an ve Sünnet'te teminat altına alınmıştır. Bunların, Allah tarafından insanlara verildiği kabul edilir. Hiçbir makam veya kişi bunları bahşetmeye salâhiyetli değildir. Temel hak ve hürriyetler, eğer beşerî düzenlemelere mevzu olsaydı, istenildiğinde de kısıtlanması, hatta kaldırılması mümkün olurdu. Çünki bir hakkı tanıyan, o hakkı geri almaya da ehildir. Bu sebeple İslâm hukuku bunları beşerî tasarruflara bırakmamış; bizzat düzenlemiştir. Bunun dışında İslâm hukukunun bütün hükümleri haddizatında birer anayasa esasıdır. Yönetenler, bu esaslara aykırı hareket edemezler. İslâm hukuku, yazılı anayasa esasını benimsememiş ve devlet idaresinde yaygın geleneklere değer atfetmiştir. İngiltere'de de böyledir. İngiltere'nin yazılı bir anayasası yoktur. Ancak rejim asırlardır en ufak bir kriz yaşamadan sürmektedir. Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve İsrail'de de yazılı anayasa bulunmaz. Marifet anayasada değil, sistemin sağlamlığındadır. Eski Medine'den bir görüntü... Biz Medine halkı! Hazret-i Peygamber'in Medine'ye hicretinden sonra buradaki gayrimüslim Araplarla ve Yahudilerle yapmış olduğu 47 maddelik anlaşma, Medine Anayasası diye anılır. Medineli Müslümanlar hac için Mekke'ye geldiklerinde Akabe'de Hazret-i Peygamber ile görüşmüş, burada kendisine biat ederek Medine'ye çağırmışlardı. O tarihte Medine'de Müslümanlar, müşrikler ve Arapça konuşan Yahudiler bir arada yaşamaktaydı. Hıristiyan ve başka din mensubu yoktu. Araplarla Yahudiler arasında çok eskiye dayanan bir husumet olduğu gibi, Araplar arasında da kabilecilikten kaynaklanan düşmanlıklar vardı. Hazret-i Peygamber'in gelişi ile bu ihtilaflar tatlıya bağlandı. Tarihin en büyük devletlerinden birisinin temeli atılmış oldu. Anayasa, Bedir Harbi'nden az evvel Enes isminde bir zâtın evinde hazırlandı. İbni İshak, İbni Hişam, Ebu Ubeyd gibi ilk devir tarihçileri anayasa metnini veriyorlar. Bu esnada Medine'de banliyöleriyle takriben on bin kişilik bir nüfus vardı. Bunun bin beşyüzü Müslüman idi. Hicret esnasında Medine şehir devleti değildi. Kabile hayatı yaşanıyordu. Hazrecliler, aralarından Abdullah bin Übeyy'i hükümdar seçmiş ve şehre kabul etmek üzereydi. Bu şahıs, hicreti hükümdarlığına engel gördüğü için Hazret-i Peygamber ve Müslümanlara düşman oldu. Halkının reaksiyonunu çekmemek için Müslüman göründü. İlk yıllarda kendilerinden çok söz ettiren münafıkların da reisi oldu. Bu anayasa ile Medine halkının hukukî statüsü düzenlendi. En mühimi Hazret-i Peygamber'in bu yeni kurulan ve üç unsurdan meydana gelen devletin reisi olduğu ilan edildi. Her unsur, O'nu hâkim tanıdı. Merkezî bir idare kuruldu. Bütün unsurlardan müşterek bir ordu oluşturuldu. Suç işlendiğinde tatbik edilecek kısas ve diyet cezaları tayin edildi. Hükümetin hak ve vazifeleri sayıldı. Böylece İslâmiyette keyfî bir idarenin kabul edilmediği gösterilmiş oldu. Kureyşliler müşterek düşmandır ve bunlara yardım edilmeyecektir. Anayasa yapıldıktan hemen sonra, Medine halkı vadilerde dağınık şekilde yaşadığından, yeni kurulan devletin sınırları bizzat Hazret-i Peygamber tarafından belirlendi. Hazret-i Peygamber, şehrin o zamanki ismi olan Yesrib'i, fesat manasına geldiği için değiştirdi; el-Medinetü'l-Münevvere (Aydınlık şehir) adını verdi. Kısa ömürlü, uzun tesirli bir anayasa Tarihî ve siyasî şartların çok çabuk değişmesi sebebiyle kısa bir müddet yürürlükte kalmıştır. Anayasayı ilk ihlal eden Beni Kaynuka Yahudileri oldu. Münafıkların reisi Abdullah bin Übey ile gizlice anlaşarak Müslümanlara komplo kuran bu kabileyi Hazret-i Peygamber Medine'den sürdü. Sonra Beni Nadîr, ardından da Hendek Harbi'nde düşmana yardımcı olarak Beni Kureyza hıyanet etti. Böylece Medine'nin Yahudi vatandaşı kalmadı. Arap müşrikleri de zaten Müslüman olmuştu. Bununla beraber, dünya anayasa hukuku tarihinde bilinen ilk yazılı anayasa olmak itibariyle müstesna bir yer tutar. Ayrıca din veya ırka değil, halka dayanan anayasaların ilk örneğidir. Daha Ortaçağ'da üniversel prensipleri dile getirdiği için, zamanımız anayasalarının çoğundan daha ileri seviyededir. Nitekim 1, 2 ve 25. maddesinde şöyle geçer: "Bu anayasayı hazırlayanlar, sair insanlardan ayrı bir ümmet (halk topluluğu) teşkil eder. Ancak Yahudilerin dinleri kendilerine, Müslümanların dinleri de kendilerinedir." Halkın anayasanın hazırlanmasına bizzat katılması, vatandaşlık fikir ve anlayışının temelidir. Osmanlılar da bu sistemi örnek almıştır.
Anayasa tecrübemiz 200 yıldan fazla
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1876'da Balkan isyanları sebebiyle zor durumdaki Osmanlı hükûmeti ile Rusya arasında savaş rüzgârları esiyordu. Avrupa devletlerini teskin etmek için anayasa ilanını şart gören Midhat Paşa ve arkadaşları darbe ile Sultan Aziz'i tahttan indirip yerine Sultan V. Murad'ı geçirdiler. Ancak yeni padişah anayasa ve meşrutiyete yanaşmayınca, yerine anayasa sözü veren Şehzade Abdülhamid Efendi çıkarıldı. O da derhal anayasa hazırlamak üzere bir encümen kurdu. Namık Kemal'in de bulunduğu encümende üçü Hıristiyan 16 bürokrat, 10 ulema ve 2 de paşa vardı. Mütercim Rüşdü, Tunuslu Hayreddin ve Ahmed Cevdet Paşa, Avrupa siyasî müesseselerinin taklidine karşı çıktı. Adliye Nazırı Cevdet Paşa, encümende, "En mükemmel devlet şekli İslâmiyettedir. Çünki menşei ilahîdir. Halbuki anayasalar beşerî oldukları için değişmeye müsaittir. Farklı inançtaki milletlerin, bu inançlarına dayalı müesseselerini iktibas etmek doğru değildir" mealinde bir konuşma yaptı. Hatta son toplantıda "Artık başta akıllı bir padişah vardır; o halde Ka- nun-ı Esasî ilânına lüzum kalmamıştır" dediyse de, Midhat Paşa ağır bastı. ÇOCUK OYUNCAĞI Bu arada Meclis-i Mebusan toplandı. Herkes bir anayasa projesi hazırlıyordu. Ancak encümenin kabul ettiği proje, kabine toplantısında görüşülüp 119 maddeye indirilerek kabul edildi. Kanun-ı Esasî, Avrupalı murahhasların Balkan meselesi sebebiyle İstanbul'da toplandığı sırada ilan edildi. Fakat konferansa katılan devletler buna hiç değer vermedi. "Çocuk oyuncağı" dediler. Padişah, Midhat Paşa'yı meşrutiyeti tam manasıyla bilmeyip, hiçbir devletin anayasasını tetkik etmemiş olmakla itham eder. Zannedilenin aksine ıslahatçı bir kişiliğe sahip padişah, muhtemelen ülke idaresinin bu buhranlı devrinde, mesuliyeti başkalarıyla paylaşabileceği bir rejim tarzı istemiş; ancak hâdiseler buna elvermemiştir. Kanun-i Esasî, 1831 Belçika ve 1850 Prusya anayasalarından mülhemdir. Ancak Belçika'nın aksine Prusya'daki kuvvetler birliği prensibi alınmıştır. Padişahın otoritesi aynen korunarak mevcut düzen tescillendi. Padişah eskisinden farklı olarak sistemin dışındadır. Böylece eski Türklerdeki hakan statüsü ile Osmanlıların sultanı ve müminlerin halifesi sıfatlarını uhdesinde birleştiren padişaha, bir de Avrupa hükümdarı imajı eklenmişti. Mamafih, değişen fazla bir şey olmadığı içindir ki, Kanun-ı Esasî'nin ne ilânı, ne de kısa bir zaman sonra da tatili halk arasında hiçbir reaksiyon doğurmamıştır. Şu var ki, halkın daha geniş bir kitlesi siyasetle meşgul olmaya başlamış; 1908 Meşrutiyeti böylece ortaya çıkmıştır. Rumi takvimle 1293 senesine denk geldiği için 93 Harbi denilen 1877 Osmanlı-Rus Harbi mağlûbiyetinin ardından, 1878 senesinde Sultan Hamid, harbden mesul gördüğü meclisi feshederek seçimleri askıya aldı. Devleti 30 sene fiilen saraydan idare etti. Bu zaman zarfında Kanun-ı Esasî yürürlükten kaldırılmadı. Meclis dışındaki devlet müesseseleri, Kanun-ı Esasî'ye göre çalıştı. Salnâmelerin (devlet yıllıklarının) başında her sene yer almaya devam etti. Kanun-ı Esasî'nin esas gayesi, devlet idaresinde Tanzimat Fermanı'yla başlayan bürokrat hâkimiyetini resmîleştirmekti. Ancak iki sene geçmeden, padişah bu gayeyi akim bıraktı. Dedesi Sultan Mahmud gibi, siyasî otoriteyi sarayda toplamaya muvaffak oldu. EN UZUN ÖMÜRLÜ ANAYASA 1908 senesinde seçimler yapılarak yeni bir meclis teşkil edildi. Ertesi sene Kanun-ı Esasî'de mühim değişiklikler yapıldı. Salâhiyetleri kırpılan padişah, günümüz Avrupa kralları gibi sembolik mevkiye geldi. II. Meşrutiyet denilen bu taçlı demokrasi devri, kısa bir müddet sonra İttihatçıların diktatörlüğüne yol açtı. 1918'de eski duruma dönüldüyse de, uzun sürmedi. Anadolu hükûmeti, 1921 tarihinde Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nu hazırladı ise de, burada bulunmayan hususlar için Kanun-ı Esasî'nin tatbiki öngörüldü. 1924 cumhuriyet anayasası ile Kanun-ı Esasî bütünüyle kalktı. Böylece 48 yıllık ömrüyle tarihimizin en uzun anayasası oldu. Anayasaya bir adım: Sened-i İttifak Osmanlı Devleti'nin en eski anayasası Sultan Fatih'in meşhur teşkilât kanunnamesidir. Ama modern anayasalar temel hak ve hürriyetlerin de yer aldığı metinler olduğu için, tarihçiler, Sultan II. Mahmud ile taşrada güç kazanarak adeta birer derebeyi hâline gelen âyân arasında 1808'de imzalanan Sened-i İttifak'ı, ilk modern anayasa metni olarak görür. Hassas bir zamanda tahta geçen Sultan II. Mahmud, tahtını sağlama almak istemiştir. Karşılığında birtakım teminatlar verilmiş; onların hayatları, malları ve mülkleri üzerinde keyfî fiillerde bulunulamayacağı hususu yazıya bağlanmıştır. İngiltere'de 1215 tarihli Magna Carta'ya çok benzer. Aldığı dersi üstadına tatbik etti Kanun-i Esasî'nin padişaha asayişi bozan kimseleri sürgüne göndermek salâhiyeti tanıyan meşhur 113. madde itiraza sebep oldu. Padişah bunun Tanzimat'a aykırı olduğunu söyledi ise de, Midhat Paşa ısrar etti. Sadrazamlığı sırasında da, içlerinde 2 kazasker ile 1 paşa olmak üzere 20 kişiyi muhakemesiz sürgüne göndertti. Mamafih sonradan kendisi de bu tuzağa düştü. Mahmud Celâleddin Paşa der ki: "Padişah aldığı dersi, evvela üstadı hakkında kemal-i maharetle tatbik etti." Bürokrat hâkimiyeti devri: Tanzimat Mısır Vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın isyanı üzerine İngiltere, bu meselenin halline yardım etme karşılığında gayrimüslim teb'anın statüsünde değişiklikler yapılmasını istedi. 1839'da tahta çıkan genç padişah Sultan Abdülmecid'e İngiliz sempatizanı Reşid Paşa'yı sadrazam yapmasını telkin etti. Nihayet Reşid Paşa'nın hazırladığı bir Tanzimat Fermanı, Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu adıyla ilan edildi. Teb'anın tümü için mevcut hak ve hürriyetler yazılı teminat altına sokuldu. Tanzimat Fermanı'nın en mühim yanı, şer'î hukukun tanıdığı siyaseten cezalandırma hakkından padişahın vazgeçmesidir. Böylece bürokrat hâkimiyeti devri başlamıştır. Bu bakımdan bir anayasadır.
ZAVALLI İstanbul'a küskünlüğünüz neden?"
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Cihan Harbi mağlubiyetinin ardından halk mukavemetini teşkilatlandırmak ve böylece hükümetin elini güçlendirmek için Anadolu'ya gönderilen Mustafa Kemal Paşa, 1919 sonunda Ankara'ya geldi. Ankara o zamanlar eski ve güzel bir vilâyet merkezi olmakla beraber, yakın zamanda geçirdiği yangın ve sâri hastalık gibi âfetler sebebiyle harab vaziyette idi. Ancak mühim bir avantajı vardı: Demiryolu. GELECEK BAYRAM NAMAZI AYASOFYA'DA İstanbul'daki meclisin İngilizlerce dağıtılması üzerine, son Osmanlı meclisinin burada toplanması kararlaştırıldı. Meclisin açılış günü en yaşlı aza sıfatıyla reislik eden Sinop Mebusu Şerif Bey konuşmasında "Meclisin gayesi, padişah-halifenin ecnebi kayıtlardan kurtulması ve ebedî payitaht İstanbul'un işgalden kurtarılmasıdır" dedi. Ankara'daki ilk bayram namazını Hacı Bayram Câmii'nde kıldıktan sonra mebuslar birbirleriyle bayramlaşırken, gözyaşları içindeki Tunalı Hilmi Bey'in "Gelecek bayram namazını Ayasofya'da kılacağız Paşam" sözlerine, M. Kemal Paşa "Elbette... Şüphesiz... Yalnız ağlamamak şartıyle..." diye cevap vermişti. 40 bin nüfuslu şehrin 15 kadar taş binadan başka bütün binaları, hatta Hacı Bayram Câmii bile kerpiçtendi. Ne kalacak otel, ne yemek yenecek lokanta, ne de binecek otomobil vardı. Mebuslar heybeleri, çantaları ile ortada kaldığı için şehrin en elverişli binası olan Dârülmuallimin'de (Muallim Mektebi) kalıyordu. Fayton ve merkeple langur lungur meclise gelmeyi göze alanlar Etlik, Keçiören'deki bağ evlerinde otururdu. Memurların çoğunun makam eşeği vardı. M. Kemal Paşa, şehre 20 km mesafede eski İttihat ve Terakki Lokali olan ziraat mektebine yerleşmişti. Yunanlıların Ankara'ya yaklaşması üzerine, meclisin Kayseri'ye taşınması gündeme geldi ise de, rivayete göre yeni şehirde iyi-kötü bir düzen kuran mebus hanımlarının muhalefeti sayesinde vazgeçildi. MİKROPLAR TAMAMEN TEMİZLENMEDİKÇE Zafer kazanıldıktan sonra 6 Ekim 1923'te İstanbul'un tahliyesi merasimine katılmak üzere Ankara hükümeti bir heyet gönderdi. Heyeti Haydarpaşa'da karşılayan olmadı. Hâdise Ankara'da patırtı koparttı. Zaten İstanbul'a karşı öteden beri bir husumet inkişaf etmişti. Bunun başlıca sebebi İstanbul gazetelerinin Anadolu hareketini bir macera olarak görmesiydi. M. Kemal Paşa, "Böyle heyetleri karşılamak için hususi kanun mu var?" diyerek galeyanı yatıştırmaya çalıştıysa da muvaffak olamadı. Malatya mebusu İsmet Paşa, 10 Ekim'de Ankara'nın başşehir yapılması için kanun teklifi verdi. Bu bir anayasa değişikliği manasına geldiği için anayasa komisyonuna havale edildi. Komisyon da bir rapor hazırlayarak, bunun ileride yapılacak anayasada nazara alınmasına karar verdi. Rapor meclise gelince meşhur muhalif Gümüşhane mebusu Zeki Bey "İstanbul'a bu küskünlüğünüz niye?" diye başlayan bir konuşma yaptı ise de meclisin galeyanını yatıştıramadı. Gelibolu mebusu Celal Nuri Bey Anadolu'nun ortasında yer aldığı için, düşman istilası olursa, mahfuz kalır gibi gerekçeler gösterdi. Eski hocalardan Aksaray mebusu Besim Atalay ise, "Mikroplardan tamamen temizlenmedikçe İstanbul'a gidilmeyeceğini" söyledi. İki sene önce ağlayarak Ayasofya'da bayram namazı kılmayı hayal eden Tunalı Hilmi de teklifin müdafilerindendi. Eski Meclis binası... HİZAYA SOKULAN İSTANBUL BASINI Neticede anayasa komisyonunun raporu 13 Ekim 1923'te oylanarak ekseriyetle kabul edildi. Yalnız kabul edilen sadece rapor olduğundan, bir usul hatası doğdu. Ankara'nın başşehir oluşu, mevzuata aykırı bir şekilde kabul edildi. Üstelik anayasa değişikliklerinde aranan vasıflı çoğunluk da yoktu. Ancak saltanatın kaldırılması ve cumhuriyetin ilanı da vasıfsız çoğunlukla olmuştur. İhtilâllerde işlerin böyle yürümesi normaldir. Böylece yüz sene evvel yaşamış Bitlisli Müştak Baba'nın Ankara'nın başşehir olacağına dair keşfi de gerçekleşmiş oluyordu. Hâdiseyi İstanbullular hayal kırıklığı, İslâm dünyası ise şaşkınlıkla karşıladı. Ankara'nın başşehir olmasının esas sebebi, İstanbul'un muhalif tavrı ve Anadolu'nun bundan çekinmesinden ziyade, Lozan Anlaşması ile İstanbul'un milletlerarası bir idarenin eline verilmesidir. İki şehrin birbirine soğukluğu bir müddet devam etti. İstanbul gazeteleri Ankara'yı küçümsemeye devam etti. 1925'te Şeyh Said hâdisesi vesilesiyle çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu ile bu gazeteciler tevkif edilerek hizaya getirildi. İstanbul basını susturuldu. Buradaki çok sayıda gazeteden sadece hükümetle uyumlu iki tanesi bırakıldı. Bundan sonra iki şehir arasındaki münasebetler düzeldi. Reisicumhur M. Kemal Paşa bile gitmeye çekindiği bu şehre, ilk defa 1927 senesinde gitme imkânı buldu ve bir daha da merasimler haricinde ayrılmadı. Sosyal hayattan mahrum mütevazı Ankara'ya, gençliğini geçirdiği canlı ve eğlenceli İstanbul'u, Çankaya'daki basit bağ evine de Dolmabahçe Sarayı'nı haklı olarak tercih etti. Buna rağmen bozkırda Alman şehirlerine benzer mamur, fakat soğuk bir şehir inşa edilirken, eski payitahta bunun binde biri yatırım yapılmadığı için, İstanbul büyükçe bir köy hâline dönüştü. Ankara Saat Kulesi...
Mecliste silahlar konuşuyor
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Rize milletvekili Rauf (1881-1925). Rıza Nur, kendisini Milletvekili Ali Şükrü Bey'in öldürülmesinden de mesul tutar. Enteresandır ki, Hâlid Paşa'dan birkaç ay sonra, 3 Mayıs'ta yatağında şüpheli biçimde ölü bulunmuştur. Geçenlerde gazetelerde sessiz sedasız bir haber neşredildi. Asker meclisten çekilecekmiş. Tabii burada kastedilen meclisin emniyetini artık askerler değil, hususi ekipler yapacakmış. Bu haberi okuyunca, aklım eskilere gitti. 1925 meclisinde mebusların ekserisi askerdi. Asker olmayanların da çoğunun belinde silah vardı. Reisicumhur ve başvekili bile henüz askerlikten emekli olmamıştı. Yukarıya yakınlığına güvenen mebuslardan Kel Ali (Çetinkaya) ve ekibi Rauf, Kılıç Ali, Avni ve Salih Beyler, 5 silahşörler diye bilinirdi. Halbuki salona silahlı girmek yasaktı. MEÇHUL SİLAH PATLADI... 9 Şubat günü Ardahan mebusu Hâlid Paşa ile Afyon mebusu Kel Ali ekibi arasında malûl gazilere dair bir kanun teklifinin imzalanması hususunda kavgaya dönüşen bir münakaşa çıktı. Kel Ali ekibinin kendisine pusu kurduğunu düşünen Paşa, Kel Ali'ye ateş etti ama keskin nişancı olmasına rağmen Kel Ali merdivenlerden yuvarlandığı için vuramadı. Sonra üzerine atıldı. Bu arada meçhul bir silah Hâlid Paşa'ya ateş etti. Paşa, sol göğüs altından fena yaralandı ve mecliste bir odaya taşındı. M. Kemal yanına gelip "Seni Ali Bey mi vurdu?" diye sordu. "Hayır. Kel altımdaydı, nasıl vurabilir. Beni i... Rauf arkamdan vurdu" dedi. Hâlid Paşa hastaneye kaldırılmayarak, 5 gün o odada yattı. İstanbul'dan tanınmış cerrah Orhan Tahsin Bey gelene kadar yarası açıldı. Bu zaman zarfında ifadesinin alınması engellendi ve böylece vefat etti. 14 Şubat gecesi vefat etti. İş, adliyeye zabıta vakası olarak intikal etti. Savcılık Hâlid Paşa'yı Kel Ali'nin vurduğuna ve bunun nefsi müdafaa olduğuna hükmetti. Dosya kapandı. Paşa, sözünü esirgeyen biri değildi. Nitekim daha evvel İş Bankası'ndaki yolsuzluğun ayyuka çıktığını söyleyip Celal Bayar ile Kel Ali'yi reisicumhura şikâyet etti. O da telâşa düşerek cesaretinden dolayı sevdiği Hâlid Paşa'yı sinirleri bozuk olduğu gerekçesiyle dinlenmek üzere yurt dışına göndermek istedi. Bunun üzerine Paşa, Halk Partisi'ne muhalif yeni kurulan Terakkiperver Parti'ye girmeye karar verdi. PAŞAYI KİM VURDU? İşin aslını bilenler, Rize mebusu Rauf'un arkadaşı Kel Ali'yi kurtarmak için paşayı vurduğu, fakat suçüstü hallerinde mebus dokunulmazlığı olmadığı için, Kel Ali'nin nefsi müdafaadan faydalanabilmek üzere suçu üzerine aldığına inandı. Ama her şeyin, açık sözlülüğü sebebiyle çok düşman edinen Hâlid Paşa'nın ortadan kaldırılması için tertiplendiğini ve paşanın tahrik edildiğini; meselenin İsmetçi-Fethici ihtilafından kaynaklandığını; hükümetin Kel Ali ekibini kullanarak bu işi düzenlediğini söyleyenler inananlar az değildir. Hâlid Paşa'nın annesi ve kardeşi işi kurcalamak istediyse de, vazgeçmeye ikna edildiler. Hâlid Paşa, Eyüp'te köşkünün üstündeki kabristana defnedildi. 15-20 sene sonra, kabristan kaldırıldı; yerine evler yapıldı. Paşa da Edirnekapı Şehidliği'ne nakledildi. Soyadı kanunundan evvel öldüğü halde, başına Hâlid Karsıalan yazılıdır. Enteresandır, Rauf Bey de birkaç ay sonra yatağında ölü bulundu. Afyon milletvekili Ali Çetinkaya, nam-ı diğer Kel Ali (1878-1949). Asker menşelidir. Sonradan İstiklâl Mahkemesi reisliği yaparak nice canlar yakmıştır. Çerkez bir zâbitin oğludur. Yemen, Trablusgarb, Kafkasya ve Sakarya cephelerinde çarpıştı. Kars, Ardahan, Erzurum ve Erzincan'ı kurtardı. 9 defa yaralandı. Gözüpekliği sebebiyle "Deli" lakabını aldı. Cepheden cepheye gezdiği için evlenemedi. Dersim'de ailesini kaybetmiş üç çocuğu evlat edinmişti. Perhizkârdı. Vefatında cebinden 19 lira 35 kuruş çıktı. Muhafız subayının hatırası Pederin Hüseyin Bey adında muhterem bir lise hocası vardı. Zaman zaman ziyaretine giderdik. Bir defasında enteresan bir hatıra anlatmıştı. Benimle beraber gitmesin, size nakledeyim: Bendeniz Eyüplüyüm. Bizim yokuşun tepesinde meşhur Deli Hâlid Paşa'nın evi vardı. Babam bir bayram günü ziyarete çıkmış. Orada malûl gazilere rastlamış. Paşa'dan maaşlarına zam yapılmasına yardımcı olmasını rica etmişler. 1932 senesiydi. Askeri tıbbiyede müzâkereci teğmendim. O zaman eczacı, dişçilik ve veteriner mektepleri, Tıbbiye Mektebi'nin şubeleri idi. Tıbbiye Mektebi de, Bayezid Meydanında, elektrik şirketinin karşısındaki köşede, bahçe içerisindeydi. Sultan Hamid zamanında burası Maliye Nezâretiymiş. Her sınıfın bir müzâkerecisi vardı. Mesela Doktor Cezmi Bey, sonra Kızılay Genel Müdürü oldu. Her sınıfın da bir tane sınıf subayı vardı. Bunlardan biri Yüzbaşı Dâim Bey idi. Sonradan dişçi mektebine devam etti. İstifa edip sivile geçti. Ankara'da muayenehane açtı. Müzâkerecilerin 2. katta geniş bir odası vardı. Orada otururduk. Subaylar burada tıraş olurdu. Aşağıdan sınıf subayları da bazen gelirdi. Nöbetçi olduğumuz zaman geceleri bu odada toplanır görüşürdük. Sohbet edilir; hikâyeler anlatılırdı. Dâim Bey bir gün odaya geldi. Kalabalıktı. Bize bir vak'a anlattı: Ben, Çankaya'da muhafız alayındaydım. Bir gün iki üsteğmeni ayırdılar. O zaman ben üsteğmendim. Muhafız alayı kumandanı Albay İsmail Hakkı Bey emir verdi. "Yarın mecliste bütçe müzâkeresi olacak. Sen tabanca belinde, kürsünün bir tarafında ayakta bekleyeceksin" dedi. Öbür üsteğmen arkadaşıma da kürsünün öte tarafında ayakta beklemesini söyledi. Sonra bana, "Bahriye Vekili İhsan Bey kürsüye çıkarsa, kürsüde konuştuğu müddetçe, sen hep locaya bakacaksın. Locadan işaret geldi mi, tabancanı çekeceksin, İhsan Beyi kürsüde vuracaksın"; arkadaşıma da "Sen de, Hâlid Paşa'yı böyle vuracaksın" diye emir verdi. Tesadüfen o gün İhsan Bey hastalandı, meclise gelmedi. Hâlid Paşa kürsüye çıktı. Malûl gâzilerin maaşlarının artırılmasını müdâfaa ediyor; sert konuşuyordu. Adı üstünde Deli Hâlid. Kel Ali ekibi yuh diye bağırıyor, bir yandan da sıra kapaklarına vuruyorlardı. En sonunda "Para yok; bütçe müsâit değil" dediler. Bunun üzerine Hâlid Paşa, "Ben Kars'ta Ermenilerden yetmiş araba mücevher alıp Ankara'ya gönderdim. Ne oldu bunlar?" dedi. Tam bu sırada işaret geldi. Arkadaşım tabancasını çekip Hâlid Paşa'yı vurdu. Hâlid Paşa, kürsüden yıkıldı. Fakat ölmedi. Kel Ali, kürsüye geldi. Kendi tabancasının dipçiğiyle Hâlid Paşa'ya vurmaya başladı. Hemen götürdüler. Birkaç gün sonra da öldü."
Saray akademisinde günlük hayat
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Devlet adamı olarak yetiştirilmek üzere saraya alınan gençler, Enderun Mektebi'nde burada ciddî bir tahsil görür. Sıkı bir terbiye altında bir anları bile boş geçmezdi. Burada tahsil müddeti takriben 14 senedir. Talebe, güneş doğmadan evvel kalkar. Enderun hamamında yıkanır. Sabah namazını ağalar mescidinde padişahla beraber kıldıktan sonra kahvaltı edip derse başlar. Bu derslerin hocaları saray mensuplarından olduğu gibi, dışarıdan da meşhur âlimler hoca olarak getirtilir. BAMYALAR-LAHANALAR Başta Kur'an-ı kerîm, kıraat, tecvid, ilmihâl dersi verilir. Sonra tefsir, hadîs, kelâm, fıkıh, şiir ve inşâ, musıki, astronomi, geometri, coğrafya, tarih, mantık, edebiyat ve hikmet okutulur. Öğleden sonra, yüksek zâbitler tarafından spor ve tâlim dersleri verilir. Talebe, gerektiğinde uhdelerine tevdi olunmuş saray vazifelerini yerine getirir. Bundan sonra serbest saatler vardır. Yatsı namazından sonra yatılır. Enderun'da, spor müsabakaları yaygındır. "Bamyalar" ve "Lahanalar" adıyla iki spor kulübü bile vardır. Müsabakalarını padişah da seyreder. Ağalar arasında bir hobisi olmayan, bir sanat ile uğraşmayan yok gibidir. Sultan Kanunî devri vezirlerinden Dâmâd Lütfi Paşa fıkıh âlimi idi. Devlet adamlarına, bilhassa vezirlere tavsiyeleri ihtivâ eden Âsafnâme adlı eseri meşhurdur. Enderun'dan meşhur sanatkârlar çıkmış; hatta bu sanatlarıyla tanınmışlardır: Nakkaş Hasan Paşa, Kemankeş Mustafa Paşa, Hattat Hasan Paşa gibi. Bazıları da Enderun'daki hizmetleriyle şöhret bulmuştur: Tırnakçı Hasan Paşa, Sarıkçı Mustafa Paşa gibi. Ağaların kendi aralarında birbirlerine taktıkları lakaplar, sonradan devlet adamı olduklarında da kullanılmıştır: Pılak Mustafa Paşa, Kavanoz Ahmed Paşa gibi. Pılak, Arnavudça, yuvarlak, şişman demektir. Bazılarının da Enderun'a gelmeden önceki isimleri kullanılmıştır. Uluç Ali veya Cağaloğlu Sinan gibi. Uluç, Kılıç Ali Paşa'nın önceki ismi olan Culyo'dan bozmadır. Cağaloğlu Sinan Paşa ise Cenevizli kont Cigala'nın oğlu idi. Sarayda terbiye olmayan... Enderûn ağaları ve içoğlanları bekârdır. Zamanı gelen enderûn ağaları, sancakbeyilik gibi muhtelif vazife ve rütbelerle enderûndan çırak edilir. Gerekirse harem-i hümâyundan çırak edilecek câriyelerden biriyle de evlendirilir. Enderun'da otuz yaşından büyük kimse pek kalmaz. Bu ağalar, hem üstün meziyetleri sebebiyle gönderildikleri vazifeleri bihakkın yerine getirirler; hem de zevceleriyle beraber sarayda aldıkları terbiyeyi halka aksettirirler. Nezâket ve terbiyenin, saraydan İstanbul'a, oradan da bütün Osmanlı ülkesine yayıldığı söylenir; "Sarayda terbiye olmayan, hiçbir yerde olamaz!" denir. Enderûn'dan içlerinde Davud Paşa, Hersekzade Ahmed Paşa, Gedik Ahmed Paşa, Dâmâd İbrahim Paşa, Sinan Paşa, Sokullu Mehmed Paşa, Köprülü Mehmed Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Şehid Ali Paşa gibi meşhur zâtların da bulunduğu 64 sadrâzam yetişmiştir. Ama Osmanlı devlet ricâlinin hepsi Enderûn'dan değildir. Ordudan, birûn halkından, akağalardan, kâtiplerden yetişen, hatta halktan bu makama getirilen vezirler olmuştur. İş, liyâkat ve talihe bakar. Şurası bir gerçektir ki, hem Enderun-ı Hümâyun ağaları, hem de Harem-i Hümâyun cariyeleri fevkalâde yüksek meziyetli, estetik duyguları gelişmiş zâtlardı. İşte Osmanlı'nın muvaffakiyet sırlarından birisi de budur: Devleti elitler idare eder, ayak takımı değil. Ama bu elitler servet veya nesep eliti değildir. Halka "rol model" olabilecek hakikî seçkinlerdir. Bir hayalin sonu Padişahların Topkapı Sarayı'nı terk etmesiyle, Enderûn ehemmiyetini kaybetmeye başladı. Bu parlak mektebe de artık talebe alınmaz oldu. Enderûn mektebinin fonksiyonunu yerine getirmek üzere zamanın icapları üzere Mekteb-i Mülkiye kuruldu. Galatasaray Acemî Oğlanlar mektebi de sonradan Galatasaray Sultanîsi'ne (liseye) dönüştürüldü. Sultan II. Mahmud 1833'de bütün Enderûn teşkilâtını lağvetti. Mâbeyn-i Hümâyun adıyla yeni bir Enderûn teşkil etti. Mâbeyn, arasındaki demektir. Sarayın içi (harem) ile dış dünya arasında kaldığı için bu ismi almıştır. Mâbeyn Müşirliği kurularak çuhadar, rikâbdar, sırkâtibi gibi memurların vazifesi buraya verildi. Tülbend ağası, esvapçıbaşı oldu. Mâbeynciler kapıcıbaşıların; yaverler çavuşların; mâbeyn müşiri de hasodabaşının yerini aldı. Sır kâtibi, mâbeyn kâtibi oldu. Bu devirde harem teşkilâtı aynı kaldı. Osmanlı saray teşkilâtı giderek Avrupa'daki küçük krallıkların saray teşkilâtları gibi gösterişsiz bir hâle geldi. Son devirde Enderûn erkânı, sadece Topkapı Sarayı'nın hizmetini görüp hazîne ve mukaddes emânetlerin muhâfızları ile merâsim hademesi durumuna geldi. Sarayda ecnebi misafirlere yemek verileceği zaman Enderun hademesi hizmet eder; güzel endamları, beyaz eldivenli ihtişamlı kıyafetleri ve an'anevî nezâketleriyle göz doldururdu. Enderûn mektebi de bu memurların yetişmesi için faaliyet gösteren orta dereceli bir mektep olarak varlığını sürdürdü. Cumhuriyetten sonra Topkapı Sarayı müzeye dönüştürülerek Enderûn erkânı bir müddet müze memuru olarak faaliyet icrâ ettiler. Topkapı Sarayı'nda lahana ve bamya abidesi Her iki takımdan nişan rekoru kıranlar için nişan taşı dikilirdi. Padişahlar bu takımdan birini tutardı. Lahana taşını, Sultan III. Selim; bamya taşını da Sultan II. Mahmud diktirmiştir. Çelebi Sultan Mehmed'in vaktiyle valilik yaptığı Amasya ile Merzifon'un gençleri müsabaka yapardı. Merzifon'un lahanası, Amasya'nın bamyası meşhur olduğu için iki takıma bunlar sembol olmuştur. Lahanacılar yeşil, bamyacılar mavi kadife esvap giyerdi.
Osmanlılar millet deyince ne anlardı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Eskiden çocuklara "Rabbin kim? Kitabın ne?" suallerinin cevapları öğretilirdi. Çocuk Âdem aleyhisselâmın zürriyetinden, Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden ve İbrahim aleyhisselâmın milletinden olduğunu öğrenirdi. MİLLET-İ OSMÂNİYÂN! Millet, Arapça bir kelimedir. Aynı dine mensup olanları ifade eder. Kur'an-ı kerimde Hazret-i İbrahim'in milletine uymak emrolunur. Niçin İbrahim milleti? Çünkü zamanında kendisinden başka tevhid inancını taşıyan kimse yoktu. Etrafından hemen herkes putlara tapınırken, o tek tanrıya ibâdet etmekteydi. Kur'an, Allah'ın kendisini bütün insanlara ve inananlara imam, önder yaptığını söyler. Tevhid inancı sonraki nesillere bu peygamberden intikal etmiştir. Semâvî dinlerin hepsi kendisini büyük bilir ve inanır. Bütün dinlerdeki itikadî ve ahlâkî prensipler hep O'ndan intikal etmiştir. Bundan dolayıdır ki İslâm inancında, Müslümanlar Hazret-i Muhammed'in ümmeti ve Hazret-i İbrahim'in milleti olarak vasıflandırılır. Eski ilmihal kitaplarında "Din ve millet, ikisi birdir", diye geçer. Meselâ Sultan Fatih devri ulemâsından Muhammed İznikî'nin, baş sayfasındaki mızrağa benzer motiften dolayı halk arasında Mızraklı İlmihal diye şöhret bulmuş Miftâhül-Cenne kitabında böyle yazar. XII. asır İslâm âlimi Şihristânî'nin dünya milletleri ve dinî fırkalar üzerine yazılmış en eski ve en mükemmel eserlerden biri kabul edilen el-Milel ve'n-Nihâl'de (Milletler ve Mezhepler) de millet tabiri din mensupları için kullanılır. Osmanlı Devleti'nde gayrımüslim teb'a dinlerine göre gruplandırılmış ve hepsine dinî/hukukî imtiyazlar tanınmıştı. İslâm milleti, Rum (Ortodoks) milleti, Ermeni milleti, Yahudi milleti gibi. Buna "millet sistemi" denir. Gayrımüslim milletlerden her birinin ruhânî reisleri, devlet ile bu millet arasındaki resmî birer temsilcidir. Kudüs'te Rum milletinin mukaddes Çarşamba ayini. Slogan milliyetçiliği Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi der ki: "Milliyet, aynı vatanda doğup yetişenlerin, din, örf, âdet ve menfaat birliğidir. Doğuşta ele geçer. İslâm dini, bu milliyetçiliğin ayrılmaz parçasıdır. Milliyetçilikten çok faydalanmak için çalışmayı, sevgiyi, başka milletlere de aynı hakları sağlamayı, adaletten, sosyal haklardan eşit olarak istifade edilmesini emreder. Milliyetçilik, aynı dine bağlı, aynı dili konuştuğu, aynı topraklarda yaşadığı, müşterek bir maziye ve ideale sahip insanların, birbirine yakınlık duyması; mensubu olduğu milletin saadet, refah ve ilerlemesini arzu edip bu yolda gayret sarfetmesidir. Irkı ön plana çıkarmak, kafatası ölçmek yoktur. Bir de otoriter rejimlerin, halkı baskı altına tutmak için kullandığı slogan milliyetçiliği vardır. Nitekim komünist memleketlerde II. Cihan Harbi'nde cephede döğüşüp şeref kazananlar, geri dönünce hükümeti ele geçirmesinler diye kurşuna dizildiler. Kur'an-ı kerim, insanların hep bir ana ve babadan geldiğini, üstünlüğün ancak Allah korkusuyla olduğunu söyler. Müslümanlar bölünürse, birbirleri ile çarpışmak tehlikesi baş gösterir. Bu ise milliyetçiliğe sığacak bir şey değildir." Bugün kullanılan millet kelimesinin Arapça'daki karşılığı kavim, şa'b ve kabiledir. Kur'an-ı kerim insanların birbirini tanıyabilmek üzere şa'b ve kabilelere ayrıldığını söyler. Bir kavme mensup olmak, soyunu tanımak, kavmini sevmek kötülenmemiştir. Kötülenen, üstünlüğü soyda zannetmek, gülünç zanlarla başkalarını aşağı görmektir. Ziya Gökalp Nereden nereye... Milliyetçiliğin bugünkü gibi anlaşılması İttihatçılarla başlamıştır. Gerçek milliyetçilik anlayışından mahrum, çoğu Türk aslından bile olmayan bu komitacılar, harbden harbe sürükledikleri imparatorluğun çökmeye yüz tuttuğunu görünce, kendilerince bir ideale sarıldılar: Türkçülük... Ziya Gökalp'in ideologu olduğu bu fikirle zafere ulaşacaklarını düşündüler. Esir Türkleri kurtarma hülyasına kapıldılar. Bu istikamette önce imparatorluğu ulus-devlet hâline getirmeye koyuldular. Avrupalıların Turkification (Türkleştirme) dediği icraata giriştiler. Ege sahillerinden 120 bin Rum'u sınır dışı edip, milyona yakın Ermeni'yi Suriye çöllerine sürdükten sonra, Müslüman teb'aya yöneldiler. "Ne mutlu Türküm diyene!" vecizesi, daha 1911 yılına aittir. Avrupalılar, bu toplu intiharı şaşkınlıkla izliyordu. Önce Arnavutlar o zamana kadar görmediği kötü muameleler sebebiyle ayaklandı. Arnavutluk ve Kosova elden gitti. Ardından İttihatçıları, kendi çocuklarını Avrupa mekteplerinde okuturken, Arapça konuşmayı yasaklayıp çocuklarını Türk mekteplerinde okumaya zorlamakla suçlayan Araplar ayaklandı. Uçsuz bucaksız İslâm toprakları elden çıktı. Rumları korumak bahanesiyle Yunanlılar Anadolu'yu işgal etti. Tam Kürtlere sıra gelmişti ki imparatorluk çöktü. Bu sayede Esir Türkler daha büyük bir esaretin pençesine düştü. İttihatçıların büyük kısmı, Ankara hareketine sızarak emellerine kaldıkları yerden devam etmeye çalıştılar. Millet yerine Moğolca hisse mânâsına gelen ulus kelimesini koydular. Bugüne kadar süren ve herkesin başına belâ olan düşmanlıkların tohumlarını attılar. Hukukun Serüveni Hukukun Serüveni adında yeni bir kitabım neşredildi. Hukukun, Antik Mısır'dan başlayıp, Mezopotamya'ya, Hititlere, Japonya ve Çin'e, Arabistan ve Türkistan'a, İran ve Hindistan'a, Yunan ve Roma'ya, Yahudilik ve Hıristiyanlık'tan İslâmiyet'e uzanan, nihayet Avrupa'da sona eren macerasını anlatıyor. Düello, ateş tecrübesi, kız kaçırma, çok kadınla evlilik, borcu sebebiyle kölelik, insan kurbanı, çocuk satışı, seyyar hâkimler, cezalandırılan hayvan ve eşyalar, kast sistemi, ölen kocasıyla yakılan Hindu kadınları, hâkimliğin parayla satılması... gibi nice meraklı hâdiseden bahsediyor. Ayrı zamanda insanlık mirasını gözler önüne sermeye çalışan bir dünya tarihi. Hâkimlerin hükümdarlarla mücadelesi, parlamentonun doğuşu, kilise reformu, laikliğin ortaya çıkışı, yazılı kanunların hazırlanışı gibi meraklı hadiseleri de kitapta okumak mümkün. (Arı Sanat Yayınevi Tel: 212 520 41 51 bilgi@arisanat.com www.arisanat.com)
Evliyâ Çelebi 400 yaşında
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
ADINI ALTIN HARFLE YAZDIRDI Osmanlı tarihinden en büyük 10 isim sayılsa, Evliya Çelebi'nin burada yer alacağına şüphe yoktur. Evliya Çelebi hem parlak kişiliği hem de emsalsiz eseri Seyahatnâme sayesinde ismini tarihe altın harflerle yazdırmıştır. UNESCO'DAN ÇELEBİYE ONUR Unesco, meşhur seyyahın 400. doğum yılı olan 2011'i, Evliya Çelebi Yılı ilan etti. Bu vesileyle İskoçyalı tarihçi Caroline Finkel, Evliya Çelebi'nin gezdiği yerleri dağ bayır demeyip gezerek dokümanter çekiyor. Ailesi aslen Kütahyalıdır. Unkapanı'nda 1611'de dünyaya geldiğinde, babası Kuyumcubaşı Derviş Mehmed Zillî, 105 yaşında imiş. 142 yıl da yaşamış. Evliya Çelebi'nin o devirde o zorlu seyahatleri yapabilmesi için gereken zindeliğin, babasından veraseten geçtiği anlaşılıyor. Büyük dedesi, tebdil-i kıyafetle gezen Sultan Fatih'i tanımayıp parolayı bilmediği için surdan içeri almayan, bu sebeple "Yavuz Er imişsin!" diye taltif edilen Yavuzer Sinan'dır. Böylece soyu Ahmed Yesevî'ye kadar ulaşır. Devrin büyük imamlarından Evliyâ Mehmed Efendi'ye hürmetinden babası bu ismi koydu. Annesi Sadrazam Damad Melek Ahmed Paşa'nın akrabası bir Abaza kızıydı. SEYAHAT YÂ RESÛLALLAH! Enderun'dan yetişti. Tatlı sesi ve güzel yüzü ile Sultan IV. Murad'ın alâkasını çekti. Hünkâr müezzini ve nedimi oldu. Sultan Kanuni devrinden kalma babasının hoş sohbeti kendisinde seyahat arzusu uyandırdı. Bir Aşure gecesi rüyasında Eminönü'ndeki Ahî Çelebi Câmii'nde kalabalık bir cemaat içerisinde Hazret-i Peygamber'i gördü. Huzuruna varınca; "Şefaat yâ Resûlallah!" diyecek yerde heyecanlanarak; "Seyâhat yâ Resûlallah" demesi üzerine, Hazret-i Peygamber tebessüm buyurup, bu gence hem şefaatini müjdeledi, hem de seyahate izin verdi. O cemiyette bulunan Sa'd bin Ebî Vakkas da gezip gördüklerini yazmasını tavsiye etti. Uyanınca ilk iş rüyasını Kasımpaşa Mevlevîhânesi Şeyhi Abdullah Dede'ye anlattı. Abdullah Dede, rüyayı tabir edip, "İbtidâ bizim İstanbulcağızı tahrir eyle" tavsiyesinde bulundu. Evliyâ Çelebi ilk faaliyeti olan İstanbul gezileri neticesinde başlıbaşına bir İstanbul tarihi sayılabilecek Seyahatnâme'nin birinci cildini yazdı. Babasının muhalefetine rağmen 29 yaşında ilk seyahatini Bursa'ya yaptı. Sonra Trabzon ve Kırım'a gitti. Girit seferine katıldı. Defterdarzâde Mehmed Paşa'nın müezzin ve musahibi olarak Erzurum'a gitti. Anadolu'nun büyük kısmını dolaştı ve Tiflis ile Bakü'ye kadar uzandı. Azerbaycan ve Gürcistan seferine katıldı. Şam beylerbeyi Mustafa Paşa ile Suriye'ye gitti. 1650'de Melek Ahmed Paşa'nın sadrâzam olunca, maiyetinde gezmeye başladı. Rumeli'yi hep dolaştı. Elçilik heyetinde Viyana'ya kadar gitti. Avrupa'yı gezdi. 1671'de hacca gitti. Mekke'de 8-9 sene kaldı. "22 gazâya katıldım, 50 sene seyahat ettim" der. Her yerde bir mezar taşı Senelerce at üzerinde seyahat etmesi, cirit oynaması, iyi silâh kullanması, kendisine çeviklik ve sıhhat kazandırdı. Evlenmedi. Aileden zengindi. Gezmesine imkân verecek memuriyetlerde bulundu. Katıldığı harblerden aldığı ganimetler ve verilen hediyeler ile gezdiği yerlerde yaptığı ticaretten bir servet kazandı. Muhtemelen 1682'de vefat etti. Mezarı Şişhâne'de Meyyitzâde türbesi yanındaki aile mezarlığındaydı. Tek Parti devrinde yol bahanesiyle kaldırıldı. Taşları da bir çukura gömüldü. Mamafih şakacı mizaca sahip olduğundan, gördüğü yerlerde adına mezar taşları yazdırarak diktirirdi. Evliya Çelebi gerek padişahlar, gerekse devlet erkânıyla ahbablık kurmuş olmasına rağmen, makam hırsına kapılmadı. Ömrünü gezmek, yeni insanlar ve beldeler tanımakla geçirdi. Seyahatnamesinde kendisini "seyyah-ı âlem ve nedim-i benî âdem" diye takdim eder. Gerçekten gezip dolaştığı her yerde güler yüzü ve tatlı dili ile herkese kendisini sevdirmiştir. Nabza göre şerbet vermesini bilir, karşısındakinin huyuna gider, kalender olduğu kadar zeki bir zat idi. Maiyetinde bulunduğu herkesle hoş geçinmek gibi zor bir işi başaran meşhur seyyah, bu sayede meclislerin neş'esi olup, her yerde aranırdı. Yakışıklı ve sevimli idi. Bütün bunlara rağmen çok vartalar atlatmış; fakat her defasında bunlardan sıyrılmayı becermiştir. Nice muharebelere katılmış cesur bir silahşör ve usta bir okçu olduğunu da hatırlamak gerekir. "Ölümsüz" bir eser! Evliya Çelebi, gördüğü yerleri ve hâdiseleri dikkatle gözden geçirir, yerlerin tarihini, hâdiselerin sebeplerini anlamaya çalışır; elde ettiklerini mümkün olduğu kadar meraklı bir ifadeyle anlatırdı. Seyahatnamesini eksik bırakmamak için görmediği yer ve hâdiseleri de, ya başkalarından öğrenerek yahud eski kitaplarından alarak görmüş gibi yazmıştır. Şark tarihçilerinin âdeti, her çeşit rivayeti tenkit süzgecinden geçirmeden yazmasıdır. Böylece her çeşit malzeme toplanmış olur. Bu sebeple Seyahatnâme'de bazen tezadlar görülür. Van'da fil doğuran kız, Erzurum'da çatıdan çatıya atlarken soğuktan donan kedi, padişahın imparatora hediyesi olarak Viyana'ya götürülen atın, etrafını saran şapkalılara bakıp üzüntüsünden ölmesi gibi hoş mübalağalara rastlanır. Seyyahımız, kelimelerin menşeine öyle meraklıdır ki, bazen şehir isimlerinde gülünç benzetmeler yapar. Meselâ kalesi angarya ile yapıldığı için Ankara'ya böyle dendiğini söyler... Seyahatnâme'deki bazı rivayetlerin ihtiyatla değerlendirilmesi lâzımdır. Hezarfen Ahmed Çelebi figüründen, her şeyi en ince teferruatına kadar yazan Osmanlı tarihçilerinin ve arşivlerin ehemmiyetine rağmen hiç bahsetmemesi, bu kişinin hayalî bir şahsiyet olduğu hissini uyandırmakla beraber, mantık ölçüsüne vurulmadan her yerde kabul görmüştür. Kendinden sonrakilere tarih ve coğrafya sahasında büyük bir hazine olarak bıraktığı ölümsüz Seyahatnâme, çarşılarından muharebe meydanlarına kadar o devrin renkli bir albümü gibidir. Aslı 10 cilddir. İstanbul'da beş ayrı yazma nüshası vardır. Eserin imlâsındaki tutarsızlık, her memleketin ağzına göre kaleme alınmasından ileri gelir. Bu bakımdan büyük bir diyalektik malzeme teşkil eder. > Okuyucularımızın Kurban Bayramı'nı tebrik ederim.
Siyasetin mektebi mi olur?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Nizamülmülk, Büyük Selçuklu Devleti sultanlarından Alparslan ve oğlu Melikşah'ın veziri olup büyük bir devlet adamıdır. Nizâmülmülk'ün "Siyâsetnâme" isimli eseri, bugün bile siyâsetle uğraşanların el kitabı olabilecek değerdedir... Fârâbî'nin el-Medinetü'l-Fâzıla eseri, ideal bir devletin nasıl olması gerektiğini anlatır. Siyaset, seyislik ile aynı köktendir. At idaresi ne kadar zormuş ki, devlet idaresine de bu isim verilmiştir. Uydurukçanın revaçta olduğu zamanlarda, siyaset kelimesinin, aslında Farsça se (üç) ve Moğolca yasağ (kanun) kelimesinin birleşmesinden meydana gelen ve yasama-yürütme ve yargıyı ifade eden üç kanun manasına seyasa'dan geldiği safsatasına inanılmış; hatta zamanın ideologlarından birisi Acun Siyasası adıyla bir de kitap yazmıştı. Siyasete Frenkler politika der. Eski Yunanca'da aynı zamanda devlet için de kullanılan polis (şehir) kelimesinden gelir. Politikos, devlet idare etme sanatıdır. Poli (çok) ve tik (yüz işareti) kelimelerini birleştirerek, çok yüzlülük diye, yanlış olmakla beraber, realiteye pek münasip düşen bir mana da verilmiyor değildir. İLMİN?EN?ÜSTÜNÜ?SİYASET Siyaset bir ilim olmakla beraber, mektebi yoktur. Çocuk yetiştirmek gibi tecrübe ile öğrenilir. Tam bu sanatı öğrendiğinde, elinden kaybeden de çoktur. Siyaset, sadece devlet idaresinde değil, insanlarla geçinmek ve ev idare etmek için de lüzumlu görülmüştür. Bunun için "İlimlerin en üstünü tefsirdir. Bundan da üstünü ilm-i siyasettir. Bunu bilmeyen, arzusuna kavuşamaz" demişlerdir. Bu sebeple tarih boyu filozoflar, âlimler, hatta tecrübeli devlet adamları, siyaset ehline tavsiyeler ihtiva eden eserler kaleme almaktan geri durmamıştır. Eflatun ve Aristo'nun Politici (Siyaset) adlı eserleri çok meşhurdur. Çin'de MÖ VI. asırda Konfüçyüs, İran'da MÖ I. asırda Beydaba başı çeker. İran'da bu gibi eserlere Pendnâme denir. Pend, nasihat demektir. Beydaba'nın meşhur Kelile ve Dimne'sini Abbasî Halifesi Mansur'un saray nazırı İbnü'l-Mukaffa VIII. asırda Arapçaya tercüme etti. Siyasetnâme adından da anlaşılacağı gibi, İran tesiriyle bu gelenek İslâm dünyasında da devam etti. Hazret-i Peygamber'in, ardından halife Hazret-i Ömer ve Ali'nin vâlilere yazdığı tavsiyeler, bunun ilk numuneleridir. Daha sonra âlimler, iyi devlet idaresinin nasıl olacağı yönünde yazdıkları eserleri, hükümet adamlarına takdim etmişlerdir. Bunlar mevcut devlet teşkilâtı, hukukî hayat ve cemiyet yapısı hakkında etraflı bilgiler verir. Ayrıca devlet ve cemiyet yapısındaki bozukluk ve deformasyonlara cesurca işaret eder. İfadeler âyet ve hadîslerle desteklenir, tarihî hâdiselerden misaller verilir. DOĞRU SÖZE?NE?DENİR Daha IX. asırda İbnü'r-Rebi'in Abbasî halifesi Mutasım'ın arzusu üzerine yazdığı Sülûkü'l-Melik fî Tedbiri'l-Memâlik (Hükümdarın devlet idaresinde tutacağı yol) adlı eseri bu türün en eski örneklerindendir. Aynı devirde yaşamış Fârâbî'nin el-Medinetü'l-Fâzıla eseri, ideal bir devletin nasıl olması gerektiğini anlatır. Asırlar sonra İngiliz devlet adamı Thomas More'un meşhur Ütopya adlı eserine ilham kaynağı olmuştur. XI. asırda Mâverdî'nin el-Ahkâmü's-Sultâniye ve Keykâvus'un Kâbusnâme'si zamanın despot hükümdarlarının frenlenmesinde çok müsbet rol oynamıştır. İmam Gazâlî, Kimyâ-yı Seâdet kitabında siyasete uzun bir bahis ayırmıştır. XII. asırda Sühreverdî'nin Nehcü's-Sülûk ve Şeyzerî'nin Nehcü'l-Meslûk adlı eserleri çok şöhret kazanmıştır. Türkler de bu hususta Arap dindaşlarından geri kalmamıştır. X. asırda Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig ve XI. Asırda Selçuklu veziri Nizâmülmülk'ün Siyasetnâme adlı eserleri tanınmıştır. Kelile ve Dimne ile Kâbusnâme XIV. asırda Türkçeye tercüme edilip zamanın padişahlarına takdime dildi. Amasyalı Hüsameddin Efendi'nin Çelebi Sultan Mehmed'in arzusu üzerine yazdığı Kitâbu Mir'âti'l-Mülûk Osmanlılarda ilk yazılan siyasetnâmedir. Padişahların şehzâdelere nasihatleri de vardır. Ertuğrul Gazi ve Osman Gazi'ye atfedilen iki manzum nasihatten başka, Sultan II. Murad'ın oğlu Fatih Sultan Mehmed'e, Yavuz Sultan Selim'in oğlu Kanunî Sultan Süleyman'a nasihatleri meşhurdur. Machiavelli'nin Hükümdar adlı eserini Sultan IV. Murad tercüme ettirip okumuştur. Gayeye ulaşmak için her yol mübah Siyasetnâmelerin Avrupa'daki en eski benzeri XV. asırda Floransalı Machiavelli'ye aittir. Il Principe (Hükümdar) adlı bu eseri Sultan IV. Murad tercüme ettirip okumuştur. Machiavelli, siyaseti, ahlâk ve dinden arınmış bir ilim hâlinde takdim eder. Hatta gayeye ulaşmak için her yolu mübah görmeyi ifade eden Makyavelizm tabirinin de babası sayılır. Siyasetnâmeler ise, idarecilerin işlerinin güçlü bir ahlakî zemine oturtulmasını siyasetin esas prensibi olarak görür. Böyle bir zemin oluşturulmadan ülke idaresinde muvaffak olunamayacağını söyler. Adaleti, devletin temeli olarak takdim eder. Şark hükümdarları, teb'ayı memnun ederek saltanatlarını muhafaza etmek maksadıyla da olsa, her zaman tecrübeli devlet adamı ve âlimlerin tavsiyelerini mühimsemiştir. Doğru söyleyeni domuzlu köyden kovsalar da, hükümdarlar kendilerine dürüstçe söylenen sözlere kulak vermeyi tercih etmiştir. Ne yazık ki, bizde siyaset ilmini öğretmek iddiasındaki fakültelerde ne siyasetnâmelerden bahsedilir, ne de İslâm ve Osmanlı siyaset geleneği anlatılır. Siyasetçiler, bunlardan habersiz yetişir. Avrupalılar, her iyiliğin, Yunan'da doğup, Roma'da gelişerek Avrupa'da kemale erdiğini düşünür; bunun dışındaki dünyayı görmezden gelirler. Bizim gibi üçüncü dünya ülkelerinde de bu fikir, körü körüne benimsenir. Siyasetnâmelerden bir anekdot Fars Meliki Şahpur, sarayının dış sütunlarını altından yaptırmıştı. Bu, halkın ve düşmanların gözünde hükümdarın şanının artmasına sebep olmuştu. Şahpur ölüp oğlu başa geçince, israf olarak gördüğü bu sütunları eritmek istedi. Ancak eritileceği zaman sütunların içinin kum dolu olduğu görüldü. Sütunların sırrı yayılınca, hükümdar halkın gözünden düştü. Düşmanları üzerine saldırmak hususunda cesaretlendirdi. Demek ki devletin gücü ve hükümdarın şanı, hazineyle artmaktadır.
Dört padişah babası Sultan Abdülmecid
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hicri 1255 (1839) senesinde tahta çıktığında "Bir, iki, iki delik, Abdülmecid oldu melik" şeklinde tarih düşürülmüştü (Osmanlıcada 5, yuvarlakla ifade edilir). Babası Sultan II. Mahmud vefat edip de 16 yaşında tahta çıktığında, kendini büyük bir bâdirenin ortasında buldu. Fransız teşviki ve Osmanlı ricâlinin tahriki yüzünden ayaklanan Mısır Vâlisi, Kütahya'ya kadar gelmiş; sadrazama kızan hâin kaptan-ı derya, donanmayı alıp Mısır'a teslim etmişti. Genç ve tecrübesiz padişah, İngiltere ile anlaşıp, bu felâketi savmayı becerdi. TUĞRADAKİ ÇİÇEĞİN HİKMETİ Kırım Harbi zamanının en mühim hâdiselerindendir (1854). Vezirlerin hırslarıyla memleketi sürüklediği bu harbde, Allah'dan, İngiltere, Fransa ve İtalya, Osmanlılara müttefik oldu. Yabancı askerler İstanbul'a geldi ve Selimiye Kışlası'na yerleşti. Halk ilk defa bu kadar ecnebiyi bir arada görüyordu. Kâtibim türküsü o devrin hatırasıdır. 100 yıl içinde Rusya'yla yapılan 5 harbden yegâne zafer budur. Sultan Mecid böylece devletin kırılan itibarını yükseltmeye ve onu düvel-i muazzama (büyük devletler) arasına sokmaya muvaffak oldu. Memleketi sulh içinde yaşattı. Tuğrasının yanına koydurttuğu çiçek motifi bile bunu sembolize eder. İngiltere hükûmeti, padişaha çok kıymetli bir nişan olan Dizbağı Nişanı verdi. Ancak vezirlerin amansız rekabeti olmasaydı, bu sulh devresinden ve böyle bir padişahın açtığı yenilik yolundan azami istifade mümkün olabilirdi. Sultan Mecid'i asıl meşhur eden Tanzimat Fermanı diye bilinen Gülhane Hatt-ı Hümâyunu'dur. 1839'da İngiltere sefaretinden yeni dönmüş Hariciye Nâzırı Reşid Paşa tarafından hazırlanıp okunan bu ferman ile padişah suçluları bizzat cezalandırma (siyaset) salahiyetinden vazgeçiyordu. Böylece devletin rejimi değişerek meşruti monarşi hâlini aldı ve ipler bürokratların eline geçti. Fermana yüklenen mânâlar abartılıdır, yegâne hususiyeti budur ve çok mühimdir. Her zaman dünyanın en güçlü devleti olan İngiltere ile iyi geçinmek siyasetini gütmüş; bunu halefleri de devam ettirmiştir. İngiliz sefiri Lord Canning'in "Münevver ve kültürlü Reşid Paşa'yı sadrazam yaparsanız, İngiltere ile Devlet-i Aliyye arasındaki bütün anlaşmazlıklar kalkar. Ekonomik, sosyal ve askerî sahalarda ilerler" mealindeki tehdidvâri telkini üzerine 1846'da Reşid Paşa sadrazam olmuş; artık memleket kabiliyetli, fakat muhteris bürokratların eline düşmüş-tür. Sultan Mecid, Reşid Paşa'yı fesadcı bulur; ama arkasında İngiltere olduğu için kendisinden çok çekinirdi. Bâbıâli, bürokrasiyi önlemek bahanesiyle, bazı ehemmiyetsiz meselelerde padişaha arz etmeden yürütmek istemişse de, padişah her işten haberdar olmak istediğini söyleyerek bunu reddetmiştir. Bununla beraber günümüz Avrupa hükümdarları gibi, hükümete müdahale etmeden saltanat sürmüştür. 1840'ta taşralarda idarî, malî ve adlî işlere bakmak üzere, Müslüman ve gayrımüslimlerin seçtiği azalardan müteşekkil meclisleri faaliyete geçirmiştir. Böylece memleketimizde demokrasinin yerleşmesine öncülük etmiştir. Usta bir HATTAT Babası, oğullarının tahsiline çok ihtimam etmişti. Sultan Mecid, Arapça, Farsça ve Fransızca bilirdi. Usta bir hattat idi. İcazetini de tahta çıktıktan sonra almıştı. Züppeliğe kaçmadan Batı medeniyetini almayı hedeflemiştir. Bir yandan Avrupa hayranı züppelerle, öte yandan Asya çöllerine dönmeyi arzulayan ham sofularla mücadele etmiş; babası gibi bu yolda kimseye yaranamamıştır. Zengin Mısırlılar vesilesiyle İstanbul'u saran israf dalgasına karşı çıkmış; bu yolda kızlarını ve damatlarını azarlayıp, tahsisatlarını kesmekten çekinmemişti. "Sultanlar gece mehtabda gezerlermiş. Benim gece mehtabda gezer kızım yoktur. Onları reddedeceğim" diye tehditte bulunmuştur. Saraydan çıkma bir ağaya hazineden maaş bağlanmasına dair hükümetin talebini "Benim hususi hizmetimde bulunan bir âdemin maliye hazinesinden maaşa ne hakkı var?" diyerek reddetmiş, hususi malından maaş bağlamıştır. Vezirleri ve ailesini israftan vazgeçirmek için çok uğraşmış ise de, muvaffak olamamıştır. Her şey çok iyi giderken, Kırım Harbi'nden sonra ise memleketin talihi dönmüş; fakirliğe rağmen herkesin eskiden alıştığı hayatı sürdürmek istemesi, devleti ve aileleri harab etmiştir. İSTİFA EDERİM Âli Paşa sadrazam, Fuad Efendi hariciye nazırı iken Fransa ile bir dış borçlanma anlaşması imzalanmıştı. Padişah, "Ben devleti öncekilerden nasıl aldıysam, sonrakilere öyle bırakacağım. Eğer borçlanma anlaşması bozulmaz ise istifa ederim" dedi. Bunun üzerine anlaşma bozuldu. Ancak Kırım Harbi sebebiyle ilk dış borç alınmak zorunda kalındı. Memleketi çok müşkil vaziyete sokan bu borçları, oğlu Sultan Hamid ödedi. Harbden müsbet bir netice elde edilemedi. Hatta Şark siyasetinde İngiltere'nin güçlenmesine ve birkaç sene sonra Hindistan'ı işgaline yol açtı. Ben hayattayım ya! Fevkalâde merhametli idi. Kendisini öldürmek üzere tertiplenen Kuleli Vak'ası'nda darbenin faillerini, "Ben hayattayım ya!" diyerek affetmek büyüklüğünü göstermiştir. Zamanında siyasî ceza diye bir şey bahis mevzuu olmamıştır. Padişahın demokratlığı bugün bile çok kimseye numune olabilecek derecededir. O zaman Avrupa'da bu hasletlere sahip bir başka hükümdar yoktu. Biraz da bu merhameti sebebiyle bürokratlar arasındaki amansız rekabete engel olamadı. Demokrat, hassas tabiati, nezâket ve merhameti yakınları ve ailesi tarafından istismar edildi. Genç yaşta kahrından ölümünün mühim sebeplerinden birisi de budur. Hatta son zamanlarında tedaviye iltifat etmeyerek âdetâ ölümü bir kurtuluş bilmiştir. Sultan Mecid, 24 Haziran 1861 tarihinde 38 yaşında vefat etti. Gençliğinden beri vereme mübtelâ idi. Ecdadı içinde en çok sevip hürmet ettiği Sultan Selim'in yanına gömülmesini ve türbesinin onunkinden daha küçük yapılmasını vasiyet etti. Sekiz oğlundan dördü (Sultan V. Murad, Sultan Abdülhamid, Sultan Reşad ve Sultan Vahideddin) padişah olmuştur ki tarihte bir benzeri malum değildir. Çocuklarının tahsil ve terbiyesine itina ettiği gibi, o zamana kadar sarayda görülmedik şekilde biraderi Aziz Efendi'nin de rahat ve serbest yaşamasına imkân vermiştir. Çok çocuğu olmuşsa da, haylisi küçükken vefat etmiştir. Böyle vâlide sultan gelmedi Padişahın annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan, padişah anneleri arasında en önde gelenlerindendir. Güzelliği, şefkat ve merhameti, zekâsı ve hayırseverliği ile tanınmıştır. Genç ve tecrübesiz oğlunu müsbet yönlendirmeye çalışmış; sarayda eski terbiyenin en son mümessili sayılmıştır. Saray ve harem, vâlide sultan 1853'te vefat ettikten sonra hiçbir zaman eski ihtişam ve nezihliğini kazanamamış; onun gibi güçlü bir vâlide sultan daha gelmemiştir. Memleketi hayratıyla donatmış, servetini bu yolda harcamıştır. İstanbul ve Mekke'de birer Guraba Hastanesi onun eseridir. Cağaloğlu'nda Dârülmaarif ve Bayezid'deki Vâlide Mektebi, zamanın en parlak maarif müesseselerindendir. Kendi adıyla bir yük gemisi satın almış; liman yaptırarak Mersin'i ihya etmiştir. Dolmabahçe Câmii'nden başka çok sayıda mescid, namazgâh, sebil, çeşme, mektep yaptırmıştır. Fakirlere yardım eder; tekke ve medreseleri himaye ederdi.
Haremeyne en çok hizmet eden padişah
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İslâm hükümdarlarından, Haremeyn'e en çok hizmet eden Sultan Mecid'dir. Bu yolda şaşılacak bir himmet göstermiş, kerâmetleri zâhir olmuştur. Kâbe'yi ve Mescid-i Haram'ı esaslı tamir ettirmiş; Altın Oluk'u yenilemiştir. Medine'deki Mescid-i Nebevî'yi orijinal binası üzerine ve sütunların bile yerleri bozulmadan yeniden inşa ettirmiştir. İsmi bu mescide yeni açtırdığı Bâb-ı Mecidî adlı kapı ve şebekenin üzerine gömülmüş tuğrası ile yaşamaktadır. Hücre-i Saadet'e döşenmek üzere gönderdiği kâşî tuğlalar altına el yazısı ile kendi ismini mütevazıyane yazmıştır. Hele Bâbüsselâm kemerine yazılmak üzere hazırlanan yazıdaki şâhâne kelimeleri kabul etmeyerek, "İki cihanın saltanatı Resulullah'a mahsustur" demiştir. Mescid-i Nebevî'nin eski şeklinin 53 defa küçültülmüş hâlini İstanbul'da Hırka-i Şerîf Câmii'ne koydurtmuş; tamiratı bunun üzerinden aldığı raporlarla takip etmiştir. Haremeyn'in tamiri, o günün zor şartları altında 700 bin altına mâl olmuştur. Mescid-i Aksâ'yı da 20 bin liraya tamir ettirmiştir. Böylece Sultan Mecid, "Müslümanların Halîfesi ve Haremeyn'in Hâdimi" sıfatını hakkıyla taşımıştır. SARAY, YÜZ AKIMIZ Sultan Mecid, Topkapı Sarayı'ndan ayrılarak, ahşap Çırağan, sonra kendi yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı'nda oturdu. Topkapı, artık XIX. asır hayat ve teşrifatına uygun bir saray değildi. Eskimiş, farklı zamanlarda yapılan eklerle kullanışsız hâle gelmişti. Üstelik rutubetliydi. Babası veremden ölen, kendisi de veremli olan Sultan Mecid "Bu sarayda oturmaya devam edersek, soyumuz tükenecek" demiştir. Dolmabahçe Sarayı, son asrın en zarif sanat eserlerindendir. Bugün bile ele güne karşı yüz akımızdır. Böylece memleket bir sanat eseri kazanmış; bu kadar para milletin cebine girerek binlerce ailenin yüzü gülmüştür. Saray yapmak bir israf değil, ihtiyaçtır. Mamafih Avrupa saraylarından daha mütevazıdır. Masrafı, 5 milyon lira tutan emisyon farkından karşılanmıştır (Metal paranın, nominal değeri ile baskı masrafı arasındaki emisyon farkı, hazine geliridir.) Saltanat devri, hep ilklere sahne olmuştur. Fennin baş döndürücü ilerlemesinden günü gününe haberdar olan padişah, yeni buluşların en önce ülkesinde tatbikini arzu etmiştir. Dünyanın ilk telgraf hattı İstanbul-Varna arasında kurulmuş, ilk telgrafı da Sultan Mecid çekerek oradaki asker evlatlarının hatırını sormuştur. İlk demiryolu Aydın-İzmir arasında döşenmiştir. İlk kâğıt para çıkarılmış; yeni mahkemeler ve devletin ihtiyacı olan memurları yetiştirmek üzere Avrupa'dakilerle boy ölçüşen modern mektepler kurulmuştur. Harb Akademisi, Dârülfünun (İstanbul Üniversitesi), dârülmuallimîn (muallim mektebi), ziraat, orman, telgraf ve ebe mektepleri bunlardandır. Sikkeler, para, kuruş, mecidiye ve lira olarak ayarlanmıştır. İlk hususi gazete, ilk nüfus sayımı, ilk banka, ilk devlet salnâmesi (yıllığı), Şirket-i Hayriye adlı vapur işletmesi, encümen-i dâniş (ilimler akademisi), Mecidiye (Galata) Köprüsü, Mecidiyeköy semti, belediye teşkilatı, köle ticaretinin yasaklanması, ticaret ve ceza kanunları bu devrin eseridir. Boğaz'dan tüp geçit projesi yaptırmıştır. Arazi Kanunnamesi ile toprak nizamı büyük ölçüde tesis olunmuştur. Padişah, yurt gezileri yanında, meclis, kışla, mektep ve tekkeleri ziyaret eder, imtihanlarına, açılış merasimlerine katılırdı. İlk fotoğraf çektiren padişahtır. Nazari musiki bilgisi çoktu. Donizetti, Liszt, Rossini gibi meşhur besteciler İstanbul'a gelip O'nun için marşlar bestelediler. Dellalzâde, Dede Efendi, Hacı Arif Bey gibi Osmanlı bestekârlarını da himaye etti. Bize sığınanı vermeyiz! 1848'de Macarlar, Avusturya'ya, Lehler de Rusya'ya karşı istiklâl emeliyle ayaklandı. İsyanlar sert bastırıldı. Milliyetçiler sınırı geçerek Osmanlı topraklarına sığındı. Sultan Mecid bunlara iltica hakkı verdi ve ısrarlara rağmen iade etmedi. Bu hareketi dünya amme efkârında büyük bir hayranlık uyandırdı ve ülkenin itibarını yükseltti. Hatta Londra'da gençler, Osmanlı sefirinin arabasının atlarını çözüp bizzat çektiler. O zamana kadar âdet olmadığı halde, ilk defa ecnebi sefarethanelerine iade-i ziyarette bulunarak diplomatik münasebetlere katkıda bulunurdu. İlk yabancı nişan kabul eden padişah da Sultan Mecid'dir. Fransa İmparatoru'nun Legion d'Honneur nişanını kabul etti. Korkunç bir açlığın pençesindeki İrlanda'ya para ve gıda yardımı yaptı. Öyle ki, bunun mikdarı, kraliçeninkinden yüksek olduğu için, tamamı kabul edilmedi. Tevhid ve istiğfar söyleyerek vefat etti İstanbul'un en zarif câmilerinden Ortaköy (Büyük Mecidiye) Câmii'nden başka, Beşiktaş-Ortaköy arasında Küçük Mecidiye, Maçka-Nişantaşı arasında Teşvikiye ve Fatih'te Hırka-ı Şerif Câmilerini yaptırdı. Ayasofya'yı esaslı tamir ettirerek yıkılmaktan kurtardı. Dinine çok bağlı ve Nakşî idi. Annesiyle beraber Abdülfettah Akrî halifesi Yahya Efendi Tekkesi Şeyhi Mehmed Nuri Efendi'ye mensuptu. "Meclisinizden hiç ayrılmak istemiyorum. Sizinle görüştükçe ruhuma safa, kalbime inşirah hâsıl oluyor. Keşke sizin gibi birkaç kişi daha bulunsa idi" derdi. Yahya Efendi tekkesine çok maddî yardımda bulunmuş; hocasını hacca göndermiştir. Vefat döşeğinde iken hocasının çağrılmasını istemiş; Nuri Efendi de padişahın başucunda önce Kur'an-ı kerim okumuş, sonra salevat getirmeye başlamıştır. Bir zaman sonra padişah da kendisine katılmış, beraberce tevhid ve istiğfar söyleyerek vefat etmiştir. Vefatından sonra türbesi yakınındaki Yanyalı İsmet Efendi Nakşî Tekkesi dervişlerinin her Cuma gecesi, akşam ile yatsı arasında türbesinde hatm-i hâcegân yapmalarını vasiyet etmişti. Vefatından bir gün evvel hasta yatağında yatarken, mühim iradeler kendisine okunurken, sıra Medine ahalisinin bir istidasına geldiğinde, "Durun, okumayın! Beni oturtun!" buyurdu. Arkasına yastık koyup, oturtuldu. "Onlar, Resulullah efendimizin komşularıdır. O mübarek insanların dilekçesini yatarak dinlemekten hayâ ederim. Ne istiyorlarsa, hemen yapınız! Fakat okuyunuz da, kulaklarım bereketlensin!" dediğini Eyüp Sabri Paşa anlatıyor. Siz beni kötü tanıttınız! Hükümeti halkın gözünden düşürmek için el altından tahrik edilen softalar ayaklanmasında, padişah Fatih Câmii'ne giderek kıyamı teskin etmek istemiş, vezirler "Aman efendim gitmeyin, hocaların niyeti kötü" diye karşı çıkınca "Hocalar hiç de kötü adamlar değildir. Onlara siz beni kötü tanıttınız" diyerek dediğini yapmış, atalarından miras cesaretiyle kıyamı teskine muvaffak olmuştur. Hatta yanına koruma olarak verilen bir süvari bölüğünü "Umumen halk aleyhimizde olduğu takdirde, bir bölük süvari beni muhafaza edemez" diyerek geri çevirmişti. Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne'de okuyan Yahudi çocukları için dinlerinin koşer kâidelerine göre yemek pişiren bir mutfak kurulmasını ve mukaddes günleri olan Şabat'ın (Cumartesi) tatil olmasını emretmişti. Yakışıklı, güzel giyinen, iyi yaşamasını seven nezih bir zât idi. Bu sebeple yenilikçilerle ham sofular el ele vererek padişahı halkın gözünden düşürmeye çalışmıştır. Babası gibi istemediği halde çok düşman edinmiş; Frenk hayranlığı, sefahat ve israf ile itham olunmuştur. Hatta dinin ve hukukun müsaade ettiği meşru hakkı olan harem hayatı bile suç olarak gösterilmiştir. Hayatı ve hayratı bu sözleri yalanlamaktadır. Babası gibi sağlam iradeli olmaması, merhamet ve nezaketi belki de yegâne zaafıdır. Ancak Sultan Mecid'in kesip attığı tırnak bile olamayacak adamların, şimdi onu tenkit etmelerine ne denir? Sultan Abdülmecid'in saatte tasviri...
Yeniden keşfedilen öğle uykusu
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Dünya erken kalkanlarındır Öğle uykusu, İslâm dünyasındaki ismiyle kaylûle, vaktiyle hayatımızın vazgeçilmez bir parçasıydı. Eskiden hayat güneş doğmadan başlar; herkes işine gücüne, dükkânına mektebine, çiftine çubuğuna koşardı. Akşam herkes evine gelir; yatsıyı kılıp yatardı. Elektrik, televizyon ve internet tabiatıyla meçhuldü. Gayrımüslimler namazla mükellef olmadığı için, yatsıyı bekleyemeden yatana "Akşam oldu, gâvur yattı" diye çıkışılırdı. Dindarlar ayrıca gece kalkıp teheccüd denilen gece namazı kıldığı için, gündüz bir mikdar uykuya ihtiyaçları olurdu. Hazret-i Peygamber, gündüz uykusu uyumuş ve terk edilmemesini müminlere tavsiye etmiştir. "Gündüzün evvelinde uyumak aklı azaltır; ortasında uyumak peygamberlerin ve Allah dostlarının güzel ahlâkındandır; günün sonunda uyumak ise tembelliktir" buyurmuştur. Gece hiç uyumadan kaylûle ile ömrünü geçirenler az değildi. İmam Ebu Hanife, kendisi için yatsının abdesti ile sabah namazını kılar diyen bir yaşlı kadının hüsnüzannını kırmamak için 40 sene gece uyumamış, kaylûle ile yaşamıştır. Bu uykunun ideal vakti öğlen güneş tepeye varmadan evvel olmakla beraber, güneş doğduktan ikindiye kadar zamanı vardır. Sünnetin ifası için uyumak şart değildir, bu niyetle beş-on dakika yatmak bile kâfidir. Güneş doğarken uyumak mekruh görülmüş, güne erken başlamamanın aklı ve rızkı azaltacağı, üstelik sırt ağrılarına yol açacağı söylenmiştir. "Dünya erken kalkanlarındır" sözü meşhurdur. Hazret-i Peygamber, "Müjdeler olsun erken davrananlara!" buyuruyor. Kur'an-ı kerimde de çocukların, gündüz uykusuna çekilmiş ebeveynlerinin yanına girerken, giyinik olmamaları ihtimaline binaen izin almaları gerektiği söylenir. İkindiden sonra uyumak (feylûle) insanı sersem yapar. Akşam ile yatsı arasında uyumak ise faydasız bir uykudur. Nitekim uykunun zamanı değil, kalitesi mühimdir. Yarım saat öğle uykusunun, 2-3 saat gece uykusuna bedel olduğu söyleniyor. Canı satın alan uyku Bir tüccar tanımıştım. İşe köyden köye çerçilikle başlamış. Öğle vakti tenha bir yerde eşeği çözüp bağlar, yükünü indirip üzerine abanarak öğle uykusunu ihmal etmezmiş. Rahmetli bir büyük dayımız vardı. Oğlu trafik kazasında, vefat etmişti. Ölü evin alt katında yatarken bile, rahmetli öğle uykusunu bırakmadı. Rahmetli ninemiz "Bu uyku sanki canımı satın alıyor" der ve "1000 lira da borcunuz olsa, yemekten sonra biraz yatın" tavsiyesinde bulunurdu. Eyüp'te bir tekkede yangın çıkmış; hanımlar "Aman şeyh efendi öğle uykusundan uyanmasın, sonra söyleriz" demişler, bu arada tekkenin yarısı yanmış. Yangından kıl payı kurtulan Şeyh efendi sonradan, "Hanımların en iyisi böyle olursa, biz nasıl güvenelim?" diye latife edermiş. Her şartta öğle uykusunu bırakmayan ve herkese de tavsiye eden Vehbi Koç'un adını anmamak olmaz. Bir yurt dışı seyahatinde hava meydanında revire gidip rahatsızlık bahanesiyle içeride biraz yatmış. Çıkınca da "Hem uyudum, hem de bedavadan tansiyonumu ölçtürdüm" demiştir. Ayrıca Vehbi Koç, öğlen uykusunun yatakta ve gece elbisesiyle yapılmasını tavsiye ederdi. Eskiden bazı dükkânlarda öğle uykusu için peyke bulunurdu. Biz üniversitedeyken, her hocanın odasında mükellef bir divan vardı. Yemekten sonra biraz uyur; sonra hademeye kahvelerini söylerlerdi. Hocaya çetrefilli bir şey söylemek gerektiğinde, bu uykudan sonrasını gözlerdik. 3F+1S formülü Öğle uykusunda İspanyollar önde gelir. Diktatör Franko'nun "İspanya'yı 40 yıl 3F+1S formülüyle idare ettim" dediği rivayet olunur. 3F+1S=Futbol, Flamenko, Fiesta ve Siesta'dır. Flamenko, İspanya'ya mahsus bir dans; fiesta, festival; siesta ise öğle uykusudur. Siesta, Latince hora sexta (6. saat) kelimesinden gelir. Saat 1'den 5'e kadar İspanya'da hayat durur, dükkânlar kapanır. Akşam yemeği geç yenir. İmkânı olan sabaha kadar eğlenir. Siesta âdeti İspanyollara Araplardan geçmiştir. Arap ülkelerinde öğle saatinde ortada kimse görülmez. Ancak arabasının gölgesinde uyuyan taksicilere rastlamak mümkündür. Akdeniz ve Lâtin ülkelerinin hepsinde yaygındır. Bilhassa sıcak ziraat memleketlerinde ağır yenen öğle yemeğinden sonra bir ihtiyaçtır. X. asırda Roma-Germen İmparatoru Büyük Karl, yaz günleri öğle yemeğinden sonra ayakkabı ve üst elbiselerini çıkarıp birkaç saat uyurmuş. Balkanlarda saat 2 ile 5 arasında kimse birbirine ziyarette bulunmaz. 1-2 arası yemek yenir, sonra herkes yatar. Güney Almanya'da Mittagspause veya Mittagsruhe (Gün ortası istirahati) denilen bu uyku zamanında dükkânlar kapanır, çocuklar evde oynar. Asyalılar da bu uykuya çok düşkündür. Hindistan'da sustana (ufak şekerleme), Çin'de wujiao (şekerleme) denir. Mekteplerde bu iş için yarım saat mola vardır. Japonya'da işçilere bu iş için bir yer ayırmak mecburidir. Amerika, İngiltere ve Fransa, devlet eliyle teşvik etmektedir. Indiana Üniversitesi'nde profesörlerin de desteğiyle bir şekerleme kulübü kurulmuştur. Görgü Kaidelerine dair eski kitaplarda, öğleden sonra kimseye ziyaret yapılmaması ve telefonla aranmaması ehemmiyetle tavsiye edilir. Bu zamanda nasıl uyuyalım diyenlere bir atasözü ile cevap verelim: "Karnı acıkan katık istemez; uykusu gelen yastık istemez."
07.12.2011
İngiltere varlığını Osmanlılara borçludur
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İngiltere, senede iki cumhurbaşkanını resmen ağırlar. Bu sene ilki ABD başkanı Obama idi. İkincisi olan Abdullah Gül'e, Sultan Aziz'in 1867 tarihinde Avrupa'da çok sükse yapan ve devletin itibarını artırmaya yarayan seyahatine benzer bir protokol tatbik edildi. Aynı salonda ağırlandı, aynı porselenlerle yemek verildi, aynı marşlar çalındı. Çok kimseyi şaşırtan bu hususa, çeşitli manalar yükleyenler oldu...  PADİŞAHA YALVARAN?İNGİLİZ?ELÇİSİ Kral Aslan Yürekli Richard'ın Haçlı seferi vesilesiyle Kudüs'e gelip, Salahaddin Eyyübî'ye yenilerek geri dönmesi sayılmazsa, İngiltere ile münasebetlerimiz geç başlamıştır ama yakın tarihe de damgasını vurmuştur. İngiltere'nin; yedi kere evlenmesi ve Papa'ya kafa tutarak kendi mezhebini kurmasıyla meşhur kralı VIII. Henry, Avrupa'da büyük hayranlık uyandıran Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı memleketine bir heyet gönderdi. Bu heyet, Osmanlı siyasî, malî ve adlî sistemini, başka deyişle süper güç sırlarını tedkik edip rapor hazırlayarak krala takdim etti. Kral, bu istikamette reforma girişerek İngiltere'nin dünyanın en güçlü devletlerinden birisi olmasının ilk adımını attı. 1580'de Kraliçe I. Elizabeth'in İstanbul'daki elçisi William Harborne, İngilizlerin de Osmanlı sularında ticaret yapabilmeleri için izin kopardı. 1587'de dünyanın ikinci güçlü devleti İspanya, İngiltere'yi işgal etmeye hazırlanıyordu. Harborne, İspanyol Armadası'na karşı Osmanlı Donanması'ndan yardım alabilmek için Sultan III. Murat'a âdetâ yalvardı. Padişah kraliçeye gönderdiği mektupta, "Eskiden Osmanlı Padişahları ile dostluk edenler nasıl himaye edilmişlerse, İngiltere Kraliçesi'ne de o şekilde muamele edilecektir" dedi. Osmanlı Donanması'nın Akdeniz'deki ilkbahar manevraları sayesinde İspanyol armadası ikiye bölündü ve bu sayede İngilizler İspanyolları yenebildi. İspanya bir daha belini doğrultamadı. İngiltere, hatta Fransa ve Hollanda varlığını buna borçludur. Nitekim birkaç sene evvel The Guardian gazetesi bundan "Türklere Niçin Teşekkür Etmeliyiz" başlıklı haberiyle bahsetmiştir. Sonraki elçi Edward Burton, padişahın Macaristan seferine katıldı. 1597'de vefat edip Heybeliada'ya gömüldü.  Ne ölsün, ne onsun! Bir yandan dünyayı keşfedip sömürgeler kuran Avrupa, Yeni Dünya'dan gelen altın, gümüş ve ham madde ile zenginleşti. İngiltere sanayi inkılâbını yaparak ve 100 Yıl Harbleri'nde ve Napolyon Harbleri'nde Fransa'yı yenerek, 1815'te dünyanın en güçlü devleti oldu. Ancak bu sıfatı 130 sene taşıyabildi. İngiltere, Müslümanların yaşadığı toprakları sömürgeleştirmeye başlayınca, Osmanlı hilâfetinden çekinir oldu. Halife bir sözüyle buradakileri ayaklandırabilirdi. Bu sebeple XVIII. asır sonunda siyasetini Osmanlı hilâfetini zayıflatmak üzerine kurdu. İlk olarak Arabistan'da Vehhabî hareketini çıkararak Müslümanları böldü ve mukaddes beldeleri tehlikeye soktu. Ardından Osmanlı padişahlarının Kureyşî olmadığını, hilâfete hakkı bulunmadığı propagandasını yapmaya başladı. Rusya'nın güçlenmesinden korktuğu için Osmanlı Devleti'nin yaşamasını arzu etmektedir. Politikası "Ne ölsün, ne onsun" şeklindedir. 1798'de Fransa'nın Mısır'ı işgalini önledi. Fransa'nın tahrik edip ayaklandırdığı Mısır valisine karşı, Bâbıâli'ye yardım etti. Zaman zaman iktidara Osmanlı dostu bir hükümet gelince, İngiliz-Osmanlı münasebetleri düzelirdi. Nitekim Benjamin Disraeli zamanında böyle olmuştur. Sultan Abdülmecid, dünyanın en güçlü devleti ile iyi geçinmek taraftarıydı. 1854 Kırım Harbi'nde Osmanlı Devleti'yle müttefik oldu. Bu uğurda elli bin İngiliz genci öldü. Bir kısmının mezarı Haydarpaşa'dadır. Bir yandan da bu zaferi Hindistan'ın tam işgali için fırsat bildi. Sadrâzam Reşid Paşa, İngiliz hayranı idi. Politikası, hep Londra paralelinde olmuş, meşhur Baltalimanı Ticaret Anlaşması bu devirde imzalanarak, İngiltere'ye büyük ticarî imtiyazlar tanınmıştır. Sultan Aziz'in seyahatinde, yakışıklılığı ve nezâketi ile çok beğenilen Şehzâde Murad Efendi'nin, Kraliçe Victoria'nın kızlarından biri ile evlendirilmesi gündeme geldi. Böylece tahta çıktığında, İstanbul, iyice İngiliz nüfuzuna girecekti. Padişah, bu teklifi reddetti.  Kral VIII. Edward, Türkiye'ye gelerek Atatürk'ü ziyaret etmişti. Diplomasi, menfaate dayanır İngiltere son bir hamle yapıp, sempatizanı Midhat Paşa vasıtasıyla Osmanlı siyasetine hâkim olmak istedi. Sultan Hamid bu niyeti akamete uğratıp, üstelik hilâfet siyasetine hız verince, Londra ile münasebetler soğudu. Vâkıa padişah yine de İngiltere ile iyi geçinmeye ehemmiyet verdi. Ancak İngilizler, Jön Türk muhalefetini destekleyerek Sultan Hamid'in tahtını kaybetmesini temin etti. Ancak iktidar Alman yanlılarının eline geçti. Ama bunların devleti sürüklediği felâketler, İngiltere'ye yaradı. İngilizler 1919'da ikinci defa, ama bu sefer işgalci olarak İstanbul'da idi. 1924, İngiltere'nin altın yılıdır. İstikbale ait siyasetini rahatça yürütebilmek için, Yunanlıları Anadolu'ya saldırttı. Böylece yeni bir düşman meydana getirerek, kendisine karşı düşmanlığı unutturmaya muvaffak olacaktı. İstanbul-Ankara mücadelesinde İngiltere her zamanki "Bekle, gör!" siyasetini tatbik etti. İlerlemesini engellemediği Ankara kazanırsa, halifeden kurtulmuş olacaktı. Ankara kaybederse, İstanbul zaten elinde idi. Ankara kazanınca, yeni devletle iyi münasebetler kurdu. M. Kemal ile Ankara sefiri Sir Percy iyi münasebetler kurdu. Kral VIII. Edward, metresiyle beraber Türkiye'ye gelerek Atatürk'ü ziyaret etti. Türkiye'nin yeni başkanına, krallar dışında kimseye verilmeyen dizbağı nişanı verildi. Başvekil İnönü, halkın yanlış anlamasına sebebiyet vereceği gerekçesiyle buna karşı çıktı. İki büyüğün arası açıldı. İngiltere, II. Cihan Harbi'nin gerçek mağlubu oldu. Malî bakımdan yıkıldı. Sömürgelerinin hepsini kaybetti. Ama esaslı sistemi ve güçlü istihbaratı sayesinde dünyada söz sahibi olmaya devam etti. Eski sömürgesi Amerika ile iyi geçinerek varlığını ve itibarını sürdürdü. 1945'ten itibaren İslâm aleyhdarı siyasetinden de vazgeçmiş görünmektedir. Türkiye'ye tarihî misyonunu yüklemek suretiyle ittifak kurmak istemektedir. Diplomaside hissiyata yer yoktur. Her şey menfaat üzerine kuruludur. Menfaat değişince, siyaset de değişir. Dostluklar düşmanlığa, düşmanlıklar dostluğa dönüşebilmektedir...
14.12.2011
Fransız medeni kanununa galip gelen mecelle
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
XIX. asırda Avrupa ile münasebetlerimizde değişiklikler oldu. Daimî bir harb hâli manzarası, yerini barışa bıraktı. 1856'daki Paris Konferansı'nda, Osmanlı Devleti düvel-i muazzamadan, yani dünyanın en büyük beş devletinden biri olarak kabul edildi. Avrupa tüccarı Osmanlı ülkesine gelip gitmeye başladı. Osmanlılar, Avrupa ile yeniden tanıştı. KANUNUNUZ NEYSE BİLELİM! Bu arada memlekette hummalı bir ıslahat çalışması sürüyordu. Yeni mahkemeler, yeni kanunlar yapılıyor; yeni müesseseler kuruluyor; geri kalmışlık önlenmeye çalışılıyordu. Osmanlı Devleti, çağın gereklerine uymaya çalışarak modern bir devlet havasına bürünüyordu. Bu çerçevede Avrupalılar, "Kanununuz neyse ortaya koyun, bilelim" şeklinde baskı yapıyorlardı. Gerçi Osmanlı Devleti'nde kanun vardı. Ama şeriattan kaynaklanan bu metinler Arapça idi. Yeni kurulan mahkeme hâkimleri anlamakta zorlanıyordu. Fransız muhibbi Sadrâzam Âli Paşa, o sıralar pek popüler olan Fransız medeni kanunu Code Civile NapolÈon'u iktibas etmeyi düşündü. Hatta bunu tercüme bile ettirdi. Ancak karşısına başını büyük âlim Ahmed Cevdet Paşa'nın çektiği muhafazakârlar dikildi. Bunlar, ecnebi bir kanunu iktibas etmenin haysiyet kırıcı olduğunu söylediler. Bir fikre karşı çıkınca, onun alternatifini ortaya koymak gerekir. Cevdet Paşa da öyle yaptı. Mecelle Cemiyeti'ni kurarak ülkede zaten cari olan İslâm hukukunu, Avrupaî usulde kanun hâline getirmeye muvaffak oldu. Zamanın çok kıymetli İslâm hukukçularının yer aldığı ve başlarında Cevdet Paşa'nın bulunduğu heyet, 1869-1876 seneleri arasında fasılalı, maceralı çalışma neticesi Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye'yi tamamlamaya muvaffak olmuştur. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, "adlî hükümler topluluğu" demektir. Âlimler heyetinin müşterek çalışmasıdır. Ama hazırlanmasında Cevdet Paşa'nın rolü ve emeği herkesten fazladır. Komisyona havale etmenin ne demek olduğunu bildiği için, çalışmanın sonunu beklemeden, her bahis hazırlandıkça, Sultan Aziz'in iradesi ile kanun olarak ilan edilmiştir. OLMASI GEREKENİ ANLATAN MADDELER 1851 maddelik Mecelle'de, şahıs, aile ve miras hukukuna dair hükümler yoktur. Çünkü bunlar, şer'î ve ruhanî mahkemelerin sahasına giriyordu. Mecelle ise esas itibariyle yeni kurulan nizamiye mahkemeleri için çıkarılmıştı. Ceza, vergi, arazi hukukuna ait hükümler de başka kanunlarla tanzim olunmuştur. Mecelle'de şu bahisler bulunur: Satış, kira ve hizmet, kefâlet, havâle, rehin, vedîa, emânet, bağışlama, gasp ve itlâf, hacr, ikrah, şufa, şirket, vekâlet, sulh, ibrâ, ikrar, dâvâ, deliller, yemin, kazâ. Mecelle'nin ilk yüz maddesi ise kavâid-i külliye (küllî kâideler) denilen umumî hukuk prensipleridir. Hükümlerin fıkıh kaynaklarından nasıl çıkarıldığını bildirir. Olması gerekeni ifade eden ve Avrupa hukukunun, pek çok mücadeleden sonra varabildiği hükümlerdir. Eski hukukçuların neredeyse ezbere bildikleri bu yüz madde, bugün dahi hukuk mantığı ve tefsir bakımından günümüz hukukçularına kıymetli bir kaynak teşkil etmektedir: Bir işten maksat neyse, hüküm ona göredir; Şek ile yakîn zâil olmaz; Berâet-i zimmet asldır; Meşakkat teysîri celbeder; Zarûretler memnû' olan şeyleri mübâh kılar; Ehven-i şerreyn ihtiyar olunur; Âdet muhakkemdir; Ezmânın tegayyürü ile ahkâmın tegayyürü inkâr olunamaz; Külfet ni'mete ve ni'met külfete göredir... Mecelle'den son vazgeçen İsrail Mecelle, 1926'da İsviçre Medenî Kanunu'nun alınmasına kadar 57 sene tatbik edildi. Arapça, Bulgarca, Rumca ve Ermenice, Fransızca ve İngilizce'ye tercüme olundu. Şerhleri yazıldı. O tarihlerde muhtar (otonom) birer vilâyet olan Mısır ve Tunus'ta tatbik edilmedi. Bulgaristan Prensliği kurulurken, Mecelle'yi yeni mevzuatlarının esası kabul ettiler. Sırbistan ve Karadağ medenî kanunlarına, pek çok hüküm Mecelle'den alındı. Zeydîlerin hâkim olduğu Kuzey Yemen'de Osmanlı hâkimiyeti sona erer ermez (1918) tatbikattan kaldırıldı. Arnavutluk'ta 1928, Kıbrıs'ta 1946, Suriye'de 1949, Irak'ta 1951, Ürdün'de 1976, Güney Yemen'de 1992'ye kadar tatbik edildi. Buna rağmen o memleketlerde yeni yapılan medeni kanunlarda Mecelle'nin izlerini görmek mümkündür. Lübnan'da 1934'de Mecelle'nin ekseri maddeleri kaldırıldı, ancak hâkimler mevzuatta çözüm bulamadıkları meselelerde Mecelle'ye bakmakla mükellef kılındı. Filistin'de Mecelle'nin tatbikatı İngiliz işgalinden, hatta İsrail kurulduktan sonra da devam etti. İsrail'de Mecelle 1984'te kaldırıldı. Ancak İsrail kanunlarında Mecelle'nin tesirlerini görmek mümkündür. İsrail aynî haklar kanununun pek çok hükümleri de Mecelle'den alınmıştır. İkisi de İstanbul'da hazırlandı Mecelle, fıkıh kaidelerinin bir araya toplanması için yapılan ilk teşebbüstür. Fıkhın, kanun hâline getirilebileceğini gösterdiği için İslâm âleminde büyük bir hürmet uyandırmıştır. Hükümleri arasında tezada rastlanmaz. Kolay anlaşılan parlak bir üslûbu vardır. Maddeleri son derece veciz ve açıktır. Her kitabın evveline o mevzuya ait tabirlerin konması, her maddede de misallerin verilmesi hükümleri anlamayı ve tatbikatını kolaylaştırmıştır. Avrupa'da ilmî bir cemiyet vasıtasıyla hazırlanan ilk kanun İmparator Iustinianus'un kanunnâmesidir ki İstanbul'da hazırlanmıştır. Avrupa kanunlarının esasıdır. İkincisi Mecelle olmuştur. Cevdet Paşa, Mecelle'nin hazırlanmasında önayak olmakla yalnız İslâm hukukuna değil, dünya hukuk hayatına da büyük bir hizmette bulunmuş, hem kendi, hem de eserinin ismini "ölümsüzleştirmiş"tir. İnsan eseri olmak itibariyle elbette Mecelle de kusursuz değildir. Ama bu onun şöhretine gölge düşürmemiş; bilakis 12 asırlık İslâm hukukundan zamanın ihtiyaçlarına uygun kanunlar yapılabileceğini göstermiştir. Nitekim şartlar müsait olsaydı, Mecelle'yi hazırlayan cemiyet, gereken ikmalleri ve düzeltmeleri yapabilirdi. Mecelle'nin kaldırılması eksikliğinden değil, milletin tercihi değiştiği içindir.
21.12.2011
Sofralarımız ‘fast-food'a yenik mi düşüyor?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Zaman zaman insanlara en çok sevdikleri yemek soruluyor. Pizza, patates kızartması, hamburger diyorlar. Etli sarma, mantı, suböreği unutulmuş. Demek ki ne bunları usulüyle yapacak aşçı kalmış ne de yiyecek erbâb-ı zevk. MÜSLÜMAN YEMEĞİ Vaktiyle bir sofraya uzaktan bakınca bunun şarka mı, garba mı ait olduğu anlaşılırdı. Şarkta yemek çorba ile başlar. Garpta çorba menüde istenirse bulunur. Kim ne derse desin, çorba Müslüman yemeğidir. Garba da Araplardan geçmiştir. Şurbe içilecek şey demektir. Garp dillerindeki ismi de buradan çıkmadır. Çorba, ardından gelecek hücumlara karşı mideyi hazırlar. SOFRANIN EFENDİSİ Etli soğanlı yahni, bir geçiş yemeğidir. Sofranın efendisi etli pilavdır. Pilav ve yağda yumurta yapabilen, her yemeği yapabilir. Eskiden aşçıların ustalık imtihanıydı. Pilavsız sofra düşünülemez. Meşhur mânidir: Ramazan geldi ulaştı,/Sofralar doldu taştı,/Davette pilav yoktu,/Birden iştahım kaçtı... Bakliyat bilhassa kış mevsiminin vazgeçilmezidir. Nohut, fasulye, mercimek çok sevilir ve yenir. Yanında turşu eksik edilmez. Her şeyin kızartması sevilir, haşlamasına burun kıvrılır. Hatta patlıcan mevsimi geldi mi, milleti bir korku sarar. Çok yangınlar, patlıcan kızartırken çıkmıştır. Koyun eti makbuldür. Sığır eti sevilmez, yenmez, bulunmaz. Ancak hastalara verilir. Az olduğu için tavuk kıymetlidir; mühim misafirlere ikram edilir. FAKİR YİYECEĞİ Şarkta baharat çok sevilir. Pilav karabibersiz, bakliyat kimyonsuz, et kekiksiz, sütlaç tarçınsız olmaz. Bunlar, aynı zamanda o yemeğin yan tesirlerini giderici hususiyet taşır. Amerika'nın keşfine kadar bilinmediği için domates, yemekte kullanılmaz. Yemeğe kuyruk yağı, soğan ve baharat lezzet verir. Sebze ve meyve ancak mevsiminde yenir. Salça evde yapılır, nadiren kullanılır. Böreksiz sofra olmaz: Çok çeşidi vardır. Şark sofrasında zeytinyağlı bilinmez. Hem her yerde yetişmediği hem de ağır ve pişerken kötü koku neşrettiği için olsa gerek. Akdenizliler vasıtasıyla mutfağımıza girmiştir. Balık da çok tutulmaz. Bizans zamanında bile ucuzluğu, pişerken kötü koktuğu ve çabuk bozulduğu için ancak fakirlerin yiyeceği idi. Zeytinyağı ve balık, Rumlar sayesinde mutfağımıza girmiştir. Bugün bile çok eve balık ve zeytinyağlı girmez. Balık yenmişse, beraber yoğurt, peynir, süt yenmez; sonunda mutlaka tahin helvası yenir. AKILSIZ İHTİYAR Yeşilliksiz sofra akılsız ihtiyara benzer, denir. Bol yağlı, sirkeli salata yemeğin yanında suyuyla seliyle kaşıklanır. Yahya Kemal, hiç sevmediği halde her sofrada marul bulundururmuş. Avrupa'da salata bir öğündür. Ana yemekten önce yenir. Fransa'ya ilk gittiğimde küçüktüm. Lokantadayız. Bir türlü yemek gelmiyor. Garsona sordum. "İyi ama salatanızı daha bitirmemişsiniz" demesin mi! Yalnızca sebze ile de ömür geçmez. Bir ihtiyar amca sebzeyle süslü sofraya bakıp "Yanlış yapıyorsunuz. Bunları koyunlara yedireceksiniz; siz onları yiyeceksiniz" demişti. Mamafih "Kırkına kadar koyunu, sonra koyunun yediğini yemeli" derler. Sofranın sultanı Tatlı sofranın sultanıdır. Doyduktan sonra bile yenir. Nitekim hatırlı biri geldiği zaman, meclis ne kadar kalabalık olursa olsun, ona yer açılır. Her mevsimin, günün tatlısı ayrıdır. Ramazanda güllaç, bayramda baklava, kandilde lokma, Muharremde aşure, düğünde kadayıf yapılır. Yemekle, bilhassa pilav ile hoşaf yemek âdettir. Hoş-ab, güzel su demektir. Hazmı kolaylaştırır, lezzeti nötrleştirerek, her lokmadan ayrı zevk almayı sağlar. Bu da şimdi sofralarımızdan silindi. Garplılar yemekle şarap içer; Şarkta su içilir. Yemekle beraber su içmek midenin debbağıdır demişler. Ama yemeğin hemen öncesinde veya sonrasında su içmek, hazma zararlıdır. Şarkta ekmek sofranın esasıdır. Ekmeksiz doyulmaz. Pilavla, hatta neredeyse börekle bile yenir. Yemek azsa, "Biraz da ekmek buyurun!" diye hatırlatılır. İyi ye, iyi çalış! Şarkta yer sofrasında ve ortadan yemek, sofraya başı örtülü oturmak, lokmaları küçük alıp çok çiğnemek, başkasının yediğine bakmamak, yemeğe üflememek, sofrada üzücü ve iğrenç şeyler konuşmamak adaptandır. Herkes sevdiğini çok yiyebilsin diye bütün yemekler sofraya birden getirilir. Getirilemezse, yemekte neler olduğu önceden söylenir. Kaşık, çatal ve bıçak bilinmesine rağmen, daha sıhhî ve lezzetli görüldüğü için yemek elle yenir. Önce ve sonra mutlaka eller yıkanır. Ziyafetlerde bu iş için sofraya leğen-ibrik getirilir. Ecnebilerde yemekten önce, bizde sonra dua edilir. Nimetleri için Allaha hamd, sofra sahibine de teşekkür edilir. Eskiden dua edilirken, sofra sahibi ayağa kalkardı. Eskiler iyi yer, iyi çalışırdı. İyi yemek devam etti, iyi çalışmak geride kaldı. Eskiler çok hareketli idi. Otomobil, asansör, beyaz eşya atâlet getirdi. Bu da şişmanlık ve hastalıklara yol açtı...  Yemeği gösteren... Osmanlı yemek kültüründe kahvaltıya çok ehemmiyet verilir. Çay henüz hayatımıza girmemiştir. Her evde çorba içilir. Paça çorbası çok rağbettedir. Sabah namazından dönüşte, çok kimsenin elinde tas, paçacıdan çorba alıp kahvaltıya götürür. Fransızların önpöfromaj dedikleri yemekten sonra peynir yeme âdeti şarktan çıkmadır. Şarkta yoğurtsuz sofra yoktur. Hatta yoğurt ekmekle beraber müstakil bir öğün, içine bal veya pekmez konarak orijinal bir tatlı bile sayılır. Bir Alman profesörü "Türklerin yoğurdu bulmaları, medeniyete katkı bakımından kâfidir" demiştir. Yemeği gösteren yağıdır. Tereyağı ve kuyruk yağı kullanılır. Urfa ve Trabzon tereyağı makbuldür.
28.12.2011
|
| Bugün 82 ziyaretçi (248 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
