ehlisunnnetde - AÖ-OSM-PDF

XXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Önsöz .................................................................................................................... vii Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları .......... 2 OSMANLI İDARESİNDE DÖNÜŞÜM: BİRİNCİ MEŞRUTİYET YILLARI..... 3 Meşrutiyet’e Giden Yolda İç ve Dış Gelişmeler......................................................... 3 II. Abdülhamid’in Tahta Çıkışı (31 Ağustos 1876)............................................ 5 II. ABDÜLHAMİD’İN İLK SAVAŞ VE DİPLOMASI DENEYİMİ: İSTANBUL KONFERANSI ........................................................................................ 7 Osmanlı-Sırbistan Barış Protokolü...................................................................... 13 Karadağ Prensliği ile Barış Girişimi..................................................................... 14 Romanya (Eflak-Boğdan) ile Anlaşma Arayışları.............................................. 14 KANUN-İ ESASİ’NİN HAZIRLIK ÇALIŞMALARI VE İLANI........................... 16 Midhat Paşa’nın Sürülmesine Tepkiler...................................................................... 17 Meclis-i Mebusan’ın Açılışı ......................................................................................... 18 LONDRA PROTOKOLÜ............................................................................................ 18 Özet................................................................................................................................ 21 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 23 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 24 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 24 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 25 Osmanlı Devletinin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı.....26 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAŞI’NIN SEBEPLERİ .......................................... 27 Panislavizm ve Etkileri................................................................................................. 27 Panislavizm’in Tanımı: Tarihi-Kültürel Arka Planı ........................................... 27 Batı Slavları Arasında Panislavcılık .................................................................... 28 Siyasi Bir Akım Olarak Panislavizm.................................................................... 29 Doksanüç Harbi’nde ve Sonrasında Panislavizm............................................... 30 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAŞI VE CEPHELERİ .......................................... 31 Savaşın Nedenleri, Başlaması ve Osmanlı Devleti’nin Durumu ........................... 31 BALKAN (TUNA) CEPHESİ .................................................................................... 33 Plevne Savunması ve Gazi Osman Paşa .................................................................... 34 Edirne Mütarekesi (31 Ocak 1878)............................................................................ 37 İngiliz Donanması İstanbul’da .................................................................................... 38 DOĞU ANADOLU CEPHESİ .................................................................................. 39 Genel Durum ve Doğu Beyazıt’ın Ruslar Tarafından İşgali .................................. 39 Rusların Ardahan’ı Ele Geçirmesi ............................................................................ 39 Kars’ın Kuşatılması ve Düşmesi ................................................................................ 40 Erzurum Savunması ve Doğu Cephesinin Çökmesi .............................................. 40 DENİZ VE NEHİR SAVAŞLARI .............................................................................. 42 Karadeniz, Akdeniz ve Tuna Nehri’ndeki Donanma Savaşları ............................ 42 Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savaşları ........................................................ 43 YENİLGİNİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI ...................................................... 44 Savaşın Kaybedilmesinin Nedenleri ........................................................................ 44 Savaşın Etkileri ve Sonuçları ...................................................................................... 45 Özet................................................................................................................................ 46 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE İçindekiler iv Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 48 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 49 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 49 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 50 Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu............................................ 52 AYESTEFANOS ANTLAŞMASI VE SONUÇLARI................................................ 53 Yapılan Müzakereler ve Ayestefanos Antlaşması ..................................................... 53 Osmanlı-İngiliz İttifak Antlaşması: Kıbrıs Konvansiyonu...................................... 55 BERLİN KONGRESİ VE AVRUPA DİPLOMASİSİ................................................ 58 Berlin Antlaşması ve Önemi....................................................................................... 59 Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları’nın Mukayesesi .............................................. 61 I. Dünya Savaşı’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaşması’nın Önemi ve Sonuçları...................................................................................................... 61 BERLİN KONGRESİ VE ANTLAŞMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR ................................................................................................... 63 Karadağ Sınırı Meselesi ............................................................................................... 64 Yunan Sınırı Meselesi .................................................................................................. 64 Girit Sorunu ve Halepa Misakı/Sözleşmesi ............................................................. 65 Berlin Kongresi’nde Boğazlar Meselesi ..................................................................... 66 61. Madde: Berlin Antlaşması ve Ermeni Meselesi.................................................. 67 Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İşgal Edilmesi........................................... 70 Özet................................................................................................................................ 72 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 74 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 75 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 75 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 76 İşgaller ve Krizler.......................................................................... 78 OSMANLI KUZEY AFRİKA’SINDA İŞGALLER ................................................... 79 Avrupalı Güçlerin Kuzey Afrika Rekabeti ............................................................... 79 Tunus’un Fransa Tarafından İşgali ............................................................................ 80 İNGİLTERE’NİN MISIR’I İŞGALİ (11 TEMMUZ 1882) ...................................... 82 İşgal Süreci ve Tahliye için Diplomasi Faaliyetleri................................................... 82 SUDAN SORUNU ...................................................................................................... 87 AVUSTURYA İŞGALİ SONRASINDA BOSNA-HERSEK ................................... 91 DIŞ BORÇLAR SORUNU VE DUYUN-I UMUMİYE ........................................ 93 Osmanlı Devleti’nde Mali Sorunlar ve Dış Borçlar ................................................ 93 Muharrem Kararnamesi ve Duyûn-ı Umûmiye İdaresinin Kuruluşu ................. 94 Özet................................................................................................................................ 97 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 99 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 100 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 100 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 102 Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar........................ 104 OSMANLI-YUNAN SAVAŞI (1897)......................................................................... 105 Savaşın Ayak Sesleri: Girit Sorunu............................................................................. 105 Avrupa Devletlerinin Yunanistan’a Nota Vermesi ................................................... 106 Osmanlı-Yunan Savaşı’nın Başlaması........................................................................ 107 Dömeke Meydan Savaşı (17 Mayıs 1897) ................................................................. 108 3. ÜNİTE 4. ÜNİTE 5. ÜNİTE İçindekiler v İstanbul Konferansı: Yunanistan-Osmanlı Barışı..................................................... 110 GİRİT SORUNU .......................................................................................................... 111 Girit Sorununun Sebepleri.......................................................................................... 111 Osmanlı Devleti’nin Girit Sorununu Çözme Çabaları............................................ 112 Girit Sorunu ve Yunanistan’ın Tutumu ..................................................................... 112 Girit Sorununa Batılı Devletlerin Yaklaşımı............................................................. 113 BALKANLARDAKİ DİĞER SORUNLAR............................................................... 114 Makedonya Sorunu...................................................................................................... 114 Büyük Devletlerin Makedonya Politikaları .............................................................. 116 Osmanlı Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabaları .............................. 117 Özet................................................................................................................................ 120 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 121 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 122 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 122 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 124 Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası ......... 126 BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLETİ.......................................................... 127 Ondokuzuncu Yüzyıl Diplomasisine Bakış .............................................................. 127 II. Abdülhamid’in Dış Politika Prensipleri ............................................................... 129 Hilafet Politikaları.................................................................................................. 131 Dış Dünya’da Osmanlı İmajının Takibi............................................................... 135 DIŞ POLİTİKADA ALTERNATİF ARAYIŞLAR..................................................... 137 Osmanlı-Amerikan İlişkileri....................................................................................... 137 Osmanlı-Japonya İlişkileri .......................................................................................... 138 Osmanlı-Almanya İlişkileri ........................................................................................ 140 ALMANYA İLE ORTAK YATIRIMLAR: BERLİN-BAĞDAT DEMİRYOLU PROJESİ ........................................................................................................................ 141 II. Abdülhamid Döneminde Diğer Devletler İle İlişkiler....................................... 143 Özet................................................................................................................................ 145 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 147 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 148 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 148 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 149 Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti................ 150 SİYASÎ GELİŞMELER.................................................................................................. 151 İlk Örgütlü Muhalefet’e Doğru: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti .................. 151 Makedonya Teşkilatlanması: Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nden İttihat ve Terakkiye....................................................................................................... 155 II. Meşrutiyet’in İlanı................................................................................................... 157 Güçlerin Çatışması: Harbiye ve Bahriye Nazırlarının Tayin Şekline Yapılan İtirazlar......................................................................................... 159 Seçimler ve Yeni Meclis......................................................................................... 161 31 Mart Olayı: II. Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi ..................................... 162 KRİZLER, SAVAŞLAR VE ANLAŞMALAR............................................................ 165 Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İlhakı......................................................... 165 Bulgaristan’ın Bağımsızlığı’nın İlanı ................................................................... 166 6. ÜNİTE 7. ÜNİTE vi İçindekiler Girit’in Yunanistan’a Bağlanması ......................................................................... 166 Trablusgarp Savaşı ve Uşi Anlaşması................................................................... 167 Balkan Savaşları...................................................................................................... 169 İKTİDAR’IN KONTROLÜ: TRİUMVİRA............................................................... 171 Özet................................................................................................................................ 174 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 175 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 176 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 176 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 177 İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı .............................. 178 DÜNYA SAVAŞI........................................................................................................... 179 I.Dünya Savaşı’na Giden Yol ....................................................................................... 179 Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışı............................................................................ 180 Almanya’nın Öne Çıkışı .............................................................................................. 180 Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi.............................................................................. 181 Osmanlı Devletinin Savaşta Tarafsız Kalma Çabaları ............................................ 182 Avrupa Cephelerinde Durum..................................................................................... 183 OSMANLI DEVLETİNİN SAVAŞTIĞI CEPHELER.............................................. 184 Kafkas Cephesi ............................................................................................................. 184 Savaş’ta Ermeni İsyanı: Sevk ve İskân Kanunu................................................... 186 Çanakkale Cephesi....................................................................................................... 188 Irak Cephesi .................................................................................................................. 192 Süveyş Kanalı (Sina) Cephesi...................................................................................... 193 Filistin-Suriye Cephesi ................................................................................................ 194 Hicaz ve Yemen Cephesi ............................................................................................ 195 Trablusgarp (Libya) Cephesi....................................................................................... 195 İran Cephesi.................................................................................................................. 196 Avrupa Cepheleri ......................................................................................................... 196 Savaş Sürerken Yapılan Gizli Anlaşmalar.................................................................. 196 I.Dünya Savaşının Sonu............................................................................................... 197 Özet ............................................................................................................................... 199 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 200 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 201 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 201 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 201 8. ÜNİTE vii Önsöz Önsöz Asırlarca üç kıtada varlığını sürdürebilen Osmanlı Devleti ondokuzuncu yüzyıla sıkıntılı girdi. 1798 yılında Napolyon’un Osmanlı Devleti’nin en önemli eyaletlerinden biri olan Mısır ve ardından Suriye’yi işgal girişimi, Osmanlı Devleti’nin adeta geleceğini belirledi. Topraklarını savunmak ve kaybettiği prestijini restore etmek için Osmanlı Devleti hızlı bir şekilde modern diplomasinin kurallarına uydu. O tarihe kadar yabancı devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmadıkça hiç yanaşmayan Osmanlı Devleti, artık uluslararası ittifakların içine girmek mecburiyetinde kaldı. Topraklarını tahliye etmek için geleneksel politikalarından vazgeçerek, İngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a rıza gösterdi. Bu süreç Osmanlı Devletinin 19. Yüzyıl boyunca dış müdahaleye açık hale gelmesine sebep oldu. Osmanlı Devleti’nin “kadim dost/ eski dost”u olan Fransa, Osmanlı politikalarında devre dışı kaldı. Kısa süre İngilizler ve Ruslar birlikte; uzun süre de ise İngilizler Osmanlı diplomasisinde ön plana çıktı. Bu yeni ittifak ve girişimler Avrupa devletlerinin paylaşım programlarını değiştirmedi. Sadece zaman içinde biri diğerinin yerine geçerek baskı siyasetlerini uygulamaya devam ettiler. Aralarındaki rekabetler Osmanlı Devleti’nin ömrünü uzatmaya yaradı ise de Balkanlar’da ve Kuzey Afrika’da toprak kayıplarını, milliyetçi ayaklanmaları; imtiyazlı statü taleplerini önleyemedi. Bu kitabın konusunu ilgilenirden periyot, yukarıda zikredilen sıkıntıların had safhaya ulaştığı ve nihayet Osmanlı Devleti’nin tasfiye edildiği dönemi ele almaktadır. Bu dönemin en bariz özelliği II. Abdülhamid’in tahta geçmesidir. Normal şartların devam etmesi halinde tahta geçme ihtimali oldukça zayıf olan II. Abdülhamid, aslında Osmanlı topraklarını paylaşmayı veya nüfuz alanı haline getirmeyi amaçlayan Avrupa devletlerinin hesaplarını bir süreliğine erteledi. 1876 yılında tahta geçen Abdühamid öncelikle kamuoyunda yükselen Meşrutiyet taleplerinin karşılanması için gerekli girişimlerin başlamasını sağladı. Balkan sorunlarından dolayı yoğun gündemin yaşandığı bir ortamda Kanun-i Esasi çalışmalarını tamamlatarak ilk Osmanlı Anayasasını ilan etti. Ancak Avrupa Devletleri arasında yaşanan rekabet, Kırım Harbi’nin rövanşını almak isteyen Rusya’yı durduramadı ve Osmanlı Devleti’ne savaş açmasına (1877) neden oldu. Aynı yıllar, Avrupa’da da önemli değişikliklerin yaşandığı, güç merkezlerinin yer değiştirdiği dönemlere denk gelmektedir. II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden birkaç yıl önce Almanya ve İtalya ayrı ayrı birliklerini sağlamış, Almanya Fransa’yı mağlup ederek Avrupa siyasetinde üstün hale gelmiş, İngiltere ise dikkatlerini daha çok sömürgelerinde yoğunlaştırmıştı. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumayı amaçlayan ve “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen bir işbirliği ve istişare süreci başlamıştı. Ancak Avrupalılar bir taraftan içe dönük statükoyu koruma gayretleri gösterirken diğer taraftan da “büyük devlet” olma şartının hâlâ Asya ve Afrika’da sömürge edinmelerine bağlı olduğunu düşünüyorlardı. Bu da onların Avrupa dışında çekişme alanları oluşturmalarını sağlıyordu. Özellikle Almanya’nın Avrupa’da bir güç olarak ortaya çıkmasından sonra sömürge yarışı hızlandı ve uluslararası rekabetlerin daha da artmasına neden oldu. Hiç şüphesiz hedefteki ülkelerden biri de büyük bir coğrafyayı kontrol eden Osmanlı Devleti viii Önsöz idi. Ortaya çıkan her meselede Osmanlı Devleti biraz daha yalnızlaştırılarak topraklarının paylaşılması amaçlanmaktaydı. Zira 1856’dan beri Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan devletler 1871 den sonra bu siyasetlerini gevşetip duruma göre pozisyon alarak her biri doğu sorunundan kendilerine pay çıkarmaya çalışıyordu. II. Abdülhamid tahta geçtiğinde Osmanlı Devleti, biri eski tebası olan biri de de hâlâ Osmanlıya bağlı bulunan Sırbistan ve Karadağ ile savaş halinde idi. Bu savaşın sorumlusu olmamasına rağmen uluslar arası sistem Osmanlı Devleti’ne hiç beklemediği teklifler ile yaklaştı. Bu ilk ağır tecrübe yeni Padişah’ın hiçbir tarafa dayanmadan yeni bir denge politikasını izlenmesi gerektiğini öğretti. Aslında bu siyaset daha önce de denenmişti. Ancak istenilen sonuçlar alınmamıştı. Özellikle II. Abdülhamid’in tahta geçişinden sonra, İngiltere’nin sözde desteğine rağmen gerek İstanbul Konferansı’nın ve gerekse OsmanlıRus Savaşı sonrasında yapılan 1878 Berlin Anlaşması’nın sonuçları gösterdi ki dengeyi sadece bir devlete dayanarak yürütmek işe yaramamaktaydı. II. Abdülhamid hem devletin içinde bulunduğu durumu ve hem de eski müttefiklerin aldıkları pozisyonları dikkate alarak, gelenekçi çizgide ama şartlara göre şekillenebilen yeni bir dış politika takip etti. Zira 1878 Berlin anlaşmasından sonraki gelişmeler gösterdi ki; Avrupa devletlerinin arasındaki bütün bloklaşma ve uzaklaşmalarda “şark meselesi/ doğu sorunu” yani Osmanlı topraklarının paylaşımı problemi diploması masalarının ana konusuydu. Ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti, hâlâ Avrupa, Asya ve Afrika’da geniş topraklara sahip olduğu gibi, dünyanın en zengin dini ve etnik çeşitliliğine de sahipti. Müslüman Türkler, Araplar, Kürtler, Çerkezler, Arnavutlar ve Boşnakların yanı sıra Hıristiyan Ortodoks Rumlar, Bulgarlar, Sırplar, Romenler de Osmanlı vatandaşları idi. Ayrıca Gregoryen ve Katolik Ermeniler, Katolik Marunîler ile Hırvatlar imparatorluk dahilinde önemli bir yekûnu oluşturuyorlardı. Bunun dışında yine Osmanlı vatandaşı olan, İspanya göçmeni Sefarad Yahudileri ile Arapça konuşan Yahudi guruplar da bulunmaktaydı. Bu dinî ve etnik çeşitlilik burada sayılmayan diğer heterodoks Müslüman ve Hıristiyan guruplar ile daha da çeşitlilik arz ediyordu. Tanzimat’tan beri sürdürülen politikalar, Avrupa devletlerinin müdahaleci siyasetleri ayrıca ulaşım ve iletişimin gelişmesine paralel olarak, bu unsurların en azından bir kısmı arasında yaygınlaşan milliyetçi talepler, II. Abdülhamid’in daha saltanatının başında karşılaştığı en temel problemler olmuştur. Gerek bu unsurların temsilcilerinin parlamentoda kendi guruplarının menfaatlerin öne çıkarmaları ve gerekse Osmanlı-Rus Savaşı’nda alınan mağlubiyetin Sultan’a mal edilmesi II. Abdülhamid’in Meclis’i kapatması ile neticelendi. Büyük umutlar ile başlatılan Meşrutiyeti terk ederek, mutlakıyet rejimini benimseyen II. Abdülhamid, devletin bütün dizginlerini eline aldı. Bir taraftan Tanzimat’tan beri sürdürülen reformlara sahip çıkarken diğer taraftan da Osmanlı Devleti’ni tasfiye etmek isteyen güçler ile baş etmeye çalıştı. “Tek adam” yönetiminin bütün avantaj ve dezavantajlarını barındıran bu süreç onun 1909 yılında tahtan indirilmesine kadar devam etti. 1876-1918 yılları Osmanlı Devleti’nin ayakta kalmak için büyük güçler karşısında verdiği mücadeleyi temsil etmektedir. Çok yönlü politikalara ve mücadeleye rağmen Osmanlı Devleti ayakta kalmayı başaramasa da, aynı süreç içinde gerçekleştirdiği yenilikler ve yetiştirdiği nesiller ile Türkiye Cumhuriyeti’nin temelleri atılmıştır. ix Önsöz Elinizdeki bu kitap, yukarıda sunulan çerçevede II. Abdülhamid döneminin siyasi tarihi ile 1908 yılında yeniden hayata geçirilen II. Meşrutiyet yıllarını ve Osmanlı Devleti’nin sonunu getiren Birinci Dünya Savaşı’nı ele almaktadır. Bu eserde de Osmanlı Tarihi 1789- 1876 kitabındaki yöntem takip edildi. Dolayısıyla öğrencilerimize orada yapılan öneriler bu kitap için de geçerlidir. Dönemin olaylarını anlayabilmek için bu güne kadar üretilen zengin literatür mutlaka mukayeseli bir şekilde okunmalıdır. Bu vesile ile öğrencilerimize başarılar diler, kitabın hazırlanmasında katkısı olanlara teşekkürlerimizi sunarız. Editör Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Devletinde Meşrutiyete giden süreci açıklayabilecek, II. Abdülhamid’in tahta geçişini ve Kanun-i Esasi’nin ilanını irdeleyebilecek, İstanbul Konferansı’nın sebep ve sonuçlarını tanımlayabilecek, Londra Protokolünü değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • II. Abdülhamid • Meşrutiyet • Kanun-i Esasi • İstanbul Konferansı • Sırbistan • Karadağ • Romanya • Londra Protokolü İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları • OSMANLI İDARESİNDE DÖNÜŞÜM: BİRİNCİ MEŞRUTİYET YILLARI • II. ABDÜLHAMİD’İN İLK SAVAŞ VE DİPLOMASI DENEYİMİ: İSTANBUL KONFERANSI • KANUN-İ ESASİ’NİN HAZIRLIK ÇALIŞMALARI VE İLANI • LONDRA PROTOKOLÜ OSMANLI TARİHİ (1876-1918) OSMANLI İDARESİNDE DÖNÜŞÜM: BİRİNCİ MEŞRUTİYET YILLARI Meşrutiyet’e Giden Yolda İç ve Dış Gelişmeler 1839 yılında Tanzimat’ın ilanı ile kendini yenileme konusunda büyük kararlılık gösteren Osmanlı Devleti, 1876 yılına kadar pek çok değişimlere uğradı. Birçok yeni kurum hayata geçirildi ve mahalli idareler güçlendirilmeye çalışıldı. Tanzimat’ın hedefleri arasında gösterilmemiş olsa bile eğitimde önemli adımlar atıldı. Buna paralel olarak önce devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekâyi’ ardından yarı resmi ve özel nitelikli gazetelerin hayata geçmesi ile toplumda bir kamuoyu oluşmaya başladı. Daha ziyade bürokrasiden yetişen entelektüeller çoğaldı ve yeni bir yönetim biçimine geçme arzusu yüksek sesle söylenmeye başlandı. Devleti içinde bulunduğu sıkıntılardan kurtarıp “terakkîyi” (gelişmeyi) sağlayacak modelin, hanedanlığın muhafazası ile birlikte anayasal sisteme geçmekle mümkün olduğu düşünülüyordu. Zira kabine, sadrazam değişiklikleri ve bürokrasinin her gün yeniden şekillendirilmesi sorunlara çözüm olmaktan ziyade sürekli birbirine muhalif yeni gurupların meydana gelmesine sebep olmaktaydı. 1860lardan beri faaliyet gösteren ve kendilerine Yeni Osmanlılar denilen yenilikçi gurup, devletin anayasal/parlamenter sisteme geçmesi gerektiğine inanıyor ve bu doğrultuda faaliyet gösteriyorlardı. İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Süavi gibi aydınlar basın yolu ile Midhat Paşa, Mehmed Rüşdi Paşa, Damad Mahmud Paşalar gibi önderleri de bürokrasi içinde anayasal sisteme geçmek için ellerinden geleni yapıyorlardı. Nitekim Sultan Abdülaziz’in bir ihtilal ile tahttan indirilmesi olayında hepsinin bir şekilde katkıları olduğu varsayılabilir. Onun yerine tahta geçecek olan V. Murad, Yeni Osmanlılara yakındı ve onlar ile ilişkileri vardı. Bundan dolayı devleti meşrutiyete (anayasal monarşiye) onun geçirebileceğine inanıyorlardı. Ancak devlet yükünü üç aydan (93 gün) fazla omuzlarında taşıyamayan ve akıl sağlığı bozulan V. Murad da bu umutların yeşermesine imkân vermedi. Devletin içine düştüğü malî krizler ise problemler karşısında üretilen politikaların hayata geçirilmesine imkân tanımıyordu. Dışarıda, Avrupa kamuoyunda Osmanlı aleyhtarlığı gelişti, içeride muhalefet yükseldi, medrese öğrencileri ayaklandı ve bir çare olarak Sadaret değişikliğine gidildi. Geleneksel politikaların aksine Rusya ile yakınlık tesis ederek Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları Yeni Osmanlılar: Tanzimat ile birlikte gelişen eğitim, basın ve kamuoyu sürecinde yetişen aydın sınıfına verilen isimdir. Bürokrat ve gazetecilerden olan bu gurup genellikle Tanzimat’ın ilk dönem uygulayıcılarını başarısız bularak şiddetle eleştirmektedirler. 1860lardan sonra örgütlü hale gelmeye başlayan Yeni Osmanlıların temel talebi Osmanlı Devleti’nde meşrutiyet yönetimine geçmek idi. 4 Osmanlı Tarihi (1876-1918) bir denge kuracağını düşünen Sadrazam Mahmud Nedim Paşa görevden alındı ve yerine Mehmed Rüşdü Paşa getirildi. Yeni hükümette, daha sonra saltanat değişikliklerine giden yolu açacak olan Midhat Paşa ve Hüseyin Avni Paşalara da yer verildi. Aslında bu iç gelişmelerin dışında özellikle Osmanlı Balkanları’nda uluslararası rekabetin sebep olduğu bir dizi hadise de peş peşe gelişmişti. Rusya’nın uzun zamandan beri Balkanlar’da takip ettiği panislavist politikalar etkisini göstermişti. Slovenler, Hırvatlar, Bulgarlar, Sırp ve Karadağlılar Rusların etkisi ile ayrı ayrı talepler geliştirmişlerdi. Bu durum öncelikle Osmanlı Devleti’ni, ikinci olarak da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nu ilgilendiriyordu. Osmanlı Devleti’nin tek başına Rusya’nın etkisini sonlandıracak imkânları yoktu. Avusturya-Macaristan ise Rusya’nın nüfuzunun artmasından endişe duymakla birlikte, kararsız bir politika izliyordu. Bir taraftan statükonun korunması taraftarı görünerek, Osmanlı Devleti’nin yanında yer alıyor, diğer taraftan da muhtemel gelişmelerden nasıl bir pay koparacağının hesabını yapıyordu. Bunun en güzel örneği, aslında Balkanlar’da Osmanlı aleyhinde dönüşümü sağlayacak olan Hersek İsyanı (1875- 1876) sırasında ortaya çıktı. Balkanlar’daki bu gelişmeler Avusturya’nın öncülüğünde Avusturya, Almanya ve Rusya arasında yapılan görüşmelerde eski şark meselesi/doğu sorunu eksenine oturtuldu. Bu süreçte iç işlerine müdahale edilmesini önlemek için Osmanlı Devleti’nin aldığı tedbirler yetersiz kaldı. Alınan her tedbir bir başka sorunu tetikledi. Uluslararası sistem ise Balkan bunalımını kontrol edemedi hatta tahrik etti. Osmanlı Devleti’nin yanında yer alması beklenen İngiltere sadece donanmasını Akdeniz’e göndermekle yetindi. Fransa ve İtalya da İngiltere’yi siyaseten desteklemekle birlikte, bu tavır da hiçbir çözüm üretmedi. Özellikle Hersek’teki isyancıları Rusya ve Avusturya’nın el altından, Sırbistan ve Karadağ’ın açıktan desteklemeleri Osmanlı-Sırbistan, Karadağ Savaşı’na giden yolu açmıştı. Bu iki prenslik 26 Mayıs 1876 tarihinde bağlı oldukları Osmanlı Devleti’ne karşı bir savunma anlaşması yapmışlardır. Bu olaylar yaşanırken sağlığı iyice bozulan V. Murad’ın da tahtan indirilmesi zarureti oluştu. Osmanlı geleneğine göre, tahta geçme sırası II. Abdülhamid’e gelmişti. Eğer işler umulduğu gibi gitse idi onun sultan olması veya en azından bu derece erken tahta geçmesi mümkün değildi. Bu yüzden O, daha ziyade sivil hayatı tercih etmiş ve devlet işlerinden uzakta kalmıştı. 1861 yılından sonraki Şehzadelik hayatı Maslak’taki köşkü, Tarabya’daki yazlığı ve Kâğıthane’deki çiftliği arasında geçti. Borsa, ticaret ve ziraat ile uğraşarak halkın içinde hayatını sürdürdü. Spor ve avlanma dışında sınırlı bir eğlence hayatı vardı. Sağlığına özen gösteriyor, içki ve diğer aşırı zevklerden uzak duruyordu. Bir Şehzade olarak zamanında gerekli eğitimi almıştı ayrıca amcası Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinde onunla birlikte olmuş ve gelişmiş dünyayı da tanıma fırsatı bulmuştu. Eğitimi ve bu tecrübesi ileride devlet işlerini yürütmesine büyük katkılar sağlayacaktır. Değişikliğin gerekliliğine kanat getiren Yeni Osmanlılar tahta geçmesi bir zaruret haline gelen II. Abdülhamid ile görüşmeler yaparak, beklentilerini ilettiler, ayrıca padişah olması halinde onun ne yapacağını, nasıl bir siyaset takip edeceğini anlamaya çalıştılar. Bu görüşmelerin içeriği tam olarak bilinmemekle birlikte, Yeni Osmanlılar’ın anayasal sisteme geçişi sağlamasını ve kendilerinden bazılarının sarayda ve yüksek makamlarda görevlendirilmesini istedikleri rivayet edilmektedir. 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 5 II. Abdülhamid’in Tahta Çıkışı (31 Ağustos 1876) 30 Ağustos 1876 tarihinde Topkapı Sarayı Kubbealtı’nda yapılan Meclis-i Vükela (Bakanlar Kurulu) toplantısında, V. Murad’ın artık saltanatı sürdüremeyeceği ve tek çarenin yeni bir Sultanın tahta geçmesi olduğu kararı alınmıştı. Mesele zaten bundan haberdar olan Şehzade Abdülhamid’e tebliğ edildi ayrıca ertesi gün bütün üst düzey görevlilere Topkapı Sarayı’nda toplanmaları için davetiye gönderildi. 31 Ağustos 1876 tarihinde saraya gelen II. Abdülhamid, Kubbealtı’nda resmi biatleri (bağlılık bildirme) kabul etmeye başladı. Aynı sıralarda V. Murad’a da tahtan alındığını bildiren hal fetvası tebliğ edildi. Zaten sinir sistemi bozuk olan V. Murad bu haber üzerine daha da sinirlenerek durumu kabullenmekte zorlandı ise de, görevliler tarafından alınarak geri kalan hayatını geçireceği Çirağan Sarayı’na nakledildi. II. Abdülhamid, Topkapı Sarayın’dan sahile inerek hazırlanan saltanat kayığı ile Dolmabahçe Sarayı’na götürüldü. Donanma gemileri top atışları ile yeni Sultanı selamlıyordu. Otuz dört yaşına basmak üzere olan II. Abdülhamid Osmanlı saltanatının otuz dördüncü padişahı olmuştu. Cülûsunda (Tahta geçişinde) üç gün üç gece törenler yapıldı. Dördüncü günü bir kız çocuğu dünyaya geldi, beşinci günü ise kendi doğum gününe rastlamıştı. Böylece ilk hafta şenlikler ile geçti. Ama bu arada boş durmayan yeni Sultan devlet adamlarını çağırarak, işlerin nasıl işlediğine dair bilgiler edindi. Abdülhamid’in tahta geçişi sırasında yaşanan iki olay, aslında ileride nasıl bir siyaset takip edeceğinin ipuçlarını veriyordu. Bunlardan birincisi tahta geçmesi münasebeti ile sadrazamların hazırlayıp padişahların bir gelenek olarak yayımladıkları ve bu sefer de Midhat Paşa tarafından kaleme alınan Hatt-i Hümayun üzerinde yaptığı değişikliklerdir. Genel olarak, padişahın geleceğe dair niyet ve arzularını ihtiva eden bu beyanname, Avrupa ile ilişkiler, saray hayatının yeniden düzenlenerek israftan kaçınılması, meşrutî bir yönetime geçilmesi gibi konuları içermekteydi. Resim 1.1 Sultan II. Abdülhamid (1842- 1918) Sultan Abdülhamid: Sultan Abdülmecid’in oğludur. Annesinin adı Tirimüjgan’dır. 21 Eylül 1842 yılında doğmuştur. Şehzadeliğinde iyi bir eğitim almıştır. 31 Ağustos 1876’da padişah olmuş ve saltanatı 27 Nisan 1909 yılına kadar devam etmiştir. 31 Mart hadiseleri ardından kurulan Meclis-i Millî tarafından tahttan indirildikten sonra Selanik’te Alatini köşkünde zorunlu ikamete tabi tutulmuştur. Balkan Savaşı’nın çıkması ile de Beylerbeyi Sarayı’na nakledilerek hayatının geri kalanını burada geçirmiştir. 10 Şubat 1918 tarihinde Beylerbeyi sarayında vefat etmiştir. Hal’ Fetvası: Padişahların tahtan indirilmesi için Şeyhülislamlık’tan alınan fetvadır. Hal’ (tahttan indirme), ancak bu belge ile meşru olabilirdi. 6 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Hatt-i Hümayun adeta bir taahhütname üslubunda kaleme alınmıştı. Abdülhamid bu hattın içeriğini büyük ölçüde muhafaza etmekle birlikte; yayımlamadan önce içinden bazı hususları çıkardığı gibi bazılarındaki ifade üslubunu da değiştirerek hiçbir taahhüt altına girmeyeceğini gösterdi. İkinci olay, II. Abdülhamid’in, tahta geçince Midhat Paşa ve arkadaşlarının talepleri aksine Said Bey’i (Küçük Mehmed Said Paşa) Mabeyn Başkâtipliğine, Eğinli Said Paşa’yı da Mabeyn Ferikliği’ne getirerek, siyasi mahfillere nasıl bir yönetim benimseyeceğinin işaretini vermesidir. Zira Midhat Paşa ve arkadaşları sarayı kontrol edebilmek için bu görevlere Namık Kemal, Ziya Paşa gibi kamuoyunca tanınan isimlerin getirilmesini arzu ediyorlardı. Bunların tayini halinde yapacakları önerilerin reddi imkânsız veya zor olacaktı. Zira böyle bir durumun kamuoyunda olumsuz tesirler meydana getirmesi muhtemeldi. Bütün bunları düşünebilecek derecede zeki ve aynı zamanda temkinli olan Abdülhamid, özellikle kendine en yakın memurları seçerken büyük titizlik gösterdi. Saray görevlilerini genellikle hiç bir siyasî mahfile mensup olmayan şahıslardan seçti. Böylece O, daha saltanatının başında tavrını belirleyerek, yönetimde mutlak söz sahibi olmak istediğini ortaya koydu. Bu tayinlerin dışında Serdar-i Ekremliğe, o sırada Sırbistan’da bulunan Abdülkerim Paşa’nın yerine Redif Paşa’yı tayin edince Sadrazam Mehmed Rüşdü Paşa istifa girişiminde bulundu. Hatta 7 Eylül’de yapılan Kılıç Alayı törenine katılmadı. Ancak kısa sürede II. Abdülhamid onun da gönlünü aldı ve bir süre daha görevde kalmasını sağladı. II. Abdülhamid’in kılıç alayı büyük törenlere sahne oldu. Binlerce insan rıhtımlara dizildi, bazıları yüksek yerlere çıkarak Saltanat kayığının sahilden Eyüp Sultan’a gidişini seyretti. Burada kılıç kuşandıktan sonra ata binen yeni Sultan, Sultan Selim, Sultan Abdülmecid ve Fatih Sultan Mehmed’in türbelerini ve Hırka-i Saadet Camisi’ni ziyaret ettikten sonra yine yüz binlerce insanın arasından geçerek Dolmabahçe sarayına vardı. Artık O, resmen ve halkın gözünde Osmanlı Sultanı idi ve o güne kadar birikmiş pek çok problem ile boğuşmak zorundaydı. İşlere hızlı bir şekilde adapte oldu. İlk günlerde yabancı devlet elçilerinin itimatnamelerini tek tek kabul etti. Adet olmamasına rağmen, bürokrasi ve askeri erkân ile akşam yemekleri yiyip, devlet işleri hakkında onların fikirlerini aldı. Hastanelere giderek, özellikle Balkanlar’daki son savaştan gelen yaralıları ziyaret etti. Böylece kısa zamanda herkesin takdirlerini kazandı. Tahta çıktığında onu bir kısmı dâhilî bir kısmı da haricî olmak üzere dört önemli sorun bekliyordu. Birincisi, kendisinin tahta geçmesini arzu eden Yeni Osmanlılar’ın talepleri idi. İkinci husus, Balkanlar’daki gelişmelerdi. Üçüncüsü, Balkanları bir bahane ile işgal etmek isteyen Rusya’nın ve Avusturya’nın politikalarıydı. Dördüncü sorun ise Paris Anlaşması’ndan itibaren İngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti’nde bitip tükenmeyen ve dış müdahalelere sebep olabilecek reform talepleri idi. II. Abdülhamid’in tahta geçmesini hazırlayan olaylar nelerdir? Kılıç Alayı: Osmanlı Sultanlarının tahta geçtiklerinde yapılan tören. Yeni Sultan kılıç kuşanmak için Eyüp Sultan türbesine gidip dönerken düzenlenen törenlerdir. II. Abdülhamid de bu amaçla Saltanat kayığı ile Dolmabahçe Sarayı’ndan Eyüp Camisi’ne gitmiş ve burada kılıç kuşandıktan sonra, karadan büyük bir törenle geri dönmüştür. 1 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 7 II. ABDÜLHAMİD’İN İLK SAVAŞ VE DİPLOMASI DENEYİMİ: İSTANBUL KONFERANSI Osmanlı Devleti, istemediği halde Sırbistan ve Karadağ ile savaşmak zorunda kaldı. Zira Rusya Balkanlar’da daha rahat hareket edebilmek için Sırbistan’ı Osmanlıya karşı kışkırttı ve savaşa itti. Ancak beklenenin aksine Osmanlı Ordusu karşısında Sırbistan ordusu mağlup oldu ve Prens Milan’ı barışa zorladı. Oysa Sırbistan ordusundaki Rus taraftarı kumandanlar barışın aleyhinde idi ve Rusya’nın müdahale ederek savaşın lehlerinde sonlandırılmasını umuyorlardı. Rusya doğrudan böyle bir girişime cesaret etmeyince Prens Milan Avrupa devletlerine başvurarak aracılık yapmalarını istedi. Bütün bu gelişmeler II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden önce yaşanmıştı. Yani O, hem savaşı ve hem de Avrupa Devletleri’nin Osmanlı Devleti’ni barışa zorlamasını kucağında bulmuştu. Üstelik Rusya’nın desteklediği panistlavistler Balkanlar’da boş durmuyor, Slav kökenli halkları kışkırtıyordu. Osmanlı Devleti’nin aldığı askerî tedbirler Avrupa kamuoyunda hoş karşılanmıyordu. Ortaya atılan Osmanlı Devleti’nin Sırpları ezeceği iddiaları Avrupa’da tepki ile karşılanıyordu. II. Abdülhamid’in kılıç alayından bir gün önce İngiltere’de yayımlanan Gladstone’un Bulgar Dehşeti ve Doğu Sorunu başlıklı propaganda broşürü Avrupa’da büyük rağbet gördü ve heyecan uyandırdı. İçeriğindeki Osmanlı karşıtı fikirler her tarafta konuşulmaya başladı. Kitapçığın şöhreti Londra’yı aştı ve diğer Avrupa kentlerine ulaştı. Gladstone aslında kitabı sadece Osmanlı aleyhtarlığı yapmak için değil; özellikle Kırım Savaşı’ndan sonra İngiltere başta olmak üzere Avrupa devletlerinin Osmanlıya dönük siyasetleri ile hesaplaşmak için yazmıştı. Resim 1.2 1856 Paris Anlaşması itibari ile Osmanlı Devleti’nin toprakları Kaynak: httpwww. waitmeturkey. comottomanempire-maps.html Resim 1.3 Prens Milan (1854- 1901) Prens Milan: Milan Obrenovic. 1854’te Moldavya’da doğdu. Sırbistan prensi Miloş Obrenoviç’in yeğenidir. 1868 yılında kuzeni Prens Mihalio ölünce yerine geçti. Sırbistan’daki Rus ve Avusturya taraftarları arasında iyi bir denge kurdu. Rusya’nın desteğini aldı ve savaş sırasında kral ilan edildi ise de tanınmadı. Ancak Berlin anlaşmasının doğurduğu şartlar sonucunda 1882 yılında kral ilan edildi. 1901 yılında Viyana’da iken öldü. 8 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Nitekim bu siyaset dönüşümü çok geçmeden anlaşılacaktı. Diğer taraftan Rusya meseleye dinî muhteva katarak, sorunu Müslümanlık-Hıristiyanlık çatışması olarak sunuyordu. Bu şekilde Hıristiyan Avrupa camiasını Osmanlı’ya karşı kışkırtırken; bir yandan da kendisinin Ortodoksların hamisi olduğu vurgusunu yapıyordu. II. Abdülhamid tahta çıkmadan bir hafta evvel 24 Ağustos’ta, Paris anlaşmasında imzası olan devletler Babıâlî’ye bir nota verdiler. Özellikle İngiltere, Balkan sorunlarında Rusya’nın bu derece öne çıkmasından rahatsızdı. Savaşın daha fazla sürmesini de menfaatlerine aykırı buluyordu. Notanın sunulduğu tarihte Belgrat yolu Osmanlı kuvvetlerine açılmıştı. Buna rağmen Osmanlı’ya sunulan barış teklifleri oldukça ağırdı. Babıâlî, 4 Eylül’de bu notaya verdiği cevabında; Sırbistan’ın yeniden askeri hazırlıklara girişmemesinin devletler tarafından garanti edilmesini ve savaş tazminatı ödemesini istedi. Ayrıca Prens Milan’ın İstanbul’a gelerek padişaha bağlılığını arz etmesini şart koştu. Sırbistan’ın kontrolündeki Belgrat, Böğürdelen, Semendre ve Fethu’l-İslam kaleleri de yeniden Osmanlı askerlerine terk edilecekti. Karadağ konusunda ise savaştan önceki durum benimsenecekti. Devletlerin bu şartları kabulü halinde Osmanlı Devleti de 24 saat içinde savaşı durduracaktı. İstanbul’daki elçiler bu tekliflerin görüşülmesi için on günlük bir ateşkesin yapılmasını istediler. Ardından bu süre zarfında yaptıkları görüşmelerde Babıâlî’nin şartlarını oldukça ağır bularak yeni bir teklif sundular. Buna göre; 1. Sırbistan Prensi Osmanlı Sultanı’na saygılarını arz edecekti, fakat bunun için İstanbul’a gelmesine gerek yoktu. 2. Sırbistan taksitlere bölerek bir savaş tazminatı ödeyecek. 3. Sırbistan Belgrat-Aleksinaç demiryolu hattını üç yıl içinde inşa edecek. 4. Sırbistan verilen eski imtiyazlarda olduğu gibi sadece iç güvenliğe yetecek silahlı bir kuvvet bulunduracak. Savaşı durduracak bu şartlar daima Sırbistan’ın yanında yer alan Rusya tarafından makul görülmekteydi. Zira Sırbistan ve Karadağ’ın savaş öncesi hukukları muhafaza ediliyordu. Ancak İngiltere bu gelişmeleri fırsat bilerek son anda Bosna-Hersek ve hatta Bulgaristan’a bir takım imtiyazların verilerek komple bir çözümün geliştirilmesini önerdi. Böylece sorun tekrar çözümsüzlüğe itildi. Bu arada 15 Eylül’de, Sırbistan’daki savaş taraftarları Prens Milan’ı kral ilan ederek savaşa devam kararı vermeleri bütün girişimleri altüst etti. Bu sonucun çıkmasında panislavistlerin etkisi büyüktü. Bu yüzden ortaya çıkan yeni duruma Rusya da onay verdi. Aslen bir Rus generali olan Çarnayef ’in kumandasındaki Sırbistan ordusu Osmanlı istihkâmlarına yeni bir saldırı başlattı. Zira savaşın devamında Çarnayef ’in kişisel menfaatleri bulunmaktaydı. Rusya’dan aldığı tahsisatın büyük bir bölümüne el koyuyor, az bir kısmını da çevresine dağıtıyordu. Bunun için Sırpları tahrik ediyor ve savaşa devam etmelerini istiyordu. Fakat beklenenin aksine kısa zamanda hezimete uğrayan Sırbistan askerleri mevzilerini terk ederek kaçmaya başladılar. Son gelişmeler uluslararası sistemi yeniden harekete geçirdi. Sırbistan’ın arkasında duran Rusya Osmanlı Devleti’ne karşı Avusturya ile işbirliği yapmayı önerdi. Bu sırada red cevabı aldı ise de Avusturya İmparatoru ile Rus İmparatoru arasında Temmuz 1876’da yapılan Reichstad buluşması akıllardaydı. Buna göre, muhtemel bir Osmanlı-Rus savaşında Avusturya tarafsız kalacak, karşılığında da Osmanlı idaresindeki Bosna Hersek’i alacaktı. İngiltere ise hâlâ Balkanlardaki diğer sorunları özellikle Bulgaristan’ı öne çıkararak yeni bir ateşkes dönemi istemekteydi. Gerçi bu arada İstanbul’da da savaşın devamından yana olan guruplar ortaya çıktı. Hatta barış yanlısı II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi için gösteriler yapmaya niyetlenen bazı isimler tespit edildi ve tutuklandı sonra 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 9 da çeşitli yerlere sürüldü. Ancak devletler de Osmanlının son teklifini görüşmede geç kaldıkları için cephede savaş sürdü. Sırpların savaş meydanlarındaki hezimeti Rusya’yı daha da endişelendirdi, Rus çarı asker ve danışmanları ile Livadya’da toplantılar yaparak çare araştırıyordu. Bunu üzerine 31 Ekim 1876’da Osmanlı Devleti’ne bir nota verdi. Buna göre iki taraf arasında altı haftadan iki aya kadar kayıtsız-şartsız bir ateşkesin yapılması isteniyordu. Bunu Osmanlı hükümetine tebliğ eden Rusya elçisi, yapılmaması halinde bütün personeli ile birlikte İstanbul’u terk etme tehdidinde bulundu. Ayrıca Rus Çarı Avrupa’yı da hedef alarak; “Avrupa harekete hazır değilse tek başına harekete geçmeye mecbur” olduklarını ileri sürdü. Rusya’nın bu tehdidi bir noktada savaş ilanı anlamına geliyordu. Böyle bir savaşın çıkması çıkarlarına uymadığı için o güne kadar nerde ise gelişmeleri uzaktan seyreden İngiltere’yi harekete geçirdi. Zira Avrupa devletlerinin birlikte yarattıkları “doğu sorunu”nu Rusya’nın tek başına çözmeye kalkışması dengeleri alt üst edebilir, özellikle İngiltere’nin geleneksel politikalarını sarsabilirdi. İngiltere Kraliçesi Viktorya, Rusya’nın tutumunu “kaba ve münasebetsiz bir hareket” olarak niteledi. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Derby ise, İngiltere’nin barış yanlısı olduğunu fakat gerekirse savaşı da göze alabileceklerini ve bunun için tükenmez kaynakları olduğunu ilan etti. Devletleri harekete geçiren nota konusunda Osmanlı hükümetinin sessiz kalması mümkün değildi. Nitekim hükümet, Rusya’nın İstanbul elçisi General İgnatiyef ’e cevabî bir nota verdi. Bunda “iki komşu devlet arasında dostluk ilişkilerinin devamından” yana oldukları belirtilerek, Sırbistan ve Karadağ ile iki aylık bir ateşkesin yapılmasını benimsediğini bildirdi. Haber kısa zamanda iki tarafın karargâhlarına ulaştı ve askerler kışlalarına dönmeye başladı. Sırbistan ordusunun başında olan ve mağlubiyetten sorumlu tutulan General Çarnayef ’in Rusya’ya girmesi yasaklandı, Sırbistan’a da dönemedi ve o da Viyana’ya gitmek zorunda kaldı. 11 Kasım’da Lord Derby’ye cevap veren Rus çarı, her ne kadar Sırbistan ve Karadağlılar’ı “kan ve din kardeşi” olarak ilan etti ise de, ılımlı bir yaklaşım sergileyerek, Rus askerini de gereksiz tehlikeye atmayacaklarını açıkladı. Aslında Osmanlı Devleti’nin yaklaşımı Rusya’yı engelledi. İngiltere ise istediğini elde etti ve kendisi ön plana çıktı. Bunun üzerine 4 Kasım 1876’da İngiltere, Osmanlı toprak bütünlüğüne zarar vermemek koşulu ile “Balkan Sorununu” görüşmek ve Osmanlı Devleti’ni Balkan topraklarında ıslahat yapmaya zorlamak üzere Paris Anlaşması’nda imzası olan devletleri İstanbul’da bir konferans yapmaya davet etti. Zira Paris anlaşmasının sekizinci maddesinde, anlaşmada imzası olan devletler ile Osmanlı Devleti arasında bir anlaşmazlık olması halinde askeri güç kullanılmadan önce, bu anlaşmazlığın aracılar yolu ile çözülmesi öngörülüyordu. Bu yüzden Devletler bu daveti hemen kabul ettiler. İngiltere konferansta alınacak konuları belirlerken, meseleyi sadece Sırbistan-Karadağ ile sınırlı tutmayıp, bütün Balkanları özellikle Bosna-Hersek’i de içine alması Osmanlı Devleti’nin tereddütler geçirmesine sebep oldu. Fakat bu toplantıyı devletler kendi aralarında da yapabilirlerdi. Bu yüzden Osmanlı hükümeti toplantıya katılıp kendi siyasetini aktarabileceği düşüncesiyle 18 Kasım 1876 da toplantıya katılma kararı aldı. Bu kararın alınmasında, İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğüne halel gelmeyeceği ve devletin onurunun hiçbir şekilde kırılmayacağı teminatını vermiş olması da yardımcı oldu. Diğer taraftan İngiltere ve Rusya bu toplantıya birbirlerinin muarızı olarak katılıyorlardı. Avusturya’nın niyeti ise Bosna-Hersek’i bir şekilde kendine mal etmekti. Hatta daha önce söylendiği gibi bu konunda Rusya’nın da desteğini sağlamıştı. 10 Osmanlı Tarihi (1876-1918) İngiltere toplantı öncesi Osmanlı Devleti ile görüşmeler yaparak toplantıda istediği kararları aldırtmaya niyetlenirken; aynı şekilde Rusya da altı kolordusuna seferberlik emri vererek baskı oluşturmaya çalıştı. Rusya toplantıdan önce Osmanlı Devleti’nin ıslahat konusunda kesin teminat vermesini istiyor; İngiltere ise bunu gerekli görmüyordu. Bu arada toplantıya davet edilen diğer devletler de daveti kabul etmekle beraber, bazıları konferansın yeri konusunda farklı düşündüklerini belirtiler. Avusturya ve Fransa teminat konusunda İngiltere gibi düşünürken; Almanya tarafsız kaldı. Ancak bu arada konferansa katılım şekli de belli oldu. İngiltere İstanbul’da bulunan her devletin elçisi ile birlikte birer delege daha göndermesini önermişti. Rusya, Almanya ve İtalya sadece elçileri ile katılacağını; Avusturya, İngiltere ve Fransa ise elçilerinin yanına birer delege göndereceğini bildirdi. İngiltere adına toplantıya katılacak olan Lord Salisbury 20 Kasım’da Londra’dan yola çıktı. Kendisi doğu politikaları uzmanı idi. Ancak hükümetinin aksine Osmanlı Devleti’ne bakışı oldukça olumsuzdu. Önce Paris’e, ardından Almanya, Avusturya ve İtalya’ya uğrayan Salisbury bu ülkelerin dışişleri bakanları ve kiminin de kralları ile görüşerek yaklaşımlarını öğrenmeye çalıştı. 5 Aralıkta İstanbul’a ulaştığında, İngiliz Elçisi Henry Elliot’a intibalarını anlatırken, görüştüğü devletlerin birçoğunun Rusya’ya güvenmediklerini ancak Osmanlıya saygı besleyenlerin de yardıma cesaret edemediklerini ifade etti. Bir noktada bu yaklaşım Lord Salisbury’nin kendi görüşlerini de yansıtmaktaydı. O da statukonun muhafazası taraftarı olmakla birlikte Osmanlı Devleti’ne de bir dersin verilmesini istiyordu. Aslında bu durum, İstanbul Konferansı’nın hangi şartlarda başlayacağının da işaretlerini taşıyordu. Her ne kadar bu yaklaşım konferans öncesi ilan edilmedi ise de devletlerin bir çözüm bulmak yerine, sadece Rusya’nın tek başına hareket etmesini önlemek için hareket ettiklerini gösteriyordu. Aynı sırada Rusya başka bir kriz çıkardı. Osmanlı Devleti’nin toplantıya katılmasına itiraz etti. İngiltere delegesi İstanbul’daki elçilikler ile ayrı ayrı görüştü ve bu krizi orta bir yol bularak önledi. Buna göre elçi ve delegeler önce kendi aralarında toplanarak, Osmanlı Devleti’ne yapacakları teklifleri hazırlayacaklar ardından Konferans başlayacaktı. Bu çerçevede elçiler 14-22 Aralık tarihleri arasında Rus elçiliğinde hazırlık çalışmaları yaptılar. Bu sırada Osmanlı hükümetinde de sadaret değişikliği oldu ve Midhat Paşa 19 Aralık’ta Sadrazam tayin edildi. Aslında bu değişiklik II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden beri beklenmekte idi. Fakat daha önce birkaç kere istifaya teşebbüs eden Sadrazam Mehmed Rüsdü Paşa’nın istifasının bu tarihte kabul edilmesi manalı idi. Padişah Sadarette bir değişiklik yaparak Konferansı etkilemek istedi. Midhat Paşa yenilikçi fikirleri ile Avrupa kamuoyunda ve Tuna valiliği sırasında yaptığı ıslahatlarıyla da Balkanlarda tanınmaktaydı. Onun Sadarete getirilmesi Balkanlarda ıslahatın yapılacağı mesajını taşıyordu. Bu şartlar altında 23 Aralık 1876’da İstanbul Konferansı açıldı ve çalışmalarına başladı. “Haliç Tersanesinde”, Bahriye Nezareti’nin Divanhane salonunda yapıldığından “Tersane Konferansı” olarak da anılan toplantıya Osmanlı hükümeti adına Hariciye Nazırı Safvet Paşa ve diğer Osmanlı delegeleri katıldı. İlk oturumda katılımcılar, yetki belgelerini sundular, ardından da müzakereler başladı. Devletlerarası hukuk gereği toplantıya başkanlık yapan Osmanlı Hariciye Nazırı Safvet Paşa konuşurken ard arda top atışları duyuldu. Top atışları II. Abdülhamdi’in tahta geçişinden beri hazırlıkları süren Kanun-i Esasinin/Osmanlı anayasasının ilan edildiğini müjdeliyordu. Kanun-i Esasi’nin bu gün ilan edilmesi Konferansın toplanma gerekçelerini ortadan kaldırmak ve yaratacağı muhtemel baskıları azaltılmak amacını güdüyordu. Nitekim Hariciye Nazırı Safvet Paşa, konuşmasında Kanun-i Esasi’nin ilanı ile toplantının gerekçelerinin 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 11 ortadan kalktığını ileri sürdü. Bir anlamda Osmanlı Devleti işin başında ortaya çıkacak sonuçların kabul edilmeyeceğini ilan ediyordu. Yabancı delegeler bu gelişmeden pek etkilenmediler ve bunu bir diplomatik taktik kabul ederek Konferans’a devam ettiler. Kanun-i Esasi’nın ilanı ile Osmanlı Devleti’nin beklediği etki sağlanamadığı gibi; o tarihte Avrupa’da anayasası olmayan tek ülke durumuna düşen Rusya’nın aşırı tepkisine neden oldu. Toplantı ertesi gün devletlerin önceden hazırladıkları program doğrultusunda daha şiddetli görüşmelerle devam etti. Teklifler, Sırbistan, Karadağ, Bosna- Hersek ve Bulgaristan olmak üzere dört başlıktan oluşuyordu. Buna göre, Sırbistan ve Karadağ’ın sınırları genişliyordu. Bosna-Hersek için özerklik ayrıca tayin edilecek valilerin devletlerin onayına sunulması, yerli halktan milis kuvvetlerin oluşturulması ve toplanan vergilerin yine mahallinde harcanması isteniyordu. Bulgaristan’ın doğu (merkezi Sofya) ve batı (merkezi Tirnova) olarak iki idarî bölgeye ayrılması ve Bosna-Hersek için benimsenen yapının buralarda da uygulanması talep ediliyordu. Devletlerin projeleri hakkında daha detaylı bilgi için bak: Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-i Hakikat, (Yayına Hazırlayan: İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 206-212. Osmanlı Devleti savunmasını meydana gelen yeni siyasi yapıya dayandırmıştı. Devletlerin toprak talebine karşı Osmanlı bütünlüğünü ön gören Kanun-i Esasi’nin Sırbistan ve Karadağ’a toprak verilmesini engellediği dile getirildi. Aynı şekilde, bazı imtiyazların verilmesi ise yine anayasadaki farklı unsurların (Osmanlı vatandaşı milletlerin) eşitliği ilkesine aykırı idi. Yapılan dokuz toplantıda Osmanlı Ordusu’nun Balkanlarda, bazı merkezlerde toplanması teklifi kabul edilmekle birlikte; yerel halktan milis kuvvetlerinin oluşturulması, özel mahkemelerin kurulması, yabancı devletlerin yapılacak reformlara gözlemci olması, toplanan vergilerin sadece yerinde harcanması ve yukarıda zikredilen diğer teklifler hem Kanun-i Esasi’ye ve hem de Osmanlı hükümranlık haklarına aykırı oldukları gerekçesiyle tamamen reddedildi. Aslında Osmanlı Devleti bu toplantıyı kabul ederken, İngiltere’nin “Osmanlı hukukunun korunması” teminatına güvendi. Fakat İngiltere’nin toplantı sırasında (Lord Salisbury’nin kişisel görüşlerinden dolayı) kendi politikalarından uzaklaşıp, Rusya ile yakınlaşması Osmanlı Devleti’nin sert tepki göstermesine neden oldu. Ancak II. Abdülhamid’in talimatıyla, toplantının tamamen Osmanlı aleyhinde bir karar ile dağılmaması için Kanun-i Esasiye muhalif olmayan taleplerin kabul edilebileceği de temsilcilere bildirildi. Bunun üzerine daha önce yapılan hazırlıklar rafa kaldırılıp yeni bir teklif hazırlandı. Ancak bu yeni teklif bir ültimatom şeklinde, ya kabul veya da red şartı ile Osmanlı Devleti’ne sunuldu. Yeni teklifnamede aşağıdaki hususlar öngörülmekteydi: 1. Osmanlı askeri bir ay içinde Sırbistan topraklarından geri çekilecektir. Sırp askerleri de cepheden geri çekilerek, savaş esirlerini iade edecektir. Bu arada savaşta karşı tarafa hizmet edenlere dönük genel bir af ilan edilecektir. 2. Sırbistan’ın sınırı eskisi gibi kalacaktır. Ancak Bosna sınırı iki tarafın memurlarından oluşacak heyetler tarafından tespit edilecektir. 3. Hersek ve İşkodra sınırındaki bir kısım yerler Karadağ’a terk edilerek prensliğin sınırı uluslar arası bir komisyon tarafından yeniden çizilecektir. 4. Boyana Nehri’nde Karadağ’a gemi işletme hakkı verilecektir. 5. Bulgaristan’da doğu ve batı olmak üzere iki vilayet kurulacak ve valileri altı devletin (İngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya, İtalya, Rusya) müşterek onayı ile beş yıllığına atanacaktır. 12 Osmanlı Tarihi (1876-1918) 6. Bulgaristan valileri mutlaka Hıristiyanlardan seçilecektir. Vilayet meclisi üyeleri vergi mükellefi vatandaşlar seçecektir. Bu meclisler hem bütçeyi yapacak ve hem de kaza idare meclislerini seçecektir. 7. Tütün, gümrük, içki vergileri ile posta ve telgraf ücretleri tamamen, diğer vergi ve gelirlerin de üçte biri devlet hazinesine ait olacaktır. Aşar vergisi kaldırılıp yerine arazı vergisi konulacaktır. 8. Bulgaristan’da ve Bosna-Hersek’te istinaf mahkemeleri kurulacak, hâkimleri de altı devletin onayı ve kayd-i hayat şartıyla atanacaktır. 9. Osmanlı Devletinin askerleri belli merkezlerde bulunacak ve valinin emri olmadıkça bir yere hareket etmeyecektir. 10.Müslüman ve Hıristiyan ahaliden milis kuvvetleri kurulacaktır. 11.Rumeli’ye Çerkez göçmenler iskân edilmeyecektir. 12.Milis askeri olmayan sağlıklı Hıristiyanlar askerlik bedeli ödeyeceklerdir. 13.Türkçe ile birlikte yerel diller de mahkemelerde kullanılacaktır. 14.Bosna-Hersek ve Bulgaristan’da ıslahatlara gözlemcilik yapacak karma komisyonlar kurulacaktır. Komisyonları korumak için Bulgaristan’a Belçika’dan 5000 asker getirilecektir. 15.Bulgaristan’da halkı korumaya dönük olarak yabancı subayların nezaretinde özel jandarma birlikleri teşkil edilecektir. 16.Osmanlı Devleti tarafından daha önce Müslümanlara ve Çerkezlere verilen silahlar geri toplanacaktır. 17.Bulgaristan ve Bosna-Hersek’te Müslümanların mülkiyetindeki arazilerin Hıristiyan çiftçilere intikali için çalışmalar yapılacaktır. Bu maddeler, esasında müzakere masasına getirilip reddedilen hususların yeniden kaleme alınmasından ibaret idi. Ancak bu sefer şartlar müzakereye açık değildi, red veya kabul edilmesi isteniyordu. Ayrıca reddedilmesi halinde devletlerin delegeleri İstanbul’u derhal terk edecekleri tehdidinde bulunuldu. 15 Ocak 1877 tarihinde Osmanlı delegasyonuna iletilen bu şartların cevabı da üç gün içinde beklenmekteydi. Osmanlı hükümeti kabul veya reddi gerektiren cevabın, toplanacak genel bir mecliste görüşüldükten sonra verilebileceğini bildirerek süre istedi. Bu sırada Lord Salisbury Padişah II. Abdülhamid ve Sadrazam Mithad Paşa nezdinde girişimlerde bulunarak maddelerin kabul edilmesini sağlamaya çalıştı. Hatta bu maksatla sunduğu raporda, çeşitli devletlerde yapılan uygulamaları örnek gösterdi. İngiltere’nin Kuzey Amerika’daki yanlış uygulamaları Amerika’nın birleşmesine (ABD’nin oluşmasına); Danimarka’nin Alman olan Schleswig ve Holstein ahalisine özerklik vermemesi savaşın çıkmasına ve Danimarka’nın bu bölgeleri kaybetmesine sebep olduğu belirtildi. Hatta Avusturya’nın Macarlara özerklik vermesinin kendisine sağladığı olumlu sonuçlar hatırlatıldı. Raporda, Osmanlı Devleti’nin de benzeri bir karar almasının menfaatleri icabı olduğu iddia edildi. Lord Salisbury’ye göre bu tekliflerin reddi halinde Rusya savaşı göze alacak, Osmanlı Devleti ise yalnız kalacaktı. Mabeyn Feriki Said Paşa’nın hatıralarındaki ifadelere göre II. Abdülhamid de yaklaşan tehdidin farkındadır ve bazı tadilatlar ile tekliflerin kabul edilmesinin devletin yararına olacağına inanmaktadır. Nitekim II. Abdülhamid, “valilerin tayininde devletlerin onayının alınması ile yapılacak reformlara yabancı gözlemcilerin nezaret etmesi” hususlarının önerilerden çıkarılması halinde anlaşmaya olumlu yaklaşacağını Lord Salisbury’ye birkaç kere bildirdi ise de bir sonuç alamadı. Osmanlı hükümeti üyeleri ve özellikle Sadrazam Midhat Paşa bu tehdit ve dayatmalar karşısında devletlerin önerilerinin tamamen reddedilmesini istiyordu. Kamuoyunda da bu doğrultuda hareketlenmeler vardı. Ama hiç kimse bu sorumistinaf mahkemeleri: Osmanlı Devleti’nde Nizamiye mahkemelerinin ilk basamağı olan Bidayet mahkemesinin kararlarını, bir üst mahkeme olarak inceleyen mahkemelere verilen addır. 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 13 luluğu tek başına alamazdı, bunun için bir genel meclise ihtiyaç duyuldu. Bu maksatla 18 Ocak 1877 tarihinde Müşir ve Ferik rütbesinde olup İstanbul’da bulunan bütün askerler, mahkeme başkanları Şurâ-yi Devlet üyeleri, kabine üyeleri, saray görevlileri, ulema ve farklı dinlere mensup ruhanî önderlerden iki yüze yakın üyeden oluşan bir meclis toplanarak teklifleri görüştü. Birçok meclis üyesi ve özellikle eski sadrazam Mehmed Rüşdü Paşa tekliflerin aleyhinde hararetli konuşmalar yaptılar. Sunulan önerilerin Osmanlı Devleti’nin hükümranlık hakları ile bağdaşmadığında ağız birliği edildi. Hıristiyan ruhanî liderlerin de önerilerin reddi yolundaki konuşmaları meclisin kararlılığını daha da arttırdı. Meclis, “Osmanlı hukukunun yabancıların tahakkümüne terk edilmesinin devletin itibarını dünyanın gözünden düşüreceği” gerekçesiyle, devletlerin tekliflerinin reddedilmesine karar verdi. Alınan karar, Padişah’ın onayı ile 20 Ocak 1877’de Hariciye Nazırı tarafından devletlerin temsilcilerine tebliğ edildi. Bunun üzerine elçiler de yerlerine birer maslahatgüzar bırakarak İstanbul’u terk ettiler. Bütün bu gelişmeler sırasında Padişah ile Sadrazam’ın ilişkileri de gerginleşti. II. Abdülhamid’in aksine Midhat Paşa Ruslar ile savaşma taraftarıydı. Ayrıca Padişah, Abdülaziz’in hal’indeki rolü yüzünden baştan beri ona kuşku ile bakmaktaydı. Şöhreti konferansta işe yarar diye sadarete getirildi fakat beklenen sonuç alınamadı. Üstelik Sultan II. Abdülhamid, Avrupa devletleri ile ilişkilerin bu noktaya gelmesinde onun sertlik yanlısı tavrının sebep olduğunu düşünüyordu. Bu yüzden kısa bir süre önce ilan edilen anayasanın 113. Maddesine dayanarak, Midhat Paşa’yı 5 Şubat’ta İtalya’ya (Brindisi) sürdü ve yerine Edhem Paşa’yı getirdi. İstanbul Konferansı’nın Sonuçları için şu makaleyi okuyunuz. Yuluğ Tekin Kurat “1877-1878 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, sayı 103, Temmuz 1962, s. 567-592 İstanbul Konferansı’nda Avrupa Devletleri’nin temel amaçları ne idi? Osmanlı-Sırbistan Barış Protokolü İstanbul Konferansı’nın devam ettiği sırada konferansın başarısız olması ihtimaline karşı devletler ikili görüşmelerini sürdürerek gelecekteki politikalarını belirleme yolunu aradılar. Özellikle Avusturya, konferansın sonuçsuz kalması halinde Rusya’nın harekete geçeceğini biliyordu ve bu durumdan en çok etkilenecek devletlerden birisi idi. Bunun için Rusya ile anlaşma yolunu araştırarak, onu Balkanlar’da durdurmak istiyordu. Rusya ise, muhtemel bir Osmanlı-Rus Savaşında Avusturya gibi bir müttefike ihtiyaç duymaktaydı. Üç imparatorlar liginin diğer üyesi olan Almanya da bu yakınlaşmayı destekledi. Bunun üzerine, Rusya’nın Balkanlar’daki askeri harekâtın sınırlama yapacak olan bir anlaşmanın ön protokolü 15 Ocak 1877 tarihinde Peşte’de yapıldı. Daha sonra anlaşmaya dönüşecek bu protokole göre, Avusturya Bosna- Hersek’i alacak karşılığında ise Rusya bir Slav Devleti kurmamak şartıyla Balkanlarda serbest kalacaktı. Osmanlı Devleti de boş durmadı. Muhtemel bir savaşın önünü kesmek için kendi inisiyatifiyle Sırbistan ile bir barış protokolü yaptı. Amaç devletlerin dış müdahalelerini sonlandırmak ve savaş sebeplerini ortadan kaldırmaktı. Muhtemelen Peşte görüşmeleri de Osmanlının kulağına gelmişti. Bunun için hemen Ocak ayının sonlarında Sırbistan ve Karadağ prenslikleri ile temasa geçildi. Onlar da zaten böyle bir barışı istiyorlardı. Önce Osmanlı hükümeti Belgrad’a bir heyet gönderdi. Ardından Sırbistan İstanbul’a heyet göndererek altı gün süren bir çalışMidhat Paşa (1822-1884): Asıl adı Ahmed Şefik’tir. Midhat bürökraside kullandığı mahlas olup, sonradan bu isimle tanınmıştir. Devlet kademelerinin hemen her seviyesinde çalışmış, özellikle Tuna ve Bağdat valilikleri sırasında yaptığı başarılı çalışmaları ile öne çıkmıştır. Yeni Osmanlılar’ın bürokrasi tarafını temsil etmekle birlikte, zamanla liderleri kabul edilmiştir. İlk Osmanlı anayasasının ilanında büyük katkıları vardır. Osmanlı Devleti’nin Rusya ile savaşa girmesinin baş sorumlusu olduğu gerekçesi ile II. Abdülhamid ile ihtilafa düşmüştür. Taif’te sürgünde iken boğdurularak öldürülmüştür. 2 14 Osmanlı Tarihi (1876-1918) ma yapıldı. Sonunda 28 Şubat 1877 tarihinde bir barış protokolü imzalandı. Buna göre, Sırbistan’ın savaştan önceki statüsü korunuyordu. Ancak prenslik eski kale ve istihkâmlarına ilave olarak yenilerini yapmamayı, bölgedeki çetelerin faaliyetlerine göz yummamayı kabul etti. Belgrad kalesinde eskiden olduğu gibi Sırp bayrağı ile birlikte Osmanlı bayrağı asılacaktı; Sırbistan’daki Ermeni, Katolik ve Yahudilerin serbest ibadet hakkı ile birlikte diğer hakları da korunacaktı. Her iki tarafın savaş suçlularına genel bir af ilan edilecek ve esirler de serbest bırakılacaktı. Karadağ Prensliği ile Barış Girişimi Osmanlı Devleti Sırbistan ile olduğu gibi kendisine bağlı fakat özerk yönetimi olan Karadağ ile de barış girişimi başlattı. Nitekim Karadağ temsilcileri Şubat 1877 sonlarında İstanbul’a ulaştı. Karadağ Prensliğinin temel sorunu sınırlarının genişletilmesi idi. Heyet daha İstanbul’a gelmeden bu konu konuşulmaya başlandı. Ancak Karadağ sınırlarının genişlemesi Sırbistan meselesinin halline bağlı olduğundan, başlangıçta bu konuda bir taahhüde girilmekten kaçıldı. Sultan Abdülaziz’in saltanatının başlarına kadar eski olan Karadağ meselesinde, Karadağlılar, kendi statülerinin de Sırbistan ve Eflak-Boğdan (Memlekeyen) gibi kabul edilmesini istiyordu. Ancak bunun ile yetinmeyerek sınırlarının da genişletilerek denize açılmayı umuyorlardı. Savaş başladığında onlar da Sırbistan’ın yanında savaşa iştirak ederek, sorunların barış yoluyla halledilmesi imkânını ortadan kaldırdılar. İstanbul Konferansının dağılmasından sonra Osmanlı hükümeti, Karadağ ile barış yapmak için Hersek tarafından ne kadar toprak feda edilebileceğini araştırdı. Hersek isyanı sırasında (1875), kaçan isyancıları himaye etmek için Avusturya tarafsızlık bahanesi ile Klik limanını Osmanlı Devleti’ne kapatmıştı. Osmanlı Devleti de bu limana karşılık olarak Dalmaçya’nın Kotor Körfezi Storina Limanını Karadağlılara vererek bir denge sağlayacağını umuyordu. Avusturya bu projeye şiddetle karşı çıktı. Hatta bu durumu bir savaş sebebi olarak gördüğünü bildirdi. Dolayısıyla Storina meselesi rafa kaldırıldı. Ancak Karadağlılar sağladıkları bu tavizin peşine düşerek, kendilerine toprak verilmesinde ısrarcı oldular. Barış yapmak maksadı ile İstanbul’a gelen heyet, İstanbul Konferansı’nda devletlerin Karadağ’a verilmesini istediği toprakları biraz daha genişleterek talep etti. Aslında bu taleplerden ziyade, talep etme şekli Osmanlı Hükümeti’nin tepkisini çekti. Zira Karadağ, Osmanlıya bağlı bir eyalet gibi değil de bağımsız bir devlet gibi davranıyor ve anlaşma talep ediyordu. Hâlbuki Karadağ’ın bağımsızlığını tescil eden hiçbir uluslar arası anlaşma yoktu. Bu yüzden Karadağ heyeti ile toprak meselesi görüşülmeden statülerini hatırlatan bir senedin imzalanması gündeme geldi. Osmanlı hükümeti böylece Karadağ’ın bağımsızlık taleplerini önlemek istiyordu. Toprak taleplerinin ancak bu şartla görüşülebileceği heyete bildirildi. Oysa onlar bu konuya yanaşmayarak, çoğunlukla Müslüman ahalinin yaşadıkları Nikşik ve İşpoz’un kendilerine verilmesi üzerinde yoğunlaştılar. Yapılan müzakerelerde bir sonuca varılamadı ve barış girişimi de başarısızlıkla sonuçlandı. Romanya (Eflak-Boğdan) ile Anlaşma Arayışları Literatürümüzde Memleketeyn (iki ülke) diye bilinen Eflak ve Boğdan, yani Romanya, Osmanlı Devleti’ne özel bir hukuk ile bağlı idi. Osmanlı-Sırbistan Savaşı başladığında bu sürecin Rusya ile bir savaşa gitme ihtimalini dikkate alarak Romanya tarafsızlığını ilan etti. Zira genişleyecek bir savaş Eflak ve Boğdan’ı da içine alabilirdi. Romanya’nın tarafsızlığı Osmanlı devletinin de işine yaradı. Romanya 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 15 bu durumu fırsat bilerek Osmanlı hükümetinden bazı taleplerde bulundu. İstanbul’daki Kapı Kethüdâsı Prens Ghika aracılığı ile Romanya bağımsızlığının tasdik edilmesini istedi. Osmanlı hükümeti bu konuyu görüşme gereği bile duymadı. Avrupa Devletleri de bu konuya sıcak bakmıyorlardı. Savaşın başlamasından üç ay sonra İstanbul’a ulaşan haberlerde, Romanya muhtemel bir savaş için hazırlıklar yaptığı bildirildi. Zira Rusların kendi topraklarına el uzatmaları halinde karşı koymaya hazırlanıyorlardı. Bu konu o sırada sadrazam olan Mehmed Rüşdü, Şurâ-yi Devlet Reisi Midhat ile Hariciye Nazırı Safvet Paşalar arasında müzakere edildi. Romanya’nın tarafsız kalarak Rusya’ya karşı savaş hazırlıkları yapması Osmanlı politikalarına ve Paris anlaşmasının yirmi altıncı maddesine uygun bulunuyordu. Bu meselelerin iki taraf arasında da müzakere edilip, özel bir anlaşmaya bağlanması iyi olacaktı. Ancak İstanbul’dan bu maksatla bir temsilcinin gönderilmesi, diğer devletler tarafından da öğrenileceğinden Romanya, Rusya karşısında açığa çıkacaktı. Bunun için o sırada Tolça mutasarrıfı olan Ali Bey görünüşte bazı sınır sorunlarını halletmek bahanesi ile görevlendirilerek Romanya’ya gönderildi. Bu hadiselerin yaşandığı sırada bütün yazışmalara vakıf olan Amedci Mahmud Celaleddin’in naklettiğine göre Ali Bey’e aşağıdaki talimat verildi. 1. Osmanlı Devleti Romanya’nın eskiden beri istediği “Romanya Prensliği” unvanını resmen kabul edecektir. 2. Tuna nehrinde iki taraf arasında mevcut olan ada sorunları 1829 tarihinde benimsenen usullere uygun olarak çözülecektir. Ancak Tuna Nehrindeki Delta adasının Romanya’ya aidiyetinin benimsenmesi Paris anlaşmasına aykırı olduğundan bu mesele devletlerin kararına terk edilecektir. 3. Romanya halkı pasaportla Osmanlı ülkelerinde serbestçe dolaşabilecektir. 4. Posta ve telgraf için özel sözleşmeler yapılacaktır. 5. Prensliğin Kapı Kethüdası, elçi olarak kabul edilecektir. 6. Prensliğin kendi kuvvetlerine ilave olarak, tam teçhizatlı ve eğitimli otuz Osmanlı taburu Vidin, Ruscuk ve Niğbolu’da hazır bulundurulacak ve istendiğinde karşı tarafa geçirilecektir. Aynı şekilde ihtiyaç halinde Romanya askeri ile birleştirilecek ihtiyat askeri de bulundurulacaktır. Yardımcı kuvvetlerin yiyecek, giyecek ve diğer masrafları için Romanya’dan para talep edilmeyecektir. Askerler için Romanya’da halktan yapılacak alımlar da peşin para ile olacaktır. 7. İki kuvvettin birleştirilmesi halinde kumanda Osmanlı askerinde olacaktır. Görüldüğü gibi, Osmanlı Devleti kimi haklarından taviz vererek Romanya’yı elde tutmak istiyordu. Bunda iki taraf arasındaki geleneksel ilişkiler ve Romanya’nın Rusya’nın karşısında yer alması gibi faktörlerin etkili olduğu anlaşılmaktadır. Ali Bey bu talimatları tek tek görüşüp anlaşmaya bağlamak için harekete geçti. Fakat Bükreş’te prenslik idarecileri arasında bazı ihtilaflar yaşanmaktaydı. Ayrıca bağımsızlık meselesinin bu önerilerde yer almaması da bir kısmının tepkilerine neden oldu. İstanbul Konferansı başladığında Romanya, Osmanlı hükümetine bir temsilci göndererek “tarafsızlığının” da konferans konuları arasına alınmasını istedi. Ancak bu konunun konuşulması bağımsızlık talebini de gündeme getireceğinden Osmanlı hükümetince göz ardı edildi. Böylece bu girişim başarısız kaldı. Osmanlı Devleti İstanbul Konferansı’ndan sonra Balkanlar’da istikrarı sağlamak için neler yapmıştır? 3 16 Osmanlı Tarihi (1876-1918) KANUN-İ ESASİ’NİN HAZIRLIK ÇALIŞMALARI VE İLANI Bilindiği gibi, Kanun-i Esasi tartışmaları Abdülhamid’in tahta geçmesinden önce başladı. Ancak bu konuda devlet ricali arasında tam bir fikir birliği yoktu. Mithat Paşa ve Namık Kemal’in bile başını çektiği grup arasında büyük fikir ayrılıkları bulunmaktaydı. Hayal edilen Kânun-i Esasi düşüncesi, taraftarlarını büyülemesine rağmen henüz mahiyeti hakkında belirgin bir fikir ya da model ortaya konulamıyordu. Aslında daha öce de belirtildiği gibi Tanzımat’tan itibaren Osmanlı devletinde meydana gelen siyasi ve sosyal değişim ile kurumsal gelişmeler entelektüeller arasında Kanun-i Esası taleplerini doruğa taşıdı. Fakat bu taleplere rağmen ciddi hazırlıklar yapılmadı. Zira her ne kadar toplumsal talep olsa da o günkü saltanat yapısı gereği bunun gerekliliği yine sultan tarafından ilan edilmeli veya ortaya konulmalıydı. Padişah’ın iradesi olmadan böyle bir girişim başlatılamazdı. Bu yüzden her hangi bir hazırlık yapılmadan saltanat makamının bu konuda olumlu yaklaşımları beklendi. Abdülhamid’in cülusunun hemen akabinde aralarında Ziya Paşa, Namık Kemal, Abidin Paşa ve Mekâtib-i Harbiye Nâzın Süleyman Paşa’nm da bulunduğu yirmiye yakın Kânun-i Esasi layihası Abdülhamid’e takdim edildi. Ancak bunların hiç biri arasında fikir birliği yoktu. Mithat Paşa ve taraftarları ise, özellikle dış problemlerin çözümüne yardımcı olur ümidiyle acele bir Kanûn-i Esasi ilan edilmesini istiyorlardı. Bu arada gündeme üç anayasa tasarısı getirildi. Biri Midhat Paşa’nm bizzat hazırladığı, diğeri ise Meclis-i Vükelâ’nın teklif ettiği üçüncüsü de, Mabeyn Başkatibi Said Paşa’nın Fransız Anayasasından adapte ettiği anayasa projesiydi. Aslında ilk tartışılan Midhat Paşa’nın tasarısıydı. Bunun da böyle olması tabii idi. Zira O, Kanun-i Esasi’yi isteyen siyasi gurubun başı sayılmaktaydı. Ancak onun tasarısı meşrutiyete uygun bulunmamıştı. Midhat Paşa her ne kadar ateşli bir anayasa taraftarı ise de teknik olarak bu konuda yeterli bilgiye sahip değildi. Onun Kanûn-i Cedîd adını taşıyan tasarısına göre, 120 üyeden oluşan bir meclis-i mebusan isteniyordu. Bu meclisin başkanı ile üyelerinin üçte birinin hükümet tarafından tayini öngörülüyordu. 120 kişilik meclis’in sekseni milletvekili; kırkı da devlet vekili olacaktı. Said Paşa’nın önerisi oldukça kapsamlı idi. Fakat Fransız anayasasının hızlı bir adaptasyonundan başka bir şey değildi. Diğer taraftan bunun Padişah’ın isteği ile yapılmış olması da meşrutiyete aykırı idi. Aslında hızlı ve hummalı bir çalışma başlatıldı. Server Paşa’nın başkanlığında üçü Hıristiyan olan on altı üst düzey memur, ulemadan on kişi ve ayrıca üst düzey askerlerden oluşan yirmisekiz kişilik bir komisyon kuruldu. Komisyon sunulan tasarıları ve yabancı ülkelerin anayasalarını inceledi. Neticede Meclis-i Vükela’nın tasarısı esas alınarak 140 maddelik yeni bir anayasa meydana getirildi. Zira Meclis-i Vükela’nın teklifinin ele alınması muhtemel çekişmeleri de ortadan kaldıracak bir yöntem idi. Meclis-i Vükela Midhat Paşa’nın başkanlığında toplanıp hazırlanan bu yeni tasarıyı gözden geçirdi. Bazı mükerrer maddeler çıkarıldı ve anayasa 119 maddeye indirildi. Komisyonun hazırladığı tasarı basılarak üzerinde fikir beyan etmeleri için önce devlet ricaline birer nüsha gönderildi. Ardından saraya takdim edildi. Padişah, saray erkanından Eğinli Said Paşa, Küçük Said Paşa ve Süleyman Paşa’ları metni inceleyip yazılı görüş bildirmeleri için görevlendirdi. Onlar da aralarında tartışarak altı maddelik bir raporu padişaha sundular. Birinci maddede, Kanun-i Esasi müsveddesinde, devlet idaresi ve teb’anın hukuku bizzat padişah tarafından deruhte edileceği fıkrasının, padişahı müşkül duruma düşürece- 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 17 ğinden bahisle bu gibi sorumlulukların her yerde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de vükelaya ait olması gerektiği hatırlatıldı. İkinci, üçüncü ve dördüncü maddelerde ise, müsveddenin yazım şekli tenkit edildi. Metnin baş tarafına konulan uzun girişin gereksiz olduğu, arkasından gelen önemli maddeleri gölgelediği ve benzeri kanunların lisanına uygun olmadığı belirtildi. Beşinci madde de aynı konuya devam edilerek, anayasanın zaten Padişah’ın bir Hatt-i Hümayunu ile sunulacağından bu tür girişlere gerek olmadığı vurgusu yapıldı. Altıncı maddede birbiri ile çelişen maddeler ele alındı. Anayasa’da yer alan “Osmanlı Devleti’in resmi dini İslamdır” maddesinin eski taslakta olduğu gibi; “Osmanlı Devleti İslam Dini üzerine tesis edilmiştir” şekline dönüştürülmesi istendi. Gerekçe olarak da “devletin tüzel bir kişilik olduğunu ve tüzel kişiliğe din isnat etmenin doğru olmayacağı” ifade edildi. Aynı şekilde Devlet’in resmi dili Türkçe’dir ve Devlet hizmetinde yer alacak her bireyin Türkçe bilmesi gerektiği” ne dair bir maddenin anayasada yer alması gerektiği dile getirildi. Komisyonun padişahın hukukuna ve girişe dair tenkitleri yerinde bulundu; din ile ilgili teklifi kabul görmedi fakat dil ile ilgili teklifleri anayasada yer aldı. Midhat Paşa’nın Sürülmesine Tepkiler Burada kayda değer bir husus daha vardır ki, o da Kanûn-i Esâsi’nin 113. maddesidir. Bilindiği gibi bu madde, padişaha şüphe ettiği her hangi bir şahsı ülke dışına sürme hakkını tanımaktaydı. Kanun-i Esasi’yi tamamen hükümsüz hale getirdiği söylenen 113. maddenin kimin önerisi ile anayasaya girdiği çok tartışıldı. Tahminler Damad Mahmud Paşa ile Padişah üzerinde yoğunlaştı. Söz konusu maddeye Namık Kemâl ve Ziya Paşa aşırı tepki gösterdiler ve kabul edilmemesini istediler. Ancak, muhtemelen Mithat Paşa, konulmaması halinde bütünüyle Kanun-i Esasi’nin ilânının tehlikeye düşeceğini düşündü. Bu yüzden madde saraydan gelen metindeki haliyle korundu. Ne garibtirki Kanun-i Esasi’nin ilanından sonra, bu maddenin ilk kurbanı da Mithat Paşa’nın kendisi olacaktı. Midhat Paşa, kendisinin kolay kolay görevden alınamayacağına; alınması halinde de taraftarlarının büyük tepkiler göstereceğine inanmaktaydı. Bu yüzden sadrazam olduktan sonra sarayın tepkilerini çekecek davranışlar sergilemekten ve konuşmalar yapmaktan çekinmiyordu. Sadarette bir buçuk ay kaldıktan sonra II. Abdülhamid tarafından azledilip yurt dışına sürülmesi onun beklediği sonuçları doğurmasa da bazı tepkilere neden oldu. Saray da sürülmesinin gerekçelerini hızlı bir şekilde kamuoyuna yayarak nispeten tepkileri önledi. Fakat gösterilerin yapılmasını önleyemedi. Özellikle Meclis-i Mebusan’ın açılmasından sonra, Medrese ve Harbiye öğrencileri tarafından gösteriler düzenlendi. Halktan ve hocalardan bazılarının da bu gösterilere katıldığı görüldü. Gösteri haberi İstanbul’da dalga dalga yayıldı. Bir araya gelen göstericiler Dolmabahçe Sarayına kadar yürüdüler ve burada yapılan konuşmalarda halkın mevcut hükümetten memnun olmadığı, Midhat Paşa’nın geri çağrılması; Damad Mahmud Paşa’nın azli ve İstanbul’dan uzaklaştırılması; askerlerin maaşını vermeyen Serasker’in görevden alınması istendi. Hükümet 21 Mart 1877 tarihinde sert tedbirlere başvurdu. Gösteriye katılan Harbiye öğrencileri tutuklandı ve Harbiye Okulu Edirne’ye taşındı. Konu ile ilgisi bulunan Medrese öğrencileri İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Aynı sırada bu olayları önleyemeyen ve Midhat Paşa taraftarlığı ile suçlanan Zabtiye Nazırı Ömer Fevzi Paşa da görevden alındı. Bütün bu gelişmeleri gözlemleyen, II. Abdülhamid aslında gelecekte uygulayacağı siyasetini belirlemek ile meşguldü. Her ne kadar göstericilerin talepleri karşılanmadı ise de; bir süre sonra, Damad Mahmud Celaleddin 18 Osmanlı Tarihi (1876-1918) gözden düştü; Serasker azledildi hatta 113. Maddenin uygulamasına dair bir de kanun çıkartılarak, maddenin keyfi bir şekilde uygulanmayacağı ortaya kondu. II. Abdülhamid Döneminin genel bir değerlendirmesi için şu makaleyi okuyunuz: Engin Akarlı, “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidari” Osmanlı, Ankara 1999, II, 253-274. Meclis-i Mebusan’ın Açılışı Osmanlının ilk anayasası olan Kanun-i Esasinın ön gördüğü meclis (Meclis-i Mebusan) için kısa sürede seçimler yapıldı. Bu seçim iki dereceli bir seçimdi. Önce milletvekillerini seçecekler, ardından onların oylarıyla milletvekilleri seçildi. Seçilenlerin çoğu daha önce vilayet meclislerinde çalışmış, deneyimli, ayrıca bölgelerinde nüfuz sahibi kimselerdi. Kısa denilecek bir sürede Devlet’in geniş coğrafyasında seçimler tamamlanmış olsa bile her taraftan mebusların (miletvekileri) İstanbul’a ulaşması zaman alacaktı. Mart 1877 ortalarında Yemen, Trablusgarp, Bağdat gibi uzak bölgeler hariç, birçok milletvekili İstanbul’a ulaştı ve üçte iki çoğunluk sağlandı. 141 kişiden oluşan ilk meclisin üyelerinin 115’i meclis-i mebusan, 26si meclis-i ayan (ayan meclisi) üyeleri idi. Mebusların 69 u Müslüman 46si da diğer dinlere mensuptu. İlk Osmanlı parlamentosu 19 Mart 1877 tarihinde yapılan bir tören ile açıldı. Meclis’in açılış töreni Dolmabahçe Sarayı’nda “Divan-i Hümayûn Mahalli” de denilen büyük muayede (bayramlaşma) salonunda Ahmet Vefik Efendi (daha sonra Paşa)nın başkanlığında yapıldı. Açılışı II. Abdülhamid yaptı. Salonda kurulan tahtın etrafında önde gelen devlet ricali protokol üyeleri; karşısında, sağ tarafta ayan meclisi, solda mebusan meclisi üyeleri yer alıyorlardı. Ayrıca törene yabancı temsilciler de katıldılar. Saray erkânı ve şehzadeler de törende idiler. Padişah meclise verdiği önemi göstermek istiyordu. Bu yüzden hazırladığı ve mabeyn başkatibi Said Bey’in okuduğu konuşması yarım saat sürdü. II. Abdülhamid konuşmasında, Kanun-i Esasi’ye sahip çıkıyor ve açılan meclisin, seçim, idarî meseleler, belediye hizmetleri, mahkemeler, memurların görev ve sorumlulukları ve eğitim gibi alanlarda görüşmeler yapacağını, ayrıca son zamanlarda devleti meşgul eden Sırbistan ve Karadağ meselelerinin de ele alınacağını belirtiyordu. Meclis’in açılışı halkla da paylaşılmak için toplar atıldı, şenlikler düzenlendi. Hicri takvime göre 1293 yılında açıldığı için “93 meclisi” diye de anılan meclis, açılıştan sonra çalışmalarını Ayasofya civarında Darü’l-funûn binası (Üniversite) olarak inşa edilen yerde sürdürmeğe başladı. II. Meşrutiyet meclisinin ilk oturumlarına da ev sahipliği yapan bu bina Cumhuriyet döneminde yandı. LONDRA PROTOKOLÜ Yukarıda anlatıldığı gibi Osmanlı Devleti İstanbul Konferansı’nın kararlarını reddettikten sonra Avrupa başkentlerinde yeni bir hareketlilik başladı. Özellikle Rusya Avrupa Devletlerini Osmanlıya karşı yapacağı bir savaşa ikna etmeye veya en azından kendisini haklı gösterecek sebeplere başvuruyordu. Rusya Kırım Savaşı’ndan beri beklediği fırsatı yakaladığını düşünüyordu. Osmanlı-Sırbistan barışı ile fırsatın elinden kaymaya başladığı zannıyla Osmanlıya karşı daha da saldırgan bir tavır takındı. Karadağ ile bir barışın yapılamamasının arkasında da Rusya vardı. Peşte anlaşması ile muhtemel bir savaşta Avusturya ve Almanya’nın tarafsızlığını sağlayan Rusya, İngiltere ile müzakerelere girişti. Bu amaçla Ignatiyef Mart 1877’de Avrupa başkentlerini dolaşarak, Balkan sorunlarının çözüm sorumluluğunun Rusya’ya verilmesi için devletleri iknaya çalıştı. Önce Almanya’ya giderek Almanya başbakanı Bismack ile görüşüp, İstanbul konferansının kararlarının Osmanlıya 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 19 dikte ettirilmesini istedi. Aslında Rusya’da da muhtemel savaşın pek çok aleyhtarı ve taraftarı vardı. Bu yüzden Rus çarı hem iç kamuoyunu rahatlatmak ve hem de dış destek sağlamak için barışçı bir yol takip ettiğini göstermek istiyordu. Rus Çarı bu med-cezirli politikası ile iç sorunlarına da çare arıyordu. Bir taraftan devletleri iknaya çalışan Rusya, diğer taraftan Osmanlı Devleti’ne baskı yaparak isteklerini kabul ettirmek arzusundaydı. Yaptığı baskılar ile Osmanlı Devleti’ne boyun eğdirmesi halinde, kendisine kuşku ile bakan Avrupa devletlerini ikna etmek zahmetinden kurtulacaktı. Bu yüzden Osmanlı Devleti’ne de sürekli mesajlar gönderiyordu. Rusya uzun zamandır Balkanlarda yaşananların sorumlusu idi ve özellikle kendisine güvenerek, Osmanlı Devleti ile savaşa girişenlerin başarısızlıkları karşısında mahcubiyet hissediyordu. Bunun için meselenin arkasını bırakmaya niyeti yoktu. Sırbistan ile barış yapıldığından elinde kalan yegâne kozu Karadağ sorunu idi ve bunun üzerinde yoğunlaşmaktaydı. Hatta Ignatiyef bu durumu Berlin’de görüştüğü Osmanlı elçisine açıkça söyledi. Osmanlı Devleti Karadağ ile barış yaparak, ıslahat yapmayı garanti etmesi ve bu konuda Petersburg’a bir elçi göndermesi halinde barışın tesis edilebileceğini ileri sürdü. Aslında benzeri teklifi Rusya’nın İngiltere elçisi Kont Şuvalov da Osmanlı elçisi Musurus Paşa’ya yaptı. Osmanlı Devleti hem Rusya’nın samimiyetine güvenmiyor ve hem de o günkü şartlarda Rusya ile yapılacak anlaşmada iç işlerine müdahale kapısının açılacağını düşünüyordu. Bu yüzden bu tekliflere sıcak bakmadı. Osmanlı Devleti hâlâ İngiltere’ye güven duymakta ve Rusya’nın tekliflerinin onun ile paylaşmaya devam etmekteydi. Musurus Paşa Rusya’nın tekliflerini İngiltere Dışışleri bakanı Lord Derby ile paylaştı. O da Rusya’nın bu teklifler ile yetinmeyeceği kanaatini paylaştı ama İngiltere’nin gelecekteki politikası hakkında doyurucu bir bilgi vermedi. Musurus Paşa edindiği intibalar doğrultusunda hükümeti, Rusya’nın gerçek niyetini ve İngiltere’nin siyasetini anlamadan görüşmelerin yapılmaması konusunda uyardı. Osmanlı hükümeti de bu durumda nasıl bir politika takip edeceği konusunda tereddüde düştü. Zira İngiltere hem Ruslara güvenmiyor ve hem de doğrudan Osmanlının yanında yer almıyordu. Aynı şekilde Rusya’nın elçilere yaptığı ilk teklifleri ile yetinmeyeceğini düşünüyor, fakat Osmanlı-Rus diplomasi girişimlerinin de devamında fayda görüyordu. Osmanlı açısından bakıldığında, Rusya ile doğrudan görüşmelere girmek, İngiltere’den uzaklaşmak anlamına geliyordu. İngiltere en azından görünüşte hâlâ Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü savunmaktaydı, dolayısıyla ondan uzaklaşmak iyi bir siyaset olarak görülmüyordu. General Ignatiyef Avrupa başkentlerinde faaliyetlerini sürdürüyordu. Almanya’dan sonra Fransa’nın başkenti Paris’e gitti. Buradaki girişimlerinde başarılı oldu ve Fransızları ikna etmeyi başararak elde ettiği bir uzlaşma metni ile Londra’ya geçti. Rusya’nın İngiltere nezdindeki girişimleri başlangıçta başarısız oldu. Fakat İngilizler bu yeni gelişme karşısında tepkisiz kalamadılar ve kendi menfaatlerini korumak, siyasetlerinde serbest kalmak maksadıyla söz konusu metnin üzerinde bazı değişiklikler yapmak için diğer devletler ile müzakereye başladı. Bir taraftan da Osmanlı Devleti ile görüşerek, Rusya’nın kararlılığını dile getiriyordu. II. Abdülhamid bütün bu gelişmeler karşısında Sadrazam Edhem Paşa ve diğer yetkililerden Osmanlı Devleti’nin askeri gücünü ve dağılımını gösteren bir raporun hazırlanmasını emretti. Ayrıca Mabeyn Başkatibi Said Paşa aracılığı ile Hariciye Nezareti uyarılarak; geçmişte diplomaside yaşanan hataların tekrar edilmemesini istedi. II. Abdülhamid muhtemel savaşın Şark Meselesi’ni daha da alevlendireceğini düşünüyordu. Bunun için mümkün mertebe zaman kazanılmasını doğru bulmaktaydı. Diğer taraftan da İngiltere ile yapılan görüşmelerde devletlerin yeni projesi ve bir sonraki adımları öğrenilmeye çalışıldı. 20 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Aslında Rusya hedefine ulaştı ve artık son hamlesini yapacaktı. İstanbul Konferansına üye gönderen ülkelere başvurarak, konferans kararlarının ve Karadağ’ın talepleri doğrultusunda bir barışın yapılmasını Osmanlı devletine kabul ettirmelerini, değilse savaş ilan edeceğini bildirdi. Sonunda bu baskılara boyun eğen beş devlet (İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, İtalya) Rusya ile birlikte aralarında 31 Mart 1877 tarihinde Londra’da bir protokol imzaladılar. Londra Protokolü diye bilinen bu girişimde Osmanlı Devleti’nden beklenenler şunlardı: 1. İstanbul konferansına temsilci gönderen devletler, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde yaşayan Hıristiyan halkın durumunu düzeltecek reformların yapılmasını beklemektedir. 2. Bosna-Hersek ve Bulgaristan için Osmanlı hükümetinin taahhüt ettiği reformlar hayata geçirilmelidir. 3. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti’nin Sırbistan ile 28 Şubat 1877’de imzaladığı anlaşmayı senet kabul etmektedir. 4. Karadağ konusunda sürekli bir barışın yapılması için sınırların düzeltilmesi ve Boyana nehrinde gemilerin serbest geçişi için düzenlemelerin yapılması istenmektedir. 5. Devletler, Sırbistan ile yapılan ve Karadağ ile yapılacak barışı kalıcı barışa atılmış bir adım olarak değerlendirmektedirler. 6. Osmanlı hükümetinden savaş durumuna geçirdiği askerî birliklerini dağıtması ve sadece güvenlik için askeri birlikler bırakması talep edilmektedir. Aslında sonucu başından belli olan bu protokol akabinde İngiltere yayımladığı beyannamede, bu protokole barışı sağlamak için onay verdiğini barışın sağlanamaması halinde ise protokolün geçersiz kalacağını ilan etti. Benzeri bir açıklamayı da İtalya yaptı Aslında bu beyanname Osmanlı Devleti’ni tekrar bir ikileme soktu. Devlet ricalindeki genel kanaat İngiltere’nin Osmanlı’yı destekleyeceği yolunda idi. Ancak Londra Protokolü’nün Osmanlı Devleti’nin onurunun zedeleyecek özellikler taşımakla birlikte kabul edilmesinin doğru olacağını da düşünenler vardı. Devletlerin talepleri 4 Nisan 1877 tarihinde Bakanlar kurulunda tartışıldı. Protokolde öne sürülen maddeler tek tek ele alındı ve değerlendirilirdi. Buna göre: Osmanlı Devleti, vaat ettiği reformları yapmaya hazır olduğu, ancak protokolde istenildiği gibi, sadece Hıristiyan ahaliye dönük olarak yapmasının mümkün olmadığı, bu tür düzenlemeleri Kanun-i Esasi’nin ön gördüğü şekilde her tarafta ve bütün ahali için yapılabileceği cevabının verilmesi benimsendi. Aynı şekilde Karadağ ile kısa bir süre önce zaten bir anlaşma zemini sağlanmıştı. Devletler samimi ise bu çerçevede barışı kabul etmesi için Karadağ Prensi’ne baskı yapmaları gerektiğinin bildirilmesi benimsendi. Osmanlı hükümeti orduların dağıtılması meselesinin de Rus ordularının dağıtılmasına bağlı olduğunu düşünmekteydi. Osmanlı hükümetine göre olayların bu seviyeye gelmesinin sorumlusu Rusya idi. Ayrıca teklif edilen maddeler de ancak savaşta mağlup olmuş bir tarafa teklif edilebilecek nitelikteydi. Bu yüzden uzun tartışmalardan sonra protokolün reddedilmesi doğrultusunda devletlere nota verilmesi kararlaştırıldı. Osmanlı Hükümeti bu kararını da 12 Nisan’da devletlere bildirdi. Londra Protokolünün amacı ve Osmanlı Devleti açısından sonuçları ne idi? 4 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 21 Özet Osmanlı Devleti’nde meşrutiyet’e giden süreci açıklayabilme. Ondokuzuncu yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin siyasi, idari ve sosyal yapısında bir dizi değişimler yaşanmıştır. Bir taraftan savaşlar ve buhranlar ile baş etmek zorunda kalan devlet bunların sonucunda müdahalelere kapı açacak olan bir dizi anlaşmalara da imza attı. Diğer taraftan da siyasi istikrarın iadesi için iç düzenlemeler yapmak mecburiyetinde kaldı. Bu iç düzenlemeler Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud dönemlerinde daha ziyade askeri ve idari alanlar ile sınırlı iken, Sultan Abdülmecid döneminde Tanzimat’ın ilanı ile birlikte siyasi bir sürece girdi. 1839 yılında ilan edilen Tanzımat fermanı ile devlet gelenekçi yönetim tarzından yavaş yavaş uzaklaşmaya başladı. Özellikle kurumsal anlamdaki yenilikler ile sınırlı da olsa merkez ve taşralarda halkın temsilcileri de yönetimde söz sahibi olmaya başladı. Kırım Savaşı’nın akabinde Osmanlı Devleti’nin Avrupalı müttefiklerinin baskısı ile ilan etmek zorunda kaldığı Islahat Fermanı ile de yeni bir düzenleme sürecine girdi. Bu süreçte, devletin kendi ihtiyaçları için yapmak zorunda olduğu reformlar, çoğu kere dış müdahalelere de sebep verdiğinden, idareciler çelişkiler yaşamaya başladı. Osmanlı bürökrasisi hayli gelişmekle birlikte, aynı oranda sorunlara çare bulmakta zorlandı. Sultan Abdülaziz’in döneminde önemli gelişmeler yaşandı fakat kamuoyunu tatmin etmedi. Diğer taraftan uygulanan mali politikalar da devleti iflasın eşiğine getirdi. Bu süreçte belki de yaşanan en önemli gelişme, eğitimde atılan adımlar, basının gelişmesi ve Osmanlı toplumunda siyaset ile ilgilenen bir kamuoyunun meydana gelmiş olmasıdır. Bu kamuoyuna öncülük eden, bürokrat, gazeteci ve fikir adamları meşrutiyete gidişin öncülüğünü yapmışlardır. II. Abdülhamid’in tahta geçişini ve Kanun-i Esasi’nin ilanını tanımlayabilme. Sultan Abdülaziz, saltanatının son yıllarında iktidari büyük oranda hükümet ve bürokrasiye (Babıali’ye) terk etmişti. Bu durum farklı siyasi ekollerin doğmasına da zemin hazırladı. İktidari ellerinde bulunduran gelenekçi guruba karşı, Yeni Osmanlılar’ın fikirlerinden beslenen yeni guruplar ortaya çıktı. Gerek devletin borçlarını ödeyemez duruma gelmesi ve gerekse Balkanlar’da yaşanan istikrarsızlığın Avrupa’da Osmanlı aleyhinde uyandırdığı olumsuz havanın içeriye de yansıması yeni arayışları zorunlu kıldı. Gidişattan memnun olmayan gurupların ittifakı ile Sultan Abdülaziz, bir darbe ile iktidardan indirildi. Yerine Yeni Osmanlılar ile uyumlu çalışacağı düşünülen V. Murad geçti. Fakat onun ruh ve akıl sağlığı bu yükü çekemeyince üç ay gibi kısa bir süre içinde yeni bir saltanat değişikliği oldu. Normal şartların devami halinde Sultan olması uzak bir ihtimal gibi görülen II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 tarihinde Osmanlı Devleti’nin otuzdördüncü padişahı oldu. Kendisinden beklenen en temel husus meşruti yönetime geçmek idi. Nitekim tahta geçmesini akabinde verdiği talimatlar ile Aanayasa hazırlık çalışmaları başlatıldı. Hazırlanan pek çok tasarı arasından Midhat Paşa’nın başkanı olduğu komisyonun hazırladığı anayasa benimsendi. Sarayın da üzerinde çalıştığı ve neticede küçük değişilikler ile onayladığı bu metin, yani ilk Osmanlı anayasası (Kanun-i Esasi) 23 Aralık 1876 tarihinde ilan edildi. Kısa zamanda seçimler yapıldı ve 19 Mart 1877 yılında ilk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı açılarak faaliyetlerine başladı. İstanbul Konferansı’nın sebep ve sonuçlarını irdeleyebilme. 1870lerde, 1856 yılında Avrupa’da Rusya aleyhinde kurulan denge bozuldu. Rusya Kardeniz’de ve Balkanlar’da daha aktif hareket etmeye başladı. Osmanlı Balkanları’nda Slav kökenli milletleri Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtmakta başarılı oldu. Avrupa o sıralarda kendi iç problemleri ile boğuşmaktaydı. Bir taraftan Almanya’nın yükselişi ve Fransa karşısında aldığı galibiyet, diğer taraftan İngiltere’nin kayıtsız kalışı Rusya’yı ön plna çıkardı. Osmanlı Devleti’nin komşusu olan Avusturya bir taraftan statukonun devamindan yana tavır alırken, diğer taraftan da Rusya’nın hayallerini paylaşmaktaydı. Zira güçlü Rusya ile müttefik olması ona Bosna ve Hersek’i kazandırabilirdi. İşte bu şartlar altında Ruslar’ın desteklediği ve ordusunu eğittiği Sırbistan Prensliği Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. Savaş kısa zaman1 2 3 22 Osmanlı Tarihi (1876-1918) da Osmanlı devletinin lehinde gelişince, Rusya telaşlanıp savaşı durdurmak istedi. Osmanlı Devleti’ne yaptığı tekliflerin kabul edilmesi, yeni sorunlar doğuracağından o güne kadar sessiz beklemekte olan İngiltere harekete geçerek, 1856 Paris anlaşmasında imzası olan devletler ile bu meselelerin görüşüleceği bir konferansın toplanmasını önerdi. Osmanlı Devleti de şark meselesinin gündeme alınacağı muhakkak olan bu konferansa iştirak etmek zorunda kaldı. Amacı şark meselesinin dallanıp budaklanmasını önlemekti. Hatta İstanbul’da toplanan ve toplandığı yere izafeten Tersane Konferansı diye isimlendirilen konferansın açıldığı 23 Aralık 1876 tarihinde Kanun-i Esasi ilan edilerek, devletler etkilenmeye çalışıldı. Ancak beklenen olmadı ve konfearns devam ederek, Osmanlı-Sırbistan meselesinin dışındaki, Bulgaristan, Bosna Hersek ve Karadağ sorunları da tartışıldı. Yapılan teklifler yüzünden kesintiye uğrayan Konferans çalışmaları sonunda Osmanlı Devleti’ne verilen bir ultimatom ile son buldu. Osmanlı Devleti hükümranlık haklarına ters gördüğü bu teklifleri reddedince Konferans dağıldı. Londra Protokolünü değerlendirebilme. İstanbul (Tersane) Konferansının başarısızlıkla sonuçlanması, bir taraftan Rusya’yı, diğer taraftan da Osmanlı Devleti’ni yeni arayışlara itti. Zira konferansın dağıldığı sırasa savaş hala Osmanlı lehinde devam etmekteydi. Rusya Avrupalı devletler arasında Osmanlı’ya karşı girişeceği bir askeri harekat için müttefikler arayışında idi. Nitekim, muhtemel bir savaşta Avusturya’nın tarafsız kalmasını sağlarkan Fransa’nın da desteğini aldı. Aynı süreçte Osmanlı Devleti de hızla hareket ederek Balkanlar’da inisiyatifin Rusyanın elinden çıkması için gayret gösterdi. Sirbistan ile doğrudan görüşerek barış sağlayrak bu konuda başarılı da oldu. Rusya bu gelişmeden pek memnun olmadı ve Karadağ’ı teşvik etmeye başladı. Osmanlı Devleti Romanya ve Karadağ ile barış girişimleri başlattı. Ancak bu konuda başarılı sonuçlar alınamadı. Rusya bu durumu fırsat bularak İngiltere’nin aracı olmaması halinde Osmanlı Devleti’ne savaş açacağını ilan etmesi üzerine, İstanbul Konferansı’nda yer alan devletlerin katılımı ile Londra’da bir toplantı yapıldı. Yapılan uzun müzakereler sonunda, aslında daha önceki teklifleri de içeren bir protokol Osmanlı Devleti’ne bildirildi. Osmanlı Devleti, eskidenberi vaat ettiği reformları yapmaya hazır olduğu, ancak protokolde istenildiği gibi, sadece Hıristiyan ahaliye dönük olarak ıslahat yapmasının mümkün olmadığını, bu tür düzenlemeleri Kanun-i Esasi’nin ön gördüğü şekilde her tarafta ve bütün ahali için yapılabileceğini düşünmekteydi. Gerçi bu durumda verilecek cevap konusunda bazı tereddütler olsa da Osmanlı hükümetine göre olayların bu seviyeye gelmesinin sorumlusu Rusya idi. Ayrıca teklif edilen maddeler de ancak savaşta mağlup olmuş bir tarafa teklif edilebilecek ve Osmanlı’nın onurunu sarsacak nitelikteydi. Bu yüzden uzun tartışmalardan sonra protokol devletlere verilen bir nota ile reddedildi. 4 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 23 Kendimizi Sınayalım 1. Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı kamuoyunun oluşmasında en önemli etken aşağıdakilerden hangisidir? a. Savaşlar b. İdari düzenlemeler c. Askeri düzenlemeler d. Basınındaki gelişmeler e. Tanzımat’ın İlanı 2. Balkanlardaki gelişmeler öncelikli olarak aşağıdaki devletlerden hangilerini ilgilendirmekteydi? a. Almanya- Avusturya b. Rusya-Avusturya c. Osmanlı Devleti-Avusturya d. Osmanlı Devleti-Rusya e. İngiltere-Rusya 3. İbrahim Şinası, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi gibi aydınlar hangi isimle tanınmaktaydılar? a. Yeni Osmanlılar b. Jöntürkler c. Tanzımat Aydınları d. Muhalifler e. Hiçbiri 4. II. Abdülhamid şehzadeliği sırasında hangi Sultan ile Avrupa gezisini katıldı? a. Babası Abdülmecid b. Amcası Abdülaziz c. Dedesi II. Mahmud d. Kardeşi V. Murad e. Hiçbiri 5. II. Abdülhamid’in tahta geçişinde yayımlanan Hatt-i Hümayun’u kim kaleme aldı? a. II. Abdülhamid b. Mabeyn Başkatibi Said Bey c. Mabeyn Feriki Said Paşa d. Midhat Paşa e. Sadrazam Mehmed Rüşdü Paşa 6. İstanbul Konferansı hangi temel amaçla yapılmıştır? a. İngiltere’nin menfaatlerini korumak b. Rusya’nın menfaatlerini korumak c. Karadağ’ın sınırlarını genişletmek d. Osmanlı-Sırbıstan, Karadağ Savaşını durdurmak e. Osmanlı Devletini Balkanlarda genişlemesini önlemek 7. İstanbul Konferansında aşağıdaki devletlerden hangileri yer aldı? a. İtalya-Fransa-İngiltere- Rusya b. Osmanlı- İtalya-Fransa-İngiltere- Rusya c. Paris Konferansında imzası olan altı devlet d. Rusya-Avusturya-Almanya Üçlü İttifakı e. Osmanlı Deveti- Rusya- Sırbıstan-Bulgaristan 8. İlk Osmanlı Parlamentosu hangi tarihte açıldı? a. 31 Ağustos 1876 b. 23 Aralık 1876 c. 1 Ocak 1877 d. 19 Mart 1876 e. 19 Mart 1877 9. Rusya aşağıdakilerden hangisi anlaşma ile muhtemel bir savaşta Avusturya’nın tarafsız kalmasını sağladı? a. Peşte Anlaşması b. Londra Protokolü c. Viyana Anlaşması d. Petersbug Anlaşması e. Berlin Anlaşması 10. Londra protokolü Osmanlı Devleti tarafından nasıl karşılandı? a. Kabul edildi. b. Reddedildi. c. Değişiklik yapılması istendi. d. Uygulanması için çaba gösterildi. e. Ertelendi. 24 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Meşrutiyet’e Giden Yolda İç ve Dış Gelişmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Meşrutiyet’e Giden Yolda İç ve Dış Gelişmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Meşrutiyet’e Giden Yolda İç ve Dış Gelişmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “II. Abdülhamid’in Tahta Çıkışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “II. Abdülhamid’in Tahta Çıkışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “İstanbul Konferansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “İstanbul Konferansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “meclisin açılışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Londra Protokolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Londra Protokolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Sultan Abdülaziz’in saltanatının son yıllarında yaşanan idari, siyasi ve mali istikrarsızlık başlıca Yeni Osmanlılar olmak üzere pek çok siyasi mahfili harekete geçirdi. Kamuoyunda meydana gelen huzursuzluklar ve askerbürokrat işbirliği bir darbe yapıldı. Meşruti yönetime geçmek umidi ile tahta gelen V. Murad’ın kısa zamanda ruh sağlığı bozulunca, hanedan geleneğine göre, hanedanın en büyük evladı olan II. Abdülhamid tahta geçti. Sıra Sizde 2 İstanbul Konferansı İngiltere’nin davetiyle, Osmanlı-Sırbıstan, Karadağ Savaşı ile Balkanlarda özgürce hareket etmeye kalkan Rusya’yı etkisiz kılarak savaşı sonlandırmak için toplandı. Sıra Sizde 3 Hızla harekete geçerek Sırbistan Prensliği ile barış yaptı. Ardından Romanya ve Karadağ Prensliği ile barış girişimlerinde bulundu. Sıra Sizde 4 İstanbul Konferansı’ndan istediği sonucu alamayan Rusya’nın Balkanlar’da düzenlemeler yapılmasını sağlamak veya Osmanlı Devleti’ne savaş açmak için Avrupa’da başlattığı girişimlerin önünü kesmek ve mutemel bir savaşı önlemekti. Osmanlı Devleti bunu kabul etmesi halinde, Balkanlarda kimi yerlerdeki egemenlik haklarından vaz geçecek ve yeni problemler ile karşılaşacaktı, reddetmesi halinde de bir savaşa razı olacaktı. 1. Ünite - Osmanlı İdaresinde Dönüşüm: Birinci Meşrutiyet Yılları 25 Yararlanılan Kaynaklar Akarlı, Engin, (1999). “II. Abdülhamid: Hayatı ve İkti - darı” Osmanlı II, Ankara, 253-274. Akyıldız, Ali, (1999). “II. Abdülhamid’in Çalışma Sis - temi, Yönetim Anlayışı ve Babıâli’yle (Hükümet) İlişkileri, Osmanlı II, Ankara, s. 286-297. Armaoğlu, Fahir, (1999). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1798- 1914), Ankara, s. 489-516. Danışmend, İsmail Hami, (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul. Iorga, N., (1948). Osmanlı Tarihi V, (Çeviren: Bekir Sıt - kı Baykal), Ankara. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Kurat, Yuluğ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, sayı 103, Tem - muz 1962, s. 567-592. Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diya - net Vakfı İslam Ansıklopedisi, İstanbul, I,216-224. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çeviren: Boğaç Babür Turna) Ankara. Mahmud Celaleddin, (1983). Mir’at-i Hakikat (Hazır - layan: İsmet Miroğlu), İstanbul. Mufassal Osmanlı Tarihi V, (1963). İstanbul. Petrie, Sir Charles Br., (1947). Diplomatic History, 1713-1933, London. Qataert, Donald,(2005). The Ottoman Empire 1700- 1922, Cambridge. Said Paşa, (2011). II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli Said Paşa’nın Hatıratı I-II, (Hazırlayan: Da - vut Erkan), İstanbul. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), İstanbul. Yasamee, F.A.K., (1996). Ottoman Diplomacy, Abdul - hamid II and the Great Powers 1878-1888. İstanbul. Amaçlarımız 2 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Panislavizmi tanımlayabilecek, Doksanüç Harbi’nde Balkan Cephesi’ndeki gelişmeleri açıklayabilecek, Doksanüç Harbi’nde Doğu Anadolu Cephesi’ndeki gelişmeleri tartışabileceksiniz, Doksanüç Harbi’nin kaybedilme nedenlerini ve sonuçlarını irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Panislavizm • Plevne • Gazi Osman Paşa • Gazi Ahmet Muhtar Paşa • Nene Hatun İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı • 1878-1877 OSMANLI-RUS SAVAŞI’NIN SEBEPLERİ • 1878-1877 OSMANLI-RUS SAVAŞI VE CEPHELERİ • BALKAN (TUNA) CEPHESİ • DOĞU ANADOLU CEPHESİ • DENİZ VE NEHİR SAVAŞLARI • YENİLGİNİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI OSMANLI TARİHİ (1876-1918) 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAŞI’NIN SEBEPLERİ Panislavizm ve Etkileri Panislavizm’in Tanımı: Tarihi-Kültürel Arka Planı Rusların Balkanlar’da izlediği yoğun Panislavizm politikası, 1877-1878 Osman-Rus Harbi’ne yol açan gelişmelerin başında gelmektedir. Bu nedenle de Panislavizm’in ne olduğunu ve tarihi arka planını ortaya koymakta yarar vardır. Panislavizm, felsefi temelleri daha eskilere gitmesine rağmen, genel olarak 19. yüzyılda, özel olarak da bu yüzyılın ikinci yarısında etkili olan bir ideolojidir. Özellikle 1870’lerden itibaren Avrupa siyasal çevrelerinde kullanılmaya başlanan Panislavizmin ideolojisine göre, bütün Slav ve Ortodoksların müşterek bir tarihi mirası vardır ve bu miras çerçevesinde, Rusya’nın liderliğinde Slavların siyasal birliklerini bir federasyon ya da konfederasyon biçiminde yeniden kurmaları gerekmektedir. Balkanlar’da yaşayan Slav topluluklar ise, Panislavizmin temel unsurlarından kabul edildiğinden, Osmanlı dönemindeki durumlarına kısaca değinmek yararlı olacaktır. Özellikle Fatih zamanında yoğunlaşan Osmanlı fetihleri, Balkanlar’daki küçük toprak sahiplerini kendine bağladığı gibi zengin toprak aristokrasisini de büyük ölçüde yok etmişti. Buna mukabil, Müslüman büyük toprak sahipleri, bir zümre olarak ortaya çıkmaya başladı. Bu durum, 19. yüzyılda özellikle Sırplar, Bulgarlar ve Karadağlılar arasında zuhur eden ayaklanmaların da temel nedenlerinden biri olu. Diğer yandan, 18. yüzyıldan itibaren tüccar sınıfı ve Ortodoks kilisesi de zenginleşmeye başladı ve bu sınıflar, milli ve kültürel uyanışın öncüsü hâline geldiler. Bununla birlikte, 19. yüzyıldaki ayaklanmalarda, daha çok rahipler ve köylüler etkili olmuşlardır. Panislavizm hareketi, tıpkı diğer milliyetçi hareketler gibi başlangıçta siyasal nitelikte olmayıp, özellikle Rusya dışındaki Slavlar arasında dil birliğine dayanan kültürel bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. Balkanlı Slavlar, kültürel milliyetçilik döneminde dil ve kültürlerini öne çıkardılar. Wuh Karaçiç gibi bazı Slav düşünürler ise, halk dili ve edebiyatına ağırlık verdiler. Çek bilginler ise Balkanlı Slavlara bu konuda öncülük ettiler. Panislavizm’in tarihi kökenlerini 17. yüzyıla kadar götürmek mümkündür. İlber Ortaylı, 17. yüzyılın ilk yarısında, Osmanlı yönetimi sırasında, Slav birliği ve bağımsızlığından ilk söz eden kişinin Hırvat şairi İvan Gunduliç olduğunu kaydetmektedir. Gunduliç şiirinde, Slav kurtuluşundan ve yardımlaşmasından söz ederken Slav Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 28 Osmanlı Tarihi (1876-1918) tarihi ve kültürü üzerine geniş bilgisi olan Hırvat Krianiç ise, Slavcılığın siyasi ve kültürel programını yapmıştır. O, Slav birliği ve kurtuluşunun ancak Rus çarı tarafından gerçekleştirilebileceğine inanıyor ve çar’dan da bunu gerçekleştirmesini istiyordu. Rusya dışındaki Güney Slavları bu dönemde, dağınık ve farklı egemenliklerin altında yaşadığı gibi, Rönesans İtalya’sının kültürel tesirlerine de açık durumdaydılar. 18. yüzyıl sonlarına gelindiğinde, ünlü Ortodoks manastırı Aynaroz’daki rahip Hillandersky, Slavyan-Bulgar tarihini kaleme aldı. Eserde, Bulgarların Türk ve Yunan etkisinden kurtulup tekrar dirilmeleri gerektiği vurgulanıyordu. Balkanlı aydınlar, 19. yüzyılda ise, daha ziyade Rus ve batı Slav aydınlarını takip etmeye başladılar. Bununla birlikte Balkan Slavları’nda kendini gösteren milliyetçilik, Rusya’daki Panislavizm’den farklıydı ve arada belirgin bir bağ da bulunmuyordu. Rusya’da Panislavizmin başlangıcını, Slavyanofilizm (Slavcılık) hareketi oluşturur. Rusya merkezli Panislavizm, siyasi bir akım olarak 18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, Rus Panislavizminin şekillenmesinde, Fransız İhtilali’yle ortaya çıkan milliyetçilik akımının da etkili olduğu muhakkaktır. Ancak, Rus Panislavizminin genel olarak ortaya çıkışını, Rusya’nın batılılaşması ve buna tepki gösterilmesi şeklinde özetleyebiliriz. Şöyle ki, Büyük Petro’nun (1689-1725) batılılaştırma siyasetiyle, Almanya ve Fransa’daki fikri gelişmeler izlenmeye başlanmıştı. Bu süreçte, Fransız dili, kültürü ve edebiyatı özellikle yüksek tabaka arasında yakından takip ediliyordu. Fransız İhtilâli’nden sonra meydana gelen Napolyon savaşlarında ise, Rus ordularının Almanya’da uzun müddet kalmaları, bu kez Alman kültürü ve felsefesine olan ilgiyi (Alman romantizmi) arttırdı. Bu dönemde, Alman filozoflar Schelling ve Hegel’in eserleri Rusça’ya tercüme edildi. Özellikle Hegelyen felsefe Panislavizmi besledi. Bu gelişmeler, Rusya’da bazı fikir hareketlerinin ortaya çıkmasına da neden oldu. Neticede, özellikle aristokrat sınıf içinde Slavyanofiller (Slavseverler) ve Batıcılar olmak üzere birbirine zıt iki gurup ortaya çıktı. Slavyanofillere göre her milletin kendine has bir “varlığı” olduğuna göre Rus milleti de, sıkıca bağlı oldukları Rus Ortodoksluğu, devlet teşkilatı ve sosyal yapısının bir ürünüydü. Bu noktada, Ruslar Avrupalılardan farklı özelliklere sahip olduğu gibi, Rus tarihinin de kendine has nitelikleri vardı. Nitekim Slavcılar, Avrupalıların aksine, aile ve köy yaşamını üstün tutmakta; topluluk ve işbirliğine önem vermekteydiler. Eleştirdikleri Büyük Petro ise, uyguladığı batılılaştırma siyasetiyle, Rus tarih ve toplumunun normal seyrini değiştirmek suretiyle yanlış bir yola sapmıştır. Çözüm yolu ise, kötü gidişi yeniden normal mecrasına döndürmek, yani Slavlaşmak idi. Batı Slavları Arasında Panislavcılık Panislavizm, batı Slavları (Çekler, Lehler ve Slovaklar) arasında da kendini göstermiştir. 17-18. yüzyıllar arasında Panislavcılık, Moskova’da yaşayan Hırvat Krizaniç, Çek filolog Dobrovsky ve şair Jan Kollar tarafından “kültürel Slavcılık” temeline dayandırılıyordu. Nitekim, “Panislavcılık” deyimini ilk kez 1826 yılında Slovak yazar J. Herkel kullandı. Birleşik Slavlar Derneği (1823-1825) ve Kiril ve Metodiy Derneği (1845-1847) gibi liberal veya devrimci dernekler, Slavların siyasal birliklerini oluşturma fikirlerini gündeme getiriyordu. Bu arada, Herzen ve 1848’de Prag Slav Kongresi’ni izleyen Bakunin de bu fikirlere katıldılar. Hareket içinde, “Büyük Göç”e maruz kalmış Polonyalıların kurduğu Demokratik Polonya Derneği’nin üyeleri ise, Slav kardeşliğini savunmakla birlikte, Rusya’nın büyük devlet siyasetine karşı çıkmaktaydılar. Ancak, Polonyalıları Ruslar’dan uzaklaştıran bir neden de Katolik olSlavyanofil: Bu tâbir, Çar I. Aleksandr’ın eski Slav alfabesine ve kilise Slavcasına düşkünlüğüyle bilinen Maarif nazırı Uvarof’a verilen bir lâkaptı. 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 29 malarıydı. Polonyalı ve Romanyalılar, Slavları birleştirmeye çalışan Rus komitelerine pek ilgi göstermemişlerdir. Buna mukabil, Osmanlı yönetimindeki Balkan Slavları (Sırplar, Karadağlılar ve Bulgarlar), Rusya’nın himayesi altında olmayı istediler. 19. yüzyılın ikinci yarısında, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu içinde yaşayan Çekler ve Slovaklar da Rusya’nın desteğini sağlamaya çalıştılar. Bu arada, milliyetçilik bakımından önemli sonuçları olan 1848 İhtilalleri de, Rusya ile Slav topluluklar arasında bağlantı kurulmasını sağlamış ve böylece Panislavizmi desteklemiştir. Macarların bu ihtilaller esnasında milli birlikleri için ayaklanmaları, Avusturya-Macaristan içindeki Slavları da etkilemiştir. Slavlar, Avusturya egemenliğine karşı kendi haklarını ve kültürlerini korumak istiyordu. Bu amaçla da Prag’da, çoğunu Çek ve Slovak temsilcilerin oluşturduğu bir Slav kongresi toplandı. Ancak, tam da bu sırada Prag’da patlak veren bir ayaklanmayı Avusturya’nın şiddetli bir şekilde bastırması, Slavların Rusya’yı bir koruyucu olarak görmelerine neden olmuştur. Siyasi Bir Akım Olarak Panislavizm Slavyonofilizm akımı, Çar I. Nikola zamanında (1825- 1855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçiliğe dönüştü ve sonuçta “Panislavizm” denen akım ortaya çıktı. Bu dönemde Panislavizm, artık yüksek sesle ifade edilen ve daha organize bir akımdır. Hareketin lideri ise, Moskova Üniversitesi Tarih Profesörü Pogodin idi ve diğer yazar ve aydınlar da, 1841’de kurulan ve başyazarlığını yine Pogodin’in yaptığı bir dergi (Moskvityanin) etrafında toplanmışlardı. Pogodin’e göre, “Panislavizmin önündeki en büyük engeller Avusturya ve Osmanlı imparatorlukları idi ve bunlar biran önce yıkılmalı ve yerlerine, Rusya’nın öncülüğünde İstanbul merkezli büyük bir Slav imparatorluğu kurulmalıydı”. Bu gurup, Kırım Savaşından sonra 1857’de Moskova’da “Slav Yardım Derneği”ni de kurdu. Dernek, Rusya Dışişleri Bakanlığı’nın kontrolüne verildiği gibi, derneğin koruyucu başkanlığına da Veliaht Aleksandr (III. Aleksandr) getirildi. Böylece, Rusya için kötü sonuçları olan Kırım Savaşı’ndan sonra Panislavizm güçlenmiş ve artık Rus hükümetinin kontrolüne girerek siyasi nitelik kazanmıştı. Öte yandan, hareketin taraftarları da gittikçe çoğalıyordu: 19. yüzyılın ortalarından itibaren Chomyakov, Pogodin, Koşelev, Strahov, Kireyevski, Samarin, İvan ve Konstantin Aksakov biraderler ile Katkov ve Danilevski, Rusya’nın koruyuculuğu altında bir Slav birliğini savunanların başında geliyordu. Bunlardan Slavyanofillerin prototipi olan Kireyevski, hem doğal bilimler, hem de teoloji ile uğraşırken; Chomyakov, Samarin ve Aksakov kardeşler ise felsefi ve edebi alanlarda faaliyet göstermekteydiler. Felsefi ve edebi bir akım olan Slavyanofil görüşü, 19. yüzyılın ikinci yarısında, Rusların yanı sıra özellikle Çek ve güney Slavları (Sırp, Hırvat, Karadağlılar) arasında Osmanlı, Avusturya ve de Alman hegemonyasına karşı önemli bir siyasi akım haline geldi. Öyle ki, Sırp Desanaçiç 1867’de, büyük güven duyduğu Rusya’yı, Doğu Avrupa’daki Ortodoks Slavların kurtarılması ve Doğu Sorununun çözümü konularında göreve çağırıyordu. Gittikçe etkisini arttırmasına rağmen, Panislavizmin önünde ciddi engeller de bulunmaktaydı. Bu hareketin oluşmasında Ortodoksluğun etkisi kuşkusuz çok büyüktür. Ancak, Ortodoks olmayan Slavlar da vardı. Örneğin Polonyalılar, Katolik ve Batı kültürüne yakın olmalarından dolayı, bu birliğin dışında tutulmaya çalışılmıştır. Ayrıca, Avusturya-Macaristan içinde yaşayan geniş Slav topluluğunun büyük bir kısmı da yine Katolik olup, Batı kültürünün tesiri altındaydı. Samarin’in savunduğu “Ruslaştırma” fikrine ağırlık verilmesi ve Rus kültürünün egemen kılınmak istenmesi de, Panislavizmin önündeki ciddi engeller arasındaydı. Ancak bu İgnatiyef: Rus elçisi İgnatiyef, Panislavizmi, tıpkı Fadeyev gibi tamamen siyasal ve askeri çerçevede değerlendiriyordu. Onun, 1876-1880 yıllarındaki faaliyetleri, Osmanlı Devleti’ni büyük bir felaketle yüz yüze bıraktığı kadar, Avrupa için de derin endişe kaynağı oldu. 30 Osmanlı Tarihi (1876-1918) engeller, hareketin yön değiştirerek Rusya merkezli gelişmesinde de etkili olmuştur. Rusya bundan sonra, diğer misyonlarını bir kenara bırakıp, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluklarını siyasi ve askeri yönden yok etme hedefine yönelmiştir. 1870’lerde beliren bu akımın öncüleri, General Fadeyev ile İstanbul’da uzun süre sefirlik yapmış olan Kont İgnatiyef idi. Fadeyev’in tasarladığı konfederatif Slav birliğinde, bütün ipler Rus çarının elinde olacaktı. 1870’de yazdığı Doğu Sorunu Hakkında Düşünceler adlı kitabında, “İstanbul’un Yolu Viyana’dan Geçmektedir” sözüyle, Boğazlar ve İstanbul’un ele geçirilebilmesi için Avusturya’nın askeri açıdan safdışı edilmesi gerektiğine dikkat çekti. Dolayısıyla, Avusturya ile birlikte Almanya da, bu hedefin önündeki en büyük engeller arasındaydı. Ancak, 1871’de Alman milli birliğinin kurulması, Panislavizmi de tetiklemişti. Şöyle ki, Alman birliğinin kurulmasından güç alan Avusturya, Balkanlara yani Slavların yaşadığı coğrafyaya sarkacak ve böylece Slav birliği önünde en büyük engel olacağından Panislavizm taraftarları faaliyetlerini daha da arttırmışlardı. Öte yandan, Kırım Savaşı’nın (1853-1856) Rusya açısından doğurduğu yıkıcı etkileri de, bu hareketi teşvik etmiştir. Panislavizm, II. Aleksandr zamanında (1855-1881) büyük teşvik gördüğü gibi Rus istila siyaseti de bu amaç doğrultusunda sürdürüldü. Bu dönemde, Rus Ortodoksluğu ve milliyetçiliği ile Çarlık mutlakiyeti Panislavizmin sacayaklarını oluşturuyordu. Bu akım, yukarıda da ifade edildiği gibi, zamanla tutucu Rusçuluk akımına dönüşerek “mistik ve mutaassıp” bir hâl almıştı. Tarihçi Danilevski ise, yazdığı makaleler ve Avrupa ve Rusya isimli eseriyle Panislavizmi temel ilkeleri olan bir sistem haline getirdi. Danilevski’nin Panislavizmi de, -Fadeyev ve İgnatiyef ’de olduğu gibi- saldırgan ve yayılmacı bir niteliğe sahipti. Danilevski’ye göre, “Greko-Romen kültürü kaybolmuştur, Türkler ve Moğollar ise medeniyet yıkıcı olduklarından, tarihi ve kültürüyle yeni ve zengin bir medeniyeti yaratacak olan tek kavim ise Slavlar idi. Fakat, bunun için de Slavların Rusya liderliğinde birleşmesi ve İstanbul merkezli büyük Rus-Slav Birliği’nin kurulması gerekiyordu. Bu birlik, Çek-Moravya-Slovakya Devleti, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı, Bulgar Krallığı, Romanya, Macaristan Krallığı ile Yunanistan ve İstanbul Eyaleti’nden meydana gelecekti”. Aynı dönemde, Moskova Üniversitesi’nde Profesör olan Katkov ise, bu hareketin bir bakıma sözcüsü idi. Panislavizmin 19. yüzyılda siyasi bir akıma dönüşmesinde hangi gelişmeler etkili olmuştur? Doksanüç Harbi’nde ve Sonrasında Panislavizm Yukarıda da anlatıldığı üzere, Panislavistlerin başlıca amacı, Rusya’nın liderliğinde bütün Slav ve Ortodoks milletleri bir araya getiren büyük bir devlet kurmaktı. Bunun için de öncelikle Türklerin Avrupa ve Balkanlar’dan atılması ve mümkün olursa İstanbul merkez olmak üzere büyük bir Slav devletinin kurulması gerekiyordu. Bu cümleden olarak, Doksanüç Harbi öncesinde, Panislavist aydın, bürokrat ve askerlerin oluşturdukları bir baskı gurubu, Çar II. Aleksandr’ın bu savaşa sürüklenmesinde etkili olmuştur. Savaş başlamadan önce, Slav Birliği Cemiyetleri tarafından Rusya’da savaş mitingleri de düzenlenmişti. Rusya’nın Panislavizm politikasından en çok etkilenen devletler ise, Avusturya-Macaristan ile Balkan topraklarında çok sayıda Slav ve Ortodoks milleti bünyesinde barındıran Osmanlı Devleti idi. 1856 Paris Antlaşması’ndan itibaren Rusya, bu milletleri Osmanlı Devleti’nden koparmak için sürekli olarak kışkırtmıştır. Nitekim, Abdülaziz döneminde Balkanlar’da önemli ayaklanmalar çıkmıştır. Doksanüç Harbi öncesinde, 1875’te Hersek’teki Ortodoks Hıristiyanların çıkardığı ayaklanma ile 1876’da Bulgaristan’da yine HıTolstoy: 19. yüzyılın ünlü Rus yazarlarından Dostoyevski Panislavizm fikirlerinin koyu savunucularından biri iken, Kırım Savaşı’na bir subay olarak katılan Tolstoy ise bu fikirlerin karşısında durmuştur. 1 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 31 ristiyanların çıkardığı ayaklanma da, aynı siyasetin bir neticesiydi. Rusya böylelikle Kırım Savaşı ve Paris Anlaşması’yla aldığı darbeyi etkisiz kılarak, Osmanlı Devleti’ni Balkanlar’dan atmak ve büyük Slav birliğini kurmak için önemli bir fırsat yakalamıştı. Doksanüç Savaşı sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaşması, “Panislavizmin zaferi” olarak kabul edilmektedir. Çünkü, özellikle bu anlaşma ile Osmanlı mirası, Rusya’nın istediği şekilde parçalanmaktaydı. Söz konusu antlaşmada, Osmanlı Devleti’nin egemenliği altında olan Romanya’nın yanı sıra, Sırbistan ve Karadağ gibi Rus nüfuzu altındaki Slav ve Ortodoks memleketler, tam bağımsız olmuşlardı. Bunun yanında, yine büyük çoğunluğu Slav ve Ortodoks olan Bulgaristan da, toprakları Ege Denizi’ne kadar inen bir büyüklüğe sahip olmak suretiyle, Rusya’nın geleneksel “sıcak denizlere inme” hayalinin önü açılmış oluyordu. Böylece, bölge tamamen Rusya’nın nüfuzu ve kontrolü altına girecek ve Büyük Slav İmparatorluğu gerçekleşmiş olacaktı. Ancak, gelişmelerden endişe duyan İngiltere ve Avusturya’nın araya girmesiyle imzalanan Berlin Antlaşması, Rusya’nın Panislavizm emellerinin gerçekleşmesini önemli ölçüde engelledi. Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsızlığıyla sonuçlanan Doksanüç Savaşı’ndan sonra Panislavcılar, Almanya ve Avusturya-Macaristan’a yaklaşan III. Aleksandr zamanında etkinliklerini kaybettiler. Bu dönemde devrimci akım da, Panislavcılık içindeki etkisini büyük ölçüde yitirdi ve 19. yüzyılın sonlarında Panislavcılık, artık sağ bir muhalefet haline geldi. 20. yüzyıl başlarında ise, yine Rusya’ya bel bağlayan Çek, Polonyalı ve Bulgar milliyetçilerinin savundukları “Yeni Slavcılık” hareketi ortaya çıktı. Bu hareketin mensupları, 1908’de Prag ve 1910’da da Sofya Kongrelerini topladılar. I. Dünya Savaşı ve sonrasında ise, Slav halklar arasında meydana gelen çatışma ve kavgalar sonucu, Panislavcılık etkisini ve taraftarlarını hızla kaybetmeye başladı. 1917’deki Rus devrimi sonrasında kurulan Sovyetler Birliği ise, Rusya’nın geçmişteki koruyuculuk rolünü üstlenmediği gibi, Lenin de Panislavcılığı emperyalist ve gerici bir hareket olarak nitelendiriyordu. Fakat Rusya, II. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın şiddetli saldırısına uğrayınca, tekrar Panislavcılığa el attı. Hatta, Haziran 1941’de Rus Komünist Partisi’nin girişimiyle, Moskova’da bir Panislav Komitesi kuruldu. 1940’lı yıllarda Sofya ve Belgrad’da Slav kongreleri de düzenlendi. Ancak, 1948’de Yugoslavya’nın Sovyet blokundan ayrılmasıyla birlikte, Panislavcı propagandaya son verildi. Panislavizm, farklı görünümler altında günümüze kadar zaman zaman etkisini göstermiştir. Panislavizm konusunda şu makaleyi okuyunuz: Akdes Nimet Kurat, “Panislavizm”, DTCF Dergisi, sayı: 2-4 (1953), s. 241-278. 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAŞI VE CEPHELERİ Savaşın Nedenleri, Başlaması ve Osmanlı Devleti’nin Durumu 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Rumî 1293 yılında meydana geldiğinden dolayı literatüre “Doksanüç Savaşı” olarak girdi. Savaşın temel sebebi, Rusya’nın, son derece buhranlı bir dönemden geçmekte olan Osmanlı Devleti’ni Balkan topraklarından atmak istemesi şeklinde özetlenebilir. Böylece, Paris Antlaşması’ndan itibaren yoğun olarak uyguladığı Panislavizm politikası için büyük bir mesafe kat edecek, o zamana kadar özerk hale getirdiği Balkanlar’ın Slav ve Ortodoks milletlerini ayaklandırarak kendi liderliğindeki büyük Slav birliğini sağlayabilecekti. Bu, 32 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı Devleti’nin tasfiyesi anlamına gelen “Şark Meselesi”nin de Rusya lehinde çözümü demekti. Öte yandan, Fransa’nın 1870 savaşında Almanya’ya yenilmesi de, Rusya’nın lehine gelişen dengeleri bir fırsat olarak kullanması için uygun zemin hazırladı. Kırım Savaşı ve Paris Antlaşmasıyla elleri ve kolları bağlanan Rusya, böylelikle sınırlandırılmış durumundan kurtulacak ve Panislavizm emellerine ulaşabilecekti. Bu noktada, 1871’de Karadeniz’in tarafsızlığının kaldırılarak Rus donanmasının burada bulunmasına izin verilmesi, Rusya’nın önündeki önemli bir engeli ortadan kaldırmıştı. Artık Rusya, Osmanlı Devleti’ne karşı daha aktif ve saldırgan bir politika izlemeye başlamıştır. Bu sırada, Osmanlı Devleti içte de son derece ciddi bir kaostan geçiyordu. 1875’teki mâli iflas, Avrupa devletleri ve kamuoyunu çoktan Osmanlı Devleti aleyhine çevirdiği gibi; 1876’da Abdülaziz’in bir darbeyle tahttan indirilmesi ve yerine V. Murad’ın ve daha sonra da II. Abdülhamid’in geçirilmesi ve bu arada Çerkez Hasan Vak’asıyla Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın öldürülmesi gibi hadiseler, Rusya için tam da uygun bir ortam hazırlamıştı. Panislavizm kışkırtmalarıyla 1875’te Hersek’te ve 1876’da da Bulgaristan’da çıkan ayaklanmalar ile sonrasında Sırbistan ve Karadağ’la yapılan savaşlar da, Rusya için bulunmaz bir fırsatı yaratmıştı. Rusya’nın bu gelişmelerdeki öncelikli hedefi, Osmanlı Devleti’ni diplomatik açıdan yalnız bırakmaktı. Nitekim, Bulgar isyanında on binlerce Hıristiyanın katledildiğine dair Rus propagandası başarılı olmuş ve 1875 mâli iflasıyla birlikte zaten kızgın olan Avrupa kamuoyu, dini duyguların da etkisiyle tamamen Osmanlı Devleti aleyhine döndürülmüştü. Ancak beklenmedik bir gelişme olarak, Sırbistan ve Karadağ savaşta Osmanlı Devleti karşısında yenilgiye uğramıştı. Balkanlar’daki Slav milletlerin koruyucusu rolündeki Rusya’nın bu gelişmeler üzerine devreye girmesi ve akabinde Avrupalı büyük devletlerin duruma müdahale etmesi, konunun diplomatik alanda çözümünü gündeme getirmiştir. Rusya’nın ültimatomuyla, Osmanlı Devleti savaşta mağlup ettiği Sırbistan ile ateşkes anlaşması yapmaya razı olmuştu. Buna rağmen Rusya, Bulgaristan’da meydana gelen hadiseleri bahane ederek müdahale edilmesi gerektiğini Avrupalı devletlere bildirdi. Avrupalı devletlerin girişimiyle 22 Aralık 1876’da İstanbul’da Tersane Konferansı toplandı. Ancak konferansta alınan kararlar, kendi yararına ve hükümranlık haklarına uygun olmadığından Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmedi. Konferansın toplandığı bir sırada, 23 Aralık 1876’da, Kanun-ı Esasi’nin ilan edilmesi ise, bu devletler nazarında hiçbir olumlu etki yaratmamıştı. Tersane Konferansı ve daha sonraki Londra Protokolü gibi çabalar da, büyük devletlerin Osmanlı Devleti’nin içişlerine daha fazla karışmasından öte bir işe yaramamıştır. Mevcut durum, artık bütün şartların, Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmesi için uygun bir hale geldiğini göstermekteydi. Rusya, Tersane Konferansı’ndan sonra da Karadağ ve Bosna-Hersek’teki kışkırtmalarına devam etmiştir. Gelişmeler üzerine, Avrupalı büyük devletler, 31 Mart 1877’de Londra’da bir protokol imzaladılar. Londra Protokolü’ne göre, Balkan eyaletlerindeki Hıristiyan halklar için Osmanlı Devleti geniş reformlar yapacak, buna karşılık Osmanlı Devleti’nin Balkan sınırları garanti altına alınacaktı. Osmanlı Devleti bu teklifleri, hükümranlık haklarına aykırı bulduğu için reddetti. Bu sırada Rusya, Osmanlı Devleti’ne bağlı Karadağ Prensliği için de bazı taleplerde bulundu. Osmanlı hükümeti, Londra Protokolü’nden sonra bu talepleri de aynı gerekçeyle reddetti. Bunun üzerine Rusya, 23 Nisan 1877’de Hariciye Nezaretine bir nota vererek Osmanlı Devleti’yle diplomatik münasebetleri kestiğini bildir- 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 33 di. Aynı tarihte Başbakan Gorçakof, Petersburg’daki Osmanlı elçiliğine savaş ilanını bildirdi. Böylece tarihe “Doksanüç Harbi” olarak geçen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı başlamış oldu. Bu sırada padişah, 31 Ağustos 1876’da V. Murad’ın yerine tahta geçirilmiş olan II. Abdülhamid idi. Ancak, yukarıda da anlatıldığı gibi, padişah tahta geçmeden önce savaşın bütün şartları oluşmuş vaziyetteydi. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti açısından felaketle sonuçlanan Doksanüç Savaşı’nın meydana gelmesinde padişahın doğrudan bir sorumluluğu bulunmamaktadır. Rusya, Osmanlı Devleti’ne yapılan tekliflerin reddedilmesi ve Balkanlar’da gerekli reformların yapılmaması üzerine Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ettiğini bir muhtırayla Avrupa devletlerine de bildirmişti. Bunun üzerine İngiltere, Osmanlı coğrafyasındaki menfaatlerini ve mevcut statükoyu hatırlatarak, bunlara dokunulmadığı sürece tarafsız kalacağını bildirdi. Avusturya-Macaristan da, Balkanlar’daki çıkarlarını hatırlatarak bîtaraf kalacağını bildirmek suretiyle, İngiltere’yle aynı yolu izledi. Savaş başladıktan sonra, geleneksel müttefikleri Romanya, Sırbistan ve Karadağ da Rusya’nın yanında savaşa katıldılar. Osmanlı Devleti, 17 Mayıs 1877’de cihat ilanı hakkında bir fetva yayınlamıştı. Cihat ilanıyla birlikte dünya Müslümanlarından da Rusya’ya karşı yardım istendi. Ancak, bu konuda bir gelişme olmadı. Savaşta, imtiyazlı statüyle Osmanlı Devleti’ne bağlı olan Mısır ve Tunus eyaletlerinden de yardım talep edilidi. Mâli sıkıntı içinde bulunan Mısır’dan ancak bir tümenlik bir kuvvet ve bazı gemiler gönderilirken Tunus ise çok az sayıda asker ve at gönderebildi. Öte yandan, savaş başladıktan sonra, Rusya’yı kendi içinden sıkıştırmak maksadıyla Dağıstanlılar ve Çerkezleri ayaklandırmak için bazı teşebbüslerde bulunuldu. Yine savaşın başlamasıyla, İngiltere’den alınan borç ile bu ülkeden savaş malzemesi getirildi. Aynı şekilde ülke içinden toplanması tasavvur edile ordu da tam olarak toplanamadı. Esasında II. Abdülhamid mevcut şartları dikkate alarak savaşa karşı gelmekteydi, fakat daha önce de söylendiği gibi, tahta geçtiğinde nerede ise savaşın bütün şartları olgunlaşmıştı. Diğer taraftan, kamuoyunda saygınlığı olan Midhat Paşa ve arkadaşlarının savaş çığırtkanlıklarıda savaşa girmeyi kaçınılmaz kıldı. Bu şartlar altında başlayan savaş, diğer Osmanlı-Rus savaşları gibi Balkan (Tuna) ve Doğu Anadolu (Kafkas) olmak üzere iki cephede meydana geldi. Doksanüç Harbi’nin sebepleri için şu makaleyi okuyunuz: Yuluğ Tekin Kurat “1877- 1878 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri” TTK Belleten, sayı 103 (Temmuz 1962), s. 567-592. BALKAN (TUNA) CEPHESİ Doksanüç Savaşı’nda en şiddetli ve uzun süreli savaşlar, Rusların coğrafi ve stratejik açılardan son derece avantajlı bir durumda olduğu Balkanlar’da meydana geldi. Bu bölgede, Rusların doğal müttefikleri olan Ortodoks ve Slavlar, nüfusun büyük bir kısmını meydana getiriyor ve “kurtarıcı” gözüyle baktıkları Ruslara insan ve lojistik bakımlardan destek oluyordu. Savaş başladığında, Serdârıekrem Abdülkerim Nadir Paşa komutasındaki Doğu Tuna ordusunun karargâhı, Bulgaristan Şumnu’da bulunuyordu. Bunun yanında, Rusçuk, Ziştovi, Vidin, Silistre ve Totrakan da bu ordunun savunduğu yerler arasındaydı. Hareket halindeki bu ordunun muharip asker sayısı ise, 180 bin civarındaydı. Bunun dışında, Tuna’nın güneyinde de sabit askeri birlikler mevcuttu. Osmanlı savaş planına göre, Tuna nehrinin sol yanı ilk savunma hattını, Balkan Dağları da ikinci savunma hattını meydana getiriyordu. Şirvanizade Ahmet Hulûsi Efendi: Doksanüç Savaşı başladığında, elçi sıfatıyla, o dönemde Rusya’nın nüfuzu altında bulunan Afganistan’a gönderildi. Ancak, Afganistan ve Hindistan’dan beklenen yardımlardan herhangi bir sonuç çıkmadı. 34 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Rus Çarı’nın kardeşi Grandük Nikola komutasında Romanya sınırında bulunan Rus ordularının mevcudu ise 160 bin civarındaydı. Osmanlı Devleti’ne bağlı bir prenslik olan Romanya, başlangıçta savaş karşısında tarafsızlığını ilan etmişti. Ancak daha sonra, Rusya’nın desteğiyle bağımsız olmak isteyen Romanya ile 16 Nisan 1877’de, sınırlarından asker geçirme konusunda anlaşmıştı. Romanya’nın sınırlarını açmasıyla da, Rus orduları sel halinde güneye inmeyi başardılar. 22 Mayıs’ta ise Romanya Prensliği, Rusların yanında Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Rusların askeri harekâtı, Bükreş ve Dobruca istikametlerinde iki koldan olmak üzere Tuna nehrini Rusçuk-Niğbolu arasından geçmek şeklinde gelişti. Yıldırım harekâtıyla ilerleyen Ruslar, 27 Haziran’da Ziştovi’yi, 1 Temmuz’da Tırnova’yı ve bu arada Niğbolu’yu zaptettiler. Rus ilerleyişi karşısında Osmanlı birlikleri geri çekilmeye başladı. Nitekim, bölgenin en mühim stratejik geçitlerinden olan Şıpka, ardı arkası kesilmeyen Rus saldırıları karşısında, 19 Temmuz 1877’de tahliye edilince Rusların eline geçti. Bununla birlikte, Şıpka’da Rus saldırılarına karşı büyük bir direnç gösterilmiş ve sonunda mecburi olarak gizlice boşaltılmıştı. Başarısızlıkla sonuçlanan bu gelişmeler, İstanbul’da büyük bir heyecan ve korku yarattı. Hattâ, Osmanlı başkentinin güvenlik gerekçesiyle Bursa’ya taşınacağına ilişkin şâyiâlar bile dolaşmaktaydı. Peş peşe gelen yenilgi haberleri üzerine, bazı askeri tedbirler alınmaya başlandı. Bunlardan biri, savaşın İstanbul’da teşkil edilen bir askeri komisyon tarafından yürütülmesi kararıydı. Zira, savunma plan ve savaşlarının, muharebe tekniğine göre yapılmadığı düşünülüyordu. Ayrıca, birlikler arasında bir koordinasyonsuzluk ve başıbozukluk söz konusuydu. Öte taraftan, başarısızlıkları görülen Serdarıekrem Abdülkerim Nadir Paşa ve Serasker Redif Paşalar azledilerek divanıharbe verildiler. Abdülkerim Nadir Paşa’nın yerine, Tuna ordusu komutanlığına Mehmet Ali Paşa getirildi. Alınan bu tedbirler, az da olsa etkisini göstermeye başladı. Mehmet Ali Paşa, o sırada Rusçuk’a yönelen Grandük Nikola’yı yenmesine rağmen, General Gurko da 22 Temmuz’da Eski Zağra’yı ele geçirdi. Ancak Gurko, bu sırada Karadağ tarafından gelen Süleyman Paşa tarafından mağlup edildi. Bu gelişme sonrasında, Rusların eline geçmiş olan Balkan Dağları’nın güneyindeki yerler de geri alındı. Süleyman Paşa, daha sonra Şıpka geçidine yöneldi. Amacı, stratejik önemi olan bu geçidi Ruslar’dan geri almaktı. 21 Ağustos’ta başlattığı saldırılara ve şiddetli çatışmalara rağmen geçit bir türlü geri alınamadı. Buna rağmen, Süleyman Paşa’nın gösterdiği bu başarılar, Osmanlı ordusu için moral kaynağı olmuş ve tarihe “Şıpka kahramanı” olarak geçmesini sağlamıştır. Plevne Savunması ve Gazi Osman Paşa Şıpka’nın düşmesi üzerine, Tuna Cephesi batı kumandanı olan ve Vidin’de bulunan (Gazi) Osman Paşa, 12-14 bin askerden oluşan kolordusuyla 19 Temmuz’da stratejik öneme sahip Plevne (Pleven)’ye geldi. Bir gün sonra da, 13 bin kişilik bir Rus tümeninin saldırısını başarıyla püskürttü (Birinci Plevne Savaşı). Bu sırada Müşir Mehmet Paşa Tuna orduları komutanlığına, Müşir Süleyman Paşa da Plevne ve civarındaki birliklerin komutanlığına getirilmişti. Üç başlılık doğuran bu durum, kuşkusuz ciddi mahzurlar doğurmaktaydı. 30-31 Temmuz günlerinde İkinci Plevne savaşı yaşandı. Bu savaşta Türk tarafı 19-20 bin askere sahip iken, Rus tarafının ise 25 bine yakın askeri ve 140 topu bulunuyordu. Bu savaşta da Rus ordusu büyük bir hezimete uğrayarak geri çekilmek zorunda kaldı. Süleyman Hüsnü Paşa (1838-1892): Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde rolü olan Süleyman Paşa, başarılı bir komutan olmanın yanında askeri mekteplerde ilk kez Türk tarihinin bir bütün olarak öğretilmesini sağladı. Yazdığı Tarih-i Âlem adlı eserde, ilk kez olarak İslam’dan önceki Türk tarihine geniş yer verdi. Savaştan sonra, II. Abdülhamid tarafından rütbesi alınarak Bağdat’a sürüldü. 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 35 Üçüncü Plevne savaşı ise, 7-12 Eylül tarihlerinde gerçekleşti. Rus ve Rumen kuvvetlerinin toplamı, piyade ve süvari olmak üzere 116 bini bulmaktaydı. Ayrıca, 485 topları mevcuttu. Buna karşın Osmanlı ordusu, ancak 40 bin asker ve 80 top’a sahipti. Güç dengesindeki büyük fark dikkate şâyândır. Buna rağmen, Üçüncü Plevne savaşı da Rusların yenilgisiyle sonuçlandı. Zaferlerin kazanılmasında, Osman Paşa’nın üstün komuta yeteneği etkili olmuştu. Bununla birlikte Plevne, iki aya yayılan her üç savaş boyunca da dışarıdan gelen yardımları ciddi bir engelle karşılaşmadan alabilmiş; Ferik Ahmet Hıfzı Paşa ve Ferik Şevket Paşa komutasındaki takviye birlikler Plevne’ye ulaşabilmişti. Bu arada, Plevne’de verilen kahramanca mücadele, Osmanlı başkentinde de sevinçle karşılanmış ve Ferik Şevket Paşa, padişahın Osman Paşa’ya “gazilik” unvanı veren telgrafını da getirmişti. Aynı dönemde, doğu cephesi kumandanı Ahmet Muhtar Paşa’ya da “gazi” unvanı verildi. Plevne savaşlarında başarısız olan Ruslar, taktik değiştirerek saldırı yapmaktan vazgeçmiş ve Plevne’yi tam bir muhasara altına almaya karar vermiştir. Rusların bu ısrarının sebebi, Plevne’yi almadan güneye inmeyi tehlikeli bulmalarıydı. Bu sırada Çar II. Aleksandr da Plevne’ye gelmişti. Bu son ve asıl kuşatma, Osman Paşa’nın huruç hareketine kadar toplam 47 gün sürdü. Ancak, Ruslara karşı yapılan Plevne müdafaasının bütünü ise, tam 4 ay 24 gün sürmüştür. Plevne, açık bir arazide ve etrafı tepelerle çevrili olduğundan, savunma açısından uygun bir yer değildi. Bulgaristan’ın önemli şehirlerinden gelen yollar burada birleşmekteydi. Bu yüzden de Rusların güneye, Boğazlara ve Edirne’ye doğru ilerleyebilmeleri ancak Plevne’nin zaptıyla mümkün olabilirdi. Şehrin stratejik önemi buradan kaynaklanmaktaydı. Çar II. Aleksandr, bu aşamada, Romanya’dan da yardım istedi. Nitekim, kuşatmayı yapan Rus ordusunun mevcudu, yeni getirilen birliklerle 125 bine çıkarıldı. Bu sayı, Osmanlı ordusunun yaklaşık üç misliydi. Rus ve Rumen birlikleri, 1877 yılı Eylülünden itibaren kuşatmayı iyice sıkılaştırdı. Muhasara, 24-29 Ekim tarihlerinde tamamlandı. Grandük Nikola, 31 Ekim 1877’de Gazi Osman Paşa’ya gönderdiği mektupla teslim olunmasını istediyse de bu teklif reddedildi. Bundan sonra Ruslar Plevne’ye saldırmaya başladılarsa da, yapılan taarruzlar bir işe yaramıyordu. Fakat, bölgeyi savunan Osman Paşa’ya destek olabilecek hiçbir yardım da artık gelmiyordu. Zira, kuşatma başladığında Ruslar, Plevne’yi Sofya’ya bağlayan ikmal yollarını tamamen kesmişlerdi. Nitekim, yardım için yola çıkan Mehmet Ali Paşa kuvvetleri, General Gurko komutasındaki Rus kuvvetlerine yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı. Beklenen askeri ve lojistik destek bir türlü gelmiyordu. II. Abdülhamid’in savaşı saraydan yönetme politikası, devlet adamları ve özellikle Gazi Osman Paşa’ya karşı komutanlar arasında kendisini gösteren kıskançlık ve koordinasyonsuzluklar da yardımı engelleyen diğer hususlardı. Öte yandan, Plevne ordusunda milis gücü olarak bulunan Çerkez askerleri de çoğunlukla firar ettiğinden bu durum askerlerin moralini ciddi ölçüde bozmaktaydı. Bir buçuk aylık tam kuşatmada çemberin iyice daraltılmasıyla, Kasım ayından itibaren yiyecek sıkıntısı tesirini göstermeye başladı. Bir ekmek ve et parçasından oluşan askerin günlük tayını, gitgide azaldı. Açlıktan ölen atların eti bile yeniyordu. Temel tüketim maddelerinin dışında tütün, kahve ve şeker bulmak ise hemen hemen imkânsızdı. Ortaya çıkan kıtlık ile birlikte, fiyat artışı ve karaborsacılık görülmeye başlandı. Bu durumda para bile işe yaramıyordu. Her şeyin ötesinde yiyecek sıkıntısı, savaşma gücünü önemli oranda azaltmakta, ilaç ve tıbbi malzeme yokluğu günden güne artmaktaydı. Kuşkusuz, şiddetli kış şartları ve salgın hastalıklar da, en az diğerleri kadar etkili oluyordu. 36 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Ruslar, bir yandan da Doğu Anadolu ordusu kumandanı Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın teslim olduğu ve Kars’ın düştüğü yönünde propagandalar yapmaktaydı. Osman Paşa ve kurmay heyeti ise, Rusların amansız ablukasından kurtulma çarelerini arıyordu. Bu sırada, padişahtan Plevne’den çekilme izni istediyse de başta tasvip görmedi, ancak daha sonra 14 Kasım 1877’de çekilmeye izin verildi. Fakat bu kez de çok geç kalınmış, şehirde sadece 15 günlük yiyecek kalmıştı. Daha fazla zayiatın verilmemesi düşüncesi, Osman Paşa’nın elini kolunu bağlıyordu. 1877 yılı Aralık ayı başında kurmay heyetiyle yapılan istişareden sonra, Rus çemberini yaracak bir huruç harekâtının yapılmasına karar verildi. Bunun için de askere birkaç günlük peksimet dağıtıldı. Birliklerini iki kısma ayıran Osman Paşa, iki kademeli bir planı uygulayacaktı. Buna göre, çıkış yapan ilk gurup, Rus mevzilerini zapt edene kadar arkadaki ikinci gurup da bu harekâtı destekleyecek ve sonunda topyekün saldırıyla Rus çemberi aşılacaktı. Cesaretiyle temâyüz etmiş olan Osman Paşa, ilk çıkışı yapacak olan gurubun başına geçmişti. 10 Aralık 1877’de yapılan şiddetli huruç harekâtıyla ilk kademe Rus mevzileri ele geçirilmişse de diğer Rus birliklerinin müdahalesiyle ikinci gurubun siperlerinden çıkması önlenmişti. Bunun üzerine askerler Plevne’ye doğru geri çekildi. Bu sırada, yoğun ateş altında geri çekilmekte olan Osman Paşa, atının vurulup kendisinin de bacağından yaralanmasıyla esir düştü. Diğer askerler de aynı şekilde teslim oldu. Muharebe meydanında ise, 2-3 bin civarında şehit ve yaralı vardı. Harekât sonunda, 35 bin kadar Türk askeri Ruslara esir düştü. Ancak bunların 10 bine yakını, yolculuk esnasında açlık, soğuk ve hastalıktan öldü. Geri kalan 25 bin civarındaki asker ise Tuna’nın kuzeyine geçirildi. Bunların da ancak 12 bin kadarı, barış antlaşmasının imzalanmasından sonra vatanlarına geri dönebildi. Rus başkomutan Nikola, Gazi Osman Paşa’yı, destan diye nitelediği Plevne savunmasında gösterdiği büyük kahramanlıktan dolayı tebrik etti. Bükreş üzerinden Harkof ’a gönderilen Osman Paşa’ya burada ikametgâh tahsis edildi. Çar II. Alksandr da “bir Rus mareşali gibi kabul edileceğini” söyleyerek Osman Paşa’ya hürmet gösterdi. Çar, ayrıca kendisini takdir etmiş ve kılıcını Rusya’da taşımasına izin vermiştir. Bu arada, II. Abdülhamid de, Gazi Osman Paşa’nın İstanbul’a dönmesi için Rus çarı nezdinde girişimlerde bulundu. Nitekim, 3 Mart 1878’de imzalanan Ayestefanos Antlaşması’yla da serbest kaldı ve İstanbul’a döndü. Destan niteliğindeki Plevne müdafaası, her ne kadar Doksanüç harbinin sonucunu değiştirememiş ve savaş bir yenilgiyle sonuçlanmış olsa da, Türk tarihinde görülmüş en başarılı savunmalardan biridir. Nitelik bakımından çok üstün durumdaki düşmana karşı, Gazi Osman Paşa ve az sayıdaki Osmanlı askeri burada büyük fedakârlıklar ve kahramanlıklar gösterdi. Böylece, genel hatlarıyla bozgun halinde gelişen Osmanlı-Rus savaşı içinde Plevne cephesi istisnai bir yere sahip olmuştur. Başarılı bir savunma yapılmasına rağmen Rusların Plevne’yi ele geçirmesinin nedenleri nelerdir? Plevne Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nda görev yapan genç bir İngiliz subayının Plevne savunması konusunda önemli bir kaynak olan gözlem ve anıları için bkz. Yüzbaşı Von Herbert, Plevne Meydan Muharebesi (Bir İngiliz Subayının Anıları), çeviren: Nurettin Artam, İstanbul 2004. 2 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 37 Edirne Mütarekesi (31 Ocak 1878) Osmanlı Devleti, Osman Paşa’nın yerine Süleyman Paşa’yı Tuna Ordusu kumandanlığına atamıştı, ancak Plevne’nin düşmesi savaşın gidişatı açısından bir dönüm noktasıydı. Zira, Rus ordusunun Edirne’ye doğru ilerleyişi önündeki aşılması gereken en ciddi engel ortadan kalkmıştı. Ruslar, bundan sonra önemli bir engelle karşılaşmadan ve süratli bir şekilde ilerlemeye başladı. Öte yandan, Plevne’nin düşmesinden sonra Sırbistan da Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. Hatta Sırplar, Niş’i ele geçirdikten sonra Vranya’da Osmanlı birliklerini yenmiş ve 4 Ocak 1878’de Sofya’ya giren Ruslarla irtibat kurmuşlardı. Rusların bir diğer doğal müttefiki Karadağlılar ise, Nikiçiç ve Antivari’yi alarak Adriyatik kıyılarına kadar ulaşmışlardı. Yukarıdaki gelişmelerden sonra Ruslar, kuvvetli bir müstahkem mevki olan Edirne’ye doğru yıldırım harekâtıyla ilerlemeye başladı. Buna, Vali Eyüp Paşa’nın da dirayetsiz bir şekilde şehirden çekilmesi eklenince Edirne, 20 Ocak 1878’de Rusların eline geçti. Şehre doğru ilerleyen Grandük Nikola “Hiçbir şeyin önünde durmamak üzere, İstanbul’a yürüme emrini aldım ve yürüyeceğim” sözünden sonra Edirne’ye geldiğinde de, “Tanrı’nın izniyle Rus armasını Çarigrad (İstanbul) duvarlarına yapıştıracağım” demiştir. Bu husus, Rus emelleri ve Panislavizm açısından, İstanbul’un ele geçirilmesinin ne denli önemli görüldüğünü açıkça ortaya koymaktadır. Büyük bir felaketle karşı karşıya kalan Osmanlı Devleti ise, savaşın başından beri tarafsız olan Avrupalı devletlerden mütareke için aracılık istediyse de bu talep bir karşılık görmedi. Fakat, artık İstanbul da tehlikedeydi ve Ruslar, İstanbul’un yanı başına, Çatalca’ya kadar gelmişlerdi. Neticede II. Abdülhamid, 22 Ocak 1878’de bizzat Rus Çarına ateşkes teklif etti. Ancak, Rusların ateşkes için ileri sürdüğü şartlar oldukça ağırdı. Rus Çarı II. Aleksandr, II. Abdülhamid’in yaptığı ateşkes teklifini kabul edince, iki taraf arasında savaşı sona erdiren Edirne Mütarekesi imzalandı. Ateşkes görüşmelerinde Osmanlı Devleti’ni Server ve Nâmık paşalar temsil ederken, Rusya’yı ise Resim 2.1 Gazı Osman Paşa (1833-1900) Kaynak: Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi II, İstanbul 2008. Gazi Osman Paşa: Tokat doğumludur. İstanbul Kereste gümrüğünde memur Mehmet Efendi ve ev hanımı Şakire hanım’ın oğludur. Asıl adı Osman Nuri’dir. Askeri okullarda okuduktan sonra muhtelif yerlerde görev yaptı. Ancak Osmanlı-Rus Savaşı’ndaki başarılı savunması onun tanınmasına vesile oldu. Savaş içinde Gazilik unvanı verilen Osman Paşa, esaretten sonra İstanbul’a dönüşünde büyük coşkuyla karşılandığı gibi padişahtan da büyük saygı gördü. II. Abdülhamid, kendisiyle birlikte seyahat etmek suretiyle, O’na olan teveccühünü açıkça gösterdi. 1900 yılında ölümüne kadar Hassa müşirliği, Mabeyn müşavirliği ve Seraskerlik gibi üst düzey görevlere atandı. 38 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Çarın kardeşi ve Rus orduları başkomutanı Grandük Nikola temsil ediyordu. Müzakerelere ilk olarak Kızanlık’ta başlanmış, ancak Edirne’nin Ruslara teslim olması üzerine burada devam edilmiştir. Edirne Ateşkes antlaşması, 31 Ocak 1878 tarihinde imzalandı. Buna göre; 1. Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsızlıkları tanınacaktı. 2. İstanbul Konferansında tespit edilen genişlikte olmak üzere özerk bir Bulgaristan Prensliği kurulacaktı. Bu prenslik, Bâbıâli’ye vergi vermekle birlikte kendi milis teşkilâtına sahip olacaktı. 3. Rus kuşatmasına karşı direnen Erzurum Ruslara teslim edilecekti. 4. Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecek ve ayrıca Boğazlar konusunda Ruslara bazı imtiyazlar verecekti. 5. Bosna-Hersek’e özerklik verilecek ve ayrıca Rumeli’de Hıristiyan halkın bulunduğu vilâyetlerde ıslahat yapılacaktı. Edirne mütarekesi imzalandığı sıralarda, İstanbul’da endişe ve korku hüküm sürdüğü gibi, yiyecek sıkıntısı çekilmekte, böylece halkın hoşnutsuzluğu artmaktaydı. Aynı sıralarda, Osmanlı Mebusan Meclisi’nde bozgunun sebeplerine ilişkin şiddetli tartışmalar da yaşanıyordu. Hattâ, Rus ordularının İstanbul’u işgali halinde, başkentin Gelibolu, Anadolu veya Mısır’a nakli gibi konuların gündeme gelmesi, başkentin içinde bulunduğu endişe ve korkuyu gözler önüne sermektedir. Bunun üzerine, yapılacak şeyleri tespit etmek amacıyla, padişahın başkanlığında olmak üzere Yıldız Sarayı’nda fevkalâde bir meclis toplanmış, ancak herhangi bir karar alınamamıştı. Mecliste uzun süren tartışmalardan bir netice çıkmadığı gibi, bazı mebuslar ise, Meclis-i Mebusan’ın hiç dikkate alınmadığını söylemekte ve yenilgideki baş suçlunun padişah olduğunda ısrar etmekteydiler. II. Abdülhamid bütün bunlara kızarak meclisi terk etti. Böyle bir atmosfer içerisinde, durumun daha da kötüleşmesinden endişe duyan padişah, anayasanın kendisine verdiği yetkiye dayanarak, 13 Şubat 1878’de Meclis-i Mebusan’ı feshetti. Böylece, I. Meşrutiyet dönemi sona ermiş, II. Abdülhamid’in mutlak yönetimi de başlamış oldu. İngiliz Donanması İstanbul’da Ruslara Osmanlı Devleti üzerinde büyük bir hâkimiyet kazandıran Edirne mütarekesinin imzalanması, başta İngiltere ve Avusturya olmak üzere bazı Avrupa devletlerini derin bir endişeye sevk etti. Çünkü, mütarekeyle Ruslar İstanbul’un yanı başındaki Çatalca’ya kadar gelmekteydi. Böylece Ruslar, İstanbul’a ve Boğazlara egemen olacak bir pozisyona ulaşmıştı. Özellikle İngiltere’nin baştan beri dikkat ettiği husus da zaten buydu. İngilizlerin geleneksel menfaatlerinin bundan göreceği zararlar düşünüldüğünde, İngiltere’nin müdahalesi kaçınılmaz hâle geliyordu. Nitekim, kendi vatandaşlarını korumak gerekçesiyle İstanbul’a bir donanma göndermeye karar verdi. Dönemin Sadrazamı Ahmet Vefik Paşa, bu gelişmenin Rus birliklerinin de İstanbul’u işgal etmek için bir bahane oluşturacağını İngiliz sefirine bildirdi. Ancak İngiltere ısrarlıydı ve zorla da olsa bunu yapacağını açıklamıştı. Bunun üzerine Rusya da şehre bir birlik göndereceğini bildirdi. Hattâ Grandük Nikola, Çar’dan şehre girmek ve Ayasofya’ya ulaşmak için izin istediyse de bu izni alamadı. İngiliz donamasının gelişiyle ortaya çıkan bu önemli kriz sonunda çözüldü. Buna göre, İngiliz donaması İstanbul Boğazı’nda değil de Mudanya önlerinde demirledi. Ruslar ise, Çekmece’de 12 bin kişilik bir kuvvet ve ayrıca Ayestefanos’ta da memur ve subay bulunduracaktı. 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 39 Edirne Mütarekesi’nin imzalanması ve donanma krizinin de aşılmasından sonra, Ruslar’la yapılacak esas barış antlaşması için görüşmelere başlandı. Bu sırada Ruslar karargâhlarını Yeşilköy’e (Ayastefanos) naklettiklerinden barış görüşmelerine burada devam edildi. Nihayet, 3 Mart 1878’de Rusya ile Ayastefanos Barış Antlaşması imzalandı ki, bu konuya ileride bir diğer ünitede ayrıca değineceğiz. DOĞU ANADOLU CEPHESİ Genel Durum ve Doğu Beyazıt’ın Ruslar Tarafından İşgali Ruslar’ın Doksanüç Harbi’nde taarruza geçtikleri yerlerden biri de Doğu Anadolu cephesiydi. Rus saldırısına karşı bu cepheyi, seyyar nitelikteki 4. Osmanlı Ordusu savunmakta ve Ahmet Muhtar Paşa’nın komutasında bulunmaktaydı. Ordunun mevcudu ise, sadece 55 bin askerden oluşuyordu. Bu kuvvetin önemli bir kısmı Kars’ta bulunurken, geri kalan kısmı da Ardahan, Eleşkirt, Van ve Doğu Beyazıt’tan oluşan geniş bir sahada yer alıyordu. Ahmet Muhtar Paşa’nın genel savaş planı, savunma ve daha sonra da düşmanı içe çekerek imha etmek üzerine kuruluydu. Buna göre ordusunu, Ardahan ve Doğu Bayazıt arasında mevzilendirmişti. Bölgeyi savunmak için de birliklerini orta, sağ ve sol kanat (Gümrü-Kars-Erzurum, Erivan-Iğdır-Doğubeyazıt-Eleşkirt ve Ardahan-Oltu) şeklinde tertip etmişti. Muhtar Paşa, esas kuvvetleriyle de orta bölgeyi savunacaktı. Bölgeye taarruz eden Melikof komutasındaki Rus Kafkas Ordusu ise, 120 bin kişilik asker mevcuduyla Osmanlı kuvvetlerinin yaklaşık iki misliydi. Üç koldan saldırıya geçen Rus birlikleri, 24 Nisan 1877’de Arpaçay’dan sınırı aşarak ileri harekâta başladı. Sınır hattında bulunan Doğu Beyazıt ve Van, kifayetsiz bir komutan olduğu anlaşılan Faik Paşa tarafından savunulmaktaydı. İleri harekâtı esnasında, Huossof komutasındaki Rus birliği, Doğu Beyazıt’a yönelmiş ve âni bir baskınla burayı 30 Nisan’da ele geçirmişti. 4 Haziran’da ise Oltu zaptedilmiş, ardından da Ruslar Bardız-Soğanlı Dağı hattına ulaşmıştı. Görüldüğü üzere Ruslar, hızlı bir manevrayla Doğu Anadolu’nun kilit şehirleri olan Kars ve Erzurum’a doğru ilerlemeye çalışıyordu. Yukarıda belirtildiği üzere önlerinde, onlar durdurabilecek çok ciddi bir engel de bulunmuyordu. Rusların Ardahan’ı Ele Geçirmesi İstanbul’dan tayin edilip yönlendirilen Osmanlı savaş planı, Doğu Anadolu’daki şehirlerin ne pahasına olursa olsun savunulması ve Ruslara toprak kaptırılmaması şeklindeydi. Oysa, bu sürekli savunma hâli, Rusların işini kolaylaştırıyordu. Öte yandan, Ardahan’da 10 bin civarında asker bulunmasına rağmen, çok azı eğitimliydi. Buradaki komutan Hüseyin Paşa ise, Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde rolü olduğu gerekçesi ile II. Abdülhamid tarafından başkentten uzaklaştırılmak amacıyla atanmıştı. Diğer komutanlar da genel olarak yetersizdi. Bu şartlar altında, Melikof komutasındaki Rus birlikleri Ardahan’ı muhasara altına aldı ve kanlı savaşlardan sonra, 19 Haziran 1877’de şehri ele geçirdi. Osmanlı kuvvetleri, şehitlerden başka on bine yakın esir verdiği gibi, 60 top ile büyük miktarda cephane ve erzakı da amansız düşmanına kaptırmıştı. Ayestefanos Anıtı: Rusların zaferini ilan eden Edirne Mütarekesi’ni imzaladıktan sonra, Çekmece ve Ayestefanos’ta asker, subay ve memur bulundurma hakkı elde edince bütün bu zaferlerinin bir nişanesi olarak Yeşilköy’de bir anıt diktiler. Ancak bu anıt, I. Dünya Savaşı’nın başında yıktırılmıştır. 40 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kars’ın Kuşatılması ve Düşmesi Doğu Beyazıt ve Ardahan’ı zorlanmadan ele geçiren Ruslar, Kars Kalesi’ni kuşatarak daha içeriye, Erzurum’a doğru ilerlemeye devam etti. Ahmet Muhtar Paşa, Kars için bizzat savunma tedbirleri almıştı. Şehirde, 25 bin kadar asker bulunuyordu. Bu kuvvetler Rusları mağlup ederek geri püskürttüler. Ancak, kuşatma kalkmadığı gibi, General Lazarof komutasında yeniden saldırıya geçtiler. Aynı sıralarda General Melikof da, 25 Haziran’da, Zivin’de bulunan Ahmet Muhtar Paşa birliklerine saldırdı. Fakat, bu saldırıya karşı gösterilen şiddetli mukavemet sonucunda Ruslar yine yenilerek geri çekildiler. Bunun üzerine Ahmet Muhtar Paşa, az sayıdaki askeriyle Rusları Kars yönünde takip ederek şehre girdi. Bu sırada, Ruslar da Kars kuşatmasını kaldırarak Gümrü’ye çekilmişlerdi. Muhtar Paşa’nın bu başarısı üzerine, kendisine padişah tarafından “gazilik” unvanı ve “müşirlik” pâyesi verildiği gibi bir kılıç, iki at ve murassa Mecidi nişanıyla ödüllendirildi. Paşa, Ağustos-Ekim ayları arasında iki zafer (Gedikler ve Yahniler) daha kazanmasına rağmen Rusların ana birliklerine büyük bir zarar verememişti. Birlikleri sürekli azalmasına rağmen, Ruslar daima takviye almaktaydı. Nitekim, Melikof ’un yerine geçen Çar’ın kardeşi Grandük Mihail komutasında, Ağustosun ortalarından itibaren yeniden ileri harekâta geçtiler. Ruslar, 14 Ekim’de Aladağ’da Ömer Paşa komutasındaki Türk birliklerine saldırıp muhasara altına aldı. Neticede, Ömer Paşa’nın yanında 6.500 asker ve çok sayıda subay, silah ve cephaneleriyle birlikte teslim oldu. Geri çekilmekte olan Muhtar Paşa ise, Kars Kalesi’ne 30 km. mesafede bulunan Alaca mevzilerinde güçlü bir müdafaa hattı oluşturmaya çalıştı. Sayıca iki misli olan Rusların 15 Ekim’deki şiddetli saldırısıyla, Ahmet Muhtar Paşa kuvvetleri sarıldı ve O da Kars’a çekilmek zorunda kaldı. Bu arada, 7 bin esir verildi. Rus ilerleyişi devam ettiğinden, Ahmet Muhtar Paşa 23 bin kişilik bir kuvvetle Erzurum’un doğusundaki Deveboynu mevkiine geldi. Buraya ulaşan Ruslar, 4 Kasım’da saldırarak Muhtar Paşa’nın birliklerini bozguna uğrattı (Köprüköy Savaşı). Kalan az sayıdaki Osmanlı kuvvetleri Erzurum’a çekildi. Bu sırada Ruslar da Kars’a yönelmişti. 18 Kasım’da, top ateşiyle birlikte şiddetli hücumlar başladı. Kars tabyaları, peşi sıra düşmanın eline geçiyordu. Kars Kalesi kumandanı Hüseyin Paşa ise Erzurum’a çekilmek isterken, 17 bin askerle birlikte esir düştü. Böylece, önemli bir garnizon ve müstahkem mevki olan Kars düşmüş, 300 top ile çok miktarda silah ve mühimmat da düşmanın eline geçmişti. Bir türlü durdurulamayan Ruslar, bu kez, Kars’tan sonra ikinci önemli hedef olan Erzurum’a yöneldi. Erzurum Savunması ve Doğu Cephesinin Çökmesi Köprüköy Savaşı’nda Ruslara yenilerek geri çekilen Ahmet Muhtar Paşa, Erzurum dışındaki Aziziye’de bulunuyordu. Osmanlı ordusundan ancak 5-6 bin kişi ve az sayıda top kalmıştı. Ruslar, teslim olunmaması durumunda şehri top ateşiyle yakıp yıkacaklarını bildirdiler. Bunun üzerine Muhtar Paşa, şehrin ileri gelenlerinin de katıldığı bir savaş meclisi topladı. Çıkan karar, asla teslim olmamak ve şehri sonuna kadar savunmak şeklindeydi. Bu sırada kış da şiddetli bir şekilde bastırınca Rus hücumu durdu, ancak muhasara devam etti. 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 41 9 Kasım 1877’de Ruslar, Erzurum tabyalarına tekrar saldırmaya başladılar ve hattâ geceleyin Aziziye tabyasını ele geçirdiler. Erzurum’da Ruslara karşı koyabilecek düzenli ve yeterli sayıda askeri birlik mevcut değildi. Muhtar Paşa ise, Trabzon’dan takviye geleceği umuduyla Bayburt’a çekilmişti. Ancak kendisi, Rumeli’ye gönderilmek üzere buradan İstanbul’a çağrıldı. Rus işgal tehlikesinin gittikçe artması üzerine, minarelerden ikaz edilen şehir halkı, düşmana karşı koymaya davet edildi. Bu çağrı etkisini göstermiş ve Erzurumlular Nene Hatun’un teşviki ve asker, sivil, kadın, erkek, çocuk ve yaşlısıyla, eline geçirdiği balta ve satırlarla saldırıya karşı koyarak, Rus birliklerini şehirden püskürtmeyi başardılar. Aziziye istihkâmındaki tabyalardan ikisini ele geçiren Ruslar, üçüncüsünü de zapt edip şehrin kapısını açmak istiyordu. Ancak, diğer tabyalardan giden kuvvetlere şehir halkı da katılınca, durum değişmeye başladı ve Ruslar kanlı mücadelelerden sonra tabyalardan tamamen atıldı. Tabyalarda meydana gelen bu çetin savaşta, sadece ahaliden beş yüze yakın insan şehit ve yaralı düşmüştü. Rusların istihkâmlardaki kayıpları ise, 2 bin-2 bin beş yüz civarındaydı. Yani, tam bir zafer kazanılmış, fakat tehlike yine bitmemişti. Nitekim, 19 Kasım’da Kars’ı ele geçirmiş olan Ruslar, Erzurum’u tekrar kuşattılar. Rus askerlerinin olabildiğince dayanıklı olduğu kış aylarıydı ve ayrıca başta yiyecek kıtlığı ve salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sıkıntı da etkisini arttırmaya başlamıştı. Buna karşın, şehre en ufak bir askeri ve lojistik destek de gelmiyordu. Sonuçta, 31 Ocak 1878’de yapılan ve Dokasnüç Harbi’ni sona erdiren Edirne ateşkes antlaşmasıyla, Erzurum da Ruslara terk edildi. Balkan cephesinde de durumun kötüye gittiği bir dönemde, Doğu cephesindeki savaşlar böylece kaybedilmiş oldu. Doğu Anadolu cephesindeki Rus ilerleyişinin hızlı gelişmesinin belli başlı nedenleri vardı. Öncelikle, buradaki asker sayısı (55 bin) Ruslara göre oldukça yeterResim 2.2 Gazı Ahmet Muhtar Paşa (1839-1919) Gazı Ahmet Muhtar Paşa: Bursa doğumludur. 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nin en önemli asker, devlet adamı, bilim adamı ve yazarlarındandır. Harbiye Mektebini birincilikle bitirdikden sonra pek çok cephede bulundu ve yararlılıklar gösterdi. Osmanlı-Rus harbinde Kafkas komutanlığına getirildi ve aldığı tedbirler ile büyük bir direnç gösterdi ancak yeterli askeri olmadığı için geri çekilmek zorunda kaldı. Savaştan sonra da çeşitli görevlerde bulundu. En önemli görevlerinden birisi 26 yıl sürdürdüğü Mısır Fevkalade Komiserliği idi. 1912 yılında kısa bir süre sadrazam oldu. Başta 93 Savaşındaki anıları olmak üzere muhtelif eserler kaleme aldı. 1919 yılında İstanbul’da vefat etti. Nene Hatun: Erzurum’un Aziziye ve Topdağı tabyalarındaki müdafaa sırasında, yaşlı bir kadın olan Nene Hatun’un Erzurumluları düşmana karşı bir araya getiren ve savaştıran gayretleri, belki de bu başarıda en büyük etkenlerden biriydi. Bu yönüyle Nene Hatun, Türk tarihindeki kadın kahramanlardan biri olarak kabul edilir. Yüz yaşına yakın iken öldüğü 1955 yılında “anneler annesi” seçildi. 42 Osmanlı Tarihi (1876-1918) siz ve ayrıca eğitimsizdi. Silah, cephane ve top sayısı bakımından da aynı şeyleri söylemek mümkündür. Balkan cephesinde olduğu gibi, bu cephede de komutanlar ve birlikler arasında ciddi bir irtibatsızlık söz konusuydu. Savaş başlamadan önce yapılması gereken askeri ve lojistik hazırlıkların büyük bir kısmı yapılamamıştı. Diğer yandan, cephede milis gücü olarak istihdam edilen Çerkez birlikleriyle Kürt aşiret kuvvetlerinin kontrolsüz ve başıbozuk hareketleri de, ordunun düzenini bozmuştur. Bu tür guruplar, sadece cephenin değil, savaş ortamı içerisinde şehir, kasaba ve köylerdeki emniyet ve asayişin de bozulmasına neden olmuştur. Cephede görev yapan Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler adlı hatıralarında bu tür olumsuzlukları sıkça dile getirmektedir. Doğu Anadolu cephesinde Ruslar’la yapılan savaşların ayrıntıları, Osmanlı ordusunun genel durumu ve muharebelerin sosyal hayata etkileri için şu kitapta ayrıntılı bilgi ve değerlendirmeler bulunmaktadır: Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler, 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslar’la Savaşın Hatıraları, hazırlayan: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul 2006. Doksanüç Savaşı’nda Doğu Anadolu cephesindeki gelişmeleri kısaca belirtiniz. DENİZ VE NEHİR SAVAŞLARI Karadeniz, Akdeniz ve Tuna Nehri’ndeki Donanma Savaşları Osmanlı Devleti, savaşın başladığı sıralarda Rusların denizden yapabilecekleri saldırılara karşı bazı tedbirler almıştı. Rus Baltık donanmasının Akdeniz’e inme ve Boğazları geçme ihtimaline karşı Boğazlar tahkim edildi. Yine, Çanakkale Boğazı mayın hatlarıyla kapatıldığı gibi buradaki fenerler de söndürüldü. Ayrıca, İstanbul Boğazı’nın her iki yakasındaki tahkimat güçlendirildi. Diğer bir tedbir olarak da, Süveyş Kanalı Rus gemilerinin geçişine kapatıldı. Abdülaziz zamanında (1861-1876) oluşturulan Osmanlı donanması, İngiltere ve Fransa’dan sonra zamanın üçüncü büyük donanması olarak gösterilir. Bu donanma, 50’si savaş ve 50’si de nakliye gemisi olmak üzere yaklaşık yüz gemiden müteşekkildi. Ayrıca, İdare-i Aziziye adlı vapur şirketine bağlı 32 ticaret gemisi de savaş boyunca görevlendirildi. Osmanlı donanması, Doksanüç Harbi’nde Karadeniz, Akdeniz ve Tuna nehri olmak üzere oldukça geniş bir sahada faaliyet gösterdi. Türk savaş planı genel olarak her cephede savunmada kalmak; Tuna nehrinde kara kuvvetleriyle işbirliği yaparak Rusların bu nehri geçmesini engellemek ve Karadeniz’de ise faaliyette bulunmak şeklinde özetlenebilir. Rusların genel savaş planı ise, Tuna nehrini aşarak Balkanlara girmek ve daha sonra da Türk ordusunu ezerek İstanbul’u ele geçirmekti. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Karadeniz egemenliği genel hatlarıyla Osmanlı donanmasının elinde olmuş; Rus tarafının küçük çaplı engelleme teşebbüsleri ise etkisiz kalmıştır. Karadeniz’deki Osmanlı savaş gemileri, özellikle Kafkas cephesindeki Osmanlı kara kuvvetlerini desteklemiş, çeşitli yerlere çıkarmalar yapmış, Rus kıyılarını abluka altına alarak bombardıman etmiş, Karadeniz’deki nakliyatı korumuş ve buna karşın Ruslarınkine ise engel olmuştur. Ancak, Karadeniz’deki muharebelerden sonra bazı Osmanlı gemileri de kaybedilmiştir. Örneğin, İntibah karakol gemisi Batum’da Rus torpido istimbotları tarafından batırılırken, Mersin vapuru Sinop-Ereğli arasında bir Rus kruvazörü tarafından ele geçirilip Rus limanına götürülmüş ve ayrıca bir yelkenli gemi de Rus gemileri tarafından batırılmıştır. 3 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 43 Karadeniz’e dökülen Tuna nehri, iki taraf arasında stratejik açıdan önemli bir hattı oluşturuyordu. Nehir, Osmanlı kuvvetleri açısından Rusların güneye ilerleme harekâtını engelleme noktasında stratejik bir cephe/savunma hattını teşkil ediyordu. Tuna, Ruslar için ise, asıl hedeflerini oluşturan Balkanlara inmek konusunda aşılması gereken önemli bir engel idi. Nehir ayrıca, her iki taraf için de hayati önem taşıyan asker, mühimmat, silah ve erzak nakliyatı için uygun bir ulaşım vasıtası durumundaydı. Tuna nehrindeki Osmanlı filosunun faaliyetleri, dağınık ve münferit hareketlerden ibaret kalmıştır. Bu faaliyetler, Rusların kıyı topçusunun üstünlüğü ve kurulan mayın hatları karşısında etkisiz kalmıştır. Öte yandan, Tuna filosu komutanı tam altı kez değiştirilmiş olduğundan bu da filonun sevk ve idaresinde aksaklıklar doğurmuştur. Tuna nehrinde Rus yardımcı kruvazörleriyle torpido istimbotlarının harekâtına meydan verildiği gibi bazı Osmanlı gemileri de batırılmıştır. Nitekim, Kutfutecelli, Seyfi, İşkodra, Böğürtlen ve Sünne Gambotları, Tuna ve çevresindeki Rus topçusu, torpido ve mayınları tarafından tahrip edildi veya batırıldı. Bazı gemiler ise yine Rus saldırılarıyla kullanılamaz hale gelmiş ve terk edilmişlerdir. Neticede, Rusların Tuna’nın güneyine inmesine engel olunamamıştır. Türk donanmasının Akdeniz’deki faaliyetlerine gelince, buradaki harekât daha rahat bir şekilde sürdürülmüş; deniz nakliyatı ile ticareti ve ayrıca yabancı ülkelerden sağlanan savaş malzemesinin taşınmasını koruma altına almak şeklinde gerçekleştirilmiştir. Süleyman Paşa ordusunun Karadağ’dan Dedeağaç’a ve sonra Karaağaç’tan Gelibolu’ya nakli; Mısır yardımcı kuvvetlerinin İskenderiye’den getirilmesi, çeşitli yerlerden yapılan yoğun deniz nakliyatı ve Karadağ kıyılarının ablukaya alınması gibi faaliyetler de, Osmanlı Akdeniz filosunun başlıca hizmetleri olmuştur. Ruslar’a gelince, 1871’de Karadeniz’de donanma bulundurma hakkı elde etmelerine rağmen, savaşa kadar geçen kısa süre içerisinde burada güçlü bir donanma meydana getirememişlerdi. Bu yüzden de Karadeniz’de genellikle pasif kalmışlar ve daha çok kendi kıyı ve limanlarını tahkim edip korumak şeklinde bir strateji takip etmişlerdir. Ellerindeki yardımcı kruvazörler ve torpido istimbotlarıyla sınırlı taarruzlar da yapmalarına rağmen etkili olamamışlardır. Sadece Tuna’daki mayınlama, saldırı hareketleri ve topçu atışlarıyla başarı sağlamışlardır. Bu başarıları ise, Rus kara kuvvetlerinin Tuna nehrini aşmalarına ve Balkanlara girmelerine yardımcı olmuştur. Sonuç olarak, Osmanlı donanması 11 ay süren savaş boyunca üzerine düşeni yapmış, oldukça az kayıplarla Akdeniz ve Karadeniz’de başarılı olmuş, ancak karadaki Osmanlı cephelerinin çökmesiyle savaşın sonucu üzerinde etkili olamamıştır. Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savaşları Doksanüç Savaşı’nda, Lazistan Sancağı sınırını savunmak üzere dağlık bölge olan Batum’da da birlikler tertip edilmiş ve kumandası Müşir Hasan Tahsin Paşa’ya verilmişti. Savaş ilan edildiği zaman Rusların Batum’a ilk taarruzu başarıyla etkisiz kılınmıştı. Ancak daha sonra Ruslar, Batum şehrini istila için gerekli gördükleri bazı tepe ve mevkileri ele geçirdiler. Bu başarısızlık üzerine, bölgedeki birlikler takviye edildiği gibi, Batum Ordusu kumandanı görevden alınarak yerine vekâleten Arif Paşa ve daha sonra da Müşir Lofçalı Derviş Paşa atandı. Bu sırada yapılan şiddetli Rus saldırısı, başarısızlıkla sonuçlandı ve Ruslar, daha önce ele geçirdikleri yerleri de kaybettiler. Aynı dönemde Doğu Anadolu cephesinde Kars Rusların eline geçtiğinden işler iyi gitmiyordu. Bunun üzerine Batum’daki birliklerden bölgeye asker sevk edildi. Ocak ayında Rusların Sampa’daki Osmanlı kuvvetlerine yaptığı saldırı ise boz- 44 Osmanlı Tarihi (1876-1918) gunla neticelendi. Savaş esnasında Osmanlı donanması da sahilden destek verdiğinden Ruslar 3 bin kayıp vermişlerdi. Bundan sonra, ateşkese kadar Ruslarla bu bölgede ciddi bir muharebe olmamış ve mütareke yapılıncaya kadar burası elde tutulmuştur. Savaş başladığında Osmanlı Devleti, Kafkasya’da Rusya’nın hâkimiyeti altındaki Çerkez, Dağıstanlı ve diğer toplulukları ayaklandırma yoluna gitmişti. Bu siyasetin bir devamı olarak da, Abaza beylerinden olup, Abaza’nın fethini taahhüt eden Hasan Bey ve ona bağlı bazı beyler, 28 Nisan 1877’de İstanbul’dan Batum’a ve oradan da silah ve cephaneyle birlikte donanmaya bindirilerek Sohum’a gönderildi. 11-12 Mayıs 1877’deki çıkarma ve top ateşiyle, Sohum şehri ve kalesi tahrip edildi. Abaza beylerinin silah ve cephane yardımıyla, bölge halkından 3 bin kadar kişi de, Rus Kazaklarıyla savaşa girişti. Muharebede Kazakların çoğu öldürüldüğü gibi, geri kalanı da kaçtı. Abazalar, Sohum şehrini tamamen ele geçirmişlerdi. 15 Mayıs 1877’de kazanılan bu zaferin haberi telgrafla İstanbul’a ulaşınca, büyük bir sevinç duyulmuş hatta padişaha gazi unvanı verilmişti. Sonrasında, Ferik Fazlı Paşa kumandasındaki takviye birlikler, 6 Mayıs’ta gemilerle bölgeye gönderildi. İyice sıkışan Ruslar, Sohum yakınlarındaki Zeyl Kalesi’ne çekildilerse de burada da tutunamadılar ve daha gerilere çekilmeye başladılar. Çamçıra’da toplanan Ruslar, donanmanın desteğiyle buradan da atıldılar. Ancak, aynı dönemde Tuna cephesindeki savaşlar gittikçe şiddetlendiğinden Rumeli’ye asker kaydırılması gerekiyordu. Sohum Fırkası Rumeli’ye sevk edildiğinden bölgede Osmanlı gücü kalmadı. Böylece, Sohum’da girişilen ve stratejik hedeflerden yoksun bu harekât, bir işe yaramadan neticelenmiş oldu. YENİLGİNİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI Savaşın Kaybedilmesinin Nedenleri Osmanlı Devleti’nin bu savaşta yenilmesi ve hattâ büyük bir bozguna uğramasının belli başlı nedenleri bulunmaktadır. Öncelikle, savaş oldukça geniş bir coğrafyada ve farklı cephelerde meydana gelmiştir. Daha önce de ifade edildiği üzere, gerek Balkanlar’da gerekse Doğu Anadolu’da yapılan savaşlar, tek bir hat üzerinde değil de birbirinden uzak ve farklı bölgelerde cereyan etmiştir. Bu ise, Osmanlı kuvvetlerinin geniş bir alana yayılmasına ve birbirlerinden kopuk olarak savaşmalarına neden olmuştur. Bu durumla bağlantılı olan bir diğer sebep de, kumandanlar arasında baş gösteren irtibatsızlıktı. Askeri harekâtın, padişahın etkisiyle İstanbul’dan idare edilmesi de buna eklenince, savaşın başından itibaren ciddi bir koordinasyonsuzluk kendini göstermiştir. Özellikle Doğu Anadolu cephesinde, Kürt ve Çerkezler’den müteşekkil başıbozuk aşiret kuvvetlerinin yardımcı kuvvet olarak kullanılması, askeri düzen ve disiplin açısından olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Malzeme, silah ve mühimmat noksanlığı ile bunların ulaştırılmasında yaşanan zorluklar da, savaşın kaybedilmesinde önemli bir etken idi. Her iki cephede yapılan savaşların önemli bir bölümünün kış aylarında meydana gelmesi, şüphesiz Ruslara büyük bir avantaj sağlamıştır. Yaşadıkları coğrafya olan kuzey bölgelerinin oldukça sert ve soğuk kış şartlarına alışkın Ruslar, Osmanlı ordularıyla savaşırken bu açıdan herhangi bir zorluk yaşamamışlardır. Buna karşın Osmanlı askerleri ise, imparatorluk coğrafyasının belki de en soğuk ve sert tabiat şartlarının hüküm sürdüğü bölgelerde birçok şeyle savaşmak zorunda kalmışlardı. Bu hususlar ve kıtlık-salgın hastalık gibi olumsuzluklar, kuşkusuz ordunun savaş gücünü önemli ölçüde zayıflatıyordu. “Gazi” Sultan: Sohum Kalesi’nin 15 Mayıs 1877’de Rus işgalinden kurtarılması üzerine, Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’nin fetvasıyla, II. Abdülhamid’e “gazilik” unvanı verilmiştir. II. Abdülhamid, bu zaferin anısına olmak üzere, Topkapı Sarayı’nın ikinci avlusunda bir anıt diktirmiştir. 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 45 Deniz ve nehir savaşlarına gelince, Abdülaziz döneminde dünyanın üçüncü büyük donanması olarak vücuda getirilen Osmanlı donanması, Karadeniz’de herhangi bir varlık gösterememiştir. Oysa, sayı ve nitelik bakımından oldukça büyük olan bu donanma etkili bir şekilde idare edilebilseydi, Rusya’nın Karadeniz’deki limanları ve donanması baskı altına alınabilir ve bu yolla bir üstünlük sağlanabilirdi. Savaşın Etkileri ve Sonuçları Doksanüç Harbi, Osmanlı Devleti’ni siyasî, askerî, sosyal ve iktisadî açılardan derin bir şekilde etkilemiştir. 1878’e kadar Balkan yarımadasının büyük bir kısmı Osmanlı idaresinde kalmaya devam etmişti. Ancak, 1878’de imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları ile Sırbistan, Romanya ve Karadağ tam bağımsız olmuş, Bulgaristan’a ise özerklik verilmiştir. Bu arada Avusturya da Bosna ve Hersek’i işgal etmiştir. Bu savaşla birlikte, Balkanlar’da yüz binlerce Müslüman katledilmiş ve bir o kadarı da sürülmüştür. Makedonya ve Trakya hariç olmak üzere Balkanlar’ın büyük kısmı Osmanlı idaresinden çıkmıştır. Savaş, böylece Balkanlar’dan Anadolu’ya doğru bir göç sorununu da beraberinde getirmiştir. Nitekim, İngiliz konsolosluk raporlarına göre, savaş sebebiyle ölenlerin sayısı 300- 400 bin iken, göçe zorlanan Müslümanların sayısı da 1 milyona yaklaşmıştır. Savaş sonunda, özellikle Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman ahali, gerek katledilmek gerekse göçe zorlanmak suretiyle, yüzyıllarca vatan olarak yaşadıkları topraklarından uzaklaştırılmışlardır. Ruslar ve Bulgarlar tarafından ortaklaşa uygulanmaya konulan ve tam bir Türk imhası olan bu hareket yüzünden İstanbul’daki muhacirlerin sayısı bile yüz binlere ulaşmıştır. Her türlü imkânsızlığa rağmen hayatta kalmaya çalışan bu göçmenler, Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kurulup, Padişahın adına izafeten “Hamidiye” ismi verilen köylerde iskân edilmişlerdir. Bu arada, yenilgiye sebep oldukları gerekçesiyle muharebeler sırasında görev alan bazı kumandanlar, kurulan dîvânıharplerde muhakeme edilerek çeşitli cezalara çarptırılmışlardır. Bu kumandanlardan biri de, Şıpka kahramanı olarak ün salan Süleyman Paşa idi ve padişah tarafından rütbeleri alınarak Bağdat’a sürülmüştü. Diğer yandan, saltanatının daha ilk yılında Meşrutiyet’i ilân eden II. Abdülhamid, savaşın neden olduğu kaos sebebiyle Mebûsan Meclisi’ni kapatmak zorunda kalmıştır. Bu arada Ali Suâvi, savaş sonunda İstanbul’da toplanan Balkan muhacirlerinden bir grubun yardımıyla, padişahı tahttan indirip yerine tekrar V. Murad’ı geçirmek için Çırağan Sarayı’na bir baskın (Çırağan Baskını) düzenlemiş, ancak başarısız olmuştur. Ayrıca, bu savaş yüzünden Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya ödemek zorunda kaldığı yüklü harp tazminatı, devlet için ciddi bir maddî külfet olurken, Ayastefanos Antlaşması’nın ağır hükümlerinden kurtulmak için İngiltere’nin yardımını sağlamak amacıyla Kıbrıs’ın idaresi de İngiltere’ye bırakılmıştır. Doksanüç Savaşı ve sonrasında özellikle Bulgaristan’daki Müslüman ahaliye karşı uygulanan katliamlar ve mezalim konusunda, Hüseyin Râci Efendi’nin, Zağra Müftüsünün Hatıraları, (haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul 2009) adlı eserinde geniş bilgi bulunmaktadır. Doksanüç Harbi’nin Osmanlı Devleti açısından getirdiği sonuçları kısaca belirtiniz. 4 46 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Özet Panislavizmi tanımlayabilme 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinin temel sebeplerinden biri, Rusların Panislavizm propagandasıdır. Panislavizm, felsefi temelleri 17. yüzyıla kadar gitmesine rağmen, özellikle 19. yüzyılda etkisini gösteren bir ideoloji olmuştur. Buna göre, bütün Slav ve Ortodoksların müşterek bir tarihi miras etrafında ve Rusya’nın liderliğinde olarak siyasal birliklerini bir federasyon ya da konfederasyon biçiminde yeniden kurmaları amaçlanmıştır. Fransız İhtilali’nin ve ayrıca Avrupa ile kültürel temasın etkisine ilaveten Büyük Petro’nun Rusya’yı batılılaştırma siyasetine bir tepki olarak da beliren bu ideoloji, önceleri aristokrat tabaka arasında slavyanofilizm (Slavseverlik) şeklinde kendini göstermiştir. Slavyonofilizm akımı, Çar I. Nikola zamanında (1825- 1855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçiliğe dönüştü ve sonuçta Rus aydın ve yazarlar tarafından da desteklenen Panislavizmi doğurdu. Buna göre, Osmanlı ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarının ortadan kalkması ve doğacak boşluğu da Rusya’nın liderliğindeki büyük Slav imparatorluğunun doldurması gerekiyordu. Rusya, bu doğrultuda, Balkanlar’daki Slav ve Ortodoks unsurları kışkırtma siyasetini izlemiş, bu siyaset ise, zikredilen unsurları bünyesinde barındıran her iki imparatorluğu doğrudan etkilemiştir. Panislavizm, Kırım Savaşı’ndan sonra, Çar II. Aleksandr zamanında (1855-1881) büyük teşvik gördüğü gibi, Rus istila siyaseti de bu doğrultuda sürdürüldü. 1875’te Hersek’te ve 1876’da da Bulgarlar arasında baş gösteren ayaklanmalara, Osmanlı-Sırbistan ve Karadağ Savaşları da eklenince Rusya’nın Panislavizm siyaseti için önemli bir fırsat doğdu. Bu siyaset, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın da en önemli nedenlerinden biri olmuştur. Doksanüç Harbi’nde Balkan Cephesi’ndeki gelişmeleri açıklayabilme 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin gerçekleştiği cephelerden biri, Tuna-Balkan cephesiydi. Asker ve silah bakımından üstün olan Ruslar, bu cephede Romanya’nın da desteğiyle Tuna Nehrinin güneyine geçerek bugünkü Bulgaristan topraklarına ulaşmış ve kısa sürede Ziştovi, Tırnova ve Niğbolu’yu ele geçirmiştir. Osmanlı savaş planı, stratejik yerleri Rus saldırılarına karşı savunma şeklindeydi. Güneye inme konusunda stratejik önemi olan Şıpka geçidinin de zaptedilmesi, Rusları avantajlı konuma geçirmiş, Şıpka kahramanı olarak anılan Süleyman Paşa’nın geçidi geri alma teşebbüsü ise neticesiz kalmıştır. Rusların bundan sonraki ana hedefi, yine stratejik bir mevki olan Plevne’nin ele geçirilmesiydi. Ruslar ile yapılan üç meydan savaşının kazanılması ve akabinde birbuçuk aylık sıkı muhasaraya alınan Plevne’nin Gazi Osman Paşa tarafından kahramanca savunulmasına rağmen, lojistik destek gelmemesi ve diğer etkenler, Plevne’nin düşmesine neden olmuştur. Plevne müdafaası, Türk tarihinin en başarılı savunma savaşlarından biridir. Buranın kaybedilmesi ise, Ruslara Sofya, Edirne ve İstanbul’un yolunu açmak suretiyle, Tuna-Balkan cephesinin kısa sürede çökmesine neden olmuştur. Neticede, Ruslar ile yapılacak olan Ayestefanos Antlaşması’na zemin hazırlayan Edirne mütarekesi imzalanmış, Rusların İstanbul’a dayanmasıyla ortaya çıkan kaos ortamında ise, II. Abdülhamid, Osmanlı Mebusan Meclisi’ni kapatmıştır. 1 2 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 47 Doksanüç Harbi’nde Doğu Anadolu Cephesi’ndeki gelişmeleri tartışabilme Doksanüç Harbi’nde savaşılan cephelerden bir diğeri de, Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın komuta ettiği Doğu Anadolu cephesiydi. Fakat, buradaki Osmanlı askeri varlığı ve düzeni, Balkanlar’dan daha da zayıf durumdaydı. Osmanlı askeri stratejisi ise, Balkan cephesinde olduğu gibi, Rus saldırılarına karşı bölgedeki kale ve şehirleri savunmak ve elde tutmak şeklindeydi. Asker ve silah bakımından birkaç kat üstün olan Ruslar, kısa sürede Doğu Beyazıt ve Ardahan’ı zaptetikten sonra, önemli bir garnizon olan Kars’ı ele geçirdi. Bu mücadeleler esnasında binlerce Osmanlı askeri şehit olmuş ve esir düşmüştü. Bu sırada, ana hedeflerden biri olan Erzurum da kuşatılmıştı. Düşmanın Erzurum’un dışındaki tabyaları ele geçirmesinden sonra, Nene Hatun’un cesaretlendirdiği şehir halkı ve askerler, Rusları püskürtmeyi başardı. Ancak, mevsim şartları, kıtlık ve salgın hastalıklara rağmen hiçbir yardımın gelmemesi ve nihayetinde Doksanüç Savaşı’nı sonlandıran Edirne mütarekesinin yapılmasıyla şehir Ruslara teslim edildi. Doksanüç Harbi’nin kaybedilme nedenlerini ve sonuçlarını irdeleyebilme Bu savaş, şartları daha önce oluşmasına rağmen, tahta yeni geçen II. Abdülhamid açısından bir şansızlık idi. Zira, Abdülaziz döneminin sonlarında şiddetini arttıran mâli buhran; yönetim zaafiyeti sonrasında Abdülaziz’in bir darbeyle tahttan indirilmesi ve Balkanlar’da meydana gelen ayaklanmaların etkisi, Rusya ile yapılacak bir savaş durumunda Osmanlı Devleti’nin yalnız kalacağını adeta haber verir gibiydi. Osmanlı Devleti savaşa girerken, iç ve dış gelişmeler bakımından tam bir kaos ortamını yaşıyordu. Böyle elverişsiz bir ortam, ordunun savaşma gücü ve kabiliyetini doğrudan etkilemiştir. Savaşın, doğu ve batıda oldukça geniş bir coğrafyada ve farklı cephelerde yaşanması; iki taraf arasında, asker ve silah bakımından varolan dengesizlikler; kumandanlar arasında beliren çekişme ve koordinasyonsuzluklar; askeri harekâtın İstanbul’dan idare edilmeye çalışılması; başıbozuk milis ve aşiret birliklerinin yardımcı kuvvet olarak kullanılmasıyla doğan düzensizlikler; askeri lojistiğin yeterince sağlanamaması; savaşların önemli bir bölümünün kış aylarında meydana gelmesi; kıtlık ve salgın hastalıklar gibi ordunun savaş gücünü zayıflatan hususlar ve nihayetinde donanmanın etkili bir şekilde idare edilememesi, bu savaşın kaybedilmesinin birincil nedenleri arasında yer almaktadır. Savaşın sonuçları ise, Osmanlı Devleti açısından tam bir yıkım olarak nitelendirilebilir: Balkanların büyük bir kısmı Osmanlı egemenliğinden çıkarak TürkMüslüman halk göçe zorlanmış ve böylece Panislavizm ideolojisi büyük bir zafer kazanmıştır. İngiltere’nin Kıbrıs ve Mısır’a ve Fransa’nın da Tunus’a yerleşmesine engel olunamamıştır. Rus tehlikesinin artması ve beliren kaos ortamıyla birlikte, Mebûsan Meclisi kapatılmış böylece Meşrutiyet dönemi de sona ermiştir. Çırağan Baskını ile başlayan Abdülhamit karşıtı muhalefet ise, İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından sürdürülecektir. 3 4 48 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım 1. Rusya’nın Balkanlar’daki Panislavizm politikasından en çok etkilenen iki devlet hangisidir? a. Osmanlı-Avusturya b. Yunanistan-İtalya c. Almanya-Fransa d. İngiltere-İspanya e. Polonya-Belçika 2. Panislavizmin temel iki unsuru hangisidir? a. Rus kültürü-Hıristiyanlık b. Ortodoksluk-Slavlık c. Hıristiyanlık-Yunan kültürü d. Sırp kültürü-Bulgar kültürü e. Hırvat kültürü-Slavlık 3. Hangisi Panislavizmin önündeki engellerden biri olmamıştır? a. Slavlar arasında mezhepsel farklılıklar olması b. Rusların “Ruslaştırma” siyasetinin etkisi c. Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki Slav toplulukları bünyesinde barındırması d. Avusturya-Macaristan’ın, Balkanlar ve Orta Avrupa’daki Slavları egemenliğinde bulundurması e. Rusların Slav birliğini kurmaya çalışması 4. Aşağıdaki gelişmelerden hangisi, Balkan-Tuna cephesinin çökmesinde ve Rusların kısa sürede Edirne ve İstanbul’a ulaşmasında bir dönüm noktasıdır? a. Şıpka geçidinin Rusların eline geçmesi b. Romanya’nın Rusya’nın tarafında savaşa girmesi c. Rus ordularının Tuna nehrinin güneyine inmesi d. Plevne’nin Rusların eline geçmesi e. Rusların ordularını güçlendirmesi 5. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’ni sona erdiren ateşkes antlaşması aşağıdakilerden hangisidir? a. Edirne b. Ayestefanos c. Berlin d. Paris e. Londra Protokolü 6. Doksanüç Harbi sonunda Osmanlı Mebusan Meclisi’nin II. Abdülhamid tarafından kapatılmasının temel sebebi nedir? a. Ruslar’la yapılan Edirne ateşkesi sonunda Mebusan Meclisi’nde yaşanan sert tartışmalar b. İstanbul’da yapılan nümayişler c. II. Abdülhamid’in keyfi davranışı d. İngiltere’nin müdahalesi e. Mebus seçimlerinin yapılamamış olması 7. Hangisi, Doksanüç Savaşı’nda Doğu cephesinde Ruslar tarafından işgal edilen yerlerden biri değildir? a. Doğu Beyazıt b. Ardahan c. Kars d. Erzurum e. Van 8. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nde Doğu Anadolu Cephesinin başkomutanı kimdir? a. Osman Paşa b. Süleyman Paşa c. Ahmet Muhtar Paşa d. Abdülkerim Nadir Paşa e. Redif Paşa 9. Aşağıdakilerden hangisi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın kaybedilme nedenleri arasında yer almaz? a. Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyaset bakımından güçlü bir konumda olması b. İki taraf arasındaki asker ve silah dengesizliği c. Komutanlar arasındaki çekişme ve irtibatsızlık d. Askeri harekâtın İstanbul’dan idare edilmeye çalışılması e. Kıtlık ve salgın hastalıklar 10. II. Abdülhamid’e Doksanüç Harbi’ndeki hangi başarıdan dolayı “gazi” unvanı verilmiştir? a. Plevne savunması b. Şıpka geçidi muharebeleri c. Sohum’un Ruslar’dan alınması d. Erzurum savunması e. Gedikler zaferi 2. Ünite - Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı 49 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise “Panislavizm’in Tanımı ve Tarihi-Kültürel Arka Planı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Panislavizm’in Tanımı ve Tarihi-Kültürel Arka Planı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Panislavizm’in Tanımı ve Tarihi-Kültürel Arka Planı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Plevne’nin Düşmesinden Sonraki Genel Askeri Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Edirne Mütarekesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Doğu Anadolu Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Doğu Anadolu Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savaşları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Kaybedilmesinin Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savaşları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Slavyanofilizm akımı, Çar I. Nikola zamanında (1825- 1855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçiliğe ve sonuçta “Panislavizm”e dönüştü. Bu dönemde Panislavizm, artık yüksek sesle ifade edilen ve organize bir akım hâline gelmişti. Rus aydın ve yazarlar dergilerde, Slav birliğinin gerçekleşmesi ve Osmanlı ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarının yıkılması gerektiğini ifade etmekteydi. Moskova’da devlet kontrolünde Slav dayanışma dernekleri kuruldu ve yüzyılın ortalarından itibaren hareketin taraftarları gittikçe atrttı. Kırım Savaşı’nın Rusya için getirdiği olumsuz sonuçlar da Panislavizmin siyasal nitelik kazanmasında etkili oldu. Sıra Sizde 2 Plevne’de asıl kuşatma başladıktan sonra Ruslar lojistik destek yollarını kestiğinden, muhasara altındaki şehre hiçbir destek gelmedi. Oysa muhasarayı yapan ve zaten üstün durumda olan Ruslar, rahatlıkla destek alabiliyordu. Bu durum, şehirde kıtlık ve salgın hastalıkların görülmesine neden oldu. II. Abdülhamid’in savaşı saraydan yönetme politikası, Gazi Osman Paşa’ya karşı komutanlar arasında kendisini gösteren kıskançlık ve irtibatsızlıklar da yardımı engellemekteydi. Milis gücü olarak bulunan Çerkez askerlerinin disiplinsiz davranışlarına şiddetli kış şartları da eklenince, askerlerin direnme gücü azaldı. Sıra Sizde 3 Doğu Anadolu’da bulunan Osmanlı birlikleri asker ve silah bakımından Ruslara göre oldukça zayıf durumdaydı. Osmanlı savaş planı, Rus saldırılarına karşı şehirleri savunmak şeklindeydi. Ruslar ilk anda Doğu Beyazıt ve Ardahan’ı ele geçirdi. Cephenin başkomutanı Ahmet Muhtar Paşa, Ruslara karşı yer yer önemli başarılar kazanmasına rağmen, asker ve silah yetersizliği, birlikler arasındaki irtibatsızlık, lojistik destek gelmeyişi, kıtlık, salgın hastalık ve şiddetli kış şartları Rusların Kars’ı da ele geçirmesine neden oldu. Rus kuşatmasına giren Erzurum ise, mukavemet göstermesine ve Rusların şehirden atılmasına rağmen, ateşkes antlaşmasının imzalanmasıyla Ruslara terk edildi. Sıra Sizde 4 1878’de imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları ile Sırbistan, Romanya ve Karadağ birer bağımsız devlet olmuş, Bulgaristan’a özerklik verilmiş, Bosna ve Hersek Avusturya tarafından işgal edilmiştir. Makedonya ve Trakya hariç olmak üzere Balkanlar’ın büyük kısmı Osmanlı idaresinden çıkmıştır. Savaşla birlikte, Balkanlar’da yüz binlerce Müslüman katledilmiş ve Anadolu’ya doğru büyük bir göç hareketi başlamıştır. II. Abdülhamid, savaşın neden olduğu kaos sebebiyle Mebûsan Meclisi’ni kapatmıştır. Bu durum, örgütlü muhalefet olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Osmanlı Devleti’nin zayıf durumundan yararlanan İngiltere Kıbrıs ve Mısır’a; Fransa da Tunus’a yerleşmiştir. 50 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Yararlanılan Kaynaklar Armaoğlu, Fahir, (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Ankara. Aydüz, Salim, (2008). “Ahmed Muhtar Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul. Genelkurmay ATASE Başkanlığı, (1980). 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinde Deniz Harekatı, Ankara. Herbert, Yüzbaşı Von, (2004). Plevne Meydan Muharebesi (Bir İngiliz Subayının Anıları), çeviren: Nurettin Artam, İstanbul. Hülagü, Metin, (1999). Gazi Osman Paşa, İstanbul. Hüseyin Râci Efendi, (2009). Zağra Müftüsünün Hatıraları (haz. M. Ertuğrul Düzdağ), İstanbul. Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanlı Tarihi, cilt VIII, Ankara. Kurat, Akdes Nimet, (2010). Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara. Kurat, Akdes Nimet, (1953). “Panislavizm”, DTCF Dergisi, sayı: 2-4, s. 241-278. Kurat, Yuluğ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri” Belleten, sayı: 103, s. 567-592. Mahmud Celaleddin Paşa, (1983). Mir’at-ı Hakikat, (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul. Mehmed Arif Bey, (2006). Başımıza Gelenler, 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslar’la Savaşın Hatıraları, (haz. M. Ertuğrul Düzdağ), İstanbul. Mufassal Osmanlı Tarihi, (2011). Cilt VI, İstanbul. Ortaylı, İlber, (1985), “Balkanlar’da Milliyetçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul, s. 1026-1031. Üzen, İsmail, (2009). “İki Kuşatma, İki Komutan: Plevne (1877) ve Kut’ül-Amare (1915-1916), Gazi Osman Paşa ve Tümgeneral C.V.F. Townshend”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sayı: 15 s. 1-27. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ayestefanos Antlaşması’nın önemini ve sonuçlarını tartışabilecek, Berlin Antlaşması’nın önemini ve sonuçlarını değerlendirebilecek, Berlin Antlaşması’yla ortaya çıkan sınır sorunlarını açıklayabilecek, Berlin Antlaşması’yla ortaya çıkan yeni düzenin yarattığı dış baskı, işgal ve müdahaleleleri irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ayestefanos Antlaşmas • Berlin Antlaşması • Sınır Sorunları • Ermeni Meselesi İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu • AYESTEFANOS ANTLAŞMASI VE SONUÇLARI • BERLİN KONGRESİ VE AVRUPA DİPLOMASİSİ • BERLİN KONGRESİ VE ANTLAŞMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR OSMANLI TARİHİ (1876-1918) AYESTEFANOS ANTLAŞMASI VE SONUÇLARI Yapılan Müzakereler ve Ayestefanos Antlaşması II. Abdülhamid, Ayestefanos Antlaşması imzalanmadan önce, Hariciye Nazırlığı’na Saffet Paşa’yı getirmişti. Saffet Paşa, Doksanüç Harbi sonundaki nihai barış antlaşmasını imzalamak üzere, daha önce mütarekenin yapıldığı Edirne’ye gitti. Bu sırada, Rus başkomutanı Grandük Nikola da karargâhını 24 Şubat’ta Ayestefanos’a (Yeşilköy) nakletmişti. Antlaşma müzakerelerine burada devam edildi. Görüşmelerde, Osmanlı Devleti’ni Hariciye Nazırı Saffet Paşa ve Berlin Sefiri Sadullah Bey temsil ederken, Rusya’yı ise General İgnatiyef ve Nelidof temsil etmekteydi. Ancak, Panislavizmin koyu savunucusu olan İgnatiyef ’in sürekli olarak ileri sürdüğü yeni teklifler, müzakerelerin tıkanmasına ve uzamasına neden oluyordu. Bu isteklerinden biri de, Rus askerlerinin İstanbul’a girmesi ve Osmanlı donanmasının teslimini öngörmekteydi. Ancak bu istek, büyük tepki çekmiş ve kesin bir şekilde reddedilmişti. Rusya tarafından ileri sürülen son şartlar, Sadullah Bey’in katıldığı bir vükela meclisinde görüşüldükten sonra, istenmeyerek de olsa kabul edildi. Nihayet, barış antlaşması 3 Mart 1878 tarihinde imzalandı. Antlaşmanın tamamı 29 madde olup, ayrıca bir ek fıkradan ibaretti. Buna göre; 1. Sırbistan, Romanya ve Karadağ bağımsız birer devlet olacak ve Osmanlı Devleti de bu devletlerin bağımsızlıklarını kabul edecekti. 2. Karadağ’ın toprakları, Antivari ve Dulcigno limanları verilmek suretiyle Adriyatik Denizi’ne kadar uzanacaktı. Bununla birlikte, sınırları, teşkil edilecek bir Avrupa komisyonu tarafından tespit edilecekti. 3. Sırbistan’a ise Niş Kalesi, Drina Vadisi ve Küçük Zvornik verilecekti. 4. Romanya, Beserabya bölgesini Ruslara terk edecek, buna karşın Dobruca’yı alacaktı. Romanya’nın ayrıca tazminat isteme hakkı olacaktı. 5. Bulgaristan, Osmanlı Devleti’ne vergi veren özerk bir prenslik haline getirilecekti. Ekli bir haritaya göre Bulgaristan prensliğinin sınırları, Tuna nehrinden Ege Denizi’ne ve Arnavutluk’tan Karadeniz’e kadar uzanacaktı. Manastır ve Selanik Vilayetleri de (Makedonya, Batı Trakya ve Doğu Rumeli dahil) bu sınırların içinde olacaktı. Bu devletin yüzölçümü 3 bin milkare ve nüfusu da 5 milyon olarak hesaplanmıştı. Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu II. Abdülhamid’in hattı hümayunu: Ruslar Ayestefanos görüşmelerinde Osmanlı donanmasının teslimini istemekteydi. Büyük tepki çeken bu talep üzerine II. Abdülhamid, donanmadan asla vazgeçilmeyeceğine dair bir hattı hümayun yayınladı. 54 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Bulgaristan prensi, Bulgaristan halkı tarafından seçildikten sonra, Avrupa devletlerinin uygun görmesi ve Osmanlı Devleti’nin onayı ile başa geçebilecekti. Ancak bu prens, bilfiil başta olan Avrupa hanedanlarına mensup olmayacaktı. Bulgaristan’ın askeriye sınıfı ve memurları, Hıristiyanlar’dan seçilecekti. Yeni yönetimin kurulmasına nezaret etmek üzere bir Rus komiseri 2 yıl süreyle ülkede görev yapacaktı. Eski kaleler yıkılacak ve ayrıca Bulgaristan’da Osmanlı askeri bulunmayacaktı. Mahalli kuvvetler kuruluncaya kadar, Rus askeri asayişi sağlamak üzere ülkede bulunacaktı. Tuna kaleleri de tamamen yıkılacak ve bu nehirde savaş gemileri bulunmayacaktı. 6. Rusya ve Avusturya’nın kontrolünde olmak üzere, Bosna-Hersek’te; Yanya, Teselya ve Rumeli’nin diğer Hıristiyan bölgelerinde ve ayrıca Doğu Anadolu’da Ermenilerin yaşadığı yerlerde ıslahat yapılacaktı. Ermeniler, Kürtlere ve Çerkezlere karşı korunacaktı. 7. Osmanlı Devleti’nin egemenliğinde bulunan Girit Adası’nda, 1868 tarihli nizamname uygulanacak ve yönetim buna göre devam edecekti. Osmanlı Devleti, Arnavutluk, Tırhala ve Rumeli’nin diğer bölgelerinde de aynı idareyi uygulayacaktı. 8. Osmanlı Devleti Rusya’ya, 1 milyar 410 milyon ruble (245.207.301 Osmanlı altını) savaş tazminatı ödeyecekti. Ancak, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu mâli sıkıntı nedeniyle Rusya bunun 1 milyar 110 milyon rublesinden vazgeçiyor fakat buna karşılık olmak üzere Tolçı, İsakçı, Kilya, Maçin, Sünne, Mahmudiye, Köstence, Babadağ, Mecidiye ve Hırsova kazaları ile Tuna adaları Rusya’ya veriliyordu. Rusya buraları, Paris antlaşmasıyla elinden alınan Beserabya ile değiştirmek hakkına sahipti. Yine bu tazminata karşılık olmak üzere Kars, Ardahan, Batum, Eleşkirt ve Doğu Beyazıt da Rusya’ya bırakılacaktı. Geriye kalan 300 milyon ruble ise, nakit olarak Rusya’ya ödenecekti. 9. Rus askerleri, Bulgaristan hariç olmak üzere, antlaşmanın imzalanmasından üç ay sonra Rumeli’yi, altı ay sonra da Doğu Anadolu’yu tahliye edecekti. 10. Osmanlı topraklarında yaşayan Rus tebaası savaştan önceki gibi, ticaret yapabileceği gibi, Rus konsoloslukları da Rus tebaası ve papazlarını himaye edebilecekti. Ayestefanos antlaşmasının Ermenilere dönük 16. maddesi, Ermeni sorununun milletler arası bir nitelik kazanması konusunda önemli bir adımı teşkil eder. İleride ayrıntılı olarak anlatılacağı üzere, Rus kuvvetleri İstanbul’a yaklaştıkları bir sırada Ermeni Patriği Nerses ve diğer yetkililer teşebbüse geçerek, Doğu Anadolu’da Ermenilerin yaşadıkları vilayetlere muhtariyet verilmesini ve Rus askerlerinin bir süre daha burada kalmalarını talep etmişlerdi. Rusları fazlasıyla sevindiren bu antlaşmanın imzalanması üzerine Grandük Nikola, bütün komutan, subay ve askerlerini Yeşilköy’ün dışında toplayarak top atışları eşliğinde görkemli bir tören düzenlemiştir. Maddelerden de anlaşıldığı üzere Ayestefanos antlaşması, Osmanlı Devleti için ağır şartları ihtiva etmekteydi. Zira, devlet sadece Balkanların büyük bir kısmını kaybetmekle kalmıyor, Anadolu topraklarından da önemli şehirleri Ruslara bırakıyordu. Bozgunla neticelenen bir savaşın sonunda ortaya çıkan böyle bir tablo, Osmanlı devlet ve toplum hayatında derin izler bırakmıştır. Büyük bir zafer elde eden Ruslar ise, siyasi, mâli ve askeri açılardan önemli menfaatler sağlamanın yanında, Osmanlı Devleti üzerinde geniş bir nüfuza da sahip oluyordu. Bulgaristan üzerinde kabul ettirdiği yeni statü ile Rusya, özellikle Balkanlar’da kesin bir nüfuz elde ediyordu. Balkanlar’daki Slav milletlerinin ba- 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 55 ğımsızlıklarını kazanmasıyla ortaya çıkan bu yeni durum, Panislavizmin de büyük bir başarısı olarak görülmektedir. Ancak, Rusya’nın ulaştığı sınırlar ve elde ettiği bu nüfuz, Şark meselesi çerçevesinde Avrupa coğrafyasındaki siyasi dengeyi de tek taraflı olarak altüst etmişti. Bölgedeki Rus hâkimiyet ve etkinliğinin bu derecede artmasından en büyük zararı görecek olan devletler ise, kuşkusuz İngiltere ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu idi. Sonuçta, bu devletlerin girişimiyle, 13 Haziran 1878’de Berlin’de milletler arası bir kongre toplandı ve nihayetinde Berlin antlaşması imzalandı. Ruslar’la Doksanüç Harbi sonunda Ayestefanos Antlaşması yapılmasına rağmen, bu antlaşmanın hükümsüz kalması ve yerine Berlin Antlaşması’nın imzalanmasının nedenleri nelerdir? 1 Resim 3.1 Ayestefanos Antlaşmasına Göre Balkanlar Haritası Kaynak: Hüseyin Dağtekin, Genel Tarih Atlası, s. 60. 56 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı-İngiliz İttifak Antlaşması: Kıbrıs Konvansiyonu Rusya’nın güneye, yani Akdeniz’e inmesi, birinci derecede İngiltere’yi etkileyecekti. Zira, Rusya eğer bu amaca ulaşırsa, İngiltere’nin Uzakdoğu, Ortadoğu ve Akdeniz’e giden stratejik yolları tehlikeye girecek ve İngiliz menfaatleri böylece büyük zarar görebilecekti. İngiltere, Rusya’nın güneye inme siyaseti önündeki en ciddi engelin ise, Osmanlı İmparatorluğu olduğunu düşünmekteydi. Bu sebeple de -Doksanüç Savaşı’na kadar- 19. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünden, yani statükonun korunmasından yana bir politika izlemiştir. Nitekim İngiltere, savaşın çıkmaması için de gayret sarf etmesine rağmen, bu savaşı önleyememişti. Doksanüç Savaşı sonunda imzalanan Ayestefanos antlaşmasıyla Rusya, Balkanlar ve Boğazlar’a yerleşme ve buralarda geniş nüfuza sahip olma konusunda önemli bir fırsat yakaladığı gibi, Ege Denizi’ne kadar ulaşan büyük Bulgaristan sayesinde, Ege ve Akdeniz’e inmek için de avantajlı bir konuma geçmişti. Rusya ayrıca, Doğu Anadolu’da ele geçirdiği Kars, Ardahan, Doğu Beyazıt ve Batum ile de Basra Körfezi’ne yaklaşmaktaydı. Bu durum, İngiltere’nin Hindistan sömürgesine giden en kısa yolu üzerinde, dolayısıyla bölgedeki menfaatleri üzerinde ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı. Bu gelişmeler, İngiltere’yi gelişmelere müdahale etme noktasında harekete geçirmiştir. Böylece İngiltere, Rusya’nın şark meselesini tek başına ve kendi menfaatlerine göre çözmesini kabul etmeyeceğini göstermekteydi. Ancak İngiltere, artık Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü destekleme siyasetini bir yana bırakacaktır. Bu tür bir siyaset değişikliği, İngiltere’nin Osmanlı topraklarına yerleşme siyasetini de beraberinde getirmiştir. İngiltere’nin gelişmelere kayıtsız kalamayacağına dair ilk belirti, Rusların İstanbul önlerinde gözüktüğü bir sırada, donanmasını Boğazlara göndermesiydi. Ayestefanos Antlaşması’nın imzalandığı sıralarda İngiliz Dışişleri Bakanlığı’na Lord Salisbury geçmişti ki kendisi, Kıbrıs’ın bir üs olarak İngiltere’nin yönetimine geçmesi gerektiğini savunmaktaydı. Bu sırada, Henry Layard da İstanbul’daki İngiliz elçisiydi. İngiltere bu dönemde, Rusya’ya karşı dengeyi sağlayabilecek sürekli bir üs arıyordu. Osmanlı topraklarındaki çeşitli yerleri öngören tekliflerden sonra, İngiliz hükümeti, Hint yolunun güvenliğini sağlamak için Kıbrıs adasının iyi bir üs olabileceği kararına vardı. Ancak bu karar, gizli tutuluyordu. Sözü edilen kararda, İngiliz istihbaratının 8 Şubat 1877 tarihli raporu da önemli bir rol oynamıştı. Kıbrıs’ın bir üs olarak seçilmesinin muhtelif siyasi, askeri ve ekonomik nedenleri vardı. Öncelikle İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu’nu daha yakından takip edebilecek, Rus yayılmasına karşı bir set çekebilecek ve Rusya’yı askeri açıdan kontrol altında tutabilecekti. Adaya yerleşmenin, askeri, ticari ve ekonomik açılardan ve ayrıca diğer Avrupalı devletlere üstünlük sağlama noktasından da pek çok faydaları olacaktı. Kıbrıs, Çanakkale ve İstanbul boğazlarına, Malta Adasından daha yakındı. Ayrıca, Süveyş Kanalı üzerinden Hindistan’a giden deniz ve ticaret yolunun üzerindeydi. Bu sırada, adadaki limanlar ve deniz üsleri konusunda çeşitli fizibilite raporları hazırlanıyordu. İngiltere, statükonun değiştirilemeyeceğini Rusya’ya her fırsatta göstermeye çalışıyordu. Tepkisini göstermekte kararlı olan İngiltere, 17 Nisan 1878’de 7 bin kişilik bir askeri kuvvetini Hindistan’dan Malta’ya kaydırmaya karar verdi. Lord Salisbury de, 3 Mayıs’ta, Rusya’nın Londra elçisine bir nota vererek, Ayestefanos Antlaşması’yla ortaya çıkarılan büyük Bulgaristan Prensliği’nin küçültülmesi ve ayrıca Doğu Anadolu’da belirlenen sınırların da yeniden düzenlenmesi gerektiğini bildir- 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 57 di. İngiliz dışişleri bakanı, 10 Mayıs’ta İstanbul’daki elçi Layard’a bir talimat göndererek, İngiltere’nin Rus saldırısına karşı Osmanlı Devleti’ni koruyacağını, ancak buna karşılık olmak üzere, Osmanlı Devleti’nin Anadolu topraklarında ıslahat yapmasını ve Kıbrıs Adası’nın idaresini İngiltere’ye bırakmasını istemiştir. Bu arada Rusya, Bulgaristan’ın küçültülmesi isteğine onay verirken, Doğu Anadolu’da ise sadece Beyazıt’ı geri verebileceğini bildirdi. Bunun üzerine Salisbury, 24 Mayıs’ta Layard’dan, savunma antlaşması yapma teklifini Osmanlı hükümetine bildirmesini istedi. Layard da bu emri yerine getirerek, iki gün içinde söz konusu antlaşmanın yapılmaması halinde, Ayestefanos Antlaşması’nın düzeltilmesi görüşmelerinin sonlandırılacağını bildirdi. Layard, 25 Mayıs’ta II. Abdülhamid ile görüşerek, iki devlet arasında Osmanlı Devleti’nin Asya kıtasındaki topraklarını kapsamak üzere bir savunma antlaşması imzalanmasını önerdi. II. Abdülhamid böyle bir antlaşmayı devletin geleceği açısından mahzurlu görmekle birlikte, mevcut şartları düşünerek istemese de bu teklife razı oldu. Bunun üzerine Layard ile Sadrazam ve Hariciye Nazırı Saffet Paşa arasında görüşmeler yapıldı. Layard bu görüşmelerde, muhtemel bir Rus saldırısına karşı Osmanlı Devleti’ne askeri yardım yapılabilmesi için Kıbrıs’ın yönetiminin İngiltere’ye bırakılmasının gerekli olduğunu ifade etti. Padişah ise özellikle Anadolu’da ıslahat yapılması konusunu mahzurlu görüyordu, ancak yapılacak başka bir şey de kalmamıştı. İngiltere, bu görüşmeler boyunca, tehditkâr ve baskıcı bir tavır takınmıştır. İki maddeden oluşan savunma antlaşması, Layard ile Saffet Paşa arasında, 4 Haziran 1878’de imzalandı. Buna göre, Rus saldırısına karşı İngiltere, Osmanlı Devleti’ni askeri açıdan savunacaktı. Buna karşılık Osmanlı Devleti de, Anadolu topraklarındaki Hıristiyanlar’la ilgili olmak üzere, Avrupalı devletler tarafından belirlenecek reformları yapmayı ve ayrıca bütün bunların gerçekleşebilmesi için de Kıbrıs’ın İngiltere’ye “tahsisini ve asker ikamesiyle adayı idare etmesine muvafakatı” kabul edecekti. Böylece Kıbrıs İngilizler’e devredilmiş oluyordu. Antlaşmayla, Osmanlı Devleti’nin egemenlik ve mülkiyet haklarından kayıtsız-şartsız vazgeçilmiyor, bu haklar “vekâleten” ve “geçici olarak” İngiltere’ye bırakılıyordu. Yani ada, hukuki olarak yine Osmanlı Devleti’nin bir toprağı olmaya devam edecekti. Nitekim, adada padişahın ve tebaanın hukukunun korunması ve arazi, vakıflar ve devlete ödenmesi gereken gelirler gibi konularda ek protokol ve antlaşmalar imzalandı. 1 Temmuz 1878 tarihli ek antlaşma ile de, Rusya’nın Doğu Anadolu’da işgal ettiği yerleri terk etmesi halinde antlaşmanın da sona ereceği ve Kıbrıs’ın boşaltılacağı belirtiliyordu. 7 Temmuz’da antlaşmaya dair bir ferman çıkarıldı. Berlin Kongresi oturumlarının sona ermesinden hemen sonra da İngilizler, Kıbrıs’a asker çıkardı. Padişah, antlaşmadan doğabilecek mahzurları önlemek için, Berlin Antlaşması’nın imzalanmasından iki gün sonra, 15 Temmuz’da “hukuk-ı şahanesine asla halel gelmemek şartıyla” antlaşmayı tasdik etmiştir. Bu durum Layard tarafından da bir belgeyle kabul edilmiştir. Padişah, saltanatı boyunca uyguladığı “denge siyaseti”nin ilk örneklerinden birini burada uygulamaya çalışmıştır. Ancak, İngiltere’nin esas amacı Kıbrıs’a tamamen yerleşmek ve burayı kendi egemenliğine almak olduğundan, kısa bir süre sonra adadaki gelirlere el koydu ve Kıbrıs’ı Osmanlı Devleti’ne karşı bir baskı unsuru olarak kullandı. Bütün bunlar, İngiltere’yi padişah nazarında güvenilmez ve en tehlikeli devlet konumuna getiriyordu. 1882’de bu kez Mısır’ın yine İngilizler tarafından işgali, bu görüşün haklılığını ortaya koymuştur. 12 Temmuz tarihinde Amiral John Hay komutasındaki İngiliz filosu, bir askeri birliği Magosa limanına çıkardı. Bu sırada ufak çaplı direnişler de oldu. Böylece Henry Layard: Aynı zamanda ünlü bir arkeolog olan Sir Austen Henry Layard, 1845- 1851 yılları arasında Asur, Ninova ve Babil gibi antik şehirlerde kazılar yapmıştı. II. Abdülhamid, İngiliz elçisi Layard’dan, İmparatorluğun kötü durumdan kurtulabilmesi için bir rapor hazırlamasını istemiş, O da yapılması gereken ıslahatları içeren bir rapor hazırlamıştır. 58 Osmanlı Tarihi (1876-1918) ada, hukuken Osmanlı Devleti’nde kalmakla birlikte, bir oldubittiyle fiilen İngiliz idaresine geçmiş oluyordu. İngilizler tarafından buraya bir yüksek komiser atandı ve çok sayıda asker getirildi. İngiltere, Berlin Antlaşmasıyla, Ayestefanos Antlaşması’nı nispeten hafifletmiş oldu. Ancak bu, Osmanlı’yı desteklemek için değil, sadece İngiliz menfaatlerinin korunması için yapılmıştı. Bundan sonra adadaki Türk ve Müslüman nüfus, Anadolu’ya yapılan göçlerle birlikte azalmaya başlamıştır. İngiltere, I. Dünya Savaşı başladığı sırada, 1914 yılında adayı resmen ilhak etmiş, bu durum Lozan Antlaşmasıyla Türkiye tarafından da kabul edilmiştir. İngiltere’nin Kıbrıs’a bu şekilde yerleşmesi, etkisi günümüze kadar gelen bir Kıbrıs sorununun da başlangıcı olmuştur. İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesi konusu için şu makaleyi okuyunuz: Cihat Göktepe, “II. Abdülhamid’in Kıbrıs Siyaseti ve Adanın İngiltere’ye Geçiş Süreci”, Devr-i Hamid, Kayseri 2011, cilt I, s. 433-445. İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesinin temel sebebi nedir? BERLİN KONGRESİ VE AVRUPA DİPLOMASİSİ Rusya’nın, Osmanlı Devleti ile tek başına yaptığı Ayastefanos Antlaşması ile Şark meselesini sadece kendi menfaatleri açısından halletmek istemesi, başta İngiltere ve Avusturya olmak üzere Avrupa devletlerini büyük endişeye sevk etmişti. Ayestefanos antlaşmasına karşı yükselen tepkiler üzerine Rusya başbakanı Gorçakof, Avrupa devletlerinin katılacağı bir kongrede bu antlaşmanın tekrar ele alınmasını kabul etmişti. Ancak, sadece Avrupa devletlerini ilgilendiren hususlara karışabilecekleri konusunda ısrarlıydı. İngiltere ve Avusturya ise, buna karşı çıkarak 1856 Paris antlaşmasıyla sağlanan statükonun bozulduğunu ve dolayısıyla bu antlaşmayı imzalayan devletlerin de kongreye katılmalarını istediler. Ayastefanos Antlaşması’dan rahatsız olan devletler arasında, kuşkusuz İngiltere ilk sırada gelmekteydi. Çünkü, bu antlaşmayla Rusya, Osmanlı Devleti’nin özellikle Balkan ve Doğu Anadolu toprakları üzerinde geniş bir nüfuza sahip oluyordu. Kurulacak büyük ve Ege Denizi’ne inen Bulgaristan İngiltere için önemli bir sorun olarak ortaya çıkacağından, doğrudan İngiliz çıkarlarına ters düşmekteydi. İngiltere’nin menfaatlerine ters düşen bu noktalar gizli bir raporla da ortaya konulmuştur. Bu rapora göre, büyük Bulgaristan’ın Ege’den ve Makedonya’dan uzaklaştırılması gerekiyordu. Bu devlet (dolayısıyla Rusya), hem İstanbul’a çok yaklaşmakta hem de Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile olan irtibatını kesmekteydi. Rusya’nın Karadeniz’de önemli bir liman olan Batum’u alması ve ayrıca Kars ve Ardahan’a sahip olması ise, Mezopotamya, Basra Körfezi ve Hindistan yolu için ciddi bir tehlike oluşturabilirdi. Bu nedenle İngiltere, Ayestefanos dışında yeni bir barış antlaşması için kongre toplanması konusunda ısrarlı davrandı, hatta bu konuda savaşı bile göze alan sert bir tavır takındı. Bu durum karşısında yeni bir savaşa girmeyi göze alamayan Rusya ise, Ayestefanos Antlaşması’nın itiraz edilen maddelerinin değiştirilmesi için İngiltere ile görüşmelere başladı. Görüşmeler sonunda, İngiltere ile Rusya arasında 30-31 Mayıs 1878 tarihlerinde olmak üzere üç memorandum imzalandı. Bu belgeler, Berlin Antlaşmasını da şekillendirmiştir. Buna göre, Bulgaristan toprakları daraltılıp ikiye ayrılıyor ve ayrıca Makedonya ve Ege Denizi’nden uzaklaştırılıyordu. Bulgaristan’da Slav olmayan topluluklar da bulunmayacaktı. Ermenilerin yaşadığı Doğu Anadolu vilayetleriyle Teselya ve Epir’de yapılacak ıslahatlarda İngiltere de söz sahibi olacaktı. Rusya, Doğu Anadolu’da elde ettiği Kars 2 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 59 ve Batum’dan başka yerleri alamayacak ve ayrıca Doğu Beyazıt-Eleşkirt Vadisi’ni Osmanlı Devleti’ne geri verecekti. Boğazların statüsü de eskisi gibi devam edecekti. Bu değişiklikler, Rusya’nın kazanımlarını önemli oranda geri aldığı gibi Osmanlı Devleti’ne karşı da yardım niteliğindeydi. Fakat, İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesi, bu yardımın karşılığı olacaktı. Orta Avrupa’nın güçlü devleti olan Avusturya da, bir kısmına egemen olduğu Balkan topraklarında ve Rusya’nın nüfuzu altında olarak büyük bir Bulgaristan’ın kurulmasından rahatsızlık duymuştu. Ayestefanos Antlaşması’yla Avusturya’nın ihtiyaç duyduğu “Selanik Yolu” kesintiye uğradığı gibi, Rusya Balkanlara büyük oranda egemen olacaktı. Avusturya ayrıca, Rusya ile yapılan 1876 Reichstadt ve 1877 Peşte Antlaşmalarına dayanarak, Bosna-Hersek üzerinde yalnızca kendi kontrolünü istemekte ve bu arada Balkanlar’da büyük bir Slav devletinin kurulmasına izin vermeyeceğini belirtmekteydi. Ayestefanos Antlaşması’na Balkanlar’da yeni kurulan devletlerin de itirazları söz konusuydu. Zira, kendilerine bekledikleri kadar toprak verilmemişti. Şöyle ki, bağımsızlık kazanan devletlerden Sırbistan, Bosna-Hersek ile Makedonya topraklarının bazı kısımlarına sahip olmak isterken, Dobruca’yı alan Romanya ise Romenler’in yaşadığı Besarabya’yı da Rusya’ya vermek istemiyordu. Ayrıca, Balkan devletleri büyük bir Bulgaristan’ın ortaya çıkmasından hiç hoşnut değildi. Yukarıdaki nedenlerden dolayı, Ayastefanos Antlaşması’nı yeniden düzenlemek ve öngörülen değişiklikleri yapmak için Berlin’de milletlerarası bir kongrenin toplanmasına karar verildi. Rusya, başta böyle bir kongrenin toplanmasına karşı ise de Avrupa devletlerinin kararlılığı üzerine durumu kabullenmek zorunda kaldı. Bu sırada, 4 Haziran 1878 tarihinde yapılan bir antlaşmayla da Osmanlı Devleti, Rus tehlikesine karşı askeri bir üs olmak üzere, Kıbrıs’ın yönetimini İngiltere’ye devretmişti. Berlin Kongresi, 13 Haziran 1878’de Almanya Başbakanı Prens Bismarck’ın başkanlığında toplandı ve tam bir ay sürdü. Kongrede Osmanlı Devleti’ni Berlin Sefiri Sadullah Bey, Müşir Mehmed Ali Paşa ve Nâfia Nâzırı Kara Todori Paşa temsil etmiştir. Almanya’yı Prens Bismarck, Von Bülow ve Prens Hohenlohe; Avusturya-Macaristan’ı Kont Andreassy, Kont Karoly ve Baron Haymerle; İngiltere’yi Lord Beaconsfield, Lord Salisbury ve Lord Odo Ruselli; İtalya’yı Kont Corti, Kont de Laumag; Fransa’yı Waddington, Kont de Saint-Vallier, F. Desprez ve Rusya’yı ise Prens Gorçakof, Kont Şuvalov ve Baron d’Ubril temsil etmekteydi. Osmanlı Devleti’nin konferanstaki temel beklentisi, İngiltere ile yapılan Kıbrıs antlaşmasının da etkisiyle, Ayastefanos Antlaşması’nın şartlarını hafifletecek önemli değişikliklerin yapılmasıydı. Ancak görüşmeler başladığında, ilgili devletler Osmanlı toprakları üzerindeki çıkarlarını korumayı ön planda tutmuşlardır. Kuşkusuz bu husus, o dönemde diplomasinin baş aktörü olan İngiltere için de geçerliydi. Berlin Antlaşması ve Önemi Berlin’de toplanan bir aylık kongrenin sonunda, 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Antlaşması imzalanmıştır. Antlaşma toplam 64 maddeyi içermekle birlikte, bunlardan önemli olanları şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Ayastefanos Antlaşması sonucunda ortaya çıkan büyük Bulgaristan üç bölgeye ayrılmak suretiyle önemli ölçüde daraltılıyordu. Bunlardan toprakları daraltılan Bulgaristan Prensliği, Osmanlı Devleti’ne vergi vermek ve bağlı kalmakla birlikte özerk bir yapıda olacaktı. Osmanlı askerinin bulunmayıp kendi milis gücü bulunan Bulgaristan Prensliği iç işlerinde serbest olacak, başındaki prensi halkoyuyla seçildikten sonra Osmanlı hükümeti tasdik edecek ve büyük devletler de bu isme muvafakat edecekti. Bismarck: Alman Başbakanı Prens Otto Von Bismarck, 1870’te Fransa’ya karşı kazanılan savaştan sonra, 1871 yılında Alman milli birliğinin kurulmasında büyük bir paya sahip oldu. Bu birliği güçlendirmek için büyük çaba sarf eden Bismarck, Berlin Kongresi’nde de örneğini gördüğümüz üzere, Avrupa diplomasisinde “arabulucu” rolüyle ün saldı. 60 Osmanlı Tarihi (1876-1918) 2. Bulgaristan’ın ikinci bölgesi olan Şarkî Rumeli Vilayeti, özerk olmakla birlikte siyasî ve askerî yönlerden Osmanlı Devleti’ne bağlı kalacaktı. Burayı yönetecek olan ve Avrupa devletlerinin de onaylayacağı valiyi, Osmanlı hükümeti beş yıl süreyle tayin edecekti. Bu vali, gerekli durumlarda Osmanlı Devleti’nden askeri yardım isteyebilecekti. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin imzaladığı bütün antlaşmalar, Doğu Rumeli’de de geçerli olacaktı. Bulgaristan’ı oluşturan üçüncü bölge ise ıslahat yapılmak şartıyla yine Osmanlı Devleti’ne bırakılan Makedonya idi. 3. Osmanlı Devleti 1868 tarihli nizamname ile Girit’te uygulamaya koyduğu özerkliği devam ettirecek ve bu konuda Avrupalı devletlere de bilgi verecekti. 4. Yunanistan, Berlin Kongresi’ne katılmamakla birlikte Girit, Teselya ve Epir’in kendisine verilmesini istemiş ancak bu konuda bir karar verilmemişti. Bunun üzerine, Yunanistan lehinde bazı sınır değişiklikleri yapılmak üzere Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında müzakereler yapılacaktı. İki devlet bu konuda anlaşamazsa, büyük devletlerin aracılığına başvuracaklardı. 5. Bosna ve Hersek geçici olarak Avusturya’nın işgal ve idaresine bırakılıyordu. Avusturya bunun dışında Yenipazar Sancağı’nda asker bulundurmak suretiyle, Sırbistan ve Karadağ’ın arasına girmiş oluyordu. 6. Osmanlı Devleti Karadağ’ın bağımsızlığını tanıyacak, fakat sınırları üzerinde bazı düzenlemeler yapılacaktı. Buna göre Karadağ Antivari Limanı’nı alırken Dulcigno’yu Osmanlı Devleti’ne geri veriyordu. Ayrıca, Karadağ savaş gemisine sahip olmayacağı gibi Osmanlı borçlarından bir bölümünü de üzerine alacaktı. 7. Sırbistan’ın bağımsızlığı tanınacak ve Osmanlı borçlarından bir kısmını üzerine alacaktı. Ayrıca Niş ile Pirot Sırbistan’a verilirken Mitroviça ise Osmanlı Devleti’ne iade ediliyordu. 8. Romanya’nın bağımsızlığı Osmanlı Devleti tarafından kabul edilecekti. Romanya, Besarabya’yı Rusya’ya vermesi karşılığında Tulçı ve Dobruca’yı alacaktı. Tuna nehri savaş gemilerine kapalı olurken ticaret gemilerine ise açık olacak, Tuna komisyonu eskisi gibi görevine devam edecekti. 9. Osmanlı Devleti, ödemesi gereken harp tazminatının bir bölümüne karşılık olmak üzere Kars, Ardahan ve Batum’u (elviye-i selâse) Rusya’ya bırakırken, Doğubayazıt ve Eleşkirt vadisi kendisinde kalacaktı. Batum, serbest liman olacaktı. Savaşla hiçbir ilgisi olmadığı halde, sınır hattında bulunan Kotur şehri ve bölgesi İran’a verilecekti. 10.Harp tazminatı konusunda Osmanlı Devleti ile Rusya kendi aralarında bir anlaşmaya varacaklardı. 8 Şubat 1879’da yapılan İstanbul Antlaşması ile Rusya’ya bırakılan yerlerin bedeli düşüldükten sonra tazminat miktarı 802.500.000 Frank olarak belirlenmiş ve bu miktarın 7 yıl içerisinde yirmi bir taksitte ödenmesi kararlaştırılmıştır. 14 Mayıs 1882’de yapılan antlaşma ile de, söz konusu tazminatın yıllık 350 bin Osmanlı lirasının taksitlerle ödenmesi ve âşâr vergisinin teminat olarak gösterilmesi kararlaştırılmıştır. 11.Osmanlı Devleti Ermeniler’in yaşadığı vilayetlerde ıslahat yapmayı ve ayrıca Ermenileri Kürt ve Çerkezlere karşı korumayı taahhüt etmekteydi (61. Madde). 12.İstanbul ve Çanakkale Boğazları, 1841 Londra ve 1856 Paris antlaşmalarında belirlenen statüye bağlı olacaktı. Berlin Antlaşması ile Ayestefanos Antlaşması arasında yer alıp Rusya’nın aleyhine değiştirilen maddeler hangileridir? Şarkî Rumeli Vilâyeti: Berlin Antlaşmasıyla Doğu Rumeli’ye verilen statü, buradaki Osmanlı egemenliğini adeta pamuk ipliğine bağlamıştır. Nitekim, Eylül 1885’te ortaya çıkan ayaklanmayla birlikte, Doğu Rumeli Vilâyeti Bulgaristan’la birleşmiş, Osmanlı Devleti de bunu kabullenmek zorunda kalmıştır. 3 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 61 Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları’nın Mukayesesi Ayastefanos Antlaşması, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında meydana gelen bir savaşın sonucunda sadece iki devleti ilgilendirirken, Berlin Antlaşması ise bu ilgiyi Avrupalı büyük devletlere de teşmil etmiştir. Bununla birlikte Berlin Antlaşması, daha önce imzalanan Ayestefanos’a göre, Osmanlı Devleti açısından biraz daha hafifletilmiş maddeleri içermekteydi. Şöyle ki, Avrupalı devletlerin itiraz ettiği temel noktalardan biri olarak Ege Denizi’ne kadar ulaşan büyük Bulgaristan üçe ayrılmak suretiyle Rusya’nın Ayestefanos Antlaşması’yla elde ettiği statü ve menfaatler dengelenmiştir. Bu durum, güneye doğru sarkmaya başlayan Rus tehdidinin de o dönem için zayıflatılması anlamına geliyordu. Bulgaristan’ın küçültülerek özellikle Ege Denizi ve Makedonya’dan uzaklaştırılması, İngiltere ile birlikte Avusturya’nın da arzuladığı bir husustu. Yine, Ayestefanos ile Rusya’ya bırakılan Doğu Beyazıt ve Eleşkirt vadisi de Osmanlı Devleti’ne veriliyordu. Ancak bütün bunlar, Osmanlı Devleti için değil, Avrupalı büyük devletlerin menfaatlerine dokundukları için yapılmıştı. Öte yandan, 1856 Paris Antlaşması’nda esas olarak kabul edilen “Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü” ilkesi, Berlin Antlaşması’yla bozulmuştur. Nitekim, Balkanlar ve Doğu Anadolu’daki büyük toprak kayıpları dışında, konuyla ilgileri bulunmamasına rağmen Yunanistan ve İran’a bile toprak verilmişti. Dolayısıyla Berlin Kongresi ve sonunda imzalanan Berlin Antlaşması, ilgili devletler arasında genel barışı sağlayacağı yerde, daha sonra etkisini gösterecek olan yeni antlaşmazlıkların da temel kaynağı olmuştur. Benzer şekilde, 61. madde ile antlaşmaya dâhil edilen “Ermenilerin yaşadığı yerlerde ıslahat yapılması” konusu da, özellikle II. Abdülhamit dönemi ve sonrasında bir “Ermeni sorunu”nun ortaya çıkmasında, bir dönüm noktası teşkil etmiştir. İleride bahsedileceği üzere, İngiltere ve diğer devletler bu maddeyi sürekli olarak istismar edecek ve Osmanlı Devleti’ni parçalama siyaseti izleyecektir. I. Dünya Savaşı’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaşması’nın Önemi ve Sonuçları Berlin Kongresi ve nihayetinde imzalanan Berlin Antlaşması, getirdiği sonuçlar açısından, 19. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın ilk çeyreğindeki siyasi ve askeri gelişmeleri doğrudan etkilemiştir. Bu bakımdan, pek çok devlet ve imparatorluk için olduğu kadar, dünya tarihi için de önemli dönüm noktalarından biridir. Öyle ki, antlaşma ile ortaya çıkan yeni düzen, I. Dünya Savaşı’na giden yolu da hazırlamıştır. Kongreye katılan devletler -Osmanlı Devleti hariç olmak üzere- kendi çıkarları doğrultusunda istediklerini elde etmişlerdir. Bununla birlikte, savaştan büyük bir zaferle çıkan Rusya, Ayestefanos’a göre kazançlarının önemli bir kısmını kaybetmişti. En önemlisi, Ayestefanos Antlaşması’yla belki de zirveye ulaşan Panislavizm, Berlin Antlaşması’yla artık etkisiz bir hâle getirilmişti. Rusya’nın kongrede umduğunu bulamamasının önemli bir sebebi de, Almanya’nın Rusya yerine Avusturya’yı desteklemesiydi. Böylece, Rusya’nın her iki devletle olan ilişkileri bozulmaya başlamıştır. Bu ise, 1872’de kurulan “Üç İmparatorlar Ligi”nin dağılması anlamına geliyordu. Nitekim, 1882’de II. Wilhelm’in imparator olmasıyla, Almanya ve Rusya artık zıt kamplarda yer almaya başlamışlardır. Bu zıtlaşma, I. Dünya Savaşı’na kadar artarak devam edecek ve her iki devlet, düşman blokların temel unsurlarından birini oluşturacaktır. 62 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı Devleti ise, Ayestefanos Antlaşması’nın şartlarını biraz hafifletmek suretiyle nisbi bir fayda sağlamakla birlikte, uğradığı büyük bir yenilginin sonucu olarak yine de en fazla siyasi, askeri ve mâli kayba uğrayan devlet konumundaydı. Osmanlı İmparatorluğu, prestijiyle birlikte yaklaşık 212 bin km2 toprağını ve 5 milyonluk da bir nüfusunu kaybetmişti. Sadece Avrupa’daki topraklarının ise, beşte ikisini kaybetmişti. Avrupa ve Balkanlar’da oluşan bu yeni statüko, daha fazla dengesizlikler yaratmış olacak ki, devletler arası mücadeleler yeniden alevlenmiştir. I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi de bu sürecin doğal bir sonucuydu. Öncelikle belirtmek gerekir ki, Berlin Kongresi ve Antlaşması ile, Osmanlı Devleti, dağılma ve parçalanma döneminin en çalkantılı safhalarından birine girmiştir. Bu konuda, o döneme kadar Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünden yana olan İngiltere’nin bile politikasını değiştirdiği görülür. İngilizler, Osmanlı Devleti’nin artık bir dağılma dönemine girdiğini ve bu durumda toprak bütünlüğünü korumaya çalışmanın anlamsız olduğunu düşünmekteydiler. Nihayet İngiltere, Kıbrıs (1878) ve Mısır (1882) örneğinde olduğu gibi, Uzakdoğu’daki sömürgelere giden yolları bizzat kontrol altına almak suretiyle, geleneksel politikasındaki değişimi açık bir şekilde göstermiştir. Diğer bir deyişle İngiltere artık, Osmanlı Devleti üzerinden değil de “kendi işini kendi görme” davranışını benimsemiştir. İngiliz politikasının değişmesinde, Osmanlı aleyhtarlığıyla ön plana çıkan ve eski politikayı şiddetle eleştiren Liberal Parti ve başkanı Gladstone’un da ciddi etkisi vardır. Rus tehlikesini bertaraf etmeye çalışan İngiltere, bir taraftan da Doğu Anadolu toprakları üzerinde kendisine bağlı bir Ermeni devletinin kurulmasına destek verecektir. İngiltere, Rusya’nın Balkanlar’da dizginlenmesi için de AvusturyaMacaristan ile işbirliği içinde hareket edecek ve Cermen-Slav mücadelesini destekleyecektir. Osmanlı dış politikasında İngiltere’den boşalan yeri ise, Almanya doldurmaya başlayacaktır. II. Abdülhamid’in dış politikada uyguladığı “denge siyaseti”nin de bir sonucu olarak, İmparator II. Wilhelm döneminde, 1890’lardan itibaren belirgin bir Osmanlı-Alman yakınlaşması kendini gösterecektir. Görüldüğü üzere, İngiliz siyasetinin değişmesiyle başlayan bu süreç, I. Dünya Savaşı’na giden yolda üçlü itilaf ve üçlü ittifak bloklarının ortaya çıkmasıyla sonuçlanacaktır. Berlin Kongresi ve Antlaşması, Avusturya’yı da politika değişikliğine itmiştir. Topraklarında Slav asıllı kavimler barındıran Avusturya açısından en önemli tehditlerden biri, Rusya’nın Panislavizm hedefi doğrultusunda Balkanlar’a egemen olmasıydı. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki hâkimiyeti ve toprak bütünlüğü, Avusturya için de son derece önemliydi. Ancak -tıpkı İngiltere gibi- o zamana kadar Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünden yana olan Avusturya da, dağılmanın kaçınılmaz olduğunu görerek Balkan topraklarına bizzat yerleşmeye ve böylece Slav birliğini önlemeye çalışacaktır. Bu ise, doğuya Balkanlara doğru ilerlemek isteyen Avusturya ile güneye inmek isteyen Rusya’yı karşı karşıya getirecektir. İki taraf arasındaki mücadele, I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürecek olan Almanya-Avusturya ittifakının oluşmasında da önemli bir rol oynamıştır. Alman Başbakanı Bismarck ile başlayan bu süreçte Alman-Rus ilişkileri ise -geçmişin aksine- yoğun bir mücadele ve rekabet noktasına gelecektir. Gladstone: Gladstone’un başında bulunduğu İngiliz Liberal Partisi, 1880’de iktidara gelmiş ve Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca bir tavır sergilemiştir. Bu tavır, özellikle Ermeni ıslahatı konusunda ve Mısır’ın işgalinde açıkça kendini göstermiştir. 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 63 BERLİN KONGRESİ VE ANTLAŞMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR Avrupalı devletler, Berlin Antlaşması’yla kendi menfaatlerini sağlamaya çalışmıştı. Buna mukabil, Berlin Kongresi’nin kararları, Osmanlı Devleti’ni tatmin etmediği gibi, daha sonra ciddi sorunlarla da karşı karşıya bırakmıştır. Diğer bir deyişle, Kongrenin bazı kararları, kısa süre sonra ortaya çıkacak sınır sorunlar için de birer neden teşkil etmiştir. Resim 3.2 Berlin Antlaşmasına Göre Balkanlar Haritası Kaynak: Hüseyin Dağtekin, Genel Tarih Atlası, s. 60. 64 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Karadağ Sınırı Meselesi Bunlardan biri, Karadağ sınırıyla ilgiliydi. Berlin Antlaşması’yla, Karadağ bağımsız hale geldiği gibi, halkının çoğunluğu Müslüman Arnavut olan Gosina ve Plava nahiyeleri de yine Karadağ’a bırakılmıştı. Aynı antlaşmayla, Kalamas ve Salamarya nehirlerinin oluşturduğu hatta kadar olan yerler ise, Osmanlı Devleti ile anlaşması şartıyla Yunanistan’a vaat edilmişti. Fakat, bu bölgede yaşayan halkın ekserisi Rum, Ulah ve Hıristiyan Arnavutlar’dan oluştuğu gibi, Yunanistan’ın talep ettiği Yanya’da Müslüman Arnavutlar (Toska) ve Teselya’da da Türkler meskûn idiler. Yunanistan’a vaat edilen Kalamas-Salamarya hattının belirlenmesi durumunda Yanya şehrinin nereye ait olacağı konusu belirsiz bir hâl alıyordu. Zaten bu şehirde Türkler, Arnavutlar ve Rumlar birlikte yaşamaktaydı. 1879 yılı Ocak ayında Yunan hudut komisyonu toplandığı bir sırada, Yanyalı Rumlar Avrupa devletleri sefirlerinden Yanya’nın Yunanistan’a verilmesini istediler. Bunun üzerine güneydeki Arnavut beyleri birleşerek, söz konusu isteğe karşı çıktılar. Daha sonra bu birlik hareketi, Katolik Arnavutların yaşadığı kuzey bölgesine ve hatta tüm Arnavutluğa yayıldı. Hareketin taraftarları, Selanik, Kosova, İşkodra ve Yanya’yı da içine alacak ve imtiyazlı statüde olacak Arnavutluk Eyaleti’ni oluşturmak istiyorlardı. Bütün bu gelişmeler, Aravutlar ile Karadağlıların zaman zaman çatışmalarına neden oldu. Osmanlı hükümeti, Müslümanların yoğun olarak yaşadığı Plava ve Gosina’nın yerine Karadağ’a başka yerlerin verilmesini teklif edince Karadağ devleti bunu kabul etti ve 12 Nisan 1880 tarihli memorandum imzalandı. Ancak bu kez de Karadağ’a verilecek yerlerde yaşayan Katolik Arnavutlar (Malisör), stratejik yerleri ve geçitleri işgal ettiler. Devreye Berlin Antlaşması’nı imzalayan devletler girdi ve belirlenen son yerlerin Osmanlı Devleti tarafından Karadağ’a verilmesine dair 25 Nisan’da bir nota verdiler. Fakat Osmanlı hükümeti bu talebi kabul etmedi. Neticede, sözü edilen devletler, İşkodra nehrinde sınır tashihi yapılması ve bir kısım Adriyatik denizi kıyılarının ve Ülgün limanının da Karadağ’a verilmesini kararlaştırdı. Bu teklifi Karadağ kabul etmesine rağmen, Osmanlı hükümeti diğer şartları kabul etmekle birlikte Müslümanların yaşadığı Ülgün limanına karşılık Karadağ’a tazminat vermeyi önerdi. Bu sırada Arnavutlar ile Karadağlılar tekrar çatışmaya başlamışlardı. Osmanlı Devleti de Karadağ sınırına asker gönderdi. Araya giren Avrupalı devletler Ülgün limanının Karadağ’a terk edilmesini şart koştular. Osmanlı hükümeti, oyalayıcı bir siyaset takip etmekteydi. Ancak Avrupalı devletler, İzmir’i donanmalarıyla işgal etme tehdidinde bulundular. Bunun üzerine Osmanlı hükümeti, stratejik yerlere ve geçitlere yerleşmiş olan Arnavutları yerlerinden çıkardığı gibi ihtilaf konusu olan Ülgün’ü de 27 Kasım 1880’de Karadağ’a teslim etti. Yunan Sınırı Meselesi Berlin Antlaşması, bütün devletler açısından tam bir tatmin yaratmamıştı. Osmanlı hükümeti ise, kendi lehinde olan maddeleri hemen kabul ederken aleyhindeki maddelerin uygulanmasını, olabildiğince sürüncemede bırakmak siyasetini izliyordu. Doksanüç Savaşı’na ve hatta Berlin Kongresi’ne katılmadığı halde Yunanistan, Girit ile bütün Teselya ve Epir’i istemiş ancak bu konu çözüme kavuşmamıştı. Bunun üzerine, Yunanistan lehinde bazı sınır değişiklikleri yapmak üzere iki devlet arasında görüşmelerin yapılması kararlaştırılmıştı. İki devletin bu konuda anlaşamaması durumunda ise, büyük devletlerin aracılığına müracaat edilecekti. Berlin Antlaşması’ndan sonra Yunanistan, Teselya ve Epir’in verilmesini isteyince gerginlik yaşanmaya başladı. Ancak Osmanlı Devleti bu talebi reddettiği gibi, Toska: Osmanlı döneminde Müslüman Arnavutlara verilen isimdir. Malisör: Dağlı anlamında olup, Kuzey Arnavutluk bölgesinde yaşayan Katolik Arnavutlara Osmanlı döneminde verilen isimdir. 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 65 sadece bazı küçük sınır tashihleri yapacağını bildirince müzakereler de kesildi. Bunun üzerine kongreye katılan altı devlet İstanbul’da konuyu müzakere etmeye başladı ve bu görüşmeler Berlin’de devam etti. 15 Temmuz 1880’de varılan karara göre, Yenişehir ve Yanya Yunanistan’a bırakılacaktı. Osmanlı hükümeti bunu derhal reddetti ve başka bir sınır teklifinde bulundu. Bunun üzerine Yunanistan sınır ihlali yaparak sözü edilen bölgeleri işgal etmeye kalkıştı. Osmanlı Devleti ise, Teselya ordusunu seferber ettiği gibi bölgeye savaş gemileri de gönderdi. Ayrıca, Hariciye Nazırı Saffet Paşa, 8 Ağustos’ta, kongrede alınan kararı protesto etti ve bu arada Yunanistan’ı sınırlarda ve Girit’te karışıklıklara sebep olmakla suçladı. Osmanlı birlikleri, vâkî olan saldırıları püskürttüğü gibi, Yunan toprakları içine doğru ilerlemeye başlayınca, Avrupa devletlerinin araya girmesi Osmanlı harekâtını durdurdu. Müteakiben başlayan müzakerelerin sonunda, 24 Mayıs 1881’de sadece Narda kazasının Yunanistan’a verilmesi, buna karşılık Preveze ve Yanya’nın ise Osmanlılar’da kalması kararlaştırıldı. Bu karar, Yunanistan’da büyük tepki doğurdu. Aşırı kesimler, gösteriler yaparak söz konusu toprakların savaşla Osmanlılar’dan alınmasını istiyordu. Fakat Yunanistan antlaşmayı onaylamıştı. Böylece Yunanistan, hiç savaşmadan bir kısım toprak elde etmiş, fakat Osmanlı Devleti de gösterdiği sert tepki ve uyguladığı politika sayesinde daha fazla toprak kaybını önlemişti. Öte yandan, Narda’nın Yunanistan’a verilmesi, Arnavut Birliği Komitesi’nin harekete geçmesine neden olmuş, ancak alınan tedbirlerle Arnavutluk ve civarında çıkabilecek karışıklıklar önlenmiştir. Girit Sorunu ve Halepa Misakı/Sözleşmesi Yunanistan’ın 1829’da bağımsızlığını elde etmesinden sonra Girit’in de buraya katılması için adadaki Rumlar tarafından sık sık ayaklanmalar çıkarılmıştır. Nitekim, 1866’da da bu türden bir ayaklanma çıkmış ve Sadrazam Âli Paşa adaya giderek isyanı bastırmıştı. Bu gelişme sonrasında, 1868 tarihli Girit Nizamnamesi kabul edilerek adaya özerklik verilmişti. Ancak nizamname ile Girit’te kurulan idari sistem de adadaki karışıklıkları önleyemedi. Müslümanlar ile Hıristiyanlar ve vali ile vilayet umûmi meclisi arasında bazı ihtilaflar baş gösterdi. Diğer yandan, adanın Yunanistan’a ilhakı için Rumlar arasında yine radikal guruplar ortaya çıkmış ve ayaklanma için fırsat kollamaya başlamıştı. Bu noktada, Rusya ile girişilen Doksanüç Savaşı, Girit Hıristiyanları için ayaklanma fırsatı doğurmuştur. Savaş sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaşması’nda Girit ile ilgili hüküm bulunmaktaydı. Şöyle ki, Girit’e özerklik veren 1868 nizamnamesi adada kesin olarak uygulanacak, yönetim de yine bu nizamnameye göre ve Rusya’ya danışılarak düzenlenecekti. Ancak Rusya’nın Girit üzerinde kontrolünü sağlayacak bu tek taraflı hareketini, menfaatlerine aykırı gören İngiltere ve diğer Avrupalı devletler duruma itiraz ettiler. Özellikle İngiltere, Rusya’nın bu şekilde nüfuzunu güneye, yani Akdeniz’e doğru genişletmesini hiç istemiyordu. Bu yüzden, yukarıdaki madde Berlin Antlaşması’ndan çıkarıldı ve yerine getirilen 23. maddeyle, 1868 nizamnamesinin Giritliler lehine değiştirilerek tam olarak uygulanacağı ve bu konuda Osmanlı Devleti’nin Avrupalı devletlere bilgi vermesi esası kabul edilmiştir. Bir yandan da adaya yerleşmeye çalışan İngiltere, Yunanistan’a katılmasını hiç istemese de Giritli Rumları desteklemiştir. Böylece Osmanlı hükümeti, adanın yönetimi konusunda insiyatifi Avrupa büyük devletleriyle paylaşmış ve onlara karşı taahhüt altına girmiştir. Savaşın neticelerinden ve mevcut durumdan yararlanmak isteyen Yunanistan’ın kışkırtmalarıyla 1878’de Girit’te ayaklanmalar baş gösterince, Avrupalı devletler 66 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı Devleti’nden Berlin Antlaşması’yla tespit edilen vaatleri yerine getirmesini istediler. Meselenin büyümesini ve yabancı devletlerin konuya daha fazla müdahalesini önlemek isteyen Osmanlı hükümeti ise, isyancılarla bir misak ya da mukavelename (sözleşme) imzaladı. 23 Ekim 1878 tarihli bu antlaşma, Gazi Ahmet Muhtar Paşa tarafından Hanya’nın Halepa bölgesinde ve Avrupalı konsolosların gözetiminde imzalanmıştır. Halepa Misakı, 1868 tarihli nizamnamedeki özerkliğin ve mahalli yetkilerin genişletilmesini öngörüyordu. Buna göre; 1. Girit’i yönetecek genel vali, Avrupa devletlerinin muvafakatiyle Osmanlı hükümeti tarafından beş yıl süreyle atanacak ve Müslüman veya Hıristiyanlar’dan seçilebilecekti. Vali Müslüman olduğu takdirde yardımcısı Hıristiyan; Hıristiyan olduğu takdirde ise yardımcısı Müslüman olacaktı. 2. Vilayet umumi meclisi, 80 üyeden oluşacak ve bunun 49’u Hıristiyanlar’dan 31’i de Müslümanlar’dan seçilecekti. Meclis, yılda bir kez toplanıp mahalli yönetim konusunda kararlar alacak, bu kararlar padişahın onayına bağlı olacaktı. Umûmi meclis, oldukça geniş teşrii haklara sahip olacak ve hatta üçte iki ekseriyetle, Osmanlı hükümetinin onayı olmadan dahi nizamnamenin mahalli işlerle ilgili hükümlerini değiştirebilecekti. 3. Adanın jandarma heyetine Hıristiyanlar da kabul edilecekti. 4. Adada görev yapacak memurlar tercihen yerli ahaliden tayin edilecekti 5. Adadaki resmi dil, Türkçe ve Rumca olacaktı. 6. Toplanan vergilerden elde edilen gelirlerin fazlası, adanın bayındırlık ve mahalli ihtiyaçları için kullanılacaktı. 7. Kâğıt para tedavülden kaldırılacak ve basın özgürlüğü sağlanacaktı. Halepa Misakı, bir çeşit anayasa niteliğini taşımakta olup, Girit’in yönetim şeklini belirlemekteydi. Buna göre, adanın yönetimi halka ve özellikle de Rumlara bırakılmış oluyor ve yönetime katılma konusunda geniş haklar veriliyordu. Girit Hıristiyanları için bunun anlamı, özerk bir yönetimin sağlam bir şekilde kurulmasıydı. Antlaşma Rumları memnun etmesine rağmen, yine de tatmin olmamışlardır. Bu sırada, Berlin Antlaşması’yla iki devlet arasındaki sınırda Yunanistan lehinde bazı düzenlemeler yapılması da kabul edilmişti. Ancak Yunanistan, Epir ve Teselya’nın yerine Girit’in kendisine bırakılmasını isteyince, İngiltere hemen müdahale ederek bunun olması durumunda kendisinin de toprak talep edeceğini bildirmiştir. Zaten Osmanlı hükümeti de Yunanistan ile yaptığı sınır görüşmelerinde Girit’i hiç gündeme getirmedi. İngiltere ise 1882’de Mısır’a yerleşince, Girit ile daha fazla ilgilenmeye başlamış ve kışkırtmalarını arttırmıştı. Buna, Yunanistan’ın da geleneksel kışkırtmaları eklenince, Hıristiyanların haklarının daha da genişletilmesi ve adanın Yunanistan’a ilhakı için muhtelif ayaklanmalar çıkmıştır. Girit, Balkan Savaşları’nın da etkisiyle, 1913 yılında Yunanistan’a ilhak edilmiştir. Berlin Kongresi’nde Boğazlar Meselesi Boğazlar konusu, Berlin Antlaşması’nın 63. maddesinde ele alınmıştır. Buna göre, 1856’da imzalanan Paris Antlaşması ve 1871’de yapılan Londra Boğazlar Sözleşmesi’nin getirdiği statüko aynen devam edecekti. Berlin Kongresi henüz toplanmadığı bir sırada, İngiltere ile Rusya arasında imzalanan 30 Mayıs 1878 tarihli memorandum ile de Boğazlar’daki mevcut statükonun korunacağı kararı alınmıştı. Meselenin yukarıdaki şekilde halledilmesiyle birlikte, Berlin Kongresi devam ettiği sırada, İngiliz dışişleri bakanı Lord Salisbury Boğazlar konusunda bir konuşma yapmak suretiyle, uzun sürecek bir tartışma ve belirsizliği de başlatmıştır. Salisbury, Boğazların kapalılığı konusunda geleneksel İngiliz görüşünden farklı olaHalepa Misakı: Bir çeşit anayasa özelliği taşıyan ve Girit’in yönetimini düzenleyen bu sözleşme, 1868 tarihli Girit Nizamnamesi’nin kesin olarak uygulanmasını öngörmek suretiyle adada özerk bir idarenin kurulmasını sağlamıştır. 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 67 rak Boğazların sürekli açık olmasını istiyordu. Kendisine göre, İngiltere açısından Boğazlar açık deniz statüsünde sayılmalı ve dolayısıyla her zaman serbest geçişe açık olmalıydı. Bu şekilde, denizlerde etkin olmayan Rusya, Akdeniz’e çıksa bile dünyanın en güçlü donanmasına sahip olan İngiltere için ciddi bir tehdit oluşturamazdı. Buna mukabil, yenilmez armada İngiliz donanmasının her zaman için Karadeniz’e girebilmesi daha mühimdi ve ayrıca İngiliz menfaatlerine de uygundu. Salisbury, Berlin Kongresi’nde yaptığı bir konuşmada, Boğazların kapalılığını öngören İngiliz taahhüdünün yalnızca Osmanlı padişahına karşı alınmış bir taahhüt olduğunu, dolayısıyla diğer devletlere karşı alınmadığını beyan etmişti. Salisbury ayrıca, Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne baskı yaparak, Boğazların kapalılığı ilkesini kendi lehinde kullanabileceğini ileri sürmekteydi. Bu durumda İngiltere de Çanakkale Boğazı’ndan geçebilmeliydi. Ancak, Salisbury’yi endişeye düşüren asıl konu ise, Doksanüç Savaşı’yla Rusya’nın büyük güç ve nüfuz elde etmesi, buna karşın Osmanlı Devleti’nin ise o derece zayıflamasıydı. Nitekim İngiltere, Rus tehlikesine karşı âcil bir tedbir olarak Kıbrıs’a yerleşmişti. Rus temsilci ise, İngiliz önerilerine karşı çıkarak, 1841, 1856 ve 1871 tarihli antlaşmaların Boğazların kapalılığı ilkesini getirdiğini, bu durumun Berlin Antlaşması ile de teyit edildiğini, dolayısıyla bütün devletler için bağlayıcı olduğunu belirtmiştir. Oysa Rusya, o zamana kadar Boğazların -Akdeniz’e inmek içinsadece kendisine açık olmasını istiyordu. Rusya bu kez mevcut statükoyu yani Boğazların kapalılığı ilkesini savunmak suretiyle, İngiltere’nin Karadeniz’e girişine karşı kendini güvence altına almaya çalışıyordu. Bunun nedenini ise Kırım Savaşı’nda aramak gerekir. Bilindiği üzere Rusya, Kırım Savaşı’nda Karadeniz’de müttefik donanmasına karşı savaşmak zorunda kalmış ve bunun acı bir tecrübesini yaşamıştı. Sonuç olarak, özellikle İngiltere ve Rusya arasında tartışma yaratan bu konuda herhangi bir karar alınmamıştır. Bu ise, Boğazların kapalılığı ilkesinin bir kez daha teyit edildiği anlamına gelmekteydi. Boğazlar Meselesi konusunda şu kitapta geniş bilgi bulunmaktadır: Cemal Tukin, Boğazlar Meselesi, İstanbul 1999. 61. Madde: Berlin Antlaşması ve Ermeni Meselesi Ermeni meselesinin milletler arası diplomatik bir sorun haline gelmesinde, Doksanüç savaşı ve sonunda imzalanan antlaşmaların önemli bir yeri vardır. Oysa, 1878 yılına gelinceye dek bir “Ermeni meselesi”nden bahsetmek mümkün değildir. Osmanlı Devleti’nin “sâdık milleti” olarak anılan ve en yüksek görevlerde istihdam edilen Ermeniler, geniş bir dini ve kültürel özgürlük içinde yaşamaktaydı. Bununla birlikte, 19. yüzyıla gelindiğinde, diğer milletler gibi özgürlük ve milliyetçilik akımlarının etkisiyle, önce özerklik daha sonra da bağımsızlık kazanmak için fırsat kollamaya başladılar. Doksanüç harbi, bu fırsatı onlara fazlasıyla vermişti. Savaşta Ermeniler, Rusların yanında ve Kafkas ordusunda asker ve subay olarak görev aldıkları gibi, Ayestefanos’a gelen Rus komutanları da bölgedeki Ermeniler tarafından ağırlanmışlardı. Edirne’de mütareke görüşmelerine başlandığı bir sırada, Ermenilerin ileri gelenleri harekete geçmiştir. Ermeniler, imzalanacak olan barış antlaşmasına kendileriyle ilgili bir hüküm konulması için Edirne’de bulunan Grandük Nikola ve Kont İgnatiyef’i ziyaret etmişlerdi. Panislavizmin radikal savunucusu İgnatiyef, burada destek sözü vererek Ermenileri isyana davet etmiştir. Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan ve piskoposlardan oluşan Ermeni yetkililer, hazırladıkları 13 Şubat 1878 tarihli dilekçeleri de “büyük kurtarıcıları” olarak gördükleri Rus Çarı ile Başbakan 68 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Gorçakof ’a göndermişlerdi. Patrik Nerses’in başında bulunduğu Ermeni Patrikliği Meclisi, bu ziyaret esnasında, Çar’dan “Ermenistan’a özerklik verilmesini ve ayrıca Rus askerlerinin bir süre burada kalmalarını” istemiştir. Ermenilerin talepleri özetle şöyleydi: 1. Ermeniler’in Doğu Anadolu’da yaşadığı vilayetlerin Rusya’ya ilhak edilmesi, 2. Yukarıdaki istek gerçekleşmediği taktirde, Bulgaristan’a verilecek imtiyazların Ermenilere de verilmesi, 3. İkinci maddenin de gerçekleşmemesi durumunda, Osmanlı Devleti’nin bu bölgelerde ıslahat yapmasının sağlanması; yapılacak diğer düzenlemelerin yanında, mahalli kolluk kuvvetlerinin Ermeniler’den oluşması ve ayrıca Ermeniler’den askeri kuvvet teşkil edilmesi isteniyordu. Bu ıslahatların yapılması için de Osmanlı Devleti’nden garanti alınması ve ayrıca ıslahatın yapılmasına kadar Rus ordusunun bu bölgelerde kalması talep ediliyordu. Ermeniler’in özellikle muhtariyet isteği, -Rusya Ermenileri için kötü örnek teşkil edeceğinden- olumlu karşılanmamıştır. Bununla birlikte, 3 Mart 1878 tarihli Ayestefanos Antlaşması’nda Ermeniler ile ilgili olarak 16. madde düzenlenmiş ve böylece Ermenilerin yoğun çabaları karşılıksız kalmamıştır. Söz konusu maddeye göre, “Rusların işgal bölgelerinden çekilmesi durumunda doğabilecek karışıklıkları önlemek üzere, Osmanlı Devleti, Doğu Anadolu’da Ermenilerin yaşadığı yerlerde mahalli menfaatlerin gerektirdiği ıslahat ve düzenlemeleri vakit kaybetmeksizin yapacak ve Ermenileri, Kürt ve Çerkezlerin saldırılarına karşı koruyacaktı”. Ermenilerin yoğun çabası, Berlin Kongresi esnasında da devam etmiştir. Bu sırada Patrik Nerses, İstanbul’daki İngiliz elçisi Layard ile görüşerek, Sivas, Van, Diyarbakır ve Kilikya (Adana ve civarı) bölgelerini kapsayacak özerklik konusunda İngiltere’den destek istemiştir. Fakat, Layard Nerses’e, sözü edilen bölgeler halkının çoğunlukla Müslüman olduğunu belirtmiştir. Bunun üzerine Nerses, Müslümanların da Osmanlı idaresinden memnun olmadığını ve dolayısıyla bir Hıristiyan devleti tercih edeceklerini ifade ederek, isteklerinin kabul edilmemesi durumunda Ermenilerin ayaklanıp Rusya’ya iltihak edeceklerini bile söylemiştir. Ermeniler ayrıca, Avrupa başkentlerine heyetler göndererek Berlin Kongresinde destek aramaya başlamışlardı. Başpiskopos Hırimyan başkanlığında katıldıkları Berlin Kongresi’ne, Ermeni vali tarafından yönetilecek “özerk Ermenistan” ve yönetimi için bir tasarı da sundular. Fırat nehrine kadar Doğu Anadolu bölgesinde kurulması tasarlanan bu özerk bölge, oldukça geniş sınırlara sahipti. Berlin Kongresi’nde Rusya, daha önce ifade edildiği üzere, Ermenilerin özerklik talebine sıcak bakmazken, İngiltere ise ıslahat yapılmasına taraftardı. Nitekim, imzalanan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi bu konuya ayrılmıştır. Buna göre, Ermenilerin bulunduğu bölgelerde yapılacak ıslahatlar konusunda; Rus askerinin tahliyesi, Osmanlı Devleti’nin zaman zaman büyük devletlere bilgi vermesi ve bu devletlerin de ıslahatlara nezaret etmesi ilkesi kabul edilmiştir. İşte bu maddeyle, Ermeni meselesi uluslar arası bir nitelik kazanmak suretiyle içinden çıkılmaz bir sorun hâline gelecektir. Şöyle ki, 1880 yılında Liberal Parti ve Türk düşmanı olan başkanı Gladstone’un iktidara gelmesiyle İngiltere vakit geçirmeden Ermeni ıslahatı konusuyla ilgilenmiş, bu da sorunun milletler arası nitelik kazanmasına yol açmıştır. İngilizler bu dönemde Ermenileri ve Hınçak Komitesi’ni desteklemeye başlamıştır. Yeni İngiliz yönetimi, antlaşmaya imza koyan devletler adına hareket ederek, 11 Haziran 1880’de Osmanlı Devleti’ne müşterek bir nota verilmesini sağladı. Oldukça sert ve tehdit içeren bu notada, 61. maddede taahhüt edilen ıslahatlara henüz başlanmadığı ve bundan dolayı da her gecikmeden Osmanlı Devleti’nin so- 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 69 rumlu olacağı bildiriliyordu. Osmanlı hükümeti ise, notaya verdiği cevapta, bu konuda aldığı tedbirleri ayrıntılı olarak bildirdi. Karşılıklı notalaşmalar bundan sonra da devam etti. Avrupalı devletlerin ayrıca, Ermenilerin Kürtlere karşı korunması için baskı yapması, bu iki topluluğun karşı karşıya gelmesine neden oluyordu. Dahası, Osmanlı Devleti’nin iki taraf arasındaki çatışmaları önlemek için aldığı emniyet tedbirleri ise, Ermeniler tarafından “Ermeni katliamı” olarak lanse ediliyordu. Büyük devletlerin Ermeni ıslahatı konusundaki tutumları farklılıklar göstermekteydi. Örneğin, İngilizler Ermeni ıslahatı konusunda ısrarcı iken, özerkliğe sıcak bakmayan Ruslar işgal ettiği bölgelerde ve kendi yönetimleri altında olan Ermenileri kültürlerinden uzaklaştırıp Ruslaştırmak ve Ortodokslaştırmak istiyordu. Ermeniler ise, Rusların bu çabalarına karşı koymaya çalışmıştır. Almanya ve onunla birlikte hareket eden Avusturya’ya gelince, bu iki devlet Ermeni ıslahatı konusunda Osmanlı Devleti’ne gereğinden fazla baskı yapılmasına karşıydılar. Katolik Ermenileri destekleyen Fransa ise, o sıralarda Osmanlı Devleti’nin toprağı olan Tunus’u işgal etmek için hazırlık yaptığından, konuyla fazla ilgilenmedi. Bu durumda İngiltere diplomasi açısından daha fazla ısrarcı olamadı. Ancak, hayal kırıklığına uğrayan Ermenilerin ümidi kaybolmamıştı. İngilizler sayesinde umutlanan Ermeniler, bu aşamadan sonra işi silahlı mücadeleye, şiddet ve teröre dökmüşlerdir. Öncelikle, Ermeni patrikhanesi etrafında olmak üzere yoğun bir örgütlenmeye giriştiler. Bu süreçte, birçok siyasi ve sosyal amaçlı dernek, cemiyet ve partiler kurdular: Ermenilerin Birleşik Cemiyeti ile Karahaç Cemiyeti, Armenakan Partisi, tedhişçi ve ihtilalci partiler olan Hınçak ve Rus yanlısı Taşnak Komiteleri bunlar arasında yer almaktaydı. Ermeniler, vilayât-ı sitte denilen altı doğu ilinde özerk bir yönetim kurmak istiyordu. Oysa Ermeniler, özerk yönetim kurmak için çalıştıkları bölgelerin tamamında azınlık durumunda olup, dağınık hâlde yaşamaktaydılar. Ermeni komitacıların bölgede yaşayan Müslümanlara terör uygulayarak göç ettirmek ve seslerini duyurmak amacıyla gerçekleştirdiği ihtilal nitelikli ayaklanmalar şunlardı: Erzurum ayaklanması (1890), Kumkapı olayı (1890), I. Sasun olayı (1894), Babıali yürüyüşü (1895), Zeytun ve Van ayaklanmaları (1895-1896), Osmanlı Bankası baskını (1896), II. Sasun olayı (1897), II. Abdülhamit’e suikast/ bomba hadisesi (1905) ve Adana olayları (1909). Zaman zaman geniş bir alana yayılan ve Ermeni-Müslüman çatışmasına da dönüşen bu anarşi olayları, Avrupa kamuoyuna ise “Türkler Hıristiyanları katlediyor” şeklinde yansıtılmıştır. İngiltere’nin Ermeni ıslahatını bahane ederek ve diğer devletleri de yanına alarak Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışma teşebbüsleri, genel olarak sonuçsuz kalmıştır. Bunda, İngiliz siyasetinden olumsuz etkilenen Rusya’nın tavrı da etkili olmuştur. Bu durumda, II. Abdülhamit, Ermeni ıslahatı konusunda elini güçlendirmek için Rusya ile yakınlaşma siyaseti izlemiştir. II. Abdülhamit, Ermenilerin yaşadıkları vilayetlerde, eninde sonunda özerklik ve bağımsızlığı getireceğini bildiği için, istenen ıslahatı yapmayı şiddetle reddediyordu. İngiltere’nin tek başına kalmasından da cesaret alarak, Ermeni ıslahatının yapılması konusunda oyalayıcı ve ağırdan alan bir tavır sergilemiştir. Bununla birlikte, başlangıçta ayaklanmalara destek vermeyen Ermeni orta sınıfı ve zenginleri de zamanla ihtilalci fikirleri desteklemeye başlamışlardır. Böyle bir ortamda Osmanlı idaresi, ayaklanmalardan uzak duran Katolik Ermenilere rağbet gösterirken, ayaklanmalara karışan Ermenileri mektep ve kiliseleriyle birlikte sıkı kontrol altına aldı. Ermeni olaylarının artmasıyla birlikte, komitecilerin beklediği Avrupa müdahalesi, sonunda gerçekleşmiştir. Şöyle ki, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın Babıali’ye verdikleri 11 Mayıs 1895 tarihli ortak memorandum ile, Berlin Antlaşması’nda önVilâyât-ı Sitte: Ermeniler, Doğu Anadolu’da yaşadıkları Erzurum, Van, Diyarbakır, Bitlis, Sivas ve Elazığ’dan oluşan altı vilâyette (Vilâyât-ı Sitte) özerk bir yönetim kurmak istiyordu. Oysa, bu illerin hiçbirinde nüfusun %20 -25’ini geçmemekteydiler. 70 Osmanlı Tarihi (1876-1918) görülen ıslahatların yapılmasını istediler. Memorandum reddedildi ise de, isteklerin yerine getirilmesi amacıyla 30 Eylül 1895’teki Babıali yürüyüşü meydana geldi. Ortaya çıkan karmaşa, ancak askeri tedbirlerle önlenebildi. Avrupalı devletlerin baskıları sonucunda, II. Abdülhamit 1895 yılında genel bir ıslahat programını kabul etmek zorunda kaldı. Buna göre, genel af ilan edilecek, bölgeye bir umumi müfettiş gönderilecek, Hıristiyanlar’dan vali ve mutasarrıflar seçilecekti. Anadolu ıslahatı adıyla siyasi kimlik kazanan Ermeni ıslahatı konusu, tıpkı Islahat Fermanı’nda olduğu gibi, Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’nin içişlerine müdahalesi için etkili bir vasıta olarak kullanılmıştır. Ermenilerin Ayestefanos Antlaşması öncesinde Ruslar’dan talepleri nelerdi? Ermeni meselesinin doğması ve uluslar arası bir sorun haline gelmesi konusunda şu eserde geniş bilgi bulunmaktadır: Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstanbul 1986. Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İşgal Edilmesi Berlin Kongresi ve Antlaşması’nın bir diğer sonucu da, Doksanüç harbinin ilk belirtilerinin ortaya çıktığı Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan’ın himayesine bırakılmasıydı. Antlaşmaya göre, Bosna ve Hersek, geçici olmak kaydıyla Avusturya’nın işgali ve yönetimine verilmiştir. Berlin Kongresi’nde işgalin şartları konusunda bir karar alınmadığından bu konu, iki devlet arasındaki müzakerelere bırakılmıştı. İşgali mümkün olduğunca geciktirmek isteyen Osmanlı Devleti ise, oyalayıcı bir tavır sergilemiştir. Nitekim, Osmanlı temsilcileri, işgal müddetinin tayin edilmesini ve ayrıca Osmanlı memurlarının görevlerinde bırakılmasını isteyince müzakereler uzamış, bu durumda Avusturya Bosna-Hersek’i işgal etmeye başlamıştır. Bunun üzerine II. Abdülhamid, işgal şartları tespit edilmeden Avusturya ordusunun bölgeye girmesine engel olunması için İngiliz kraliçesine bir telgraf çekmiş ancak istediğini elde edememiştir. İşgal esnasında, özellikle Bosna Müslümanları, Avusturya’ya hemen teslim olmadı ve karşı koymaya çalıştı. Hatta, bölgede mevcut olan az sayıdaki Osmanlı askeri de onlara destek verdi. Ayaklanma, önce Bosna şehrinde patlak verdi ve Bosnalı Müslümanlar, Hacı Salih Efendi’yi hükümet reisi ilan ederek onun liderliği altında toplandılar. Salih Efendi bir beyanname neşrederek, Bosnalıların servetlerinin bir kısmını bu mücadeleye ayırmalarını ve ayrıca savaşabilecek herkesin silaha sarılmasını istedi. Bu şekilde binlerce kişi toplanmış, bunun üzerine de Avusturya işgal gücünü arttırmak zorunda kalmıştı. Aynı dönemde, Podgoriça’nın Karadağ’a ve Vranye’nin de Sırbistan’a verilmesi üzerine, Kuzey Arnavutluk’ta Arnavutlar tarafından geçici bir hükümet kurulmuş ve mücadele başlatılmıştı. İki aya yakın Avusturya ordusuna direnen Boşnaklar sonunda işgale engel olamadılar. 29 Temmuz’da başlayan işgal süreci, 20 Ekim 1878’de tamamlandı. Böylece, dört yüz yıldır Osmanlı hâkimiyetinde olan Bosna-Hersek’te Türk idaresi sona ermiş oldu. II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle başlayan süreçte de, 7 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan toprağı olduğu resmen ilân edildi. İşgal tamamlandıktan yaklaşık altı ay sonra iki devlet arasında, Bosna-Hersek meselesi konusunda nihai bir antlaşma da yapıldı. 21 Nisan 1879’da imzalanan bu antlaşmaya göre; “Osmanlı padişahının işgal edilen bölgedeki egemenlik hakları aynen devam edeceği gibi, hutbelerde halife sıfatıyla adı da okunacaktı. Dini 4 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 71 kurumlara müdahale edilmeyecek; Avusturya, belirli bir süre tayin etmeksizin Bosna-Hersek’i yönetecek; bölgeden elde edilen gelir, yerel ihtiyaçlar için sarf edilecek; eski memurlardan uygun olanlar istihdam edilmeye devam edeceği gibi yeni kadrolara da mümkün mertebe mahalli halktan atama yapılacak; arda kalan savaş malzemesi Osmanlı Devleti’ne iade edilecek; Yenipazar Sancağı’nda üç bölge Avusturya tarafından işgal edilecek, ancak buralarda Osmanlı askeri de bulunacaktı.” Görüldüğü üzere, Osmanlı Devleti’nin hakları, 1908’deki kesin ilhaka kadar resmen sürmüş olmasına rağmen, Bosna-Hersek fiilen Avusturya tarafından yönetilmiştir. Diğer yandan, tıpkı İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesinde olduğu gibi, Bosna-Hersek’teki işgal ve yönetim de geçici olmamış ve neticede burası, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, doğrudan Avusturya’nın bir toprağı hâline getirilmiştir. Bu husus, Avrupalı büyük devletlerin o dönemde güttüğü emperyalist ve yayılmacı politikalara tipik bir örnek oluşturmaktadır. Bosna-Hersek’in Osmanlı dönemi ve sonrası tarihi için şu makaleyi okuyunuz: Branislav Djurdjev, “Bosna-Hersek”, DİA, İstanbul 1992, c.VI, s.297-305. 72 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Özet Ayestefanos Antlaşması’nın önemini ve sonuçlarını tartışabilme Osmanlı Devleti’nin büyük bir bozgunla karşılaştığı Doksanüç harbi sonunda, Ruslar’la Ayestefanos Antlaşması imzalanmıştır. Çok ağır şartları içeren bu antlaşmayla, Balkanların büyük bir kısmı kaybedilmekle kalınmamış, Doğu Anadolu topraklarından da önemli şehirler Ruslara terk edilmiştir. Antlaşmayla, Balkanlar’daki Slav milletlerinden Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsızlıklarını elde etmişlerdir. Ayrıca, toprakları Ege Denizi’ne kadar ulaşan Büyük Bulgaristan ile birlikte Rusya da tarihi hedefi olan Akdeniz’e ulaşmış oluyordu. Böyle bir tablo, Panislavizm açısından büyük bir zafer demekti. Ruslar, siyasi, mâli ve askeri açılardan önemli menfaatler sağlamanın yanında, Osmanlı Devleti üzerinde geniş bir nüfuza sahip olmakta, Bulgaristan üzerinde kabul ettirdiği yeni statü ile, özellikle Balkanlar’da kesin bir nüfuz elde etmekteydi. Doğuda Kars, Doğu Bayazıt, Ardahan ve Batum’un kaybedilmesi ise, Rusya’nın biraz daha güneye sarkmak suretiyle Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzunun daha da artmasına neden olmuştu. Fakat, Rusya’nın ulaştığı bu konum, Şark meselesi bağlantılı Avrupa siyasi dengelerini de tek taraflı olarak altüst etmişti. Bölgedeki Rus etkinliğinin bu derece artmasından büyük endişe duyan İngiltere ve Avusturya-Macaristan’ın girişimiyle, Berlin’de milletler arası bir kongre toplandı ve nihayetinde Berlin antlaşması imzalandı. Bu sırada fırsatı kaçırmayan İngiltere, Ayestefanos Antlaşması ile İngiliz menfaatleri için ciddi bir tehdit haline gelen Rusya’ya karşı bir tedbir olarak, Osmanlı Devleti’nin toprağı olan Kıbrıs’a yerleşti. Berlin Antlaşması’nın önemini ve sonuçlarını değerlendirebilme Avrupalı devletlerin müdahalesiyle imzalanan Berlin Antlaşması, Ayestefanos’a göre, Osmanlı Devleti açısından biraz daha hafifletilmiş maddeleri içeriyordu. Şöyle ki, Avrupalı devletlerin itiraz ettiği temel noktalardan biri olarak Ege Denizi’ne kadar ulaşan büyük Bulgaristan üçe ayrılmak suretiyle Rusya’nın elde ettiği statü ve menfaatler dengelenmiştir. Bu durum, Akdeniz’e doğru inmeye çalışan Rus tehdidinin zayıflatılması anlamına geliyordu. Yine, Ayestefanos ile Rusya’ya bırakılan Doğu Beyazıt ve Eleşkirt vadisi Osmanlı Devleti’ne geri verilmiştir. Bununla birlikte, 1856 Paris Antlaşması’yla kabul edilen “Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü” ilkesi, Berlin Antlaşması’yla ortadan kalkmıştır. Nitekim, Balkanlar (Sırbistan, Karadağ, Romanya) ve Doğu Anadolu’daki (Kars, Ardahan, Batum) büyük toprak kayıpları dışında, konuyla ilgileri olmamasına rağmen, Yunanistan ve İran’a bile toprak verilmişti. Dolayısıyla, Berlin Kongresi ve Antlaşması, ilgili devletler arasında genel barışı sağlayacağı yerde, I. Dünya Savaşı’na giden yolda etkili olacak yeni ihtilaf ve ittifakların temel kaynağını teşkil etmiştir. Benzer şekilde, 61. madde ile antlaşmaya dâhil edilen “Ermeni ıslahatı” konusu da, uluslar arası nitelikli bir “Ermeni sorunu”nun ortaya çıkmasına ve Avrupa büyük devletlerinin müdahalelerine neden olmuştur. Berlin Antlaşması’yla ortaya çıkan sınır sorunlarını açıklayabilme Berlin Antlaşması’nda yer alan maddeler, çoğunlukla Osmanlı Devleti’yle ilgili sınır düzenlemelerine ilişkin olmasına rağmen, daha fazla toprak almak isteyen devletler açısından tam bir tatmin yaratmamıştı. Antlaşmayla bir sonuca ulaştırılamayan sınır düzenlemeleri ise, ilgili devletler arasında halledilmek üzere daha sonraya bırakılmıştı. Bunlardan biri Karadağ sınırıyla ilgiliydi. Antlaşmayla bağımsız olan Karadağ’a, halkının çoğunluğu Müslüman Arnavut olan bazı yerlerin verilmesi, buralarda yaşayan Arnavutlar tarafından kabul edilmemiş ve sonuçta Arnavut-Karadağlı çatışmaları yaşanmıştır. Bu sırada, Yunanistan’ın talep ettiği Yanya ve Teselya’da da Arnavutlar ile Rum ve Karadağlılar arasında çatışma ve işgaller yaşanmış; Avrupalı devletlerin araya girmesiyle bu sınır meselesi çözülmüştür. Bu gelişmeler esnasında Girit ile bütün Teselya ve Epir’i isteyen Yunanistan’ın Avrupalı devletlerin de desteğini alarak yarattığı gerginlik ise, Osmanlı Devleti’nin direnmesiyle sonuçsuz kalmıştır. Berlin Antlaşması’yla Girit’te 1868 tarihli Nizamnamenin uygulanması kabul edilmişti. Osmanlı Devleti’nin antlaşma sonrasında Girit için ilan ettiği Halepa Misakı ise, bir çeşit anayasa niteliğini taşımakta olup, Girit’in yönetim şeklini belirlemekteydi. Buna göre, adanın yönetimi yerli halka yani Rumlara bırakılmıştı, böylece adada özerk bir yönetim kurulmuş oluyordu. 1 2 3 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 73 Berlin Antlaşması’yla ortaya çıkan yeni düzenin yarattığı dış baskı, işgal ve müdahaleleleri irdele - yebilme Karadağ ve Yunanistan ile yapılan sınır dü - zenlemeleri, Avrupa büyük devletlerinin de müdahaleleriyle, zaman zaman uluslar arası nitelik taşıyan birer sorun haline gelmişti. Bu ise, Berlin Antlaşması’nın, dış müdahalelere de zemin hazırlayan bir belge olduğunu göster - mektedir. Antlaşmanın uluslar arası sorun ha - line getirdiği bir konu da “Ermeni ıslahatı” ile ilgiliydi. 61. maddeye göre, Avrupalı devletlerin gözetiminde olmak üzere, Ermenilerin yaşadığı Doğu Anadolu vilayetlerinde ıslahat yapılacaktı. Osmanlı Devleti, bu konuyu genel olarak bir “iç mesele” kabul etmesine rağmen, başta Türk kar - şıtı Gladstone’un yönetimindeki İngiltere olmak üzere Avrupalı devletlerin sürekli müdahalele - riyle yüzyüze kalmıştır. Bu ise, Ermeni ıslahatı konusunun söz konusu devletler tarafından is - tismar edilmesine ve Osmanlı Devleti üzerinde baskı kurmalarına neden olmuştur. Aynı ant - laşmayla Avusturya-Macaristan’ın himayesi ve “geçici” yönetimine bırakılan Bosna-Hersek’in kaderi de tıpkı Kıbrıs’ınki gibi olmuş ve sonuçta ilhak ile neticelenen bir işgal daha yaşanmıştır. 4 74 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım 1. Ayestefanos Antlaşması’nı hükümsüz bırakan Berlin Antlaşması, özellikle hangi devletlerin istek ve girişimleriyle imzalanmıştır? a. İngiltere-Avusturya b. Rusya-Prusya c. Osmanlı-Avusturya d. İtalya-Fransa e. Belçika-Yunanistan 2. “Panislavizmin büyük başarısı” olarak nitelenen antlaşma hangisidir? a. Berlin b. Kırım c. Ayestefanos d. Küçük Kaynarca e. Bükreş 3. Rusya, Berlin Antlaşması ile Osmanlı Devleti’ne nereleri geri vermiştir? a. Erzurum b. Kars c. Ardahan d. Doğu Bayazıt-Eleşkirt Vadisi e. Batum 4. Berlin Antlaşması sayesinde, Ayestefanos Antlaşması’ndaki toprakları küçültülerek Ege Denizi’nden uzaklaştırılan yer aşağıdakilerden hangisidir? a. Romanya b. Bulgaristan c. Sırbistan d. Karadağ e. Yunanistan 5. Berlin Antlaşması’ndan sonra aşağıdaki gelişmelerden hangisi, İngiliz dış politikasının tamamen Osmanlı Devleti aleyhine dönmesine neden olmuştur? a. İngiltere’de Liberal Parti ve Gladstone’un iktidara gelmesi b. Almanya’nın güçlenmesi c. Osmanlı Devleti’nin Avusturya-Macaristan ile yakınlaşması d. Osmanlı Devleti’nin zayıf durumu e. Osmanlı Devleti’nin Rusya ile yakınlaşması 6. Berlin Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında çıkan sınır anlaşmazlığı hangi bölgeler üzerinde olmuştur? a. Mora b. Kıbrıs c. Oniki Ada d. Batı Trakya e. Teselya-Epir 7. Girit’te 1868 tarihli nizamnamenin uygulanmasını ve özerkliği kesin olarak sağlayan belge aşağıdakilerden hangisidir? a. Girit Nizamnamesi b. Ayestefanos c. Berlin d. Halepa Misakı e. Kırım 8. Berlin Antlaşması’nda öngörülen Ermeni ıslahatı konusunda ısrarcı olan devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. Rusya b. İngiltere c. Avusturya d. Almanya e. Fransa 9. Bosna-Hersek, aşağıdaki hangi gelişmeden sonra Avusturya-Macaristan tarafından işgal edilmiştir? a. Berlin Antlaşması’nın imzalanması b. Ayestefanos Antlaşması’nın imzalanması c. Islahat Fermanı’nın ilanı d. Balkan Savaşları’nın başlaması e. I. Dünya Savaşı’nın başlaması 10. Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi aşağıdakilerden hangisini öngörmektedir? a. Ermenilerin yaşadığı yerlerin bağımsız olmasını b. Ermenilerin yaşadığı yerlerin özerk olmasını c. Ermenilerin yaşadığı yerlerde ıslahat yapılmasını d. Ermenilerin Rus himayesi altına alınmasını e. Ermenilerin ayrı bir millet olarak kabul edilmesini 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Doğu Sorunu 75 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise “Berlin Kongresi ve Avrupa Diplomasisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Ayestefanos Antlaşması ve Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Berlin Antlaşması ve Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları’nın Mukayesesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaşması’nın Önemi ve Sonuçları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Yunan Sınırı Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Girit Sorunu ve Halepa Misakı/Sözleşmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “61. Madde: Berlin Antlaşması ve Ermeni Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İşgal Edilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “61. Madde: Berlin Antlaşması ve Ermeni Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Ayestefanos Antlaşması’yla ortaya çıkan büyük Bulgaristan’ın Ege Denizi’ne ulaşması ve ayrıca Doğu Anadolu’daki bazı önemli şehirlerin Rusya’ya bırakılmasıyla, bu devletin Osmanlı Devleti üzerinde büyük bir nüfuz elde etmesi, özellikle İngiltere ve Avusturya’nın menfaatlerine aykırıydı. Bu iki devlet, Rusya üzerinde baskı uygulayarak Ayestefanos Antlaşması’nın geçersiz kalmasını ve Berlin Antlaşması’nın imzalanmasını sağlamışlardır. Sıra Sizde 2 Ayestefanos Antlaşması’yla Büyük Bulgaristan’ın ortaya çıkmasıyla, Rusya’nın Ege ve Akdeniz’e ulaşması suretiyle Osmanlı Devleti’nin Balkan ve Doğu Anadolu toprakları üzerinde büyük bir nüfuza sahip olması, İngiltere’nin Akdeniz ve Uzakdoğu sömürgelerine giden yolu tehdit eder hâle gelmişti. Rus tehlikesine karşı Doğu Akdeniz’deki durumunu kuvvetlendirmek isteyen İngiltere, Kıbrıs’ı bir üs olarak kullanmak istediğinden buraya yerleşti. Sıra Sizde 3 Bulgaristan’ın; Bulgaristan Prensliği, Doğu Rumeli ve Makedonya olmak üzere üç kısma ayrılarak küçültülmesi ve Ege Denizi’nden uzaklaştırılması; Doğu Bayazıt ve Eleşkirt Vadisi’nin Osmanlı Devleti’ne geri verilmesi, Rusya’nın aleyhine değiştirilen maddeler arasında yer almaktadır. Sıra Sizde 4 Rus kuvvetleri İstanbul’a yaklaştıkları bir sırada Ermeni Patriği Nerses ve diğer yetkililer teşebbüse geçerek, Ermenilerin yaşadıkları Doğu Anadolu vilayetlerinin Rusya’ya ilhak edilmesini, bu olmazsa Ermenilere özerklik verilmesini, bu da olmazsa söz konusu bölgelerde ıslahat yapılmasını talep etmişlerdir. Ermeniler ayrıca, ıslahatın yapılmasına kadar Rus ordusunun bu bölgelerde kalmasını da istemişlerdi. 76 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Yararlanılan Kaynaklar Armaoğlu, Fahir, (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Ankara. Djurdjev, Branislav, (1992). “Bosna-Hersek”, DİA, cilt VI, İstanbul, s.297-305. Erim, Nihat, (1953). Devletler Arası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I, Ankara. Gencer, Ali İhsan, (1991). “Ayastefanos Antlaşması”, DİA, cilt IV, İstanbul, s.225. Gencer, Ali İhsan, (1992). “Berlin Antlaşması”, DİA, cilt V, İstanbul, s.516-517. Göktepe, Cihat, (2011). “II. Abdülhamid’in Kıbrıs Siyaseti ve Adanın İngiltere’ye Geçiş Süreci”, Devr-i Hamid, cilt I, Kayseri, s. 433-445. Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanlı Tarihi, cilt VIII, Ankara. Küçük, Cevdet, (1986). Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstanbul. Mahmud Celaleddin Paşa, (1983). Mir’at-ı Hakikat, haz. İsmet Miroğlu, İstanbul. Muahedat Mecmuası, (1298). İstanbul, cilt IV-V. Sertoğlu, Midhat, (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi, cilt VI, Ankara. Tukin, Cemal, (1999). Boğazlar Meselesi, İstanbul. Tukin, Cemal, (1996). “Girit”, DİA, cilt XIV, İstanbul, s. 85-93. Uçarol, Rifat, (1978). 1878 Kıbrıs Sorunu ve Osmanlıİngiliz Antlaşması, İstanbul. 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sanayileşen ülkeler arasındaki sömürgecilik yarışının Kuzey Afrika için doğurduğu sonuçları ifade edebilecek, Sudan Sorununun Osmanlı Devleti ve İngiltere açısından doğurduğu sonuçları açıklayabilecek, Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan İmparatorluğu tarafından işgal ve ilhak edilme sürecini değerlendirebilecek, Osmanlı Devleti’nin dış borç almasının doğurduğu sonuçları değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Tunus • Mısır • Sudan • İngiltere • Fransa • Kuzey Afrika • Bosna-Hersek • Duyûn-i Umûmiye İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) İşgaller ve Krizler • OSMANLI KUZEY AFRİKA’SINDA İŞGALLER • İNGİLTERE’NİN MISIR’I İŞGALİ • SUDAN SORUNU • AVUSTURYA İŞGALİ SONRASINDA BOSNA-HERSEK • DIŞ BORÇLAR VE DUYÛN-I UMÛMİYE OSMANLI TARİHİ (1876-1918) OSMANLI KUZEY AFRİKA’SINDA İŞGALLER Avrupalı Güçlerin Kuzey Afrika Rekabeti İngiltere Avrupa’da Viyana Kongresi ile sağladığı faydaların etkisiyle 1815 yılından sonra denizcilik, ticaret ve sömürgecilik alanlarında dünyada üstünlüğü elde etmeye başlamıştı. İngilizlerin gelişmiş bir ticaret ağı kurduğu Akdeniz’de, üç önemli stratejik nokta bulunmaktaydı: Cebelitarık, Malta ve İyon Adaları. Bu stratejik noktalar sırasıyla Batı Akdeniz, Orta Akdeniz ve Doğu Akdeniz’de İngilizlerin güçlü donanması için bir üs görevi yaptığı gibi Akdeniz ve çevresinde gittikçe artan üstünlüğünü garantiye almasına yardımcı oluyordu. Kadîm rakibi Fransa’nın bölgedeki ihtiraslı hareketleri İngiliz donanmasını alarma geçirmişti. Bu yüzden Fransızların 1830’daki Cezayir seferine -güç kullanma dışındaki mümkün olan bütün araçlarla- şiddetli bir şekilde muhalefet ettiler. İngilizler eğer Fransızların bu girişiminin başarılı olabileceğine şans vermiş olsaydı, askeri güç kullanmaktan da çekinmezdi. Fransızların Cezayir’de kalacağı ortaya çıkınca, İngilizler -istemeyerek de olsa- en iyi politikanın bunu kabul etmek olduğuna karar verdiler. Fakat bu politika, Fransa’nın kendi başına istediği yerde sömürgeler kurması anlamına gelmiyordu. Artık sömürgeler oluşturmak Avrupa devletlerinin kendi aralarındaki güç dengelerine bağlıydı. İlerleyen yıllarda, özellikle 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasından kısa bir süre sonra Avustralya ve Uzakdoğu ile olan Avrupa ticaretinin Ümit Burnu’ndan Akdeniz’e çevrilmesiyle İngilizlerin gözünde Akdeniz ve özellikle Boğazların önemi daha da arttı. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Birleşik İtalya’nın kurulmasıyla birinci sınıf bir Akdeniz gücü vücuda gelmişti. Bu güç kendine çok yakın olan Afrika kıyılarına açgözlü bakışlarını çevirmeden önce, tam anlamıyla sağlam temeller üzerine oturmamıştı. İlk hedef hatırı sayılır bir İtalyan kolonisi barındıran ve coğrafi olarak yakın olan Tunus idi. Roma’nın yeniden Kartaca’yı yönetmesi rüyası, milliyetçi hedeflere sahip olanları harekete geçirdi. Bu yoldaki ana engel Fransa’nın çıkarlarıydı. Kardeş Latin uluslara daima sempatiyle bakan III. Napolyon, Cezayir ile yetinip İtalyanların Tunus’a, İspanyolların ise Fas’a sahip olmaları için ikna olabilirdi. Ancak III. Cumhuriyet’in devlet adamları o kadar da duygusal değildiler. Onlar Tunus’u işgal edip Cezayir’e katmak ve Kuzey Afrika’nın bütününe sahip olmak istiyorlardı. Bu yüzden iki ulus arasındaki rekabet kaçınılmazdı. İşgaller ve Krizler Otto Von Bismarck: 1815 yılında Prusya’da doğan Otto Von Bismarck’ın babası, Prusya ordusunda subaylık yapmış bir junker, annesi ise yüksek bir memurun kızıydı. Bismarck okul çağına geldiğinde annesiyle birlikte Berlin’e taşındı ve Göttingen ve Berlin üniversitelerinde pek de başarılı olamaması sebebiyle Prusya ordusuna girerek Aachen’da adlî kâtipliğe atandı. Ancak otoriteyle ilgili problemleri olan Bismarck, üstleri tarafından azarlanmasına içerleyerek bir sene sonra ordudan ayrıldı ve gitgide batmakta olan aile yatırımının iplerini eline aldı. 1847’de yarı temsili bir organ olan Birleşik Meclis’e girerek mutlakiyetçi ve reaksiyoner kesimin temsilciliğini üstlenerek yüksek bir itibar kazandı. 1848’de yaşanan devrimin askeri önlemlerle bastırılması gerektiğini savunduğu için aynı yıl açılan Frankfurt Ulusal Meclisi’ne ve ilk Prusya Parlamentosu’na alınmadı. Ordunun Berlin’i işgalinden sonra çeşitli devlet kademelerinde görevler aldı ve de 1862’de Prens Wilhelm’in onayıyla başbakanlık görevine getirildi. 1890’a değin görevde kalan iç ve dış politikada devletin dizginlerini elinde tutan Bismarck, 1896 yılında Hamburg yakınlarında öldü. 80 Osmanlı Tarihi (1876-1918) İtalya’nın Kuzey Afrika ve Mısır üzerinde ticari çıkarları ve Akdeniz’de sömürgecilik emelleri sürerken, Bismarck önderliğinde birliğini sağlayan Almanya’nın o sıralarda izlediği politika, genel olarak Fransa’nın izole edilmesine yönelikti. Bu politik tavırdaki amaç, Avrupa’da nüfuzunu arttırırken herhangi bir Avrupalı gücün kendisi aleyhinde davranmasını önlemekti. 1881 yılına kadar Bismarck, Mısır sorununu uzaktan izleyen bir siyaset güdüyordu. Kendi başına Mısır’a müdahale imkânı olmayan Almanya, eğer herhangi bir güçle ittifak kurarak soruna müdahale ederse, diğer güçlerin kendisini Avrupa’da sıkıştıracağı öngörüsünde bulunuyordu. Bu yüzden Bismarck 1876 ve 1878 yıllarında İngiltere’ye, Mısır’ı niçin işgal etmediklerini sorarak, eğer böyle bir durum gerçekleşirse de ülkesinin karşı çıkmayacağı garantisini sözlü olarak verdi. İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmesinden Almanya’nın beklentisi, Fransız-İngiliz düşmanlığını kızıştırıp artırmak ve bunun sıcak bir çatışmaya dönüşmesini sağlamaktı. Böylece, batıdaki düşmanı Fransa’nın dikkatlerini ve gücünü başka bir alana kaydırmayı başaracaktı. 1882 yılına kadar İngiltere’yi Mısır’ı işgal etmesi konusunda ikna edemeyen Almanya, işgal sonrasında da onları Fransız-Rus işbirliğine karşı sürekli uyararak Londra hükümetlerinin güvenini kazanmaya çalıştı. Almanya şansölyesi Bismarck’ın Kuzey Afrika ve Mısır’a yönelik politik tutumu nedir? Tunus’un Fransa Tarafından İşgali 1881 yılında Tunus’un Fransa tarafından işgal edilmesi, Avrupa güç dengesinin yansımalarından biri olarak değerlendirilebilir. Öyle ki, 1881 yılında Alman Başbakanı Bismarck, birincisi 1872 yılında kurulan ancak 1875 yılında dağılan “Üç İmparator Ligi”ni yeniden kurdu. Avusturya-Macaristan, Rusya ve Almanya arasında kurulan ikinci “Üç İmparator Ligi” en azından İngiltere’ye karşı olumsuz amaçlar taşıyordu. Bu anlaşmaya göre, Osmanlı Devleti 1878 Berlin Antlaşması’na dayanarak, Boğazlardan Üç İmparator Ligi aleyhine geçiş imkânı sağlarsa, müttefikler ortak hareket edeceklerdi. Daha açık bir ifadeyle İngiltere’nin Boğazlardan geçip Karadeniz’den kendisine saldırması korkusunu taşıyan Rusya, bu anlaşmayla böyle bir olasılığı önlemiş oluyordu. Ayrıca söz konusu ittifak, Balkanlardaki Osmanlı toprakları üzerinde şimdiye kadar çatışan iki gücün, Avusturya- Macaristan ve Rusya’nın ortak hareket etmesini sağlayan bir zemin meydana getirdi. Bu ittifak sayesinde çok büyük stratejik çıkarlar sağlayan Rusya, İngiltere’yi üç önemli alanda; Balkanlar, Akdeniz ve Orta Asya’da sıkıştırmıştı. Üç İmparator Ligi politikaları çerçevesinde Almanya, Osmanlı Devleti’nin dağılmasını ve büyük devletler arasında dengeli bir paylaşıma tabi tutulmasını istiyordu. Bismarck’a göre, Osmanlı Devleti’nin büyük devletler arasında paylaşılması, hem Avrupa’da kurulan dengeleri koruyacak, hem de Avrupa barışına katkıda bulunacaktı. Bu paylaşımda, Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i yani Batı Balkanları, Rusya Boğazlar’ı, İngiltere de Fransa ile anlaştıktan sonra Mısır’ı alabilirdi. Bismarck’ın belirlediği bu Alman politikası, Üç İmparator Ligi’nin dağıldığı 1886-87 yıllarına kadar sürmüş ve ana hedefi olan Fransa’nın yalnız bırakılmasını temine yönelik olmuştur. 1881 yılında meydana gelen ikinci önemli olay, Tunus’un Fransa tarafından işgal edilmesidir. Uzun zamandır İtalya’nın da göz diktiği Tunus’un Fransa tarafından işgal edilmesine Bismarck, bu ülkenin Avrupa dışındaki sorunlarla meşgul olmasını sağlamak maksadıyla, diplomatik destek ve cesaret verdi. Bu durum, Tunuslu Hayrettin Paşa gibi Osmanlı devlet adamlarının da dikkatinden kaçmamıştı. 1 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 81 Hem değerli bir düşünür hem de bir devlet adamı olarak Tunuslu Hayrettin Paşa, Avrupa’nın teknik ilerlemeleri ve siyasi tehditlerine karşı, Müslüman toplulukların savunmasını sağlayacak tek güç olarak Osmanlı Devleti’ni görüyordu. Tunus gibi yerler ancak Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü korunur ve güçlenirse sömürgeci saldırılar bertaraf edilir diye düşünüyordu. Ancak Hayrettin Paşa’nın gayretleri ve Osmanlı’nın aldığı tedbirler yeterli olmadı. Tunus, tıpkı Cezayir gibi Garp ocakları sistemi ile Osmanlı Devleti’nin salyaneli eyaleti idi. Zamanla eyaletin idaresi dayıların ve beylerin eline geçti. 1864 yılında beylik makamında Mehmed Sadık Paşa bulunmaktaydı. Fransızlar ile frenlenemeyecek ilişkiler geliştirdi ve Fransız nüfuzu Tunus’ta etkin olmaya başladı. 1870 yılından sonra Tunuslu Hayrettin Paşa, Fransızların Tunus üzerindeki etkisini kaldırmak için burasını 1871 fermanıyla doğrudan doğruya Osmanlı Devleti’ne bağlı hale getirdi. Bu fermanın hükümleri aynı zamanda Tunus’un idaresini Mehmed Sadık Paşa’nın evladına veriyordu. Ancak, Sadık Paşa tam anlamıyla fermana uygun davranmadı ve Fransızların Tunus’taki etkisinin devamına izin verdi. Fransa aynı tarihlerde, 1870’deki Alman yenilgisinin yaralarını sarmaya çalışıyordu. Kuzey Afrika’da yeni bir sömürge elde etmek, az da olsa Fransızların ulusal acısını hafifletip, incinen gururunu tatmin edebilirdi. Bu bağlamda Fransız diplomatlar, 1878’deki Berlin Kongresi’nde, İngiltere ve Almanya’nın Tunus’taki hâkimiyetine karşı çıkmayacaklarına dair işaretleri aldı. İngiltere’nin yarım yüzyıl önceki tutumuyla taban tabana zıt bu hareketi, Fransa’nın Kıbrıs konusunda problem çıkarmasını engellemek ve dar Sicilya boğazının iki tarafının birden İtalyanlar tarafından tutulduğunu görmeyi istememekten dolayı olabilirdi. Alman cephesinde Bismarck ise, Tunus’u İtalya’nın veya Fransa’nın almasını çok da umursamıyordu. Her iki durumda da iki tarafın arasının soğuması onun işine geliyordu. Bu şartlar altında İtalyanların Tunus’a ilişkin yaygaracı faaliyetleri tam bir fiyaskoydu. Fransızların en çok korktukları İtalyanların kendilerinden önce davranmasıydı. Fransızlar, 1881 yılı nisan ayında bazı Tunus kabilelerinin Cezayir sınırını ihlal etmeleri gibi sudan bahaneler ileri sürerek Osmanlı Devletine bir nota vererek, işgal niyetlerini ortaya koydu. 24 Nisan’da ise Fransız askerleri Tunus’ta işgali başlattı. Tunus Beyi’nin Kasr-ı Said veya Bardo adı verilen sarayında imzalanan ve bu isimle bilinen anlaşmaya göre Fransa, Tunus’ta istediği askeri bölgeleri işgal edecek, Tunus Beyi makamında kalacak, Tunus’un Fransa ve diğer devletlerle mevcut anlaşmaları aynen devam edecekti. Beylik, Fransa’dan izin almadan yeni dış anlaşma imzalamayacak, Fransa’nın yabancı devletlerdeki temsilcileri Tunus tebaasının da haklarını koruyacak, Tunus’un borçlarını ödemesi için mali reform yapılacak, tüm kabileler itaat altına alınıp askeri vergi vermeleri sağlanacak, Tunus’a silah ithali yasaklanacak ve Tunus’taki Fransa elçisi bu anlaşmanın uygulanmasını kontrol edecekti. Bu anlaşma ile, Tunus’un işgali resmiyet kazandı. Sadık Paşa’nın kardeşi Ali Bey’in önderliğinde bir kısım Tunuslular bu anlaşmayı kabul etmeyerek karşı koydular. Başkaldırı hareketi birkaç hafta içinde Fransa tarafından bastırıldı. Ardından bütün Beyliği işgal ettiler. Fransızlar Tunus’u imtiyazlı bir eyalet gibi resmi yıllıklarında göstermeye başladılar. Osmanlı Devleti ise, 1856 Paris antlaşmasıyla kendisi için de geçerli ve kabul edilmiş devletler hukukuna tamamen aykırı olan bu işgali asla onaylamadı. Tunus’u Osmanlı Devleti’nin bir eyaleti ve Tunusluları Osmanlı tebaası saymaya devam etti. Tunus’un işgali bir başka rekabeti gün yüzüne çıkardı. Tunus’un Fransa’ya kaptırılması İtalya’nın Avrupa güç dengesinde önemini kaybettirdi. En azından İtalyanların algılaması bu şekilde oldu. Ama her halükarda İtalya’nın bir emperyalist 82 Osmanlı Tarihi (1876-1918) hedefini Fransa’ya kaptırması onurunu zedeledi. Bunu telafi etmek için de İtalya yeni arayışlara girişti. Önce, Avusturya-Macaristan ve Almanya ikili ittifakına girmek için teşebbüste bulundu. Tunus’un Fransa tarafından işgalini içine sindiremediğinden, bu sorunu uluslararası diplomatik alanda canlı tutmaya gayret etti. İtalya, Fransa’nın Akdeniz’de daha başka hedeflere yönelmesini engelleme politikası izleyerek, İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmesini kendi çıkarlarına uygun görüyordu. Tunus’un işgali karşısında Avrupalı güçler nasıl tepki verdi? İNGİLTERE’NİN MISIR’I İŞGALİ (11 TEMMUZ 1882) İşgal Süreci ve Tahliye için Diplomasi Faaliyetleri İnsanlık tarihinin en eski medeniyetlerinden birine ev sahipliği yapan Mısır, jeo-stratejik değer açısından her devirde önemini koruyan bir konumda olmuştur. Şüphesiz ki, XIX. yüzyılın sonunda sömürgecilik yarışına girişen Avrupalı güçler açısından bu ülkenin stratejik ve ekonomik değeri daha da artmıştır. En büyük emperyal güç olma iddiasındaki İngiltere açısından Mısır; Yakındoğu, Akdeniz ve Kızıldeniz yoluyla Hint Okyanusu’na açılan “hayat yolu” üzerinde, kilit bir mevkidedir. 1878 Berlin Kongresi’nden sonra, açık bir şekilde Yakındoğu politikalarında değişiklik yapan İngiltere, Akdeniz’de tam anlamıyla kontrolü ele geçirme hedefine kilitlenerek 1882 yılında Mısır’ı işgal etti. Buna karşılık Osmanlı Devleti, önemli eyaletlerinden biri olan Mısır’ın işgal edilmesi sürecinde, çok dikkatli bir politika izleyerek egemenlik haklarını korumaya çalıştı. Bu sırada, Balkanlardaki hassas durumu dikkate alan II. Abdülhamid, sorunu askeri müdahaleyle çözme alternatifi üzerinde durmaktan kaçındı. Osmanlı Devleti’nin dış politikasını elinde tutan II. Abdülhamid’in öncelik verdiği alan, Avrupa’nın yayılmacı tavırları karşısında Osmanlı Devleti’nin siyasal bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumaktı. Bu dönemde, Osmanlı Devleti tarafından belirlenen siyasetin hedefi, bir iç mesele olarak gördükleri Mısır sorununu yabancıların doğrudan askeri müdahalesine meydan vermeden ama onlarla diplomatik zeminde uzlaşarak çözmekti. Çözüm arayışındaki temel hedef, Arap Yarımadası, Kızıldeniz, Doğu ve Kuzey Afrika’daki egemenliği açısından vazgeçilmez önemi olan bu coğrafyadaki hükümranlık haklarını garanti altına almaktı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı tecrübesinin Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid’in zihninde bıraktığı izler, devletin tüm sınırları dahilinde ama özellikle Balkanlar’da daha dikkatli siyaset izlemeyi ve askeri kuvveti başka hedeflere yönlendirmeyi engelliyordu. Bu bakımdan, Mısır’daki toplumsal tepkiler sebebiyle zayıflayan Hidiv Tevfik Paşa (1879-1892) idaresini güçlendirmek üzere, politik ve diplomatik tedbirleri devreye koymak ön plandaydı. Dolayısıyla, II. Abdülhamid, Mısır’a askeri müdahale alternatifinin kesinlikle gündeme getirilmemesini, değişmez bir madde olarak politikasına eklemişti. Bu bağlamda, Osmanlı siyasetinin yapısal özelliklerinden dolayı, Mısır’daki milliyetçi güçlere yani Urabî ve arkadaşlarının önderlik ettiği Vatanî/Vatancılar adıyla bilinen harekete karşı askeri müdahalede bulunulmaktan sakınılmaktaydı. Dış politikayı yönlendiren Padişah, diplomatik çözüm arayışları esnasında Mısır’a Osmanlı askerinin gönderilmesi şıkkının kesinlikle gündeme getirilmemesini emretti. Bu politikanın neden olacağı zararların her yönüyle ortaya konulduğuna inanan Padişah, Osmanlı askeri ile Arapların karşılaşmasının vahim sonuçlar doğuracağını ileri sürüyordu. Dolayısıyla, hedefler ve bunların uygulanması için kullanılabilecek politika araçları arasında bir uçurum söz konusuydu. Osmanlı Devleti’nin mevcut imkanları ve uluslararası 2 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 83 konjonktür dikkate alındığında, belirlenen temel hedefe ulaşmanın yani yabancı müdahalesini önlemenin, gerçekleştirilecek bir hedefin benimsenmesinden ziyade büyük bir iyimserliğin eseri olduğu söylenebilir. Aslında Süveyş Kanalı’nın açılması akabinde Mısır üzerinde başlayan rekabet, 1878 yılına gelindiğinde hayli ilerlemişti. Bu süre içinde özellikle Hıdiv İsmail Paşa’nın yanlış politikaları ve israfı, Mısır maliyesini bir hayli borç yükünün altına soktu. Artık İngiltere ve Fransa başta olmak üzere alacaklı devletler her türlü idareye karışmakta hatta nazırları azlettirip, tayin ettirmekteydiler. Bu soruna, 1879 yılında Hıdivliğe gelen Tevfik Paşa da bir çözüm üretemediği gibi problemleri daha da arttırdı. Halk arasında hoşnutsuzluklar meydana geldi. Kendisi de bir asker olan Urabî Paşa’nın yönetime karşı başlattığı isyan, bir kısım asker ve halk tarafından büyük destek gördü. Hedef, yönetim ve yönetime müdahale eden yabancılar idi. 11 Haziran 1882 tarihinde meydana gelen Maltız Olayı’nın doğurduğu kaotik ortam da İngiliz işgaline önemli bir gerekçe sunmuştur. Maltız Olayı şöyle gelişmiştir: Mısır’daki gerilimin artması nedeniyle, bölgede yaşayan Avrupalılar dışarıdan silah tedarik etmekteydi. Zira, yerli halk ile aralarında ciddi bir gerginlik ortamı oluşmaya başlamıştı. Bilhassa İskenderiye Kalesi’nin önünde demirli İngiliz ve Fransız savaş gemileri, yerli halkın işgal konusundaki korkularını perçinlemekteydi. 11 Haziran günü Maltızlı bir tüccar ile yerli halktan bir hamal arasında yaşanan ücret kavgası, tüccarın yerli hamalı bıçaklayarak öldürmesiyle müthiş bir arbede başlattı ve uzun süreden beri yaşananları sindiremeyen yerli halk galeyana gelerek yabancıların dükkanlarını yağmalamaya başladı. Bunun yanı sıra sokaktaki çatışma devam etmekteydi. İngiliz ve İtalyan konsoloslar ile beraber yaklaşık 50 yabancı ve 150 yerli hayatını kaybetmiş; yüzlerce kişi de yaralanmıştı. Olay sonrasında İngiltere’nin kendi vatandaşlarının hukukunu korumak iddiasıyla Mısır’ı işgali meşruiyet kazandı ve Avrupalılar, çıkan çatışmanın arkasından siyaset yapmaya başladılar. Bu nedenledir ki, Maltız Olayı’nın Mısır’ın geleceği konusundaki etkileri büyük olmuştur. Maltız Olayı’nı İngilizlerin bardağı taşıran son damla gibi yorumlayıp, ülkenin işgali için en önemli gerekçelerden biri olarak öne sürebilecekleri açıkça ortada iken; Mısır’daki Osmanlı temsilcileri, Hıdiv ve Vatancılar hareketi tarafından muhtemel tehditlerin tespiti zamanında yapılamamıştır. Kısacası işgal öncesi sürecin en önemli gelişmelerinden biri olan bu olaydan önce ve sonra, her türlü provokasyon hesaba katılarak olayları kontrol altına alabilecek isabetli bir politika tespit edilip uygulamaya konulamamıştır. Elbette bir takım önlemler alınmaya çalışılmıştır ama işgali engelleyebilecek başarılı ve sonuç alıcı bir politika gerçekleştirilememiştir. Oysa, meydana gelen olayları kışkırtan önemli etkenlerden bir başkası da, İngiltere ve Fransa’nın savaş gemilerini İskenderiye açıklarında tutmalarıydı. 2 Mayıs 1882’den itibaren 3 Fransız ve 3 İngiliz savaş gemisi, İskenderiye’deki Mısır tabyalarını bombalamak için hazır bekliyorlardı. 11 Temmuz 1882’de İskenderiye bombalandı. Nihayet uzun bir psikolojik baskıdan sonra İngiltere, 20 Ağustos 1882’de önce Port Said’e asker çıkardı, 15 Eylül 1882’de de Kahire’ye girerek Mısır’ı fiilen işgal etti. 84 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı Devleti’nin Mısır sorununu çözme konusunda karşılaştığı dış kaynaklı zorlukları da gözden kaçırmamak gerekir. Osmanlı Devleti’nin karşılaştığı engellerden en önemlisi hatta hepsini kapsayıcı nitelikte olanı, büyük devletlerden bağımsız bir politika izleyememesidir. Mısır’ın işgalinden önce ortaya çıkan askerlerin önderlik ettiği protesto hareketleri, daha çok Mısır maliyesi üzerinde kurulan İngiliz-Fransız kontrolüne karşıydı. Osmanlı Devleti’nin bu protesto hareketlerini ikna yöntemiyle bastırabilme amacıyla gönderdiği askeri heyetlere, İngiltere ve Fransa karşı çıkmıştı. Bu devletler, hem Osmanlı Devleti’ne Mısır’da egemenliğin sahibi olarak olayları kontrol etmesi konusunda asker göndermesi için baskı yapıyorlardı, hem de Osmanlı Devleti’nin çözüm için gösterdiği gayretlere karşı çıkıyorlardı. Mısır üzerinde sömürgeci emeller besleyen İngilizler, Mısır’daki olayların Osmanlı Devleti tarafından kontrol altına alınmasını kendi çıkarları açısından istemiyorlardı. Ali Nizami Paşa ve Derviş Paşa heyetlerine karşı çıkmaları, bu politikalarının bir tezahürüdür. Ayrıca, Mısır’ın iç dinamiklerinden çıkacak kuvvetli bir yönetimin kurulmasını da çıkarları açısından tehlikeli görüyorlardı. Öte yandan, Urabî Paşa’yı kontrol altına almak için Osmanlı Devleti tarafından izlenen siyasette, Abdülhamid’in bazı çekinceleri ortaya çıkmıştır. Bu çekincenin arkasında, İngiltere’nin bir oyununa gelmemek ve Mısır halkı ile Türkler arasında bir çatışmaya yol açmamak gibi düşünceler bulunmaktaydı. Çünkü Padişah, Urabî Paşa’nın isyancı ilan edilmesi için İngilizlerin baskı yapmasına rağmen, bundan uzun süre kaçındı. Ancak sonunda yayınladığı fermanda Urabî Paşa isyancı olarak nitelendirildi. Fakat burada önemli bir inceliğe dikkat edildi. Padişah, Urabî Paşa’yı halife sıfatıyla isyancı ilan etmiyordu. Urabî, Hıdiv’e karşı geldiği için görevlerini yapmayan bir memur olarak suçlanıyordu. Kısacası, Urabî’nin emperyalist kuvvetlere karşı kendi bağımsızlığını koruma mücadelesi vermesi, Osmanlı Devleti’nin egemenlik haklarını da ihlal etmekle birlikte, aslında Halifelik şemsiyesi altında kalması kaydıyla örtülü bir şekilde desteklenmiştir. Bu olay, II. Abdülhamid’in Avrupalı güçlerin yayılmacı politikalarına karşı bir koz olarak benimsediği İslam birliği siyasetinin iç politika alanını kısıtladığına bir örnektir. Ancak Padişah, bulunduğu pozisyonu iyi değerlendirip genel politikasıyla fazla çelişkiye düşmeden, İngilizlerin taleplerini ustalıkla geri çevirip, Mısırlıların işgale tepkilerini meşruiyet zemininde tutma imkanı tanımıştır. Resim 4.1 İngilizler’in İskenderiye’yi bombalamasından sonraki hali (11 Temmuz 1882) Kaynak: http:// en.wikipedia.org/ wiki/File:Alexandria_after_bombardment.jpg Ali Nizami ve Derviş Paşaların Misyonu: Mısır’da ortaya çıkan ve bir taraftan Hıdiv yönetimini diğer taraftan da İngiliz menfaatlerini tehdit eden Urabî Paşa’nın isyan ve talepleri üzerine Padişah, Ekim 1881’de Ali Nizami Paşa ve 7 Haziran 1882’de de Derviş Paşa heyetlerini Mısır’a göndermiştir. İngiliz işgal tehlikesini bertaraf etmek için Urabî Paşa ve taraftarlarını teskin etmekle görevli Ali Nizami Paşa heyeti, dış baskılar nedeniyle Mısır’da yaklaşık iki hafta kalabildi. Aynı görevi ifa etmek için gönderilen ikinci heyetin başkanı Derviş Paşa ise, üç aydan fazla bir süre Mısır’da kalmasına rağmen başarılı neticeler alamadı. 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 85 Mısır tarihi konusunda şu kitabı okuyunuz: Marsot Afaf Lutfi al-Sayyid, (2010). Mısır Tarihi: Arapların Fethinden Bugüne, (Çeviren: Gül Çağalı Güven), İstanbul. İşgalden sonra izlenen politikalarda Osmanlı Devleti’nin temel amacı, Mısır’ı İngiliz işgalinden kurtarmaktı. Bunun için, Osmanlı devlet adamları çok yerinde bir strateji belirleyerek İngiliz askerinin Mısır’ı tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesini, tüm diplomatik görüşmelerde ısrarla talep ettiler. İngiltere ise işgallerini belli bir süre ile kısıtlamak yerine Mısır’daki varlıklarına meşruiyet sağlamaya çalıştı. Bu yüzden Osmanlı Devleti ile konuyu müzakere etmekten kaçınmayıp, karşı taraflara umut verirken gerçek amaçlarını gizlemeye çalıştılar. II. Abdülhamid, İngiltere’ye karşı bir başka gücün desteğini alarak İngilizlerin Mısır’ı tahliye etmesini sağlamaya çalıştı. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti, 1798 yılında Fransa Mısır’ı işgal edince, Rusya ve İngiltere’nin yardımıyla, Fransız askerlerini Mısır’dan çıkarmayı başarmıştı. Osmanlı devlet adamları bu tecrübeden yola çıkarak, aynı politikayı bir kez daha denemeye çalıştı. Ancak, Fransa çok net taahhütler vermesine rağmen, sözlerini yerine getirmekten kaçındı. Sorunun seyri dikkate alındığında, II. Abdülhamid’in Almanya Başbakanı Bismarck’tan diplomatik destek alma çalışmaları da genellikle başarısız kaldı. Zaman zaman bu ülkeden sağlanan destekler de beklenen ölçülerde gerçekleşmedi. Çeşitli şekillerde Rusya, Fransa ve Almanya’nın desteği aranmakla birlikte, bu devletlerin yaklaşımı belirsiz olduğundan, sorunun çözümü için doğrudan İngiltere ile görüşmek de alternatifler arasına alındı. Bunun için, II. Abdülhamid’in en büyük arzusu, Avrupa dengesinde meydana gelecek gelişmelerin kendi lehine bir pozisyon yaratması idi. II. Abdülhamid bu bakımdan aceleci davranmayıp bir fırsat beklemeye başladı. Nitekim, İngiltere ile Rusya arasındaki Afganistan gerginliğinin doğurduğu ortam, bu amaca yardım edecek bir fırsattı. Bundan faydalanmak isteyen Sultan, tahliye konusunda görüşmelerde bulunması için Hasan Fehmi Paşa’yı 19 Ocak 1885 tarihinde, Londra’ya gönderdi. Böylelikle, askeri gücü ve müdahale kabiliyetini göz önüne alan Sultan, bir yandan Mısır’daki egemenlik haklarını korumaya çalışırken, bir yandan da İngiltere’nin çıkarına olacak bir tuzağa düşmemeye çalışmıştır. Osmanlı Devleti Mısır sorunu esnasında, “verkurtul” politikası izlemeyi, asla bir çözüm alternatifi olarak aklından geçirmemiştir. İngiltere’nin Mısır’ı tahliye etmesi üzerine bina ettiği politikalarından vazgeçmeyip, tüm gücünü sorunu bu yönde çözmek için sarf etmiştir. Büyük beklentilerle Londra’ya gönderilen Hasan Fehmi Paşa, 28 Nisan 1885 tarihinde geri çağrıldı. Böylece Paşa, çok önem verilerek görevlendirildiği Londra’daki diplomatik görüşmelerden bir sonuç alamadan geri döndü. Hasan Fehmi Paşa, Babıâli’de ve Meclis-i Vükela’da görev almış, uluslararası hukuka ait Resim 4.2 Vatanîlerin lideri Ahmed Urabî Paşa (1841-1911) Kaynak: http:// en.wikipedia.org/ wiki/File:Ahmed_ Orabi_1882.png 86 Osmanlı Tarihi (1876-1918) bir kitabı olan bilgili bir devlet adamıydı. Fakat diplomasi tecrübesi yoktu. Dolayısıyla ortaya çıkan sonuçta, bu tecrübe yetersizliğinin payı da önemli rol oynamıştır. Elbette, bu görüşmelerin kısmen de olsa faydası olmuştur. En azından bu görüşmeler sırasında İngiltere, Mısır üzerinde Osmanlı Devleti’nin egemenlik haklarını bir kez daha kabul ettiğini açıklamak zorunda kaldı. Ama bu arada, Kızıldeniz’de emperyalist yarışa girişen İtalya’nın Musavva’yı 4 Şubat 1885 tarihinde işgal etmesine gizlice destek verdi. Emperyalist güçler arasındaki bu uzlaşmadan rahatsız olan Osmanlı Devleti, bu vahim olayı protesto etmekten başka bir çıkar yol da bulamadı. Osmanlı Devleti’nin karşısına çıkan ikinci konjonktürel fırsat, Haziran 1885’te altı aylık bir aradan sonra tekrar başbakan olan Lord Salisbury’nin dış politikada İngiltere’nin yalnız kalmasını önleyecek bir siyaset belirlemesiyle ortaya çıktı. 1882 yılından beri, İngiltere’ye karşı Osmanlı Devleti’nin de katkısıyla harekete geçen Fransa ve Rusya, Mısır’ın tahliye edilmesi konusunda bu ülkeyi sıkıştırıyorlardı. Bu baskıları, İtalya ve Almanya’nın desteğini alarak dengelemeye çalışan İngiltere, Almanya’nın işgal karşısındaki tavrında 1885 yılından itibaren değişiklik göstermesi üzerine ciddi endişeler duymaya başladı. İngiltere’nin uluslararası alanda yalnız kalmasına yol açan işgalin meşruiyeti sorunu, Londra hükümetini bir kez daha Osmanlı Devleti ile görüşme masasına oturmaya zorladı. İngiliz temsilcisi Drummond Wolff ’un İstanbul görüşmeleri sırasında, Osmanlı görüşmecilerinin ortaya çıkan anlaşma metinleri için gösterdikleri titizlikler, dikkati çeken bir durumdur. Sultan, İngilizlerin Hasan Fehmi Paşa’yı Londra’da beklettikleri gibi, Wolff ’u İstanbul’da bir hafta beklettikten sonra 29 Ağustos 1885 tarihinde, ilk kez kabul etti. Uluslararası yükümlülük ve değer taşıyan anlaşma metinlerini etraflıca inceleyen Osmanlı devlet adamları, ileride devlet aleyhine yorumlamaya sebep olacak ifadeler üzerinde dikkatle durarak, kendi alternatif teklifleri üzerinde ısrarlı bir politika izlediler. Elbette bu kaygı, II. Abdülhamid’in dış politikada öncelik verdiği konulardan kaynaklanıyordu. Hatta bu yüzden görüşmeler, gereğinden fazla uzun sürmüştür. Ancak gösterilen bu dikkatli çalışmalara rağmen, Wolff ’un birinci İstanbul temaslarından sonra, diğer devletleri dışarıda bırakarak sorunu bir “Osmanlıİngiliz Sorunu” olarak kabul ettirmekte başarı sağlayıp İngiltere’nin çıkarlarını gerçekleştirdiğini görmekteyiz. 24 Ekim 1885 Antlaşması’ndan kazançlı çıkan taraf, İngiltere olmuştur. Antlaşmayı imzalamakla İngiltere’nin Mısır’daki varlığını resmen tanıyan Padişahın Mısır üzerindeki egemenlik hakları önemli bir darbe aldı. Özellikle, Osmanlı Devleti ile birlikte İngiltere tarafından da Mısır’a bir yüksek komiser tayin edilmesi, İngiltere’nin Mısır’ı işgalini meşrulaştıran önemli bir madde idi. Bu antlaşma çerçevesinde görevlendirilen Mısır Yüksek Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın Kahire’deki görevi sırasında, işgal idaresine karşı ciddi eleştirileri ve gayretli çalışmaları da, Wolff ’un görüşmelerdeki inatçı ve uzlaşmaz tutumunu engelleyememiştir. Bu doğrultudaki tavırlarını sürdüren Wolff ’un 1887 yılında İstanbul’da ikinci kez yaptığı görüşmelerden de bir sonuç çıkmamasını sağlaması sürpriz değildir. II. Abdülhamid, Rusya ve Fransa’nın tehditleri ile İngiltere’nin baskıları arasında, zor bir karar vererek ingiliz işgalini muğlak ifadelerle sınırlayan 22 Mayıs 1887 Antlaşma metnini imzalamamıştır. Gazi Ahmet Muhtar Paşa hakkında şu kitabı okuyunuz: Uçarol, Rifat, (1989). Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İstanbul. 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 87 Mısır Meselesi 1904’ten sonra yeni bir boyut kazandı. Zira, uluslararası alanda İngilizlere karşı Mısırlı vatanperverlere en fazla destek veren Fransa adeta saf değiştirdi. Bunun neticesinde, İngilizlere karşı Mısırlı vatanperverler tarafından sürdürülen bağımsızlık mücadelesinde kısa bir zaman için bir bocalama yaşandı. Ünlü bir hatip ve gazeteci olan Mustafa Kâmil, tamamen Mısır halkına yönelerek mücadelesinden vazgeçmemişdi. Mısırlıların umut bağladığı bir lider olarak yeni çıkış yolları aramaktan geri durmadı. Osmanlı Devleti, Mısır sorununa ilişkin olarak askeri destek de dahil olmak üzere, her desteği vereceğini vaat eden Fransa’ya güvenmekten başka bir alternatife sahip olmadığından, 1887’de üzerinde uzlaşılan antlaşma metnini imzalamamıştı. Zaten Rusya’nın da Fransa ile birlikte hareket ederek antlaşma metnine itiraz etmesi, II. Abdülhamid’e imzalamayı reddetmekten başka bir seçenek bırakmamıştı. Ancak ilerleyen yıllarda, Fransa’ya duyulan güvenin sorunlu olduğu görülmüştür. II. Abdülhamid’in politikaları ve Mısır’da ciddi mesafeler alan Mustafa Kâmil hareketi neticesinde İngilizler, Mısır’daki çıkarlarını korumak için 1904 yılında, Fransa’ya Fas’ta verilecek bir tavize mecbur kalmışlardır. Bundan sonra İngiltere, Mısır’da Osmanlı Devleti’nin egemenliğini tanımaya devam etmiştir. Mısır’ı himaye altına almak ya da sömürgeleri arasına katmak gibi bir politika izlemeye cesaret edememiştir. İngiltere’nin bu cesareti göstermesi, I. Dünya Savaşı’nın başladığı zamana kadar ertelenmiştir. Dolayısıyla, II. Abdülhamid devrinde uygulanan politikalar sayesinde Osmanlı Devleti, İngiltere’nin dünyanın diğer bölgelerindeki sömürgelerinde olduğu şekilde rahat hareket etmesini ve sömürge politikalarını uygulamasını Mısır’da sınırlamıştır. Bu sonuç dikkate alınırsa, stratejiyi belirleyen II. Abdülhamid’in, tahliye konusunda başarısız olmakla birlikte, İngiliz işgalinin ilhaka ve himayeye dönüşmeyip sınırlı kalması için uyguladığı politika başarılı olmuştur. İngiltere’nin Mısır’ı işgali konusunda şu kitabı okuyunuz: Kızıltoprak, Süleyman, (2010). Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı 1882-1887, İstanbul. II. Abdülhamid’in Mısır’ın işgali karşısında uyguladığı politikanın ana dinamikleri nelerdir? SUDAN SORUNU Mısır eyaletine bağlı olan Sudan’da isyan, 1881 yılında başladı. İsyancıların arka planında Vadi-i Halfa’nın güneyinde ortaya çıkan dini/tasavvufi bir hareket vardı. Sudan isyanının başlamasına sebep olan olay, Mısır adına vergi toplayan Faşoda müdürü ile bir kayık ustasının oğlu olan Muhammed Ahmed arasında çıkan kavga idi. Bu olaydan kısa bir süre sonra, Müslümanlar için kutsal bir ay olan Ramazan ayında (Ağustos 1881) Muhammed Ahmed, Mehdi olduğunu ilan etti. Sudan Mehdisi Osmanlı kaynaklarında, derviş ve mütemehdi (mehdilik iddiasında bulunan kişi) olarak da isimlendirilmektedir. Mehdi hareketi kısa zamanda Sudan’da geniş bir toplumsal destek aldı. Mehdi’yi destekleyenleri üç gruba ayırmak mümkündür: a) Muhammed Ahmed’i yakından tanıyarak gerçekten onun Mehdi olduğuna inanan ve ona kayıtsız-şartsız bağlanan dervişler; b) Nil kenarında yaşayan ve geçimleri kervan ve köle ticaretine bağlı olan kabileler; c) Her türlü devlet otoritesine karşı çıkan ‘Baggara’ ve ‘Bija’ gibi kabileler. Bu tür kabileler, vergi vermemek ve yüksek bir otoritenin düzenlemeleri karşısında bağımsız kalmak için bu harekete destek vermekte idiler. Diğer taraftan Sudan’da Hıdiv İsmail (1863-1879) devrinden kalan yabancı memurların 3 88 Osmanlı Tarihi (1876-1918) yüksek maaşlarla çalışması, halkın tepkisini çekecek davranışlar sergilemeleri, ağır vergiler, Süveyş Kanalı ve yeni demiryollarının geleneksel kervan ticaretine darbe vurması gibi faktörler, Sudan halkında bir kızgınlık ve tepki birikmesine sebep oldu. Mehdi, dini bir karakter taşıyan isyan hareketi için kurduğu örgütün yapılandırmasını, Peygamber ve İslam tarihinin ilk dönemlerini taklit ederek gerçekleştirdi. Kurduğu savaş birliklerine “Ensar” adını taktığı gibi, kendisine en yakın kabile liderlerine de Halife unvanı verdi. Bu özelliklere sahip Mehdi ayaklanması ile Urabî Paşa hareketi arasında, herhangi bir irtibatın olup olmadığı henüz bilinmiyor. Ancak her iki isyan hareketi de birbirine çok yakın bir zamanda ve yakın bir coğrafyada ortaya çıktı. Aralarında en azından bir psikolojik etkilenme olduğundan söz edilebilir. Urabî Paşa, Çerkez-Türk subayların ordudaki yüksek makamları işgal etmelerine ve Avrupalıların ekonomik ve siyasi baskılarına karşı, Mısır’da bu durumdan rahatsız olan kitleleri arkasına alarak bir protesto hareketi başlatmıştı. Mehdi ise, Sudan’daki Mısır idaresine ve Avrupalıların sömürgeci hareketlerine karşı duyulan tepkileri kullanarak bir isyan hareketi başlattı. Bu bakımdan her iki hareketin de ortak özellikleri olduğu görülmektedir. Sudan’daki Mehdi hareketi, Mısır’daki Urabî hareketi gibi uluslararası hukuk nezdinde gerçek egemenlik sahiplerine karşı bir başkaldırı niteliği taşımaktaydı. Ancak, burada dikkati çeken önemli bir nokta vardır. Sudan, Mısır Hıdiviyeti idaresine bağlı olarak Osmanlı Devleti egemenliği altındaydı. Sudan’daki ayaklanma, Osmanlı egemenliğinden kurtulmaktan çok Mısır Hıdiviyeti’ne karşı çıkan bir hareketti. II. Abdülhamid de Sudan’daki ayaklanmaya bu gözle bakmaktaydı. Ona göre Sudan sorunu, İngiltere’nin Mısır’daki düzeni bozması sebebiyle meydana gelmişti. Mısır’daki yönetim boşluğu olmasa bu sorun ortaya çıkmazdı. Mısır’ın Sudan Valisi İsmail Paşa zamanında Sudan’ın her tarafında otoriteyi sağlayan Mısır idaresi, Mısır’da mali kriz çıktıktan sonra zayıflamıştı. Özellikle, Tevfik Paşa (1879-1892) Hıdiv olduktan sonra, yönetimin tüm dikkati Urabî hareketine çevrildiği için Sudan’da bir yönetim boşluğu meydana geldi. Mehdi isyanının çıkmasında, bu yönetim boşluğunun da önemli bir payı olduğunu unutmamak gerekir. 1881-1883 yılları arasında Mehdi, Sudan’daki Mısır askerlerine birçok saldırılar gerçekleştirdi. Bu saldırılarda 14 binden fazla Mısır askeri hayatını kaybetti. Sudan’daki bu karışıklıkları kimin çıkardığı konusunda Hıdiv, Padişah ve İngiltere tarafı tam bir fikir birliği içinde değildi. Osmanlı Devleti ve Hıdiv, İngiltere’yi suçlarken, İngiltere de olayların sorumluluğunun Hıdiv ve Osmanlı Devleti’ne ait olduğunu öne sürüyordu. Bu bağlamda İngiltere, Osmanlı Devleti’nin asker göndererek olayları kontrol etmesi gerektiğini sürekli gündeme getiriyordu. II. Abdülhamid, Sudan’a asker gönderilmesi konusunu Meclis-i Vükela Heyeti’nin tartışmasına sunarak bu konuda katılımcı bir politika benimsedi. Meclisi-i Vükela üyeleri, İngiltere’nin teklif ettiği gibi, Sudan’ın Mısır idaresinden ayrılarak doğrudan doğruya Babıâli tarafından yönetilmesi konusunun, Osmanlı Devleti’nin yetkisi dahilinde olmasına rağmen, Mısır Hıdivi’nden böyle bir talep gelmediği için, kabul edilemez bir politika olacağına karar verdi. Gerçekte Osmanlı Devleti açısından Sudan isyanına son verecek çözüm, Sudan’a Osmanlı askeri gönderilmesi değil, Mısır’ın İngiliz askerinden tahliye edilmesi idi. Diğer yandan İngiltere, Sudan olaylarını gerekçe göstererek, askerlerini Mısır’dan çıkarmamak için sürekli bu bahanenin arkasına saklanıyordu. İngiltere, Hıdiv’in Sudan sorununu çözmek için askerî yardım taleplerine de olumsuz cevap veriyordu. Bu bağlamda, Sudan’daki isyanı bastırmak için, emekli 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 89 bir İngiliz askeri Mısır ordusuna komuta etmek üzere, ücretli olarak görevlendirildi. William Hicks, 10 bin kişilik Mısır ordusunun başında, gittikçe etkisi artan Mehdi kuvvetlerini bastırmak amacıyla Sudan üzerine yürüdü. Mehdi taraftarları ile 5 Kasım 1883 tarihinde, el-Ubeyd bölgesinde bir savaş meydana geldi. Mehdi’nin kuvvetleri, Mısır ordusunu büyük bir hezimete uğratarak İngilizleri şaşkına çevirdiler. William Hicks’in hayatını kaybettiği bu savaş sonucunda, Mısır ordusundan çok az sayıda kurtulan oldu. Bu kurtulanlar da Mısır Hıdiviyyet idaresine bağlı kalelere çekildiler. Bundan sonra Mehdi taraftarları, Sevakin çevresindeki kabilelerin de desteğini alarak Hartum’u tehdit etmeye başladılar. Bu ağır mağlubiyetten sonra Mısır ordusu, Sudan’ın içinde bulunan bazı kalelerde hakimiyetini sürdürüyor olmasına rağmen Mehdi, Sudan’ın fiili lideri idi. Bu olaydan sonra Gladstone başbakanlığındaki İngiltere hükümeti, askerî kuvvetlerini Vadi-i Halfa’dan çekmeyi kararlaştırdı. Sir Evelyn Wood, Tevfik Paşa’ya ve İngiliz Hükümeti’ne Mısır Hıdiviyeti sınırlarını Güney Asvan’dan uzak olmamak şartı ile tespit etmeyi önerdi. Bu öneriye olumlu bakan İngilizler, Mısır-Sudan sınırını Vadi-i Halfa’dan bir hat çizerek ayırdı. Ardından Ocak 1884’de, Mısır’ın güvenliğini sağlamak amacıyla, bu sınır İngilizler tarafından kapatıldı. Ancak, bu uygulamaya ilişkin resmi açıklama 11 Mayıs 1885 tarihinde yapıldı. Diğer taraftan, Sudan’da kalelerde sıkışıp kalan Mısır ordusu askerlerinin hayatları Mehdi kuvvetlerinin tehditleri altındaydı. Bu askerlerin kurtarılması konusu ciddi bir problem olarak ortada duruyordu. Çünkü, daha önce binlerce Mısır askerini korkunç bir şekilde katleden Mehdi taraftarları karşısında bu askerlerin aileleri başta olmak üzere tüm Mısır halkı endişe ile beklemekteydi. İngilizler W. Hicks’in yerine daha önce burada görev yapmış olan General Charles George Gordon’u görevlendirdiler. General Gordon, Sudan’ı kontrol etmek ve Mehdi’yi yenmek gibi çok tehlikeli bir görev üstlendi. Zaten bu görevi almak konusunda, ondan başka bir gönüllü de bulunamamıştı. Bu yüzden Gordon, İngiliz subaylar tarafından çok büyük bir takdirle karşılandı. Gordon, 24 Ocak 1884 tarihinde Kahire’ye ulaştı. Kahire’den kayık ve develerle zorlu bir yolculuk yaparak 22 Şubat’ta Hartum’a vardı. Burada yaptığı ilk açıklamada, Hıdiv’den aldığı emir üzerine kabile şeflerinin otoritesinin de üstünde olarak, Sudan’ı yönetmek üzere tekrar bu topraklara döndüğünü duyurdu. Resim 4.3 General Gordon Paşa (1832-1885) Kaynak: http:// www.istockphoto. com/stock-photo15095876-majorgeneral-charlesgeorge-gordon.php General Gordon (1832- 1885): General Charles George Gordon bu göreve gelmeden önce, asker olarak iyi bir kariyer yapmıştı. İngiliz askeri olarak önce Kırım Savaşı sırasında Balaclava’da, ardından da 1860 yılında Çin ile meydana gelen çatışmada bir asker olarak kendisini kanıtlamıştı. İngiliz ordusundaki kariyerini yeterli bulmayan Gordon, Afrika kıtasında yeni bir maceraya atıldı. 1874 yılında, Hıdiv İsmail Paşa köle ticaretini yasakladığı zaman, Sudan’daki kaçak köle tüccarlarını engellemek için Gordon’u görevlendirmişti. Bu tarihten itibaren 1879 yılına kadar Gordon, Mısır adına (tabiî ki İngilizler’in talebi ile) Sudan genel valisi olarak bulundu. Bölgedeki yerel güçlerle ve özellikle kabile şefleri ile iyi ilişkiler kurarak onlar üzerinde saygın bir izlenim bıraktı. 90 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Gordon, güneye inmek ve Hıdiv’in askerleriyle Bahr el-Gazal’da bir garnizon kurmak planı yaptığını İngiltere’ye bildirince, bu yeni durum farklı bir şekilde değerlendirilmeye başlandı. İngiltere başbakanı Gladstone, bu plan çerçevesinde, Gordon’un Belçika Kongosu sınırlarını güven altına almak bahanesiyle Belçika Kralı ile anlaşmasından şüphelendi. Aslında, Gordon’un Belçika Kralı adına bölgede liderlik yapmak hevesine kapılmasından kaygı duydu. Bu varsayımdan hareket eden Gladstone, Gordon’a Mısır’a geri dönmesini ve Sudan’daki insanları kendi kaderleriyle başbaşa bırakmasını emretti. Ancak Gordon, Gladstone’un bu emrini zamanında öğrenemedi. Çünkü Mehdi taraftarları, Gordon ve beraberindeki kuvvetler daha Hartum’a ulaşmadan tüm telgraf hatlarını yok etmişlerdi. Mehdi’ye bağlı kuvvetler Hartum’u ele geçirerek, Hükümet Konağında bulunan Mısır Ordusu’nun İngiliz Komutanı Gordon’un çevresini kuşattılar. Bu kuşatmada zor durumda kalan genç generali kurtarmak İngilizler için bir onur meselesi haline dönüştü. İngiliz kamuoyunun dikkati bir anda Gordon üzerinde yoğunlaştı. 22 Ağustos 1884 tarihinde Gladstone, Sir Wolseley’i özel olarak görevlendirip Gordon’u kurtarmak üzere Sudan’a gitmesi talimatını verdi. 10 bin kişilik bir orduyla yola çıkan General Wolseley, uzun ve zahmetli bir yolculuktan sonra, 28 Ocak 1885 tarihinde Hartum’a ulaştı. Ancak, Wolseley geç kalmıştı. Mehdi taraftarları, bu tarihten tam iki gün önce şehre girip Gordon’u öldürmüşlerdi. Wolseley komutasındaki kurtarıcı kuvvet, aldığı görev konusunda başarısız olduktan sonra Sevakin ve Sudan’da birtakım askerî faaliyetlerde bulundu. Fakat asıl görevi hakkında hiçbir şey yapamadan Kahire’ye geri dönmek zorunda kaldı. Mısır’daki İngiliz varlığını da tehdit eden bu yeni durum, İngiltere’nin yeni politikalar geliştirmesini zorunlu kıldı. Bu esnada, Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu hilafet nüfuzuyla Sudan ayaklanmasını bastırmak için yeni politikaların uygulanması gündeme geldi. Diğer bir ifadeyle, İngiltere Mısır’ın güvenliğini sağlamak için, Osmanlı Devleti’nin politik ve askerî desteğine ihtiyaç duymuştu. Böyle bir ihtiyacın İngiltere tarafından gündeme getirilmesi, Osmanlı Devleti’nin Mısır sorunu üzerinde hâlâ belirleyici bir aktör olduğunu göstermesi açısından önemliydi. Osmanlı Devleti’nin Mısır Yüksek Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İngiltere’nin Sudan’daki olayları tertipleyerek Mısır’ın tahliye edilmesi konusunu gündemden düşürmeye çalıştığını, sürekli İstanbul’a rapor ediyordu. Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın bir başka tespiti ise, İngilizler açısından Hindistan ve Kızıldeniz politikaları içinde Sudan’ın Mısır kadar önemli olduğu hususuydu. Bu yüzden İngilizler, Sudan’ı Mısır idaresinden ayırarak kendi himayelerine almak niyetindeydiler. Ona göre, Sudan’ı da Mısır’ı işgal ederken öne sürdükleri gerekçelere benzer şekilde işgal etmek istiyorlardı. Taraflar arasında ortaya çıkan bu farklı yaklaşımlar, yukarıda anlatılan Hartum’da meydana gelen son olaylar sebebiyle, tekrar gündeme geldi. Wolseley kuvvetleri Hartum’a ulaştıktan sonra, Mehdi taraftarları buradan çekilmek zorunda kalmışlardı. Mısır’ın güvenliği açısından, İngiltere tarafından sürekli bir tehlike olarak öne sürülen Sudan ayaklanmasının güç kaybetmesi, Osmanlı tarafının yeni bir girişim başlatmasına imkan verdi. Wolseley kuvvetleri Hartum’a yerleştikten sonra, Mehdi taraftarları Beyaz Nil’de, Hartum’un karşısındaki Omdurman kentinde toplanıp burayı kendileri için başkent olarak kurmaya başladılar. Fakat, Sudan Mehdisi sağlığında şehrin tamamlanmasını göremedi ve Haziran 1885’te rahatsızlanarak öldü. Mehdi öldükten sonra, Sudan isyancıları bir sarsıntı geçirmeden hareketlerini sürdürebildiler. Mehdi’nin yerine, lider olarak Halife adını alan Abdullah geçti. Ancak bu tarihten sonra, Sudan ayaklanması, Mısır sorunu çerçevesinde gündemden 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 91 düştü. Bununla birlikte İngiltere, Sudan’da yaşadığı prestij kaybı ve meşruiyet sorununun Mısır’ı da etkilemesinden endişelenerek, bu konuda yeni politikalar belirlemeye çalıştı. 1885 yılından itibaren Mehdi kuvvetleri ile Hıdiv kuvvetleri, Vadi-i Halfa’da İngiltere’nin çizdiği sınır bölgesinde aralıklarla da olsa 11 yıl boyunca savaştılar. 1896 yılında Fransa’nın Yukarı Nil’e doğru batıdan girme girişiminde bulunduğunu İngiltere hükümeti haber almıştı. Ayrıca, Belçika Kralı Leopold da aynı yönde hareket edecek diye bir takım dedikodular yapılıyordu. Bu bölgede pay kapma yarışında olan bir diğer ülke de İtalya idi. 1885 yılından itibaren Musavva’yı işgal eden İtalyanlar da Etiyopya’yı yeni hedef olarak belirlemişlerdi. Bu hedefleri doğrultusunda harekete geçen İtalyanlar, Adova’da beklemedikleri bir yenilgi ile karşılaşmalarına rağmen bu bölgedeki emperyalist arzularından vazgeçmediler. Bütün bu gelişmeleri dikkate alan Başbakan Lord Salisbury, Mısır’da ve Vadi-i Nil’deki İngiliz varlığını güçlendirmek için 17 Mart 1896 tarihinde Sudan’ı işgal kararı aldı. Muhammed Ahmed Mehdi’nin kurduğu devlet Kızıldeniz’den Darfur’a, Dongola’dan Bahrülgazal’a kadar uzanan bir genişlikteydi. Bu devlet İngilizlerin baskılarına rağmen 1899 yılına kadar ayakta kalmayı başardı. 19 Ocak 1899’da, Sudan’da Mısır-İngiliz yönetimi çerçevesini belirleyen bir anlaşma yapıldı. Böylece Sudan’ın kontrolü fiilen İngiltere’ye geçti. Osmanlı Devleti ise bu anlaşmayı şiddetle reddetti ancak fiili bir davranış sergileyemedi. Sudan’ı işgal eden İngiliz kuvvetleri, Mısır’daki varlıklarını bu sorunu da çözerek kuvvetlendirdiler. Mehdi hareketi, İngiltere’nin Sudan’ı denetimi altına almasından sonra, değişim göstererek bir milli hareket olmuştur. Mehdi’nin oğullarından Seyyid Abdurrahman (1885-1959), Ensar’ı aşama aşama etkin bir sosyo-politik güç olarak yeniden örgütledi. Ümmet Partisi’ni kurdu. Sudan 1956 yılında bağımsız bir devlet olduktan sonra Mehdi’nin torunu Seyyid Sadık 1960’larda Sudan’da bu partinin başında başbakan olarak görev yaptı. Sudan tarihi hakkında şu makaleyi okuyunuz: Ahmet Kavas, “Sudan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XXXVII, İstanbul, 2009, s. 459-461. Sudan’da Mehdi isyanını ortaya çıkaran faktörler nelerdir? AVUSTURYA İŞGALİ SONRASINDA BOSNA-HERSEK 1878 Berlin Kongresi’nde alınan kararlara göre, Bosna-Hersek eyaleti Osmanlı Devleti’ne bağlı kalacak, ancak idare Avusturya-Macaristan ile ortaklaşa üstlenilecekti: Savunma, yargı, posta, para politikası ise Avusturya-Macaristan’a bağlı olacaktı. Kısacası Bosna-Hersek’in Osmanlı Devleti’ne bağlılığı kağıt üzerinde kalmıştı. Ancak bölge üzerindeki haklarından vazgeçmeyen Osmanlı Devleti, burada Osmanlı parasının tedavülde kalması, bölgeden toplanan vergilerin tamamının Bosna için kullanılması, Müslümanların dini haklarının en iyi şekilde korunması, hutbelerde halifenin adının zikredilmesi gibi konularda ısrarcı olarak ismen ve fiilen varlığını sürdürdü. Bu statü üzere yönetilmeye başlanan Bosna’da 3 yıl sonra Avusturya, Almanya, Rusya arasında yapılan ittifak görüşmesinin bir şartı olarak da gerekirse Avusturya’nın Bosna’yı kendi bünyesine katabileceği konusunda anlaşma sağlandı. Değişen siyasal statü yanında savaşlar ve zorunlu göçler, Bosnalı Müslümanların belini büktü. Göç ve iskan ağır mali ve sosyal sorunları beraberinde getirdi. Aynı tarihlerde yapılan nüfus sayımına göre daha önce % 46 oranında olan Müslüman 4 92 Osmanlı Tarihi (1876-1918) nüfus, %38’lere kadar düştü. Birçok köy kendi isteklerinin dışında boşaltıldı veya göç ettirildi. İşgalin ardından Avusturya makamlarının Bosnalı Müslümanlardan aldıkları şikayet dilekçeleri yüz binleri bulmuştu. Bunların neredeyse tamamı, toprak meselesi ve Müslüman köylülerin sorunlarıyla alakalıydı. Avusturya, kademeli olarak Osmanlı’dan kalan 1858 arazi kanunnamesini kaldırarak kendi toprak hukukunu uygulamaya başlayarak söz konusu sorunların daha da ağırlaşmasına neden oldu. Bosna’nın ilk 4 yıllık işgali sürecinde halkın, özellikle de köylülerin çektiği sıkıntılar arttı. Müslüman, Sırp ve Hırvat bütün erkekleri askerlikle yükümlü kılan yasanın çıkması ise büyük bir huzursuzluğa neden oldu. Askerlik hizmetine en büyük muhalefet, Osmanlı Devleti zamanında askerlikten muafiyet izni alan Sırplar gösterdi. Ayrıca Müslüman erlerin Hıristiyan devlete hizmeti konusu, Bosnalılarca İslamla bağdaştırılamaz bulunmuştu. Ancak Avusturya hükümeti bu sorunu etkili Müslüman tacir ve ileri gelenler ile müftünün olumlu fetvası sayesinde bir ölçüde aştı. Müftü Ömeroviç tarihe geçen fetvası ile Bosnalı Müslümanların artık Avusturya ordusuna asker olabileceklerini belirtti. Bu fetva, Bosnalıların göç etmeyip ülkelerinde kalmalarına destek oldu. Ülkeyi terk etmeden kaderlerini yeniden tayin etmiş oldular. Hâlâ Bosna Hersek’in çeşitli bölgelerinde görev yapan Osmanlı yöneticileri de böyle bir direniş ve güç durumdan çıkış için Bosnalılara destek olmuşlardı. Eylül 1882’de meydana gelen bu direnişten sonra Avusturya yeni bir politika geliştirerek “Bosna Milliyetçiliği” politikası izlemeye ve bir dizi idari reformlar yapmaya başladı. Bu süreçte idari teşkilat yeniden yapılandırıldı. 1883 yılında resmi yerel dil “Bosna dili/Boşnakça” olarak kabul edildi. Hatta, Birinci Dünya Savaşı’na katar Latince ve Kril alfabesi ile bütün okullarda bu dil okutuldu. Osmanlıca eserlerin (salnameler gibi) basılmasına anlayış gösterildi. Köylülere 12 hektara kadar arazi verilebilecek politikalar uygulanmaya başlandı. Dini konularda kısmî hürriyetler tanındı, din değiştirme ile ilgili yasalar çıkartıldı. Ancak, nüfus bakımından üçüncü sıradaki Katoliklerin artması için devlet ayrıca teşviklerde bulundu. Ortodokslar üzerinde Rusların etkisi, Müslümanlar üzerinde de Osmanlı etkisi bulunuyordu. Ancak, Bosna’nın resmi dini İslamiyet idi. Avusturya bu durumu iki şekilde kullanabilirdi: Birincisi, Müslümanları Bosna milliyetçiliğine bağlama aracı olarak, ikincisi de İstanbul’dan ayrı bir meşihat uygulaması yaparak. Bunun için 1883 yılında Bosna din işleri idaresini kurdular. Bu yeni kurum, bağımsız bir kurul idi. İstanbul ile irtibatı vardı. Ancak, kadı vb. atamalarında ayrıca istinaf mahkemesi başkanlarının atamasına Bosna kadısı bakacaktı. Bununla beraber vakıflar, eğitim ve basının özerkliği gibi konularda sıkıntılı da olsa bir özgürlük dönemi yaşandı. Yukarıda ifade edilen uygulama ve kanunların mimarı ise, Avusturya Valisi Kallay idi. Amacı, Avusturya-Macaristan’ın uzun vadeli Bosna politikası çerçevesinde Bosna’yı sorunsuz bir şekilde yönetmek idi. Kallay’ın 1903 yılında ölümünden sonra yerine gelen vali Stavan Burain ile yeni bir dönem başladı. Bu dönemde yeni bir toprak yasası çıkarıldı. Toprak devletin olacak, Müslümanlar bu toprakları ekip dikecekler yani, bir nevi tarım işçisi olacaklardı. Bu bağlamda, “kmet” adı verilen bir sistem kuruldu. İsteyen kişiler on yıllık peşin vergi verip toprağı işliyordu. Başlangıçta 6-7 aile kmet iken, 1908’e gelindiğinde 20 bin aileyi aşmıştı. Bu durum, Bosna’daki diğer iş kollarını da tetiklemiş ve ekonomik hayatta iyileşmeler görülmeye başlamıştı. Söz konusu gelişme, dini eğitim, ulusal eğitim, vakıf yönetimi, idare, spor, sanat gibi alanlarda Müslümanların sürekli dikkatli ve organize olmalarını sağlamıştır. Öyle ki Müslüman halk, 1905 yılındaki ek %5 götürü öşür vergisinin ve Müslümanların ülkede serbest dolaşım hakkının aynen Sırplar’da olduğu gibi verilmesini, dini yapılanmada Sırplara verilen özerkliğin kendilerine de sağlanmasını istediler. 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 93 Bu, işgal altındaki Bosna’da ikinci dönemin başlangıcı anlamını taşıyordu. Yerel Müslüman Halk Örgütü ve yeni partiler kurulması, Müslüman halkın ayrı ve özerk bir yönetim kurmak için adımlar atmaya başlamasına neden oldu. Hatta, ulema meclisi seçimlerinde Osmanlı padişahının bile etkisi görüldü. Tüm ülkede, II. Abdülhamid’in doğum günü büyük dini törenlerle kutlanıyordu. Avusturya yönetimi ile Müslümanların 1908 Ocak görüşmelerinin temelinde, işgal edilmiş toprakların Padişaha ait olduğu, Avusturya’nın geçici idareci olduğu düşüncesi vardı. Dini konularda padişahın, dolayısıyla hilafetin görüşü alınmalı idi. Bu tür dayatmaların altında aynı zamanda II. Meşrutiyetin ayak izleri vardı. Musavat gazetesinin okunduğu her kahvehane aynı zamanda II. Meşrutiyet taraftarı ve Bosnalı Müslümanların Avusturya’ya karşı duruşun merkezi halinde idi. 24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildiğinde, Müslümanlar ve Sırplar ortak olarak Bosna Hersek’in Osmanlı Devleti’nin bir parçası olduğunu ve kendi anayasaları olması gerektiğini savunmaya başladılar. Bu durum, Avusturya’yı rahatsız etti ve 7 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’in ilhakını açıkladı. Bosna-Hersek tarihi hakkında şu makaleyi okuyunuz: Branislav Djurdjev, “Bosna Hersek”, DİA, Cilt VI, İstanbul, 1992, s. 297-305. Bosna-Hersek tarihi hakkında şu kitabı okuyunuz: Noel Malcom, (2009). (çeviren: Aşkım Karadağlı), Bosna’nın Kısa Tarihi, İstanbul. DIŞ BORÇLAR SORUNU VE DUYUN-I UMUMİYE Osmanlı Devleti’nde Mali Sorunlar ve Dış Borçlar Klasik Osmanlı ekonomisi toprak üzerine kurulu idi. Toprak mülkiyeti ve kullanımı İslam hukukuna göre işlenmekteydi. Bütçede toplam verginin % 51’i haslardan, % 12’si vakıflardan ve % 37’si de has, zeamet ve tımarlardan oluşan gelirlerdi. Sürekli ve uzun savaşlar ve ekonomik değişmeler, maliyeye önemli bir yük getirmiştir. Buna toprak kayıpları da eklenince, bütçe gelirinde % 37 payı olan tımar düzeni gittikçe bozulmuştur. Maliye, sorunları çözebilmek için merkezileşmeyi esas almıştır. Bu da olağan düzenin bozulması, olağan üstü vergiler toplanmasını gerekli kılmıştır. Öyle ki, avarız gibi geçici vergiler sürekli ve düzenli vergiler haline dönüşmüştür. Modern anlamda devlet bütçesi seklindeki bütçe hesaplamaları, Osmanlı Devleti’nin ilk dış borçlanmasından 5 yıl sonra, 1861 yılında yapıldı. Ekim 1853’de başlayan Kırım savaşının mali külfeti, dış borçlanmaya direnen Osmanlı Devleti için oldukça büyük yük olmuştu. Osmanlı Devleti’nin bu savaşta müttefiki durumunda bulunan Fransa ve İngiltere’nin arabuluculuğu ile ilk borçlanma süreci başlamış oldu. 1853-56 sürecini kapsayan bu antlaşmada, 4 Ağustos 1854’de 5 milyon İngiliz sterlini borçlanmasını onaylayan bir ferman yayımlandı. Ancak, 3 milyon İngiliz sterlini borçlanma yapıldı. Yıllık Mısır vergisinin yarısı karşılık olarak gösterildi. 33 yılda ödenecek bu paranın masrafları çıktıktan sonra devletin eline ancak 2.2 milyon İngiliz sterlini geçti. Bunun Yaklaşık 2 milyon lirası da savaşa ayrıldı. Osmanlı hazinesinin ilk borçla savaş finansmanını karşılayamaması üzerine, yaklaşık 8 ay sonra 27 Nisan 1855’de yeni bir borçlanma anlaşması imzalandı. Meşhur Rostchild ailesi tarafından sağlanan bu kredi için de İzmir, Suriye ve Mısır vergisinden serbest kalan kısım karşılık gösterildi. Bu borçlanma da ilk yaptırımı beraberinde getirdi. Borç veren ülkeler, bunun Kırım Savaşı’nın finansmanına harcanmasını şart koşup kontrolü için görevlendirmeler yaptılar. Böylece aslında 94 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı maliyesindeki kontrol de başlamış oldu. Fakat esas mali kontrol, 1858 yılındaki 5 milyon sterlinlik borçlanma ile birlikte geldi. Bu istikrazda (borçlanmada) yabancıların kontrolü hükmü yer aldı. Osmanlı ekonomik yapısı ve dış borçları hakkında şu kitabı okuyunuz: Emine Kıray, (1993). Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İstanbul. Osmanlı dış borçlanmasının sonuçları neler olmuştur? Muharrem Kararnamesi ve Duyûn-ı Umûmiye İdaresinin Kuruluşu 1854-1874 yılları arasındaki 20 yılda devlet 15 defa borçlanmıştır. Aldığı para 127 milyon Osmanlı altını iken, borçlanma faiziyle birlikte ödemekle yükümlü olduğu miktar ise 239 milyon Osmanlı altını idi. Dönemin önemli devlet adamlarından Ahmed Cevdet Paşa bu durum için “Allah encamımızı hayr etsin” diyerek endişelerini belirtmiştir. Aslında bu borçlanmalar, Avrupalı kredi kuruluşları için kârlı bir yatırımdı ve bunu teşvik ediyorlardı. Mahmut Nedim Paşa’nın hükümetleri döneminde Beylerbeyi sarayının yapımı, zaten zor durumda olan hazineyi zor durumda bırakmış, eyaletlere fazladan yük getirmişti. Ancak, 1875 yılına gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin batılı devletlerden ve bankerlerden borç alamayacak duruma gelmesi, Galata bankerlerinin değil faiz alacakları anaparalarının bile bloke hale gelmesine neden olmuştur. Nedim Paşa, Rus elçisi İgnatiyef ’in de etkisiyle, 5 milyonluk bütçe açığını kapatmak için 14 milyon olan dış borçların ödemesini yarı yarıya indirmeye karar verdi. Faizlerin de yarı yarıya indirilmesi sağlandı. Ödenmeyen kısım için %5 faizli esham (hisse senedi) verilmişti. Bu esham, 1881 yılında ödenecekti. Aslında devlet, böylece iflasını ilan etmişti. Bu arada, 2 yıl sonra Osmanlı Devleti Rusya ile büyük bir savaşa girmiş ve tarihte 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 savaşı çok ağır hezimetle sonuçlanmıştı. Bütün hesaplar alt üst oldu ve esham kuponlarının yarı bedelinin ödenmesi, Ocak 1876’da sadece bir kez yapılabildi. Bundan sonra vadesi gelen ödemeler yapılamadı. Bunun yerine 17 milyon liralık kağıt para çıkarılarak hazine rahatlatılmaya çalışıldı. Savaş sonrası Berlin Konferansı’nda ele alınan konulardan biri de Osmanlı Devleti’nin dış borçlarını ödemesiydi. 22 Kasım 1879’da bu konudaki ilk irade çıktı. Osmanlı Devleti, Galata bankerleri ve Osmanlı Bankası temsilcileriyle anlaşmaya vardı. 13 Ocak 1880’den sonra iç ve dış borçlar için yılda 1.350.000 lira ayrılacaktı. Bunun için Rusum-ı sitte (altı vergi) adıyla anılan vergileri toplamak üzere Rusum-ı Sitte İdaresi’nin kurulmasına karar verildi. Altı kalemde ifade edilen Rusum-ı sitte; tuz, ipek, içki, balık avı, tütün ve damga vergileri idi. Böylece, vergi koymak devlete ait bir hak olarak kalsa da tahsili, devletin organı olmayan ve devlet tarafından bir şekilde idare ve kontrol edilmeyen bir özel idare tarafından yapılacaktı. Bu da “devlet içinde devlet” ya da “devlet otoritesini banker ve bankacıların kullanmaları” anlamına geliyordu. Bütün gelirlerde 1879-1880 yılı baz alındı. Gelirin artması durumunda, şirket ve devlet bu kısmı paylaşacaktı. Ancak vergi olarak toplanan 1.350.000 liranın 1.100.000 lirası iç borçlara verildiğinden diğer alacaklılar bu uygulamadan memnun değildi. Bunun üzerine tüm Osmanlı borçlarını, Rusya’ya ödenecek savaş tazminatını ve ödenmemiş borçların anapara ve faizlerini tek elden ödeme fikri ortaya çıktı. Osmanlı Devleti, alacaklı tarafların temsilcilerini İstanbul’a çağırdı. 1 Eylül 1881’de başlayan toplantılar 5 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 95 22 oturum sonunda bir anlaşma ile tamamlandı. II. Abdulhamid tarafından onaylanıp hicri Muharrem ayında ilan edilen kararlar, Muharrem Kararnamesi adıyla tanındı. Aslında zor durumda olan Osmanlı Devleti, bu yaklaşımı ile biraz nefes alacaktı. Zira II. Abdülhamid idaresi, alacaklıların bağlı oldukları devletleri muhatap almak yerine, doğrudan alacaklıları muhatap alıp uluslararası baskıyı az da olsa hafifletebildi. Böylece, borçlar yüzünden devletlerin müdahaleleri en aza indirgendi. 27 Aralık 1881’de Rusum-ı sitte idaresi feshedildi. Bu fesih, alacaklılar için yeni bir kapı açıyordu. Birikmiş anapara ve faiz toplamı 278 milyon olan borçlar, 117 milyon liraya indirildi. Teminat olarak da Kıbrıs, Şarki Rumeli ve Mısır vergileri gösterildi. Bu sırada Muharrem Kararnamesi uyarınca Duyûn-ı Umumiye-i Osmaniye idaresi meclisi kurulması kararlaştırıldı. İstanbul merkezli komisyonda İngiliz, Hollandalı, Fransız, Alman, Avusturyalı, İtalyan ve Osmanlı birer üye bulunacaktı. Meclis her yıl bir bütçe hazırlayacak ve hükümetçe tasdik edilecekti. 1882 yılında çalışmalarına başlayan meclis, kendisine bağlanan vergileri doğrudan toplamakla yetkili idi. Böylece, Duyûn-ı Umumiye/Genel Borçlar idaresi kurulmuş oldu. Yabancı alacaklılar tarafından kontrol edilen bir maliye, adeta devlet içinde devlet otoritesi gibiydi. Nitekim idare, 5.000 kişilik bir kadro oluşturdu. Bu sayı 1912 yılında 9.000 kişiye ulaşmıştı. Duyun-ı umumiye idaresinin yöneticileri Avrupa’dan gelen kişilerdi. Aynı idarenin taşra teşkilatını ise Galata bankerlerinin elemanları yönetiyordu. İlk önce sadece kendi alacaklarını tahsil ederken sonradan sınai ve ticari yatırımlar da yapmaya başladılar. Örneğin Bursa’da ipek sanayi, Zonguldak’ta kömür madenlerini işletiyorlardı. Aslında bu yeni idareden sonra borçlanma durmamıştır. Hatta iç ve dış borçlanma artmıştır denilebilir. 1854-1875 yılları arası borçlanma ile 1886 yılı sonrasındaki borçlanmalar mukayese edildiğinde belirgin bir iyileşme görülür. Önceki borçlara oranla hazineye %54 oranında gelir sağlanırken bu oran %82’ye çıkmıştır. Ortalama faiz %4’den 3.7’ye inmiştir. Borçların vadesi daha uzundur. Bu iyileşmede, Duyûn-ı Umumiye’nin teşkilatı ve teşkilata ait güven hissinin de etkisi olduğu kabul edilebilir. Ayrıca, önemli bir etken olarak da aynı yıllarda Osmanlı topraklarında ortaya çıkan Alman rekabeti de dikkate alınmalıdır. 1903 yılına gelindiğinde, 1854-79 yılları arası borçlanmalar için bile ek bir indirime gidildi. Osmanlı Devleti, 1903 yılında borçların birleştirilmesi olayından sonra da borçlanabilmiştir. Yani kredisi artmıştır. II. Abdülhamid zamanında yapılan borçlanmalar, Abdülmecid zamanındaki borçlanmalardan daha mütevazi boyuttadır. Borçların tasfiyesi ve yatırım alanlarına aktarımı daha akılcı olmuştur. Bunda II. Abdülhamid’in israfı sevmeyen kişiliğinin de payı büyüktür. Duyûn-ı Umumiye idaresi kurulmadan önce borçlanma, İngiltere ve Fransa ağırlıklı iken idarenin kurulmasından sonra Alman ağırlıklı olmaya başlamıştır. Bu da, Alman iktisadî nüfuzunun Osmanlı üzerindeki etkisini göstermektedir. Aşağıda verilen tabloda ise Birinci Dünya Savaş’ına kadar olan borçlanma listeleri ve alınma sebepleri sıralanmıştır. Tabloda, borçların adı, borcun niçin alındığı, hangi banka veya aracı ile alındığı, miktarı ve karşılık olarak gösterilen teminatlar verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin Dış borçları hakkında daha fazla bilgi için şu kitapları okuyunuz: Sait Açba, (1995). Osmanlı Devleti’nin Dış Borçlanması (1854- 1914), Afyon; Biltekin Özdemir, (2010). Osmanlı Devleti Dış Borçları: 1854-1954 Döneminde Yüzyıl Süren Boyunduruk 1854-1914 Borçlanmaları Galata Bankerleri ve Osmanlı Bankası, Duyûn-i Umumiye İdaresi, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kabul Ettiği Osmanlı Devlet Borçları, Ankara. 96 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Yıl Borcun adı Alacaklı Miktarı Teminat 1886 Gümrük Osmanlı Bankası 6.500.000 lr Bursa, Beyrut Edirne, İzmir, Selânik gümrükleri 1888 Demiryolu Deutsche Bank 6.000.000 fr Ankara, İzmir, Kütahya,Bilecki öşrü 1888 Sayd-ı mahi Deutsche Bank 1.617.647 lr Sayd-ı mahi ve öşrü 1890 Tebdil Osmanlı Bankası 159.000 Esham mübadelesi 1890 Osmaniye borç Osmanlı Bankası 4.995.500 lr Bursa, Karahisar, Karasi, Kayseri, Yozgat aşarı 1890 Km teminatı Deutsche Bank 547.030 Selânik demiryolu teminatı borçlanıldı. 1891 Borç değişimi Osmanlı Bankası Rotschild 6.948.612 Borç değişiminde öncelik 6.948.612 1893 Tönbeki Tönbeki 1.000.000 Bağdad, Basra, Yemen ithal gümrük geliri 1894 Demiryolu borç Deutsche Bank 40 milyon fr Tahviller 1894 Borç değişimi Osmanlı Bankası Rotschild 9.033.522 Tahvil değişimi 1896 Borçlanma Osmanlı Bankası 3.272.720 Bursa Karahisar, Karasi aşarı 1898 Avans Osmanlı Bankası 300.000 Aydın, Kosova, Suriye, Halep, Bağdad, Basra ve Yanya öşür fazlası 1902 Gümrük / değişim Osmanlı Bankası aracı 8.600.020 Tahvil 1903 Bağdad demiryolu Deutsche Bank 2.376.000 Konya, Urfa, Halep öşürü 1903 Sayd-ı mahi / değişim Deutsche Bank 2.640.000 Balık avı, kara avı tezkireleri, ipek öşürü 1903 Dış borçların birleştirilmesi Duyûn-ı Umûmiye 43.179.247 Tahviller (Sterlin karşılığı) 1904 Borçlanma Osmanlı Bankası 2.750.000 Tahvil 1905 1901-05 borçlanma Osmanlı Bankası 5.336.664 Tahvil 1905 Askeri donatım Deutsche Bank 2.640.000 Gümrük resimleri 1906 Tahvil Duyûn-ı Umûmiye 9.537.000 Esham faizleri 1908 Bağdad demiryolu Deutsche Bank / Duyûn-ı Umûmiye 9.998.000 Halep, Habeş gelirleri 1908 Borçlanma Osmanlı Bankası 3.069.455 Tahvil 1909 Borçlanma Osmanlı Bankası 7.000.000 Öşür ve ağnam vergileri 1910 Soma-Bandırma demiryolu (boş) şirket 1.712.304 Demiryolu gelirleri 1911 Hudeyde-Sana demiryolu (boş) şirket* 1.090.010 Hudeyde ve Cebena gümrük gelirleri 1913 Konya ovası sulama projesi Anadolu demiryolu şirketi 818.970 Konya bölgesi öşürü ve kurutulan bataklıkların satımı 1913 Doklar Armstrong Whit Word and Company 1.485.000 Sivas vilayeti öşür hasılatı 1914 Borçlanma Osmanlı Bankası aracı 19.525.000 altın Trabzon gümrük geliri, duyûn-ı umumiye fazlası Tablo 4.1 Duyûn-ı Umumiye idaresinin kuruluşundan I. Dünya savaşına kadar alınan dış borçlar Kaynak: Faruk Yılmaz, (1996). Devlet Borçlanması ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar, İstanbul, s. 58-66’dan yararlanılarak yapılmıştır. 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 97 Özet Sanayileşen ülkelerin sömürgecilik yarışının Kuzey Afrika için doğurduğu sonuçları ifade edebilme 1815 yılında İngiltere, tarihinde hiç olmadığı kadar baskın bir güç konumuna ulaştı. Bilhassa Akdeniz’de kurmuş olduğu muazzam ticaret ağıyla Cebelitarık, Malta ve İyon adaları gibi büyük stratejik öneme sahip noktaların hâkimiyetini ele geçirdi. Akdeniz’deki hükümranlığını zamanla güçlendirdi. Fransa’nın da 1830 yılında Cezayir’i işgali Akdeniz ve Afrika’da yeni bir durum yarattı. Ayrıca 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılması Akdeniz’in ve Boğazların önemini daha da arttırdı. 1880’lerde Kuzey Afrika ile ilgili ticari emeller taşıyan İtalya, Akdeniz’de sömürge kurmayı hedeflerken, Bismarck’ın yönetimindeki Almanya’nın politikası, Fransa’yı yalnızlaştırarak Avrupalı güçlerin Almanya aleyhinde herhangi bir tehdit oluşturmamasını sağladı. Ayrıca Bismarck, İngiltere’nin Mısır’ı işgalinin Fransızİngiliz rekabetini kızıştıracağını düşünüyordu. 1881’de Bismarck’ın ikinci defa kurduğu “Üç İmparatorlar Ligi” ile Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan ortak zeminde buluştular. Bu sayede İngiltere, Akdeniz, Balkanlar ve Orta Asya’da sıkıştırılmış oluyordu. 1881’de Fransa Tunus’u işgal etti ve ardından 1882’de İngiltere de Mısır’a girdi. Bismarck ustaca, işgalci İngiltere ve Fransa’ya ayrı ayrı gizli destek vererek kendi konumunu güçlendirdi. Osmanlı Devleti Mısır’ın işgalini protesto edip gerekli girişimlerde bulundu, fakat askeri harekata girişmedi. 1878 Berlin Konferansı’ndan aldığı ders ile II. Abdülhamid’in tek hedefi; Osmanlı siyasi bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü konusunda taviz vermemekti. Ancak askerî bir müdahale, devleti iktisadi ve siyasi açıdan da yıpratacağından diplomasi ile çözüm arandı. Bu konudaki Osmanlı İngiliz görüşmeleri 1887 yılına kadar kesintisiz sürdü. İngiliz varlığının geçici olduğunun benimsenmesi gibi bazı diplomatik sonuçlar alındı ise de Mısır’dan İngiliz işgali fiilen kaldırılamadı. Sudan Sorununun İngiltere ve Osmanlı Devleti açısından doğurduğu sonuçları açıklayabilme 1881’de Sudan’da Mısır adına vergi toplayan Faşoda müdürü ile bir kayık ustasının oğlu olan Muhammed Ahmed arasında çıkan kavga ve sonrasında Muhammed Ahmed’in kendini Mehdi ilan etmesi, isyanın yani Sudan Sorununun başlamasına sebep oldu. Mütemehdi olarak da anılan bu zata, Sudan’daki hemen her kabile ve bölge destek verdi. Her kesimin destek vermek için kendine göre gerekçeleri vardı. İsyanın temel sebebi ise, Sudan ve Afrika’da işgallere girişen Avrupalı devletlerin temsilcilerine duyulan tepkiler, geleneksel ticaret yollarını devreden çıkarma çabaları ve Mısır’da da bozulan Hıdiviyet otoritesinin Sudan’daki uygulamaları idi. Her ne kadar İngiltere, Abdülhamid’e Sudan’a asker göndermesi konusunda ısrarda bulunsa da, Osmanlı Devleti yalnızca diplomatik müdahaleyi uygun buldu. Bunun üzerine İngilizler -sözde Mısır adına- isyanı bastırmak amacıyla William Hicks adlı İngiliz komutanı Mısır ordusunun başında Sudan’a gönderdi. Sudan’a doğru yola çıkan on bin kişilik ordu, 5 Kasım 1883 tarihinde el-Ubeyd bölgesinde Mehdi taraftarları ile yaptığı savaşta ağır yenilgiye uğradı ve W. Hicks bu savaşta öldürüldü. Bunun üzerine, gayet iyi bir kariyeri olan İngiliz General Charles George Gordon görevlendirildi. 22 Şubat 1884’te Hartum’a ulaşan İngiliz general ve ordusunu ablukaya alan Mehdi taraftarları, İngilizlerin gönderdiği yardım kuvvetinin gelişinden iki gün önce bu generali de öldürdüler. 1885’te Sudan Mehdisi’nin ölmesi ile isyan kısmen kırıldı, ancak 1896’da İngiliz işgaliyle başlayan direniş, daha milli bir hâl alarak 1969’daki Sudan ihtilaline değin sürdü. 1 2 98 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan İmparatorluğu tarafından işgal ve ilhak edilme sürecini değerlendirebilme 24 Temmuz 1875’te Hersek’te bir grup Hıristiyan’ın vergileri protestosu ile başlayan isyan, çevredeki Balkan halklarından da destek aldı. Dış müdahaleyi engellemek maksadı ile Hersek’e birçok ayrıcalık tanımakla beraber askerî müdahaleden kaçınan Osmanlı, isyanın önlenmesine muvaffak olamadı. 1876’da patlak veren Bulgar ayaklanması da buna eklenince, 93 Harbi’ne giden süreç başlamış oldu. Uzun süre fırsat kollayan Avusturya, savaş sonrasında toplanan Berlin Kongresi kararları uyarınca Bosna’yı işgal etti. Osmanlı Devleti’nin sözde egemenliği devam ederken Avusturya Bosna’da bir dizi tedbirler aldı. Yeni bir vali atadı ve Avrupai tarzda idare tesis etti. Uygulamaları ile Müslüman Bosnalıları kazanmak istedi ise de büyük göçleri önleyemedi. İsmen Osmanlıya bağlı, fiilen Avusturya işgalindeki Bosna-Hersek, 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanının ardından Avusturya tarafından ilhak edildi. Her ne kadar Ruslar ve Sırplar bu duruma itiraz etseler de Almanlar tarafından uzlaşı sağlanarak bu ilhak meşrulaştırıldı. Osmanlı Devleti’nin dış borç almasının doğurduğu sonuçları değerlendirebilme 1853 yılında başlayan Kırım savaşı ile iyice boşalan Osmanlı hazinesi dış borçlanma ihtiyacı hissetti. 4 Ağustos 1854’te de 5 Milyon İngiliz Sterlini olan ilk borç alınarak, Osmanlı Devleti büyük borç bataklığına ilk adımını atmış oldu. Bundan sonraki 20 yıllık dönemde 15 defa borç alımı yapan Osmanlı’nın borçları faiziyle birlikte toplam 289 Milyon Osmanlı altınını buldu. Borçların ödenme takviminin düzenlenmesi maksadıyla 1882’de İngiltere, Hollanda, Fransa, Almanya, Avusturya, İtalya ve Osmanlı Devleti’ni temsilen birer üyenin bulunduğu Duyûn-ı Umûmiye İdaresi kuruldu. Bu kuruluşla Osmanlı Devleti, ilk iktisadi kısıtlamaya maruz kalmış oldu ve devlet otoritesi ciddi anlamda sorgulanmaya başlandı. Ancak, bu yeni düzenlemeler ile I. Dünya Savaşı’na kadar olan dönemde de dış borçlanma devam etti. 3 4 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 99 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi 1815 yılı itibariyle İngilizlerin Akdeniz’deki hakimiyetini sağlamlaştıran yerlerden biridir? a. Mora b. Malta c. Ümit Burnu d. Ege Kıyıları e. Kıbrıs Adası 2. Bismarck’ın Mısır sorununa müdahale etmemesinin temel sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Osmanlı’nın ticari yaptırımları b. İktisadi bunalım c. Diğer savaşlar nedeniyle yıpranan Alman ordusu d. Fransa’nın Alman yenilgisini unutup çıkar kavgasını Avrupa’nın dışına kaydırması e. İngiltere’nin ticari ambargo uygulama tehlikesi 3. Üç İmparator Ligi’nin kurucusu kimdir? a. Winston Churchill b. Napolyon Bonaparte c. Liman Von Sandres d. II. Nikolay e. Otto Von Bismarck 4. 1881 yılında Fransa tarafından işgal edilen Kuzey Afrika ülkesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Mısır b. Cezayir c. Tunus d. Fas e. Libya 5. II. Abdülhamid’in Mısır sorununun çözümü konusunda uyguladığı politikalarda aşağıdakilerden hangisi söz konusu değildir? a. Ver-kurtul anlayışı b. İngiliz askerinin Mısır’ı tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesi c. Avrupa dengesinde meydana gelecek gelişmelerin kendi lehine bir pozisyon yaratması: beklegör politikası d. İslam Birliği Politikası e. Asker gönderme ve fiziki güç kullanma yerine diplomasiye ağırlık verme 6. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı’nın Mısır sorununu askeri yöntemlerle çözmekten kaçınması politikasının nedenlerinden biri değildir? a. İngilizler ile savaşmaktan kaçınması b. Askerî ve ekonomik bakımdan yetersizlik c. Fransa, Rusya ve Almanya’nın tam destek vermesi d. Devletin diğer topraklarında savaş nedeniyle oluşabilecek isyanlardan çekinilmesi e. Müslüman kanının dökülmek istenmemesi 7. Sudan isyanını başlatan ve kendisini Mehdi ilan eden kişi aşağıdakilerden hangisidir? a. Muhammed Ali b. Rıza Pehlevi c. Müftü Ömeroviç d. Ahmed Urabî e. Muhammed Ahmed 8. Aşağıdakilerden hangisi, 7 Ekim 1908’de Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhak etmesiyle ilgili değildir? a. Müslüman Boşnaklara göre Avusturya’nın geçici işgalci olduğu düşüncesi b. Dini konularda halifeye bağlılığın devam etmesi düşüncesi c. II. Meşrutiyet’in ilanıyla Bosnalıların bu anayasaya bağlılık hakkındaki fikirleri d. Musavat gazetesinin yayınları e. İttihatçıların Türkçülük politikaları sebebiyle Boşnakların Avusturya idaresine geçme arzuları 9. Osmanlı Devleti’nin ilk dış borçlanması hangi tarihte başlamıştır? a. 5 Haziran 1870 b. 6 Ocak 1864 c. 4 Ağustos 1854 d. 28 Şubat 1840 e. 12 Ekim 1839 10. Aşağıdakilerden hangisi, Duyûn-ı Umûmiye idaresinin kurulmasının temel sebebidir? a. Askeri düzenlemelerin getirilmek istenmesi b. Vergileri tahsil etme sisteminin yenilenme ihtiyacı c. Dış borçların ödenemez düzeye ulaşması d. Devlet kurumlarının özelleştirilmesinin hedeflenmesi e. Vakıf idarelerinin tek bir elde toplanması 100 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise “Avrupalı Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Avrupalı Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Avrupalı Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” ve “Tunus’un Fransa Tarafından İşgali: 24 Nisan 1881” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Tunus’un Fransa Tarafından İşgali: 24 Nisan 1881” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “İngiltere’nin Mısır’ı İşgali: 11 Temmuz 1882” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “İngiltere’nin Mısır’ı İşgali: 11 Temmuz 1882” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Sudan Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Avusturya İşgali sonrasında Bosna-Hersek” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nde Mali Sorunlar ve Dış Borçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nde Mali Sorunlar ve Dış Borçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 1880’li yılların öncesi ve sonrasında İtalya, Fransa ve İngiltere gibi Avrupalı güçlerin Kuzey Afrika ve Mısır üzerinde ticari çıkarları ve Akdeniz’de sömürgecilik emelleri alevlenirken, Bismarck önderliğinde birliğini sağlayan Almanya’nın öncelik verdiği politika ise genel olarak Fransa’nın Avrupa dışındaki çıkarlarına yönlendirilmesiydi. Bismarck’ın amacı, Avrupa’da nüfuzunu arttırırken herhangi bir Avrupalı gücün kendisi aleyhinde davranmasını önlemekti. Bu yüzden Bismarck, 1876 ve 1878 yıllarında İngiltere’ye, Mısır’ı niçin işgal etmediklerini sorarak, eğer böyle bir durum gerçekleşirse de ülkesinin karşı çıkmayacağını ifade etmekten kaçınmadı. İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmesinden Almanya’nın beklentisi, Fransız-İngiliz düşmanlığını kızıştırıp artırmak ve bunun sıcak bir çatışmaya dönüşmesini sağlamaktı. Böylece, batıdaki düşmanı Fransa’nın dikkatlerini ve gücünü başka bir alana kaydırmayı başaracaktı. Sıra Sizde 2 1870’deki Alman yenilgisinin yaralarını sarmaya çalışan Fransa açısından Kuzey Afrika’da yeni bir sömürge elde etmek az da olsa incinen gururunu tatmin edebilirdi. İngiltere’nin işgal karşısında cılız tepki göstermesi, yarım yüzyıl önceki tutumuyla taban tabana zıt bir durumdu. Bunun geçerli nedenleri arasında, Fransa’nın Kıbrıs konusunda problem çıkarmasını engellemek ve dar Sicilya boğazının iki tarafının birden İtalyanlar tarafından tutulduğunu görmeyi istememek vardı. Alman şansölyesi Bismarck ise, Tunus’u İtalya’nın veya Fransa’nın almasını çok da umursamıyordu. Her iki durumda da iki tarafın çıkar kavgasına girişmesi söz konusuydu. Büyük devletlerin en küçüğü İtalyanların Tunus’a ilişkin iddiaları yaygara çıkarmaktan ibaret kaldı. Fransızlar, İtalyanların kendilerinden önce davranmasından çekinerek 1881 yılı nisan ayında bazı Tunus kabilelerinin Cezayir sınırını ihlal etmeleri gibi sudan bahaneler ileri sürmeye başladı. Fransa sonunda Osmanlı Devleti’ne bir nota verip, 24 Nisan 1881’de Tunus’ta işgali başlattı. Osmanlı Devleti ise, 1856 Paris antlaşmasıyla kendisi için de geçerli ve kabul edilmiş devletler hukukuna tamamen aykırı olan bu işgali asla onaylamadı. Tunus’u Osmanlı Devleti’nin bir eyaleti ve Tunusluları Osmanlı tebaası saymaya devam etti. Tunus’un işgali bir başka rekabeti de gün yüzüne çıkardı. Tunus’un Fransa’ya kaptırılması, İtalya’nın Avrupa güç dengesinde önemini kaybettirdi. Bunu telafi etmek için İtalyanlar, Avusturya-Macaristan ve Almanya ikili ittifakına girmek için teşebbüste bulundu. Ayrıca, Fransa’nın Akdeniz’de daha başka hedeflere yönelmesini engelleme politikası izleyerek İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmesine destek sağladı. Sıra Sizde 3 Mısır bir işgal tehlikesiyle karşılaşınca, Urabî Paşa’yı kontrol altına almak için Osmanlı Devleti tarafından izlenen siyasette, İngiltere’nin bir oyununa gelmemek ve Mısır halkı ile Türkler arasında bir çatışmaya yol açmamak gibi temel ilkeler ortaya kondu. Çünkü Padişah, 4. Ünite - İşgaller ve Krizler 101 Urabî Paşa’nın isyancı ilan edilmesi için İngilizlerin baskı yapmasına rağmen, bundan uzun süre kaçındı. Ancak sonunda yayınladığı fermanda Padişah, Urabî Paşa’yı halife sıfatıyla isyancı ilan etmiyordu. Urabî, Hıdiv’e karşı geldiği için görevlerini yapmayan bir memur olarak suçlanıyordu. Urabî’nin emperyalist kuvvetlere karşı kendi bağımsızlığını koruma mücadelesi vermesi, Osmanlı Devleti’nin egemenlik haklarını da ihlal etmekle birlikte, aslında Halifelik şemsiyesi altında kalması kaydıyla, örtülü bir şekilde desteklenmiştir. Ancak Padişah, genel politikasıyla fazla çelişkiye düşmeden, İngilizlerin taleplerini ustalıkla geri çevirip, Mısırlıların işgale tepkilerini meşruiyet zemininde tutmalarına bir tür destek sağlamıştır. Mısır işgal edildikten sonra, II. Abdülhamid’in temel amacı Mısır’ı İngiliz askerinden kurtarmaktı. Osmanlı devlet adamları, II. Abdülhamid’in emirleri doğrultusunda İngiliz askerinin Mısır’ı tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesini, tüm diplomatik görüşmelerde sürekli gündemde tuttular. İngilizler ise, işgallerini kısıtlamak yerine Mısır’daki varlıklarına meşruiyet sağlamaya çalıştılar. Bu yüzden, Osmanlı Devleti ile konuyu müzakere etmekten kaçınmayıp karşı taraflara umut verirken zaman kazanmaya da çalıştılar. Ayrıca, II. Abdülhamid, İngiltere’ye karşı bir başka gücün desteğini alarak İngilizlerin Mısır’ı tahliye etmesini sağlamaya çalıştı. Ancak, Fransa çok net taahhütler vermesine rağmen, sözlerini yerine getirmekten kaçındı. Sorunun seyri dikkate alındığında, II. Abdülhamid’in Almanya Başbakanı Bismarck’tan diplomatik destek alma çalışmaları da genellikle başarısız kaldı. Zaman zaman Rusya’dan sağlanan sözlü destekler de Fransa’nın pasif politikalarıyla aynı düzeyde kaldı. Bu arada sorunun çözümü için doğrudan İngiltere ile görüşmeler yapıldı ancak sonuç alınamadı. I. Dünya Savaşı öncesi ve sırasında Avrupa dengesinde meydana gelen gelişmeler de lehte bir durum doğurmadı. Sıra Sizde 4 1881 yılı ortalarında başlayan Mehdi hareketi, kısa zamanda Sudan’da geniş bir toplumsal destek aldı. Giderek ulusal bir harekete dönüşen hareketin ilk çıkışında tasavvufi/dini öğeler vardır. Muhammed Ahmed’in Mehdi olduğuna inanan ve ona kayıtsız-şartsız bağlanan dervişler yanında, Nil kenarında yaşayan ve geçimleri kervan ve köle ticaretine bağlı olan kabileler de hareketin ilk nüvesi oldu. Özellikle ‘Baggara’ ve ‘Bija’ gibi kabileler, vergi vermemek ve yüksek bir otoritenin düzenlemeleri karşısında bağımsız kalmak için bu harekete katıldılar. Diğer taraftan Sudan’da Hıdiv İsmail (1863-1879) devrinden kalan yabancı memurların yüksek maaşlarla çalışması, halkın tepkisini çekecek davranışlar sergilemeleri, ağır vergiler, Süveyş Kanalı ve yeni demiryollarının geleneksel kervan ticaretine darbe vurması gibi faktörler, Sudan halkında bir kızgınlık ve tepki birikmesine sebep oldu. Nitekim, isyanın başlamasına sebep olan olay, Mısır adına vergi toplayan Faşoda müdürü ile bir kayık ustasının oğlu olan Muhammed Ahmed arasında çıkan kavga idi. Bu olaydan kısa bir süre sonra, Müslümanlar için kutsal bir ay olan Ramazan ayında (Ağustos 1881) Muhammed Ahmed, Mehdi olduğunu ilan ederek Sudan’daki Mısır idaresine ilaveten geleneksel kervan ticaretini, Kızıldeniz limanlarını ve Afrika ticaret yollarını tehdit eden Avrupalı güçlere karşı kendi çıkarlarını koruma savaşı başlattı. Sorun, Sudan’ın Mısır’a bağlı bir eyalet olması dolayısıyla, İngiltere’nin Mısır’ı işgaliyle de ilgilidir. Sıra Sizde 5 1854 yılında ilk borcun alınmasına değin geçen sürede Saray ve Bâbıâli, bu konuda oldukça hassastı. Ancak başlatılan ilk dış borçlanmayla, devlet bir kısır döngü içerisine girdi. Alınan borçlar domino etkisi yaparak, ardı arkası kesilmeyen bir borçlanma sürecini başlattı. Borçlar ödenemez bir hale gelince de II. Abdülhamid, 1881 Muharrem Kararnamesiyle bu durumun üstesinden gelmeye çalıştı. Bu bağlamda borçların ödenmesi amacıyla Duyûn-ı Umûmiye-i Osmaniye kurulması, Osmanlı devlet otoritesi açısından ciddi bir sorun oluşturdu. Zira, yabancı alacaklılar tarafından kontrol edilen bir maliye, adeta devlet içinde devlet otoritesi gibiydi. Nitekim, bu idare 5.000 kişilik bir kadro oluşturdu. Bu sayı, 1912 yılında 9.000 kişiye ulaşmıştı. Duyûn-ı Umûmiye idaresinin yöneticileri Avrupa’dan gelen kişilerdi. Aynı idarenin taşra teşkilatını ise, Galata bankerlerinin elemanları yönetiyordu. İlk önce alacaklarını tahsil edenler, sonra işletme kurmaya başladı. Örneğin Bursa’da ipek sanayi, Zonguldak’ta kömür madenlerini işletiyorlardı. Bununla birlikte, Osmanlı Devleti açısından borçların tasfiyesi ve finansal kaynakların yatırım alanlarına aktarımı daha akılcı olmuştur. Duyûn-ı Umûmiye idaresi kurulmadan önce İngiltere ve Fransa ağırlıklı borçlanma, daha sonra Alman ağırlıklı olmuştur. 102 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Yararlanılan Kaynaklar Açba, Sait, (1995). Osmanlı Devleti’nin Dış Borçlanması (1854- 1914), Afyon. Aydın, Mithat, (2005). Balkanlar’da İsyan: Osmanlıİngiliz Rekabeti Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), İstanbul. Djurdjev, Branislav, “Bosna Hersek”, DİA, c. VI, İstanbul, 1992, s. 297-305. Gölen, Zafer, (2009). Tanzimat Dönemi Bosna isyanları (1839-1878), Ankara. Kavas, Ahmet, (2009). “Sudan”, DİA, c. XXXVII, İstanbul, s. 459-461. Kıray, Emine, (1993). Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İstanbul. Kızıltoprak, Süleyman, (2010). Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı 1882 1887, İstanbul. Malcom, Noel, (2009). Bosna’nın Kısa Tarihi, (Çeviren: Aşkım KARADAĞLI), İstanbul. Marsot, Afaf Lutfi al-Sayyid, (2010). Mısır Tarihi: Arapların Fethinden Bugüne, (Çeviren Gül Çağalı Güven; yayıma hazırlayan Süleyman Kızıltoprak), İstanbul. Özdemir, Biltekin, (2010). Osmanlı Devleti Dış Borçları: 1854-1954 Döneminde Yüzyıl Süren Boyunduruk 1854-1914 Borçlanmaları Galata Bankerleri Ve Osmanlı Bankası Duyûn-ı Umûmiye İdaresi Türkiye Cumhuriyeti’nin Kabul Ettiği Osmanlı Devlet Borçları, Ankara. Uçarol, Rifat, (1989). Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İstanbul. Yılmaz, Faruk, (1996). Devlet Borçlanması ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar, İstanbul. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı ve Girit Sorunuyla ilgili gelişmeleri açıklayabilecek, Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’deki varlığı ve bütünlüğü açısından önemli olan Girit Sorununu tüm safhalarıyla tartışabilecek, Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki topraklarını elde tutma mücadelesini ve Makedonya Sorununu irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Girit Sorunu • Avrupa Devletleri • Dömeke Meydan Savaşı • Yunan Milliyetçiliği • Makedonya Sorunu İçindekiler    Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar • OSMANLI-YUNAN SAVAŞI • GİRİT SORUNU • BALKANLARDAKİ DİĞER SORUNLAR OSMANLI TARİHİ (1876-1918) OSMANLI-YUNAN SAVAŞI (1897) Savaşın Ayak Sesleri: Girit Sorunu Bağımsız Yunanistan’ın kurulması ile ilgili kararların alınması, 1827 yılındaki Londra protokolüne dayanmaktadır. Bu fikrin hayatiyet bulması ise, 1830 yılındadır. Bütün bu sürece İngiltere, Rusya ve Fransa dahil oldu. Bu nedenle, bu tarihten sonra Yunanistan batılı güçlerin kontrolünde olup, davranışları da çoğu kere onların onayına bağlıydı. 1860’lı yıllardan itibaren Yunan anayasasına girmiş olan “Büyük Yunan Ülküsü” ve etrafında oluşan millet ve milliyetçilik tartışmaları, Batılı devletler için Yunanistan vasıtası ile Osmanlı Devleti ve toprakları üzerinde siyaset yapma imkanını da vermişti. Özellikle Rusya’nın Balkanlardaki politikalarına da yardım eden bu durum, her olay ve savaş esnasında tekrar tekrar gündemdeki yerini almıştır. Batılı devletler, kendi aralarındaki ihtilaflarda bile her zemin ve şartta Yunanistan’dan yana tercihlerini kullanmak için birbirlerini iknaya çalışmaktaydı. Özellikle 1878 Berlin konferansı esnasında İngiltere’nin Yunanistan’dan yana tavır takınması ve bu amaçla, Rusya ve Bulgaristan’ı dizginlemesi, Atina’daki idarecileri oldukça cesaretlendirdi. Yunanistan, Girit konusunu yeniden ısıtarak Batılı ülkelerin gündemine getirdi. Hatırlamak gerekirse, geçmişte 20 Kasım 1878 Halepa fermanı ile Girit adasına verilen geniş yetkiler daha doğrusu muhtariyetler, hem adadaki Rumları cesaretlendirmiş, hem de Yunanistan’ın ada ile birleşme arzusunu körüklemiştir. Yunan milliyetçilerinin oluşturduğu “Etnik-i Eterya” gibi örgütler, bu amaçla çalışmalarını hızlandırmıştı. Bu nedenle bölgede olaylar durulmamış, adada yaşayan Müslümanlar üzerinde baskılar artmıştı. Tabii olarak, MüslümanTürk halk da gelişmelerden rahatsız olmuş ve tepkilerini ortaya koymuşlardı. Olayların sürekliliği ve ağır baskılar yüzünden Müslüman halk göç etmek zorunda kalmıştı. Asayişin olmaması, sürekli Türkleri rahatsız ediyordu. Müslüman Türk köyleri yakılıp yıkılıyordu. Ellerinde hiçbir şey kalmayan Müslüman ahali için adada yaşamak hem cazibesini yitirmiş hem de gittikçe tehlikeli hale gelmişti. Girit’in Hanya şehrinde Müslümanlar silahlanma isteğini dile getiriyorlardı. Bu durumu Yunan ve Avrupa basını daha da abartarak Girit konusunda Yunan halkını kışkırtıyorlardı. Olayların uzaması üzerine önce adadaki vali istifa etti. Valinin istifasının gerçek nedeni ise, Yunan halkın isyan etme konusunda haklı olduklarını ima etmekti, ancak resmi söylemi, elindeki yetkilerle düzenleme yapamayacağı şekOsmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar Etnik-i Eterya: Soliatis ve Likudis adlı Yunan Subaylar ile A. Sophianos adlı bir tüccarın, Makedonya ve Girit’i Yunanistan’a katmak amacıyla 1894 yılında kurdukları örgütün adıdır. Kısa bir sürede büyük gelişme gösteren örgütün belkemiğini Yunan subayları oluşturuyordu. Cemiyet, Yunan hükümeti üzerindeki etkisinin yanı sıra, 1896 Girit Ayaklanması sırasında bölgeye yardım gönderilmesini de sağladı. Makedonya’da çeteler halinde düzenledikleri silahlı eylemler neticesinde, 1897 yılında Osmanlı-Yunan savaşının başlamasına neden oldu. Ancak, Yunanistan’ın aldığı ağır yenilgi neticesinde, 1899’da dağıldı. 106 Osmanlı Tarihi (1876-1918) lindeydi. Nitekim, valinin adayı terk etmesi Rumların iştahını kabarttı. Kandiye’de Müslümanlara karşı başlayan hareket ve Yunanistan ile birleşme bildirilerine, adanın ikinci büyük şehri olan Resmo da katıldı. Olaylar Hanya’ya ulaşınca, Yunan yanlısı tutum alan batılı devletler adadaki vatandaşlarını tahliye ettiler. Adadaki durumun kontrolden çıktığını anlayan Osmanlı Devleti mevcut kuvvetlerle durumun çözülemeyeceğini bildiğinden, yaklaşık bin kişilik bir kuvveti adaya ilave askeri güç olarak gönderdi. Ancak, Adaya asker gönderilmesi, Yunanistan’ı rahatsız etmişti. Zaten bir bahane ile Girit olaylarına müdahil olma fırsatını kolluyordu. Bu sırada, Ada’nın Estiye şehrindeki Türkleri kurtarmak için adaya gelen gemiye Yunan askeri ateş açtı. Yunan hükümetine çekilen notaya, Yunan kralı ve hükümeti Girit’e gönüllü ve silah taşımaya başlayarak karşılık verdi. Hatta büyük bir gösterişle yardım gemilerini Pire Limanı’ndan Girit’e gönderdiler. Milliyetçi sloganların atıldığı gösteriye kral da bizzat katılmıştı. Bunun iki sebebi vardı: Birincisi kendisi Yunan asıllı olmayıp (Danimarka asıllı idi) Yunan milliyetçiliği yapmadığı yönündeki tepkileri dindirmek. İkincisi ise, bizzat kral tarafından güya Rum halkına yardım için gemiler gönderildiğini, başka bir amacı olmadığı yönündeki beyanlarla batılı devletleri ikna etmekti. Aslında ikisinde de başarılı olmuş görünüyordu. Özellikle batılı devletler sözden öteye gitmeyen basit tepkiler gösterdiler. Bu arada gemiler de yola çıkmıştı. Bu gidişin fiili bir savaşa dönüşeceğini kestiren batılı devletler özellikle Fransızlar, mevcut koşullardaki bir savaşta Osmanlı Devleti’nin kazançlı olacağını düşünüyorlardı. Öncelikle, Osmanlı Devleti’nin de adaya asker ve yardım göndermesini elçileri vasıtası ile engellemeye çalıştılar. Bunda muvaffak olamadılar, çünkü Osmanlı Devleti haklı idi. Yeni bir hamle olarak, Rum gemilerinden kimsenin Adaya çıkmasına izin vermediler. Bu süreçte uzayan diplomatik çabalar sonuç vermiyordu. Yunan Prensi ve Kralın yaverleri karaya çıktılar, birkaç gün içinde adadaki Yunan askeri sayısı binlerle ifade edilir hale geldi. Bu durumda Osmanlı Devleti’nin fiili müdahalesi haklılık kazanmıştı. Batılı devletlerin bazı yetkilileri, Yunanistan’ın gereksiz çatışmalar çıkardığı ve bu tür saldırılardan kaçınması gerektiği düşüncelerine sahipti. Ancak “Doğu Sorunu” açısından bu yöndeki politik adımların, mevcut bütün dengeleri değiştirmesinden de çekiniyorlardı. Fakat, bütün ikazlara rağmen Yunan generalin adada ilerlemesi ve icraatlarda bulunması üzerine Rus, Fransız, İtalyan ve Avusturyalı askerler tarafından Girit işgal edildi. Osmanlı Devleti’ne bu durumun geçici olduğu bildirildi. Bir taraftan da Yunan askerlerine müsamahalı davranıyorlardı. Bu ikili tutum, adadaki Müslüman halkı zor durumda bırakıyordu. İşgalci ülkelerin amacı, yenilmesi muhtemel Yunanistan’a arka çıkmak ve Girit’teki Türkleri bir dış göçe zorlamaktı. Öyle ki, adada silah toplama esnasında sadece Müslümanlardan silah toplanıyordu. Rumlardan ise silah toplanması yerine Yunan askerlerine silah lojistiği sağlanıyordu. Yunan askerleri bu şekilde aldıkları silahları gizlemeye bile ihtiyaç duymuyordu. Avrupa Devletlerinin Yunanistan’a Nota Vermesi Girit olayları üzerine Avrupa devletleri Yunanistan’a şöyle bir nota vermişlerdi: 1. Girit adası hiçbir şekilde Yunanistan’a terk edilemez. 2. Girit’in idaresi için Osmanlı Devleti bir tür muhtariyet sağlayacaktır. Bu iki şartın oluşması için önce Yunanistan’ın adadan askerini çekmesi gerektiği bildirildi. Ancak bu bildiriye Yunan hükümeti, kamuoyu baskısı yüzünden ret cevabı verdi. 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 107 Benzer bir nota Osmanlı Devleti’ne de verilmişti. Osmanlı Devleti bazı şartlar öne sürerek bu metni kabul etmişti. Öte yandan, Yunan generali adadan çıkmadığı gibi ada içlerine doğru ilerlemeye de devam ediyordu. Ancak Girit’teki olayları yatıştırmak için batılı devletlerin araya girmesi, Yunanlıların bir kısım hareketlerini kısıtlamıştı. Bütün bunlar, Osmanlı-Yunan ilişkilerini oldukça gerdi ve her iki devlet de sınırlarına asker ve silah yığınağına başladı. Yunan milliyetçileri Balkanlardaki din kartını oynayarak Osmanlı ve Müslümanlar aleyhinde Hıristiyanları kışkırtıyorlardı. Bu yetmiyormuş gibi, İstanbul’daki Rumları da etkilemeye çalışıyorlar ve yer yer başarılı da oluyorlardı. Yunanlılar harekete geçerek Teselya sınırında ihlal ve tahrik eylemlerine başvurdu. Osmanlı Devleti ile harp isteyen Yunan kamuoyunu Makedonya üzerinden harekete geçirmek istediler. 1897 yılı Nisan ayının başlarında Kalabaka’da Osmanlı sınırlarını ihlal ederek 10 km kadar içeri girdiler. Bu hareketi Osmanlı askerleri geri püskürtmüştü, ancak bu durum bir savaş sebebi idi. Ancak Sultan II. Abdülhamid savaş taraftarı değildi. Yunanistan’ın diplomatik yollardan kontrol altına alınmasından yana idi. Bu nedenle ilk önce İstanbul’daki bütün elçilerle durumun müzakere edilmesi yoluna gidildi. Sadece Avusturya elçisi, Avusturya’nın Balkanlardaki çıkarları için savaş yanlısı tutum sergiliyordu. Osmanlı-Yunan Savaşı’nın Başlaması Yukarıdaki gelişmeler neticesinde, 13 Nisan 1897 tarihinde Osmanlı Devleti tarafından Yunanistan’a savaş ilan edildi. Önce Atina elçisi geri çağırıldı. İstanbul’daki Yunan elçilik mensupları da sınır dışı edildi. Ancak Osmanlı Devleti’nde faaliyet gösteren Yunan uyruklu tüccarlar meselesi ortaya çıktı. Devletler 80 bine yaklaşan tüccarın sınır dışı edilmesi durumunda, Yunan ekonomisine büyük bir zarar vereceğini bildirdiler ve Yunan hükümetinin bu zararı karşılamasını istediler. Zira bu durumdan sorumlu olan kendi hükümetleri idi. Bu kadar çok tüccarın sınır dışı edilmesi, Yunan tüccarlarla iş yapan İngilizleri de kızdırmıştı. Osmanlı hükümetinin sınır dışı etmekteki kararlı tutumu üzerine İngiltere, bu tüccarları bir gecede kendi vatandaşlığına geçirdi. Osmanlı-Yunan savaşı fiilen başlamıştı. Fakat her iki ülkenin de deniz savaşı yapacak donanma gücü zayıftı, askerini denizden sevk edecek imkânları yoktu. Bu yüzden savaş daha başından beri kara savaşına dönüşmüştü. Üstelik cereyan noktası Yunanların da tahriki ile Teselya bölgesi idi. Yunanistan’ın olayları Balkanlara taşımasında iki niyeti vardı; birincisi Girit adasındaki ilhak kararını ve çıkarmasını unutturmak, ikincisi Teselya bölgesinden bir şekilde Selanik’e ilerleme fırsatı bulmaktı. Osmanlı ordusu taarruza geçmeden önce Yunan çeteleri, Yunan askerinden önce hareket ediyordu. Önde çeteler, arkada taburlar Osmanlı sınırlarına tecavüz etmeye başlamışlardı. Yunanlar Teselya bölgesinde (Tırhala ismi de kullanılıyorTesalya: Yüzölçümü 14.037 km2 olan bölge, Yunanistan’ın kuzey kesiminde Makedonya’nın ise güneyinde bulunmaktadır. Stratejik değeri nedeniyle tarih boyunca büyük öneme sahip olmuş; büyük savaş ve yıkımlara ev sahipliği yapmıştır. 1394 yılında Osmanlıların denetimine giren Teselya, 1881 yılında kısmi olarak Yunanistan’a verildi. Resim 5.1 Osmanlı Balkanlarının Paylaşım kavgasının gösteren bir karikatür 108 Osmanlı Tarihi (1876-1918) du) Olimpos dağı efsanesini yayıyorlardı. Bunun için Yunan ordusunda halktan gönüllüler ve başka ülkelerden bu Olimpos efsanesine katılmak isteyen gruplar, yapılan çağrıları uydu. “Tanrı Zeus’la yeni Olimpia efsaneleri yazacağız” diyerek hedeflerine Selanik şehrini de koyuyorlardı. Bu durum sadece savaş heveslisi Yunan çeteleri için geçerli değildi. Bölgede gazetecilik yapan yabancı gazeteciler için de geçerli bir amaçtı. Osmanlı ordusunun, 1877-78 Osmanlı-Rus harbinin etkisinden kurtulamadığını yazıyorlardı. Tek örnek giymiş Etnik-i Eterya cemiyeti gönüllüleri haç işareti üzerine e-e yazmışlardı. Bu çetelerin başında Yunanistan’ın tanınmış komutanları vardı. Alasonya taarruzu için Teselya bölgesi karargah merkezi olarak kullanıldı. Milano geçidi ise, Yenişehir (Larissa) ovasının yolunu açacak bölgede idi. Öyle ki, ilk taarruz burayı ele geçirmek için yapıldı. 20 bine yakın nüfusu ile Yenişehir, bölgedeki Müslüman Türk ahalisi için moral kaynağı olan önemli bir şehirdi. Yenişehir’in batısında kalan diğer bir önemli şehir ise Tırhala idi. Bu bölgedeki Türk nüfusunun çoğunluğu Yunanları rahatsız ediyordu. Osmanlı Devleti buradan göçlerin olmasını istemiyordu. Aynı zamanda Osmanlı ordularının Atina yolu üzerinde olan Dömeke Meydanı da askeri açıdan önemli bir noktadaydı. Yunanlar Girit’te yapamadıklarını Teselya bölgesinde yapmak istiyordu. Teselya’daki dar geçitler ve sarp kayaların Osmanlı ordusuna engel olacağını ve bahar aylarında çamurdan top arabalarını sevk edemeyeceklerini düşünüyorlardı. 16 Nisan 1897 tarihinde, Milano geçidi Koz köyündeki karakola ilk saldırılar düzenlendi. Bu saldırıda Yunan askerleri ve İtalyan gönüllüleri de vardı. Akşam vaktinde başlayan taarruzda Osmanlı karakolları savunmada kaldı. Bu bir tecavüzdü ve durumu Müşir Edhem Paşa telgrafla İstanbul’a bildirdi. Aynı şekilde Çamtepe mevkiinde de Yunan ordusunun topçu askerleri ateş açmaya başladılar. Bu tür sınır tecavüzleri yaşanırken Yunan hükümeti ve batılı gazeteciler, bunların çete olduğunu iddia ederek zaman kazanmaya çalışıyordu. Yavaş hareket eden Osmanlı tarafının savaşa geç başlamasının iki sebebi vardı: Birincisi Yunanların yaptığı bu propagandaların uluslararası alanda yanlış ve haksız olduğunun tespiti, diğeri de Osmanlı ordusunun son sevkiyatlarını tamamlaması idi. Diğer taraftan bu süreç içerisinde Osmanlı Devleti diplomatik girişimlerini de artırdı. Yunan tarafında sadece çetelerin savaş isteklisi olmadıklarını, aynı zamanda hükümet ve askerinin de bu savaşı tahrik ettiğini tespit ettirdi. Meclis-i Vükela da savaş kararı aldı. Bu karar bütün devletlere gerekçeleri ve tespitleri ile bildirildi. Yunan hükümeti ise, savaşı kendilerinin çıkarmadığını iddia ediyordu. Yunanların bu tutumu üzerine Osmanlı Devleti de bölgeye yerli ve yabancı gazeteciler göndererek yerinden tespitler yaptırdı. Dömeke Meydan Savaşı (17 Mayıs 1897) 18 Nisan’da Osmanlı taarruzu başladı. Savaşın başladığı sırada uluslar arası siyaset Osmanlı Devleti’nin lehineydi. Yunanistan barışı bozan taraftı. Yunanistan’ın Makedonya üzerindeki emelleri diğer Balkan devletlerinin çıkarlarına ters bir durumdu. Savaş çıkması durumunda Bulgaristan, Sırbistan, Avusturya, İngiltere ve Fransa da tarafsız kalacaklarını bildirmişlerdi. Osmanlı Devleti ile Almanya arasında gelişen ticari ve askeri ilişkiler de savaşta önemini gösterdi. Almanlar geniş Osmanlı coğrafyası ve yönetiminin Alman taraftarı tutumu nedeniyle Osmanlı yanlısı görünmek zorundaydı. Geriye bir tek Rusya kalmıştı ki böyle bir ortamda bir tek Rusya’ya güvenerek savaşa girmek Yunanistan için maceradan ibaretti. Ancak Yunan hükümeti bu macerayı tercih etti. 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 109 Bu durum sadece politik değil, aynı zamanda askeri gerçekliklerle de uyuşmuyordu. Özellikle de askeri mühimmat ve ordudaki asker sayısı eksikliği ortada idi. Osmanlı askerinin kara savaşında Yunan ordusunu yeneceği kesindi. Ancak Yunanlar, Osmanlı Devleti harp ilan etmeden önce vur-kaç taktiği ile geniş araziye yayılma politikası izledi. Hatta bazı başarılar da kazandılar. Ancak, Osmanlı ordusu ilerlemeye başlayınca bu durum aleyhlerine döndü. Osmanlı ordusu taarruza geçtiği günün ertesinde önce Milano geçidini, sonra Yenişehir’i ardından da Tırhala’yı ele geçirdi. Bu üç mühim yeri bir hafta içinde almıştı. Üstelik bu süre zarfında Yunanistan içlerinde ilerlemeye de başlamıştı. Yunanlar geniş bir alana yayılarak hata yaptıklarını düşündükleri için bütün güçlerini Dömeke’ye topladılar. Bunun üzerine Müşir Ethem Paşa Osmanlı ordusunu bu bölgeye sevk etti. Böylece savaş, bir meydan muharebesi haline dönüştü. 40 bin kişilik Yunan ordusu karşısında Osmanlı ordusu bariz bir zafer kazandı (17 Mayıs 1897). Öyle ki, Osmanlı ordusunun önünde Atina’ya giden yolda asker denilebilecek doğru dürüst bir güç bile kalmamıştı. Osmanlı ordusu zafer kazanarak ilerliyor olsa bile II. Abdülhamid’in barışsever tutumu ve Avrupalı devletlerin Yunanistan’ın daha fazla yıpranmasına göz yummamak için giriştikleri diplomatik girişim sonuç verdi. Yunanların bu kadar ağır yenilgi alması, batılı devletleri hiç de memnun etmedi. Gerçi bütün taraflar Yunanistan’ın haksız olduğunu bilseler ve söyleseler bile, savaşı bitirmek için araya girdiler. Bu sırada Yunanistan’da iktidar değişikliği oldu. Yeni hükümet ilk icraat olarak, Atina üzerine yürüme ihtimali olan Osmanlı ordusunun durdurulması için bütün batılı devletler nezdinde girişimlerde bulundu. Yeni Yunan hükümeti Avrupa kamuoyunu etkilemek için savaşta gazetecilerin ve Hıristiyanların yok edildiği iddialarını dile getirerek propaganda maksatlı suçlamalar yapıyordu. Özellikle Rus çarı bu çağrıdan sonra Sultan II. Abdülhamid nezdinde özel teşebbüste bulundu. Yapılan barış çağrılarına zaten savaş istemeyen Osmanlı Devleti olumlu yanıt verdi ve 20 Mayıs 1897’de ateşkes imzalandı. Rus çarının Sultan II. Abdülhamid’e yaptığı ateşkes ve barış çağrısında iki temel esas vardı. Birincisi, Osmanlı Devleti’nin toprak kaybı olmayacaktır. İkincisi ise Girit’te muhtariyet kurulacaktı. Ancak, bu muhtariyet daha sonra geliştiği gibi Osmanlı askerlerinin adadan çıkarılmasını içermiyordu. Savaş 18 Nisan 1897’de başladı, 15-17 Mayıs 1897’de Dömeke Meydan Savaşı oldu ve 20 Mayıs 1897’de ateşkes anlaşması imzalandı. Öyleki, toplam süre bir aydır. Bu bir aylık dönem sonucunda Osmanlı ordusunun nihai kazancı; 93 (1877-78) harbinden sonra alınan parlak bir zafer idi. Bu harbin özellikle de Dömeke Meydan Savaşının Osmanlı Devleti açısından birçok önemli neticeleri olmuştur. En başta Osmanlı Devleti kendi topraklarını saResim 5.2 İstanbul’da Çıkan Malumat Gazetesinde Ordu Komutanı ve Yaverlerinin resimleri 110 Osmanlı Tarihi (1876-1918) vaşarak muhafaza edeceği hissini hem kendi toplumuna hem de üçüncü devletlere göstermiş oldu. Kısmen “hasta adam” imajı ortadan kalktı. Osmanlı Devleti’nin savaş başlamadan önce gösterdiği diplomasi başarılı oldu. Ancak ateşkes sonrası masa başında aynı başarı sağlanamadı. Batılı devletlerin Yunanistan’a ne denli sahip çıktıklarını Osmanlı Devleti masada görmüş oldu. Zira savaş esnasında elde ettiği yerleri iade etmek zorunda kaldı. Buna ilaveten, Girit’in elden çıkmasına da ramak kalmıştı. Girit’te bundan sonra yaşanan süreç, ya göç ya ölüm şeklinde gerçekleşti. Yunanistan karşısında elde edilen bu başarı birçok açıdan önemli idi. Müslüman dünya içinde Sultan II. Abdülhamid’e halife olarak bağlılık ve güven arttı. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki Müslümanlar bağlılıklarını ve tebriklerini bildiren telgraflar çekti. Ancak bu durum karşısında İngiltere, zaten kuşku ile baktığı hilafet kurumuna bakış açısını değiştirdi. 93 harbinden sonra kazanılan Dömeke meydan muharebesi Osmanlı ordusu için de büyük bir moral oldu. Diğer taraftan Alman nüfuzu, askeriyenin içinde ve devletin kademelerinde arttı. Alman İmparatorunun İstanbul’u ziyareti bu durumu daha da pekiştirdi. Hatta Babıâli’ye göre bu sonuçla, Alman sistemine göre dizayn edilmiş askerler ve ordu iyi bir sınav verdi. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı hakkında daha fazla bilgi için şu makaleyi okuyunuz: Murat M. Hatipoğlu, (1999). “1897 Osmanlı-Yunan Harbi ve Yunanistan’ın Makedonya Politikası (1897-1913)”, Osmanlı II, (Editör: Güler Eren) s. 306-313, Ankara. İstanbul Konferansı: YunanistanOsmanlı Barışı Yunanistan ile yapılan İstanbul konferansı aslında batılı veya büyük devletlerin ikiyüzlülüğünün bir göstergesi idi. Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında savaşa yol açan süreçte inisiyatif almakta geciken Avrupalı güçler, savaş sonrası görüşülecek barış şartlarının tespiti için hemen devreye girmişlerdi. Dört ay süren görüşmeler, büyük devletlerin Yunanistan yanlısı tutumlarına sahne oldu. Teselya bölgesinde bazı stratejik bölgelerin Osmanlı Devleti’ne bırakılması gibi göstermelik toprak terki ile toprak kaybı veya kazanılmaması esası üzerine görüşmeler sürdürüldü. Savaş öncesi statüko için büyük devletler bastırıyordu. Kesin barış antlaşması 13 Kasım’a kadar sarktı. Girit yüzünden çıkan bu savaşta, Girit ile ilgili hiç bir madde yoktu. Bu, Yunanistan’ı açıkça koruma anlamına gelmekteydi. Yunanistan Osmanlı Devleti’ne savaş tazminatı ödemeyi kabul etti. Yüz bin frank olan bu tazminatı, Osmanlı Devleti’nin bu savaşta harcadığının beşte üçü kadardı. Yunanistan bu sonuçla büyük bir darbe yemekten kolayca kurtuldu. Büyük devletlerin ardına gizlenmese Osmanlı ordusunun Atina’ya kadar ilerlemesi zor değildi. Ancak buna rağmen, Yunanistan tarafı daha sonra da söylemde ve eylemde yayılmacı politikalarını sürdürdü. Bu barış antlaşması ile savaş sebebi olan adada sorun hâlâ devam ediyordu. Sadece Teselya bölgesindeki kara savaşı sona ermişti. Resim 5.3 Osmanlı-Yunan Savaşını tasvir eden temsili resim (Malumat Gazetesi) 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 111 Balkanlarda Milliyetçi Hareketler ve Osmanlı Devleti’nin Balkan Politikası hakkında şu kitabı okuyunuz: Sacit Kutlu, (2007). Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti, İstanbul. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı nasıl sonuçlandı? Osmanlı Devleti savaş meydanında gösterdiği başarıyı antlaşma masasında neden tekrarlayamadı? GİRİT SORUNU Girit Sorununun Sebepleri Girit adası, diğer Akdeniz adalarına nazaran Osmanlı yönetimine geç katılmıştı (1669). Fetihten hemen sonra kurulan idare biçimiyle, bir şekilde ayrıcalıklı statüsü korundu. Bu bağlamda Tanzimat’ın bile dışında tutulmuştu. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Rusya ve Yunanistan’ın sürekli tahrikleri ile adada isyanlar çıkmıştı. Osmanlı Devleti’nin diğer gaileleri arasında Girit sorunu sürekliliğini böylece hissettirmekteydi. Diğer Akdeniz adalarında da sorunlar vardı ancak Girit adasındaki sorun, o zamana kadar Osmanlı-Yunan çekişmelerinin zirve noktasıdır diyebiliriz. Bu bağlamda adadaki sorunları ve sebeplerini çeşitli safhalara ayırabiliriz: Birinci safha Halepa antlaşmasına kadar geçen dönem. Bu dönem Yunanistan’ın bağımsızlığını kazandığı tarihten itibarendir. Çünkü aynı tarihten itibaren adanın Yunanistan’a ilhak çalışmaları başlamıştı. İkinci safha ise 1876 Halepa fermanından, Osmanlı Devleti tarafından sözleşmenin yenilenip geliştirilmesine kadar geçen süredir. Üçüncü safha diye adlandırabileceğimiz dönem ise, Halepa fermanındaki maddelerin icraya konulup Girit Rumları ve Yunanistan’ın “istediğimizi aldık veya alıyoruz” düşüncesi ile Osmanlı-Yunan savaşının çıkışına sebep olan gelişmelerin yaşandığı 1896 yılına kadar geçen süredir. Yeni bir safha diye adlandırabileceğimiz dördüncü dönem ise, General Vassos kumandasında adaya Yunanların asker çıkarmasıdır. Bu dönem kısa bir dönem ise de, Osmanlı Devleti, Yunanistan ve üçüncü devletlerin soruna yaklaşımlarını baştan sona değiştirdiği dönemdir. Çünkü bu politika değişikliğiyle Girit’e muhtariyet verilip, adadan Osmanlı askerleri çıkartıldı. Bu sırada, Osmanlı Devleti’nin Yunan savaşını kazanmasına rağmen, kazanç beklentisinin boşa çıkacağına dair görüşler kuvvet buldu. Batılı devletlerin Osmanlı Devleti’ne karşı ikircikli tutumu bariz bir şekilde bu süreçte müşahede edildi. Beşinci safha ise, “Bağımsız Girit adası” ilanına geçiştir. Bu dönemde toprak sınırları olarak Osmanlı Devleti’nde görünse bile Yunan bir prensin genel valilik yapması ile karşılaşıldı. Adadaki Müslüman halk, planlı olarak adadan canlı ya da cansız olarak çıkartılmaya başlandı. Bu dönemde adanın Yunanistan’a katılma isteği olsa bile zayıf Yunan hükümetleri yeni bir Osmanlı-Yunan savaşını göze alamadıkları için bu dönem diğer dönemlere nazaran uzun sürdü. Son safha ise, Balkan savaşları sonrası adanın Yunanistan’a terkine kadar geçen dönemdir. Adanın Yunanistan’a terki ile Girit adası sorununu tam olarak tanımlamış olamayız. Daha sonraki yıllarda, adada kalmayı başaran TürkMüslüman ahalinin zor koşullarda bir şekilde tehcire tâbi tutulmaları ve ardından Cumhuriyet dönemindeki Mübadele anlaşmasıyla adada neredeyse Rumlar dışında kimsenin kalmamasına yol açan gelişmeleri de Girit adası sorununa ilave etmeliyiz. Ancak Girit sorununda en ciddi safha, Osmanlının hem batılı devletler nezdinde hem de Balkanlardaki bütün dengelerini alt üst eden 1877-78 OsmanlıRus Savaşı (93 harbi) ve ardından yapılan 1878 Berlin anlaşmasıdır. Bu antlaşmanın maddeleri arasına konulan Girit halkı lehine nizamname yapılacağı ifadesiyle, sorun artık uluslararası bir boyut almıştır. 1 112 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Rusya, Girit Sorununun Yunanistan lehinde çözümlenmesini neden istiyordu? Girit Sorunu Hakkında şu makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1945). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit İsyanları, 1821 Yılına Kadar Girit”, Belleten, IX/34, s. 163-206. Osmanlı Devleti’nin Girit Sorununu Çözme Çabaları Osmanlı Devleti Girit’i kontrol altına almak için adadaki ileri gelenlerle, daha doğrusu asilerle bir antlaşma yaptı. Bu antlaşma maddeleri bugün bile ilginç denilebilecek hükümleri ihtiva ediyordu. Örneğin, atanacak genel vali ve yardımcısının mensup olacağı din tespit edilmişti. Genel vali Müslüman ise yardımcısı Hıristiyan olacak, Vali Hıristiyan ise yardımcısı Müslüman olacaktı. 80 kişilik vilayet meclisinin 49’u Hıristiyan, 31’i de Müslümanlardan oluşacaktı. Memurlar yerlilerden tercih edilecekti. Adada yaşayanların çoğunun Hıristiyan olması nedeniyle memur kadrolarını ele geçirecekleri düşüncesi yaygındı. Rumca, Türkçe gibi resmi dil olacaktı. Kağıt para kullanılmayacaktı. Basın hürriyeti sağlanacaktı. Bu maddenin propaganda amaçlı kullanılmak için konulduğu ortada idi. Gümrük ve vergi gelirlerinin yarısı doğrudan adaya tahsis edilecekti. Bu madde de adanın kendi maliyesini oluşturma çabasına destek idi. Jandarma ve adliye teşkilatının kurulması maddesiyle de, bağımsız devletin asayişi sağlama noktasındaki temelleri atılmış oluyordu. Yukarıdaki düzenlemeler, adadaki büyük devlet temsilcilerini son derece memnun etmişti. Bu düzenleme karşılığı, adadaki Hıristiyan halka dağıtılmış olan silahları toplama garantisi bile verdiler. Ancak fiilen hiçbir şekilde bu vaatlerini yerine getirmediler. Yunan hükümeti bir ara Teselya bölgesinde hudut düzenlemesi karşılığında Girit adasının Yunanistan’a devrini gündeme getirmişti. Ancak II. Abdülhamid bu talebe şiddetle karşı çıkmıştı. Girit Sorunu Hakkında şu makaleyi okuyunuz: Nükhet Adıyeke, (1993). “Osmanlı Kaynaklarına Göre Türk-Yunan İlişkilerinde Girit Sorunu (1896), Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I/3, İzmir, s. 335-346. Girit Sorunu ve Yunanistan’ın Tutumu II. Abdülhamid’in ihtiyatlı yaklaşımları adada bir sükunet hali getirmiş olsa bile, 1890’lı yıllardan itibaren Girit, Yunanistan’ın artık doğrudan hedefi haline gelmişti. Bundan sonra, ada Yunan generallerin işgal rüyalarını süslemeye başladı. Aslında 1885’te Doğu Rumeli’nin Bulgaristan’a ilhakından sonra adadaki konsoloslar vasıtasıyla 1878 Halepa fermanının sağladığı özerkliğin genişletilmesi isteği ayyuka çıkmıştı. Sürekli adanın ilhakını isteyen ve bu doğrultuda faaliyet gösteren Yunanların tavrı Osmanlı-Yunan savaşının çıkmasına neden olmuştu. 1896 yılı baharında Kandiye ve Hanya’da Müslüman ve Hıristiyan halk arasında çatışmalar çıktı. Halepa misakının yenileneceği vaadi, Hıristiyanları tatmin etmezken Müslüman ahalinin de öfkesine neden oldu. Bir nevi ada içi savaş, hem İstanbul’da hem Atina’da heyecan yarattı. Yunanistan’ın adaya asker çıkarma isteği, Osmanlı Devleti’nin vereceği tepkiyi bilen Rusya’nın araya girip itidal tavsiye etmesiyle de sorun yatışmadı. Ardından Yunan General Vassos, adaya asker çıkarıp işgali gerçekleştirdiği gibi adanın Yunanistan’a ilhakını da ilan etti. Yunanistan’ın bu davranışı, İngiltere, Rusya, Fransa ve İtalya’nın Akdeniz ve ada üzerindeki dengeleri açısından çatışmaktaydı. Yunan hükümetine nota vererek adanın Osmanlı Devleti’ne kalacağını bildirdiler. Ancak ada halkına da muh2 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 113 tariyet verileceği müjdesini verdiler. Yunanistan’ın tutumundan vazgeçmemesi üzerine söz konusu büyük devletler adayı önce ablukaya aldılar. Sonra da fiilen el koydular. Ada tarihinde ilginç bir durum ortaya çıktı. Ada bir yandan Yunalılarca işgal edilmiş ancak kazanılamamıştı. Diğer yandan ada işgal edilmiş, ancak Osmanlı Devleti’nin toprağı olduğu halde elinden çıkmıştı. Bu iki yönlü durum, adada gelecekti sorunların da habercisi idi. Girit Sorunu Hakkında şu makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1996). “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XIV, İstanbul, s. 85-93. Girit Sorununa Batılı Devletlerin Yaklaşımı Girit olaylarına batılı devletlerin bakış açısında ve yaklaşımında çeşitli farklılıklar vardı. Ancak tarafların hepsinin ortak görüş noktası, olayların büyük bir savaşı tetikleme ihtimalinin olmasıydı. Bu tarihlerde gerek batılı devletler ve gerekse Osmanlı Devleti mevcut statükoyu korumak istiyordu. Durum o kadar nazikti ki, Alman imparatorunun “adayı abluka edelim” teklifi İngiltere tarafından reddedildiği halde, savaş kruvazörleri abluka için yola çıkmıştı bile. Devletlerin aralarında anlaştıkları iki konu ise şunlardı: Birincisi Girit bu durumda kesinlikle Yunanistan’a ilhak edilemezdi, ikincisi adada muhtariyet yönetimi kurulması idi. Bu iki vaadi gerçekleştirmek ve birbirlerini adada kontrol etmek için konsoloslardan müteşekkil bir komisyon kurdular. Adadaki Osmanlı bayrağının yanına büyük devletler de varlıklarının belirtisi olarak kendi bayraklarını çektiler. Halka dönük yayınladıkları beyannamede, isyan bastırılana kadar büyük devletlerin işgalinin süreceği ve amaçlarının toplumsal barışı sağlayıp adadan çekilmek olduğu ilan edildi. Toplumsal barış için yaptıkları çalışmalar arasında Türk memurların görevden alınması, askerin azaltılması, halkın elindeki (özellikle Müslümanların) silahların toplanması geliyordu. Aslında görünüşte sükunet ve Osmanlı hükümranlığının teyidi için başlayan bu işgal, din faktörü ve Yunan sempatisi yüzünden taraflı uygulamalara sahne oldu. Sadece görüntüyü kurtarmak amacıyla birkaç gönül alıcı ifadeler dile getiriliyordu. Babıâli ve padişah nezdinde yaptıkları konuşmalarda Osmanlı Devleti’nin sükunetini güya takdir ediyorlardı. Girit sorununu çözme konusunda yardımcı olacakları vaadinde bulunuyorlardı. Ama bir yandan da adadaki Rumları ve Hıristiyanları kendi vatandaşlıklarına geçirerek ikinci bir koruma kalkanı oluşturuyorlardı. Osmanlı-Yunan Savaşı Teselya’da cereyan ettiği sırada, adada iki halk arasında çatışmalar yaşandı. 1898 yılına değin devam eden bu çatışmalar yatıştırılamamıştı. İngiltere, Fransa, İtalya ve Rusya, olaylardan sorumlu ilan ettikleri Osmanlı yetkililerinin adayı terk etmesini istediler. Bu istek Osmanlı karşısında mağlup Yunanistan’a küçük bir jest gibi idi. Çünkü araya giren Rus çarı, Yunan Prens Yorgi’nin genel valiliğe getirilmesini rica ediyordu. Doğrudan II. Abdülhamid’e iletilen bu istek Osmanlı Devleti’nin onuruna dokunuyor olmasına rağmen, kerhen kabul edildi. Ada Osmanlı Devleti’nde kalmıştı, ancak Yunan Prens tarafından yönetiliyordu. Bu tezat içerisinde batılı devletler harp gemilerini adadan çektiler. Görünüşte Osmanlı toprağı olan adada, bu tarihten itibaren, valiye yardımcı meşveret meclisi, Girit bayrağı, polis teşkilatı, posta pulu bastırmak gibi taleplerle müstakil devlet davranışları sergiliyorlardı. Ayrıca Müslüman halka baskı yaparak Anadolu’ya göç ettirmek için her şeyi yapmaktaydılar. Prensin valiliği, aslında Yunanistan’ın Girit politikası ile birebir örtüşüyordu. Çünkü prens, Rum asileri ile adaya çıkmıştı. Ama şimdi güya tarafsız bir vali olarak atanmıştı. Prense harcamalar yapması için dört milyon frank verildi. Ada için 1899 yılında bir anayasa bile hazırlandı. 114 Osmanlı Tarihi (1876-1918) 1897 savaşı, adanın Yunanistan’a ilhak edilmesi isteği yüzünden çıkmış ve Osmanlı Devleti’nin mutlak galibiyeti ile sonra ermişti. Ancak, Teselya bölgesinde cereyan eden savaşın Girit’e yansıması hiç de Osmanlı yönetiminin istediği gibi olmadı. Güya Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü garanti edilmişti. Bir şekilde sürekli oldu-bitti ve yanlı müzakereler neticesinde, adadan Osmanlı askeri çekildi. Yunan Kral’ın oğlu Prens George genel vali ya da diğer bir adı ile fevkalade komiser tayin edildi. Adaya daha önceki ayrıcalıklara ilaveten otonomi verildi. Aynı yıllarda, Osmanlı Devleti içinde özellikle Anadolu’da yoğun Ermeni olayları vuku bulmaktaydı. Anadolu’da istenmeyen bu olaylar olurken, askeri, mali ve idari açıdan da Girit meselesi, büyük mesele olması bir yana, aciliyet açısından öncelik sıralamasındaki yerini değiştirdi. Öte yandan Osmanlı-Yunan Savaşı, Yunanistan’ın batılı büyük devletlerden destek görerek geliştirdiği her yayılmacı politikasında başarılı olamayacağını gösterdi. Yunan milliyetçilerin büyük gayretler sarf ettiği “megalo idea” yani yayılmacı politikası ile askeri ve mali gücünün orantılı olmadığı ortaya çıktı. Yunanistan, Girit ve Teselya’yı bir şekilde oldu-bitti ile büyük devletlerin siyasi ve idari yardımıyla elde edebileceğini düşündü. Kısmen de bunda başarılı oldu. Girit’e bir prens atanmasını sağladı. Savaş tazminatını on milyon yerine dört milyon Osmanlı altını olarak verdi. Balkanlarda Türklerin katil ve sömürgeci olduğu yönünde propaganda yapma fırsatını kullandı. Daha sonra bölge, sorunlar yaşamaya devam etti. Yunanların bu süreçte hiçbir zaman tek başlarına Osmanlı Devleti ile mücadele edeceklerini düşünmedikleri de ortadaydı. Ancak 1897 Savaşı, Yunanistan’da siyasi açıdan zayıf ve dengesiz hükümetlerin kurulacağı dönemi de başlatmış oldu. Bu süreç bundan sonra şöyle işleyecekti. Ada, Yunanistan açısından ilhak sürecinin devam etmesi; Osmanlı Devleti açısından adadaki Müslüman halkın göç etmemesi ve iskân sorunları ve ayrıca Akdeniz’deki önemli bir adanın sürekli sorun halinde bulunması hususlarında önem taşımaktaydı. Büyük devletler açısından ise, Şark Meselesinin önemli bir parçası ve ileride olası Osmanlı mirasının paylaşılması durumunda iyi bir Akdeniz üssü idi. Girit Sorunu başladıktan sonra orada yaşayan Müslüman ahali göçe zorlandı. Baskı ve şiddet arttıkça bu göçler de artmaya başladı. Hukukî haklarının hiçbirini elde edemeden, mal varlıklarını terk eden Müslüman halk akın akın Andolu’ya doğru göç ediyordu. Özellikle savaş yıllarında halka karşı girişilen düşmanca tavırlar ve şiddetli baskılar hatta katliamlar onları toplu göçe zorladı. Bu yüzden Girit’ten bir kaçış başlamıştı. Bulabildikleri imkânlar ile on binlerce Müslüman kendini Anadolu kıyılarına atıyordu. Bu kaçış büyük ölçüde İzmir ve Aydın’a doğru yapılıyordu. Ancak, imkân bulanlar da deniz yoluyla Trablusgarp’a kaçmaktaydılar. Osmanlı Devleti’nin kurduğu Muhacirîn Komisyonu aldığı tedbirler ile Aydın’da toplanan 20 bin kadar zorunlu göçmeni Anadolu’nun bazı yerlerine ve beş bin kadarını da Bingazi ve Derne’ye yerleştirdi. Aslında bu durumun doğurduğu parçalanmış aileler ve mülkiyet sorunları hiçbir zaman tamamen çözülemedi. Osmanlı Devleti savaşı kazanmasına rağmen neden Girit sorununu kendi lehine çözemedi ve sonuç Müslüman Türk ahaliyi nasıl etkiledi? BALKANLARDAKİ DİĞER SORUNLAR Makedonya Sorunu Coğrafi açıdan Avrupa kıtasının güneydoğusunda yer alan Makedonya bölgesinin batı sınırında Adriyatik denizi, güneyinde Akdeniz, doğusunda ise Karade3 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 115 niz vardır. Bu özelliği ile coğrafi açıdan önemli denilebilecek bir bölgedir. Her ne kadar sınırları tam olarak çizilmemiş olsa bile, tarihte bu bölgede yerleşim daima cazip olmuştur. Sırp, Hırvat, Sloven, Bulgar, Makedon, Arnavut, Rum, Bulgar, Pomak, Roman, Türk gibi çok sayıda millete mensup topluluklar burada bulunmaktadır. XIV. Yüzyıldan itibaren Balkanlarda görülen Türk varlığı bölgenin kaderine ortak olmuştur. 1877-78 Osmanlı Rus harbi ve ardından yapılan Ayastefenos (Yeşilköy) antlaşması Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda hem büyük ölçekli toprak kaybı, hem de çok ciddi anlamda güç kaybının en büyük kırılma noktası olmuştur. Her ne kadar 1878 Berlin antlaşması ile Osmanlının toprak kaybı kısmen giderilmiş olsa bile bölge yönetimi için ok yaydan çıkmıştır denilebilir. 1878 Berlin antlaşmasına göre, Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsız oldu. Bulgaristan sınırları küçültülerek üç bölgeye ayrıldı: Birinci bölge, Bulgaristan adıyla Osmanlı Devletine vergi veren bir prenslik yapıldı. İkinci bölge Doğu Rumeli adı ve başına Hıristiyan bir vali atamak şartıyla Osmanlı Devleti’ne bağlı özerk bir bölge yapıldı. Üçüncü bölge ise Makedonya idi. Makedonya da ıslahat yapılmak şartıyla Osmanlı Devleti’ne bırakılıyordu. Osmanlı Devleti’nin kullandığı tabirle Rumeli bölgesi (Selanik, Manastır, Kosova gibi önemli büyük şehirler) bugünkü Makedonya’nın olduğu bölgedir. Bulgar Prensliği’nin Osmanlı Devleti’nin elinde olmasından rahatsız olan Rusya, Bulgarları kışkırtarak Doğu Rumeli ile Bulgaristan’ın birleşmesi ve Rusya’ya bağlanmaları için harekete geçti. Nitekim Doğu Rumeli’deki Bulgarlar, 1885 yılında geniş çaplı bir isyan başlatarak Bulgar Prensliğine bağlandıklarını ilan ettiler. Rusya’ya katılmak yerine bağımsızlığını ilan eden Doğu Rumeli Bulgarlarının bu tavrı, Osmanlı Devleti’nin çıkarları açısından en kötü senaryonun bir derece altıydı. Meydana gelen iç karışıklıklar, Bulgarları hem Rusya’nın hem de Osmanlı’nın nüfuz alanından uzaklaştırdı. 1887’de Alman Prensi Ferdinand, Bulgaristan Prensliği’nin tacını taktı. Böylece, Bulgaristan devletinin temeli atılmış oldu. Osmanlı Devleti bu oldu-bitti karşısında bir şey yapamadı. Nitekim, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu iç karışıklıkların sağladığı fırsatı değerlendiren Bulgar Prensliği, 1908’de bağımsızlığını ilan ederek İstanbul’dan tamamen ayrıldı. Makedonya ise, Balkanların merkezinde olması ve etnik çeşitlilikten kaynaklanan sebeplerle oldukça hassas olma durumunu fazlasıyla hissetmiştir. Etnik yapıyı oluşturan Rum, Bulgar, Arnavut, Ulah, Sırp, Boşnak, Pomak, Roman ve Türk gibi unsurlara ilaveten Müslümanlar, Hıristiyanlar, Museviler ve bu dinlere ait çeşitli mezhepler bulunmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin güç kaybı ve XIX. yüzyıldan itibaren artan savaşlar, Avrupa tarihinde kısaca “Doğu Sorunu” olarak adlandırılmakta idi. Ancak gerçekte sorun Osmanlı topraklarının nasıl paylaşılacağı idi. Bunun en belirgin özelliği de Makedonya’da görülmekteydi. Makedonya sorununda üç boyut vardı: Birincisi Osmanlı Devleti idi ki öteden beri bölgenin yöneticisi ve hakimi idi. İkincisi bölgede yaşayan halk ve kendi ulus devletçilik fikrinde olanlar ki, bunların büyük bir çoğunluğu Osmanlı sınırları içinde yaşıyordu. Üçüncüsü ise, sorunu sadece doğu sorunu çerçevesine oturtan Avrupa veya güçlü devletler idi. Bir bölgede bu kadar çok farklı taraf, etnik gruplar, uluslar ve devletlerin çıkarlarını kollama amacında olunması, bölgenin yönetimini güçleştiriyordu. Daha önce Balkanlarda Sırbistan, Yunanistan ve Bulgaristan’ın bağımsızlığını kazanması, yine aynı devletlerce burada yayılmacı emeller beslenmesine neden olmuştur. Bu emellerini, kurdukları dernekler ve çıkardıkları gazeteler ile yayma- 116 Osmanlı Tarihi (1876-1918) ya çalıştılar. Etnik milliyetçilik ve dini söylemi iç içe geçirerek, güçlü devletlerden aldıkları destekle yaptıkları askeri operasyonlar ile bölgeyi Osmanlı Devleti’nden koparmaya çalışmışlardır. Batılı güçlerden Avusturya-Macaristan ve Rusya bölge ile sınırı olmakla menfaatleri çerçevesinde; Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya ise soruna “Doğu Sorunu” çerçevesinde baktıkları için menfaatleri neyi gerektiriyorsa o şekilde davranıyorlardı. Asırlarca bölgede egemen güç olmuş olan Osmanlı Devleti ise, yoğun toprak kayıpları, sürekli savaşlar, milliyetçi akımların doğurduğu sorunlar ve batılı devletlerin müdahaleleri gibi sorunlarla boğuşuyordu. Sorunlardan kurtulmak için çıkar bir yol olarak da, büyük devletlerin kendi aralarındaki denge politikalarından faydalanmayı görüyordu. Yani, bir noktada Osmanlı Balkanları’nın kaderi, dönemin Avrupa güçlerinin elinde idi. Makedonya Sorunu hakkında şu kitabı mutlaka okuyunuz: Fikret Adanır, (2001). Makedonya Sorunu: Oluşumu ve 1908’e Kadar Gelişimi, (Çev. İhsan Catay),İstanbul. Büyük Devletlerin Makedonya Politikaları Avrupalı güçlerin her biri Makedonya ile kendi çıkarları çerçevesinde ilgileniyordu. İngiltere, bölge ile siyasi ve ekonomik çıkarları doğrultusunda ilgilenmekte idi. Osmanlı toprakları, Uzak Doğudaki sömürgelerine ulaşmak ve pazarlama yapmak için kestirme bir yoldu. Bu sebeple de, siyasi ve askeri açıdan zayıflamış bir Osmanlı Devleti işine geliyordu. Fransa, ulusçuluk akımlarının doğduğu ülke olarak Osmanlı toprakları ve özellikle Balkanlar’da dengenin diğer önemli bir parçasıydı. Rusya ise, savaşı ve din kozunu (özellikle Ortodoksluğu) en çok kullanan kuzeydeki temel güçtü. Osmanlı Devleti’nin batı bölgelerindeki topraklarını sürekli tehdit ediyordu. Rusya’nın Slav unsurlar ile olan etnik ve dini bağlantısı ile diğer siyasî çıkarları, bölgeye baskı uygulamasının en önemli araçlarıydı. Avusturya-Macaristan ise, Makedonya’yı doğal genişleme alanı olarak görmesi yanında, Osmanlı gibi çok uluslu olması nedeniyle bölgeyle yakından ilgilenmekteydi. Bölgedeki her ulusçu çıkar kavgasında bir refleks olarak Avusturya-Macaristan’ın da müdahalesi olmaktaydı. Osmanlı Devleti hariç üçüncü taraf dediğimiz devletlerin durumu ve bölgeye bakış açıları bu iken, bölgedeki ulusların ve devletlerin durumuna kısaca bakmak gerekirse şunlar ifade edilebilir: Bulgaristan kurulduğu günden itibaren din ve ulus kozunu en çok kullanan devletlerden biriydi. Sınırları içerisinde Panslavizm politikasının ürünü bir devlet olma gereğini hep dikkate alıyordu. Makedonya sorununda ise en etkin devlet konumunda idi. Sırbistan ise Osmanlı Devleti’nden koptuktan sonra, knezler aracılığı ile daima Avusturya-Macaristan’ın desteğini görmüştü. Bulgaristan, Rusya ile din-mezhep hususunda sık sık ittifak edip bunu bölgesel güç olma yolunda kullandı. Bölgedeki her savaşta ve olayda bulunmaktan kaçınmadı. Milliyetçilik hareketiyle Osmanlı’dan ayrılıp sonra da diğer milliyetçilik akımlarıyla zaman zaman işbirliği yaparak, Osmanlı Devleti’ne en fazla zarar veren devletlerden biri oldu. Yunanistan ise, Avrupa’nın hem ideolojik/dini nedenlerle, hem de Osmanlı Devleti ile Akdeniz’de çatışan çıkarları nedeniyle en çok desteklediği ülkelerden birisiydi. Hatta, Avrupa’nın yarattığı bir devlet idi. Sahiplenme o derecede idi ki 1897 savaşını kaybeden Yunanistan, antlaşma masasında büyük devletlerden aldığı destek sayesinde kazançlı bile çıktı. Kısacası Makedonya sorunu bir anlamda Panslavizm ve Enosis politikalarının sonucunda doğmuştu. Diğer taraftan, Makedonya’da çeşitli örgütler de faaliyet gösteriyorlardı. Bu ayrılıkçı örgütler, yukarıda bahsedilen soruna taraf unsurların tamamından destek 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 117 görüyordu. Kendi aralarında iktidar mücadelesi olsa bile Makedonya bölgesi konusunda birleşiyorlardı. Öğrenciler, aydınlar askeri okullar ve kent burjuvası içinden çıkan örgütlerin liderleri etkin tepkiler geliştirdi. Bölgede yapılan her ıslahat, ayrılıkçı çalışmaların alt yapısını oluşturuyordu. 1890’lı yıllardan itibaren silahlı mücadeleye başladılar. Doğu Rumeli, Ermeni ve Girit olayları Makedonya’yı doğrudan etkiledi. Özerklik isteği ile çete savaşlarına başladılar. Aslında bu çete savaşları, Yunanistan’a (bazılarının da Bulgaristan’a) katılma arzusunun bir parçasıydı. Makedonya’da gelişen hadiselerden dolayı aldığı tedbirler üzerine Osmanlı Devleti Avrupalı devletler tarafından uyarıldı. Kaçınılmaz olarak bu uyarı, bölgedeki ayrılıkçı çete ve isyancıları körükleyen bir etki yapmaktaydı. Makedonya hakkında şu makaleyi okuyunuz: Mehmet Hacısalihoğlu, (2003). “Makedonya”, DİA, c. XXVII, Ankara, s. 437-444. Doğu Rumeli Sorunu ile Makedonya Sorunu arasında nasıl bir ilişki vardır? Osmanlı Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabaları Bölgede faaliyet gösteren çeteler, 1900’lü yıllara gelindiğinde bölgedeki Osmanlı makamlarına ve yetkililerine saldırdıkları gibi, yabancı sermayeye ait işletme ve tüccarlara da zarar vererek batılı devletlerin dikkatini üzerlerine çekmeyi başarmışlardı. Tabii olarak Osmanlı Devleti bölgede askeri önlemler almaya başladı. Ancak çete eylemleri artınca bölgeye Avrupalı devletlerin müdahalesi söz konusu oldu. Özellikle, 21 Eylül 1902’de Cumâ-i Bâlâ’da çıkan ayaklanma, Osmanlı birliklerini uğraştırmış olmasına rağmen bastırıldı. Babıâli, Kasım 1902’de “Rumeli Vilayetleri Hakkında Talimat” adıyla bölgede bir takım idari düzenlemeleri başlattı. Bu talimattaki en önemli unsurlardan biri, jandarma ve polis teşkilatının yeniden düzenlenmesiydi. Bir başka önemli madde de, Müslümanların yanı sıra Hıristiyanların da jandarma teşkilatına alınmasına ilişkindi. 8 Aralık 1902’de Selanik’te göreve başlayan Hüseyin Hilmi Paşa, Avrupalı devletlerin de olumlu bulmasıyla, Rumeli’deki reformları uygulamaktan sorumlu Rumeli Genel Müfettişliğine tayin edildi. Osmanlı Devleti’nce Makedonya bölgesine uygulanacak reform paketi, Avrupalı devletleri pek de memnun etmemişti. Çünkü, hemen ardından yapılan görüşmelerde Rusya ve Avusturya yeni bir program ileri sürmüştü. “Viyana Tasarısı” veya “Viyana Reform Programı” diye adlandırılan programla, Avrupalı devletlere müdahale hakkı sağlanıyordu. 21 Şubat 1903’de Babıâli’ye sunulan bu ıslahatlardan bir kısmı, Osmanlı Devleti’nin askeri müdahalesine belirli sınırlamalar getiriyordu: Avrupa devletlerinin denetiminde bir Genel Müfettiş atanması, genel af ilanı, polis ve jandarmanın yabancı uzmanlar tarafından eğitimi, asayiş kuvvetlerinin ve kır bekçilerinin Müslüman ve Hıristiyanların nüfus oranına göre tayini gibi maddeleri içeriyordu. Buna rağmen program, bölgede istikrarı sağlamak isteyen II. Abdülhamid tarafından kabul edildi. Ancak olaylar yatışmamış ve Slavlar için kutsal gün olan 2 Ağustos 1903’te Manastır’da “İlinden Ayaklanması” adıyla bilinen en büyük ayaklanma bir tür şiddet örgütü olan çeteler tarafından başlatıldı. Başarılı olamayan bu ayaklanma deneyimi ile başka paralel ayaklanmalar da çıkarıldı. Bu ayaklanma hareketlerinde en önemli gelişme Kruşova’da oldu. Bağımsızlık yanlıları Kruşova’da bir meclis kurduklarını ve bir hükümet seçtiklerini ilan ettiler. On günlük ömrü olan bu girişim Osmanlı askerinin müdahalesi ile son buldu, ancak gelecekteki olayları da ateşledi. Hatta, Makedonya devleti için prototip bir devlet örneği olarak görülmüştü. 4 118 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Bütün bu olayların yaşanması, Makedonya sorununu Avrupa diplomasisinde en öncelikli konu yaptı. Naticede Mürzsteg reform programının ortamını hazırladı. Osmanlı Devleti bölgede kontrolü sağlamış olsa bile, 1903 yılı Eylül ayı sonlarında Rus Çarı II. Nikola ve Avusturya Macaristan İmparatoru Franz Josef, Viyana yakınlarındaki Mürzsteg kentinde buluşarak aralarında olmayan İngiltere, Fransa ve İtalya’nın da bölgesel çıkarlarını gözeten bir antlaşmaya imza attılar. Bu antlaşmanın maddeleri çok ilginç hükümler içeriyordu. Çok yönlü çıkarları yansıtan, siyasi ve askeri açılardan vesayetler içeren ve çok sayıda muğlâk ifadeleri barındıran bu antlaşmanın bazı maddeleri şöyledir: • Reformları Osmanlı Devleti yapacak ancak, Avusturya-Macaristan reformlar esnasında birer sivil memurla reformları kontrol edecektir, • Manastır, Kosova ve Selanik’teki jandarmanın ıslahını Babıâli’nin emrinde olan Avrupalı bir general yapacaktır, • İşbu barış antlaşması imzalandıktan sonra Makedonya’daki vilayetlerin sınırları, uluslararası ilişkilerine göre yeniden belirlenecektir (Bu madde ile bütün devletlere müdahale hakkı tanınıyordu). • İdari ve adli kurumlara özerklik kazandırma yönünde reformlar yapılacaktır, • İsyan edenler için Hıristiyan ve Müslüman komisyonlar kurulacak (Müslümanlar da isyan etmiş gibi eşit suçlu kabul edilmişlerdir). • Osmanlı Devleti reformları bir an önce başlatacaktır. Esas olarak bu ve benzeri maddeleri içeren söz konusu antlaşma, aslında Viyana ıslahatının genişletilmiş haliydi. Bununla birlikte bölgenin Osmanlı Devleti’nden ayrılması için bütün gayretlerin ortaya konduğu bir antlaşmadır. Antlaşma, daha doğrusu dikte edilen bu maddeler ayrılıkçıları memnun etmişti. Diğer taraftan Batılı devletlerin desteklerini sağlayan Bulgar, Yunan ve Sırplar aynı antlaşmanın sınırları belirleyen maddesine ise itiraz ettiler. Rumeli Genel Müfettişliği görevinde altı yıl kalan Hüseyin Hilmi Paşa (1855- 1923), kariyerinin en parlak başarılarını buradaki hizmet yıllarında kazandı. Müfettişlik bölgesindeki karışıklıkları tam olarak önleyemese de şiddet ve anarşi yaratan çetelere karşı başarılı bir idare gösterdi. Ancak bölgedeki fiili durum, 9-10 Haziran 1908’de Reval’de bir araya gelen İngiliz Kralı Edward ve Rus Çarı Nikola’nın anlaşarak Makedonya konusunda Osmanlı Devleti’ne daha ileri baskılar yapmalarına kadar aynen devam etti. Diğer taraftan, II. Meşrutiyet’tin ilanından sonra Rumeli Müfettişliği kaldırıldığı için Hüseyin Hilmi Paşa’nın görevi de bitti. Ancak Paşa, üç ay kadar daha Rumeli’de kaldı. Osmanlı Devleti Makedonya topraklarına birçok açıdan önem veriyordu. Makedonya’nın ekonomik durumu, coğrafi konumunun da sağladığı avantajla oldukça iyi idi. Tarımsal verimlilik, ticaret ve sanayiyi de peşinde sürüklediği için Osmanlı coğrafyasının diğer bölgelerine göre öne çıkıyordu. Tarıma dayalı ürünleri, tüketim alanları ve pazar bölgelerine taşımak için mesafe yakınlığı avantajı yanında, yolların kalitesi elverişli ve müsait idi. Ancak güvenlik sorunları bölgenin gelişimini olumsuz yönde etkiliyordu. Özellikle çeteler, Müslüman tarım ve ticaretini sindirmek için planlı faaliyetlerde bulunuyorlardı. Fakat Rumeli demiryolları projesini tamamlayan II. Abdülhamid, hem bölgeyi kontrol altına alabilme imkânına sahip oldu hem de ticareti kolaylaştıracak bir atılım yaptı. Ayrıca Osmanlı Devleti, pek çok idarî reformlar da yapmıştı. Ancak bu reformlar sürekli Avrupalı devletlerin müdahalesi ile neticelenmekteydi. Avrupalı devlet- 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 119 ler, Müslüman ahaliyi de ırk unsurları ile tasnif ederek Arnavut, Çerkez, Pomak gibi guruplara bölüp sonra da reformların yetersizliğini iddia etmeye devam ettiler. Bölgenin eğitim yapısı, Osmanlıdaki eğitim kurumlarının değişimine yakın gelişmeler gösterse bile, milletlere ait okullardan ayrılıkçı fikir ve akımları destekleyen çok sayıda mezun vermesi sonucunu doğuruyordu. Örneğin, Osmanlı Devleti’ne bağlı Rum okulunun formaları Yunan bayrağının renginde idi. Mezun olan çocuklar Rum milliyetçisi olarak yetişiyordu. İstanbul’a göre özgür hissedilen ortamda çeşitli Avrupaî fikir akımları yer bulabilmekteydi. Bunun yanı sıra bölgede Batılı devletlerin tamamının “misyoner” okulları vardı. Bu eğitim sistemi, aynı zamanda çetecilik faaliyetlerini de tetikliyordu. Aynı şekilde bölgedeki dini motifler, eğitim ve çetecilikle iç içe geçmişti. Bu şartlar altında bölgede siyasi çalışmalar hız kazandı. Aynı yıllarda Osmanlı vatandaşı olan Müslüman ve gayrimüslimler arasında hürriyetçi fikirler yayıldı. Sultan II. Abdülhamid’e meşrutiyetin ilanı ve meclisin yeniden açılması için baskılar başladı. “Hürriyet, Uhuvvet, Müsavat” (Özgürlük, Kardeşlik, Eşitlik) sloganları Manastır, Üsküp, Selanik gibi Balkanların önemli merkezlerinde yankılanıyordu. Nitekim bu süreç II. Meşrutiyete giden yolu açacaktı. Bu tarihten sonra Makedonya sorunu diğer Balkan sorunları ile daha da karmaşık bir hal aldı. Meşrutiyetin eşitlik ve özgürlük sloganları eşliğinde 5 Ekim 1908’de Bulgar Prensliği bağımsızlığını ilan etti. Aynı tarihte Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i işgal etti. Böylece, 1878 yılında Balkanlarda kurulan bütün dengeler son bulmuş oldu. II. Meşrutiyetin ilanından sonra, bölgedeki örgütler silahlı eylemlerini siyasi eylemlere dönüştürdü. 1908 yılından sonra bölgede çeşitli partiler kuruldu. Bu partilerden birçoğu, “ihtilal örgütü” “federatif parti” gibi isimlerle kuruluş gayelerinin arkasındaki niyetlerini açıkça isimlerine yansıtan partilerdi. Müslüman Arnavutlar bile artık ayrılıkçı fikirler benimsemişti. Nitekim Osmanlı Devleti’nin iç siyasî gelişmeleri, ayrılıkçı unsurlara sürekli büyüme fırsatı sundu. Gelişen isyanlar ve Balkan Savaşları ise, bölgede Osmanlı hâkimiyetinin sonunu getirdi. Makedonya’daki reformlar neden başarısızlıkla sonuçlandı? Makedonya Sorunu hakkında şu kitabı okuyunuz: Gül Tokay, (1996). Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri, 1903-1908, İstanbul. 5 120 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Özet 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı ve Girit Sorunuyla ilgili gelişmeleri kavrayıp açıklayabilme 1860’lı yıllarda Yunanistan anayasasına giren Büyük Yunan Ülküsü ile ve de 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması’nın ardından Balkanlar’da oluşan durgun ortamdan faydalanarak, Girit’i ilhak etmek isteyen Yunanistan, bu konuyu yeniden batılı ülkelerin gündemine getirdi. Adaya 20 Kasım 1878 tarihli Halepa Fermanı ile tanınan muhtariyet, Yunanistan’ın adayı alma inancını kuvvetlendirdi ve ada sakini olan Rumları şevklendirdi. Bunun sonucunda, adadaki birçok şehirde isyan çıktı. Adadaki valinin isyanı destekliyormuşçasına istifa etmesi ise, olayları tümüyle karıştırdı. Adada asayiş kalmadı ve Müslümanlar göç etmeye zorlandı. Ayrıca, Osmanlı’nın adadaki Türkleri kurtarmak ve asayişi sağlamak amacıyla gönderdiği gemilere Yunan askerleri tarafından ateş açıldı. Fransa’nın elçiler aracılığıyla müdahalesine karşın Osmanlı adaya asker ve yardım gönderdi. Yunanistan’dan adaya, Etnik-i Eterya Cemiyetinin faaliyetleri ile gemiler dolusu asker gönderildi ve Girit işgal edildi. Her ne kadar Yunanistan’a adadan askerini çekmesi hususunda uyarıda bulunulsa da kulak asmadı ve fiili bir durum yarattı. Bu süreç büyük bir dramı, Girit sorununu doğurdu. Osmanlı-Yunan Savaşı kaçınılmaz oldu. Ancak Savaş, Ada’dan ziyade Teselya sınırlarında çıktı. Özellikle Osmanlı Devleti’nin Dömeke Meydan Muharebesinde aldığı sonuç, Yunalıları barış masasına getirdi. Fakat Osmanlı Devleti, savaşta elde ettiği zaferi batılı devletlerin baskısı ile masaya taşıyamadı. Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’deki varlığı ve bütünlüğü açısından önemli olan Girit sorununu tüm safhalarıyla tartışabilme Girit’in gidişatını tarihsel açıdan bazı safhalarla ele almak mümkündür. Birinci dönem 1878 Halepa fermanına kadar olan dönemdir ve bu dönemde Yunanistan, Girit’in ilhakı amacıyla gizli ya da bariz bazı girişimlerde bulundu ve adadaki etkisini sürdürdü. Bir sonraki safha ise, Halepa fermanı sonrasında Osmanlı’nın sözleşmeyi yenileyişine kadar geçen olayları ihtiva eden dönemdir. Üçüncü safha ise, Halepa sözleşmesindeki maddelerin yürürlüğe konulmasıyla başlayıp Osmanlı-Yunan Savaşı’na sebep olan gelişmelerin yaşandığı 1896 yılına kadar geçen dönemdir. Diğer bir dönem de, General Vassos’un başında olduğu Yunan ordusunun adaya çıkması sürecidir. Bu dönemde adaya muhtariyet verilerek Osmanlı askerleri adadan çıkarılmıştır. Osmanlı’nın savaşı kazanmasına karşın batılı devletlerin tepkileri neticesinde, nihayet bir başka safha olan Bağımsız Girit Adası dönemine geçildi. Her ne kadar ada Osmanlı sınırları içinde görülse de, genel valiliğini Yunan bir prens yapmaktaydı. Müslüman tebaanın adadan sürülme politikası aktif bir şekilde uygulansa da, Yunanistan’ın ikinci bir savaşı göze alamaması nedeniyle uzun süre ada Osmanlılarda kalmıştır. Son safha ise, Balkan savaşları sonrası adanın Yunanistan’a ilhakı sürecidir. Nihayet ada, büyük çekişmelerin ardından 30 Mayıs 1913 tarihinde imzalanan Londra Antlaşması’na göre Yunanistan’a ilhak edildi. Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki topraklarını elde tutma mücadelesini ve Makedonya Sorununu irdeleme Tarih boyunca Balkanlar, jeo-politik konumu nedeniyle birçok devletin egemenlik idealini kurduğu topraklar olmuştur. XIX. Yüzyıl ile birlikte artan savaşlar ve bu savaşlarla gelen mağlubiyetler ve toprak kayıpları, Osmanlı Devleti’nde derin bir sarsıntıya neden oldu. Ayastefanos Antlaşması gibi antlaşmalarla Osmanlı’nın Balkanlardaki toprak bütünlüğüne ciddi darbeler inmiştir. Avrupalı devletlerin adlandırdığı doğu sorunu ise, tamamıyla Osmanlı topraklarının nasıl paylaşılacağı esasına dayanmaktaydı. Bunun en büyük örneği de Makedonya’dır. Bölge, gerek Bulgaristan gerekse sair Avrupalı güçlerin politikalarına kurban gitmişti. 1900’lü yılara gelindiğinde batılı devletlerin reform talebi baş gösterdi ve böylelikle 1903 yılında Viyana Reform Programı ve Mürzsteg Reform Programı kabul edildi. Fakat bu antlaşmanın da ‘yetersizliği’ sebebiyle bölgede istikrar sağlanamadı. Milliyetçi ve ayrılıkçı fikirler yaygınlaştı. Böylece çoğunluğu Müslüman olan bu Rumeli toprakları da aşama aşama Osmanlı hâkimiyetinden çıktı. 1 2 3 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 121 Kendimizi Sınayalım 1. 1860 yılında Yunanistan anayasasına girmiş olan Büyük Yunan Ülküsü’nün temelinde hangi düşünce yatmaktadır? a. Balkanların Bütünlüğü b. Milliyetçilik c. Demokrasi d. Faşizm e. Ümmetçilik 2. Berlin Konferansı sonrasında, Yunanistan’ın Girit’i ele geçirme teşebbüsünün temel sebebi nedir? a. Osmanlı’nın diğer devletler yapmakta olduğu savaşlar nedeniyle oluşan güç zaafiyeti b. Diğer Balkan halklarının Yunanistan’dan taraf olmaları sebebiyle oluşan kendine güven duygusu c. Girit’te bulunan Müslümanların sair halklara uyguladığı tecrit politikası d. İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Batılı güçlerin destekleri e. 93 Harbi ile Osmanlı ordusunun dağılma sürecine girmesi 3. Yunanistan’ın Girit’e müdahalesindeki ilk eylem aşağıdakilerden hangisidir? a. Savaş gemileri ile adaya çıkartma yapması b. Adada kendi meclisini kurarak doğrudan adayı ilhak ettiğini açıklaması c. Adaya gönderdiği provokatörler vasıtasıyla Müslüman tebaaya zarar vermesi d. Girit’e gitmekte olan ticaret gemilerine ateş açması e. Adada katliama maruz kalan Türkleri kurtarmak için adaya gelen gemiye Yunan askerlerinin ateş açması 4. Osmanlı Devleti’nin Yunanistan ile savaşa girmesinin ardından, Osmanlı topraklarında bulunan Yunan tacirlerinin akıbeti ne olmuştur? a. İngiliz yetkililer tarafından İngiltere vatandaşlığına geçirildiler. b. Devlet topraklarını terk ettiler. c. Bir değişiklik olmadan ticarete devam ettiler. d. Savaşın bitimine değin mallarına el konuldu. e. Ticarete daha yüksek vergiler ödeyerek devam ettiler. 5. Dömeke Meydan Savaşı’nda Osmanlı ordusunun komutanı kimdir? a. Midhat Paşa b. Mehmed Rıza Paşa c. Müşir Ethem Paşa d. Gazi Osman Paşa e. Ali Rıza Paşa 6. Yunanistan’ın Dömeke Meydan Savaşı sonrasında verdiği savaş tazminatının, Osmanlı ekonomisine etkisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Savaş masraflarını dahi karşılayamamıştır. b. Tazminatın büyük bir kısmı toprak verilmesi suretiyle tahsil edilmiştir. c. Tazminat tahsil edilememiştir. d. İmzalanan antlaşmaya göre tazminat verilmemektedir. e. Osmanlı ekonomisinin kısa süre de olsa rahatlamasını sağlamıştır. 7. Osmanlı’nın Balkanlardaki nüfuzunu tümüyle tehlikeye atan ve sonrasında oluşacak olan isyan ve sorunların temelini teşkil eden antlaşma aşağıdakilerden hangisidir? a. 1903 Viyana Tasarısı b. 1897 İstanbul Antlaşması c. 1903 Mürzsterg Antlaşması d. 1878 Ayastefanos Antlaşması e. 1908 Reval Antlaşması 8. Avusturya-Macaristan ve Osmanlı İmparatorlukları’nın bölgede karşılaştıkları müşterek en ciddi problem aşağıdakilerden hangisidir? a. İktisadi problem b. Askeri problem c. Coğrafi problem d. Dini problem e. Etnik Problem 122 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Mürzsteg Reform Programının ortaya çıkmasının temel sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Osmanlı Devleti’nin reform yapmaması b. Balkan halklarının bağımsızlığını engellemek c. Osmanlı’nın Girit’i kontrol altına alması d. Makedonya’daki çete eylemlerini kontrol etme başarısı gösteren Osmanlı Devleti’ne Avrupalı devletlerin baskısı e. Osmanlı’nın Kars, Batum ve Ardahan’ı elden çıkarması 10. II. Meşrutiyetin ilanından sonra görevi sona eren Rumeli Genel Müfettişi aşağıdakilerden hangisidir? a. Hüseyin Avni Paşa b. Hüseyin Hüsameddin Paşa c. Hüseyin Kamil Paşa d. Hüseyin Hilmi Paşa e. Derviş Paşa 1. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Yunan Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Yunan Savaşı” ve “Girit Sorunu” konularını yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Yunan Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Yunan Savaşı’nın Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Yunan Savaşı’nın Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “İstanbul Konferansı: Yunanistan-Osmanlı Barışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Makedonya Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Büyük Devletlerin Makedonya Politikaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı özellikle Dömeke Meydan Savaşı, Osmanlı tarafının açık bir zaferiyle sonuçlandı. Böylece Osmanlı Devleti psikolojik bir zafer elde etti ve kendi topraklarını savaşarak muhafaza edeceği hissini hem kendi toplumuna hem de üçüncü devletlere göstermiş oldu. Bu şekilde, kısmen “hasta adam” imajını da kaldırdı. Diğer taraftan, Osmanlı Devleti’nin savaş başlamadan önce gösterdiği diplomasi başarılı oldu. Ancak, ateşkes sonrası masa başında aynı başarı sağlanamadı. Bunun temel sebebi, Batılı devletlerin Yunanistan’a topyekûn sahip çıkmalarıydı. Osmanlı Devleti, savaş esnasında elde ettiği yerleri iade etmek zorunda kaldı. Ancak, Teselya bölgesinde bazı stratejik bölgelerin Osmanlı Devleti’ne bırakılması gibi göstermelik toprak terki söz konusu oldu. Girit yüzünden çıkan bu savaşın sonunda imzalanan antlaşmada, Girit ile ilgili hiç bir madde yoktu. Bu, Yunanistan’ı açıkça koruma anlamına geliyordu. Yunanistan, Osmanlı Devleti’ne savaş tazminatı 5. Ünite - Osmanlı-Yunan Savaşı ve Balkanlarda Sorunlar 123 ödemeyi kabul etti. Alınan savaş tazminatı, Osmanlı Devleti’nin harcadığının beşte üçü kadardı. Yunanistan, büyük devletlerin Osmanlı Devleti’ne baskısıyla, büyük bir darbe yemekten kolayca kurtulmuştu. Sıra Sizde 2 Yunanistan’ın bağımsız bir devlet haline gelmesinde Rusya, İngiltere ve Fransa’nın ciddi katkıları vardı. Rusya açısından Ortodoks Yunanistan’ın desteği, Panslavizm politikası noktasından ve Avrupa devletlerinin Yunan medeniyetini önemsemeleri konusundaki rekabete katılması bakımından önemliydi. Ayrıca, sıcak sulara inme politikasını her zaman gündemde tutan Ruslar için Yunanistan’a destek olmak gerekliydi. Osmanlı’nın toprak bütünlüğünü Yunanistan lehine bozacak her gelişme Rusya için yeni bir fırsattı. Dolayısıyla Girit’in Yunanistan’a ilhakı her bakımdan Osmanlı’yı zayıflatacağından, bu meselenin Yunanistan’ın lehine sonuçlanması Rusya için büyük önem taşıyordu. Sıra Sizde 3 1897 Osmanlı-Yunan savaşı adadaki Rum ahalinin Yunanistan’a katılma isteği ve Yunanistan’ın adaya asker ve gönüllü sevki yüzünden çıkmış ve Osmanlı Devleti’nin mutlak galibiyeti ile sonra ermişti. Ancak Teselya bölgesinde cereyan eden savaşın Girit’e yansıması farklı oldu. Atina’yı bile kaybetme noktasına gelen Yunanistan, tamamen teslim olduktan sonra büyük devletlerin desteğini alarak antlaşma masasına oturdu. Burada, sürekli oldu-bitti ve yanlı müzakereler neticesinde, kayda değer hiçbir şey kaybetmediği gibi Girit’te önemli kazançlar da sağladı. Adadan Osmanlı askeri çekildi. Yunan Prens, genel vali tayin edildi. Adaya otonomi verildi. Aynı yıllarda, Osmanlı Devleti içinde, özellikle de Anadolu’da yoğun Ermeni olayları vuku bulmaktaydı. Adada istenmeyen bu olaylar olurken, askeri, mali ve idari açıdan da Girit meselesi büyük mesele olması bir yana öncelik sıralamasındaki yerini değiştirdi. Anadolu’ya ağırlık veren bir iç ve dış politika sürdürüldüğü için Girit konusunda tavizler verildi. Osmanlı Devleti açısından adadaki Müslüman halkın göç etmesi ve iskan sorunları öne çıktı. Girit Sorununun başından itibaren orada yaşayan Müslüman ahali göçe zorlandı. Baskı ve şiddet arttıkça göçler de artmaya başladı. Hukukî haklarının hiçbirini elde edemeden, mal varlıklarını terk eden Müslüman halk, akın akın Anadolu’ya doğru göç etti. Bulabildikleri imkanlar ile on binlerce Müslüman kendini Anadolu kıyılarına atıyordu. Bu kaçış, büyük ölçüde İzmir ve Aydın’a doğru oldu. Ancak imkân bulanlar da deniz yoluyla Trablusgarp’a kaçtı. Osmanlı Devleti’nin kurduğu Muhacirîn Komisyonu bu sorunla ilgilendi. Ancak bu durumun doğurduğu parçalanmış aileler ve mülkiyet sorunları hiçbir zaman tamamen çözülemedi. Sıra Sizde 4 1878 Berlin antlaşmasına göre Bulgaristan, sınırları küçültülerek üç bölgeye ayrılmıştı: Birinci bölge, Bulgaristan adıyla Osmanlı Devletine vergi veren bir prenslik yapıldı. İkinci bölge, Doğu Rumeli ve Üçüncü bölge ise Makedonya idi. Doğu Rumeli ve Makedonya da ıslahat yapılmak şartıyla Osmanlı Devleti’ne bağlı oldu. Osmanlı Devleti’nin kullandığı tabirle Rumeli bölgesi (Selanik, Manastır, Kosova gibi önemli büyük şehirler) bugünkü Makedonya’nın olduğu bölgedir. Bulgar Prensliği’nin Osmanlı Devleti’nin elinde olmasından rahatsız olan Rusya, Bulgarları kışkırtarak Doğu Rumeli ile Bulgaristan’ın birleşmesi ve Rusya’ya bağlanmaları için harekete geçti. Nitekim Doğu Rumeli’deki Bulgarlar, 1885 yılında geniş çaplı bir isyan başlatarak Bulgar Prensliğine bağlandıklarını ilan ettiler. Alman Prensi Ferdinand da, Bulgaristan Prensliği’nin tacını taktı. Böylece, Bulgaristan devletinin temeli atıldı. Osmanlı Devleti bu oldu-bitti karşısında bir şey yapamadı. Aynı durum, Makedonya’da yapılmak istendi. Ancak Makedonya üzerinde tüm bölge devletleri ve Yunanistan’ın da gözü vardı. Bu yüzden, Makedonya’da çeşitli örgütler de faaliyet gösteriyorlardı. Bu ayrılıkçı örgütler, soruna taraf unsurların tamamından destek görüyordu. Kendi aralarında iktidar mücadelesi olsa bile Makedonya bölgesi konusunda birleşiyorlardı. Örgütler, 1890’lı yıllardan itibaren silahlı mücadeleye başladılar. Doğu Rumeli, Ermeni ve Girit olayları, Makedonya’yı doğrudan etkiledi. Makedonya’da gelişen hadiseler sonucunda aldığı tedbirler üzerine, Osmanlı Devleti Avrupalı devletler tarafından uyarıldı. Kaçınılmaz olarak bu uyarı, bölgedeki ayrılıkçı çete ve isyancıları körükleyen bir etki yaptı

.Sıra Sizde 5 Osmanlı Devleti’nce Hüseyin Hilmi Paşa’nın Rumeli Genel Müfettişliğine tayin edilmesi ve Makedonya bölgesine uygulanacak reform paketi, Avrupalı devletleri pek de memnun etmemişti. Çünkü, hemen ardından yapılan görüşmelerde Rusya ve Avusturya “Viyana tasarısı” veya “Viyana Reform programı” diye bir programla Avrupalı müdahale hakkı sağlamak istediler. 21 Şubat 1903’te Babıali’ye sunulan Bu ıslahatlardan bir kısmı, Osmanlı Devleti’nin askeri müdahalesine belirli sınırlamalar getiriyordu: Avrupa devletlerinin denetiminde bir genel müfettiş atanması, genel af ilanı, polis ve jandarmanın yabancı uzmanlar tarafından eğitimi, asayiş kuvvetlerinin ve kır bekçilerinin Müslüman ve Hıristiyanların nüfus oranına göre tayini gibi maddeleri içeriyordu. Buna rağmen program, bölgede istikrarı sağlamak isteyen II. Abdülhamid tarafından kabul edildi. Ancak, 2 Ağustos 1903’te Manastır’da “İlinden Ayaklanması” adıyla bilinen büyük bir ayaklanma çıktı. Başarılı olamayan bu ayaklanma hareketlerinde en önemli gelişme Kruşova’da oldu. Bağımsızlık yanlıları Kruşova’da bir meclis kurduklarını ve bir hükümet seçtiklerini ilan ettiler. On günlük ömrü olan bu girişim de bastırıldı. Ancak, Makedonya sorunu Avrupa diplomasisinde en öncelikli konu haline geldi. Osmanlı Devleti bölgede kontrolü sağlamış olsa bile, 1903 yılı Eylül ayı sonlarında Rus Çarı II. Nikola ve Avusturya Macaristan İmparatoru Franz Josef, Viyana yakınlarındaki Mürzsteg kentinde buluşarak aralarında olmayan İngiltere, Fransa ve İtalya’nın da bölgesel çıkarlarını gözeten bir antlaşmaya imza attılar. Çok yönlü çıkarları yansıtan, siyasi ve askeri açılardan vesayetler içeren ve çok sayıda muğlak ifadeleri barındıran bu antlaşmanın maddeleri, Osmanlı Devleti tarafından içtenlikle uygulanmak istenmedi. Rumeli Genel Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa, II. Meşrutiyet’in ilanına kadar görevini başarıyla yerine getirdi. Ancak değişen şartlar, Balkan Savaşları sonunda diğer yerlerle birlikte Makedonya’nın da Osmanlı Devleti’nden ayrılmasına yol açtı. Adanır, Fikret, (2001). Makedonya Sorunu: Oluşumu ve 1908’e Kadar Gelişimi, (Çev. İhsan Catay), İstanbul. Adıyeke, Nükhet, (1993). “Osmanlı Kaynaklarına Göre Türk-Yunan İlişkilerinde Girit Sorunu (1896)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I/3, İzmir, s. 335-346. Armaoğlu, Fahir, (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Ankara. Gencer, Ali İhsan, (1991). “Ayastefanos Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt IV, İstanbul, s. 225. Hacısalihoğlu, Mehmet, “Makedonya”, DİA, c. XXVII, Ankara, 2003, s. 437-444. Hatipoğlu, Murat M., (1999). “1897 Osmanlı-Yunan Harbi ve Yunanistan’ın Makedonya Politikası (1897-1913)”, Osmanlı II, (Ed: Güler Eren) s.306- 313. Ankara. Hülagü, Metin, (2008). Osmanlı Yunan Savaşı: Abdülhamid’in Zaferi. İstanbul. Jelavich, Barbara, (2006). Balkan Tarihi I-II, İstanbul. Jorga, Nikola, (2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi V, İstanbul. Karatay, Osman-Gökdağ, Bilgehan (editörler), (2007). Balkanlar El Kitabı I, Ankara. Kutlu, Sacit, (2007). Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti, İstanbul. Mecmua-i Muahedat, Ceride-i Askeriye Matbaası, İstanbul, (1294-1298). Mufassal Osmanlı Tarihi, (1962). Cilt VI, İstanbul. Sander, Oral, (2009). Siyasi Tarih, İlkçağlardan-1918’e, Ankara. Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, (2000). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çev. Mehmet Harmancı), cilt II, İstanbul. Stephen J. Lee, (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara. Tokay, Gül, (1996). Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri, 1903-1908, İstanbul. Tukin, Cemal, (1945). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit İsyanları, 1821 Yılına Kadar Girit”, Belleten, IX/34, s. 163-206. ——————, (1996). “Girit”, DİA, XIV, İstanbul, s. 85- 93. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Büyük Güçlerin Osmanlı politikalarını açıklayabilecek, II. Abdülhamid’in dış politikasının araçlarını tanımlayabilecek, Osmanlı Devleti’nin dış politikadaki alternatif arayışlarını çözümleyebilecek, Osmanlı-Alman yakınlaşmasının sonuçlarını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Avrupa’da İttifaklar • Avrupa Uyumu • Diplomaside Süreklilik • Hilafet • Matbuat-i Ecnebiye • Amerika • Japonya • Almanya • Bağdat Demiryolu İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası • BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLETİ • DIŞ POLİTİKADA ALTERNATİF ARAYIŞLAR • ALMANYA İLE ORTAK YATIRIMLAR: BERLİN-BAĞDAT DEMİR YOLU PROJESİ OSMANLI TARİHİ (1876-1918) BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLETİ Ondokuzuncu Yüzyıl Diplomasisine Bakış Osmanlı Devleti Ondokuzuncu Yüzyıla sıkıntılı girmişti. 1798 yılında Napolyon’un Osmanlı Devleti’nin en önemli topraklarından biri olan Mısır ve ardından Suriye’yi işgal girişimi, Osmanlı diplomasisinde yeni bir dönemi başlatmıştır. O tarihe kadar yabancı devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmadıkça hiç yanaşmayan Osmanlı devleti artık ittifakların içine girmek mecburiyetinde kaldı. Topraklarını tahliye etmek için geleneksel politikalarından vazgeçerek İngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a rıza gösterdi. Bu süreç Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıl boyunca dış müdahaleye açık hale gelmesine sebep oldu. Osmanlı Devleti’nin “kadim dost/eski dost”u olan Fransa, Osmanlı politikalarında devre dışı kaldı. Kısa süre İngilizler ile Ruslar birlikte; uzun süre de İngilizler Osmanlı diplomasisinde ön plana çıktı. Devletler bazen baskılar, bazen savaş tehdidi veya ittifaklar ile ondokuzuncu yüzyıl boyunca Osmanlı dış politikasına etki etmeye çalıştılar. Bu da hem Balkanlar’da ve hem de Kuzey Afrika’da toprak kayıplarına neden oldu. Ayrıca Balkanlarda milliyetçi ayaklanmalar; Cebel-i Lübnan örneğinde olduğu gibi kimi yerlerde de imtiyazlı statüler meydana getirdi. Diğer taraftan 1815 Viyana Kongresi’nden itibaren Avrupa’nın kendi içinde de yeni bir dönem başladı. Avrupa’nın eski dönem diplomasisi yani ittifaklar sistemi de dönüştü. Büyük devletlerin kendi veya daha küçük devletleri de yanlarına çekerek yaptıkları, saldırı veya savunma amaçlı mutabakat ya da anlaşmalara ittifak denilmekteydi ve eski Avrupa siyasetini temsil ediyordu. Viyana Kongresi’nden 1873 yılına kadar bu türden ittifaklar yapılmadı. Bu süreçte Avrupa iç sorunlara, ihtilallere, kısmen de ikili mücadelelere veya Almanya’da, İtalya’da oluşan birliklere sahne oldu. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumayı amaçlayan “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen bir işbirliği ve istişare süreci başladı. Kırım Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı desteklenmesi ve 1856 Paris anlaşması ile neticelenmesi Avrupa Uyumu’nun en güzel örneklerindendir. Avrupalılar bir taraftan içe dönük statükoyu koruma gayretleri göstermelerine rağmen ondokuzuncu yüzyılda “büyük devlet” olma şartının hala Asya ve Afrika’da sömürge edinmelerine bağlı olduğunu düşünüyorlardı. Özellikle Almanya’nın Avrupa’da bir güç olarak ortaya çıkmasından sonra sömürge yarışı hızlandı ve aralarındaki rekabetlerin daha da artmasına neden oldu. Bu da o güne kadar pek görülmeyen aşağıdaki yeni bir süreci “bloklaşmaları” meydana getirdi. Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 128 Osmanlı Tarihi (1876-1918) • 1873 yılındaAvusturya, Rusya veAlmanya’nın oluşturduğu “Üç İmparator Ligi”. • 1879 tarihinde Almanya- Avusturya ikili ittifakı. • 1881-1887 yılları arasında Avusturya-Almanya-İtalya üçlü ittifakı. • 1887 yılında Rusya-Almanya ittifakı. • 1892 yılında Fransız-Rus ittifakı. Görüldüğü gibi İngiltere hariç bütün devletler kısa ve uzun süreli bloklar oluşturmuşlardır. Rus-Fransız İttifakı 1914 yılına kadar süren en uzun ittifak olacak ve o tarihte İngiltere’nin de katılması ile savaşın “itilaf gücünü” oluşturacaktır. Bu süreç içinde ittifaklar sadece yukarıdakiler ile sınırlı kalmadı. Büyük devletler ile daha küçük devletler ya da Avrupalı devletler ile Avrupa dışı güçler arasında da savunma ve işbirliklerine dayalı anlaşmalar oluştu. Söz gelimi Avusturya 1881 yılında Sırbistan, 1884 yılında da Romanya ile anlaşmalar yaptı. İngiltere zaman zaman Avrupa devletleri ile ittifak denemelerine girdi ise de sonuç alamadı. Bu süreçte dikkati çeken en önemli ittifakı, 1878 yılında Osmanlı Devleti ile Kıbrıs Anlaşması, 1902 yılında da içeriği itibarı ile Rusya’ya karşı Japonya ile yaptığı ittifaktır. Hatta bu ittifakın Rus Japon Savaşı’nı (1904-1905) kışkırttığı da söylenebilir. Bütün bu gelişmelerin o sıralarda dünyanın en büyük fiziki imparatorluklarından birisi olan Osmanlı Devleti’ni etkilememesi mümkün değildi. Hatta denilebilir ki, özellikle 1878 Berlin anlaşmasından sonra bütün bloklaşma ve uzaklaşmalarda “şark meselesi/doğu sorunu” yani Osmanlı topraklarının paylaşımı problemi diploması masalarının ana konusuydu. Zira Osmanlı Devleti bu yüzyılda da Avrupa, Asya ve Afrika’da geniş topraklara sahip olduğu gibi, dünyanın en zengin dini ve etnik çeşitliliğine de sahipti. Müslüman Türkler, Araplar, Kürtler, Çerkezler, Arnavutlar ve Boşnakların yanı sıra Ortodoks Hıristiyan olarak Rumlar, Bulgarlar, Sırplar, Romenler de Osmanlı vatandaşları idi. Ayrıca Gregoryen ve Katolik Ermeniler, Katolik Marunîler ile Hırvatlar imparatorluk dahilinde önemli bir yekûnu oluşturuyorlardı. Bunu dışında yine Osmanlı vatandaşı olan, İspanya göçmeni Sefarad Yahudileri ile Arapça konuşan Yahudi guruplar da bulunmaktaydı. Bu dini ve etnik çeşitlilik burada sayılmayan diğer heterodoks Müslüman ve Hıristiyan guruplar ile daha da büyümekteydi. Güçlü bir devlet için zenginlik olarak algılanacak bu durum, zayıflamış Osmanlı Devleti için problem oluşturmaya başladı. Özellikle Tanzimatla birlikte alınan siyasi tedbirler bütünleşmeyi sağlamak yerine, dış müdahaleler yüzünden unsurlar arasındaki mesafeyi gittikçe arttırdı. Zira her gurup menfaatlerine göre dış bir hami bulmakta; ya da Osmanlı Devleti’nde menfaati olan devletler, bu gurupları himaye etmek bahanesi ile baskı ve müdahale uygulamaktaydı. Resim 6.1 II. Abdülhamid’in el yazısı, arması ve imzası Kaynak: Mufassal Osmanlı Tarihi 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 129 II. Abdülhamid’in Dış Politika Prensipleri II. Abdülhamid tahta geçtiğinde Osmanlı Devleti savaş halinde idi (Osmanlı-Sırbistan, Karadağ Savaşı). Bu savaşın sorumlusu olmamasına rağmen uluslar arası sistem Osmanlı Devleti’ne hiç beklemediği teklifler ile yaklaştı. Bu ilk tecrübe yeni Padişah’ın hiçbir tarafa dayanmadan bir denge politikası izlemesi gerektiğini öğretti. Gerçi bu siyaset III. Selim’den itibaren devletin zaman zaman başvurduğu bir siyaset idi. Fakat “Avrupa Uyumu” ile eş zamanlı olan bu süreçte Osmanlı Devleti uluslar arası sistemden dışlandı ve çoğu kere onu yalnız bıraktı. Osmanlı Devlet adamlarının çoğu diplomasının “harici muin/dışarıdan yardımcı” ile sürdürülmesinin mümkün olmadığını düşünüyordu. Zira Ondokuzuncu yüzyılın başından 1870’lere kadar Osmanlı Devleti’nin dayanabileceği iki devlet vardı: İngiltere ve Rusya. İkisi de farklı dönemlerde denendi ama istenilen sonuç alınmadı. Özellikle İngiltere’nin sözde desteğine rağmen gerek İstanbul Konferansı’nın ve gerekse Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında yapılan 1878 Berlin Anlaşması’nın sonuçları gösterdi ki bu politika, yanı dengeyi sadece bir devlete dayanarak yürütmek işe yaramamaktadır. Nitekim 1856’dan beri Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan devletler 1871 den sonra duruma göre pozisyon almakta ve her biri doğu sorunundan kendilerine pay çıkarma arayışındaydı. II. Abdülhamid hem devletin içinde bulunduğu durumu ve hem de eski müttefiklerin aldıkları pozisyonları dikkate alarak, gelenekçi çizgide ama şartlara göre şekillenebilen yeni bir dış politika takip etmeli idi. Bu çerçevede onun döneminde (1876-1909) dış politikada takip edilen prensipleri şöyle sıralamak mümkündür. Bloklardan Uzak Durup, Tarafsız Kalmak: Daha önce de söylendiği gibi Avrupa siyaseti, İttifaklardan Avrupa Uyumuna, buradan da Bloklaşma sürecine girdi. II. Abdülhamid mümkün olduğunca bu savunma ittifaklarından/bloklarından uzak durarak devletler ile ilişkileri ihtiyaca göre ve daha ziyade ikili ilişkiler şeklinde yürütmeyi tercih etti. Barış zamanlarında her hangi bir blok veya ittifaka girmeyerek, “hareket özgürlüğü” sağladı ve “diplomasiyi sürekli” kıldı. Bu siyaset ile devleti başka bir gücün altına sokmamayı ve sürekli gündemde olan paylaşım politikalarını tahrik etmemeyi hedefliyordu. Aynı şekilde “kutuplaşmalardan” da uzak duruyordu. Zira böyle bir durumda ilişkilerin nereye varacağı meçhuldü. Herhangi bir kutupta yer alması, başka bir devlet veya ittifak tarafından kendisine yöneltilmiş bir tehdit olarak algılanabilirdi. Bu da yeni bir savaşın başlaması anlamını taşıyordu. Bu yüzden dış politikasında “gerçekçi” olan II. Abdülhamid, zaman zaman devletin aleyhinde tavizler ve kayıplar ile sonuçlansa da gereksiz maceraya atılmaktan hep uzak durdu. Devletler Arası Rekabetlerden İstifade Etmek: II. Abdülhamid denge politikası takip etmekle birlikte, barış zamanlarında başka devletler ile de ittifak yapabileceğini zaman zaman ima etmesi Avrupalı devletler tarafından da kaygı ile karşılanmaktaydı. Bu kaygıları gözlemleyen II. Abdülhamid de bunu siyasi bir enstrüman olarak kullandı. Osmanlı topraklarına yönelmiş paylaşım arzuları ve bu konudaki rekabeti birbirine karşı kullanarak devletin ömrünü uzattı. Örneğin İngiltere’nin Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikalarından vazgeçmesi üzerine Rusya ile dostluk kurmayı denedi. Doğrudan ittifaka varan dostluk kurulmadı ise de ikili ilişkiler uzun süre istikrarını korudu. Mısır meselesinde İngiltere ile rekabet eden Fransa’yı öne çıkardı. Bu siyaset tamamen karşı tarafın algısına dayalı, ilginç ve o devirde yeni bir politika idi. Aslında 1880’lerden sonra Almanya dışında Osmanlı Devleti’nin yakınlaşabileceği bir güç olmamakla birlikte; II. Abdülhamd’in propagandası Avrupalı devletleri hep endişelendirdi. Böylece O, devletin diplomatik yalnızlığını gizleyerek, Avrupalı güçlerin daha cesur girişimlerini önledi. Avrupa 130 Osmanlı Tarihi (1876-1918) devletleri arasında süren paylaşım kavgası devam ettikçe, barış zamanlarının dışında herhangi bir devletle ittifak yapma ihtimalini daima açık bıraktı. Bununla birlikte II. Abdülhamid, daha ziyade iç düzenlemeler yapmaya ve askeri alanda güçlenmeye önem verdi. Böylece hem devletin istikrarı sağlanacak ve hem de Avrupa devletleri karşısında açık bir pozisyona düşmesi önlenecekti. Gerçekte Avrupa devletleri de Osmanlı Devleti ile ittifaktan kaçınmaktaydılar. Zira savaştan çıkmış, Kıbrıs Konvansiyonu ve Berlin Anlaşması (1878) ile dış dengelerisarsılmış Osmanlı Devleti ile yapılacak askeri ittifaklar kendileri için de tehlike arz ediyordu. Savaştan Uzak, Diplomasi ve Savunma Eksenli Politika Yürütmek: Bu dönemin en belirgin özelliği hiç şüphesiz son savaşın (1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı) açtığı yaralar ve savunma boşlukları idi. Balkanlar’dan Basra körfezine, buradan Kızıldeniz’e kadar geniş bir alanda yer alan Osmanlı Devleti’nin birçok yeri savunmasız ve saldırıya açıktı. Yeterli sayıda asker, karakol gemileri vs. bulunmuyordu. Daha önce de belirtildiği gibi Almanya hariç Avrupa devletlerinin paylaşım planları ortadaydı. Bu durum karşısında alınacak en uygun tedbir, savaştan uzak durarak, savunma tedbirlerine başvurmaktı. Bu maksatla askeri yatırımlara hız verildi, modern askeri okullar açıldı, silah sistemi yenilendi, Çanakkale, Trablusgarp ve benzeri stratejik yerlerde güçlü istihkâmlar yaptırıldı. Bu arada iç güvenliğin sağlanmasına dönük tedbirler alındı. Özellikle Doğu Anadolu, Trablusgarp ve Yemen’de kurulan Hamidiye Alayları, hem devletin gücünü hissettirdi hem de güvenliğin sağlanmasına önemli katkılar sağladı. Bütün bu tedbirlere rağmen mümkün mertebe askeri güç kullanmaktan kaçınan II. Abdülhamid, Tunus’un Fransızlar; Mısır’ın İngilizler tarafından işgali karşısında savaş yerine diplomasiyi yeğledi. Aynı şekilde 1885’te Doğu Rumeli meselesinde de askeri seçeneği kullanmadı. Fakat takip edilen diplomasi de bu toprakların fiilen işgal altına girmesini önleyemedi. Bu kayıpları, daha fazla kayıpların olmaması uğruna sineye çekti. Bunun tek istisnası 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’dır. Yunanlıların adalarda Müslüman Türk unsuruna karşı giriştikleri baskı, zulüm hatta katliamlar karşısında kayıtsız kalınması, II. Abdülhamid’in hem merkeziyetçi ve hem de hilafet politikalarına aykırıydı. Ayrıca bu savaş bir noktada uzun zamandır Almanların katkısıyla modernleştirilen Osmanlı ordusunun da denenmesi anlamını taşıyordu. Nitekim bu ordu savaş meydanında zafer elde etti, fakat savaşın sonunda Osmanlı hükümeti diplomaside bu zaferi sürdüremedi. İç ve Dış Politikayı Birlikte Yürütmek: 1880’lerden sonra Osmanlı iç politika uygulamaları da II. Abdülhamid’in karakterine uyumlu hale getirildi. II. Abdülhamid Osmanlı-Rus Savaşı’nın akabinde parlamentonun tatil ederek mutlak monarşiye ve muhafazakâr iç politikalara geri döndü. Hükümet ve bürokrasi üzerinde mutlak hâkimiyet kurarak, bu yolla dış politikayı da bizzat kendisi ele aldı. Hükümetin iç ve dış işlerine dair bütün uygulamalarına en ince teferruatlarına kadar karıştı ve yönlendirdi. Bu maksatla Yıldız sarayında oluşturduğu uzmanlar gurubundan ve tecrübeli devlet adamlarından yararlandı. Her ne kadar yönetimde mutlakıyeti esas aldı ise de her konuda danışmanlarından raporlar istedi. Özellikle içerde dış müdahaleye sebep olacak olaylardan kaçındı ve böylesi durumlarda, sadrazam veya kabineyi değiştirerek dış dünyaya mesaj verip mümkün olduğunca müdahaleleri en aza indirdi. O, aynı zamanda merkeziyetçi bir padişah idi. Bu yüzden içeride bu doğrultuda düzenlemelere önem verirken dışarıdan gelen adem-i merkeziyet talep ve baskılarına karşı direndi. Bu sonucu doğuracak reform taleplerini daima şüphe ile karşıladı. Taşra vilayetlerinde, dış müdahaleye meydan verebilecek hiçbir uygulamaya izin vermediği gibi, yöneticilerini de sıkı takip etti. Menfaatleri gereği merkezden bağımsız hareket etmek isteyen ve dış müdahaleye sebep olabilecek kimi taşra 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 131 eşrafını, kabile/aşiret liderlerini genellikle gayr-i resmi bazen de resmi olarak idarî işlerin içine alıp (kendilerine kaymakamlık, mutasarrıflık gibi bazı görevler vererek), muhalefetlerini önledi. Ayrıca onlara sunduğu imkânlar ve ödüller (maaş, nişan ve hil’at gibi) sayesinde merkez ile bütünleşmelerini sağlayıp yabancılar ile muhtemel ilişkilerini önledi. Halkın üzerinde nüfuzu olan şeyh ve dini liderleri yakınında bulundurdu. Ancak geniş imparatorluk sınırlarının her tarafında aynı başarıyı sağlayamadı. Hatta kıskançlıkların ve yerel rekabetlerin doğmasına vesile oldu. Böylece kimi yerlerde bu politika tam tersi sonuçlar doğurdu ve dış müdahalelere imkân verecek olaylar meydana geldi. 20. Yüzyılın hemen başında Basra Körfezi’nde İbn Reşid-Kuveyt Şeyhi Mübarek el Sabah arasındaki gerginlik ve İngilizlerin ikincisine sahip çıkma girişimleri buna örnektir. Osmanlı borçlanmasının yarattığı felaketler ve Duyun-i Umûmiye idaresinin kurulup (1881), adeta Osmanlı maliyesini rehin alması II. Abdülhamid’i mali konularda da ihtiyatlı davranmaya itti. 1875 yılında yaşandığı gibi yeni bir mali iflas, devletin bağımsızlığını zedeleyecekti ve bu yüzden olabildiğince borçlanmadan uzak durdu. Yabancılara iktisadi imtiyazlar verirken de seçici davrandı. İngiliz sermayesine aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin üzerinde İngiliz nüfuzunu da arttıracağı düşüncesi ile sıcak bakmaz iken, Alman sermayesinin Osmanlı topraklarında yatırım yapması için gayret gösterdi. Yaptığı anlaşmalar ile dış ticarette yeni alanlar belirlemeye çalıştı. II. Abdülhamid’in dış politika prensipleri hangi şartlardan doğmuştur? Hilafet Politikaları 1876 yılında ilan edilen ilk Osmanlı Anayasası, idarî sisteme pek çok yenilikler getirmesinin yanında; II. Abdülhamid’in “İslam Birliği” siyasetinin işaretlerini de veriyordu. 1517 yılında Osmanlıların Mısır’ı idarelerine alması ile Osmanlı Sultanı, güçlü olmanın verdiği bir hakla bütün Müslümanların hamisi ve “halifesi” kabul edildi. Ancak Osmanlı Sultanları onsekizinci yüzyılın son çeyreğine kadar buna özel bir vurgu yapmaya ihtiyaç duymadı. Zira Müslüman dünyasının en güçlü hakimi idiler ve sınırlı bazı mezhep gurupları dışında bütün Müslümanlar tarafından zaten “halife” olarak benimseniyorlardı. Sultanların resmi yazışmaları dışında devletler ile ilişkilerinde ayrıca bunu hatırlatmalarına ihtiyaçları yoktu. Ancak Rusya ile Osmanlı Devleti arasında yapılan 1774 Küçük Kaynarca anlaşması ile ilk kez hilafet, Müslüman bir devlet ile Hıristiyan bir devlet arasında imzalanan uluslar arası bir belgeye girdi ve uluslararası hukukta yerini aldı. Bunun başlıca nedeni, savaşta galibiyet elde eden Rusların Osmanlı idaresindeki Ortodoksları himaye girişimleri karşısında; Osmanlılar da, halifelik makamıyla Rus hâkimiyeti altındaki Müslümanların hamiliğini üstlenerek bir denge oluşturmaktı. Osmanlı Sultanları bu tarihten sonra devletin zayıflamasına paralel olarak, gerek içerde birlikteliği ve gerekse dışarıdaki Müslümanlar ile dayanışmayı sağlamak adına hilafete sık sık vurgu yapmaya başlamışlardı. Bu durum 1876 anayasasına konulan maddeler ile de teyit edildi. Osmanlı anayasasına konan üç ve dördüncü maddeler, Osmanlı Sultanı’nın, Osmanlı tebaasının padişahı ve aynı zamanda da bütün Müslümanların da halifesi olduğunu öngörmekteydi. Anayasaya konan bu maddeler ile hem Osmanlı hâkimiyetinde ve hem de İngilizler başta olmak üzere başka güçlerin hâkimiyetindeki Müslümanların milliyetçi duygular yerine, dinî duyguları harekete geçirilmesi amaçlandı. Başka bir ifade ile 19. Yüzyılda her tarafta etkili olmaya başlayan “milliyetçilik fikirleri” karşısında, adeta bir “dinî milliyetçilik” düşüncesi ile karşı konulacaktı. 1 132 Osmanlı Tarihi (1876-1918) 19. yüzyıl boyunca, gerek Osmanlı Devleti ve gerekse, diğer bölgelerde yaşayan Müslüman topluluklar yoğun baskı altında idiler. Ayrıca İngilizler, Fransızlar ve Ruslar, Osmanlı vatandaşı olan gayr-i müslimleri Osmanlı idaresine karşı kışkırttıkları gibi kendi müstemlekelerindeki Müslümanlara da ağır baskılar yapıyorlardı. Nitekim bu olumsuz şartlar, İslam’ın doğuşundan itibaren, Müslümanlar arasında birliği emreden düşüncesinin, modern bir yaklaşımla “İslam Birliği Siyaseti”ne dönüşmesini sağladı. İslam Birliği siyasetini sadece II. Abdülhamid’in şahsına bağlamak doğru değildir. Zira bu düşünce kendisinden önce özellikle II. Mahmud, Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerinde de “İttihad-i İslam/İslam Birliği” şeklinde sık sık gündeme geldi. Ancak 1876-1909 yılları arasındaki uygulanış biçimi tamamen II. Abdülhamid’e özgüdür. Sultan II. Abdülhamid bu siyaseti ile şunları hedefliyordu: • 1878 Berlin Kongresi’nden sonra, Osmanlı Devleti’ni bölüşmeye niyetlenen Avrupa devletlerinin kendi müstemlekelerindeki Müslüman tebaaya ilgi göstererek onların Osmanlı hilafetini benimsemelerini sağlamak. Böylece İngiltere, Rusya ve diğer Batılı devletlerinin hâkimiyeti altındaki Müslümanları etkilemek suretiyle, emperyalist güçler üzerinde baskı kurmak. • Anayasa ile teminat altına alınmış “hilafet kurumu” ile hem Osmanlı Devleti dâhilinde ve hem de haricindeki Müslümanlar arasında dayanışmayı, birliği ve yardımlaşmayı sağlamak. Bu politikalar ile sahipsiz kalmadıklarını hisseden Orta-Asya Müslümanları, Osmanlı devletine karşı daima bir muhabbet, hilafet kurumuna da bağlılık göstermişlerdir. Aynı ilgiyi İngilizlerin hâkimiyetindeki Hint Müslümanları da göstermekteydiler. Bunun en güzel örneği, II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden kısa bir süre sonra Hint Müslümanları İngiliz kraliçesine sundukları bir dilekçede Osmanlı hilafetine bağlılıklarını ilan etmeleridir. Nitekim bu durumdan etkilenen II. Abdülhamid, bunu Osmanlı gazetelerinde neşrettirdi. Eskiden Osmanlı tebaası iken Fransız işgaline maruz kalan Cezayir ve Tunus Müslümanlarının iltica ettiği yer yine Osmanlı Devleti idi. Diğer taraftan iç kamuoyunda da hilafetin ruhanî otoritesinin yanı sıra dünyevi otoritesinin de önemi tartışılıyordu. Doğal olarak, hem Osmanlı iç kamuoyunda ve hem de Osmanlı hâkimiyeti dışında yaşayan Müslümanlar arasında yeniden önem kazanmaya başlayan hilafet destekli İslam Birliği düşüncesi, batılı yazarlar arasında da geniş yankı bulmaya başladı. Bunların bir kısmı bu siyasetin mahiyetini anlamaya çalışırken; önemli bir kısmı da bu siyasetin Hıristiyan dünya için tehdit oluşturduğunu düşünmekteydi. Saltanatının ilk yıllarında bir anlaşma ile Kıbrıs adasını terketmesi; Fransızlar’ın Tunus’u; İngilizler’in Mısır’ı işgal etmeleri hiç şüphesiz kendi müslüman tebası ve Osmanlı Sultanı’nı halife olarak bilen dışarıdaki müslümanlar arasında II. Abdülhamid’in imajini sarstı. Ancak O, bu durumun etkisinde kalmayarak kısa zamanda imajını düzeltme yollarını aradı ve bunu başardı. II. Abdülhamid kendi çevresinde bulundurmaya özen gösterdiği tekke, cemaat ve etnik guruplara mensup temsilciler aracılığı ile müslüman ve gayri müslim halkı kontrol etti. Bunlara Ebu’l Hüdâ Sayyadi, Şeyh Zafîr, İzzet el Abîd ve Louis Sabuncu gibi isimler örnek olarak verilebilir. Fiilen İngiliz işgaline düştüğü 1882’den itibaren Mısır II. Abdülhamid’e karşı muhalefetin de merkezi haline getirildi. İngilizlerin himayesinde, burada rahatlıkla faaliyet gösteren muhalifler arasında, İngilizler, Fransızlar, Ermeniler, Rumlar, Suriyeli müslüman ve gayr-i müslim gazeteciler yer aldı. Hatta Mısır, “Osmanlı hilafeti” yerine “Arap hilafetini” diriltmek isteyen İngiliz Wilfrid Scawen Blunt’un 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 133 faaliyet merkezi oldu. Bu faaliyetler ters tepki doğurdu ve Mısır’da İngilizlere karşı II. Abdülhamid’in politikalarını savunacak Mustafa Kamil gibi liderler ortaya çıktı. Özellikle İngiliz işgalinin kalıcı olduğu anlaşıldıktan sonra Mısır, İslam Birliği siyasetinin adeta ikinci ayağı oldu. Gerek Ezher ulemasının desteği ve gerekse Mısır Fevkalade Komiseri Gazı Ahmet Muhtar Paşa’nın gayretleri ile Mısır’da birçok gazete, II. Abdülhamid ve politikaları lehinde yayınlar yapmaya başladı. Bu da İngilizleri bir hayli korkutmaktaydı. Dış politikada bir araç olarak kullanmakla birlikte gerçekte II. Abdülhamid, İslam Birliği siyasetini Osmanlı hâkimiyetindeki Müslümanlar arasında birlik ve beraberliği sağlamaya dönük olarak geliştirdi. Ancak, Osmanlı sınırları dışında -belki de kendisinin de beklemediği- bir ilgiyi görmesi, onu o bölgelerde de bir takım faaliyetler yapmaya sevk etti. İstanbul’a Orta-Asya’dan, Uzak Doğu’dan gelen tüccar, seyyah ve elçilere özel ilgi gösteren II. Abdülhamid, Hacca gitmek üzere İstanbul’dan geçen Türkistan, Afganistan ve Hindistan hacıları için Buhara ve Hint tekkeleri açtırdı. Özellikle II. Abdülhamid zamanında Buhara, Türkistan hatta Çin’den hac için yola çıkanların ilk uğrak noktası İstanbul idi. İstanbul’da ağırlanan bu insanlar, Abdülhamid’ten aldıkları ihsanlar ve yol giderleri ile hacca gidiyor; dönüşte de tekrar İstanbul’dan geçerek bir kere daha Sultan’ın ihsanlarına nail oluyorlardı. Tabii olarak bu durum da onun ismini Orta-Asya steplerine, Çin’e ve Türkistan şehirlerine ulaştırıyor; adının hutbelerde okunmasına vesile oluyordu. İran, Afganistan, Türkistan, Kaşgar, Hindistan ve Fas gibi, değişik İslam bölgelerinden Hac için her yıl Müslümanların Mekke’ye gelmesini fırsat bilen II. Abdülhamid, yaptırdığı propagandalar ile hilafet nüfuzunu etkili kıldı. Hac yollarının güvenliğine önem verildi, Müslümanların Hac ibadetini huzur içinde yapabilmeleri için dünyanın çeşitli yerlerinden Mekke ve Medine’ye gelen Müslümanların ağırlanması için birçok tedbirler alındı. Misafirhaneler ve konaklama yerleri inşa edildi. Genellikle Rusya, İngiltere gibi hasım devletlerin vatandaşı olan Müslümanlar arasında Osmanlı hilafetinin yaygınlaşan bu nüfuzu, ilgili devletlere baskı aracı olarak kullanıldı. Onlar siyasetlerini belirlerken daima bu faktörü dikkate almak zorunda kaldı. Afganistan, Zengibar, Hindistan hatta Çin’e heyetler, geçici elçiler ve sabit konsoloslar gönderen II. Abdülhamid, oradaki Müslümanların da gönlünü elde etti. O bölgelerde bir takım sembolik yatırımlar yaptı hatta bazı cüzi yardımlar da gönderdi. Aslında, Osmanlı hâkimiyeti dışındaki Müslümanlara maddi yardımlar yapma imkânı bulunmayan II. Abdülhamid, -zannedilenin aksine- onlar üzerinde kurduğu manevi nüfuz sayesinde, onlardan maddi destek sağladı. Nitekim II. Abdülhamid’in İslam Birliği politikalarının en büyük yatırımı olan Hicaz Demiryolu projesi, dünya Müslümanlarının maddi katkıları ile yapıldı. Aynı şekilde Osmanlı Devleti’nin sıkıntıda olduğu değişik dönemlerinde de Hindistan Müslümanları başta olmak üzere pek çok yerden yardım teklifleri ve hatta yardımlar geldi. II. Abdülhamid’in olumlu imajinı doruğa çıkaran Hicaz Demiryolu projesi ve buna paralel olarak takip ettiği İslam Birliği siyaseti idi. Müslümanların o güne kadar birlikte gerçekleştirdikleri en büyük birlik projesi sayesinde O’nun gerek kendi halkı ve gerekse başka ülkelerin hakimiyetinde yaşayan müslümanlar arasında büyük saygı uyandırdı. Bu beklenmedik sonuç Batılıları hem hayrete düşürdü hem de korkuttu. II. Abdülhamid’in özellikle Hindistan Müslümanlarına gösterdiği ilgi ve onların dayanışma arzusunun muhtemel sonuçlarını dikkate alan İngiltere, uzun süre Osmanlı politikalarında daha temkinli hareket etmek zorunda kaldı. Böylece II. Abdülhamid’in kendi siyasetinden beklentisi de gerçekleşti. Londra’da merkezi bulunan Central Asian Society’de 14 Kasım 1906’da Walentine Chirol, T. W. Arnold ve General T. Gordon’un da katıldığı bir toplantı yapıldı. 134 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Burada Waletine Chirol’un yaptığı konuşması National Revenue’nün Aralık 1906 tarihli nüshasında da yayınlandı. Söz konusu konuşmasında Walentine Chirole, II. Abdülhamid’in İslam Birliği siyasetinin İngiliz siyasetini zedelediğini vurgulayarak İngiliz menfaatlerinden duyduğu endişeyi dile getirdi. Chirole, konuşmasında II. Abdülhamid’in halife sıfatı ile Afganistan’da ve hatta Şii olan İran Müslümanları üzerindeki saygınlığını anlattıktan sonra O’nun Afganistan ve Hindistan arasındaki anlaşmazlıklarda arabuluculuk yaptığını, Sultanın sarayının Mekke’ye giderken ve dönerken, Afganlı Müslümanlar ile İranlı mollaların uğrak yerleri olduğunu hayretle ifade etti. Chirol, İngilizlerin bu siyaset karşısında duydukları endişeyi şu sözleri ile ifade ediyordu: “Sultan Abdülhamid kendi milletinin tarihini iyi bilmektedir. Son 25 yıldır izlediği iç ve dış politikada İslam’ın manevi otoritesi olduğu ve bu durumdan istifade ettiği anlaşılmaktadır. Hıristiyan âleminin en güçlü ve zorba hükümdarı olan Alman İmparatoru bile Sultan’ı İstanbul’da ziyaret ederek saygılarını sundu. Şam’da kendisini üç yüz milyon Müslüman’ın sadık dostu ilan etti. Diğer taraftan II. Abdülhamid’in İslam Birliği politikalarının en somut delili ve kendisine İstanbul’un Sultanı, Mekke’nin de halifesi unvanını kazandıran en önemli olay, Hicaz Demiryolu’nun inşasıdır. Her ne olursa olsun Hindistan’daki Müslüman halk üzerinde yapılacak dikkatli bir inceleme bile şunu göstermektedir. Hint Müslümanlarının gözünde Osmanlı, İslamiyet’i temsil etmektedir... Meseleyi fazla abartmadan değerlendirecek olursak; Sultan Abdülhamid, Hint Müslümanları tarafından İslamiyet’in temsilcisi “İslam halifesi” olarak kabul edildiğini önemle belirtmek gerekir. Ayrıca, Hindistan’daki Müslüman topluluklar içindeki en aydın ve dürüst kesimin Abdülhamid’i bu şekilde kabul etmesi; güçlenmeden, büyüyüp gelişmeden onlara karşı koymanın zamanının da geldiğini hatırlatmaktadır.” II. Abdülhmid’in İslam Birliği siyaseti özellikle batı literatüründe “Panislamizm” olarak nitelendirilmiştir ki; bu doğru bir tanım değildir. Zira bu tanımlama aynı dönemlerde etkin olan Panslavizm, Pangermenizm gibi akımlara benzetilerek yapılmaktadır. Oysa benzetilen akımların aksine II. Abdülhamid’in İslam Birliği siyaseti, yukarıda anlatıldığı gibi her ne kadar bütün Müslümanlara dönük olsa da, gerçekçi bir yaklaşım sergileyerek Osmanlı torakları dışındaki Müslümanlar üzerinde hiçbir zaman operasyonel bir tavır içinde olmadı. Resim 6.2 Hicaz Demiryolu’ndan bir görüntü 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 135 Hilafet politikalarının amacı nedir? Dış Dünya’da Osmanlı İmajının Takibi II. Abdülhamid, Osmanlı imajının dünyada özellikle de Avrupa’da oldukça zedelendiği bir tarihte tahta geçti. Tahta geçmesinden kısa bir süre önce Osmanlı Maliyesi’nin iflası; Şark meselesinin uzun zamandır gündemde olması ve Balkanlar’daki gelişmeler devletin görüntüsünü hayli yıprattı. Kanun-i Esasi’nin ilan edilmesi bile batı kamuoyunda; daha doğrusu kamuoyunu yönlendirenlerin nezdinde hiçbir olumlu tesir meydana getirmedi. Üstelik bu yeni yapılanma içeride de Sultan’ın ve uygulamalarının tartışmaya açılmasına imkân tanıdı. Ayrıca hiç istemediği halde kendini Osmanlı- Rus Savaşı’nın içinde bulan II. Abdülhamid, bu olumsuz görüntüden de nasibini fazlaca aldı. Savaş boyunca yaşanan olaylar ve savaşın sonunda imzalanmak zorunda kalınan Berlin Anlaşması ise Osmanlı Devletini ve dolayısı ile Sultanını yermek için yeterli bir sebep idi. Diğer taraftan Berlin Anlaşması’ndan sonra özellikle merkezden uzak bölgelerde ve dış tesirlere açık olan yerlerde de “gelecek kaygısı” baş gösterdi. Artık, Balkanlarda ve bazı Arap vilayetlerinde geleceklerini “Osmanlı Devleti ile birlikte” sürdürüp sürdüremeyecekleri tartışılıyordu. Bir sultan olarak Abdülhamid, imparatorluğunu kurtarmak veya düzeni sağlamak için bir dizi tedbirler almak zorunda idi. Ancak kendisinden öncekilerden farklı olarak O, siyasete büyük etkisi olan devletin “imajı” meselesi ile ilgilendi, hatta onu önemli bir siyaset aracı olarak kullandı. 19. yüzyılın ikinci yarısında “kamuoyu baskısı” siyasette ve devletlerarası ilişkilerde kullanılan önemli bir araç oldu. Hükümetler genellikle basın üzerinden kamuoyu yönlendirmesi yapmakta ve uluslararası politikalar da görünürdeki bu mekanizmanın bir sonucu olarak geliştirilmekteydi. Zira “efkâr-i umumiye” veya bu günkü ifadesiyle “kamuoyu” bir noktada ilgili hükümetlerin de bir başka hükümet veya devlet hakkındaki fikirlerini yansıtmaktaydı. Bir ülkedeki basının bir devlet lehinde olması, bir noktada o ülkenin de resmi siyasetini gösteriyordu. Bu durumun tersi de aynı anlama gelmekteydi. Bu yüzden basının yaygın bir iletişim aracı olmasına paralel olarak, siyasi iktidarlar tarafından yönlendirilmesi de hep gündemdeydi. Daha Sultan Abdülmecid zamanında, Osmanlı Devleti sınırları içinde yayınlanan yabancı dildeki bazı gazete sahipleri nişan ve madalyalar ile taltif edildi. Aynı dönemde; yurt dışındaki bazı gazetecilere ve gazete sahiplerine de benzer ödüller verilmek sureti ile Osmanlı Devleti lehinde yayınlar yapmaları beklendi. Osmanlı Devletinde bir dizi felaketin yaşandığı 1878 yılında, Matbuat Dairesi, II. Abdülhamid’e yabancı basının takibi konusunu hatırlattı. Buna göre; devletin ve padişahın dışarıdaki imajının takibi ve gerekiyorsa bu konuda müdahil olunması isteniyordu. O sırada savaşın getirdiği ağır yükümlülükler ve öncelikler karşısında Matbuat Dairesi’nin yeniden organize edilip istekleri doğrultusunda adımlar atılmasına imkân bulunamadı. Tunus’un Fransızlar; Mısır’ın İngilizler tarafından işgali üzerine; işgalciler konumlarını meşrulaştırmak için II. Abdülhamid aleyhinde yoğun propaganda başlattılar. İngiliz ve Fransız basını başta olmak üzere dış basında II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti aleyhinde yapılan yayınlar ve çizilen karikatürler hayli arttı. Osmanlı Hariciye Nezareti, 1882 yılı sonlarında Sultanın dikkatini konuya bir kere daha çekerek yeni düzenlemelerin yapılmasını istedi. Nitekim 1883 yılı başlarında dış basını takip edecek, devletin ve padişahın imajını zedeleyici yayınları tekzip edecek olan Hariciye Nezareti’ne bağlı Matbuat-i Ecnebiye Müdürlüğü kuruldu. İlginç olan şudur ki, bu idarenin kurulmasına İstanbul’da bulunan 2 136 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Avrupa elçileri karşı çıktılar. Daha da ileri giderek, İstanbul’da yaşayan yabancı gazetecileri bu yeni kurumu dikkate almamaları konusunda uyardılar. Aslında Batı kamuoyunun II. Abdülhamid’ in aleyhinde olması İstanbul’daki elçilerin de işlerini kolaylaştırmaktaydı. Kamuoyunu bahane ederek, hükümet ve hatta padişah üzerinde etkili olabiliyorlardı. Bu yeni durum onların bu imkânını az da olsa ellerinden alacaktı. Muhtemelen feryatlarının nedeni de bu idi. Bu yüzden idarenin kurulması akabinde Osmanlı Devleti aleyhindeki yayınlar hızla artış gösterdi. Batı diplomasisini iyi bilen Salih Münir Bey (daha sonra Paşa), İstanbul’da ikamet eden yabancı gazeteciler hakkında bir rapor hazırladı. Buna göre kimin neden hoşlandığı; beklentisinin ne olabileceği ve Osmanlı Devleti lehinde neşriyat yapmaları için ne yapılması gerektiğini ortaya koydu. Maksat İstanbul veya Avrupa’daki gazeteciler ve gazete sahiplerine Matbuat-i Ecnebiye Müdürlüğü aracılığı ile ulaşmak; dostluklar kurmak, nişanlar vermek ve hatta para yardımı yapmaktı. Matbuat-i Ecnebiye Müdürlüğü, kurulduktan sonra ilk iş olarak yurt dışında yayınlanan pek çok gazete ve dergiye abone oldu. Bu durum bir taraftan yabancı basını taramayı kolaylaştırdı; diğer taraftan da aboneliğin sonlandırılmasını istemeyen yayın organlarının Osmanlı Devleti aleyhinde daha temkinli dil kullanmalarına sebep oldu. Taranan gazetelerden düzenli olarak “matbuat hülasaları” (basın özetleri) adı altında aylık raporlar düzenleyen yeni idare, bunları her ay saraya da sunmaktaydı. Basın özetleri doğal olarak dış problemlerin fazla olduğu dönemde artmaktaydı. Aleyhteki yazıların çoğuna tekzipler yazıldı; ılımlı olanlara da teşekkür mektupları gönderildi. Mesela; Osmanlı Devletinden tahsisat alan İngiliz Daily Telegraph; Fransız Patrie ve Le France ile Avusturya’da yayımlanan Nouvelle Pres Libre ile Almanca çıkan Allgemeine Zeitung gazetelerinin yayın politikalarının daha ılımlı olduğu gözlenerek onlara teşekkür mektupları yazıldı. İstanbul’daki Havas ve Rother ajanslarının temsilcileri de II. Abdülhamid’ten tahsisat olan ajanslardı ve tekzipler onların aracılığı ile gönderilmekteydi. Aynı şekilde Fransız ajansı Fournier de Osmanlı Devleti’nden yıllarca tahsisat aldı. Ancak bu tekzipler her zaman yayımlanmıyordu. Alınan tedbirleri yeterli bulmayan II. Abdülhamid, 1887 yılında Matbuat-i Ecnebiye müdürlüğünden Osmanlı devletinde ikamet eden gazeteciler ile ilgili yeni bir çalışma yapılmasını istedi. Nitekim Müdürlük, Times, Daily News, Daily Cronicle gazeteleri ve bazı Fransız gazetelerinin temsilcileri ile görüşerek; Osmanlı Devleti hakkındaki yazılarında daha insaflı olmalarını istedi. Bütün bu gayretlere rağmen 1890’lı yılarda bir takım menfaatler peşinde veya ilgili hükümetlerin etkisinde olan bazı gazetecilerin şantajlarını sürdürdükleri görülmektedir. Nitekim aynı yıl gerek İstanbul’da ve gerekse Londra ve Paris’te Salih Münir Paşa’nın bazı gazetecilere 6400 lira dağıttırması bunu göstermektedir. Hiç şüphesiz bu uğraşlar, Batı’da uzun zamandır tahrip edilmiş “Osmanlı imajını” düzeltmeye yetmemiş ancak sınırlı da olsa olumlu bazı sonuçların alınmasına vesile olmuştur. Uzun süre takip edilen bu siyaset istenilen sonucu doğurmadığı gibi, para koparmak için bazı yabancı gazetecilerin de sıraya girmesini sağladı. 1903 yılından itibaren her gazete ve gazetecinin desteklenmesi fikrinden vazgeçilip, daha saygın ve yüksek tirajlı gazetelerin desteklenmesi benimsendi. Zira yapılan bütün desteklere rağmen çoğu kere gazeteler lehte yazı yazmıyorlardı. Sonunda II. Abdülhamid’in bizzat kendisi de bu siyasetin yararsız olduğu kanaatine vardı. Abdülhamid Batı’da sadece basın aracılığı ile değil, değişik vesileler ile kendisinden olumlu söz ettirmeye özen göstermiştir. Aslında hayati bir zorunluluk olarak Almanya ile yakınlaşma süreci ve demiryolu politikalarında Fransız ve İngilizlerin yerine Almanya’nın tercih edilmesi, Batı kamuoyunda Abdülhamid 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 137 aleyhtarı yaklaşımları yeniden hızlandırdı. Bu yüzden Abdülhamid bir takım özel yöntemlere başvurdu. Batı kral ve kraliçeleri ile yazışarak, onların muhtemel tepkilerini dizginlemeye çalıştı. Ayrıca Papalığın resmen tanınması; yabancı hayır kurumları, Pastour Enstitüsü gibi ilmi kurumların desteklenmesi; yurt dışında açılan umumi sergilere iştirak edilmesi gibi davranışlar ile devletin tanıtımına önem verildi. Nispeten tarafsız görünen Macar Profesör Adolphe Strausz gibi birçok isim ile şahsi dostluklar kuran, nişanlar veren II. Abdülhamid, onları Avrupa kamuoyunda kendi sözcüsü gibi kullandı ve olumlu imaj yaratmaya çalıştı. DIŞ POLİTİKADA ALTERNATİF ARAYIŞLAR Osmanlı-Amerikan İlişkileri Osmanlı Amerikan ilişkileri, Amerika’nın Akdeniz politikaları çerçevesinde gelişti. Onsekizinci yüzyılın son çeyreğinden itibaren Amerika, Osmanlı devleti ile ilgilenmeye ve 1782 den itibaren ticaret gemileri de İngiliz bandırasıyla Osmanlı limanlarına mal getirmeye başladı. 1795 yılında Osmanlılara bağlı Cezayir beylerine vergi vermek zorunda kalan bir anlaşma yaptı ve bu anlaşma 1815 yılına kadar yürürlükte kaldı. Osmanlı-Amerikan ilişkileri Ondokuzuncu yüzyıla -bağımsızlık sürecini tamamlanmasından sonra- sancılı girdi. Osmanlı Devleti’nin Karamanlılar idaresindeki Trablusgarp Eyaleti 1801 yılında, kendi bandıraları ile Akdeniz’e gelmeye başlayan Amerikalılardan Cezayir’de olduğu gibi vergi talep etti. Bunun üzerine dört yıl süren ve Amerika’nın yenilgisi ile sonuçlanan bir savaş yaşandı. Savaşın sonunda Amerikalılar yüksek vergi vermeye razı oldu. Fakat Amerikalılar 1815 yılında tekrar Trablusgarp’a donanma gönderip limanı tahrip edince Osmanlı-Amerikan ilişkileri soğudu. Aynı süreçte Amerika Osmanlı Devleti ile bir anlaşma yapmak için uzun zaman uğraştı. Nitekim 1830 yılında yapılan Osmanlı-Amerikan Ticaret Anlaşmasından sonra ilişkiler yeni bir seyir kazandı ve hızla gelişmeye başladı. İki taraf arasında ticaret arttı. Hatta bu anlaşma 1862 yılında daha da geliştirilerek yenilendi. Bu tarihten sonra gelişen ticari ilişkilerin yanı sıra Osmanlı ordusunun modernizasyonu kapsamında Amerika Birleşik Devletleri’nden askeri malzeme ve silah da satın alındı. Bu gelişmeler Amerikan misyonerlerinin Osmanlı topraklarında faaliyet yapma ve eğitim kurumları kurma imkânını verdi. Osmanlı-Amerikan ilişkileri esas olarak II. Abdülhamid zamanında gelişme gösterdi. Zira O, -Almanya hariç- Avrupa’da meydana gelen olumsuz havayı Amerika ve Japonya’ya yönelerek kırmaya çalıştı. Amerika ile yapılan ticaret hacmi 1872’lerde iki milyon doların biraz üstünde iken 1882 yılında beş milyonu aştı ve bu rakam giderek her yıl arttı. Bu çerçevede Amerika İstanbul’daki elçiliği yanı sıra Osmanlı topraklarında çeşitli yerlerde konsolosluklar da açtı. Osmanlı Devleti de 1843’lerden sonra temsilci bulundurduğu Amerika’da bu dönemde elçilik düzeyinde temsil edilmeye önem verdi. Ayrıca 1893 yılında Amerika’da açılan Chicago Sergisine katıldı. Sergide II. Abdülhamid’in talimatı ile kurulan “Türk Köyü”, büyük ilgi gördü ve Osmanlı Devleti’nin yenidünyada algısının olumlu şekillenmesinde önemli katkılar sağladı. Dil bilmeleri yüzünden genellikle dış temsilciliklerde Osmanlı vatandaşı Rum ve Ermeniler kullanılmaktaydı. 1878’den itibaren “Ermeni Meselesi”nin diplomaside yer bulup dış politikada bir baskı unsuru olmasına paralel olarak II. Abdülhamid de Hariciye Nezareti’nde ve yurt dışı görevlerde Müslüman unsurların daha fazla kullanılmasını istedi. Müslüman memurlara yabancı dil öğretmek için Hariciye Nezareti’ne bağlı olarak açılan Lisan Mektebi ile bu ihtiyaç karşılanmaya çalışıldı. Nitekim bu anlayış çerçevesinde 1896 sonunda Amerika elçisi olan Mav- 138 Osmanlı Tarihi (1876-1918) royani Bey değiştirildi ve yerine Hariciye Nezareti’nde Müsteşar Muavini olan Mustafa Tahsin Bey (1848-1899) tayin edildi. Nitekim bu kural imparatorluğun sonuna kadar devam etti. İmkân buldukça Osmanlı Devleti’ni ziyaret eden Amerikalı gazeteci ve devlet adamlarını (Amerikalı General Lew Wallace gibi) kabul eden II. Abdülhamid onlar üzerinde olumlu etkiler bırakarak lehte yazılar yazmalarını sağladı. Bu yüzden Avrupa’ya göre Amerika kamuoyu Osmanlı Devleti’ne daha sempatik bakıyordu. Buna rağmen II. Abdülhamid ve Osmanlı kamuoyu, Amerikan misyonerlerinin 1840’lardan beri Osmanlı topraklarında yürüttükleri faaliyetlere daima kuşku ile karşılıyordu. Misyonerlik faaliyetlerini organize eden American Missionary Board teşkilatı II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden yıllar önce Osmanlı topraklarındaki teşkilatlanmasını tamamladı. Eğitim kurumları açtı, Protestan kiliseleri kurdu. Özellikle “Doğu Türkiye Misyon”unun 1890’larda Ermeniler arasındaki faaliyetleri, onları Protestanlaştırma girişimleri ve nihayetinde Osmanlı Devletinden bağımsızlık istemek maksadı ile yaptıkları isyanlarda Ermenileri desteklemesi Osmanlı-Amerika ilişkilerini olumsuz yönde etkiliyordu. Osmanlı Devleti daha ziyade taşrada yapılan misyonerlik faaliyetlerini yakından takip ettiriyordu. Zaman zaman misyonerlere baskı uygulanması Amerika ile sorunlar yaşanmasına sebep olmaktaydı. 1884’ten sonra Protestanların yanı sıra Amerikalı Mormonlar da Anadolu’da faaliyete başlayıp yeni bir kuşku kapısı açtılar. Onlar da mezheplerini yaymak için imkânlar talep ettiler. Ancak bir süre faaliyet yaptıktan sonra Anadolu’da bekledikleri sonucu alamayınca geri döndüler. Osmanlı-Amerikan ilişkilerine yansıyan bir başka boyut ise Amerika’ya yapılan Ermeni göçleridir. Kimi iktisadi nedenler, kimi Anadolu’da yaşanan Ermeni olayları kimisi de misyonerlerin teşviki ile pek çok Ermeni Amerika’ya göç etmeye başladı. 1891 yılına ait bazı rakamlara göre kısa zamanda Amerika Birleşik Devletleri’ne göç eden Ermeni sayısı 3257 ye ulaştı. Gidenlerin bir kısmı işsiz olmakla birlikte bir bölümünün de meslek erbabı olmaları Osmanlı iş gücüne olumsuz etki etmekteydi. Bu göçler ayrıca diğer unsurlara da örnek olmakta ve Ermenilerin dışında -Müslümanlar dahil- diğer unsurları da göçe teşvik etmekteydi. Ayrıca ABD’ye giden Ermeniler orada Osmanlı aleyhinde kolayca teşkilatlanıp lobi oluşturabilmekteydi. Osmanlı Devleti bir taraftan bu göçleri engellemeye çalışırken diğer taraftan ABD nezdinde de girişimler yaparak onların da göçmenleri kabul etmemesini sağlamaya çalıştı. Fakat bu sorun 1907 yılında ABD’nin göçmen yasasını çıkarıncaya kadar devam etti. Osmanlı-Amerikan İlişkileri konusunda daha detaylı bilgi edinmek için şu kitabı okuyunuz: Nurdan Şafak, Osmanlı-Amerikan İlişkileri, İstanbul 2003. Osmanlı-Japonya İlişkileri Türkler, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-i Lugâti’t-Türk’ü yazmasından itibaren Japonyadan haberdar idiler. Aynı şekilde Katip Çelebi Cihannümâ adlı eserindeki haritalarında Japonya’yı da gösterdi. Fakat iki taraf arasında ne Osmanlı öncesi ve ne de ondokuzuncu yüzyıla kadar hiç bir ilişki kurulmadı. Japonya’nın İmparatoru Merji (krallık dönemi: 1868-1913) batıya açılma dönemi olan 1871 yılından itibaren Türklere de ilgi gösterdi. Gerçi 1871-1875 yılları arasında Japonya’dan iki heyet İstanbul’a geldi ise de bu gelişme tek taraflı ilgiden öteye geçemedi. Gerçekte Osmanlı-Japon ilişkileri II. Abdülhamid’in tahta geçmesi ile başladı. Şehzadeliğinden itibaren Japonya’daki gelişmeleri takip ettiği bilinen II. Abdülhamid, tahta geçtikten sonra bu konudaki imkanları araştırdı. 1878 yılında bir Japon Savaş ge- 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 139 mişi İstanbul’u ziyaret etti. Gemi personelini büyük bir misafirperverlikle karşılayan II. Abdülhamid onlara nişanlar verdi. Ayrıca, Japon İmparatoru’na “bir Türk harp gemisi ile selam ve sevgilerini gönderme arzusunda olduğunu” bildirmelerini söyleyerek Japonya ile ilişki kurma isteğini ortaya koydu. O yıllar Osmanlı devletinin en sancılı yıllarıdır. Zira 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus Savaşı her şeyi alt üst etti. Bir taraftan savaşın açtığı yaralar sarılırken diğer taraftan da yeni oluşan uluslar arası dengelere göre dış politıka arayışlarına gidildi. II. Abdülhamid’in yakınlık göstermesiyle 1880 ve 1881 yıllarında Japonya’dan İstanbul’a iki heyet geldi ve her ikisi de büyük ilgi gördü. 1881 yılının sonunda gelen üçüncü heyete bir Ticaret anlaşması yapılması gündeme alındı. Japonya bir anlaşma metni hazırlayıp Osmanlı Petersburg sefiri Şakir Paşa aracılığı ile Osmanlı hükümetine sundu. Anlaşma müsveddesi her iki ülkede konsoloslukların açılması, iki taraf arasında ticaretin kolayca yapılması, savaş gemilerinin karşılıklı serbest girişlerinin sağlanması gibi maddeler içeriyordu. Fakat bu anlaşma, metnindeki bir takım sorunlar yüzünden tamamlanamadı. Aslında böyle bir anlaşmanın doğuracağı uluslar arası sorunlara ve baskılara her iki taraf da hazır değildi. Özellikle o sıralarda Japonya ile Rusya arasında problemler yaşanmaktaydı. II. Abdülhamid, ihtiyatlı davranarak böyle bir anlaşma ile bu sorunlarda taraf olmamayı tercih ettiği için anlaşmayı erteledi. Bu arada Sadrazam Said Paşa’nın önerisi ile bir dostluk anlaşması gündeme geldi ama o da gerçekleşemedi. Buna rağmen iki taraf da dostluk ilişkilerini hiçbir anlaşmaya bağlı olmadan sürdürerek, bir çok Japon resmi heyetinin İstanbul ziyaretleri devam etti. Aslında II. Abdülhamid daha önce zikredilen dış poitikasına uygun olarak, Asya’da gittikçe gelişen ve uluslar arası ağırlığı ortaya çıkan bir devlet ile yakınlaşarak, Avrupa devletlerine de mesaj veriyordu. 1887 Eylül ayında Japonya’dan İstanbul’a üst düzey yeni bir ziyaret gerçekleşti. Japonya İmparatorunun amcası olan Prens Komatsu eşi ile İstabul’a geldi. Heyet Küçüksu kasrında ağırlandı, Padişah ve Sadrazam tarafından kabul edilerek kendilerine nişanlar verildi. Aynı şekilde Japonya İmparatoru da bu ilgiye kayıtsız kalmadı ve II. Abdülhamid’e Japonya’nın en üstün nişanı olan Krizantem nişanını gönderdi. Bu tarihten sonra Osmanlı kamuoyu Japonya ile daha yakından ilgilendi, basında yazı ve habeler yer almaya başladı. Sınırlı da olsa Osmanlı seyyahları Japonyaya gitti. II. Abdülhamid, Prens Kumatsu’nun ziyaretine karşılık, İstanbul tersanelerinde yapılan bir gemi ile iade-i ziyaret planlanması talimatını verdi. Bu amaçla hem yelkenli ve hem de makineli bir gemi olan yirmibeş yaşındaki Ertuğrul firkateyni seçildi.. Geminin bu uzun yolculuğa tahammül edip edemeyeceği tartışılırsa da, bir yıl önce yapılan tamir ve bakımına güvenildi. Bilgi ve görgülerini, denizcilik tecrübelerini arttırmak üzere o yıl Deniz Harp Okulundan mezun olan teğmenlerin de gemiye alınması kararlaştırıldı. Heyetin başına Miralay Osman Bey, gemi komutanlığına da Kaymakam Ali Bey tayin edildi. Yol güzergahı ve diğer hususlar için talimatmane ve hazırlıklar tamamlandı. Nihayet gemi, 56’sı subay olmak üzere 609 kişilik mürettebati ile, Padişah’ın “Murassa İmtiyaz Nişanını” İmparatora ulaştırmak üzere, 14 Temmuz 1889’ta İstanbul’dan yola çıktı.. Büyük bir uğurlama töreni ile demir alan Ertuğrul Firkateyn’i güzergahı boyunca çeiştli limanlara uğrayarak yol aldı. Uğradığı her limanda büyük ilgi gören gemi ve mürettebatı, çoğu kere limanlarda planlanandan fazla kaldığından altı ay olarak belirlenen yolculuk on bir ay sürdü. Nihayet 7 Haziran’da Japonya’nın Yokohama limanında büyük törenle karşılanan gemi aynı zamanda Türk-Japon dostluğunun sembolü oldu. İmparator 140 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı heyetini büyük ilgi ile kabul etti. Yolda iken terfi edilerek Paşa ünvanı alan Osman Paşa da Padişah’ın nışanını ve hediyelerini İmparatora; getirdikleri tacı ve mücevher gerdanlığı imparatoriçeye takdim etti. Ertuğrul firkateyni Japon sularında üç ay kaldı.. Osman Paşa resmi temaslarda bulunurken mızıka heyeti de halka konserler verdi. Gemi ve mürettebatı gereken hizmetlerini hakkıyla yerine getirdikten sonra yeni bir dönüş güzergahı yapılarak 15 Eylül 1890 tarihinde Yokohama limanından demir aldı. Ancak 23 Eylül’de İstanbul’a ulaşan haberlere göre; tarihi misyonunu başarmış olan Ertuğrul firkateyni 16 Eylül’de Kobe yolunda iken Kashinozaki fenerini geçtiği sırada kayalara çarparak battı. Tarihimize “Ertuğrul Faciası” olarak geçen bu kazada gemideki 609 mürettebattan sadece 69 u kurtuldu. Bu kaza iki devlet arasında dostluğun sembolü oldu ve ilişkiler bundan sonra hep dostane sürdürüldü. Bu tarihten sonra hem devletin ve hem de kamuoyunun Osmanlı-Japon ilişkilerine ilgisi arttı. 1896 yılında iki tarafın temsilcileri Berlin’de bir araya gelerek ticaret anlaşmasını yeniden görüştü. Osmanlı hükümeti bu anlaşmayı önemsemekle birlikte Japonlar, Osmanlı Devleti’nden batılı ülkelerin sahip olduğu imtiyazları talep etmesi üzerine yine anlaşma tamamlanamadı. Fakat ilşkilerin sürdürülmesi ve ticaretin arttırılması için her iki tarafın başkentlerinde konsoloslukların açılmasına karar verildi. Bu tarihten sonra Japon resmi heyetlerinin İstanbul ziyaretleri arttı. 1897 yılında Osmanlı- Yunan Savaşı başlayınca dikkatler başka tarafa yoğunlaştı ve ilişkiler azaldı, buna rağmen Japonya Kızılay’ı, Osmanlı yaralıları için yardım göndermeyi ihmal etmedi. 1904-1905 Rus-Japon Savaşı sırasında Osmanlı Devleti “tarafsız kalma” gerekçesini kullanarak, Rusya’nın savaş gemilerinin boğazlardan geçişine izin vermedi. Böylece dolaylı olarak Japonya’ya yardım etmiş oldu. Osmanlı Kamuoyu da savaş ile yakından ilgilendi. Ayrıca Miralay Pertev Bey, savaşı gözlemlemek için Mançurya’ya gönderildi ve burada bir yıla yakın Japon ordusunun misafiri oldu. Dönüşünde gördükleri ve japonya hakkında geniş bir raporu padişaha sundu. Bu siyasi ilişkiler ticarette meyvesini verdi ve karşılıklı ithalat ve ihracat her yıl artış gösterdi. Osmanlı Devleti’nin Amerika ve Japonya ile ilişkileri diğer devletlere hangi mesajı vermeyi hedefliyordu, neden? Bu konuda daha fazla bilgi için şu kitabı okuyunuz: F. Şayan Ulusan Şahin, TürkJapon İlişkileri (1876-1908), Ankara 2001. Osmanlı-Almanya İlişkileri Osmanlı Devleti son yıllarda yaşadıkları felaketler ve özellikle 1878 Berlin Kongresi ile pek çok toprak kaybına neden oldu. Rusya hasım devlet idi. Fransa ve İngiltere Osmanlı toprak bütünlüğünü garanti eden 1856 Paris Anlaşmasına sadık kalmayacaklarının işaretlerini veriyorlardı. Zaten Fransızlar 1881’de Tunus’u; İngilizler de 1882 yılında Mısır’ı işgal ederek bu siyasetlerini açıkça belli ettiler. Osmanlı Devleti’nin dış destek sağlayabileceği alternatiflere ihtiyacı vardı. Hiç bir Müslüman müstemlekesi olmayan; mutlakıyet yönetimi Osmanlı’yı andıran; şehzadeliği sırasında ziyaret ettiğinde II. Abdülhamid’in de beğenisini kazanan Almanya en iyi alternatif idi. Devletlerin Ermeni meselesindeki dayatmaları karşında Almanya’nın daha ılımlı siyaset takip ediyor olması da çabası idi. 1879-1880’de Osmanlı hükümeti, Osmanlı ordusunun yenilenmesi; yolların tamiri, yeni demir yollarının yapımı ve Osmanlı Asya’sına bir dizi hizmetlerin getirilmesini tartışıyordu. Şüphesiz bunun için de dış finans kaynaklarına ihtiyaç duyulmaktaydı. 3 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 141 Borçlar yüzünden Fransa ve İngiltere ile karşı karşıya gelen Osmanlı Devleti için Almanya en iyi seçenek olarak gözüküyordu. Aslında Almanya tarih boyunca Osmanlılar ile defalarca yakınlaşma gösteren bir devlet idi. Prusya Krallığı ile 1761’den beri süren bir dostluk ve ticaret anlaşması vardı. 1790 yılında yapılan askeri ittifak ile de adeta daha sonraki ilişkilerin temeli atıldı. Nitekim bu anlaşma çerçevesinde, 1835 yılında (Moltke başkanlığında) bir Prusya askeri heyeti İstanbul’a gelerek, ordunun modernizasyonunda görev aldı. 1867’de otuz dokuz küçük dukalığın birleşmesinden meydana gelerek Prusya Krallığının yerini alan Almanya İmparatorluğu, 1870 yılında Fransızları yenerek Avrupa politikalarında öne çıktı. Almanya’da, Fransa ve İngiltere’ye göre kısa sürede ekonomik gelişme ve sermaye birikimi meydana geldi. Ünlü Alman Başbakanı Prens Otto von Bismarck’ın dengeli siyaseti sayesinde Almanya, Avrupa’da üstünlüğünü kanıtladı. Bismarck Avrupa’da elde ettiği avantajları kaybetmemek için dikkatlerini Avrupa dışı politikalardan uzak tutmak istiyordu. Dolayısıyla Avrupa Devletleri’nin şark politikalarında da uzak duruyordu. Fakat Berlin Kongresi’nin Almanya’da toplanması ve toplantıya Bismark’ın başkanlık etmesi onu doğrudan Osmanlı siyasetinin içine soktu. Gerçi kongre sırasındaki olumsuz tavırları Osmanlı Devleti’nin ve II. Abdülhamid’in tepkilerine neden oldu. Fakat 1879 yılında Bismark’ın sayesinde Almanya’nın, Rusya’nın da içinde bulunduğu Üçlü İttifak’tan (Almanya-Rusya-Avusrurya) kopması onun Osmanlı nazarındaki olumsuz imajını yıktı. Zaten O da, II. Abdülhamid’in 1880 yılında askeri modernizasyon için Alman uzman talebinde bulunmasına kayıtsız kalamadı. Nihayet aynı yılın Temmuz ayında yapılan bir sözleşme ile alman askeri uzmanlar, Osmanlı üniforması giymek koşulu ile Osmanlı ordusunda görev yapmaları benimsendi. İlk askeri heyet de Mayıs 1882’de Albay Kaehler başkanlığında İstanbul’a geldi ve göreve başladı. 1883 yılında Osmanlı askeri hizmetine giren Colmar von Der Goltz (Paşa), Albay Kaehler’in ölümü ile 1885’te askeri heyetin de başkanı oldu. Kendisine verilen imkân ve imtiyazlar ile başta askeri okullar olmak üzere Osmanlı askeri eğitim programlarında pek çok değişiklikler yaptı ve kısa zamanda ülkede en çok tanınan ve sevilen kişi oldu. Paşa unvanı verilen Goltz kendini katıksız bir Türk dostu olarak tanıtmaktaydı. Fakat gerçekte, uzun zamandır ihmal edilmiş olan Osmanlı ordusunun silah sistemini tamamen değiştiren, Alman silah sanayinin dostu idi. Onun göreve başlamasından sonra 1885’te Çanakkale boğazının tahkimatı için Alman Krupp fabrikasına ağır toplar sipariş edildi ve bunu diğer silah türlerinin siparişi takip etti. Nitekim onun uyguladığı programlar sayesinde 1890lı yıllarda Alman silah fabrikatörleri Osmanlı silah siparişlerinin tamamını karşılıyorlardı. Tabii olarak Osmanlı subayları da silahları tanımak ve eğitimini almak için Almanya’ya gidiyordu. Bu da Osmanlı ordusunda hızla Alman hayranlığını ve ekolünü egemen kıldı. Silah ticaretinin yanı sıra Alman sermayesi hızla Osmanlı topraklarında varlık göstermeye ve yatırımlar yapmaya başladı. ALMANYA İLE ORTAK YATIRIMLAR: BERLİN-BAĞDAT DEMİR- YOLU PROJESİ Osmanlı-Alman ilişkileri II. Wilhelm’in 1888 yılında imparator olması ile hız kazandı. Yeni imparator, Bismarck’ın Avrupa merkezli politikalarına karşılık dünya politikaları/weltpolitik takip etmeyi tercih ediyordu. Üstelik bu politikalarda doğuya doğru yayılmayı esas alan II. Wilhelm, II. Abdülhamid’in de diplomatik girişimleri ile Alman sermayesinin Osmanlı topraklarında yatırım yapmasını hararetle destekledi. Bu durumun farkında olan II. Abdülhamid, II. Wilhelm’i İstanbul’a Prusya Krallığı: Baltık Denizi kıyısında bir yer olan Prusya, Brandenburg Dukalığı olarak Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğuna bağlı idi.1701-1713 yıllar arasındaki İspanya Veraset Savaşları’na katıldı ve İngiltere, Kutsal Roma-Cermen-Hollanda ve Portekiz ittifakı Fransızlara karşı savaşı kazanınca Brandenburg Dukalığı’na da krallık statüsü verildi. Başkenti Berlin olan krallık Alman Birliğinin kurulmasına kadar da Prusya Krallığı olarak anıldı. Kral I. Wilhelm zamanında Alman İmparatorluğu kurulunca bu isim de terk edildi. Colmar von Der Goltz (1843-1916): Doğu Prusya’da doğdu. Eğitiminden sonra 1861 yılında babası gibi Prusya ordusuna girdi. 1864’te Berlin Askeri Akademisine başladı. 1871 yılına kadar Avrupa’da süren savaşlarda yer aldı. 1883 yılında Osmanlı Hizmetine girdi ve 1895 yılına kadar Müşir rütbesi ile Türkiye’de kaldı. Osmanlı ordusunun Alman ordusu tarzında teşkilatlanmasında birinci derecede rol oynadı. Birinci Dünya Savaşında tekrar Osmanlı Ordusunda görev yaptı ve bu görevi sırasında 1916 yılında Bağdat’ta öldü. 142 Osmanlı Tarihi (1876-1918) davet etti ve ilk ziyareti 1889 yılında gerçekleşti. Bu ziyaretten kısa bir süre önce Osmanlı hükümeti İzmit-Ankara demiryolu inşa ve işletme imtiyazını Deutsche Bank’a verdi. Bu maksatla kurulan şirket hızla inşa faaliyetine girişerek 1890 yılı ortalarında İzmit-Adapazarı hattını hizmete soktu. Bu hattın açılış töreninde ilk defa Osmanlı hükümetinin demiryolunun Almanlar eliyle Bağdat’a kadar uzatılması dile getirildi. Bu husus kuşkusuz II. Abdülhamid’in arzusu ile gündeme getirildi. Zira O, bu konuda devletlerin tepkisini ölçmek istiyordu. Beklenen oldu ve bu proje hem yabancı şirketlerin iştahını kabarttı, hem de uluslar arası rekabeti harekete geçirdi. 1890 yılında Almanlar ile bir ticaret anlaşması imzalandı. Artık Osmanlı toprakları Alman sermayesinin her türlü ticari ve yatırım faaliyetlerine açıldı. Alman İmparatoru II. Wilhelm 1898 yılında ikinci kez İstanbul’u ziyaret ettiğinde Alman şirketleri Anadolu’nun pek çok yerinde faaliyette idi. Alman sermayesi ile kurulmuş olan Anadolu Demiryolu Şirketi, İzmit-Ankara hattını tamamladığı gibi; Haydarpaşa-İzmit hattını yenileyerek işletme hakkını da elde etti. Aynı şekilde yeni sözleşme ile Eskişehir-Konya hattının yapım imtiyazı da Almanlara verildi. II. Wilhelm 1898 yılında önce İstanbul’u ziyaret etti, buradan da Kudüs’te yapılan Alman Luther kilisesinin açılış törenine gitti. Bu arada Şam’da onuruna verilen bir yemekte “ kendisini 300 milyon Müslüman’ın dostu” ilan etmesi batı kamuoyunu ayağa kaldırdı. Zira böyle bir söz bir Hıristiyan liderin ağzından ilk defa çıkmaktaydı. O bu sözleri ile aslında sadece Müslümanlara bir jest yapmıyor; Kudüs’te asırlardır süregelen kutsal mekânlar meselesinde de tavrını belirliyordu. Osmanlı Devleti de bunu fırsat bilerek 27 Kasım 1899’da Bağdat demiryolu hattının yapımının Almanlara verileceğini ilan etti. Osmanlı topraklarında Alman iktisadi nüfuzunun bu şekilde hızla yayılması, eski imtiyazları olan Fransız ve İngilizlerin tepkisine neden olmaktaydı. Ancak asıl tepkileri uzun zamandan beri konuşulmakta olan Berlin-Bağdat Demiryolu yapım ve işletme imtiyazının 1900 yılı başında Almanlara verilmesi ile ortaya çıktı. Aslında Osmanlı Devleti başlangıçta İngilizlerin de bu yatırıma ortak olmalarından yana idi ve bu teklif İngiltere’ye ulaştırıldı. Fakat gerek İngiliz sermayesinin yetersizliği gerekse İngiliz hükümetinin Almanlara tahammül edemeyişi yüzünden istenilen cevap alınamadı. Aksine İngiliz hükümeti projenin engellenmesi için çalışmaya başladı. Bu yüzden 3 Mart 1903 tarihinde yapılan kesin imtiyaz sözleşmesi ile Bağdat Demiryolu Şirketi’nin kurulmasına karar verilerek iş tamamen Almanlara havale edildi. Osmanlı hükümeti bu proje ile Anadolu’yu kat ederek Basra Körfezine inecek bir ulaşım ağı ile büyük bir kalkınma hamlesi başlatmayı umuyordu. Böylece hem ekonomik gelişme sağlanacak, hem de geniş topraklarda siyasi ve askeri kontrol kolay hale gelecekti. Avrupalıların sömürge yarışında geç kalan Almanlar ise, bu yolla dünya ticaretinden kendi paylarına düşeni almayı umuyorlardı. BerlinBağdat demiryolu işletme hakkının yanı sıra, demiryolu hattı boyunca her iki taraftaki yirmi kilometrelik alanda maden ve petrol arama-işletme imtiyazının Almanlara verilmesi onlara büyük avantajlar sağlıyordu. Bu durumda İngilizlerin sadece Anadolu’daki iktisadi menfaatleri zedelenmiyor; hem göz diktikleri petrol bölgelerinden uzak kalıyor ve hem de uzun zamandır üstünlük elde ettikleri Basra Körfezi ticaretleri tehdit altına giriyordu. Özellikle demiryolu hattının Bağdat’tan Basra’ya, buradan da Kuveyt’e ulaştırılması niyeti, İngilizleri büsbütün çileden çıkardı. Zira Avrupa’da durduramadıkları Almanlar ile Basra Körfezi’nde burun buruna geleceklerdi. Böylece sömürgeleri olan Hindistan yolunun da Alman baskısına maruz kalacak olması kabul edilemezdi. Bunun için Fransız ve Rusları da harekete geçiren İngiltere en azından projeyi kendi menfaatlerine uyarlamayı hedefledi. Bu çekiş- 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 143 me uzun yıllar sürdü. Bir anlaşma yolu olarak, Bağdat-Basra-Kuveyt arasındaki demiryolu hattının Almanlar ile ortak olmayan bir Osmanlı şirketinin yapması benimsendi. Ancak bu yaklaşımlar yeterli olmadı. Gerek Osmanlı-Alman ilişkilerinin aldığı yeni şekli ve gerekse İngiltere başta olmak üzere diğer büyük devletlerin tavrı bu sorunu ileriki yıllara taşıdı. Böylece Berlin-Bağdat demiryolu sorunu Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasının ana nedenlerinden biri oldu. Berlin Bağdat Demiryolu uluslar arası rekabeti nasıl tetikledi ve Birinci Dünya Savaşı’nın en önemli Sebeplerinden biri oldu? Osmanlı Alman İlişkilerinde Demiryollarının rolünü anlamak için şu kitabı okuyunuz: Murat Özyüksel, Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul 1998. II. Abdülhamid Döneminde Diğer Devletler İle İlişkiler Ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti bütün kayıplarına rağmen dünyanın en geniş sınırlarına sahip devletlerden biri idi. Zafiyetine rağmen sömürgeleştirilemeyen Osmanlı Devleti aynı zamanda uluslararası politikalarda bir denge unsuru idi. Büyük devletler Osmanlı’dan pay koparmak için sıraya girmelerine rağmen, yıkılması halinde doğuracağı boşluğun yaratacağı yeni dengelerden emin değillerdi. Bu yüzden ilişkilerini kesmeden sürdürmekte fakat temkinli idiler. II. Abdülhamid ve Osmanlı Devlet ricalinin önemli bir bölümü bu durumu fırsata dönüştürmenin mümkün olacağına inanmakta ve daha önce belirtildiği gibi bir taraftan uluslar arası rekabetten istifade ederken diğer taraftan da yeni siyasi, ekonomik vb. ilişkiler kurarak yalnızlıktan uzaklaşmaya çalışıyordu. Osmanlı Devleti’nde Alman nüfuzunun hızla yayılmasına tepki gösteren Rusya 4 Nisan 1900’de yapılan bir anlaşma ile etkisiz bırakıldı. Buna göre Osmanlı Devleti Rusya’nın nüfuz alanlarına giren Karadeniz yönünde ya demiryolu yapılmayacak veya Rus sermayedarlara yaptırılacaktı. Aynı yıl Rusya Odesa ile Basra Körfezi arasında gemi işletme imtiyazı elde etti. Bunlar aslında Osmanlı’nın aleyhinde Rusya’ya verilen tavizlerdi. Fakat bu yolla Osmanlı Devleti, uzun bir Resim 6.3 Bağdat-Berlin Demiryolu güzergâhını gösterir yeni bir harita Kaynak: http:// news.bbc.co.uk/2/ hi/8518109.stm 4 144 Osmanlı Tarihi (1876-1918) süre Ruslar ile çekişmeyi önlediği gibi, onları Basra Körfezinde İngilizler ile karşı karşıya getirdi ve kendisi iç düzenlemelerde yoğunlaşabildi. Suriye ve Lübnan daima Fransızların ilgi alanında idi. Burada eskiden beri Fransız ticareti ve kilise faaliyetleri mevcuttu. Değişik dönemlerde Osmanlı Devleti buralarda yaptığı düzenlemelerinde Fransa’nın ilgisini bazen da baskısını hep dikkate aldı. II. Abdülhamid döneminde de bu durum aynen devam etti. Fransızlar 1863 yılında Beyrut-Şam karayolunun inşa ettiler. Bu tecrübeden hareketle 1888 yılında Yafa-Kudüs demiryolu, 1890’da Trablus-Şam, Şam-Beyrut buharlı tramvay hattı; 1893 yılında da Şam-Humus-Hama-Halep-Birecik demiryolu hatlarının da inşa imtiyazı Fransız’lara verildi. Bu hatların tamamlanması ile bir yandan bölgedeki ulaşım ağları genişletilirken diğer taraftan da 1882 yılından beri Mısır’a yerleşen İngiltere’nin Suriye taraflarına el atması engellendi. Afrika her zaman olduğu gibi ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde de sömürgeci devletlerin şiddetli çekişmelerine sahne olmaktaydı. Şüphesiz Kuzey Afrika’daki Osmanlı toprakları da bu çekişmelerden nasibini aldı ve Fransızlar 1881’de Tunus’a; İngilizler de 1882’de Mısır’a yerleştikleri gibi; İtalya’ya da Trablusgarp eyaletinin yolu açıldı. Bu arada Belçika’da, Kral II. Leopold tahta geçmesi ile Orta Afrika’da bu yarışın içine girdi. II. Leopold temkinli ve akıllı bir yol takip ederek; 1876 yılından itibaren Avrupa’da kongreler düzenleyerek Afrika’ya olan ilgisini ortaya koydu. Kongrelerde, Afrika’ya Batı uygarlığını götürmek, köleliği kaldırmak, ticaret yapmak” fikirlerini tartıştırarak 1878 yılında Yukarı Kongo Araştırma Komisyonu”nun kurulmasını sağladı. Ardından yaptığı girişimler ile Kongo Havzasını Belçika egemenliğine alarak, serbest ticaret yaptırma karşılığında bunu ABD ve Avrupa devletlerine de onaylattı. Belçika Kralı bu süreçte en azından hukuki olarak aynı zamanda bir Kuzey Afrika ülkesi olan Osmanlı Devleti’nin de onayını almak istedi. Nitekim Osmanlı Devleti ile Belçika Krallığı arasında 25 Haziran 1885’te on iki maddelik bir sözleşme imzalandı. Buna göre, Osmanlı Devleti de Belçika’nın Kongo üzerindeki egemenliklerini tanımakta; ancak Osmanlı Devleti de orada temsilcilikler açma ticaret yapma ve en önemlisi bölgedeki Müslüman ahali üzerinde hilafet hukukunu kullanma haklarını elde etmekteydi. Bu sözleşme ile Osmanlı Devleti dünya siyasetinin gerisinde kalmak istemediğini ortaya koyuyordu. 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 145 Özet Büyük Güçlerin Osmanlı politikalarını açıklayabilme Osmanlı Devleti Ondokuzuncu Yüzyıla sıkıntılı girer. 1798 yılında Napolyon’un Osmanlı Devleti’nin en önemli topraklarından biri olan Mısır ve ardından Suriye’yi işgal girişimi, Osmanlı diplomasisinde yeni bir dönemi başlatır. O tarihe kadar yabancı devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmadıkça hiç yanaşmayan Osmanlı devleti artık ittifakların içine girmek mecburiyetinde kalır. Topraklarını tahliye etmek için geleneksel politikalarından vazgeçerek, İngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a rıza gösterir. Bu süreç Osmanlı Devletinin 19. Yüzyıl boyunca dış müdahaleye açık hale gelmesine sebep olur. Avrupa Devletleri bazen baskılar, bazen savaş tehdidi veya ittifaklar ile ondokuzuncu yüzyıl boyunca Osmanlı dış politikasına etki etmeye çalışırlar. Bu da hem Balkanlar’da ve hem de Kuzey Afrika’da toprak kayıplarına neden olur. Diğer taraftan 1815 Viyana Kongresi’nden itibaren Avrupa’nın kendi içinde de yeni bir dönem başlatır. Büyük devletlerin kendi veya daha küçük devletleri de yanlarına çekerek yaptıkları ittifaklar saldırı, savunma amaçlı mutabakat veya anlaşmalar yerine yeni bir süreç başlatırlar. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumayı amaçlayan “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen işbirliği ve istişare süreci gündeme gelir. Bu süreç bir taraftan Osmanlı Devleti’nin ömrünü uzatırken, diğer taraftan da uluslar arası sistemden izole eder. II. Abdülhamid’in dış politikasının araçlarını tanımlayabilme II. Abdülhamd’in dış politikası özel şartlarda gelişmiştir. Saltanatının hemen başında Balkan sorunlarını bahane eden Avrupa Devletlerinin akdettikleri İstanbul Konferansı’nın Osmanlı aleyhinde gelişmesi ve 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı ile sonuçlanması II. Abdülhamid’i ihtiyatlı, hazırlıklı ama savunmaya dayalı bir dış politika takip etmeye zorladı. Zira Savaş sonunda akdedilen Berlin Kongresi Osmanlı topraklarının taksimini öngören Şark Meselesini hortlattı. II. Abdülhamid savunma ve diplomasiye dayalı dış politikasını gerçekleştirmek için bir takım prensipler edinmiştir. Onun zamanında Avrupa siyaseti, ittifaklardan Avrupa Uyumuna, buradan da bloklaşma sürecine girdi. II. Abdülhamid mümkün olduğunca bu savunma ittifaklarından/ bloklarından uzak durarak devletler ile ilişkileri ihtiyaca göre ve daha ziyade ikili ilişkiler şeklinde yürütmeyi tercih etti. Devletlerarası rekabetten istifade ederken, mümkün olduğunca savaşlardan da uzak kaldı. Ancak zaman zaman bir devlete karşı başka biri ile ittifak yapma arzusu göstererek denge sağladı. Hilafet politikaları ile de özellikle Müslüman müstemlekesi olan devletler üzerinde baskı kurmayı amaçladı ve başarılı oldu. Dünya’daki gelişmeleri yakından takip ederek, ani bir oldubitti ile karşı karşıya gelmeyi önlemeye çalıştı. Osmanlı Devleti’nin imajının sadece resmi mahfillerde değil, dış kamuoyunda da olumlu tanınması için çeşitli vasıtaları kullandı. Osmanlı Devleti’nin dış politikadaki alternatif arayışlarını çözümleyebilme Büyük güçlerin karşısında saldırıya açık kalan Osmanlı Devleti yeni alternatif alanlar aramak zorunda kaldı. Özellikle Avrupa kıtası dışında, Osmanlı Devleti ile sorunları olmayan ülkeler tercih edildi. Aslında bu alanda daha önce var olan ilişkileri II. Abdülhamid ön plana çıkararak, Avrupa devletlerine mesaj vermeye çalıştı. Osmanlı-Amerikan ilişkilerinin geliştirilmesine özen gösterildi. 1880lerden sonra iki tarafa arasında ticaretin hacmi önemli seviyelere çıkarıldı. Anlaşmalar yapılarak, ilişkiler diploması gereklerinin içine alındı. Aynı şekilde II. Abdülhamid’ten önce başlayan Osmanlı-Japon ilişkileri gerçek mecrasına 1880’den sonra girdi. Karşılıklı ziyaretler ile iki devlet ve millet arasında dostluk bağları güçlendirildi. Osmanlı Devleti’nin dış politikada alternatif arayışları sadece bunlar ile sınırlı kalmadı. Afrika işleri ile ilgilenildi ve özellikle Avrupa’da rekabeti kışkırtacak olan Almanya ile pek çok alanda ilişki geliştirildi. 1 2 3 146 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Osmanlı-Alman yakınlaşmasının sonuçlarını açıklayabilme Osmanlı Devleti karşılaştığı felaketler ve özellikle 1878 Berlin Kongresi pek çok toprak kaybına neden oldu. Rusya hasım devlet idi. Fransa ve İngiltere Osmanlı toprak bütünlüğünü garanti eden 1856 Paris Anlaşmasına sadık kalmayacaklarının işaretlerini veriyorlardı. Fransızlar 1881’de Tunus’u; İngilizler de 1882 yılında Mısır’ı işgal ederek bu siyasetlerini açıkça ortaya koydular. Osmanlı Devleti’nin dış destek sağlayabileceği alternatiflere ihtiyacı vardı. Hiç bir Müslüman müstemlekesi olmayan; mutlakıyet yönetimi Osmanlı’yı andıran; şehzadeliği sırasında ziyaret ettiğinde II. Abdülhamid’in de beğenisini kazanan Almanya en iyi alternatif idi. Devletlerin Ermeni meselesindeki dayatmaları karşında Almanya’nın daha ılımlı siyaset takip ediyor olması da bir avantaj idi. İşte bu değerlendirmeler ışığında Osmanlı-Alman yakınlaşması başladı. Osmanlı Alman ilişkileri II. Wilhelm’in 1888 yılında imparator olması ile hız kazandı. Yeni imparator, Bismark’ın Avrupa merkezli politikalarına karşılık dünya politikaları takip etmeyi tercih ediyordu. Üstelik bu politikalarda doğuya doğru yayılmayı esas alan II. Wilhelm, II. Abdülhamid’in de diplomatik girişimleri ile Alman sermayesinin Osmanlı topraklarında yatırım yapmasını hararetle destekledi. Bu durumun farkında olan II. Abdülhamid, II. Wilhelm’i İstanbul’a davet etti ve ilk ziyareti 1889 yılında gerçekleşti. Bu ziyaretten kısa bir süre önce Osmanlı hükümeti İzmit-Ankara demiryolu inşa ve işletme imtiyazını Deutsche Bank’a verdi. Bu maksatla kurulan şirket hızla inşa faaliyetine girişerek 1890 yılı ortalarında İzmit-Adapazarı hattını hizmete soktu. Bu hattın açılış töreninde ilk defa Osmanlı hükümetinin demiryolunun Almanlar eliyle Bağdat’a kadar uzatılması dile getirildi. Osmanlı Devleti ile Almanya arasında başta askeri alanda olmak üzere siyasi ve iktisadi pek çok ortak projeler gerçekleştirildi. İngiltere, Fransa hatta Rusya’nın aşırı tepkilerine neden olan Berlin-Bağdat demiryolu projesi bunların başında gelmekteydi. Aslında bu ilişkiler daha sonra iki devletin Birinci Dünya Savaşı’nda müttefik olmalarını alt yapısını hazırladı. 4 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 147 Kendimizi Sınayalım 1. Osmanlı Diplomasisinde Fransızların yerine İngiliz ve Rusların önplana çıkmasına sebep olan olay aşağıdakilerden hangisidir? a. Kırım Harbi b. Osmanlı-Rus Savaşı c. Mısır’ın İşgali d. Cebel-i Lübnan e. Kutsal Mekânlar 2. Üç İmparator Ligi hangi devletler arasında meydana gelmiştir? a. Rusya-Avusturya-Almanya b. Rusya-İngiltere-Osmanlı Devleti c. Rusya-İngiltere-Fransa d. Rusya-Almanya- Fransa e. İngiltere-Almanya-Fransa 3. 19. Yüzyılın başında aşağıdakilerden hangisi Osmanlı vatandaşı değildir? a. Romenler b. Sırplar c. Rumlar d. Macarlar e. Arnavutlar 4. İngiltere’nin Osmanlı toprak bütünlüğünü sağlama siyasetinden vazgeçmesi akabinde II. Abdülhamid hangi ülke ile dostluk kurarak istikrarı sağlamayı denedi? a. Fransa b. Rusya c. Almanya d. Amerika e. Avusturya 5. Hilafet Meselesi hangi anlaşma ile uluslararası bir belgeye konu olmuştur? a. Paris anlaşması b. Berlin Anlaşması c. Küçük Kaynarca Anlaşması d. İstanbul Konferansı e. Medine Anlaşması 6. Yabancı basını takip ve kamuoyu oluşturmak için kurulan kurum aşağıdakilerden hangisidir? a. Düvel-i Ecnebiye Müdürlüğü b. Matbuat-i Ecnebiye Müdürlüğü c. Tahrirat-i Ecnebiye Müdürlüğü d. Matbuat Müdürlüğü e. İstihbarat Müdürlüğü 7. Osmanlı-Amerkan Ticaret Anlaşması hangi tarihte yapılmıştır? a. 1730 b. 1830 c. 1860 d. 1878 e. 1897 8. Japonya ilk defa hangi Türkçe eserde zikredilmiştir? a. Kamusu’l-A’lam b. Kutadgubilig c. Kamus-i Türkî d. Divan-i Lugati’t-Türk e. Cihannüma 9. Osmanlı’da ilk Prusya askeri heyeti kaç yılında istihdam edildi? a. 1835 b. 1883 c. 1890 d. 1903 e. 1914 10. Yukarı Kongo Araştırma Komisyonu’nu aşağıdaki devletlerden hangisi kurmuştur? a. Osmanlı b. İngiltere c. Fransa d. Hollanda e. Belçika 148 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise “Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “II. Abdülhamid’in Dış politika Prensipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “II. Abdülhamid’in Dış Politika Prensipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Hilafet Politikaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz 6. b Yanıtınız yanlış ise “Dış Dünya’da Osmanlı İmajının Takibi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Amerikan İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Japonya İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı-Alman İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Diğer Devletler ile İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 II. Abdülhamd tahta geçtiği zaman Osmanlı Devleti savaş içinde idi. Osmanlı-Sırbistan, Karadağ Savaşı. Bu yüzden Balkanlar kaynıyor, Rusya başta olmak üzere Avrupa Devletleri Osmanlı Devleti’ından Balkanlar’da reformlar yapmasını istiyordu. Bu taleplerin hemen tamamı aslında Osmanlı Devleti’nin haklarından vazgeçmesi hatta yavaş yavaş Balkanlardan çekilmesi anlamına geliyordu. Balkan sorununu çözmek üzere toplanan İstanbul Konferansı, çözüm yerine sorun üretti. Böylece Osmanlı Devleti kendini Rusya ile savaşın ortasında buldu. Savaşı durduran Ayastefanos anlaşması ile bilahare akdedilen Berlin Kongresi hep Osmanlı aleyhinde gelişmiştir ve Osmanlı Devleti’nin toprak kayıpları ile neticelenmiştir. Zaten ihtiyatlı bir kişiliği olan II. Abdülhamid bu şartlar karşısında kendi dış politika prensiplerini belirleyecektir. Sıra Sizde 2 Osmanlı Padişahı hem Osmanlı Sultanı hem de İslam’ın hamisi olması hasebi ile Halifedir. Osmanlı Sultanları klasik dönemde bu unvanı kullanırken daima dikkatli davranmışlardır. Ancak Küçük Kaynarca anlaşmasından sonra yaygın bir şekilde kullanılmaya başlandı. II. Abdülhamid de özellikle sürekli Osmanlı topraklarına müdahale eden ve Müslüman müstemlekesi olan ülkelere karşı bu sıfatını kullanmaya özen gösterdi. Hilafet vurgusu ve buna bağlı uygulamaları ile bir taraftan Müslümanlar arasında birliği ve dayanışmayı (doğal olarak Osmanlı Müslümanlarını bütünleştirmeyi) sağlarken diğer taraftan da Avrupa devletlerin üzerinde bir baskı aracı olarak kullanarak onların müdahalelerini aza indirmeyi hedefledi. Sıra Sizde 3 19. yüzyılın sonunda yaşanan gelişmeler Osmanlı Devleti’ni yalnızlığa itti. Eski dostları ve müttefikleri Osmanlı topraklarından iktisadî imtiyazların dışında toprak koparmaya başladılar. İngiltere ve Fransa kendi yüzölçümlerinden daha büyük olan Osmanlı vilayetlerini işgal etti. İşte Osmanlı Devleti de dış politikada yeni alanlar yaratarak bu yalnızlıktan uzaklaşmaya, ayrıca kalkınması için ihtiyaç duyduğu kaynakları yaratmaya çalıştı. Sıra Sizde 4 Berlin-Bağdat demiryolu işletme hakkının yanı sıra, demiryolu hattı boyunca her iki taraftaki yirmi kilometrelik alanda maden ve petrol arama-işletme imtiyazının Almanlara verilmesi İngilizlerin Anadolu’daki iktisadi menfaatlerini zedeliyordu. Ayrıca göz diktikleri petrol bölgelerinden uzak kalıyor ve uzun zamandır üstünlük elde ettikleri Basra Körfezi ticaretleri tehdit altına giriyordu. Özellikle demiryolu hattının Bağdat’tan Basra’ya, buradan da Kuveyt’e ulaştırılması niyeti, İngilizleri büsbütün çileden çıkardı. Zira Avrupa’da durduramadıkları Almanlar ile Basra Körfezi’nde karşı karşıya geleceklerdi. Böylece sömürgeleri olan Hindistan yolunun da Alman baskısına maruz kalacak olması kabul edilemezdi. Bunun için Fransız ve Rusları da harekete geçiren İngiltere en azından projeyi kendi menfaatlerine uyarlamayı hedefledi. Bu çekişme uzun yıllar sürdü ancak çözüm bulunamadı. Gerek Osmanlı-Alman ilişkilerinin aldığı yeni şekli ve gerekse İngiltere başta olmak üzere diğer büyük devletlerin tavrı bu sorunu ileriki yıllara taşıdı. Böylece Berlin-Bağdat demiryolu sorunu Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasının ana nedenlerinden biri oldu. 6. Ünite - Dış Politika’da Zor Yıllar: II. Abdülhamid’in Dış Politikası 149 Yararlanılan Kaynaklar Akarlı, Engin, (1999). “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı” Osmanlı, Ankara, II, 253-274. Akyıldız, Ali, (1999). “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıâli’yle (Hükümet) İlişkileri, Osmanlı II, Ankara, s.286-297. Anderson, M.S., (1970). The Great Powers and The Near East 1774-1923, Great Britain. Armaoğlu, Fahir, (1999). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1798- 1914), Ankara. Baydur, Mithat, (1999). “Osmanlı-Alman İlişkilerinde Anadolu ve Bağdat Demiryollarının Yeri”, Osmanlı, Ankara, II, 345-360. Çetinsaya, Gökhan, (1999). “İsmi Olup Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-İslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı II, s. 380-387. Danışmend, İsmail Hami, (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul. Eraslan, Cezmi, (1992). II. Abdülhamid’in İslam Birliği Politikaları, İstanbul. Gülsoy, ufuk, (1994). Hicaz Demiryolu, İstanbul. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Kurat, Yuluğ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, sayı 103, Temmuz 1962, s. 567-592. Kurşun, Zekeriya,(2000).“II.Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-i Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul, sayı I, s. 105-118. Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, I, 216-224. Lee, Hee Soo, (1999).”II. Abdülhamid ve Doğu Asya’daki Panislamist Siyaseti”, Osmanlı II, Ankara, s. 363- 372. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çeviren: Boğaç Babür Turna) Ankara. Mahmud Celaleddin, (1983). Mir’at-i Hakikat (Hazırlayan: İsmet Miroğlu), İstanbul. Moreau, Odile (1999).“Osmanlı İmparatorluğunda Alman Askeri Misyonları” Osmanlı, Ankara, II, 335- 344. Mufassal Osmanlı Tarihi V, (1963). İstanbul. Ortaylı, İlber, (1983). Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İstanbul. Özcan, Azmi, (1997). Pan-İslamizm: Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere, 1877-1924, İstanbul. Özgüldür, Yavuz, (1993). Türk-Alman İlişkileri, 1923- 1945, Ankara. Özyüksel, Murat, (1998). Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul. Petrie, Sir Charles Br., (1947). Diplomatic History, 1713-1933, London. Qataert, Donald, (2005). The Ottoman Empire 1700- 1922, Cambridge, s. 54-89. Reyhan, Cenk, (2005). “Türk-Alman İlişkileri’nin Tarihsel Arkaplanı”, Belleten, Nisan 2005, Sayı 254, s. 1-45. Salih Münir (Paşa), (1332). Diplomasi II, Almanya, İstanbul. Şafak, Nurdan, (2003). Osmanlı-Amerikan İlişkileri, İstanbul. Şahin, F. Şayan Ulusan, (2001). Türk-Japon İlişkileri (1876-1908), Ankara. Tokay, Gül, (1999). “Osmanlı-Bulgaristan İlişkileri: 1878-1908”, Osmanlı II, Ankara, s. 319-334. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), İstanbul, s. 360-373. Yasamee, F.A.K., (1996). Ottoman Diplomacy, Abdulhamid II and the Great Powers 1878-1888. Yasamee, Ferous Abdullah K., (1999). “Avrupa İttifaklar Sistemi İçerisinde Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı II, Ankara, 35-44. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; II. Meşrutiyete giden süreci tanımlayabilecek, II. Meşrutiyetin ilanını ve sonuçlarını çözümleyebilecek, II. Meşrutiyet Dönemindeki iç ve dış krizleri irdeleyebilecek, II. Meşrutiye Dönemindeki Savaşları ve anlaşmaları açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Örgütlü Muhalefet • Jön Türkler • İttihat ve Terakki • Trablusgarp • Osmanlı Balkanları İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti • SİYASÎ GELİŞMELER • KRİZLER, SAVAŞLAR VE ANLAŞMALAR • İKTİDAR’IN KONTROLÜ: TRİUMVİRA OSMANLI TARİHİ (1876-1918) SİYASÎ GELİŞMELER İlk Örgütlü Muhalefet’e Doğru: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Kanun-i Esasi’nin yeniden yürürlüğe konulduğu 1908 yılından başlayarak Osmanlı Devleti’nin resmen tarihe karıştığı 1923 yılı arasındaki anayasal monarşi idaresine II. Meşrutiyet Dönemi adı verilir. Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı-Rus Savaşından dolayı Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında saltanata yöneltilen eleştirilerden rahatsız oldu. Ayrıca yerel, etnik ve dinî taassup gösteren mebusların (milletvekillerinin) taleplerinin büyük problemlerle boğuşan Osmanlı sorunlarını çözmek yerine adeta daha da karmaşık hale getirdiğine kanaat getirdi. Bu yüzden bir yol ayrımına geldi. Ya amcası Sultan Abdülaziz gibi dizginleri bırakacak ya da dedesi II. Mahmud gibi bütün idareyi üstlenecekti. Her iki tecrübeyi de iyi bilen II. Abdülhamid, ikincisini tercih ederek mutlak monarşi yönetimine geri döndü ve Meclis’in çalışmalarını ta’til (ara vermek) etti. Hukukî olarak ara verildiği izlenimi verilse de bu durum aslında süresiz kapatılan Meclis’e ümit bağlayanlarda büyük hayal kırıklığı yarattı. Ancak Meclis ta’til edilirken Kanun-i Esasi ilga edilmedi, uygulanmasa da yürürlükte imiş gibi her yıl devlet yıllıklarında (Salnâmeler) yayımlandı. Bu yüzden anayasa fikri ve talebi toplumda ve özellikle yeni yetişen nesillerde canlı kaldı. II. Abdülhamid, aslında Meclis’in kapatılması ile kamu vicdanında meydana getirdiği büyük tesirin farkında idi. Fakat özellikle eğitime verdiği önem ve açtığı modern okullar ile bu olumsuz tesiri etkisiz kılmaya çalışıyordu. Zira geleceği kuracak yeni nesillerin eğitiminin, eski anlayışlara mensup bir meclisten daha önemli olduğuna inanıyordu. Sultan Abdülhamid, Yeni Osmanlıların hayallerinin aksine idareyi tamamen kendi eline alırken diğer taraftan, onların da benimsedikleri Tanzimat’ın siyasi, idari ve sosyal hayat için ön gördüğü düzenlemeleri yapma uğraşı veriyordu. Hatta adeta sadece bu yeni reformları yapabilmek için mutlakıyeti (İslam hukukunda meşru kabul edilen İstibdat yönetimini) benimsediğini göstermekteydi. Bu çelişkili görüntü içerisinde açtığı modern okullarda özellikle kendisinin de çok önem verdiği Mülkiye, Tıbbiye ve Harbiye’de yeni bir nesil yetişmeye başladı. Bu yeni nesil, kendilerinden önceki Yeni Osmanlılar gibi Kanun-i Esasi’nin hakkıyla uygulanması, meclis’in açılarak katılımcı bir siyasetin hayata geçirilmesine inanmaktaydı. Aldıkları eğitimin etkisiyle bu yeni nesil, eskilere nazaran daha yenilikçi düşüncelere ve Avrupaî fikirlere sahipti. Sansür’e rağmen gelişen basın da Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 152 Osmanlı Tarihi (1876-1918) bu yeni fikirlerin yaygınlaşmasına katkı sağladı. Siyaset yapmaktan çekinen gazete ve dergiler, bilim ve teknolojideki gelişmeleri anlattıkları yazıları ile aslında dolaylı olarak siyaset yapıyorlardı. Bu şartlarda yetişen yeni nesil II. Abdülhamid’in idaresine artık güven duymuyordu. Aslında bu tabii bir gelişme idi. Okudukları ve aldıkları eğitimin pozitivist niteliği, yaptığı yeniliklere rağmen II. Abdülhamid’in rejimini de gelenekçi ve baskıcı bulmalarına sebep oluyordu. Okullarının çevresinde ve bahçelerinde gündelik tartışmalarında ülkenin geleceğini konuşan bir gurup Tıbbiyeli (Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye) 1889 yılında (ilginç bir tesadüf veya bilinçli bir tercihle Fransız devriminin yüzüncü yılında) İnkılab-i Osmanî adı ile gizli bir hareket başlatırlar. Hareketin kurucuları, Konyalı Hikmet Emin, Diyarbekirli İshak Sukûtî, Ohrili İbrahim Edhem, Arapgirli Abdullah Cevdet ve Bakülü Mehmet Reşit’dir. Gerçi kuruluş tarihi tartışmalıdır. Daha ziyade ilk kurucuları olan Mehmet Reşit’in anılarına dayandırılarak yukarıdaki tarih verilmektedir. Ancak diğer üyelerin verdikleri bilgiler ile karşılaştırıldığında bu ilk faaliyetin örgütlü bir hareketten ziyade aynı kaygıları paylaşan öğrenci sohbetleri olduğu anlaşılmaktadır. Hatta bu ilk sohbetlerin Mekteb-i Tıbbiye’nin bahçesindeki odun yığınları arasında yapılmasından dolayı “Hatab Kıraathanesi İçtimaı” adı veriliyordu. Sadece okulda ders arasındaki sohbetler ile bir yere varılamayacağı kanaatine varan gurubun başka muhalifler ile temasa geçmek ve hareketi genişlemek amacı ile 1891 yılında faaliyete geçtiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu amaçla Edirnekapı dışındaki Midhat Paşa konağının bahçesinde yapılan ilk toplantıya da “İncir Ağacı İçtimaı” adı verildi. Bu tarihten itibaren Osmanlı İttihat ve Terakkî Cemiyeti olarak anılacak olan bu hareket de uzun zaman ancak sınırlı sayıda üyeleri tarafından bilinen bir cemiyet olarak kaldı. Muhtemelen, II. Abdülhamid rejiminin sıkı takibi ve üyelerinin süren öğrencilikleri cemiyetin aktif faaliyet göstermesine imkân vermedi. Diğer taraftan cemiyet her ne kadar Tıbbiyeliler arasında örgütlenmeyi sağladı ise esas fikri destek bu geleneğe sahip Mülkiyelilerden beklenmekteydi. Bu yüzden ilk örgütlü hareketin fiili bir siyasi teşkilat haline dönüp ismini duyurması için 1895 yılına kadar beklenecektir. Aynı yıl içinde cemiyetin nizamnamesi Mülkiye, Askerî Tıbbiye ve Harbiye öğrencileri tarafından hazırlandı ve ilk beyannamesi de 30 Eylül’de yayımlandı. (Ali Birinci: 1999, 402-403). Cemiyet, İtalyan Carbonari örgütünü taklit ederek teşkilatlandı ve kısa zamanda genç asker, bürokrat adayı, gazeteci ve aydınlar arasında taraftar buldu. Cemiyetin isim babası Ahmet Rıza (1859-1930) olduğu gibi, ilk sözcüsü de yine onun girişimi ile aynı yılın sonunda Paris’te yayımlanmaya başlayan Meşveret gazetesidir. Aslında bu gazeteden önce Fransa’da Lübnanlı bir Marunî olan eski Osmanlı mebusu Halil Ganem Paris’e kaçan muhaliflere ev sahipliği yapıyordu ve La Jeune Turguie adlı bir gazete yayımlıyordu. Fransa’da eğitim alıp yurda döndükten sonra Bursa Maarif Müdürlüğü’ne atanan Ahmet Rıza, 1889 yılında Paris’te açılan bir sergiyi ziyaret etmek için izinli olarak Fransa’ya gitti ve bir daha geri dönmeyip Avrupa’da bulunan diğer Abdülhamid muhalifleri ile siyaset yapmaya başladı. Zaman içinde bu guruba batı basınında Jön Türkler/Genç Türkler adı verildi. Ahmet Rıza, pozitivist felsefenin kurucusu Auguste Comte’un öğrencisi Pierre Lafitte’nin (1823-1903) fikirlerinden etkilendi. Bu yüzden Onun takipçileri de pozitivizmi tartışmasız bir biçimde benimsedi. Aslında bu felsefenin gerçekte hangi sorunlara çözüm getireceği de bilinmiyordu. Devletin sorunlarının farkında olmakla birlikte, çözüm konusunda yeterli donanımları olmayan Jön Türklere batı medeniyetini de zaman zaman eleştiren pozitivizm yeni bir hareket olarak cazip geliyordu. Fakat gerçekte onlar özellikle şikayetçi oldukları iktisadî sorunlar ile nasıl baş edileceğini bilmiyorlardı. Auguste Comte ve Pozitivizm: Fransız filozofu olan Auguste Comte (1798- 1857) tarafından ortaya atılan felsefî akımdır. Ona göre insan zihni doğanın mahiyetini ve eşyanın gerçek sebeplerini tanıyabilme yeteneğine sahip değildir. Bilimde İnsan zihinin doğrudan kurucu ve yapıcı bir rolu yoktur. İnsan ancak pozitif ve gözlemlenen fenomenlerine dayanan tecrubî (pozitif) bilgiyi elde edebilir. Dolayısıyla deney ile sağlaması yapılmayan her bilgi teolojik, metafizik ve hayal ürünüdür. Auguste Comte’un bu fikirleri temel alarak tesis ettiği “İnsanlık Dini”nin esaslarını içeren “Pozitivizmin İlmihali” isimli eseri vardır. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 153 Siyasal olarak oldukça kozmopolit bir yapısı olan Osmanlı toplumunu Osmanlıcılık ekseninde bütünleştirmek ve mutlakıyet idaresini sonlandırmak, birçok sorunu çözeceğine inanıyor ve yayınlarında daha çok bu fikirlere yer veriyorlardı. Sürekli onlara atfedilen “özgürlük”, aslında batmakta olan “devletin kurtarılması” ve “adaleti temin” amacını güden fikirlerden ibaret idi. Bu harekette ister saflıkla, ister vatanperverlik heyecanı ile izah edilsin, Genç Türklerin ve onları takip edecek olan İttihatçıların göremedikleri önemli başka bir husus vardı. O da yıllardan beri devletin hâkim unsuru olan Türklere karşı mücadele eden Sırp, Ulah, Ermeni, Bulgar hatta Müslüman Arnavut ve Arap vs. gibi unsurların meşrutiyet sayesinde Osmanlı kimliği altında bütünleşemeyecekleri idi. Buna rağmen onların girişimlerinin samimiyetinde ve vatanperverliklerinde hiçbir kuşku aranmamalıdır. İstanbul’daki cemiyet üyeleri ile dışarıdakiler denetime tabi olmayan Fransız postaları aracılığı ile haberleşebiliyorlardı. Meşveret gazetesi de aynı yolla İstanbul’a geliyor ve muhaliflerin arasında elden ele dolaşıyordu. Tabii olarak bu hareketlilik kolayca fark edildi ve takibe alındı. Aynı sırada bazı muhalifler de İngilizlerin işgalindeki Mısır’da toplandılar ve burada gazete çıkarıyorlardı. Mesela Murad Bey bunlardan birisiydi, Mısır’a kaçarak orada Mizan gazetesini yayımlamaya başladı. Daha sonra Cenevre’ye geçen Mizancı Murad burada cemiyetin şubesini kurup Mizan’ı da çıkarmaya devam etti. Ayrıca Cenevre’de yayımlanan bir diğer gazete de Osmanlı gazetesi idi ve II. Abdülhamid rejimine şiddetle muhalefet etmekteydi. Hoca Kadri’nin idare ettiği Kahire’deki muhalifler ise Kanun-i Esası ve Hak gazetelerini çıkarıyorlardı. Bu gazetelerin baskı sayısı çok yüksek değildi fakat etkileri fazla idi. Hatta bu etkiyi hisseden bir kısım maceraperestler II. Abdülhamid’ten para koparmak için bazı şantaj gazeteleri bile yayımlıyorlardı. Bir müddet yayınlanan bu tür gazeteler sağladıkları menfaatler karşılığında kapanıyordu. Bu gelişmeler üzerine II. Abdülhamid de harekete geçti, yurt içindeki kimi muhalifleri tutuklattı, kimilerini de sürgüne gönderdi. Bu süreçte, 1896 ve 1897 yıllarında Genç Türklere atfedilen iki başarısız darbe teşebbüsü oldu. Aslında bunlar Abdülhamid’e karşı yapılan ilk darbe girişimleri değildi. Saltanatının ilk yıllarında V. Murad’ı tekrar tahta geçirmek isteyen Ali Süavi ve arkadaşları 20 Mayıs 1878’de Çırağan Sarayı’na girip V. Murad’ı buradan alarak yeniden tahta geçirmek istedi. Yapılan müdahale ile Ali Süavi ve yirmi üç arkadaşı hemen orada öldürüldü. Bu olaydan sonra V. Murad Malta köşküne nakledildi ve daha sıkı bir korumaya alındı. V. Murad şehzade iken gittiği Avrupa seyahati sırasında masonlar ile kurduğu ilişkilerini İstanbul’daki masonlar ile de sürdürdü. Malta köşküne nakledilince eski arkadaşlarına haber göndererek oradan kurtarılmasını istedi. Nitekim bu çağrıya İstanbullu bir Rum olan Kelanti Skaliyeri (Cléanthi Scalieri) ilgi gösterdi. Kendisi Prodos isimli bir mason locasının üstadı idi ve muhtemelen gücünü denemek istiyordu. Ayrıca Türkler ve Yunanlıları aydın bir sultanın liderliğinde birleştirerek yeni bir Bizans Devleti kurmanın (Hanioğlu:1985, 77; Hanioğlu: 1995, 34) rüyasını görüyordu. Önce V. Murad’ın serbest bırakılması için II. Abdülhamid’e hitaben açık bir mektup yayımladı. Ardından uluslararası mason localarını harekete geçirdi fakat hiçbir sonuç alamadı. Bunun üzerine örgütlediği bir gurup ile (V. Murad’ın annesinin hizmetçisi Nakşibend Kalfa; Evkaf Nezaretinde görevli Aziz Bey, Şura-yi Devlet memurlarından Ali Şefkatî ve bunlara yardımcı olan bazı muhalifler) tıpkı Ali Süavi gibi Abdülhamid’i bir ihtilal ile tahttan indirip, V. Murad’ı yeniden tahta geçirmeye niyetlendi. Skaliyeri-Aziz komitesi diye isimlendirilen bu hareket içlerinden birinin ihbarı ile ortaya çıktı. Hareketin önderleri kaçmayı başardı, fakat taraftarları tutuklanıp çeşitli cezalara çarptırıldılar. Esasında Tazimatın ruhunu be- 154 Osmanlı Tarihi (1876-1918) nimsemiş olan ve bunu tahta geçtiğinde; kanun-i esasının yayımlanması sırasında birkaç kere ilan eden Padişah II. Abdülhamid, modernleşmeye, ülkeyi batı standartlarına ulaştırmaya asla karşı değildi ve bu doğrultuda çalışıyordu. Fakat yaşanan darbe teşebbüsleri gibi olaylar onu hürriyetçi fikirlere karşı tahammülsüz kıldı. Muhtemelen bu yüzden Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ile ilgisi olanların yargılandığı “Yıldız Mahkemesi”ni kurdurttu. Yargılananlar Sultan Abdülaziz’in ölümüne sebep vermekten dolayı önce idam cezasına çarptırıldı, ancak bu cezalar yine Sultan’ın talebi ile müebbet hapse dönüştürüldü. II. Abdülhamid adeta bu mahkeme ile her şeyin kendi kontrolü altında olduğunu göstermek istiyordu. Aslında bu ve benzeri olaylar her seferinde daha çok muhalifin Paris, Cenevre veya Kahire’ye kaçmasını sağlıyordu. Özellikle 1897 yılı ortalarında Mehmed Reşid Paşa başkanlığında kurulan bir mahkeme, Jön Türklerin İstanbul’daki üyeleri olan pek çok Harbiyeli öğrenciyi Trablusgarp’a ve Fizan’a sürdü. Aynı yıl içinde Paris’te Ahmet Rıza ile İttihat ve Terakkî Cemiyeti arasında da ihtilaflar çıktı. O sıralarda Ermeniler ile meskûn yerlerde yapılacak reformlar konusunda Ahmet Rıza diğer üyelerden farklı düşünmekteydi. Arkadaşlarının da tepkisini çeken görüşlerini bir yazısında yazınca araları açıldı ve bir süreliğine cemiyetten ihraç edildi. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda alınan zafer ise II. Abdülhamid’in toplum nazarındaki itibarini yükseltti ve bir süreliğine muhalefet unutuldu. Bu yeni durum tabii olarak muhalefet arasında bir hesaplaşma süreci başlattı. O tarihe kadar kamuoyunda önemsenen Jön Türkler ülke içinde de eleştirilmeye ve gözden düşürülmeye çalışıldı. Örneğin 1898 sonbaharında Muhammed Ubeydullah’ın II. Abdülhamid’e Jön Türkler aleyhinde verdiği bir layiha ilginçtir. Meşrutiyet-i İdare Yahud Parlamento Usulü, Meclis-i Mebusan, Kanun-i Esasi başlığını taşıyan raporda; yeni mekteplerde yetişen öğrencilerin hiçbir iş tutmadan devlete yük oldukları, bazılarının da yabancı ülkelere kaçarak yaptıkları yayınlar ile fesada yol açtıkları ileri sürülmekteydi. Muhalifler hakkında Padişah’a her zaman bilgi aktığı muhakkaktı, fakat bu raporun zamanlaması anlamlıdır. Zira rapor, Jön Türklerin kendi içlerinde hesaplaşmaya başladıkları bir dönemde yazıldı ve Sultana takdim edildi. Aslında yurt dışında bulunan muhalifler arasında da mutlak bir fikir birliği yoktu. Kimi fikri muhalefet kimi de fiili bir ihtilal yapmayı öngörüyordu. Sultan Abdülhamid ise fikir birliği yapamamış olan muhalifleri ikna ederek İstanbul’a getirmenin peşinde idi. Mesela, önce Mısır’a kaçıp, ardından Cenevre’ye giden Mizancı Murad (1854-1917) bu şekilde ikna edilerek İstanbul’a döndürüldü. Bu siyaset başarılı oldu ve pek çok cemiyet üyesi Ahmet Rıza’nın etrafından uzaklaştı. Kimi Padişah ile anlaşarak yurda döndü, kimi de devletin dış temsilciliklerinde işe başladı. Aynı süreçte yaşanan bir başka gelişme Jön Türklerin toparlanmasına yardımcı oldu. Bağdat Demiryolu projesinin Almanlara verileceğinin duyulması, İngilizlerin Jön Türk hareketine destek vermesine sebep oldu. Zira bu hareket başarılı olursa, proje durdurulabilir veya İngiliz sermayedarlarına aktarılabilirdi. Hatta bu sıralarda ilginç bir gelişme oldu. Bağdat Demiryolu imtiyazının İngilizlere verilmesi için kulis yapan Abdülhamid’in eniştesi Damat Mahmud Celaleddin Paşa (1853- 1903) başarısız olunca oğulları (Prens) Sabahattin ve Lütfullah Beyleri de alarak 1899 sonlarında Paris’e kaçıp Jön Türk hareketine iştirak etti. Başlangıçta bu gelişme onlara bir avantaj sağladı ise de, zaman içinde aralarında bazı fikir ayrılıkları ve kişisel rekabetleri de ortaya çıkardı. Bu ayrılıklar 4-9 Şubat 1902 tarihinde, Paris’te yapılan ilk Jön Türk kongresinde kendini gösterdi. Kongreye Türk muhaliflerden başka, Fransa’da bulunan, Arap, Arnavut, Ermeni, Rum, Yahudi gibi mülteciler de katıldı. Kongre sonunda Fransız pozitivizminin savunucusu Ahmet Rıza’nın baş- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 155 kanlığında Terakki ve İttihat gurubu ile İngilizlerin yükselişine hayran olan ve Edmond Demolins’in fikirlerinden etkilenen Prens Sabahattin’in (1878-1948) liberal eğilimli ve muhtariyeti (özerklik) savunan “Teşebbüs-i Şahsı ve Adem-i Merkeziyet” gurupları ortaya çıktı. İki gurubun arasındaki ayrılık sadece benimsenen felsefi ekoller ile sınırlı değildi. Asıl ayrılık hedefe vardıracak yöntemler üzerinde çıkmıştı. Prens Sabahattin’i destekleyenler, sadece propaganda yolunu değil, askerî teşkilatlanmayı da sağlayıp, İngilizlerin dikkatlerinin çekilmesini istiyorlardı. Ancak bundan da önemlisi, Prens Sabahattin ile birlikte hareket eden bazı Ermeniler, 1856 Paris ve 1878 Berlin anlaşmalarında imzası olan Avrupa devletlerinin reform yaptırmak üzere bu sürece müdahil olmalarının sağlanmasını teklif ediyorlardı. Hatta şiddetli tartışmalara rağmen bu fikirleri kongrenin sonuç bildirisinde de yer aldı. Ahmet Rıza ve taraftarları ise bu meselenin bir iç mesele olduğunu söyleyerek dış müdahaleye imkân verecek tavırlara şiddetle karşı geldi. Bu tarihten sonra diğer guruptan tamamen uzaklaşan Teşebbüs-i Şahsı ve Adem-i Merkeziyet gurubu da ağırlıklı olarak Osmanlı Asya’sında (Suriye, Irak ve Anadolu) teşkilatlanmaya başladı. Jön Türkler de Osmanlı İttihat ve Terakki cemiyetini yeniden kurup, her tarafta kendilerinden söz ettirmeye başladılar. Cenevre ve Kahire’de cemiyete yeni katılımlar oldu. Avrupa’da birbirinden bağımsız çalışan bu iki gurup 1907 yılında Cenevre’deki Ermeni Taşnaksutyun Cemiyeti’nin daveti ile İkinci Jön Türk Kongresi’nde bir araya geldiler. Kongre için Jön Türklerin, Teşebbüs-i Şahsı ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’nin ve Ermenilerin bazı temsilcileri önce Prens Sabahattin’in Paris’teki ofisinde bir hazırlık çalışması yaptılar. Ardından Kongre, 27 Aralık 1907’de Ahmet Rıza, Sabahattin ve Malumyan’ın ortak başkanlığında toplandı. Aralarında fikir birliği olmayan üstelik programlarına dış müdahale ve terör gibi yöntemleri de koyan Prens Sabahattin Bey’in ve Ermenilerin taraftarları ile Jön Türk gurubu arasında hayli tartışmalar yaşandı. Zira Jön Türkler, her türlü dış müdahaleye, teröre karşı oldukları gibi her halükarda Saltanat ve Hilafet hukukunun korunması taraftarı idiler. Bu zıt fikirlere rağmen çalışmalarını 29 Aralık’ta tamamlayan kongre uzlaşabildikleri uzun bir bildiri hazırladılar. Bildiride özetle Osmanlı topraklarında mevcut durum hakkındaki görüşleri ve Osmanlı Devleti’ni oluşturan milletlerin çabalarını birleştirerek amaçlarına ulaşıncaya kadar ihtilal yolunda çalışacakları duyuruluyordu. Diğer muhalif gurupların kongrede uzlaşı sergileyerek bir noktada Jön Türklerin fikirlerine yanaşması bir başarı idi. Fakat Ermenilerin 5 Ocak 1908 tarihinde gizli kalması istenen bazı kongre kararlarını Pro-Armenia dergisinde yayımlamaları, hatta, diğer muhalefet guruplarını da kendilerinin tedhiş fikirlerine yakınlaştırdıklarını ileri sürmeleri bu kongrenin de sonuçsuz kalmasına sebep oldu. Zira Ahmet Rıza Meşveret gazetesinde yayımladığı yazısı ile onları şiddetle eleştirdiği gibi, Türklerin de Ermeniler gibi amaca varmak için tedhişi benimsedikleri iddialarını yalanladı. Böylece dışarıdaki muhalefet bir kere daha ayrıştı ve esasında fazla bir şey yapamayacağı ortaya çıktı. Jön Türk muhalefetini doğuran sebepler nelerdir? Makedonya Teşkilatlanması: Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nden İttihat ve Terakkiye 1902-1906 arasında Osmanlı toprakları içinde de nispeten Jön Türklerin fikirlerini benimseyen ancak birçok konuda onlardan da ayrılan yeni oluşumlar meydana geldi. İlki Mustafa Kemal ve bir gurup arkadaşı tarafından Şam’da kurulan “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti” idi. Bu Cemiyetin Yafa ve Kudüs’te de şubeleri açıldı. Ancak Edmond Demolins (1852- 1907) Le Play ekolune mensup Fransız pedagogtur. Paris’te La Science Sociale dergisini çıkardı. Asıl fikirlerini À quoi tient la supériorité des Anglo-Saxons? Paris, 1897 (Anglo-Saksonlar’ın Esbâb-i Faikiyeti Nedir?İstanbul 1914, adı ile Osmanlıca’ya tercüme edilidi) adlı eserinde ortaya koydu. Fransızların devletçi yaklaşımına karşı Anglo-Saksonların bireysel ve girişimci fikirlerinin kalkınma için daha önemli olduğunu yazıyordu. Prens Sabahattin onun fikirlerinden esinlenerek, “Teşebbüs-i Şahsî ve Ademi Merkeziyet” partisini kurdu. 1 156 Osmanlı Tarihi (1876-1918) asıl teşkilatlanma Sultan Abdülhamid’in gözde ordu ve subaylarının da yer aldığı III. Ordu bölgesinde, Makedonya’da meydana geldi. Makedonya bölgesi, özellikle kozmopolit yapısı ile Selanik vilayeti her türlü siyasi faaliyetin yapılmasına uygundu. Gelişmiş bir liman ve ticaret kenti olan Selanik, III. Ordu mensuplarının dünyaya açılan kapısı idi. Aynı sıralarda Balkanlar da kaynamaktaydı. Türklerin dışında kimi bağımsızlık arayışı içinde olan kimisi de Bulgaristan ile Makedonya’yı birleştirmek isteyen birçok komite faaliyet gösteriyordu. Osmanlı Devleti’ne yöneltilmiş olan bu tehdit III. Ordu subaylarını endişelendirdiği kadar, teşkilatlanma açısından da onlara örnek teşkil ediyordu. Bir taraftan ülkenin içindeki gelişmeleri, diğer taraftan da dünyada ve özellikle dışarıdaki muhalefetin faaliyetlerini takip eden bir kısım subay ve sivil 1906 yılında Selanik’te bir araya gelerek “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti”nin kurdu. Aslında bunlar net bir programı olmayan, Kanun-i Esasi’nın ilan edilmesini isteyen bir avuç vatanperver gençlerden ibaret idiler. Eskiden öğrenci olan bu gençler şimdi birer subaydı ve ordunun içindeki durumu daha yakından biliyorlardı. Ülke, özellikle de bizzat kendilerinin bulundukları Balkanlar başta olmak üzere yavaş yavaş elden çıkıyordu. Eksiklikleri hissediyor ve bunların ancak bir rejim değişikliği ile düzelebileceğine inanıyorlardı. Kanun-i Esasi’nin ilanı ile oluşacak hürriyetçi ortamda birikmiş iç ve dış sorunların kolayca çözülebileceğini düşünüyorlardı. Galiba, uzaktan takip ettikleri ve etkilendikleri dışarıdaki muhaliflerin de yeteneklerine gereğinden fazla güveniyorlardı. Selanik’teki bu yeni cemiyetin kurucularının çoğu asker olmakla birlikte; daha sonra Osmanlı Devleti’nin en üst makamlarına kadar ulaşacak bazı sivil üyeleri de vardı. Cemiyetin ilk kurucuları şunlardı: Kaymakam/Yarbay Bursalı Tahir Bey (1861- 1926), Binbaşı Nakî Bey ( Yücekök) (1866-1948), Erkân-i Harp Yüzbaşısı Edip Servet (Tör) (1884-1964), Yüzbaşı Kazım Nami (Duru) (1877-1967), Yüzbaşı Ömer Naci (1880-1916), Yüzbaşı İsmail Canbolat (1880-1926), Yüzbaşı Hakkı Baha Bey (1879-1942), Selanik Posta ve Telgraf İdaresi Başkâtibi Mehmet Talat Bey (1874- 1924), Selanikli Rahmi Aslan Bey (1874-1947), Midhat Şükrü (Bleda) (1874-1956). Cemiyetin kurulması akabinde üyeler kendi aralarında görev taksimi yaptı. Talat Bey, Rahmi Bey ve İsmail Canbolat Beylerden oluşan heyet, genel merkez (merkez-i umûmî) görevini üstlendi. Cemiyet gizliliğe aşırı özen göstermekteydi. Üyeler özel bir törenle kabul ediliyor ve çoğu birbirlerini tanımıyordu. Balkanlar’da hızla teşkilatlanıp pek çok yerde şubeler açtılar. Az da olsa Anadolu’da da taraftar bulmuşlardı. Eylül 1907 yılında Selanik gurubu eskiden beri fikirlerinden beslendikleri Paris ile irtibata geçti ve onlar ile birleşerek cemiyetin adını da “Terakki ve İttihat” (daha sonra da İttihat ve Terakkî) olarak değiştirdi. Paris’tekilere göre Selanik onların bir şubesi idi. Fakat Selanik’teki cemiyet üyeleri böyle düşünmüyor ve bağımsız hareket ediyorlardı. Zaten hiçbir şubenin diğeri ile fikir düzeyinde birliktelikleri yoktu ve bu durum kimsenin de umurunda değildi. Şiddetli fikir ayrılıkları aynı şube içinde bile görülmekteydi. Cemiyet, üyelerinin sadece mevcut rejime muhalefette ve yüksek bir amaç olarak Kanun-i Esasi’nın ilan edilmesi konusunda müttefik olmasını yeterli buluyordu. Hatta Osmanlı toprakları içinde yaşayan cemiyet üyeleri, Avrupa’daki ilk muhalifleri yüceltmekle birlikte, onların felsefi yaklaşımlarını pek de önemsemiyordu. Zira buradakiler daha “pragmatist/ faydacı” ve pratik düşünceye sahiptiler. Hatta denilebilir ki, Avrupa’daki muhaliflere hayranlığın sebeplerinden biri de, onların Avrupa’daki gelişmenin sırlarını öğrenmiş olmaları ve gelecekte bunları Osmanlıya taşıyabilecekleri inancıydı. Genel prensiplerini “Hürriyet, Adalet, Uhuvvet (Kardeşlik)” sloganı ile özetliyorlardı. Burada zaman zaman dile getirilen cemiyet-mason ilişkisinden de söz etmek yerinde olacaktır. II. Abdülhamid’i tahttan indirmeyi planlayan Skaliyeri’nin ba- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 157 şarısız girişiminden sonra da masonların Jön Türkler ile de ilişkiye girdikleri bilinmekle birlikte, bu konuda aralarında gerçek bir dayanışmanın olduğunu gösteren yeterli kanıtlar yoktur. Fakat Selanik’teki yeni cemiyetin kimi üyeleri masondu (İbrahim Temo gibi). Cemiyet üyeleri özellikle hükümetin takibatından kaçmak için Osmanlı topraklarında yasal olarak faaliyet gösteren mason localarında buluşmakta ve ayrıca basın konusunda da onlardan yardım almaktaydılar. Burada mason localarının hedefe varmak için bir araç olarak kullanıldığı muhakkaktır. Fakat daha sonra yapılan inkılâpta masonların herhangi bir katkılarının olup olmadığına dair bilgiler bulunmamaktadır. Balkanlar’da faaliyet gösteren rejim muhalifi birçok komite arasında dikkati çeken guruplardan birisi de Arnavutlar idi. Müslüman olan bu gurubun hedefi, İşkodra, Draç, İpek, Prizren, Priştine, Debre, Elbasan, Berat bölgelerini içine alan ve Arnavutluk tabir edilen yerde özerk bir yönetim kurmaktı. Her ne kadar bu fikirler temelde merkeziyetçi olan İttihatçılar tarafından kabul görmese de, Arnavutluk için çalışan guruplar, Merkez-i Umumi tarafından cemiyete kabul edildi ve iki taraf arasında işbirliği sağlandı. Muhtemelen cemiyet bu tavrı ile her şeyden haberdar olan II. Abdülhamid’e mesaj vermek istiyordu. Balkanlarda sadece gayr-i müslimler değil, bilakis onun güvendiği ve muhafızlarını seçtiği Müslüman Arnavutlar da muhalif olarak gösterilerek cemiyet kendi meşruluğunu sağlamaya çalışıyordu. Fakat bu tutumu ile Arnavutların taleplerini de meşrulaştırdıklarını fark etmediler. Nitekim ilk anda Arnavut İhtilalcıları ile birleşen cemiyet askerî bir kanada da sahip oldu ve halkı harekete geçirecek, gösteriler yaptıracak araçlara ulaştı ise de daha sonraki yıllarda bu sorun yeniden karşılarına çıkacaktı. 1908 yılında yaşanan bir kaç gelişme İttihatçıların harekete geçmesini teşvik etti. Kısa bir süre önce Japonya’nın karşısında mağlup olmuş olan Rusya, bu mağlubiyetinin sorumluluğunu ülkede egemen olan tek adam yönetimine bağladı ve parlamenter bir rejime geçti. Daha da ilginç olanı bir Müslüman komşu ülke olan İran’da kısa bir süre önce bir ihtilal sonucunda meşrutiyet ilan edildi. Bu iki hareketin ne derece etkisinde kaldıklarını daha ilk yayımladıkları beyannamelerinden anlamak mümkündür. Her iki ülkede ordunun iktidarın aleti olup, halkına karşı zulüm yaptıkları ifade edilen beyannamede, Osmanlı’daki bu yeni inkılâbın Ordu-Millet kaynaşmasının sonucu olduğunu vurguluyorlardı. Diğer taraftan 9-10 Haziran 1908 tarihinde İngiliz ve Rus hükümdarlarının Reval’de (Finlandiya’da bir körfez) buluşmaları, İttihatçılar tarafından Osmanlı Devleti’nin paylaşılmasına bir işaret sayılması bardağı taşıran son damla oldu ve bir muhalefet gurubu olarak açıkça ortaya çıkmalarına imkân verdi. Jön Türklerin fikirleri, faaliyetleri ve teşkilatlanmaları hakkında daha detaylı bilgi için verilen kitabın IV. bölümünü okuyunuz. Hanioğlu, Şükrü, (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terkki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul, s, 173-394. II. Meşrutiyet’in İlanı Reval görüşmelerinde Rusya ve İngiltere’nin gelecekte Almanya karşısında alacağı ortak tavırlar tartışıldığı gibi başta Makedonya olmak üzere Osmanlı Devleti’nin diğer meseleleri de gündeme alınmıştı. Bundan hareketle iki devletin Osmanlı Devleti’nin taksimini görüştüklerini ileri süren Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri, derhal harekete geçtiler. Selanik ve Manastır’da duvarlara ilânlar astılar, konsolosluklara bildiriler dağıttılar. Onlara göre, devletin karşı karşıya olduğu bu tehlikenin esas sebebi meşrutî idarenin olmayışı idi. Bu yüzden hem konsolosluk- 158 Osmanlı Tarihi (1876-1918) lara verdikleri, hem de halka dağıttıkları bildirilerde, meşrutiyet ilân edildiği takdirde, her şeyin yoluna gireceğini ilân ediyorlardı. Sultan Abdülhamid bölgedeki bu hareketlilikten büyük kuşku duyuyordu. Durumu yerinde inceletmek üzere, Rumeli’ye yüksek rütbeli subaylar gönderdi fakat bir netice alamadı. Diğer taraftan Cemiyet meşrutiyeti ilân ettirmek için her türlü çareye başvurmaya karar verdi. Bu amaçla, Selanik Merkez kumandanı aynı zamanda Padişah’ın yaverlerinde Yarbay Nâzım Bey’e bir suikast düzenlendi. Manastır Polis Müfettişi Sami Bey ile Selanik Topçu Alayı İmamı Mustafa Efendi öldürüldü. Merkez kumandanını yaralayan kişi daha sonra hürriyet kahramanı olarak tanınacak olan kayınbiraderi Binbaşı Enver Bey’den başkası değildi. O, artık Selanik’te kalamazdı. Kendisine katılan bir gurupla birlikte dağa çıkarak ilk isyan bayrağını açtı. Enver Bey’i 3 Temmuz 1908’de 160 askeriyle Kolağası Niyazi Bey takip etti. Bu isyan haberleri 5 Temmuz’da İstanbul’a ulaştı. Aynı gün Niyazi Bey ve arkadaşlarının takibi ve gerekirse cezalandırılması için, Metroviçe’de bulunan Şemsi Paşa’ya bir emir gönderildi. Şemsi Paşa’nın bir kısım kuvvetlerle 6 Temmuz’da Metroviçe’den Selanik’e hareket etmesi İttihatçılar arasında panik yarattı. Paşa 7 Temmuz’da Manastır’a vardı. Gözlemlerini Babıâli’ye bildirmek için Manastır Telgrafhanesine giden Paşa, oradan çıkarken Mülazım Atıf Efendi tarafından öldürüldü. Olayların bu boyutlara ulaşması üzerine Abdülhamid cemiyete sempati duyan subay ve askerlere nasihat vermek için, Müşir Şükrü ve Birinci Ferik Rahmi Paşaların başkanlığında bir heyeti bölgeye gönderdi ise de bir sonuç alınamadı. Akabinde padişah, bu hareketleri teskin etmesi için, Manastır Fevkalâde Kumandanlığına Müşir Tatar Osman Paşa’yı tayin etti. Osman Paşa Manastır’a ulaşınca, aldığı talimat gereği şiddet göstermemeye çalışıyordu. Ayrıca hareketlere iştirak edenler için af ilân etmek suretiyle cemiyeti dağıtmak istedi. Manastır’a gelmiş olan Anadolu askerî kuvvetlerini Ohri taraflarına sevk etmeye başladı. Bu durumdan ürken ve biraz da Şemsi Paşa’nın öldürülmesinden cesaret alan İttihat ve Terakki fedailerinden bir kısmı Osman Paşa’yı da öldürmek istediler. Ancak cemiyet bunu uygun bulmayarak, Tatar Osman Paşa’nın sadece kaçırılmasına karar verdi. Rumeli’de bu olaylar cereyan ederken Abdülhamid, 10 Temmuz’da danışmanları ve eski sadrazamları Said ve Kâmil Paşaları Saray’a çağırarak olaylar hakkında ne yapılması gerektiğini sordu. Ancak onlar da bir çare bulamadan Binbaşı Enver, Kolağası Niyazi Beyler dışında, Hasan Tosun ve Eyüp Sabri Beyler de kendilerine bağlı birliklerden çeteler kurarak dağa çıktılar. 20 Temmuz’da Manastırlı Müslümanlar ayaklanıp, askerî depoları ele geçirdi. Hatta Manastır valisi Hıfzı Paşa meşrutiyet taraftarlarına karşı direnmenin anlamsız olduğunu ve ilan edilmesi gerektiğini hükümete yazdı. Sadrazam Ferid Paşa, bütün bu olup bitenlere seyirci kalıyor hatta rivayetlere göre gizlice destek bile veriyordu. Padişah muhtemelen bu rivayetler yüzünden Ferid Paşa’yı 22 Temmuz’da azlederek yerine Said Paşa’yı getirdi. Abdülhamid son bir hamle ile sadaret değişikliğine giderek, İttihatçılara mesajlarını aldığını ve uzlaşma arzusunu ortaya koydu. Ayrıca Kanun-i Esasi’yi yeniden yürürlüğe koymak zorunda kalsa bile muhtemelen bunu çok güvendiği bir sadrazam eliyle yapmak istiyordu. İstanbul’da yukarıdaki gelişmeler olurken, Rumeli’de olaylar gittikçe şiddetleniyordu. Selanik ve Manastır’a sevk edilen kuvvetler, ihtilâlcıları takip etmek şöyle dursun, onların saflarına katılıyorlardı. Şemsi Paşa’nın öldürülmesinden sonra, Manastır’a gönderilen Tatar Osman Paşa’nın kaçırılmasına karar veren İttihatçılar, bu görevi Eyüp Sabri Bey ile Resne tabur kumandanı Niyazi Bey’e verdiler. 21 Temmuz’da 2500 kişilik bir kuvvetle Manastır’a gelen Eyüp Sabri ve Niyazi Beyler Osman Paşa’yı tevkif ederek Resne’ye götürdüler. Kısa bir süre önce İttihat ve Te- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 159 rakki Cemiyeti’ne kabul edilmiş olan Arnavut ihtilal komiteleri ise 22 Temmuz sabahı Firzovik’te 20-30 bin kişi toplayarak Meşrutiyetin ilânı için nümayişe başladılar. Firzovik toplantısı bir bakıma ihtilâli halka mal etti. Her taraftan Mabeyn’e meşrutiyetin ilân edilmesi için telgraflar gönderilmeye başlandı. Rumeli’ye olayları bastırmak için giden askerler de bu harekete iştirak ediyorlardı. Bölgedeki bazı mülkî amirler de İttihatçılara destek veriyordu. Mesela Serez Mutasarrıfı Reşid Paşa meşrutiyet ilân edilmediği takdirde Abdülhamid’i hükümdar olarak tanımayacaklarını telgrafla İstanbul’a bildirdi. Aynı şekilde, İttihat ve Terakki Cemiyeti Manastır merkezi imzasıyla gönderilen başka bir telgrafta, Pazar gününe kadar meclisin açılmaması halinde vahim hadiselerin çıkacağı söyleniyordu. Cemiyet meşrutiyeti en azından Makedonya’da ilan etme kararlılığındaydı. Burada bunu başarırlarsa bütün imparatorluğa yaymanın yolu açılacaktı. Cemiyet, Abdülhamid’e gönderdiği telgraflarda Kanun-i Esasi 26 Temmuz’a kadar ilân edilmediği takdirde, bölge halkının ve askerin veliahda (V. Mehmed Reşad) biat edeceği tehdidinde bulundu ve kararlılığını göstermek için 23 Temmuz 1908’de Manastır’da meşrutiyeti ilan etti. Ardından civar kasabalarda da meşrutiyet ilan edilerek, Selanik’te meşrutiyetin ilanı için de 25 Temmuz tarihi belirlenerek İstanbul’un tepkisi beklenmeye başlandı. Bu gelişme üzerine padişah, vükelânın (bakanların) Saray’da toplanıp meseleyi görüşmelerini emretti. Sadrazam Said Paşa’nın ifadesine göre, Saray’da toplanan vükelâ, saatlerce Rumeli’den gelen ve meşrutiyeti isteyen telgrafları incelemekle vakit geçirdi, fakat bir türlü esas mevzua gelemedi. Zira hadiselerin boyutu Kanun-i Esasi’nin bir an önce ilân edilmesi zaruretini doğurmuştu, vükela da de bu kanaatte idi ancak bunu Abdülhamid’e teklif edecek cesaretleri yoktu. Bakanlar kurulu bu tereddütler içerisinde iken Padişah’ın adamlarından Rıza Bey ve Ahmed İzzet Paşa gelerek, Padişah “ahalinin Kanun-i Esasi’yi istediklerini anladı, mamafih kendisi de bunun aleyhinde değildir” demeleri herkesi rahatlattı. Zira artık meşrutiyetin ilanı önünde bir engel kalmadı. Aslında Padişah İttihatçıların beklentilerinden de önce harekete geçti ve 24 Temmuz’da İstanbul gazetelerinde yayımlanan küçük ilanlarla, meşrutiyetin iade edildiği bildirildi. Böylece Osmanlı tarihinde telgrafla kansız bir ihtilal gerçekleşti ki o güne kadar görülmüş bir şey değildi. Bu ihtilalın gerçek sahipleri hiç kuşkusuz Rumeli’de teşkilatlanan genç subaylardır. Her ne kadar fikri olarak Avrupa’daki muhaliflerden etkilendiler ve hatta onlar ile birleştiler ise de onların bu ihtilale katkıları yok denecek kadar azdır. İttihat ve Terakki Cemiyeti hangi şartlarda ortaya çıkmıştır? Güçlerin Çatışması: Harbiye ve Bahriye Nazırlarının Tayin Şekline Yapılan İtirazlar Bu ani gelişme ülke genelinde hem hayret ve hem de sevinç yarattı. Her ne kadar değişim talebi genel bir arzu idiyse de İttihatçıların yeterli toplumsal desteği yoktu. Netice itibarı ile onlar yeni ortaya çıkmış gizli bir cemiyet idi. Fakat bu hareket kısa zamanda ülke çapındaki bütün muhaliflerin çatısı oldu ve büyük bir toplumsal kabul gördü. Ülkenin her yanında bir bayram havası yarattı. Meşrutiyetin ilanının yarattığı sevinç ve coşku biter bitmez, bu sefer gözler bu maksatla kurulan Said Paşa kabinesine çevrildi. Zira İttihatçılar meşrutiyetin ilanında yoğunlaşırken idari olarak nasıl bir yapılanma olacağı konusunu ihmal ettiler. İstanbul’da kafalar karışıktı. Ortada bir hükümet vardı ama kabine üyeleri, meşrutî bir idarede olduğu gibi, sadrazam tarafından seçilmemişti. Ayrıca bu kabine içinde sevilmeyen bazı lekeli Nazırlar (İttihatçıların iddiasına göre) da bulunmaktaydı. Artık sansür2 160 Osmanlı Tarihi (1876-1918) süz yayın yapan İttihatçı basın, hükümeti diline doladı. Basına göre Said Paşa’nın başkanlığındaki bu hükümetin üyeleri arasında fikir birliği olmadığı gibi, “iffet ve doğrulukları” bile birbirine uymayan şahıslardan müteşekkildi. Böyle uyumsuz bir kabine ile hiçbir şey yapılamayacağını ileri süren basın, söz konusu kabineyi istifaya çağırıyordu. Hükümetin umumi af ilan etmesi üzerine, bir yandan adi suçluların salıverilmesi, öte yandan af kapsamına Afrika ve Anadolu’da sürgünde bulunan siyasî suçluların alınmaması (daha sonra af kapsamı genişletilmiştir) hükümet hakkındaki eleştirileri arttırdı. Ayrıca siyasî mahkûmlarla birlikte adî suçluların salıverilmesi ile yeni bir anarşi yaratılarak meşrutiyet’in ilgasının hedef alındığı iddiasıyla, Said Paşa ve Dâhiliye Nâzırı Memduh Paşa’ya ağır ithamlarda bulunuldu. Bu ağır ithamlar karşısında Said Paşa Meşrutiyet usulüne uygun yeni bir kabine kurma çalışmalarına başladı. Bu arada İttihat ve Terakki Cemiyeti, Rumeli vilayetleri müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa aracılığıyla Babıâlîye müracaat ederek, hafiyeliğin kaldırılmasını teklif etti ve gerekli temaslarda bulunmak üzere İstanbul’a gelmek için izin istedi. Abdülhamid bu durumdan hiç hoşlanmadı. Ancak Said Paşa, 28 Temmuz 1908 tarihinde hazırlatıp takdim ettiği meclis-i vükela mazbatasında (bakanlar kurulu kararında), cemiyet temsilcilerinin İstanbul’a gelmesinin genel emniyeti temin için faydalı olacağını Padişah’a arz etti. Bunun üzerine İttihat ve Terakki Cemiyetini temsilen Talat, Cavid ve Rahmi Beylerin İstanbul’a gelmesine izin verildi. Bir süre sonra İstanbul’a gelen cemiyet temsilcileri, öncelikle kendilerine yakın gördükleri Kâmil Paşa aracılığıyla yeni oluşturulacak kabinede Harbiye Nezâreti’ne Trablusgarp vali ve kumandanı Recep Paşa’nın getirilmesini istediler. Bu şekilde cemiyet hükümet işlerinde müdahil olmaya başladı. Sadrazam Said Paşa yeni oluşturduğu kabinesini de 1 Ağustos 1908’de açıkladı ve Padişah’ın talebi ile kaleme aldığı hatt-ı hümayunu tıpkı I. Meşrutiyet’in ilanı sırasında olduğu gibi okudu. Basında da yer alan ve büyük fırtınalar koparan hatt-i hümayun on beş maddeden oluşmaktaydı. Buna göre bütün teb’a şahsî hürriyetine, hak ve görev eşitliğine sahip olacaktı. Hiç kimse kanunsuz tutuklanmayacak, sorguya çekilmeyecek ve cezalandırılmayacaktı. Herkesin mesken dokunulmazlığı olacaktı. Hiç kimse hakkında, kanunun emrettiği usulden başka türlü kovuşturma yapılmayacaktı. Seyahat, toplantı, eğitim ve öğretim özgürlüğünün yanı sıra, basından sansür kaldırılacaktı. Askerler dışındaki memurlar istekleri dışında başka yerlere tayin edilemeyeceği gibi, istifa hakkına sahip olacaklardı. Rütbe ve derecesi ne olursa olsun, her memur ancak ilgili bakanlık tarafından tayin edilecekti. Memurlar müracaatlarında hiyerarşiyi takip edecekler, aynı şekilde her memur kendi amirine karşı sorumlu olacak, başka amirler onlara karışmayacaktı. Memurların tayininde usulsüzlüğün yapıldığı anlaşılırsa alınacak tedbirlere doğrudan Sadaret bakacaktı. Devletin gelir ve giderleri her malî yılbaşında açıklanacaktı. Bakanlıklar ve vilayetlerin teşkilâtlarında ihtiyaçlara göre, açılacak meclis (meclis-i mebusan) tarafından yeni düzenlemeler yapılabilecekti. Ordunun güçlenmesi için her türlü imkân seferber edilecekti. Özetle, hatt-i hümayun, kısmen Kanun-i Esasi’nın de öngördüğü hususlar ile adeta yeni hükümetin programını içermekteydi. Peki, böyle bir şeye neden ihtiyaç duyuldu? Muhtemelen Padişah hâlâ yönetimde mutlak söz sahibi ve Kanun-i Esasi’nin de kendi güvencesi altında olduğu mesajını vermeye çalışıyordu. Tabii olarak bu durum meşrutiyet taraftarlarını hayal kırıklığına uğrattı. Özellikle hatt-i hümayunda onuncu madde olarak, Bahriye ve Harbiye Nazırlarının padişah tarafından atanacağı hükmü ortalığı karıştırdı. Yayımlanan hatt-i hümayun, Harbiye ve Bahriye Nazırlarının tayinlerinin Padişah tarafından yapılmasını öngörmekteydi. Yeni kurulan Said Paşa kabinesindeki 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 161 Bahriye ve Harbiye Nazırları da bu doğrultuda padişah tarafından atanmışlardı. İttihatçılar, Padişah’ın yetkilerinin tehlikeli bir şekilde güçlendirilmesi olarak telâkki ettikleri bu tayinlere şiddetle itiraz ettiler. Dolayısıyla bu atamaları tasvip eden Said Paşa’ya da kamuoyunda bir itimatsızlık belirdi. Basın da söz konusu tayinleri Kanun-i Esasi’nin 27. maddesine aykırı olduğu gerekçesiyle sert bir dille eleştirmeye başladı. 27. maddede “Sadaret ve Şeyhülislamlık Padişah tarafından emniyet edilen şahıslara verileceği gibi, diğer bakanlar da Padişah iradesi ile tayin edilir”, denilmektedir. Bundan anlaşılan, diğer bakanların sadrazam tarafından seçilip padişah tarafından onaylanmasıydı. Bu hususu hatırlatan cemiyetin resmi sözcüsü Tanin gazetesi, kabinenin başı sıfatıyla sadrazam, kendi seçmediği bakanlardan nasıl sorumlu olabilir? diye soruyordu. Aynı yorumda, bu durumun 27. maddenin ta’dili olarak da anlaşılamayacağı, zira bunun doğrudan Kanun-i Esasi’yi ihlâl eden bir davranış olduğuna dikkati çekiyordu. Bütün basın ağız birliği etmişçesine, hatt-ı hümayunun onuncu maddesini eleştiriyor, hatta daha da ileri giderek bu maddeyi yazanın büyük bir ihanet içinde olduğu vurgulanıyordu. Bununla da yetinmeyen, İttihatçı basın, yeni kurulan kabine üyeleri aleyhinde karalama kampanyasına başladı. Nitekim bu duruma tahammül edemeyen hükümette, çatlaklar meydana geldi. Aslında bu bir güçler çatışması idi. Bir tarafta Padişahı ve gelenekçi yapıyı temsil eden güçler diğer tarafta kamuoyunu temsil eden İttihatçılar bulunuyordu. Birinci taraftakiler Kanun-i Esasi’nin 7. maddesinde, kara ve deniz kuvvetlerinin kumandası ve askerî harekât icrasının padişah yetkisinde olduğunu söyleyerek, söz konusu bakanların da bunlarla alâkalı olduğuna göre, padişah tarafından atanmalarını doğru buluyordu. Oysa karşısındakiler bu durumun Kanun-i esasi’nın ihlali olarak yorumluyordu. Aslında her iki taraf da devletin en önemli gücü olan askeriye üzerinde daha kolay nüfuz icra etmek arzusunda idi. Üstelik zaten hatt-i hümayunun yayımlanmasından da rahatsız olan ittihatçılara yeni kabine oluşturulurken hiç danışılmadı. Bu sorun hükümetin dağılmasına neden oldu ve 4 Ağustos’ta Sadrazam Said Paşa istifasını verdi. Böylece meşrutiyete “geçiş kabinesi” veya “ara kabine” sayılan hükümetin ömrü sadece iki hafta oldu. Zira hâlâ gerçek iktidarı kontrol eden Abdülhamid, İttihatçıların gücü hakkında yeterli fikre sahip değildi. Aynı şekilde Padişah’ın aşırı tepkisinden korkan İttihat ve Terakki, doğrudan Abdülhamid’e muhalefet etmek yerine, yeni kurulan kabineyi hedef alarak gücünü göstermeye çalışıyordu. Said Paşa kabinesini bu kadar kısa zamanda düşüren veya en azından sebepleri hazırlayan İttihatçıların kendilerine güvenleri arttı. Artık devletin kaderini tayin edecek yeni bir dönem başlatacaklardı. Ancak II. Abdülhamid’in kıvrak bir manevra ile meşrutiyeti hemen ilan ettirmiş olması da İttihatçıları hazırlıksız yakalattı ve eski devrin adamları ile çalışmaya mecbur etti. Henüz yönetimi üstlenmeye hazır değillerdi. Bu da Padişahın nüfuzunun eskisi gibi devam etmesi demekti. Bu yüzden birçok şey yapılacak seçim sonrasına erteledi. Seçimler ve Yeni Meclis Kamil Paşa başkanlığında kurulan yeni hükümetin ilk işlerinden biri Kanun-i Esasi’ye göre açılacak meclisin üyelerini belirlenmesi için seçim hazırlıkları yapmak oldu. Seçime I. Meşrutiyet meclisinin hazırladığı seçim kanunu ile gidildi. Tahmin edileceği gibi bu süreç ülkede farklı muhalefet guruplarının da ortaya çıkmasına vesile oldu. Ayrıca arzu edilen çoğulcu sistem için de bu gerekliydi. İttihat ve Terakki henüz partileşmemişti ama bir cemiyet olarak seçimlerin toplumsal ve ordu desteğine sahip en popüler gurubuydu. Diğer önemli gurup ise Avrupa’dan dönen Prens Sabahattin’in başkalığındaki liberal eğilimli “Osmanlı Ahrar Fırkası” idi ve 162 Osmanlı Tarihi (1876-1918) muhalefeti temsil ediyordu. Mizancı Murad, Ali Kemal ve Arnavut İsmail Kemal gibi popüler isimler bu parti içinde yer aldı. Seçimlere sınırlı sayıda bazı bağımsız adaylar da girdi. Seçimlere bu atmosferde gidildi ise de denetim ağırlıklı olarak İttihat ve Terakki’nin elinde idi. Üstelik meşrutiyeti ilan ettirme konusunda gösterdiği kararlılık seçmenlerin ilgisine mazhar oluyordu. Nihayet 1908 sonbaharında yapılan (seçimler tek bir günde değil, yerine göre değişik tarihlerde yapılabiliyordu) seçimlerin de galibi oldu ve II. Meşrutiyet meclisinin birinci devresi başladı. Osmanlı Ahrar Fırkası meclise sadece bir mebus sokabilmişti, geri kalanlar tamamen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin mebuslarıydı. Fakat unutmamak gerekir ki, oldukça farklı bölgelerden listeye alınan bu isimler arasında da tam bir uyumluluk yoktu. Toplam 122 seçim çevresi vardı ve ilk meclisin üye sayısı da 281 olarak belirlendi. Bu üyelerin 157si bu günkü Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde olan seçim bölgelerinden; 65’i’ Arap vilayetlerinden, 59’u da Balkan coğrafyasından idi. Bu dağılım daha sonra pek çok siyasî tartışmaları da beraberinde getirecektir. Ancak seçilenlerin altısına çeşitli nedenler ile mazbataları verilmediği için meclis 17 Aralık 1908 tarihinde açılarak 275 milletvekili ile çalışmalarına başladı. Bir gün önce ise II. Abdülhamid otuz dokuz kişiden oluşan Meclis-i Ayan’ın üyelerini açıkladı. Meclis’in açılması ile yeni dönemin “hürriyetçi” havası hemen kendini gösterdi. Meclis başkanlığına uzun zamandır siyasi bir kaçak olan ve şimdi İstanbul mebusu seçilen Ahmet Rıza getirildi. Üstelik kanuna göre başkanlık, Meclisin önerisi ve Padişah’ın onayına bağlıydı. II Abdülhamid de Meclisin önerisini tereddütsüz onayladı. Böylece Meclis denetim görevini yapmaya başladı. Ancak hükümet meşrutî bir yönetimdeki gibi seçim galibinin kurduğu bir hükümet değildi. Hatta Sadrazam Kamil Paşa Ahrar Fırkası’na mensuptu. Bu yüzden tartışmalar yaşandı ve hükümet de meclisten güvenoyu istedi. Kamil Paşa 13 Ocak 1909’da İttihatçı çoğunluğa rağmen güvenoyu alınca, hükümet işlerini yine bildiği gibi yürütmeye başladı. Hatta İttihatçıların daha önce büyük bir kavga ile tayin ettirdikleri Harbiye ve Bahriye nazırlarını değiştirdi. Bunun üzerine Meclis’te İttihatçılar “istizah” yani soru sorma hakkını kullandılar. Kamil Paşa ise cevabı geciktirme hakkını kullanınca bu sefer Meclis onun hakkında 8 e karşı 198 oyla güvensizlik kararı vererek onu istifa ettirdi. Yerine Hüseyin Hilmi Paşa sadrazam olarak atandı ve ilk defa bir hükümet programı meclisin güvenine sunuldu. 31 Mart Olayı: II. Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi Kanun-i Esasi’nin yeniden ilanı sırasında küçük bazı ilaveler yapılmıştı. İlave 120. madde, “bütün Osmanlı vatandaşlarına, kimseye önceden haber vermeden teşkilatlanma ve toplantı hakkı veriyordu. Bu ilave tamamen samimi duygular ve hürriyetçi fikirlerin bir gereği olarak yapıldı. Nitekim yıllardır kendilerini baskı altında hisseden çeşitli guruplar, hemen harekete geçerek dernek ve cemiyetler kurmaya başladı. Bu hızlı gelişme beklenenin dışında olumsuz sonuçlar verdi. Kuruluş için her hangi bir izne tabi olmadığı için görünüşte sosyal, kadın, meslekî ve öğrenci cemiyetleri adı altında kurulanlar bile siyaset yapıyordu. Özellikle Türk unsurunun dışında kalan Müslim ve gayr-i müslim Resim 7.1 II. Meşrutiyet’te Seçimlere Gidilmesi ve Seçim Sandığı 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 163 unsurlara mensup pek çok cemiyet kurulması İttihatçıları rahatsız etmeye başladı. Farklı etnik guruba mensup ve milliyetçi eğilimleri olan bu cemiyetlerin amacı İttihatçıların “Osmanlıcılık” fikrine ters düşmekteydi. Bu da toplumu germeye başladı. Zaten idareye doğrudan dahil olmamış İttihatçılar bu cemiyetlerin de muhalefeti ile karşı karşıya idi. Yeni muhalefet gurupları oluşmaya, farklı fikir ve düşünceler içeren gazete ve dergiler de yayımlanmaya başladı. Gerçi bu soruna bir çözüm bulmak üzere 19 Ağustos 1909 tarihinde çıkarılan Cemiyetler kanunu ile en azından kuruluşlar izne bağlanacaktı ve milli hedef güden cemiyetlere izin verilmeyecekti. Fakat ondan önce faaliyete başlamış cemiyetler bir şekilde varlıklarını sürdürmeye devam etti. Aslında II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesine giden süreç de böyle başladı. Meclisteki çoğunluğa rağmen bir taraftan bürokraside yer edinememiş, diğer taraftan muhalefet ile yüz yüze gelmiş olan İttihatçılar kendilerini güvende hissetmiyorlardı. Zira kısa zaman içinde yukarıdaki sözü edilen cemiyetlerden başka İttihatçılara muhalif Fedâkâran-i Millet (kuruluşu: Ağustos 1908); Ahrar Fırkası (kuruluşu: 14 Eylül 1908) ve İttihad-i Muhammedî Cemiyeti kuruldu. Bu gelişmelerin yaşandığı sırada İttihatçıların isteği ile Ekim 1908’de Selanik’te bulunan ve komutanlarının çoğu İttihatçı olan Avcı taburlarının İstanbul’a getirilip, Yıldız Sarayı yakınlarındaki Taşkışla’ya yerleştirilmesi gergin bir ortam yaratmıştı. Zira bu taburlardaki subaylar meşrutî yönetimin gerekliliğine inandıkları kadar, II. Abdülhamid’in varlığını da meşrutiyetin en büyük tehdidi olarak görüyordu. Hatta muhtemelen İstanbul’a getirilmeleri de Padişah üzerinde baskı kurmak ve ona gözdağı vermeyi amacındaydı. Oysa bu subayların idare etikleri ve “alaylı” denilen küçük subay ve askerler farklı düşünüyordu. Onlar hâlâ Padişah’a bağlıydılar. Bu karşılıklı güvensizliğin yanı sıra askeriyede yapılan bazı düzenlemeler (alaylı subayların işine son verilmesi gibi) de askerler arasında huzursuzluğa neden oldu. Ayrıca sorumsuz bazı subayların İstanbul’un gece hayatına alışmaları hatta bazılarının birliklerine sarhoş dönmeleri; askerlerin ihtiyaçları ve talepleri karşısında kayıtsız kalmaları itaat sınırlarını zorluyordu. Toplumu geren bir diğer olay ise 6 Nisan 1909 tarihinde Serbesti gazetesi yazarlarından Hasan Fehmi Bey’in Galata Köprüsü üzerinde öldürülmesi idi. Köprünün her iki tarafında zabıta kontrol noktası olmasına rağmen katilin rahatça kaçabilmesi tuhaf bulundu ve hem basında ve hem sokakta geniş protestolara sebep oldu. Hasan Fehmi ölmeden önce İttihatçıları eleştiren yazılar yazdığı için cemiyetin bazı fedaileri cinayet şüphelisi olarak görülüyordu. İşte Derviş Vahdeti de bu sırada devreye girdi. Bir süre önce çıkarmaya başladığı Volkan gazetesinde, muhalif bir gazetecinin öldürülmesini şiddetle eleştirerek dikkatleri üzerine çekti. Aslında kendisi de İttihatçılar ile ilişkisi olan bir kişiydi, fakat şahsı tatminsizlikler yüzünden onlardan yüz çevirerek Volkan gazetesini çıkarıp bağımsız muhalefet yapmaya başladı. Gazetesinde hem II. Abdülhamid’e ve hem de İttihatçılara muhalefet ediyordu. Net bir fikir dünyası yoktu. Ancak kendince gördüğü yanlış uygulamaları bazı eklektik düşünceler ile (bazen muhafazakâr, bazen da yenilikçi) sert bir şekilde eleştiriyordu. Onun bu tavrını gören ulemaya mensup bazı muhalifler İttihad-i Muhammedî Cemiyeti adı altında bir cemiyet kurup Volkan gazetesinin de bu cemiyetin sözcüsü olmasını Derviş Vahdeti’ye teklif ettiler. Bir süre onlar ile görüşen Vahdeti, karanlık ilişkilerini dikkate alıp onlardan uzaklaştı ve kendi başına İttihad-i Muhammedî Cemiyeti’ni kurup gazetesini de cemiyetin resmi sözcüsü ilan etti. Volkan gazetesi kısa zamanda cemiyetin geniş kabul gördüğünü iddia ediyordu. Bu ortam içinde İsyan, 13 Nisan 1909 tarihinde (Rumî 31 Mart’ta meydana geldiği için “31 Mart Vak’ası” denilmektedir) sabahı daha önce adı geçen Avcı taburla- 164 Osmanlı Tarihi (1876-1918) rına mensup askerler Ayasofya Meydanı’nda (Sultanahmet) toplanarak gösteri yapması, silah atması ve bazı isteklerde bulunması ile başladı. Kısa zamanda toplanan kalabalıktan ahenkli bir ses çıkmıyordu. Herkes kendi taleplerini seslendiriyordu. Fakat ortak söylem olarak Padişah’tan “şeriat”ın tam olarak uygulanmasını ayrıca Harbiye Nazırı Ali Rıza Paşa ve Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rıza’nın görevden alınmasını istiyorlardı. Bu taleplere bakıldığında aslında isyancılar hem II. Abdülhamid ve hem de İttihatçılara karşı idiler. Bu görüntü tam da Derviş Vahdeti’nin gazetesindeki fikirler uygundu. Ayrıca kalabalıklar arasında İttihad-i Muhammedî cemiyetinin bayraklarını da taşıyanlar görüldü. Bu hareketin ilk sonucu Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşanın istifası oldu. Bu arada isyancılar Galata köprüsü civarında Ahmet Rıza zannederek Adliye Nazırı Nazım Beyi, ayrıca Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Cahid zannederek Lazkiye mebusu Arslan Bey’i öldürdüler. İş tamamen kontrolden çıktı. Bazı isyancılar sokaklarda “mektepli subay” avına çıktı. İstanbul tamamen isyancıların kontrolüne girdi. Padişah ise askerler arasında bir savaş olmaması için, isyancılar üzerine asker göndermek istemedi. Bu şartlar altında Selanik’te büyük bir hareketlenme oldu. Meşrutiyetin tehlikede olduğunu savunanlar hemen asker toplayarak İstanbul’a yürünmesini arzu ediyorlardı. Hemen gönüllü yazımına başlandı. Daha sonra “Hareket Ordusu” adını alacak olan bu ordunun başına Selanik Redif fırkası kumandanı Hüseyin Hüsnü Paşa getirildi. Kısa zamanda farklı etnik kimliklerden oluşan bir ordu tertip edildi ve yola çıkarıldı (20 Nisan). Aslında gönüllü bir ordu olmasına rağmen işin arkasında III. Ordu kumandanı Mahmud Şevket Paşa vardı ve zaten Ordu 22 Nisan’da İstanbul’a yaklaşınca idareyi de bizzat kendisi üstlendi. Yeşilköy’den Yıldız sarayına çekilen telgrafta İstanbul’a girileceği bildirilmiş ve görünüşte Padişah’tan da izin alınmıştı. Aslında Padişah da isyanın hızla bitirilmesi için bu talebe muvafakat etti. Hatta askerlere karşı konulmaması konusunda gereken birimlere uyarılarda bulundu. Nitekim Hareket Ordusu hiçbir mukavemet görmeden İstanbul’a girdi. 24 Nisan’da sıkıyönetim ilan edildi ve isyan tamamen sona erdi. Bu tarihten itibaren isyanın sorumlusu aranmaya başlanır. Öncelikle Abdülhamid, İttihatçılara karşı muhalefeti harekete geçirmekle suçlanır. Ortada bunu gösteren açık deliller yoktur fakat İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Hareket Ordusu subayları bu olayı kullanmakta kararlıdırlar. İstanbul’da olayların çıkması üzerine Yeşilköy’de toplanan Meclis-i Millî üyeleri, asayiş sağlandıktan sonra ve Mahmud Şevket Paşa’nın talebi ile 26 Nisan’da tekrar İstanbul’a döndüler. Ertesi gün yani 27 Nisan 1909’da Meclis-i Ayan’ın Ayasofya civarındaki binasında Said Paşa’nın başkanlığında toplanan 240 mebus ve 37 ayandan oluşan Meclis-i Umûm-i Millî II. Abdülhamid’in hal’ine karar verdi. Yerine kardeşi V. Mehmed Reşad (1844-1918) Osmanlı Padişahı oldu. Böylece II. Abdülhamid’in otuz üç yıllık saltanatı sona erdi. Bir kısım sudan sebeplere istinat edilen hal’ fetvasında Abdülhamid ne bu isyanın sorumlusu ne de istibdat rejimini sürdürdüğü için suçlandı. Zaten İttihatçılar başından beri ona güven duymamakta ve böyle bir fırsat beklemekteydi. İsyanın sonucu onların beklentilerini karşıladığından sanki isyanın kışkırtıcıları da onlar gibi göründü. Oysa gerçekten bu isyan onlara da zarar verebilecek nitelikteydi. Bu yüzden bir sorumlunun bulunmasına ihtiyaç vardı ve en uygun kişi her iki tarafa da muhalif görünen Volkan gazetesi sahibi Derviş Vahdeti ile 5 Nisan 1909’da kurduğu cemiyeti İttihad-i Muhammedî idi. Nitekim olayları tahrik etiği gerekçesi ile bir günah keçisi olarak yakalanıp yargılanan Vahdeti idam edildi. Böylece olay tarihe havele edildi. Aslında aynı sıralarda Osmanlı idaresine müdahale konusunda İttihatçılardan umduğunu bulamayan İngilizlerin destekledikleri Ahrarcıların faaliyetleri 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 165 dikkatlerden kaçtı. Üstelik isyanlar İstanbul ile sınırlı değildi. Anadolu’da, Suriye hatta Hicaz’da da hareketlenmeler ve isyanlar oldu. Buna ne İttihatçıların ne de Derviş Vahdeti’nin gücü yetmezdi. Özellikle İstanbul’da isyanların başladığı günün ertesinde Adana’da Ermenilerin başlattıkları isyanlar oldukça manidardır. Zira büyük ölümlere sebep olan Adana olaylarında da hedef İttihatçılardı. Yaygın kanaat o sırada hâlâ gündemde olan Bağdat Demiryolu imtiyazı meselesinin kendi lehlerinde çözümlenebilmesi için İngilizler Prens Sabahattin’in taraftarlarını tahrik hatta destekleyerek olayların çıkmasını sağladığıdır. ingilizler bir nevi karşı devrim yaptırdılar. Böylece bir taşla iki kuş vuruldu. Hem Osmanlı tahtında görmek istemedikleri II. Abdülhamid’ten kurtuldular ve hem de İttihatçılar üzerinde baskı oluşturdular. Bunun en belirgin göstergesi ise olaylardan birkaç ay sonra Bağdat Demiryolu ile ilgili görüşmelerin yeniden başlamasıdır. 31 Mart olayının tarafları kimlerdir ve olaylardaki rolleri nedir? KRİZLER, SAVAŞLAR VE ANLAŞMALAR Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İlhakı Bir denetim iktidarı başlatan ittihatçılar iç muhalefet ile uğraşırken aslında bir dizi dış problemle karşılaştı. Seçim arifesinde olan İttihatçılar Bosna Hersek, Doğu Rumeli ve Girit gibi yerlerden de temsilcilerin meclise girmesini tartışıyor ve bu doğrultuda buralarda teşkilatlanıyordu. Zira Bosna’lı Müslümanlar da esasında Osmanlı’ya tabi olduklarını ve kendilerinin de bir anayasalarının olması gerektiğini dillendiriyorlardı. İnkılâba ilk dış darbe bu gelişmelerden endişe duyan Avusturya’dan geldi. Aynı zamanda Osmanlı hâkimiyetindeki boğazların statüsünde lehlerinde değişiklik arayışı içinde olan Rusya da Avusturya ile görüşmeler başlattı. Avusturya, seçimlerden önce Bosna Hersek’i sınırlarına katmak karşılığında Rusya’nın taleplerine uyabileceği intibaını uyandırdı. 16 Eylül 1908’de bir araya gelen taraflar, Avusturya’nın Bosna Hersek’in ilhakı; Boğazların da Rus gemilerine açılması konusunda anlaştılar. Almanya ile de anlaşan Avusturya, 5 Ekim 1908’de Bosna Hersek’i ilhak ettiğini Berlin Anlaşmasında imzası olan devletlere bildirdi. İttihatçıların seçimlere gitmek için uğraştıkları sırada yaşadıkları felaket bununla sınırlı kalmadı. Aynı gün Bulgaristan bağımsızlığını, Girit de Yunanistan’a bağlandığını ilan etti. 3 Resim 7.2 Meşrutiyet Padişahı Sultan V. Mehmed Reşad (1844-1918) Sultan V. Mehmed Reşad: Sultan Abdülmecid’in oğludur. Annesi Gülcemal Kadın Efendi’dir. Otuzbir Mart olaylarının ardından 27 Mayıs 1909’da II. Meşrutiyetin padişahı olarak tahta geçti. Meclis’in ve özellikle İttihatçıların yaptıkları düzenlemeler ile yetkileri sınırlandırıldı. Osmanlı Devleti’ni çöküşe götüren Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı gibi bir çok olay onun döneminde meydana geldi. Çanakkale Savaşı’nda alınan zaferden büyük mutluluk duydu ve askerlere hitaben bir şiir yazdı. 3 Temmuz 1918’de vefat etti. Kabri İstanbul Eyüp semtindedir. 166 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Avusturya’nın bu tavrı büyük tepkilere neden oldu ve hatta savaşa ramak kaldı. Diğer Avrupa devletleri de bu duruma onay veriyordu. Bu yüzden Osmanlı Devleti yalnız kaldı ve bu fiili duruma rıza gösterdi. Avusturya ile 26 Şubat 1909’da yapılan bir anlaşma ile Osmanlı Devleti, Bosna Hersek üzerindeki egemenliğini tazminat karşılığında Avusturya’ya devretti ki bu durum Balkanlar’ın daha da hareketlenmesine sebep oldu. Bulgaristan’ın Bağımsızlığı’nın İlanı Bulgaristan Prensliği 1878 Berlin Anlaşması ile Osmanlı Devleti’ne bağlı olarak kuruldu. Doğu Rumeli’nin1885 tarihinde Bulgaristan ile birleşmesi yeni bir süreç başlattı. Bulgaristan bir taraftan bağımsızlık peşinde iken diğer taraftan da Ayastefanos Anlaşması ile ulaştığı sınırlara tekrar ulaşmak istiyordu. Ancak uluslar arası sistem ve özellikle çok güvendiği Rusya ona bu imkânı sunmadı. Balkanlara bu konuda ittifak edebildiği yegâne devlet Sırbistan idi. Fakat Avusturya Bosna Hersek’i ilhak etmeye niyetlenmesi, Bulgaristan’ın bağımsızlığını da desteklemesi işaretini verdi. Nitekim bundan cesaret alan Bulgaristan 5 Ekim 1908’de bağımsızlığını ilan etti. Doğal olarak Osmanlı Devleti bunu tanımadı ve hemen Berlin Anlaşmasında imzası olan devletlere bir nota vererek durumu protesto etti (6 Ekim 1908). Hatta geleneksel siyasetinin aksine bu son durumun ve Doğu Rumeli meselesinin tartışılacağı bir konferansın toplanmasını istedi. Ancak devletler buna yanaşmayıp Osmanlı Devletine bir tazminat karşılığında Bulgaristan ile anlaşmasını teklif ettiler. Nitekim bu duruma rıza gösteren Osmanlı Devleti, Bulgaristan ile tazminat meselesini görüşmeye başladı. Bulgarlar talep edilen tazminatı vermeye yanaşmayınca iki tarafın ilişkileri yeniden gerginleşti. Rusya dışındaki devletlerin müdahil olmaları sorunu çözemedi. Bunun üzerine Rusya önceliği ele alarak, Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya ödemek zorunda olduğu 125 milyon frank savaş tazminatı (1877-78) karşılığında Bulgaristan’ın bağımsızlığının tanınmasını teklif etti. Bu borç Bulgaristan tarafından üstlenilecekti. Buna razı olmak zorunda kalan Osmanlı Devleti ile Ruslar arasında 16 Mart 1909 tarihinde Petersburg’ta bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmadan sonra Bulgaristan ile de 19 Nisan 1909’da İstanbul’da iki anlaşma imzalandı. Anlaşmanın biri Bulgaristan’ın bağımsızlığını tanımakta ikincisi de Doğu Rumeli’de yaşayan Müslümanların hukukunu ele almaktaydı. Girit’in Yunanistan’a Bağlanması Bu gelişmeler yaşanırken 1897’den beri yarı özerk bir statüde olan ve güvenlik gerekçesi ile dört devletin (İngiltere, Rusya, Fransa ve İtalya) işgalinde bulunan Girit Vilayeti Meclisi, Adayı Yunanistan’a bağlama kararı aldı (5 Ekim 1908). Bosna-Hersek ve Bulgaristan meseleleri devletleri yeterince meşgul ettiğinden bu oldubittiyi tanımadılar ve askerlerini adadan geri çektiler. Aslında bu durum dolaylı olarak Ada Meclisi’nin kararını da onaylıyordu. Osmanlı Devleti bu devletlere başvurarak askerlerini geri çekme işini tehir ettirmek istedi fakat dört devlet bu isteğe olumlu bakmayarak askerlerini tahliye ettiler. Buna karşılık adadaki Müslüman halkın korunması için Sude limanında Osmanlı bayrağının asılmasına ve dört savaş gemisinin gönderilmesine muvafakat ettiler. Osmanlı Devleti müteaddit defalar devletlere başvurarak Girit meselesine çözüm bulunmasını istedi ise de bir sonuç alınamadı. Bu şekilde hukukî olarak Osmanlı toprağı kalan Girit fiilen Yunanistan’ın etkisi altında olması ile 1912 yılına kadar devletlerarası bir sorun olmaya devam etti. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 167 Trablusgarp Savaşı ve Uşi Anlaşması İtalya’nın Trablusgarp üzerindeki ihtirasları bilinen bir şeydi. Son otuz yıldır Afrika kıtasında etkinliğini arttırmak isteyen İtalya, Tarblusgarb’ı ilhak etmek için diğer Avrupa devletlerinin onayının peşinde idi. 1878 yılından beri devletleri iknaya çalışan İtalya’nın önündeki engel 1881’de Fransızların Tunus’u, İngilizlerin 1882’de Mısır’ı işgalleri ile açılır. Ama o zaman bir girişimde bulunmaya cesaret edemez. Fakat bu tarihten itibaren İtalya, Libya’ya dönük politikalar geliştirmeye başlar ve özellikle iktisadî bir takım yatırımlar ile bölgede nüfuzunu arttırır. Nitekim Sultan II. Abdülhamid de bu durumun farkındadır ve bir dizi tedbirler aldırır. Bölgedeki askeri takviye eder, istihkâmları güçlendirir. II. Meşrutiyet’in ilanı ile gelişen süreç merkezin Trablusgarba ilgisini azalttı. İtalyan milliyetçilerinin baskısı ile 1911 yılına doğru artık zamanı geldiğine inanan İtalya, Tarblusgarba saldırmak için hazırlıklara başladı. Buna karşılık, İtalya’nın böyle bir maceraya girişmeyeceğini düşünen ve o sırada iş başında bulunan İbrahim Hakkı Paşa kabinesi de bazı tedbirlere başvurdu. Ancak kısa bir süre önce çıkan Yemen isyanları sırasında, Trablusgarp’taki askeri tümenin Yemen’e sevk edilmesi yüzünden alınan bu yeni tedbirler yeterli olmadı. İtalya 28 Eylül 1911’de Babıâli’ye 24 saat mühlet tanıyan bir ültimatom vererek, Trablusgarp’ı işgal edeceğini bildiriyor ve bunun kolayca olabilmesi için, Osmanlı hükümetinin oradaki görevlilere gerekli emirleri vermesini istiyordu. Bu istek karşısında büyük şaşkınlık geçiren İbrahim Hakkı Paşa ve kabinesi toplanarak istifa etmeye karar verdi. 29 Eylül’de ültimatoma cevap veren Osmanlı hükümeti, İtalya ile Osmanlı Devleti arasındaki meselelerin dostane halledilmesinden yana olduğunu bildirdi ise de bir fayda temin edemedi ve aynı gün İtalya resmen Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. İstifa eden İbrahim Hakkı Paşa’nın yerine hükümeti Padişah’ın ısrarı ile soruna bir çözüm bulacağı zannedilen Said Paşa kurdu. Bir taraftan İttihatçıların yeni Sadrazam’a belirli-belirsiz muhalefetleri, öte yandan, Paşa’yı İttihatçıların işbirlikçisi olarak gören meclisteki diğer grupların muhalefeti kabine oluşturma faaliyetlerini hayli etkiledi. Osmanlı siyaseti, Trablusgarp’ın işgali karşısında takınılacak uluslar arası tavır konusunda ihtilafa düştü. Olaylardan kendilerini sorumlu tutan İttihatçılar dış politikada yalnızlık politikalarını sürdürme; muhalefetin bir bölümü İngilizler ile işbirliği yapmayı; mutediller ise kapitülasyonların kaldırılması gibi devletlere baskı yapacak kesin uygulamaların yapılmasını arzu etmekte idiler. İçinde bulunulan tehlikeyi bertaraf eder ümidiyle Sadaret’e getirilen Said Paşa, maalesef Trablusgarp meselesinde bir başarı elde edemedi. Paşa eskiden beri, dış problemler karşısında “haricî bir muîn” (dış yardımcı) bulunması fikrindeydi. Bu sefer de aynı fikirden hareketle İngiltere’nin yardımına başvurdu. Göreve başlar başlamaz, İngiltere’ye müracaat ederek, Mısır tarzında bir idareyi Trablusgarb’ta da kurmasını istedi. Buna göre, Trablusgarb’ın idaresi geçici olarak İngiltere’ye bırakılacak, Osmanlı Devleti’nin bölgede göstermelik bir hâkimiyeti olacaktı. Zamanı gelince de Trablusgarp iade edilecekti. Ancak bu teklife karşılık çok geç kalındığı cevabı alındı. Bu arada İtalya, 5 Kasım 1911’de Trablusgarp ve Bingazi’yi ilhak etiğini duyurdu. Said Paşa ve kabinesi İtalya’ya karşı uluslar arası hiç bir müttefik bulamadı. Artık herkesin kafasından geçen husus bölgeyi silâhlı müdafaa etmekti. Ancak devletin bunu yapacak imkânları yetersizdi. Bu arada İttihatçılar bütün imkânsızlıklara rağmen savaş taraftarı görünüyorlardı. Bunu biraz da itibar meselesi kabul ediyorlardı. Bu yüzden harekete geçen, Enver, Mustafa Kemal ve Eşref (Sencer) Beyler ile 168 Osmanlı Tarihi (1876-1918) diğer bazı Osmanlı subayları Mısır üzerinden bölgeye giderek, Trablusgarb’ın iç kesimlerinde, Bingazi ve Derne’de yerli halkı da teşkilâtlandırarak umutsuz ancak gururlu bir mücadeleye giriştiler. 1911 sonbaharından Kasım 1912 yılına kadar büyük çarpışmalar yaşandı, yer yer önemli başarılar da elde edildi. Bir yıl süren bu mücadeleden İtalyanlara büyük kayıplar verdirildi ama bir sonuç alınamadı. Ancak İtalyanlar da sahil kesiminden ileri geçemedi. İstedikleri sonucu alamayan İtalyanlar Akdeniz’de diğer bazı Osmanlı şehirlerine yöneldiler. 19 Kasım 1911’de Akabe’yi 24 Şubat 1912’de de Beyrut’u bombaladılar. 18 Nisan 1912’de Çanakkale istihkâmlarına saldırdılar. Bunun ile yetinmeyen İtalya Osmanlıya ait on iki adayı işgal etti. Amaçları Osmanlı’yı Tarblusgarb’ı terke zorlamak idi. Trablusgarp meselesi uzun zaman Meclisi de meşgul etti. Ancak bir çare bulmak yerine, Mecliste yeni fırkaların doğmasına, özellikle Arap mebusları arasında otonomi fikirlerinin yaygınlaşmasına sebep oldu. İttihatçılar ihanet ile suçlandılar. Arap mebuslar, Trablusgarp’ın hükümet tarafından ihmal edildiği kanaatini taşıyorlardı. Esasında, bu fikir sadece onlarda değil, bütün muhalif guruplarda mevcuttu. Olay karşısında, özellikle meclisteki Libya mebusları hükümeti itham ederek İbrahim Hakkı Paşa hakkında soruşturma açılmasını istediler. Ancak İttihat ve Terakki, Padişah’a meclisi fesh ettirerek (18 Ocak 1912) İbrahim Hakkı Paşa’yı Divan-i Harbe gitmekten kurtardı. Bu iç tartışmalara rağmen Osmanlı Devleti -şartlar ne olursa olsun- Trablusgarb’ı İtalyanlara terk etmemek azminde idi. Fakat Ekim 1912’de Balkan Savaşları’nın başlaması Osmanlı Devleti’ni İtalya ile anlaşmaya zorladı. Nitekim bu savaşı sona erdirecek görüşmeler 18 Ekim 1912’de Lozan’ın bir semti olan Uşi’de (Ouchy) başladı. Çetin müzakerelerden sonra bir anlaşmaya varıldı. Anlaşma gizli, ve açık olan maddelerden meydana gelmekteydi. Gizli maddelere göre, Osmanlı Devleti Tarblusgarb’a özerklik veren bir ferman yayınlayacaktı. Osmanlı hükümranlık hakları baki kalacak, ancak Padişah’ın atayacağı nâib ve dini reisler İtalya’nın onayına da sunulacaktı. Müslüman vakıfları kalacak; Padişah adı hutbelerde okunacaktı. Sultan’ın naibi (Nâibu’s-Sultan) bir konsolos gibi Osmanlı vatandaşlarının hukukunu takip edecek, Trablusgarp ve Bingazi’de genel af ilan edilecekti. Anlaşmanın ilan edilen açık hükümleri de şunlardı: 1- Osmanlı Devleti Trablusgarp ve Bingaziden askerlerini çekecektir. Buna karşılık İtalya da on iki adayı boşaltacaktı. (Balkan Savaşlarını bahane eden İtalya adaları boşaltmadı). 2- Esirler karşılıklı serbest bırakılacak, bütün siyasi suçlular affedilecekti. 3- İki devlet arasındaki bütün eski anlaşmalar yürürlükte olacaktı. 4- Diğer devletlerin de kabul etmesi halinde İtalya kapitülasyonların ve yabancı postaların kalkmasını, Osmanlı Devleti için gümrük bağısızlığının tanınmasını kabul edecek ve destekleyecekti. 5- Savaş sırasında Osmanlı topraklarında işlerinden çıkarılmış İtalyanlara işleri geri verilecek ve çalışmadıkları sürenin ücretleri ödenecektir. 6- İtalya Duyûn-i Umûmiye’den Trablusgarp ve Bingazi’ye düşen kısmı (bin altını) üstlenecektir. Anlaşmanın bütün hükümleri uygulanamadı. İtalyanlar işgal ettikleri bölgelerden daha fazlasını elde edemediler. Fakat bu savaş ile Osmanlı Devleti Kuzey Afrika’daki son kalesini kaybetti. İtalya geçici de olsa Ege denizine ve Anadolu kıyılarına yerleşti. Ancak Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Devleti’nin açtığı cephe ile mücadele etmek, ardından Süleyman El Barunî’nin (Meclis-i Mebusan’da Trablusgarp vekili) Osmanlı gönüllülerince de desteklenen ve 20 yıldan fazla sürecek olan direnişi ile karşı karşıya kaldı. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 169 Balkan Savaşları Osmanlı Devleti’ni Avrupa’da kalan son topraklarından çıkarmak işin fırsat kollayan Balkan Devletleri bu fırsatı Trablusgarp Savaşı ile yakaladılar. Osmanlı Devleti İtalyanlar ile görüşmeler yaparken Balkan Devletleri de aralarında bir ittifak yaptılar. Balkan Devletleri, Osmanlı Devleti’ne vermeyi tasarladıkları ultimatomla Rumeli’de yapacağı reformlara diğer Avrupa devletleri gibi gözlemci olarak katılmak isteklerini ortaya koydular. Kısa bir süre önce birer Osmanlı eyalet veya vilayeti olan bu devletlerin talebi oldukça onur kırıcı idi ve reddedildi. Zaten onların amacı da savaş şartlarını hazırlamaktı. Söz konusu ültimatomları İstanbul’a ulaşmadan 8 Ekim 1912’de Karadağ Osmanlı Devletine savaş ilan etti. Balkanlarda silah altında bulunan Osmanlı askerlerinin hemen terhis edilmesini de içeren 13 Ekim tarihli ültimatomları İstanbul’a ulaşınca Osmanlı hükümeti de derhal Sırbistan ve Bulgaristan ile ilişkilerin kesilmesine karar vererek 17 Ekim’de bu ülkelerin elçilerinin pasaportlarını teslim etti. Birinci Balkan Savaşı ve Londra Barışı: 17 Ekim 1912’de Sırbistan ve Bulgaristan, ertesi gün de Yunanistan Osmanlı Devletine savaş ilan ettiler. Amaçları, zayıflamış olan Osmanlı Devleti’ni Balkan topraklarından tamamen söküp atmaktı. Aslında Balkan devletlerinin kendi aralarında da pek çok anlaşmazlıkları vardı. Fakat savaştan zaferle çıkmaları halinde kendilerini kışkırtan Rusya’nın aralarındaki sorunlara hakemlik yapacağına güvenmekteydiler. Bir dizi kriz ve Trablusgarp Savaşının sonuçları uğraşan Osmanlı Devleti bu hareketin kendisini Osmanlı Balkanlarından çıkarmak amacını güttüğünün farkındaydı ve bütün askeri imkânlarını harekete geçirmişti. Ancak savaş öncesinde 65 bin eğitimli askerin terhis edilmesi Osmanlı Devleti’nin elini kolunu bağladı. Kısa süren hazırlıklar sonunda Doğu Ordusu kumandanlığına Abdullah Paşa, Batı Ordusu kumandanlığına Ali Rıza Paşa, Avlonya Ordusu kumandanlığına ise Mahmud Şevket Paşa atandı. Fakat Mahmud Şevket Paşa muhtemelen savaşın sonucunu tahmin ederek bu sorumluluktan kaçtı ve istifa etti. Savaş başladığı zaman Osmanlı ordusunun Balkanlarda dağılmış yaklaşık 290 bin askeri; müttefiklerin ise 510 bin askeri bulunmaktaydı. Bu tablo bile savaşın sonucunu gösteriyordu, nitekim Osmanlı Devleti kısa zamanda bütün cephelerde mağlup oldu. Balkan Devletleri Rumeli’de Müslümanlara karşı büyük bir vahşet sergilemeye başladı. Eşi görülmemiş bir göç hareketi başladı. İstanbul, yaralı, hasta, yoksul, yakınlarını kaybetmiş yüz binlerce muhacirin akınına uğradı. Kamu binaları, okullar, parklar vs. gelenlere tahsis edildi, ama yetmiyordu. Bulgarlar İstanbul yakınlarında Çatalca’ya kadar dayandı. Edirne’de Bulgarlara, Yanya’da Yunanlılara, İşkodra’da Karadağlılara karşı umutsuz büyük bir direniş gösteriliyordu. Bu şartlar altında Osmanlı Devleti bir mütareke arayışına girmek zorunda kaldı ve 3 Aralık 1912’de’de Bulgarlar ile yapılan görüşmeler sonunda bir anlaşmaya varıldı. Buna göre savaş durdurulacak ve on gün içinde Londra’da barış görüşmelerine başlanacaktı. Bu tarihten itibaren Avrupa Devletleri kalıcı barış görüşmelerini desteklediyse de bir sonuç alınamadı Zira bu arada Balkanlarda meydana gelen yeni bir gelişme Osmanlı Devleti’nin Avrupa devletlerine olan güveni sarstı. Bir zamandan beri Osmanlı’dan ayrılmak isteyen Arnavutlar, eski Berat Mebusu İsmail Kemal’in önderliğinde 29 Kasım 1912’te Arnavutluğun bağımsızlığını ilan etti ve 11 Aralık’ta Avlonya’da geçici bir hükümet kurdu. Avrupa Devletleri, kurulan bu geçici hükümeti ve Arnavutluğun bağımsızlığını 17 Aralık’ta tanıdı. Aslında bu durum yeni problemlerin da habercisi idi. Zira Arnavutluk diye bahsedilen toprakların kuzeyi Sırbistan; güneyi de Yunanistan işgali altındaydı. Bu gelişmeler 170 Osmanlı Tarihi (1876-1918) ve özellikle Edirne’nin de Bulgarların tehdidi altına girmesi iç siyasete de yansıdı. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver Bey’in başını çektiği Babıâlî baskını oldu ve hükümet düştü. Böylece düşen hükümeti ile başlayan barış görüşmeleri de son buldu. Bulgaristan da Ocak sonunda Osmanlı Devleti ile yaptığı mütarekeyi sonlandırdı ve 26 Mart’ta yaptığı ani bir saldırı ile Edirne’yi işgal etti. Osmanlı Devleti savaşı sonlandıran 30 Mayıs 1913 Londra barış anlaşmasına mecbur oldu. Buna göre Osmanlı Devleti’nin batı sınırı Midye-Enez hattı olarak belirlendi. Osmanlı Devleti Arnavutluk ve Ege Adaları üzerindeki inisiyatifi kaybetti ve buraların geleceğinin belirlenmesini Avrupalı devletlere bıraktı. Yunanistan, Girit, Selanik ve Güney Makedonya’ya; Bulgaristan, Kavala, Dedeağaç ve Trakya’ya; Sırbistan ise Orta ve Kuzey Makedonya’ya sahip olacaktı. İkinci Balkan Savaşı ve Bükreş Anlaşması: Londra Anlaşmasının sonuçları Balkan Devletleri’nin hiç birini tatmin etmedi. Zira sorun sadece Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’dan çekilmesi değildi, bilakis onun bıraktığı boşluğu kim dolduracaktı. Özellikle bu süreçte Bulgaristan’ın büyüyerek çıkması diğer Balkan devletlerini rahatsız etti. Bu yüzden Yunanistan ile Sırbistan Bulgaristan’ı hedef alan bir anlaşma yaptı. Bulgaristan kendisine karşı birleşen bu ittifaka karşı 29 Haziran 1913’te bir savaş açınca İkinci Balkan Savaşı başladı. Birinci Balkan Savaşından yorgun çıkan Bulgaristan Yunanistan ve Sırbistan karşısında yenildi. Ayrıca Dobruca’yı almak isteyen Romanya da savaşa katılarak Bulgaristan’a saldırmıştı. Her taraftan saldırıya maruz kalan Bulgaristan Edirne’yi askerden boşaltmak zorunda kaldı. Osmanlı Devleti de Edirne’yi geri almak için derhal harekete geçti. 25 Temmuz 1913’te tahribe uğramış, insanlarına zulmedilmiş olan eski Osmanlı Başkenti tekrar geri alındı. Osmanlı hükümeti bu başarısını Meriç nehrinin batısına da yaymak istedi ise de Batılı devletler rıza göstermedi. Ancak aynı gün Batı Trakya’da bağımsız bir Türk Devleti kuruldu. Bulgaristan bu şartlarda barış talebinde bulundu ve 10 Ağustos 1913’te Bükreş Anlaşması imzalandı. Bu anlaşmaya göre Bulgaristan Ege Denizi ile olan bağlantısını sürdürebiliyor fakat büyük toprak da kaybediyordu. Zira Romanya, Sırbistan ve Yunanistan ile Bulgaristan’ın sınırları yeniden çizildi. Bükreş Anlaşmasından sonra Osmanlı Devleti ile Balkan devletleri arasında ikili anlaşmalar yapıldı. 29 Eylül 1913 tarihinde Bulgaristan ile İstanbul Anlaşması yapılarak iki taraf arasındaki savaş hali sonlandırıldı. Buna göre Londra Antlaşmasında çizilen Enez-Midye hattından vazgeçildi. Bulgaristan Kırklareli, Dimetoka ve Edirne’yi resmen Osmanlı Devletine iade etti. Ancak Bulgaristan daha önce kurulan bağımsız Batı Trakya hükümetinin feshini sağlayarak Dedeağaç ve çevresini elinde tutup, Ege Denizi’ne açılan bir koridoru korudu. Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında da 14 Kasım 1913’te Atina Anlaşması imzalandı. Buna göre, Osmanlı Devleti Girit’in Yunanistan’a ait olduğunu resmen kabul ettiği gibi, Yunanistan’ın Balkan Savaşı’nda elde ettiği sonuçları da tanıdı. Doğal olarak Ege Adaları sorunu bir kere daha gündeme geldi. Osmanlı Devleti, Londra Anlaşması ile Adaların geleceğini büyük devletlere bırakmıştı. Bu yeni gelişme sırasında Adalar’ın Yunanistan’a bırakılabileceği endişesi ile 22-23 Aralık 1913’te Avrupa devletlerine başvurarak, Midilli ve Sakız gibi Anadolu sahillerine yakın adalardan vazgeçmeyeceğini bildirdi. Ancak Avrupa devletleri bu talebe sert tepki gösterince Osmanlı hükümeti geri adım attı. Devletler 14 Şubat 1914’te bir nota ile bu konudaki görüşlerini Osmanlı hükümetine bildirdiler. Buna göre; Meis adası hariç, on iki ada İtalya’ya; Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada hariç diğer 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 171 ege adaları Yunanistan’a bırakılıyordu. Osmanlı Devleti bu durumu protesto ederek diplomasi faaliyetlerine başladı ise de bir netice alamadı. Birinci Dünya Savaşı başladığında on iki ada ve Ege adaları İtalya ve Yunanistan’ın işgalinde idi. İKTİDAR’IN KONTROLÜ: TRİUMVİRA Trablusgarp ve Balkan Savaşında alınan bu ağır sonuçların pek çok sebebi bulunmaktaydı. Yenilgiler, Osmanlı hükümeti üzerinde tesiri olan İttihatçıların tecrübesizliklerine, benimsedikleri laik temelli siyasetlerine, gayr-i müslimlerin askere alınmalarına, büyük devletlerin tutarsız ve düşmanca tutumlarına ve Alman eğitim sisteminin uygulandığı yetersiz askeri eğitime bağlandı. Bunların hepsinde haklılık payı olmakla birlikte II. Meşrutiyetin ilanından beri iktidar doğrudan İttihatçıların elinde değildi. Üstelik daha ilk günden itibaren kaynamaya başlayan iç siyaset geniş bir muhalefet tabanı yarattı. Osmanlı Devleti tarihinde ilk defa çoğulcu bir sistemi denemeye hazırlanıyordu. Anayasal bir hak olarak hiç kimseye haber vermeden kurulan Cemiyetler siyaset yapmaya başlayınca, İttihatçılar ilk defa bazı kontrol mekanizmalarını kullanmayı denediler. 19 Ağustos 1909 Cemiyetler kanunu bunun ilk adımı oldu. Buna rağmen farklı fikir ve düşüncelere sahip cemiyetlerin kurulmasını engelleyemedikleri gibi, Meclis’te de farklı siyası fırkalar ortaya çıktı. Arnavut ve Arap mebusların öncülük ettiği Mutedil Hürriyetperveran Fırkası Kasım 1909’da İttihat ve Terakkiye karşı kuruldu. Aynı şekilde, Paris’te yaşayan Şerif Paşa Osmanlı Islahat-i Esasiye Fırkası’nı; eski Jön Türklerden İbrahim Temo ve Abdullah Cevdet’in de içinde yer aldığı Osmanlı Demokrat Fırkası (kuruluşu: 6 Şubat 1910) ile gazeteci Hüseyin Hilmi tarafından kurulan Osmanlı Sosyalist Fırkası (kuruluşu: 15 Eylül 1910) siyaset sahnesine çıktı. Bunların hepsi aktif siyaset yapmasa da nüfuzlu guruplardı. Ancak meclis içinde 21 Şubat 1910’da kurulan Ahali Fırkası İttihatçılara şiddetle muhalefet etmekteydi. Aslında İttihatçılar daha ağır muhalefet ile nerede ise bütün yukarıdaki gurupların da içinde yer aldığı Hürriyet ve İtilaf Fırkasının kurulmasından sonra (kuruluşu: 21 Kasım 1911) karşılaştı. Nerede ise o güne kadar tanınan güçlü muhaliflerin tamamını içine alan bu fırka aynı zamanda Osmanlı Devleti’nde yaşayan Arap, Rum, Ermeni, Bulgar, Arnavut, Yahudi, vs. adına hareket eden siyasetçileri de içinde barındırıyordu. Bu yeni siyasetin sözcüleri, İttihatçıların İttihad-i Anasır (farklı unsurların birliği) fikrinin ancak bu unsurlara daha fazla hakların verilmesi ile sağlanacağı fikrinde idiler. Bu da ademi merkeziyetin uygulanması anlamına geliyordu. “Tevzi-i Mezuniyet ve Tefrik-i vezâyıf ” (Yetkilerin genişletilmesi ve görevlerin/sorumlulukların ayrımı) başlığıyla programlarında yer verdikleri fikirlerinde bu siyasetlerini nasıl uygulayacaklarını ortaya koyuyorlardı. Bu düşünceler muhtariyet fikri ya da gizli programlarında bağımsızlık arayışı olanlara cazip geliyordu. Hürriyet ve İtilaf Fırkası İstanbul başta olmak üzere hızla taşrada teşkilatlandı. Resim 7.3 Birinci Balkan Savaşları Kaynak: Hall, Richard C, (2002). The Balkan Wars 1912- 1913 Prelude to the First World War, London- New York 172 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Bu konuda daha detaylı bilgiler edinebilmek için şu kitabın 34-81 sahifelerini okuyunuz: Birinci, Ali, (1990). Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İkinci Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, İstanbul. İstanbul Mebusu ve Hariciye Nazırı Rıfat Paşa Londra’ya Büyükelçi olarak atanınca, ara seçimle yerine birinin seçilmesi zarureti doğdu. 11 Aralık 1911 tarihinde Yapılan seçimlere İttihatçılar, Dâhiliye Nazırı Memduh Bey’i, Hürriyet ve İtilâf ise, Tunuslu Hayreddin Paşa’nın oğlu gazeteci Tahir Hayreddin’i aday göstermişlerdir. Oy sayımı sonucunda Memduh Bey 195, Tahir Hayreddin Bey 196 oy almışlardır. Kuruluşundan kısa bir zaman sonra İtilâf Fırkası’nın kazandığı bu zafer İttihat ve Terakki’yi şaşkına çevirmişti. Zira bu sonuç, yapılacak ilk seçimde Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın iktidara namzet olduğunu gösteriyordu. Muhalefet ile ikinci ciddî sorunu meclisin feshinin hangi şartlarda olacağını öngören Anayasa’nın 35. maddesinin ta’dili meselesinde yaşandı. Gerçi İttihatçılar istedikleri değişikliği yapma konusunda çoğunluğa sahip olmakla birlikte, anayasanın istediği 2/3 çoğunluğa ulaşamadılar ve madde haliyle kaldı. Buna rağmen Trablusgarp savaşının doğurduğu sorumluluktan kurtulmak için Padişah’a Meclis’i feshettirdiler. Bu şartlarda 1912 seçimlerine gidildi. Siyasi tarihimizde derin etkiler bırakan bu seçimlerde İttihatçılar kazanmak için bütün imkânlarını seferber ettiler. Devlet imkânlarından yararlandıkları gibi, muhaliflere karşı yer yer şiddet de uygulandığı için bu seçime “sopalı seçimler” adı verildi. Tabii olarak yeni Meclis’e altı muhalif dışında girenlerin tamamı İttihatçılardan idi. Her ne kadar Meclis bu sonuçlar ile çalışmalarına başladıysa da tartışmalar dinmedi ve seçimlerin iptal edilip yeniden yapılması tartışılmaya başlandı. En önemlisi de orduda da bir bölünmenin meydana gelmesi idi. Her ne kadar 1909 yılından beri ordunun siyaset ile uğraşmaması için bazı tedbirler alınmaya çalışıldı ise de bizzat İttihatçı subayların varlığı bu tedbirleri imkânsız kıldı. Özellikle peş peşe yaşanan felaketler ve cephelerde alınan mağlubiyetler de İttihatçıların kamuoyunda itibarlarını zedeledi. Ordu içinde bu gidişattan rahatsız olan bazı subaylar Mayıs 1912’de Halaskar Zabitan Gurubu adıyla bir teşkilat kurarak, ordunun mutlaka siyasetten elini çekmesini ve seçimlerin yenilenmesini istiyordu. Bu hareket özellikle Arnavutluk bölgesindeki subaylar arasında geniş bir kabul gördü. Baskılara dayanamayan Said Paşa hükümeti meclisten güvenoyu istedi. Hükümet güvenoyu almasına rağmen yine de istifa etti. Aslında bu istifa İttihatçıları iktidardan uzaklaştırmış oldu. Bunun üzerine Büyük Kabine adıyla tarafsız sayılabilecek Gazı Ahmet Muhtar Paşa hükümeti kuruldu. Ancak siyasal çalkantılar durulmadı. Meclisin feshi tekrar gündeme geldi ve aynı yıl içinde ikinci kere Melis feshedildi (4 Ağustos 1912). Trablusgarp Savaşı devam ediyordu, Balkan ülkeleri savaşa hazırlanmaktaydı, bu yüzden seçime de gidilemedi. Hükümet ise ne ittihatçılara ne de muhalif guruplara yakındı. Bu yüzden fazla dayanamadı ve istifa etti. Padişah hükümeti kurması için Hürriyet ve İtilafçılar ile yakınlığı bilinen Kamil Paşa’yı görevlendirdi (29 Ekim 1913). Bu durum da beraberinde yeni krizler getirdi. Özellikle Balkan Savaşları sırasında cephede alınan sonuçlar ve Müslüman nüfusun Balkanlar’dan akın akın İstanbul’a doğru göçe başlaması, Edirne’nin Bulgarlar tarafından tehdit altına alınması Kamil Paşa kabinesi ile İttihatçıları karşı karşıya getirdi. İttihatçılar nazarında Kamil Paşa Edirne’yi gözden çıkarmış görünüyordu. Hâlbuki onlar yeni bir seferberlik hareketinin başlamasını öngörüyorlardı. O sırada harbiye Nazırı olan Nazım Paşa da bu konuda ikna edilemedi. Muhtemelen bir alternatif olarak daha önce hazırladıkları darbe planlarını gündemlerine aldılar. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 173 Bakanlar kurulunun toplanarak devam eden Balkan krizi konusunda büyük devletlere verecekleri notayı tartıştıkları 23 Ocak 1913 günü Enver Bey, ve İttihatçıların fedailerinden sekiz on kişi ve onları görenlerin katılımı ile meydana gelen kalabalık bir gurup Babıâlî’yi (hükümet) bastı. Küçük bir arbededen sonra Kamil Paşa’nın yanına varan Talat ve Enver Beyler ona bir istifa mektubu yazdırarak hükümetin düşmesini sağladı. Ardından Padişah’a giden Enver Bey, bütün partilerin katılacağı bir hükümetin kurulmasını talep ettiklerini bildirdi. Bu talep bile İttihatçıların darbe yapmalarına rağmen sorumluluğu tek başlarına almaya hazır olmadıklarını göstermektedir. Buna rağmen Padişah’tan hükümeti Mahmud Şevket Paşa’nın kurmasını istediler ve bunu sağladılar. Aslında İttihatçılar II. Meşrutiyetin ilanından beri iktidarı ilk defa bu darbe ile kontrollerine alıyorlardı. Bu yüzden yeni kurulan hükümetleri muhalefet ile de işbirliği yaparak milli birlik oluşturmaya gayret etti. Hatta bu maksatla Padişah’ın başkanlığında Müdafa-i Milliye Cemiyeti kurularak bütün muhalefetin birleştirilmesi öngörüldü. Ancak istenilen başarı sağlanamadığı gibi, Sadrazam Mahmud Şevket Paşa’ya 11 Haziran 1913 tarihinde düzenlenen bir suikast ile öldürülmesi bütün bu girişimleri ters yüz etti. Trablusgarp ve Balkanlar’da yaşanan felaketler Arap toplumunda da çalkantılara neden oldu ve adem-i merkeziyet talepleri yükselmeye başladı. Muhtemelen bu durumu dikkate alan İttihatçılar İslamî görüşleri ile tanınan Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’nın torunu Said Halim Paşa’nın Sadarete gelmesini sağladı (12 Haziran 1913). Talat Bey aynı hükümette Dâhiliye Nazırı olarak yer aldı. Başlangıçta Harbiye Nazırlığına Ahmet İzzet Paşa; Bahriye Nazırlığına da Mahmud Paşa getirilmişti. Fakat Enver Bey iki kere terfi ettirilerek Paşa rütbesi ile Ocak 1914’te Harbiye Nazırı olurken, Bahriye Nazırlığı’na da Cemal Paşa getirildi. Bu tarihten sonra artık Talat, Enver ve Cemal Paşaların üçlü (Triumvira) iktidar dönemi başladı. Aslında son yıllarını yaşayan İmparatorluğun İttihatçıların elinde savaşa girmesi ve bir noktada son bulması bütün sorumluğun onlara yüklenmesine sebep oldu. Onların dolaylı veya dolaysız siyasette etkin oldukları on yıllık süre bir dizi felaketlere sahne oldu. Ancak bütün bunlara rağmen onlar, çağdaş, pratik sonuçlar almayı hedefleyen vatanperver insanlardı. Tecrübesizlikleri ve zaman zaman pozitivizmin katı kuralcı yaklaşımı ile topluma/halka rağmen alışılagelmiş gelenekleri değiştirmeye kalkmaları kendi felaketlerini de getirdi. Ancak Osmanlı şehir hayatının geliştirilmesi, belediye hizmetlerinin ve güvenliğin düzenlenmesi konularında önemli katkılar sundular. Cumhuriyetin hazırlanmasında katkısı olan önemli iki hizmetleri de kaydedilmeye değerdir. Birincisi, milli burjuvazinin ilk adımı olan iktisadî zihniyetin değişmesi için çaba göstermeleri ve hatta kısmen uygulamalarıdır. İkincisi ise onların zamanında gelişen fikri ve kültürel hayattır. O dönemde ortaya atılan pek çok düşünce ve fikir akımı günümüz de bile hâlâ güncelliğini korumaktadır. Uygulanabilir bir siyaset olarak inandıkları “Hürriyet, Adalet, Uhuvvet” prensiplerine sonuna kadar bağlı kalmakla birlikte kendilerine uygulamalarından ortaya çıkan siyasal düşünceler de atfedildi. Bu bağlamda İnkılab’ın ilk yıllarındaki uygulamalarında Osmanlıcı ve seküler; Trablugarp Savaşı yıllarında İslamcı; Balkan Savaşları ve sonrasında Türkçü; Birinci Dünya Savaşı yıllarında da İslamcı ve kısmen Türkçü politikalar takip etikleri söylenebilir. İttihatçıları nasıl tanımlayabilirsiniz? 4 174 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Özet II. Meşrutiyete giden süreci tanımlayabilme 1876 yılında ilan edilen ilk Osmanlı Anayasası (Kanun-i Esasi), gereği ilk Osmanlı Meclisi (Meclis-i Mebusan) de açıldı. Meclis çalışmalarını Osmanlı-Rus Savaşının doğurduğu ağır şartlar altında sürdürdü ise de ortaya çıkan kargaşa ortamından II. Abdülhamid’i sorumlu tuttu. Bunun üzerine II. Abdülhamid Meclis’in çalışmalarını süresiz ta’til etti. Anayasa ise rafa kaldırıldı. Ancak her yıl da Salnamelerde yayımlanarak adeta bir umut olarak bırakıldı. Bir kısım bürokrat ve gazeteci Osmanlı aydını bu durumdan rahatsız oldu ve yurt dışına kaçarak muhalefet yapmaya başladı. II. Andülhamid’in mutlakıyet idaresinden hoşnut olmayan bir kısım Mülkiye, Harbiye ve Tıbbiye öğrencileri arasında da gizli muhalefet başladı ve bu örgütlenmeye dönüştü. Ancak gerçek muhalefet III. Ordu subayları arasında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulması ile başladı. Osmanlıda yaşanan sorunlar ve özellikle dış baskılar iç ve dış muhalefeti birleştirdi. 1908 yılında İngiltere ve Rusya arasında yapılan Reval görüşmeleri bardağı taşıran son damla oldu ve muhalefet ortaya çıkarak II. Abdülhamid’ten bir an önce meşrutiyete dönülmesini istedi. Hatta İttihatçılar Manastırda 23 Temmuz’da meşrutiyeti ilan ettiler. Bu baskılar karşısında II. Abdülhamid 24 Temmuz’da gazetelere verdiği ilan ile meşrutiyeti ilan ettiğini duyurdu. II. Meşrutiyetin ilanını ve sonuçlarını çözümleyebilme II. Meşrutiyetin ilanı bütün ülkede ve Osmanlı vatandaşı olan Müslüman, gayr-i müslim herkes arasında büyük bir sevinç ve heyecan yarattı. Özellikle İttihatçılar bu coşkuyu Kanun-i Esasi’nin bir mucizesi, ittihad-i anasır (farklı unsurların birliği)’in kaynaşması olarak yorumladı. Fakat kısa zamanda görüldü ki Osmanlı milletlerinden her biri meşrutiyeti kendi gizli emellerine vardıracak bir araç olarak görmekteydi. Özgürlükçü ortam içinde kurulan cemiyetler ve partiler, neredeyse hiç Osmanlı birliğinden söz etmiyorlardı. Bu şartlar altında seçimlere gidildi. Meşrutiyet’i ilan ettiren gurup olarak İttihatçıların adayları neredeyse bütün sandalyeleri kapattı ve Meclis I. Devre çalışmalarına başladı. Mecliste çoğunluğu sağlayan İttihatçılar toplumsal muhalefeti önleyemedi. Bu süreçten istifade etmeye kalkan bir kısım iç ve dış güçlerin kışkırtmasıyla 13 Nisan 1909’da (31 Mart) İstanbul’da ve taşralarda bir isyan başlattı. Bu gelişmeler II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ile sonuçlanırken, Osmanlı iç siyaseti de yeniden şekillenmeye başladı. II. Meşrutiyet Dönemindeki iç ve dış krizleri irdeleyebilme II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra İttihatçılar siyasette daha aktif rol almaya ve ülkede mevcut iktidarı denetlemeye başladılar. Ülkenin içinde bulunduğu problemleri katılımcı bir siyasetten ziyade kendi bildikleri yöntemler ile çözmeye kalktılar. Tabii olarak bu da kendilerine karşı örgütlü muhalefetlerin doğmasına neden oldu. Ancak asıl krizler dışarıdan geldi. Meşrutiyet’in ilanının Avrupalılar tarafından da takdir edildiğini düşünen İttihatçılara ilk darbe Avusturya’nın Bosna ve Hersek’ı ilhakıyla geldi. Balkanlar’daki bu hareketlenmelerden istifade etmeye kalkan Bulgaristan da aynı gün bağımsızlığını ilan ederken, Girit Yunanistan’a bağlandığını açıkladı. Bu duruma ses çıkarmayan hatta onaylayan Avrupa devletlerine karşı zorunlu bir yalnızlık politikası benimsendi. II. Meşrutiye Dönemindeki savaşları ve anlaşmaları açıklayabilme Osmanlı Devleti, sadece Bosna-Herseki Girit ve Bulgaristan krizleri ile boğuşmuyordu. Nerede ise 1878 Berlin anlaşmasından beri fırsat bekleyen bütün taraflar harekete geçmişti. Önce İtalyanlar 1911 yılında Trablusgarb’a saldırdı. Osmanlı-İtalyan Savaşı yaklaşık bir yıl sürdü. Bu sırada Balkanlar da kaynamaya başladı. Osmanlı aleyhinde ittifak yapan Balkan devletleri de Osmanlı’ya yeni bir savaş açtı. Yeni cephenin açılması Osmanlı Devleti’ni İtalyanlar ile Trablusgarbı onlara terk etme ile sonuçlanacak bir anlaşmaya (Uşi anlaşması) mecbur oldu. Balkan Savaşında ise müttefikler İstanbul yakınlarına (Çatalca’ya) kadar ilerleyince Osmanlı Devleti önce mütarekeyi ardından Londra Barış anlaşmasını kabul etmek zorunda kaldı. Yeni statü Balkan devletlerini memnun etmeyince aralarında savaş başladı. Bunu fırsat bilen Osmanlı Devleti hem Edirne’yi kurtardı ve hem de daha önceki anlaşmaların sonuçlarını Bükreş anlaşması ile değiştirebildi. Bütün bunlara rağmen II. Meşrutiyet yılarında özellikle devletin ve toplumun geliştirilmesi yolunda da önemli başarılar elde edildi. 1 2 3 4 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 175 Kendimizi Sınayalım 1. İlk Osmanlı Meclis-i Mebusanı hangi gerekçe ile kapatıldı? a. Milletvekillerinin yetersiz çalışmaları b. II. Abdülhamid’in Osmanlı-Rus Savaşındaki rolünü eleştirilmesi c. Ayastefanos Anlaşmasına karşı çıkmamaları d. Berlin Anlaşmasını onaylamak istemeleri e. Hiçbiri 2. Meşveret gazetesi aşağıdakilerden hangisinin sözcülüğünü yapıyordu? a. Hükümetin b. Azınlıkların c. Jöntürklerin d. İtilafçıların e. İsyancıların 3. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ni aşağıdakilerden hangisi kurdu? a. Ahmet Rıza ve arkadaşları b. Mizancı Murad ve arkadaşları c. Enver Bey ve arkadaşları d. İsmail Kemal ve arkadaşları e. Mustafa Kemal ve arkadaşları 4. II. Meşrutiyet’in ilanından önce İttihatçıların birleştikleri ihtilalciler aşağıdakilerden hangisidir? a. Arnavutluk İhtilal Komitesi b. Bulgaristan İhtilal Komitesi c. Ermeni İhtilal Komitesi d. Makedonya İhtilal Komitesi e. Hiçbiri 5. Aşağıdakilerden hangisi II. Meşrutiyetin ilanının ilk yılında meydana gelen olaylardan biri değildir? a. Bosna-Hersek’in Avusturya tarafından ilhakı b. Adana Ermeni Olayları c. Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilanı d. Trablusgarb’ın İtalyanlar tarafından işgali e. Girit’in Yunanistan’a bağlanması 6. Uşi anlaşması hangi savaşın ardından yapıldı? a. Birinci Balkan Savaşı b. İkinci Balkan Savaşı c. Trablusgarp Savaşı d. Birinci Dünya Savaşı e. Osmanlı-Rus Savaşı 7. Balkan Savaşını ilk başlatan taraf aşağıdakilerden hangisidir? a. Osmanlı b. Sırbistan c. Karadağ d. Yunanistan e. Bulgaristan 8. Bükreş anlaşması, hangi savaşı sonlandırmıştır? a. Birinci Balkan Savaşı b. İkinci Balkan Savaşı c. Tarblusgarp Savaşı d. Osmalı-İtalyan Savaşı e. Birinci Dünya Savaşı 9. 1911 ara seçiminde aşağıdaki hangi partilerden hangisinin adayı kazandı? a. Hürriyet ve İtilaf Fırkası b. İttihat ve Terakki Fırkası c. Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet d. Mütedil Hürriyetperveran Fırkası e. İttihad-i Muhammedî Cemiyeti 10. Büyük Kabine kim tarafından kuruldu? a. Said Paşa b. Kamil Paşa c. Ahmet Muhtar Paşa d. Mahmud Şevket Paşa e. Said Halim Paşa 176 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise “İlk Örgütlü Muhalefet’e Doğru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “İlk Örgütlü Muhalefet’e Doğru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Makedonya’da Teşkilatlanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Makedonya’da Teşkilatlanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Krizler, Savaşlar Anlaşmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Trablusgarp Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Balkan Savaşları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “İkinci Balkan Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “İktidar’ın Kontrölü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “İktidar’ın Kontrölü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Meclis’in kapatılması ile Kanun-i Esasi rafa kaldırıldı. II Abdülhamid’in mutlakiyetçi idaresi bir taraftan modernleşmeyi sağlarken diğer taraftan da bir çok problemi çözümsüz bırakmaktaydı. Bu problemlerin ancak yeniden Kanun-i Esasi’nin ilani ile çözülebileceğine inanan aydınların fikir ve faaliyetleri Jöntürk muhalefetini doğurdu. Sıra Sizde 2 İlk örgütlü hareket olan Jöntürk muhalefeti oldukça uzun sürdü. Oysa devletin çözüm bekleyen problemleri de birikiyordu. Oysa muhalefet yurtdışında sadece kongreler yapmakla vakit geçirmekteydi. Özellikle dış devletlerin baskıları ve Osmanlı Devletini paylaşma emelleri içerde endişelere sebep oluyordu. Bu durumu gözlemleyen bir kısım genç Osmanlı Subayı harekete geçerek İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kurdu. Sıra Sizde 3 31 Mart hadisesinin bir tarafında muhalefeti tatmin edemeyen İttihatçılar, bir tarafında ise hâlâ iktidarı kontrol eden II. Abdülhmid; bir tarafında da toplumsal muhalefet ve ondan istifade etmek isteyen dış güçler bulunmaktadır. Her birinin olaylarda belli oranda rolleri olmakla birlikte, asıl sorumlu Ahrar fırkası ve onu destekleyen İngilizlerdir. Sıra Sizde 4 İttihadçılar, II. Abdülhamid’in açtığı okullarda yenilikçi fikirler ile yetişmiş vatanperver, pratik ve faydacı düşünceye sahip, kısmen pozitivist, cesur ve atlgan ama siyasi tecrübeden yoksun gençlerdir. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meşrutiyet Yıllarında Osmanlı Devleti 177 Yararlanılan Kaynaklar Ahmad, Feroz, (1986). İttihad ve Terakki, İstanbul. Akarlı, Engin,(1999). “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı” Osmanlı, Ankara, II, 253-274. Akşın, Sina, (1987)., Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul. Alkan, Ahmet Turan, (1999). “Ordu-Siyaset İlişkisinin Tarihine Bir Derkenar: 31 Mart Vak’ası ve Sonuçları, Osmanlı II, 420-429. Birinci, Ali, (1990). Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İkinci Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, İstanbul. Birinci, Ali, (1999). “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluşu ve İlk Nizamnâmesi (1895)”, Osmanlı II, Ankara, s. 401-409. Childs, Timoty W., (2008). Trablusgarp Savaşı ve Türk İtalyan Diplomatik İlişkileri (Çeviren: Deniz Berktay), İstanbul. Danışmend, İsmail Hami, (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul. Hall, Richard C, (2002). The Balkan Wars 1912-1913 Prelude to the First World War, London- New York Hanioğlu, M. Şükrü, (1985). Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul. Hanioğlu, M. Şükrü, (1995). The Young Turks in Opposition, Oxford. İ. H. Uzunçarşılı, “1908 Yılında II. Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edileceğine Dair Vesikalar”, Belleten, c. XX. nr. 77. (Ocak 1956), Ankara 1956, s. 106. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Koca, Ferhat, (2003). “Osmanlı İmparatorluğunun Son Dönemine Ait Hilafet Tartışmalarıyla İlgili Yayınlar”, Belleten, Ağustos 2003, Sayı 249, s. 1-33. Kurşun, Zekeriya, Kahraman, Kemal (1993). “Derviş Vahdeti”, TDV İslam Ansiklopedisi, Fasikül 62, Aralık 1993, s. 198-200 Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansıklopedisi, İstanbul, I,216-224. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çeviren: Boğaç Babür Turna) Ankara. Macfie, A. L., (2003). Osmanlının Son Yılları 1908- 1923, İstanbul. Mufassal Osmanlı Tarihi V, (1963). İstanbul. Palmer, Alan, (1992). Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu (Bir Çöküşün Tarihi), İstanbul. Qataert, Donald, (2005). The Ottoman Empire 1700- 1922, Cambridge. Ramsaur, E. E., (1982). Jöntürkler ve 1908 İhtilâli, (Çev. Nuran Yavuz), İstanbul. Said Paşa, (2011). II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli Said Paşa’nın Hatıratı I-II, (Hazırlayan: Davut Erkan), İstanbul. Tanör, Bülent, (2000). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul. Tunaya, Tarık Zafer, (1988). Türkiye’de Siyasal Pariler I, İstanbul. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), İstanbul. Amaçlarımız 8 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; I. Dünya Savaşı’nın çıkış sebeplerini tartışabilecek, Osmanlı Devleti’nin bu savaşta yer almasını çözümleyebilecek, Osmanlı Ordusunun nerelerde ve hangi şartlarda savaştığını açıklayabilecek, Savaşın sonuçlarını irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • İtilaf Devletleri • İttifak Devletleri • Tarafsızlık • Mağlubiyet • Cepheler İçindekiler     Osmanlı Tarihi (1876-1918) İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı • DÜNYA SAVAŞI • OSMANLI DEVLETİNİN SAVAŞTIĞI CEPHELER • I. DÜNYA SAVAŞININ SONU OSMANLI TARİHİ (1876-1918) DÜNYA SAVAŞI I. Dünya Savaşı’na Giden Yol 19. yüzyılın başlarında Avrupa’da Napolyon Savaşlarının yaşattığı tahribatın, tekrarlanmaması için 1815 Viyana Kongresinde oluşturulan güçler dengesi sistemi ile Avrupa, dolayısıyla da dünya yüzyıl boyunca genel bir savaştan korundu. 19. asrın ikinci yarısında ise Alman ve İtalyan birliklerinin ayrı ayrı kurulması ile Viyana kongresinde oluşturulan Avrupa güçler dengesi sarsıntı geçirdi. Bir taraftan Fransız ihtilalinin etkileri ile Avrupa’da milliyetçilik akımlarının imparatorlukları tehdit etmesi; diğer taraftan da Almanya’nın kısa zamanda Avrupa’nın en gelişmiş ekonomik ve askeri güç haline gelerek, Sedan savaşında (1870-71) Fransa’yı yenmesi, Avrupa’da kurulu denge sistemini bozmuştur. Başka bir ifade ile büyük devletlerin jeopolitik ve ekonomik alanlarda bitmek bilmeyen ihtirasları ve dünyayı paylaşım arzuları Avrupa’daki siyasi ilişkileri iyice gerginleştirmiş ve eski ittifaklar çözülerek yeni bloklaşmaların kurulmasına neden olmuştur. Devletlerin milli çıkarlarına göre değişim göstermekle birlikte; genel olarak bir tarafta Almanya’nın, diğer tarafta da Fransa ve İngiltere’nin başını çektikleri ittifaklar oluşmaya başladı. Alman-Fransız çekişmelerinin meydana getirdiği istikrarsızlık neticesinde Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya arasında Üç İmparator Ligi kuruldu. Ancak Rusya’nın Balkanlarda Slavlar üzerindeki panslavist arayışları ve onlara egemen olma politikaları bloğun bir süre sonra çözülmesine neden oldu. Ardından Almanya ve Avusturya-Macaristan arasında, Rusya’ya karşı yeni bir ittifak imzalandı. Zira Avusturya-Macaristan İmparatorluğunda önemli ölçüde slav kökenliler yaşamakta idi ve Rusya’nın politikaları bu ülkeyi tehdit ediyordu. Ayrıca ünlü devlet adamı Bismark sonrası Almanya’nın Rusya’ya karşı politikaları da değişmişti. Bu yeni ittifaka bir süre sonra İtalya’nın katılımı ile Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya üçlü ittifakına dönüştü (1882). Bu gelişmeyi değerlendiren Fransa ise, Almanya’ya karşı Rusya ile bir askeri ittifak imzaladı (1894). Ardından İngiltere 1904’te Fransa ile 1907’de de Rusya ile ikili anlaşmalar imzalayarak I.Dünya Savaşına giden yolda İtilaf Devletleri bloğunu oluşturdular. İngiltere ve Fransa bu politikaları ile muhtemel bir harpte Rusya’nın insan kaynaklarını kullanabilmek uğruna, Türk boğazlarını Rusya’nın ihtiraslarına terk ettiler. İngiliz ve Fransız diplomatlar muhtemel bir savaşta Rusya’nın İstanbul ve boğazlara hâkim olmasına razı olabileceğini Ruslara ifade ettiler. Çünkü İngiliz ve İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 180 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Fransız politikacıları artık Osmanlı Devletinin hayatını tamamlamış ve mirasının paylaşılma zamanının geldiği görüşünde idiler. Diğer taraftan, bütün zaafiyetine rağmen 20. yüzyılın başında Avrupalı devletlerin sömürgeleştiremedikleri tek ülke Osmanlı Devleti idi. Özellikle bu günkü Ortadoğu topraklarının Osmanlı kontrolünde olması batılı sömürgeci devletlerin ekonomik çıkarlarına ters düşüyordu. Bu topraklar hem sömürgelerinin geçiş yolları üzerinde idi ve hem de Petrol başta olmak üzere pek çok hammadde kaynaklarına sahipti. Ayrıca ekonomide kömürün önemi nisbi olarak azalmış ve yerini petrol almaya başlamıştı. Nitekim yukarıda sözü edilen İtilaf oluşumunun temelinde yatan bu anlayıştan dolayı, tarih boyunca İngiliz ve Fransızlar ile iyi ve dostane ilişkiler geliştiren Osmanlı Devleti kısa zamanda yalnızlığa terk edildi. Bu blok karşısında ise Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya ittifakı bulunuyordu. Ancak İtalya bu ittifakı sürdürmekte tereddütlü idi. Muhtemel bir savaşta hangi blokta yer alacağına henüz karar vermemişti. Aynı şekilde stratejik önemlerine binaen kendilerine yapılan ittifak önerileri karşısında Balkan ülkeleri de kararsız idiler. Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışı Bu itilaf ve ittifaklar içindeki tüm hesaplar Osmanlı Devleti üzerinde düğümleniyordu. Bunun farkında olan Osmanlı Devleti de denge siyaseti takip edip, mümkün olduğunca herhangi bir bloğun yanında yer almamaya çalışıyordu. Buna rağmen 1882’de Mısır’ı işgal eden İngiltere başta olmak üzere -Almanya hariçAvrupa devletlerinin Osmanlı coğrafyası üzerindeki siyasi emellerini uygulamaya koyan ve uluslararası politikaların konusu haline getiren yaklaşımları, 1887’den sonra İngiltere’ye karşı Osmanlı-Alman yakınlaşmasına sebep oldu. Hiç şüphesiz bunda Osmanlı Devletinin iktisadi ve mali arayışları da etkili olmuştu. Nitekim bu tarihten sonra Almanya’ya Bağdat demiryolu imtiyazı verildiği gibi, Osmanlı ordusu ve silah sistemi de Almanlar ile yapılan askeri işbirliği ile yenilendi. II. Meşrutiyet’in 1908’de ilanının ardından İttihat ve Terakki Partisi hükümetleri dünya ahvalini yeniden değerlendirmişlerdir. Kendilerini İngiliz-Fransız ittifaklarına yakın hissetmekle birlikte, başlangıçta tarafsızlık veya yalnızlık diye ifade edilebilecek bir politika takip etmişlerdi. Ancak kısa zamanda Bosna Hersek’ın Avusturya tarafından ilhakı, Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilanı ve İtalya’nın Trablusgarb’ı işgal etmesi İttihatçıları yeni arayışlara itmiştir. İngiltere ve Fransa ile ittifak kurmak için teşebbüslerde bulundular ise de sonuç vermemiştir. Ardından patlayan Balkan Savaşlarında (1912-13) bu bloğun Osmanlı karşıtı politikaları Osmanlı Devletini adeta Almanya-Avusturya ittifakına zorlamıştır. Hatta savaştan kısa bir süre önce İttihatçılar, İngiltere’nin arzusu doğrultusunda, Almanya’yı da rahatsız edecek şekilde İngilizler ile Mart 1913 ve Haziran 1914’te, Dicle-Fırat nehirlerinde taşımacılık, Basra Körfezi ve Arap Yarımadasında sınır düzenlemelerini ihtiva eden anlaşmalar yaparak iki ülke arasındaki sorunları çözme yolunda adım atmışlar ise de İtilaf devletleri bu jestleri görmemezlikten gelmişlerdir. Bu da dünya savaşı arifesinde Osmanlı Devletini alternatifsiz bırakarak ittifak devletlerine yakınlaştırmıştır. Osmanlı Devleti neden İtilaf bloğuna alınmadı? Almanya’nın Öne Çıkışı Almanya, XIX. Yüzyılın sonu, XX. Yüzyılın başında demir ve çelik üretimi başta olmak üzere elektrik, makine ve kimya sektöründe önemli gelişmeler gerçekleştirdi. 1 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 181 Modern dönem iktisadi kalkınma sürecinde önemli rol oynayan demiryolu alt yapısının geliştirilmesi konusunda diğer Avrupa ülkelerini geçti. Almanya 1914 yılında çelik üretiminde İngiltere çelik üretiminin iki katına çıkmıştı. Bu üretim patlaması Almaya ve İngiltere arasında sömürge arayışını bir başka ifade ile hammadde ve pazar rekabetini had safhaya ulaştırdı. Fransa, Almanya’ya kaptırdığı kömür havzası Alsace Lorraine bölgesinin kaybını hazmedemiyordu. Aynı şekilde tarihi boyunca sıcak denizlere inme hayalini kuran Rusya, Almanya’nın yükselişinden rahatsızlık hissediyordu. Zira Alman politikalarını, hem Balkanlarda Slavlar üzerinde egemenlik kurmasına ve hem de ekonomisinin gelişmesine büyük katkı sağlayacak, hatta kendisini gerçek bir imparatorluk haline dönüştürecek olan Türk boğazlarını ele geçirmesine engel olarak görüyordu. İtalya ise, Akdeniz havzasına hâkim olup bir nevi Roma İmparatorluğunu yeniden kurma hayalinde idi. Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi Avrupa’da çeşitli siyasi emellerden ve çıkar çatışmalarından doğan bloklaşmalar yukarıdaki Avrupalı güçleri birbirine karşı düşmanca tavır almaya yöneltip I. Dünya Savaşının eşiğine getirdi. Savaş için sadece bir kıvılcıma ihtiyaç vardı. O da Avusturya-Macaristan veliahdının Saraybosna’da bir Sırplı genç tarafından 28 Haziran 1914’te öldürülmesiyle ortaya çıktı. Bu vahim olay üzerine 28 Temmuz 1914’te Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Sırbistan’a savaş ilan etti. Zaten uzun zamandan beri ilişkileri gergin olan Avrupa devletleri kısa süre içinde kendilerini savaşın içinde buldu ve savaş 3 Ağustos 1914’ten itibaren bütün Avrupa’yı sardı. Aynı gün İtalyanlar üçlü ittifakı terk ederek tarafsızlıklarını ilan ettiler. Savaştan Önce Osmanlı Devleti Kaynak: Martin Gilbert, The Routledge Atlas od the First World War, London 1994. Resim 8.1 Osmanlı-Alman ortaklığında yapılan Bağdat Demiryolu 182 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Prens Ferdinand ile karısının öldürülmesinin, başta İmparator Fransz Josef olmak üzere Avusturya-Macaristan yöneticilerini çok üzdüğü söylenemez. Çünkü kimse saray kurallarına uymaktan hoşlanmayan, uçarı prensin ileride tahta yakışacağını düşünmüyordu. Üstelik kimsenin elinde, Ferdinand’ı öldüren Prençip’in Sırbistan yetkilileri ya da görevlilerinin bilgisi ve onayı ile bu işe giriştiği yolunda bir kanıt, ortalıkta bu yönde bir belirti yoktu. Ama olayı duyar duymaz AvusturyaMacaristan’ı yönetenler, Sırbistan’ı yola getirmek için aradıkları fırsatın çıktığını düşündüler. (Haluk Ulman: 1972, 205) Yukarıda ifade edildiği gibi XX. Yüzyılda Osmanlı Devletinin paylaşılması Batı diplomasisinin ana konusu haline gelmişti. Osmanlı devletinin bugünkü Ortadoğu bölgesindeki toprakları İngiltere ve Fransa’nın ilgi alanında; İstanbul boğazları hatta Akdeniz Rusya’nın; Antalya ve İzmir, İtalya’nın ilgi alanında bulunmaktaydı. Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun ise Balkan Savaşı sonrasındaki politikalarında Osmanlı toprakları üzerinde siyasi emellerden ziyade ekonomik çıkar ve imtiyaz arayışları vardı. Osmanlı Devletinin sahip olduğu stratejik özellikleri dikkate alan ve savaşta Halifeliğin nüfuzunu da itilaf devletleri aleyhine kullanmayı hedefleyen Alman İmparatorluğu, Osmanlı hükümetine bir ittifak teklif etti. Esasında Osmanlı hükümet adamları arasında bu konuda bir fikir birliği yoktu. Almanya’nın tarafında olmak isteyenler ve tarafsız kalmak arzusunda olanlar vardı. Ancak askeri erkân ve özellikle Enver Paşa ve taraftarları Almanlar ile ittifakı zorunlu görmekte idiler. Nitekim onların istekleri doğrultusunda savaşın bütün Avrupa’yı sardığı günün arifesinde, 2 Ağustos 1914’te Almanya ile gizli bir ittifak anlaşması imzalandı ve 27 Ağustos’ta onaylanarak yürürlüğe girdi. Osmanlı Devletinin Savaşta Tarafsız Kalma Çabaları Almanya’nın Rusya’ya savaş ilanından bir gün sonra imzalanan bu anlaşmanın ikinci maddesine göre, Osmanlı Devletinin artık müttefiki olan Almanya safında Rusya’ya karşı savaşa girmesi gerekiyordu. Osmanlı Devleti buna binaen ülkede seferberlik ilan etmekle beraber, dünyaya silahlı tarafsız kalacağını da açıkladı. Bu süreçte de Osmanlı Devleti yöneticileri, İngiltere, Fransa ve Rusya temsilcileri ile yaptıkları görüşmelerde, Osmanlı Devletinin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü garanti altına alacak münferit anlaşmaların imzalanması halinde tarafsızlığın korunabileceğini belirterek, anlaşma çareleri aramışlardır. Ancak bu teşebbüsleri sonuç vermemiş, ilgili devletler Osmanlı Devletinin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını garanti edecek hiçbir anlaşmaya yanaşmamışlardır. Bu durumda Osmanlı Devleti Almanya ile daha da yakınlaşmak durumunda kalmıştır. Savaşın sürdüğü Akdeniz’de İngiliz donanması önünden kaçan Goeben ve Breslav adlı iki Alman savaş gemisi 10 Ağustos’ta Çanakkale Boğazı’ndan geçme talebinde bulundu. Söz konusu gemiler için giriş izni Enver Paşa tarafından verildi. Osmanlı Devleti bu durumu dünyaya bir senaryo ile açıklamak zorunda kaldı. Osmanlı Devleti savaştan önce İngiltere’ye iki adet savaş gemisi sipariş etmişti. İngiltere, savaş çıkınca, parası peşin ödenen ve inşası tamamlanıp Sultan Osman ve Reşadiye diye isimlendirilen savaş gemilerini uluslar arası hukuka aykırı olarak teslim etmedi. Osmanlı hükümeti de İngiltere’nin bu hukuksuz davranışına mukabil, Çanakkale’den giriş yapan bu iki savaş gemisini Almanya’dan satın aldığını açıkladı. Ardından gemilerin adları Yavuz Sultan Selim ve Midilli olarak değiştirildi, bordasına Türk bayrağı çekildi ve mürettebatına da Osmanlı üniforması giydirildi. Bu 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 183 aslında bir açıdan Osmanlı Devletinin tarafsızlığını da koruma çabası idi. Ancak bu tarafsızlığını daha fazla koruyamadı. 15 Ağustos’ta ise Osmanlı donanmasının başına, Goeben (Yavuz) gemisi ile gelen Tümamiral Wilhelm Souchon getirildi. Bu durum, Almanların Osmanlı ordusundaki nüfuzunu pekiştirdiği gibi kısa zamanda tezgâhladıkları Karadeniz olayı ile Osmanlı Devletini vaktinden evvel harbe sürükledi. Almanlar Türk aydınları ve askerler arasında savaşa bir an evvel girilmesi konusunda yoğun propagandalar yapmakta idiler. Hatta Osmanlı Devletinin eski gücünü ancak bu yolla kazanabileceğini ileri sürmekteydiler. Ayrıca Rusya’nın Avusturya’yı yenmesi halinde İstanbul’un tehlikeye gireceğini ve Almanya’nın tek başına Rusya’yı durduramayacağı tehdidini de dile getiriyorlardı. Bu arada Almanya’nın Avrupa Cephesinde Marne savaşını kaybetmesi Osmanlı Genel Kurmayını endişelendirdi. Osmanlı askerleri arasında eksiklerin tamamlanması için savaşa girmeden bir yıl daha beklenmesi gerektiğini savunanlar ortaya çıktı. Bunlar arasında Sofya ateşemiliteri olan Yarbay Mustafa Kemal de vardı. Almanlar bu endişeyi hissederek Osmanlı Devletini bir an önce savaşa zorlamak için 27 Ekim 1914’de Enver Paşa’nın da muvafakatini alarak Amiral Souchon komutasında Osmanlı donanmasını Karadeniz’e çıkarttılar. Osmanlı donanması 28-29 Ekim 1914 gecesi Rusların Sivastopol ve Odessa limanlarını topa tutmuş ve iki Rus gemisini de batırmıştır. Böylece Osmanlı Devleti, Almanya’nın yanında I. Dünya Harbine fiilen girmiş oldu. Bu olayların ardından 2 Kasım’da Rusya, 5 Kasım’da İngiltere ve Fransa Osmanlı Devletine resmen savaş ilan etmiş, Osmanlı Devleti de 11 Kasım’da aynı devletlere savaş açarak, 23 Kasım’da bütün Müslümanları kutsal cihada çağırmıştır. Avrupa Cephelerinde Durum Veliahdının öldürülmesi akabinde Avusturya, 28 Temmuz’da seferberlik ve Sırbistan’a savaş ilan etti. 2 Ağustos’ta Almanlar savaş ilanı gereği duymadan Belçika’yı işgal edip, akabinde savaşı sürdürerek merkezde Nancy, Metz, Verdun üçgenine kadar vararak durmuşlardı. Aynı gün Alman-Rus savaşı da başladı. 3 Ağustos’ta Almanlar Fransızlara da savaş ilan etti. 29 Ağustosta ise Hindenburg komutasındaki 8. Alman ordusu doğu Prusya’ya yönelip Tanenberg’te bir Rus orduResim 8.2 Birinci Dünya Savaşında İttifak devletlerini sembolize eden propaganda kartpostalı Kaynak: http:// wowturkey.com/ forum/viewtopic. php?t=1159 184 Osmanlı Tarihi (1876-1918) sunu imha edip, diğerlerini de geri püskürttü. Almanlar ancak 10 Eylül’de Paris’in kuzey doğusundaki Marne nehri üzerinde durdurulabildi. Fakat aynı cephede savaşlar devam ediyordu. Aslında bu gelişmeye rağmen, bir ucu Kuzey deniz sahiline diğer ucu da tarafsız İsviçre sınırına dayanan Batı cephesi savaşlarında uzun süreliğine geniş ölçüde bir askeri harekâtın yapılması hiçbir taraf için mümkün görünmüyordu. Doğu cephesinde ise; Buda sınırı (Almanya-Rusya) dört nehir boyunca Karpatlar’a kadar açık bir şekilde tespit edilmişti. Fakat mühimmatı yetersiz olan Rusların bu durumu koruması şüpheli görünüyordu. Güney Cephesi, yani Sırbistan, Avusturyalılar aleyhine büyük değişikliğe sahne olmuştu. Sırpların beklenmedik bir darbesi ile Avusturya ordusu Tuna nehrinin kuzeyine atılmıştı. Dolayısıyla Osmanlı Devleti savaşa girmeden önce savaşta durum İttifak devletlerinin aleyhinde gözüküyordu. OSMANLI DEVLETİNİN SAVAŞTIĞI CEPHELER Osmanlı Ordusu savaş öncesinde Balkan yenilgisinde sorumluluğu bulunan yaşlı mektepli subayları tasfiye etti. Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın insiyatifi ile 1914 başında 1.100 kadar subay ordudan emekliye sevk edilmiş ve genç subayların önü açılmıştır. Orduda yeniden yapılanmaya gidilmiştir. Bütün bunlara rağmen Osmanlı Harbiye bütçesi 1911’de genel bütçenin yüzde 24,8 iken 1914’te bu oran yüzde 17,6’ya gerilemişti. Bütçedeki fark kalkınma yatırımlarına ayrıldığı ve kalkınmış toplum sayesinde güçlü bir ordu olabileceği konusunda bilinçlenme olarak yorumlanmıştır. Osmanlı gazetelerinin “harb-i umumi” dediği ve ABD’nin savaşa katılmasından sonra Cihan Harbi olarak isimlendirilen tarihin kaydettiği o zamana kadarki en büyük savaşın tarafları arasında hem nüfus hem de asker gücü bakımından büyük dengesizlik vardı. İtilaf devletlerinin toplam nüfusu, sömürgeleri dahil, 1 milyarı bulurken İttifak Devletlerinin toplam nüfusu ancak 170 milyon kadardır. Silah altına alınan asker sayısı ise İtilaf Devletleri (Rusya 12 milyon, İngiltere 8 milyon 900 bin, Fransa 8 milyon 400 bin, İtalya 5 milyon 600 bin, ABD 4 milyon 750 bin, Japonya 800 bin, Sırbistan 800 bin, Romanya 750 bin, Belçika 300 bin, Yunanistan 250 bin, Portekiz 100 bin, Karadağ 50 bin) toplam 42 milyon 700 bin kişi. İttifak Devletlerinin silah altına aldığı asker sayısı ise (Almanya 11 milyon, Avusturya Macaristan 7 milyon 800 bin, Osmanlı Devleti 2 milyon 900 bin, Bulgaristan 1 milyon 200 bin) toplam 22 milyon 900 bin civarındadır. Dünya tarihinde ilk defa bu kadar çok devlet ve millet birbiri ile savaşa giriyor ve toplam 65 milyon asker üç kıtanın karalarında, denizlerinde ve havada 4 yıl boyunca mücadele edeceklerdir. Bu “harb-i umumi” içinde Osmanlı Devleti on cephede savaşmak zorunda kaldı. Osmanlı Devleti hangi şartlarda savaşa girmiştir? Kafkas Cephesi Rusya Sivastopol ve Odessa olaylarının ardından 1 Kasım’da 1914 tarihinde savaş ilan etmeden Kafkaslarda saldırıya geçti. Rusya’nın bu ilk saldırıları mevcudu 200 bine yakın olan Osmanlı ordusu tarafından başarı ile durdurulmuş ve karşı harekâta geçilmişti. Rus kuvvetlerinin bölgede yetersiz olması başkumandan vekili Enver Paşa’ya Kafkasları zapt etme ümidi verdi. Kafkasya’yı alarak Orta-Asya Türk dünyası ile temasa geçmek, hatta Hindistan’a kadar ilerlemek gibi stratejik ancak var olan imkânlara nispetle hayalci düşünceler ile Boğazlar ve Trakya’da tutulması 2 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 185 gereken kuvvetlerin bir kısmı bu cepheye kaydırılmıştır. Böylece başlayan Sarıkamış taarruzundan büyük zayiatla çıkmış olan 3.Ordu Osmanlı sınırlarının 8-10 km gerisine “Azab Şark” sırtlarına çekilmiş ve savunma durumuna geçmişti. Ancak Başkumandan Vekili Enver Paşa Alman Başkumandanlığının da etkisi ile müttefiklerin Avrupa cephelerindeki yükünü hafifletmek maksadıyla Doğu Cephesinde Rus kuvvetlerini imha için harekâta karar verdi. Kış şartlarını göz önüne alarak harekâtın bahara bırakılmasını öneren 3.Ordu kumandanı Hasan İzzet Paşa’yı görevinden alıp 3.Ordu komutanlığını kendi üstlendi. 22 Aralık 1914-15 Ocak 1915 tarihleri arasında cereyan eden Sarıkamış muharebelerinde Türk ordusu soğuk kış şartlarında 2-3 bin metre yükseklikteki dağlık arazide donarak yok olmuştur. Türk ordusunun kaybı 60 bin Rus ordusunun kaybı ise 32 bin civarındadır. Üçüncü Ordu uzun bir zaman için taarruz yeteneğini kaybetmişti. Bu yüzden 5. Kuvve-i seferiye ile takviye edildi ancak yeterli olamadı. 1915 Nisan sonlarında Ruslar, Erzurum’u ele geçirmek için Tortum ve Malazgirt bölgelerinden ileri harekâta geçtiler. Bu sırada Van bölgesindeki Ermeniler ayaklanarak Türk ordusunu cephe gerisinden vurmaya ve lojistik destek alma imkân ve kabiliyetini önlemeye çalışıyorlardı. Bunda da başarılı olmuşlardır. (Bkz. Ermeni Meselesi) 27 Nisan-12 Mayıs 1915 tarihlerinde I. Tortum, 10-12 Haziran 1915 günlerinde ise II.Tortum Muharebelerinde Türk ordusu Ruslara karşı başarılı savunma savaşı vermişler ancak güneyde Malazgirt bölgesindeki Rus ilerleyişi durdurulamamış 11 Mayıs’ta Malazgirt 16 Mayıs’ta da Van Rusların eline geçmiştir. 1915 yılı sonu itibariyle Kafkas cephesindeki Rus ordusu 700 bine çıkarken 3. Türk ordusu 64 bin kişilik bir kuvvet ile 300 km’lik cepheyi savunmak durumundaydı. 1 Ocak 1916’da cephenin ortasından taarruza geçen Ruslar Köprüköy-Erzurum hattında kanlı vuruşmalar sonunda 17 Şubat 1916 günü Erzurum’u ele geçirdiler. Ertesi gün Muş düştü. 1916 yılı içinde Doğu Anadolu Bölgesinde işgallerini genişleten Ruslar 1917 yılında Trabzon ve Erzincan’ı aldılar. TireboluKemah-Kiğı-Bitlis hattına kadar ilerlediler fakat yaptıkları ileri harekât kanlı bir şekilde Türk ordusunca durduruldu. Rusya’da meydana gelen Ekim 1917 Bolşevik Devrimi ile Ruslar savaştan çekilme kararı aldılar ve 16 Aralık 1917 Erzincan Mütarekesi ile Ruslar Doğu Anadolu Bölgesinden çekilmeyi kabul ettiler. 3 Mart 1918’de Sovyetler Birliği ile imzalanan Brest Litovsk Antlaşmasıyla Doğu Anadolu hukuken de Osmanlı Devletine iade olundu. Kafkas İslam Ordusu: Kafkas Cephesinde 1918 yılında Osmanlı Devletinin lehine gelişmeler olmaya devam etti. 28 Mayıs 1918’de Mehmet Emin Resulzade liderliğinde Azerbaycan bağımsızlığını ilan etti. Ancak Bakü ve civarında Azerbaycanlı Türklere yönelik Ermeni Taşnak ve Bolşevik saldırıları yaşandı. Bunun üzerine 4 Haziran 1918’de Azerbaycan Cumhuriyeti ile Osmanlı Devleti arasında dostluk antlaşması imzalandı. Bu anlaşmaya dayanarak Azerbaycan, Kafkaslarda yaşanan Türk ve Müslümanlara yönelik saldırıların durulması için Osmanlı Devletinden yardım talep etti. Osmanlı Devleti müttefiki Almanların karşı çıkmasına rağmen Kafkas İslam Ordusu adıyla yeni bir ordu kurdu ve başına Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa getirildi. Kafkasya’ya hareket eden Osmanlı Ordusu bölgedeki 10 Haziran 1918’de Gence’ye Müslüman Türk ahalinin sevgi gösterileri ile girdi. 27 Haziran’da 30 bin kişilik Bolşevik-Ermeni ordusu ile Karameryam-Gökçay karayolu boyunca çarpışan Kafkas İslam Ordusu, düşmanı yenip çekilmesini sağladı. Bakü’ye yönelen Türk ordusu, 15 Eylül 1918’de Bakü’yü Ermeni ve Rus işgalinden kurtarıp şehre girdi. Azerbaycan’ı bağımsızlığına kavuşturan Kafkas İslam Ordusu 1130 şehit vermiştir. Kafkas İslam Ordusu Ekim 1918’de Dağıstan’a da bir birlik göndererek burasını da Osmanlı topraklarına 186 Osmanlı Tarihi (1876-1918) katmıştır. Mondros Mütarekesinden sonra Kafkas İslam Ordusu Bakü’den çekilmiş ancak başta komutan Nuri Paşa olmak üzere pek çok subay ve asker Azerbaycan Cumhuriyeti hizmetinde kalmıştır. Savaş’ta Ermeni İsyanı: Sevk ve İskân Kanunu Osmanlı Devleti Kafkas Cephesinde Ruslarla Çanakkale Cephesinde İngiltere ve Fransa ile ölüm kalım mücadelesine girmiş iken bu durumu fırsat olarak görüp değerlendirmek isteyen çevreler vardı. Bunların başında Ermeni örgütleri gelmekteydi. Çok sayıda Osmanlı vatandaşı Ermeni savaş öncesi veya sırasında Rusya’ya geçip gönüllü askeri birlikler oluşturdular. Başta Doğu Anadolu olmak üzere Anadolu’nun hemen her yanında örgütlü bir şekilde harekete geçip çete faaliyetlerinde bulundular koordineli isyan hareketlerine giriştiler. Osmanlı Devleti’nin seferberlik ilan etmesinden kısa süre sonra Ağustos 1914’te Zeytun’da isyan çıkmıştır. Kısa süre içerisinde Anadolu’nun birçok yerinde olaylar başlamış, yapılan aramalarda ele geçen silah ve cephane miktarı Ermeni komitelerinin uzun süredir bir isyana hazırlandığını göstermiştir. Zeytun ve Maraş bölgesinde olayların bitmemesi üzerine bölgede incelemelerde bulunan Maraş Mutasarrıfı Mümtaz Bey’in raporu neticesinde bu bölgedeki Ermeniler Mart 1915’te Konya bölgesine tehcir edildiler (göç ettirildiler). Bir süre sonra, Konya civarında da toplu olarak bulunmaları mahzurlu bulunduğundan Osmanlı siyasi sınırları içinde bulunan Suriye’nin kuzeyine tehcir edilmişler ve böylece göç ve iskân süreci fiilen başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesinden sonra Aralık 1914’te Osmanlı ordusunun başlattığı Sarıkamış Harekâtı başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Rus ordusunun ilerlemesiyle beraber komitelerin faaliyetleri artmış, Van şehrinde Ermenilerin isyan etmesiyle şehir Rus ordusunun eline geçmiş ve Ruslar şehre Ermeni vali tayin etmişlerdir. Ülke çapında batı bölgeleri dâhil yaşanan olaylar ve ordunun tehdit altında kalması üzerine Osmanlı Hükümeti, Ermeni komitelerinin faaliyetlerini önlemek amacıyla bazı tedbirler alma yoluna gitmiştir. 24 Nisan 1915’te yayınlanan bir genelgeyle Hınçak, Taşnak ve benzeri Ermeni komitelerinin kapatılması, evraklarına el konulması komite liderlerinin ve zararlı faaliyetleri bilinen Ermenilerin tutuklanması ve bunlardan bulundukları yerlerde kalmaları sakıncalı görülenlerin uygun yerlerde toplanmaları talimatı verilmiştir. Bu çerçevede İstanbul’da 235 kişi tutuklanmış ve Çankırı ile Ankara’nın Ayaş ilçelerine sürgüne gönderilmişlerdir. Yurt çapındaki tutuklamalarla sürgüne gönderilenlerin sayısı birkaç yüz kişiye ulaşmıştır. 24 Nisan 1915 tutuklamaları esnasında çatışma ve ölüm olayı olmamıştır. Doğu Anadolu’da insiyatifin Rus ordusuna geçtiği, batıda ise Çanakkale savaşının en kritik günlerinin yaşandığı ve bizzat Anadolu’nun büyük tehlike içinde olduğu bu dönemde Ermeni komitelerinin lider kadrolarının tutuklanması, muhtemel bir genel isyanın etkisiz ve lidersiz kalmasını sağlamıştır. Osmanlı Hükümeti’nin aldığı tedbirler olayları önlemeye yetmemiştir. 2 Mayıs 1915’de Başkumandanlıktan Dahiliye Nezareti’ne gönderilen bir yazıda, Van gölü ve etrafındaki olaylar hakkında bilgi verilmekte ve buradaki Ermenilerin bir başka yere sevk edilmesi teklif edilmekteydi. Asayişi ve cephelerde savaşan Türk askerlerinin güvenliğini sağlamak için 27 Mayıs 1915 tarihinde geçici sevk ve iskân kanunu (tehcir kanunu) çıkarılmış ve aslında bir süre önce fiilen başlamış olan tehcir işlemi kanuna bağlanmıştır. Toplam 4 maddelik ve kısaca tehcir kanunu olarak bilinen geçici sevk ve iskân kanunu şöyleydi; 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 187 • Savaş esnasında ordu, kolordu ve fırka kumandanları ve vekilleri ve müstakil mevki kumandanları, ahali tarafından herhangi bir suretle hükümetin emirlerine, memleket savunmasına, asayişin muhafazasına ilişkin icraatlara muhalefet silahla saldırı ve mukavemet görürlerse en sert şekilde cezalandırmaya yetkili ve zorunludurlar. • Ordu ve Müstakil Kolordu ve Fırka Kumandanları askerî icaplar gereği veya casusluk ve hıyanetlerini hissettikleri köyler ve kasabalar ahalisini tek tek veya toplu olarak başka yerlere sevk ve iskân edebilirler. • Bu kanun yayınlandığı tarihten itibaren geçerlidir. • Bu kanunun hükümlerinin yürürlülüğünden Başkumandanlık Vekili ve Harbiye Nazırı sorumludur. Bu kanunla özet olarak casusluk ve hıyanetleri hissedilen köyler ve kasabalar halkı tek tek veya toplu olarak başka yerlere sevk ve iskân edilebilecekti. Kanunda dikkat çeken husus bir unsurun adının geçmemesidir. Her ne kadar, Ermeni komitelerinin faaliyetleri ve isyanlar sevk ve iskân kanununun hazırlanmasında etken olsa da, özellikle Ermeni unsuru için çıkarılmış değildir. Nitekim tehcir edilen Ermeniler dışında Rumlardan, Hicaz bölgesinde Araplardan ve Filistin sahilindeki Yahudilerden tehcir edilenler de olmuştur. Sevk ve iskân kanununun uygulanmasında güvenliğin tehdit edilmesi esas alınmıştır. 30 Mayıs 1915 tarihli ve 15 maddelik bir talimatnamede Ermenilerin iskân ve iaşe meselesi düzenlenmekteydi. Buna göre özetle, nakledilen Ermeniler taşınabilir mallarını yanlarında götürebilecekler, iskân yerlerinde yeni köyler tesis edilecek, her aileye ihtiyaçları oranında arazi verilecek, tarımla uğraşanlara ve zanaatkârlara gerekli alet edevat temin edilecekti. Ermenilerin sevki esnasında her türlü güvenliğin sağlanması kamu görevlilerince sağlanacaktı. Ermenilerin geride bıraktıkları malları koruma altına alınmaktaydı. Sevk işlemi öncelikle Doğu Anadolu’da savaş bölgesinde gerçekleşmiştir. Daha sonra Batı bölgelerinden de sevk yapılmıştır. Ermenilerin tehciri, Osmanlı siyasî sınırları içinde yer alan bugünkü Suriye ve Irak’ın kuzey bölgelerine yapılmıştır. Türk ordusunda asker olarak hizmet eden Ermenilerin aileleri bulundukları vilayet dâhilinde yer değiştirmişler ve güney bölgelerine sevk edilmemişlerdir. Ayrıca, memur, milletvekili aileleri, hasta, sakat kişiler ve hizmetine ihtiyaç duyulanlar ilk anda sevk edilmemişlerdir. Tehcir işlemi 1917 yılına kadar devam etmiş, bu tarihten sonra sevk olmamıştır. Osmanlı Devleti’nin güney bölgelerinde (Suriye ve Irak’ın kuzeyi) yaklaşık 500.000 Ermeni iskân edilmiştir. Anadolu içinde yer değiştiren Ermeni vatandaşlar da olmuştur. Sonuçta, yurt dışına gidenlerle beraber yaklaşık 700.000-800.000 kişi sevk işleminden etkilenmiştir. Tehcirde hayatını kaybeden Ermeniler için en önemli ölüm sebebi salgın hastalıklar olmuştur. Ayrıca, ola çıkan Ermeni kafilelerine yağma ve gasp amaçlı çete saldırıları da söz konusu olmuştur. Bazı aksaklıkların yaşanması ve Ermenilerin can ve mal güvenliğini sağlamakla yükümlü bazı görevlilerin ihmal ve suiistimalde bulunmaları ve ferdî suçların yaşanması neticesinde Hükümet 1915 sonbaharında Soruşturma Heyetleri görevlendirmiş ve ardından Divan-ı Harb’ler oluşturulmuştur. Burada yargılanan 1.667 kişiden bazıları idam cezası alırken, pek çok kişi de suçunun ağırlığına göre hapis, işten çıkarma vs. gibi cezalar almıştır. 1915-1916 yargılamaları olarak bilinen bu süreç, Osmanlı Hükümetinin vatandaşlarının mal ve canlarını korumak ve sevkin sorunsuz gerçekleşmesi hususundaki yaklaşım ve samimiyetini göstermektedir. 188 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Birinci Dünya Savaşı olaylarında firar ederek Kafkasya’ya giden ve burada hayatını kaybedenler de dâhil 250.000-300.000 kadar Ermeni kaybı olduğunu söylemek mümkündür. Savaş esnasında kuşkusuz en büyük sıkıntıyı siviller yaşamışlardır. Bu durum, özellikle Doğu Anadolu Müslümanları için de geçerlidir. Savaş yıllarında ve daha sonra Milli Mücadele döneminde yüz binlerce Müslüman komite saldırıları neticesinde göç etmek zorunda kalmış ve hayatlarını kaybetmişlerdir. Unutulmamalıdır ki; 1915 yılında yaşanan tehcir, savaş esnasındaki isyan, komite faaliyetleri, ülke güvenliği ve bütünlüğünün tehdit edilmesi üzerine gerçekleşmiştir. Savaş öncesi Müslüman nüfusun en az dörtte biri muhacir olmuştur. Savaşın son günlerinde hazırlanan bir raporda Müslüman sığınmacı sayısı 868.962 olarak verilmiştir. Yine, yapılan bir değerlendirmede Doğu Anadolu’dan başka bir yere giden Müslüman muhacirlerin yarıdan fazlasının öldüğü tahmin edilmiştir. (McCarthy: 1998, 265-266.) Ayrıca, arşiv belgelerine dayanılarak yapılan bir araştırmada 1914-1921 yılları arasında 7 yıllık süreçte Ermeni komitelerinin saldırıları neticesinde 518.105 Müslümanın öldüğü vurgulanmıştır. (Ermeniler Tarafından Yapılan Katliâm Belgeleri (1914-1919), Ankara 2001; Ermeniler Tarafından Yapılan Katliâm Belgeleri (1919-1921), Ankara 2001.) Aynı yıllarda Doğu Anadolu Müslümanlarının durumları hakkında daha geniş bilgi için şu kitabı okuyunuz. Tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi: Vilâyât-ı Şarkiyye Mültecileri (1915-1923), Ankara 2004. Kafkaslarda Haziran 1918’de kurulan Ermenistan, Mondros Mütarekesi’ni kendisi için bir fırsat olarak görmüş ve Doğu Anadolu’da faaliyete geçmişti. XV. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın 1920 sonbaharında icra ettiği Doğu harekâtıyla Ermeni hükümeti barış istemek zorunda kalmış ve 3 Aralık 1920 tarihli Gümrü Antlaşması ile Doğu bölgesi büyük ölçüde güvence altına alınmıştır. Mondros Mütarekesi’nden sonra, sevk edilen Ermenilerden bir bölümü Anadolu’ya eski yerlerine dönerlerken bir bölümü de başta Fransa olmak üzere Avrupa, Amerika ve Rusya’ya göç etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı’nda birçok Ermeni, Rus ordusunda görev yapmıştı. Mondros Mütarekesi’nden sonra Anadolu’nun güney bölgelerine gelen Fransız ordusunda da birçok Ermeni bulunmaktaydı. İtilaf Devletleri nezdinde sürekli temasta olan Ermeni komiteleri, Doğu Anadolu’da bir Ermenistan oluşturulması için faaliyette bulundular ve neticede 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr antlaşması kağıt üzerinde bu imkânı sağladı. Bu antlaşmanın 88-93. maddeleri Türkiye’de bir Ermenistan oluşturulması hususunu içermekteydi. Bununla beraber TBMM, Sevr antlaşmasını tanımadı ve Millî Mücadele’de elde edilen başarı Sevr antlaşmasının gerçekleştirilmesini önledi. Ermeni Tehciri hakkında daha fazla bilgi için şu kitabı okuyunuz: Bülent Bakar, Ermeni Tehciri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2009. Ermeni komitelerinin amacı hakkında nasıl bir değerlendirme yaparsınız? Çanakkale Cephesi Tarih boyunca dünyanın en önemli geçit yerlerinden biri olan Çanakkale ve İstanbul Boğazları I. Dünya harbinin de kilit noktaları idi. Hatta boğazlar, daha savaş başlamadan önceki yıllarda bile Avrupalı güçler arasında en çok konuşulan ve kime ait olacağı konusunda uzun diplomatik pazarlıklar yapılan stratejik bölgeler3 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 189 di. Bu yüzden Çanakkale’de bir cephe açma fikri, henüz Osmanlı Devleti savaşa girmeden önce, Ağustos 1914’te İngiliz Deniz Bakanı Churchill tarafından Savaş Konseyi’nde gündeme getirilmiş ve komutanların bir rapor ve plan hazırlamaları istenmiştir. Aslında bu düşünce Churchill’in gençliğinden beri kafasında olan ve zaman zaman da resmi gayri resmi yazılarına taşıdığı bir hayali idi. Şark meselesinin gündeme geldiği tarihten itibaren batılı devletlerin boğazlar üzerindeki siyasi emelleri bir tarafa, bu son Çanakkale seferi ile elde edilmek istenen hedefler şunlardı; Boğazlar ve İstanbul’un alınmasıyla Osmanlı Devleti ikiye bölünmek suretiyle saf dışı edilecekti böylece müttefiklerden ayrılacaktı. Üçlü ittifakın (Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti) Baltık-Boğazlar-Basra eksenindeki jeostratejik kuşağının Boğazlar-Basra kanadından koparılarak, Alman bloğu tek başına orta Avrupa’da sıkıştırılacaktı. Böylece tarafsızlıklarını korumakta olan Balkan Devletleri, İtilaf devletleri (Fransa, İngiltere, Rusya) saflarına çekilecek ve Tuna nehri yolu açılacaktı. Ayrıca Kafkas Cephesi’nde Rusya karşısındaki Türk kuvvetlerinin bir kısmının bu cepheden çekilmesi sağlanarak, Rusya’nın rahatlaması da amaçlanmıştı. Boğazların açılmasıyla Rus ordusuna daha çabuk ve daha rahat şekilde malzeme akışı sağlanacak, durma noktasına gelmiş olan Rus ticareti canlandırılacaktı. Rusya’nın ihraç edemez hale geldiği Rus buğdayının ihracının sağlanmasıyla Batı ülkelerindeki buğday fiyatları makul bir seviyeye çekilecek ve yiyecek sıkıntısı önlenecekti. Öte yandan, Rusya dışındaki itilaf devletleri, Rusya’ya verdikleri taahhüdün aksine boğazların Rusya’nın kontrolüne geçmesinden de endişe duymaktaydılar. Bu cepheyi bir an önce açarak Rusya’dan önce boğazlara yerleşmek istiyorlardı. Aslında aynı kaygı Ruslarda da vardı. Onlar da bu cephenin açılmasını desteklemelerine rağmen, kendisinden önce müttefiklerinin boğazları ve İstanbul’u ele geçirmelerinden de endişe duyuyordu. Çanakkale cephesinin asıl mimarları olan İngiliz ve Fransızların ana hedefi, Akdeniz’in stratejik güvenliğini garanti altına almak idi. Bu ana sebeplerin dışında hiç şüphesiz tali/ikincil sebepler de vardı. Bunlar arasında, Rus başkomutanlığının yardım talebine hızlı cevap vermek; Trakya ve civarında bulunan büyük Türk birliklerinin yığınaklarını Balkanlar istikametinde kullanılmasını engellemek; İslam âleminde itilaf devletlerine karşı kutsal savaş (cihad) ilan eden Hilafet’in itibarini sarsarak, sömürgelerindeki Müslüman tebaalarını sindirmek sayılabilir. Osmanlıların Süveyş kanalına yapacakları saldırıyı İngilizlerin haber almış olmalarının da Çanakkale cephesinin açılmasında etkisinin olduğu söylenebilir. Balkan harplerinden büyük kayıplarla çıkan ve mukavemet zaafı gösteren Osmanlı ordusunun Çanakkale’de devrin en büyük ve güçlü donanmasına karşı direnemeyeceği öngörüsü de İtilaf devletlerini cesaretlendiriyordu. Nitekim bütün bu sebepler birleştiğinde İtilaf devletleri için Çanakkale’de bir cephe açmak kaçınılmaz olmuştu. Batılı kaynaklarda “Gelibolu Savaşları”, yerli kaynaklarda “Çanakkale Muharebeleri” diye anılan savaşlar, Kasım 1914-0cak 1916 tarihleri arasında işte bu cephede gerçekleşmiştir. Deniz Muharebeleri: Çanakkale Muharebeleri İngiliz ve Fransız gemilerinden oluşan İtilaf donanmasının resmen Osmanlı Devletine savaş ilan etmeden 3 Kasım 1914’te Boğaz tabyalarını bombalamalarıyla başlamıştır. İkinci saldırı; 19 Şubat 1915’te Kumkale ve Seddülbahir tabyalarını bombalamalarıyla başladı. Sabah saat 08.30’da 8 gemiden oluşan filo 16 bin metre mesafeden başlayan bombardımanı bir saat kadar sürmüş ve Türk topçusunun karşı atışları sonunda geri çekilmek zorun- 190 Osmanlı Tarihi (1876-1918) da kalmışlardır. Üçüncü saldırı; 25 Şubatta sabah saatlerinde yine Boğaz tabyalarına İngiliz Fransız ortak taarruzu olarak başlayıp akşam 17.30’a kadar devam etti. 26 Şubattan 18 Mart’a kadar deniz muharebeleri devam etti. 1-7 Mart tarihlerinde ise geceleri de harekât devam etti. İtilaf donanma gemileri, bombardıman yaptıktan sonra Anadolu sahilindeki topların etkisiz kaldığı Erenköy koyu önünde manevra yapıp geri dönüyorlardı. Bu durumu değerlendiren Çanakkale Müstahkem Mevki Kumandanı Cevat Paşa bu boşluğun doldurulması görevini bizzat Yüzbaşı Tophaneli Hakkı Bey’e verdi. Hakkı Bey’in kumandasındaki Nusret mayın gemisi 7-8 Mart gecesi sabaha karşı sisli bir havada elde mevcut 26 mayını yüz metre aralıklar ile boğazın 4.5m derinliğine döşedi. Bu mayınlar diğer on sıra mayın hattı gibi iki yaka arasında diklemesine bir hat şeklinde değil, Erenköy Koyunu kapamak için kıyıya paralel olarak döşendi. Bu mayınlarla Boğazdaki mayın hattı 11’e çıkmıştı. Nitekim 18 Mart’ta yapılacak harekâtta düşman donanmasının kaderini bu mayınlar belirleyecekti. 18 Mart 1915 sabahı erken saatlerde Bozcada doğrultusuna gönderilen Osmanlı keşif uçağı ile düşman gemilerinin Boğaza doğru seyretmekte oldukları belirlendi. Saat 10’a doğru 10 düşman savaş gemisi iki kademe halinde boğaza yaklaşıyordu. Saat 10.30’da 1. İngiliz tümeni Agamemnon kılavuzluğunda boğazdan içeri girerek “A savaş hattı”nda yerlerini aldı. Sağ yandan ilerleyen Triumph muharebe gemisi saat 11.15’te Anadolu kıyısında Halileli sırtlarındaki obüs bataryalarımızı ateş altına almaya başladı. Buna İntepe’deki Türk bataryaları karşılık veriyordu. “A Savaş Hattı”nda batıdan doğuya doğru sırayla; Queen Elizabeth, Agamemnon, Lord Nelson ve Inflexible yerlerini alırken, Prince George muharebe gemisi de sol yandan Rumeli kıyısına yaklaşarak bu kıyıdaki bataryalarımızı ateş altına aldı. Bu sırada 3. Tümen’e mensup 4 Fransız muharebe gemisi de batıdan doğuya doğru Goulois, Charlemagne, Bouvet, Suffren olmak üzere 16.000 yarda mesafede “B Hattında” yerlerini aldılar. Birleşik Filonun hedefleri şöyle belirlenmişti. Queen Elizabeth; Anadolu Hamidiye Bataryasını, Agamemnon; Rumeli Mecidiye Tabyasını, Lord Nelson; Namazgâh Tabyası’nı Inflexible de Rumeli Tabyasını ateş altına alacaktı. Bu sırada Merkez Tabyaları menzil yetersizliğinden ateş edemiyorlardı. İlk yarım saatlik bombardımanlarda Bileşik Filonun etkili ve başarılı olduğu izlenimi doğmuştu. Fransız 3.Tümenine saat 12.00’de “B Savaş Hattında” yer alması emredildi. Türk mevzilerinde Obüs bataryalarının hedefinde 4 büyük gemi vardı. Nitekim Numune Ağır Topçu Taburu’nca saat 11.50’de ateş altına alınan Agamemnon, 12 isabet aldı. Ağır hasara uğrayan gemi, Türk topçusunun ateşinden kurtulmak için 360 derece dönüş yapmaya çalışıyordu. Goulois ve Charlemagne muharebe gemileri “A Hattının” solundan Bouvet ve Suffren muharebe gemileri “A Hattının” sağından geçip yerlerine ilerlerken Türk topçusu Inflexible’ı ard arda vurdu ve muharebe dışı bıraktı. Saat 13’te ise Rumeli ve Mecidiye tabyaları savaş hattına yeni giren Goulois ve Charlemagne’ı ateş altına aldı. Bu ateşe Dardanos bataryaları da katıldı ve büyük yararlılıklar gösterdi. 18 Mart 1915 Saat 13.20’de bir diğer Fransız gemisi Bouvet de Anadolu Hamidiye Bataryası tarafından ateş altına alındı. Gemiler büyük yara almaya başladı. Goulois, baş tarafından yara aldı, Suffren ise aldığı hasar ile boğaz dışına doğru uzaklaşıp muharebeden çekilmek zorunda kaldı, isabet almasına rağmen muharebeye devam eden Bouvet ise Anadolu Hamidiye bataryasından atılan mermilerle cephaneliği havaya uçmuş ve 18 Mart’ın ilk batan gemisi olmuştur. Ayrıca Goulois da saat 15.30’da başı suya gömülmüş halde idi. 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 191 Amiral de Robeck, Türk topçusunun etkili atışları yüzünden gerideki 2. tümene “A Hattında” hasara uğrayan Fransız gemilerinin yerini alma emrini verdi. Saat 14.40’da 2. tümen 3. tümenin yerini aldı. 2. tümenin dört gemisinden biri olan Vangeance, Anadolu Hamidiye ve Namazgâh tabyalarını; Ocean, Rumeli Hamidiye tabyasını bombardımana başladılar. Namazgâh tabyasında büyük yangın çıktı. Anadolu Hamidiyesinin karşı atışları Irresistible’ı hedef alıyordu ki Amiral, 2. tümene Türk ateşinden korunmak için mesafeyi açma emri verdi. Ancak Irresistible tam bu sırada bir mayına çarparak su almaya başladı. Gemi personeli güçlükle Queen Elizabeth’e alınıp gemi terk edildi. Boğaza giren mayın arama-tarama gemileri “A Savaş Hattı” hizasında birkaç mayını etkisiz hale getirdiler. Ama bu Birleşik filonun kötü gidişini durduramadı. Inflexible saat 16.05’te mayına çarparak su almaya başladı ve kendisini Boğazdan zor çıkarttı. Mayından temizlendiği sanılan bölgede kayıp verilmesi üzerine Amiral de Robeck önce öndeki gemilere sonra saat 17.50’de tüm filoya genel çekilme emri vermek zorunda kaldı. Çekilmek de kurtuluş değildi; nitekim Türk topçusunun etkili atışlarından kaçmaya çalışan Ocean 18.05’te mayına çarptı üstelik topçu ateşinden de isabet alan gemi dümen dairesinin su almasıyla terk edildi. Düşman filosu Irresistible ve Ocean’ı karanlık bastıktan sonra gelip kurtarmayı planlamış idi. Filonun Kurmay başkanı Irresistible’ı kurtaramasa bile Türklerin eline geçmemesi için batırmak ve Ocean’ı kurtarmak için onların yanına geldiğinde her ikisinin de Türk topçusu tarafından batırıldığını gördü. Sonuç olarak; Boğaza giren ve şiddetli top atışlarıyla tabyaları bombardıman eden İngiliz-Fransız Birleşik filosu, Çanakkale Boğazının iki yakasından açılan karşı atışlarla ve Erenköy koyuna dökülen mayınların etkisiyle mevcutlarının yüzde 35’ini kaybedip çekilmek zorunda kaldılar. Manevralar sırasında mayınlara çarpan Bouvet, Océan, Irrésistible savaş gemileriyle iki muhrip ve yedi mayın arama gemisi battı. Gaulois ve Inflexible da dâhil yedi zırhlı gemi görev yapamaz hale geldi. Yedi buçuk saat süren deniz muharebesi Türk ordusunun kesin zaferiyle sonuçlanmış, düşman Türk ileri mayın hatlarına dahi ulaşamamıştı. Bu saldırıyı başarılı bir şekilde püskürten Çanakkale Mevki Kumandanı Cevad Paşa’ya “18 Mart Kahramanı”, Padişah Sultan V. Mehmed Reşad’a da gazi unvanı verildi. Bu savaşlarda meydana gelen insan kaybı ise Türk tarafında 26 şehit, 53 yaralı iken; düşman tarafında 800 ölü olarak tespit edilmişti Kara Muharebeleri: Çanakkale Boğazını geçemeyen İtilaf devletleri büyük itibar kaybetmişlerdi. O güne kadar yenilgi görmeyen İngiliz-Fransız donanması büyük yara aldı. Çanakkale’yi geçip İstanbul’u ele geçirme kararından vazgeçmeyen İtilaf devletleri bunu denizden başaramayınca 25 Nisan 1915’te Seddülbahir ve Arıburnu bölgesine asker çıkartarak çok kanlı kara muharebelerini başlattılar. İngiliz-Fransız kuvvetleri yanında Avustralya-Yeni Zelanda (ANZAK) birlikleri de kara muharebelerine katıldılar. 19.Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal, 25 Nisan günkü çıkartmada kolordu ve ordu kumandanlarının emirlerini beklemeden büyük bir öngörü ile 57. Alay’ı harekete geçirerek Conkbayırı ve Kocaçimen tepelerine doğru yaklaşmakta olan Anzak Kolordusu’nu geri püskürttü. Bu muharebede askerlerine şu ünlü emrini verdi; “ben size taarruzu emretmiyorum ölmeyi emrediyorum”. Ordunun yedek kuvvetini oluşturan 19.Tümen komutanı olarak insiyatif almayıp emir beklemiş olsa idi Çanakkale savunması daha o gün delinebilir düşman İstanbul’a gitmek için yol bulabilirdi. 192 Osmanlı Tarihi (1876-1918) 28 Nisan’da I.Kitre, 6 Mayıs’ta II. Kitre ve 7-8 Ağustos Anafartalar muharebelerinde Mehmetçiğin gösterdiği direnç karşısında İtilaf güçleri geri çekilmek ve kıyı şeridinde tutunmak zorunda kaldılar. 10 Ağustos 1915’te Conkbayırı Taarruzunda bir şarapnel parçası Mustafa Kemal’in göğsündeki saate isabet etmiş ve saati parçalamıştır. Arıburnu, Anafartalar ve Conkbayırı muharebelerinde Mustafa Kemal’in göstermiş olduğu başarı hem savaşın hem de Türk milletinin kaderini etkiledi. Mustafa Kemal Çanakkale muharebeleri boyunca gösterdiği üstün başarıdan dolayı 5 Mayıs 1915’te Yarbaylıktan Albaylığa, 1 Eylül 1915’te gümüş liyakat madalyasına, 17 Ocak 1916’da Altın liyakat madalyasına, 1 Şubat 1916’da İkinci rütbeden Osmanî Nişanına ve 1 Nisan 1916’da Tuğgeneralliğe yükseltildi. Çanakkale kara muharebelerinde aldığı başarılar Mustafa Kemal Paşa’yı Milli Mücadele’nin önderliğine hazırladı. 265 gün devam eden Çanakkale kara muharebeleri çok yakın mesafedeki siperlerde geceli gündüzlü göğüs göğse çarpışmaların yaşandığı her iki taraf için de kanlı bir savaştı. Çanakkaleyi karadan da geçemeyeceğini anlayan İtilaf kuvvetleri 8/9 Ocak 1916’da Seddülbahir’den adeta kaçarak sessizce çekildiler. Her konuda kendilerine pay çıkarmayı bilen İtilaf kuvvetleri bu yenilgi ve kaçışlarını da “başarılı çekiliş” olarak ilan ettiler. Bir yılı aşkın sürede devam eden muharebelerde her iki taraftan da büyük insan kayıpları verildi. İtilaf Devletleri, Çanakkale’ye 410.000 İngiliz, 79.000 Fransız olmak üzere yarım milyona yakın asker göndermişlerdir. Çanakkale’ye savaş müddetince katılan Türk birliklerinin sayısı ise 500.000’e yakındır. İngiltere’nin kaybı 43.000’i ölü olmak üzere 205.000 olmuştur. Savaşa katılan Fransızların zayiatı 49.000’dir. Bu rakamlar hâlâ sabitleşmiş rakamlar değildir. Özellikle Fransız ve İngilizler sömürgelerinden getirdikleri askerlerden oluşan kayıpları açıklamadığı için bu rakamların daha fazla olma ihtimali yüksektir. Türk tarafı için verilen şehit, yaralı, kayıp ve hastalık sayılarında da bir takım farklılıklar bulunmaktadır. Ancak Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı’nın belgelenen tespitlerine göre “Türklerin zayiatı; kara muharebelerinde 57.084, deniz muharebelerinde 179 olmak üzere toplam 57.263 şehittir. Geri kalanı ise yaralı, kayıp ve esirlerle hava değişimi, hastahaneye gönderilenler ve çeşitli hastalıklardan ölenler olmak üzere toplam 211.000 ile 218.000 arasındadır.” Kapitülasyonların Kaldırılması: Osmanlı Devleti’nde XVI. Asırdan buyana yabancılara tanınmış imtiyazlar, zaman içinde iktisadi, siyasi ve toplumsal sıkıntılara sebep oluyordu. Savaş ortamını değerlendiren İttihat Terakki Hükümeti 8 Eylül 1914’teki toplantısında kapitülasyonları kaldırdığını ve bütün devletlerinin vatandaşları için dünyada geçerli olan hukuk kurallarının uygulanmasını kabul etti. Sultan V.Mehmet Reşat tarafından onaylanan karar yabancı elçiliklere bir nota ile duyuruldu. Yabancı devletler şiddetle karşı çıkmalarına rağmen Osmanlı Devleti kararı tek taraflı olarak uyguladı. I.Dünya Savaşı’nın sonunda İstanbul’a gelen işgal kuvvetlerinin ilk icraatlarından biri Kapitülasyonların kaldırılmasını tanımadıklarını bildirmek oldu. Sevr Antlaşmasında da genişletilerek yer alan Kapitülasyonlar 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşmasıyla tamamen ortadan kalktı. Irak Cephesi İngilizler savaştan önce asker yığmaya başladığı bu cephede Hint Deniz Yolunun güvenliğini sağlamak ve petrol bölgelerini kontrolleri altına almak istiyorlardı. Nitekim Osmanlı Devletine savaş ilanından önce 23 Ekim 1914’te Bahreyn adasına asker çıkardılar. Savaş ilan ettikten 17 gün sonra Basra’yı işgale başladılar. 9 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 193 Aralık’ta ise stratejik bir mevki olan Kurna’yı ele geçirerek harekâta ara verdiler. Osmanlı genelkurmayı ise bölgeye geniş bir asker yollama planını uygulama amacındaydı. Bu kuvvetlerin büyük kısmını gönüllü aşiretlerden Nasıriye bölgesinde toplayarak, ikinci derecedeki kuvvetlerle de İngilizleri Dicle ve Karun vadilerinde tutmaya çalışıyordu. 28 Eylül 1915’te I.Kutülammare Savaşı’nı İngilizler kazandı ve Türk kuvvetleri, Bağdat’ın hemen güneyindeki Selmanıpak mevziine çekilmek zorunda kaldı. Bu sırada Türk kuvvetleri Suriye’den gönderilen birliklerle desteklendi. İngilizler 22 Ekim 1915 sabahı iki koldan taarruza geçti. Ancak başarılı olamayıp 150 km geri çekilerek Kutulammare mevziine geri döndüler. Bu defa İngilizleri Türk ordusu takip etti ve 5 Aralık 1915 tarihinden itibaren İngiliz mevzilerini kuşattı. 4,5 ay sürecek olan bu kuşatmayı İngilizler kırmak için büyük çaba gösterip 23 bin kişi zayiat verdiler. Ama başaramadılar. Nihayet 29 Nisan 1916 günü İngiliz General Townshend ve kuvvetleri kayıtsız şartsız teslim oldu. 5 general, 481 subay, 13.300 er Irak Umum Komutanı Halil Paşa’nın başarısıyla teslim alındı. Irak’ta durum Kafkas cephesinin bozulması üzerine Rusların bölgeye gelmesiyle değişti. Türk ordusu güneyde İngilizlerle Kuzeyde ise Musul’u almak isteyen Ruslarla çarpışmak zorunda kaldı. Ruslar, Revandiz’de durduruldular fakat İngilizler’in 11 Mart 1917’de Bağdat’ı almaları önlenemedi. Ardından Musul’u almak için harekete geçen İngilizler 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesine kadar bunu başaramadılar. Ateşkes ilan edildikten sonra ateşkes hükümlerine aykırı olarak Musul’u 3 Kasım 1918’de işgal ettiler. Ancak bu hukuksuz işgal Misak-ı Milli kararı ile tanınmadığı dünyaya ilan edilmiş ve yeni Türkiye Cumhuriyeti de 1926 yılına kadar Musul’un Türkiye’de kalması için diplomatik mücadelesini sürdürmüştür. Süveyş Kanalı (Sina) Cephesi İngilizlerin asker, mühimmat ve malzeme sevkıyatında can damarı olan Süveyş Kanalı savaş sırasında Osmanlı Devletinin öncelikli hedefleri arasında idi. Bu kanalın ele geçirilerek Mısır’ın geri alınması hedeflenmiş idi. Böylece İngilizler, Osmanlı Arap vilayetlerinde ilerleyemeyecek, Hindistan ile de irtibatı büyük ölçüde kopaHalil Paşa’nın Kutulammare’de kazandığı zafer özellikle İngiliz tarihi bakımından çok önemlidir. Çünkü böyle bir hezimet “1783’teki Yorktown ile 1942 yılındaki Singapur arasında Britanya İmparatorluk birliklerinin yaşadığı en büyük kitlesel teslim oluşlarıydı” (Erickson: 2003, 213) Resim 8.3 Savaşta Osmanlı Devletinin Doğu (Kafkas) ve Güney Cepheleri. Kaynak: www. kisabilgiler.net/ cografla/5788 194 Osmanlı Tarihi (1876-1918) caktı. Bu da Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerden asker getirmesini zorlaştıracaktı. Almanlar da bu cephenin açılarak İngilizlerin meşgul edilmesi fikrinde idi. Ancak Kanala taarruz edebilmek için yaklaşık 200 km. genişliğindeki Sina çölünü aşmak, sonra da kanalı geçmek gerekiyordu. İngilizler Çanakkale boğazında yığınak yapmaya başladıktan sonra Osmanlı Devleti 4.Ordu Komutanlığına Bahriye Nazırı Cemal Paşa’yı atadı. Cemal Paşa, taarruz görevini 8.Kolorduya verdi. 14-15 Ocak 1915 gecesi Birüssebi’deki merkezlerinden 3 kol halinde ayrılan Osmanlı kuvvetleri 2-3 Şubat’ta Kanalı Timsah göl ile Acı Göl arasındaki bölgeden geçmeye çalıştılar. Kanalı geçmeyi başaran 500-600 kişilik bir kuvvetle sınırlı kaldı. Bu kuvvetler İngilizler tarafından şehit ve esir edildiler. Kanala yaklaşan diğer kuvvetler şiddetli ateş muharebesine girdilerse de bir netice alınamadı. Muharebe meydanında bulunan Cemal Paşa birliklerini geri çekti. Uzun süren hazırlıklar takviyeler yapılırken İngilizler Şerif Hüseyin isyanını 5 Haziran 1916’da başlatmaları üzerine kuvvetlerin bir kısmı Hicaz’a kaydırılmış kalan 20 bin kişilik Türk, Alman ve Avusturya askerleri Alman Albay Von Kress komutasında 16 Temmuz 1916 tarihinde harekete geçti, artık hedef Süveyş’i geçmek değil Kanalın doğu kısmını ele geçirmek idi. 4-5 Ağustos 1916’da Romani’deki İngiliz birliklerine saldırdı. İlk gün Türk kuvvetleri başarılı olurken ertesi gün üstünlük İngilizlere geçmiş ve Türk kuvvetler geri çekilmişlerdir. II. Kanal harekâtında Türkler 4 bin İngilizler ise 1130 kadar zayiat vermişlerdir. Türk zayiatının önemli kısmı İngilizlere esir düşenlerdir. Filistin-Suriye Cephesi Osmanlı ordusunun Kanal harekâtında başarısız kalması üzerine İngilizler karşı taarruz hazırlıklarına geçtiler. Türk ordusu Gazze-Birüssebi hattına çekildi. İngilizler 26 Mart 1917’de saldırıya geçip Gazze’yi kuşattılar. Türk kuvvetlerin sıkı müdafaası ve yardıma gelen yeni kuvvetler dolayısıyla 4 bin kayıp vererek çekilmek zorunda kaldılar. Takviye alan İngilizler ikinci kere Gazze’ye 17 Nisan 1917’de saldırdılar. Donanma toplarına ve 8 adet tanka rağmen İngilizler 2 gün içinde 6500 kayıp vererek çekildiler. Türklerin kaybı 2000 kadardı. İngiliz kuvvetleri yaz başından buyana General Allenby’nin komutasında yeni saldırıya hazırlandı. Türk kuvvetlerinin Sina’dan çekilmesinden sonra Arap isyanı genişledi ve 1917 Temmuzunda Akabe limanı Arap isyancıların eline geçti. Bu tarihten sonra isyancı Araplarla İngilizler ortak savaşmaya başladılar. İngiliz kuvvetleri 31 Ekim 1917’de üçüncü Gazze saldırısına geçtiler. Avustralyalı süvari birliklerinin hücumu ile Birüssebi savunma hattı yarıldı ve aynı gün Birüssebi İngilizlerin eline geçti. Aralıksız devam eden saldırılar karşısında Türkler geri çekilerek Kudüs-Yafa hattını oluşturdular ancak İngilizleri burada da tutmak mümkün olmadı. 17 Kasım 1917’de Yafa, 8 Aralık 1917’de ise Kudüs düştü. Türk birlikleri Kudüs’ün kuzeyine çekildi. 21 Şubat’ta Eriha işgal oldu. İzleyen aylarda Şeria cephesinde sonuçsuz çatışmalar oldu. Suriye cephesinde son Türk-İngiliz meydan muharebesi 19 Eylül 1918’de Nablus’ta yapıldı ve İngilizler kazandı. 7.Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa düşman süvarisini Bisan’da durdurdu. Bu geri çekilmekte olan Türk kuvvetlerine zaman kazandırdı.1 Ekim 1918’de Şam, 6 Ekim’de Humus, 27 Ekim’de Halep düştü. Liman von Sanders Yıldırım Orduları Komutanlığını Mustafa Kemal Paşa’ya bırakarak Adana’ya geçti. Mustafa Kemal Paşa emrindeki beş piyade tümeni ile İskenderun-Cerabulus hattında İngilizleri durdurmaya çalıştı. Bu hat İstiklal Harbinde de milli sınır olarak kabul edildi. Cemal Paşa: (1881- 1922) 1890’ların sonunda Genelkurmay harekât dairesinde, 1901 Kurmay Binbaşı, 1908 İttihat ve Terakki Üyesi, 1912 Çatalca’da ihtiyat piyade tümen komutanı olarak savaştı. 1914 Bahriye Nazırı ve Suriye -Filistin’de 4.Ordu Komutanı oldu. 1918’de İttihat ve Terakki’nin diğer liderleriyle yurtdışına çıktı. 1922’de Tiflis’te Ermeni teröristlerce öldürüldü. 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 195 ABD’nin Savaşa Girmesi: İtilaf Devletleri, Rusya’nın ihtilalle beraber savaştan çekilmesi ile önemli ölçüde güç kaybına uğradılar. Bu kaybı telafi edebilmek için ABD’nin kendi saflarında savaşa katılmasını istiyorlardı. Alman savaş gemilerinin ABD ticari gemilerini batırmaları ABD’yi başından beri yakınlık duyduğu İtilaf Devletleri yanında 2 Nisan 1917’de savaşa soktu. ABD’nin savaşa katılımı İttifak devletleri için sonun başlangıcı olduğunu söylememiz mümkündür. 26 Haziran 1917’de ise Yunanistan İtilaf Devletleri yanında savaşa dâhil oldu. Hicaz ve Yemen Cephesi Müslümanlar için kutsal bölge olan Hicaz’ın güvenliği Osmanlı Devleti ve Hilafetin meşruiyeti bakımından önemli bir konu idi. Bu hassasiyetten dolayı İngiltere bölge ile son 40-50 yıldır yakından ilgilenme, bölgedeki etkin kabileleri Osmanlıdan koparmaya çalışmaktaydı. Nitekim Dünya Harbi başladığında Şerif Hüseyin, İbn Suud gibi en etkin kabileler İngilizlerle gizli bir takım anlaşmalar yapmışlardı. Mekke Şerifi Hüseyin, savaş başladığında Osmanlı Devletine bağlı kalacağını açıklamasına rağmen 9-10 Haziran 1916’da fiilen isyan başlamıştı. İngilizlerin teşvik ve destekleriyle başlayan isyan Osmanlı kuvvetlerince kontrol altına alınmaya çalışılmış ancak düşmanlarla 10 cephede savaşan Osmanlı Devleti yeteri kadar bölgeye destek gönderememiş ve 16 Haziran’da Cidde, 9 Temmuz Mekke, 22 Eylül 1916’da Taif ’i ele geçirdi. Medine Komutanı Fahreddin Paşa, bütün imkânsızlıklara rağmen Medine’yi 2 yıl 7 ay müdafaa etti. İstanbul Hükümeti Medine’yi terk etmesini istediğinde Fahreddin Paşa’nın cevabı; “Peygamberin kabrinin bulunduğu Medine’deki Osmanlı bayrağını kendi elimle indiremem” oldu. Mondros Mütarekesi imzalanmasından sonra mütarekenin 16. Maddesi gereği Fahreddin Paşa’nın direnişi bırakıp teslim olması gerekiyordu ama o bunu reddetti. Osmanlı Devletinin teslim olmasına rağmen Fahreddin Paşa 72 gün daha Medine’yi savunmaya devam etti. Medine 13 Ocak 1919’da Fahreddin Paşa’nın etkisiz hale getirilmesinden sonra teslim oldu. Fahreddin Paşa’nın Peygamberimize ve onun şehrine gösterdiği bağlılık bütün İslam dünyasında takdir ve sempati uyandırdı. Savaş sırasında 7. Kolordu’nun birer tümeni Hicaz, Asir, San’a ve Hudeyde’de konuşlandırılmıştı. İmparatorluğun en uzak noktasında bulunan ve buraya ulaşacak kuvvetlerin geçmeleri gereken Irak, Filistin, Hicaz cephelerinde muharebelerin devam etmesi Yemen cephesine yeteri kadar yardım gönderilmesine imkân vermedi. Ancak Yemen’de İmam Yahya yerlilerden oluşturduğu kuvvetlerle Osmanlılara bağlı kaldı ve savaşın sonuna kadar Ordu ile birlikte savaştı. Osmanlı kuvvetleri Yemen’i I. Dünya Savaşı sonuna kadar savundular. Mondros Mütarekesi gereği Asir bölgesindeki birlikler 19 Ocak 1919’da İngilizlerle yapılan bir protokolle teslim oldu. Yemen’deki Osmanlı birlikleri de aynı tarihlerde silahlarını teslim etti. Yemen’deki Türk askerleri ve sivil memurlar 5 kademede buradan alınarak İngiliz esir kamplarına götürüldüler. Bununla birlikte İmam Yahya’nın yanında Yemen’de önemli miktarda Türk asker ve sivil aileler de kalarak, daha sonra kurulan Yemen idaresinde önemli katkılar sağladılar. Trablusgarp (Libya) Cephesi 1912’de kapandığı sanılan Libya cephesinde yerel direnişçilerin İtalyanlara karşı mücadelesi devam etmiştir. Osmanlı Devletinin cihad ilan etmesi üzerine ise çatışmalar artmış ve İtalyanlar 1915 Ocak ayında Fizan’dan Temmuz’da da iç bölgelerden tamamen temizlenmişti. İtalyanlar kıyı bölgelerinde kaldılar. Libyalı Müslüman diBalfour Deklarasyonu: İngiltere Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour, 2 Kasım 1917’de uluslar arası Siyonist hareketin önderlerinden Lord Rothschild’e bir mektup göndererek Filistin’de Yahudiler’e bir yurt kurulması çabalarını İngiltere’nin destekleyeceğini bildirdi. Bu deklarasyon İsrail devletinin kurulması için uluslar arası alanda çok önemli bir kilometre taşı teşkil eder. Bkz. Melek Fırat, “Balfour Deklarasyonu”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.1 İletişim Yay. İstanbul 2001, s.203 Fahreddin Paşa(1868- 1948): Medine Müdafii olarak tarihe geçen Fahrettin Paşa 1891de kurmay yüzbaşı olarak orduya katıldı, Balkan Harbinde, Edirne’nin geri alınışında görev aldı. Dünya Harbi başladığında Musul da idi daha Medine’ye tayin oldu. Medine müdafaasından sonra İngilizlere esir düştü ve Malta’ya sürüldü. 1921’de Malta’dan kurtulunca Ankara’ya gelip milli mücadeleye katıldı. TBMM’nin Kabil büyükelçiliğine tayin oldu. Türk-Afgan dostluğunun gelişmesine katkıda bulundu. 1936’da emekli oldu.1948 yılında bir tren yolculuğunda Eskişehir yakınlarında vefat etti. Kabri İstanbul Aşiyan mezarlığındadır. 196 Osmanlı Tarihi (1876-1918) renişçiler Mısır’ın batı sınırında bulunan İngiliz birliklerine saldırarak Sollum ve Seydi Barani şehirlerini boşaltmalarını sağladılar. Bu sırada Osmanlı Hükümeti, 15 Ekim 1915’te Trablusgarp’ı yeniden ilhak ettiğini açıkladı ve Sollum bölgesine Teşkilat-ı Mahsusa birlikleriyle takviyeli bir piyade taburu gönderdi. Matruh’ta toplanan İngiliz birliklerine taarruz edildi. Zuvara, Trablusgarp ve Hosm şehirlerinde muhasara altında tutulan İtalyanların 1917 Ocak ve Nisan aylarındaki çemberden çıkma taarruzları durduruldu. Nuri Paşa, 1917 Eylül’ünde karşı taarruz yaparak İtalyanların kurtulma ümitleri kayboldu. Nuri Paşa’nın Kafkas İslam Ordusu komutanlığına atanmasından sonra yerine Şehzade Osman Fuat Efendi Afrika Grupları Komutanı olarak 17 Mayıs 1918’de bölgeye geldi. 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi imzalandığında bölgedeki Türk subaylar teslim olmayı reddedip direnişe devam ettiler ve yerli liderlerden oluşan bir hükümet kurdular. İtilaf devletlerinin baskısı sonunda Türk subay ve erler Mart 1919’dan itibaren bölgeyi terk etmeye başladı. İran Cephesi İngilizlere karşı İran’da gayrinizamî harp yapılmıştır. Özellikle 1918 yılı Ağustos ayında I.Kafkas ordusu Nahçivan, İran Azerbaycan’ı ve Tebriz’e girmiştir. Burada bulunan İngiliz birlikleri ile Kazım Karabekir komutasındaki birlikler savaşmış ve İngilizleri yenmişlerdir. Kazım Karabekir Paşa “Tahran’ı işgal” etmek üzere emir almasına rağmen savaşın sonu görüldüğü için Tahran’ı işgalden vazgeçip Mondros Mütarekesi öncesi birlikleriyle İran’ı boşaltıp Nahçivan’a geldi. Avrupa Cepheleri Osmanlı Devleti savaş içinde müttefiklerine yardım için askeri birlikler gönderip onlarla birlikte 1916-17 yıllarında savaşmışlardı. Dolayısıyla bu cepheler doğrudan kendi cepheleri değildi. Avrupa’da yer alan bu cepheler Galiçya, Romanya/ Dobruca ve Makedonya cephelerinde müttefikleriyle birlikte Rusya, Romanya ve Fransa’ya karşı mücadele etmişlerdir. Bu cephelerde toplam 115 bin kişilik üç Türk kolordusu 40 bin kayıp vermiştir. Savaşın sonuçlarını tartışınız. Bu konuda ayrıntılı ve doyurucu bilgi için şu kitabı okuyunuz: Edward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, (Çev.Tanju Akad), İstanbul 2003. Savaş Sürerken Yapılan Gizli Anlaşmalar Rusya’da Bolşevik İhtilali olup Çar devrilince eski yönetimin yaptığı gizli anlaşmalar 24 Kasım 1917’de resmen açıklandı. O güne kadar söylenti olan Osmanlı ülkesinin paylaşıldığına dair kararlar gün yüzüne çıktı. Bu gizli anlaşmaların ilki İstanbul Anlaşması olarak bilinmektedir. Çünkü bu anlaşma İngiltere, Fransa ve Rusya arasında İstanbul’un kimin olacağı konusundadır. 12 Mart 1915’te İngiltere, 10 Nisan 1915’te de Fransa İstanbul ve Boğazların Rusya’ya verilmesini kabul ettiklerini bildirmişlerdir. Bu noktada şu soru akla geliyor, neden İngiltere ve Fransa hem de Çanakkale Boğazını geçmek için savaşırlarken İstanbul’u Ruslara bırakmaya razı olmuşlardır? Çünkü İngiltere ve Fransa’nın İstanbul’a yerleşmesinden daha fazla zarar göreceğini düşünen Almanya, Rusya ile Boğazlar konusunda görüşmeler yaptığı öğrenilmiştir. Almanya bu görüşmeleri yaparken de Osmanlı Devletinin müttefikidir. Teşkilat-ı Mahsusa: 1911’de kurulan Osmanlı karşı istihbarat birimidir. Operasyon yapma yetkisi de olan Teşkilat-ı Mahsusa, Balkan, Trablusgarp ve I.Dünya Harbinde önemli görevler ifa etmiş 1918’de ilga olmuş bir kısım mensubu Milli Mücadele’de değerli hizmetlerde bulunmuşlardır. 4 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 197 Diğer bir gizli anlaşma 26 Nisan 1915’de imzalandığı yerin adını taşıyan Londra Anlaşması’dır. Buna göre İngiltere ve Fransa tarafından İtalya’ya onlarla ittifak yaptığından dolayı savaşın sonunda Osmanlı topraklarından, Oniki Ada, Trablusgarp ve Antalya bölgesi verilmiştir. İngiltere ile Mekke Şerifi Hüseyin arasında da 30 Ocak 1916 tarihinde gizli bir anlaşma yapılmıştır. McMahon-Şerif Hüseyin anlaşması olarak bilinen mutabakat İngiltere’nin Mısır yüksek komiseri McMahon ile Mekke Emiri Hüseyin arasındaki uzun pazarlıklar sonrasında; Şerif Hüseyin’in Osmanlı Devletine karşı bir isyan başlatması halinde Savaş sonrasında kurulacak Arap Devletinin başına geçmesi kabul ediliyordu. Bu Arap devletinin sınırları Lübnan hariç Suriye, Irak ve Arabistan’ı içine alıyordu. Bu anlaşmaya güvenen Şerif Hüseyin Haziran 1916’da isyan etti ve Ekim 1916’da kendisini Arabistan Kralı ilan etti. Gizli anlaşmaların en ünlüsü ise İngiltere ile Fransa arasında yapılan ve Rusya’nın da onayladığı Sykes-Picot Anlaşmasıdır. 3 Ocak 1916’da İngiltere ve Fransa tarafından imzalanan 10-23 Ekim 1916 terhinde ise Rusya’nın onayı ile kesin şeklini bu anlaşmaya göre, Adana, Antakya bölgesi, Suriye kıyıları ve Lübnan Fransa’ya, Musul hariç Irak İngiltere’ye bırakılmıştı. Bu iki devletin Rusya ile yaptıkları Petrograt Protokolü ile Rusya’nın payına Boğazlar bölgesine ek olarak Trabzon,’a kadar Doğu Karadeniz kıyıları, Erzurum, Van ve Bitlis bırakıldı. Sykes-Picot anlaşmasını öğrenen İtalya kendi haklarını artırmak istedi. Bunun üzerine İngiltere, Fransa ve İtalya arasında 19 Nisan 1917’de Saint-Jean de Maurienne Anlaşması imzalandı. Buna göre, Antalya, Konya, Aydın ve İzmir İtalya’nın payı olarak kabul edildi. Anlaşmanın Rusya tarafından da kabul edilmesi gerekiyordu. Ancak Rusya’daki ihtilal dolayısıyla bu eksik kaldı. Bu yüzden İngiltere ve Fransa bu anlaşmayı geçerli saymadılar. İtilaf Devletleri kendi aralarında Osmanlı topraklarını paylaştıkları bu gizli anlaşmalar, ABD’nin I. Dünya Savaşına girerken açıkladığı Wilson İlkeleri arasında yer alan Açık Diplomasi ile ters düşüyordu. Ancak İtilaf Devletleri savaş sonunda yaşanan işgallerde bu gizli anlaşmalar esas alındığı söylenebilir. I. Dünya Savaşının Sonu İtilaf devletlerinin 1918 yaz aylarında başlattıkları taarruzlara İttifak devletlerinin cevap verememesi savaşın sonunu getirdi. Öncelikle Bulgaristan 29 Eylül’de ateşkesi kabul ederek savaş dışına çıktı. Osmanlı Devleti Savaşta sayısız kahramanlıklar, başarılar ve zaferler kazanmış olmasına rağmen Irak ve Suriye Cephesinin bozulmasından ziyade General Milne komutasındaki ordunun Selanik’ten çıkıp Bulgaristan’da ilerlemeleri ve Trakya’yı geçerek İstanbul’a inme ihtimalinin doğması Devleti güç durumda bırakmış ve mütareke istemek durumunda kalmıştır. Osmanlı Devleti’nde savaşın sorumlusu olan İttihat ve Terakki Partisi istifa edip yöneticileri ülkeyi terk etti. Yerine Ahmet İzzet Paşa hükümeti kuruldu. Bu hükümet mütareke yapmak için bütün yolları denedi ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesini imzalayarak savaşa son verdi. Ekim ayı içinde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalandı, Macarlar ve Çekler bağımsız Cumhuriyet kurduklarını ilan ettiler 3 Kasım’da Avusturya silah bırakmayı kabul etti. Aynı gün Çekoslovakya ve Yugoslavya devletleri ilan edildi. 18 Kasım’da İmparator devlet işlerinden çekildiğini açıkladı ve böylece Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Habsburg Hanedanı tarihe karışmış oldu. Almanya ise Ağustos ayından bu yana barış arayışlarında bulunuyordu. 3 Ekim’deki mütareke teşebbüsü başarısız olmuş 9 Kasım’da Alman İmparatoru tahttan feragat etmiş, Cumhuriyet ilan edilmişti. 11 Kasım’da 198 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Almanya ile mütareke imzalandı. Savaşın devam ettiği yıllarda 1917’de de Rus İmparatorluğu çökmüştü. Bu yüzden bu savaş bir noktada İmparatorlukları tasfiye ederek son buldu. Osmanlı Devleti 2.500.000 kilometrekare toprakta 22 milyon nüfusa sahip olarak Dünya Harbine girmiş savaşın sonunda 1.250.000 kilometrekare toprakta 10 milyon nüfusla kalmıştı. Savaş boyunca silah altına alınan asker sayısı 2.850.000 civarındadır. Savaş sonunda muharebede ölen 305.000, hastalıktan ölen 466.000, Yaralı-sakat kalan 303.000, savaş Esiri 200.000 kişi civarında. Firarilerle beraber toplam savaş kaybı 1.500.000 ile 1.700.000 arasındadır. Savaş yıllarında ülkedeki enflasyon oranı yüzde 1.250 civarındadır. İşgallerle beraber yüz binlerin göçü yaşanmış ve korkunç sivil kayıplar söz konusu olmuştur. Ülkedeki sanayi altyapısı kullanılamaz hale gelmiştir. Böylece İtilaf Devletleri 4 yıllık savaşın neticesinde muazzam bir zafer kazandılar. Bundan sonra galib devletler kendilerine göre yenidünya düzeni kurmak için ünlü Paris Barış Konferansını başlatıp mağlupları cezalandıracak anlaşmalar hazırlayacaklardır. I. Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu’nu inceleyen Erickson şu değerlendirmeyi yapıyor: “Türk ordusu her ne kadar ağır darbeler almış ve aşırı yıpranmışsa da, 31 Ekim 1918 günü garnizonlarında değil hala sahadaydı. 25 piyade tümeni, 4 kale komutanlığı ve 3 geçici piyade tümenine sahipti. Türk ordusunun komuta kontrol yapısı ayaktaydı ve yaklaşık bir milyon asker ile muharebe operasyonları yapma yeteneği vardı. Her ne kadar çok ağır kayıplar vermişse de anavatanı Anadolu’yu ve Rusların Kafkas vilayetlerinin çoğunu elinde tutuyordu. İngilizler Türk ordusunun çöküntünün eşiğinde olduğunu düşünüyor, ama sonuna kadar savaşacağından da kuşku duymuyorlardı (Erickson: 2003, 276) Savaşın bir başka yönünü gözler önüne seren bir çalışma olduğu için şu eseri okuyunuz: Cemalettin Taşkıran, I.Dünya Savaşı’nda Türk Esirleri, Ana Ben Ölmedim, İstanbul 2001. 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 199 Özet I.Dünya Savaşı’nın neden çıktığını açıklayabilme Dünya 1815-1914 arasında bir dünya savaşı yaşamadı. Viyana Kongresi ile kurulan Avrupa Dengesi büyük ölçüde korundu. Ancak, ekonomik çıkar ve sömürge çatışmaları Avrupa’da güvensizlik ortamı yaratmış bu da bloklaşmaya ve silahlanmaya yol açmıştır. Ayrıca, Alman ekonomisinin güçlenmesi diğer devletleri ileriye dönük korkuya sevk etmiştir. Almanya’nın donanmasını kuvvetlendirmesi İngiltere’yi Almanya karşısında müttefik bulmaya itmiş bu durum Fransa’yı Almanya’ya karşı, Rusya’yı da Avusturya’ya karşı daha saldırgan yapmış bu da uluslar arası krizleri çoğaltmıştır. Diğer yandan Rusya’nın Balkanlarda izlediği Panslavizm de savaşın çıkmasına zemin hazırlamıştır. Son olarak dönemin Avrupalı liderler yanlış politik ve askeri hesaplar da savaşın patlamasında etkili olmuştur. Osmanlı Devleti’nin bu savaşta neden yer aldığını kavrayabilme Osmanlı Devleti sanılanın aksine Alman sempatisi ya da emperyal duygularla Dünya savaşına katılmış değildir. Bloklaşan dünya hızla silahlanıyordu. Balkan Savaşı sırasında Osmanlı Devletine Avrupalı devletlerin takındığı tavır da Osmanlı devletini endişelendirmiş idi. Buna rağmen Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Rusya’ya askeri ittifak teklif etmiş kabul görmemiştir. Yaklaşan savaşta yalnız kalmamak için Almanya ile mecburen ittifak yapmıştır. Dünya savaşı başladıktan sonra da Osmanlı Devleti, bir süre tarafsız kalmış ve bu durumunu korumak için İtilaf devletlerinden kendi toprak bütünlüğünün garanti edilmesini istemiş ancak bu garanti verilmemiştir. Osmanlı ordusunun nerelerde ve hangi şartlarda savaştığını tasavvur edebilme Yapılan araştırmalar göstermiştir ki; Osmanlı ordusu girdiği her muharebeye sayısal bir dezavantajla girmiştir. Bu genellikle asker sayısı, topçu, cephane ve lojistik desteğiydi. Bu durum göz önüne alındığında Osmanlı ordusunun muharebe etkinliği çok yüksektir. Yine muharebe birlikleri savaşçı ruhları, olumsuzluklar içinde dahi yüksek moralleri ve taktik yetenekleri ile dikkat çekmişlerdir. Yine ne kadar az imkâna sahip olursa olsun kendisini idame ettirebilme ve büyük bir kararlılık-dayanıklılık ile harp ettikleri görülmüştür. Osmanlı ordusunun bir diğer özelliği çok hızlı bir şekilde örgütlenebiliyor ve uyum içinde çalışabiliyor olmalarıdır. Savaşın sonuçlarını irdeleyebilme Osmanlı Devleti 2.500.000 kilometrekare toprakta 22 milyon nüfusa sahip olarak Dünya Harbine girmiş savaşın sonunda 1.250.000 kilometrekare toprakta 10 milyon nüfusla kalmıştı. Savaş boyunca silah altına alınan asker sayısı 2.850.000 civarındadır. Savaş sonunda muharebede ölen 305.000, hastalıktan ölen 466.000, Yaralı-sakat kalan 303.000, savaş Esiri 200.000 kişi civarında. Firarilerle beraber toplam savaş kaybı 1.500.000 ile 1.700.000 arasındadır. Savaş yıllarında ülkedeki enflasyon oranı yüzde 1.250 civarındadır. İşgallerle beraber yüz binlerin göçü yaşanmış ve korkunç sivil kayıplar söz konusu olmuştur. Ülkedeki sanayi altyapısı kullanılamaz hale gelmiştir. 1 2 3 4 200 Osmanlı Tarihi (1876-1918) Kendimizi Sınayalım 1. Osmanlı Devleti aşağıdaki ülkelerden hangisine askeri ittifak kurma teklifinde bulunmamıştır? a. İngiltere b. Fransa c. Rusya d. Almanya e. İtalya 2. Günümüzde Bakü’deki şehitlikte yatan Osmanlı Ordusunun askerleri aşağıdakilerden hangisinin askerleridir? a. I.Ordu b. II.Ordu c. Kafkas Ordusu d. Kafkas İslam Ordusu e. III.Ordu 3. Irak Cephesinde 13 bin İngiliz askerini 5 generali ile birlikte esir alan Türk komutanı kimdir? a. Nuri Paşa b. Halil Paşa c. Yakup Şevki Paşa d. Ali İhsan Paşa e. Cemal Paşa 4. Çanakkale Muharebelerinde “18 Mart Kahramanı” ünvanı kime verilmiştir? a. Mustafa Kemal Paşa b. Fevzi Paşa c. Cevat Paşa d. Kazım Karabekir e. Vehbi Paşa 5. Mütareke şartlarına rağmen Medine’yi isyancı Araplara ve İngilizlere teslim etmeyen Türk komutanı kimdir? a. Cemal Paşa b. Enver Paşa c. Talat Paşa d. Fahreddin Paşa e. Mehmet Paşa 6. I.Dünya Savaşı içinde çeşitli cephelerde ve cephe gerisinde etkinlik gösteren Osmanlı gizli örgütünün adı nedir? a. İttihat ve Terakki b. Halaskar Zabitan c. Teşkilat-ı Mahsusa d. Kuva-yı Milliye Cemiyet e. Fedayiler Cemiyeti 7. I.Dünya Savaşına komutan olarak katılan Osmanlı Şehzadesi kimdir? a. Osman Fuat Efendi b. Abdülmecid Efendi c. Ömer Faruk Efendi d. Selim Efendi e. Bahaddin Efendi 8. 24 Nisan 1915’te hangi olay yaşanmıştır? a. Ermeni Tehciri çıkarılmıştır. b. Ermeni örgütlerine baskın yapılarak ele başları tutuklanmıştır. c. Sevk Kanunu uygulamaya konulmuştur. d. İstanbul’da çatışma yaşanmıştır. e. Dünya savaşı başlamıştır. 9. Osmanlı Devleti’ne Doğu Anadolu topraklarını kazandıran barış antlaşması aşağıdakilerden hangisidir? a. Lozan Antlaşması b. Moskova Antlaşması c. Gümrü Antlaşması d. Brest Litovsk Antlaşması e. Kars Antlaşması 10. Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı Devletinin parasını ödediği halde İngiltere tarafından el konulan iki savaş gemisinin adlarıdır? a. Genç Osman-Yavuz b. Genç Osman-Reşadiye c. Reşadiye-Yavuz d. Yavuz-Midilli e. Goben-Breslav 8. Ünite - İmparatorlukların Tasfiyesi: I. Dünya Savaşı 201 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Kafkas Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Irak Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Çanakkale Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Hicaz Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Libya Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Libya Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Savaş’ta Ermeni İsyanı: Sevk ve İskan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Kafkas Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devletinin Savaşta Tarafsız Kalma Çabaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 İngiltere, Fransa ve Rusya kendi aralarında siyasi sorunları çözmüş ve ortak hedeflere yönelmişlerdi. Ortak hedef ise Meriç nehrinden Basra’ya ve Yemen’e kadar bütün Ortadoğu dolayısıyla endüstrinin yeni ham maddesi petrol denizinin üzerinde tek hakim konumda bulunan Osmanlı Devleti idi. Bu belirleyici gerçek dolayısıyla Osmanlı Devleti itilaf Blokuna alınmamıştır. Sıra Sizde 2 Osmanlı Devleti, mecburen Almanya ile askeri ittifak yapmış ancak yine de savaşta tarafsız kalmak için İtilaf devletleriyle görüşmesini sürdürmüş ancak talep ettiği hiçbir güvenceyi alamamıştır. Öte yandan Almanya’nın tehdide varan ısrarları neticesinde savaşa girmekten başka çaresi kalmamıştı. Sıra Sizde 3 Ermeni komitelerinin amacı Anadolu’da bir Ermeni hükümeti kurmak ve bunu savaş ortamında kabul ettirmek idi. İtilaf devletlerinin Osmanlı devletine savaş açmış olmasını bu davaları için büyük bir fırsat olarak görmüşlerdi. Bu amaca ulaşmak için de silahlı terör ve toplu ayaklanma yöntemlerini benimsemişlerdi. Sıra Sizde 4 Osmanlı Devleti Savaşta sayısız kahramanlıklar, başarılar ve zaferler kazanmış olmasına rağmen Irak ve Suriye Cephesinin bozulmasından ziyade General Milne komutasındaki ordunun Selanik’ten çıkıp Bulgaristan’da ilerlemeleri ve Trakya’yı geçerek İstanbul’a inme ihtimalinin doğması Devleti güç durumda bırakmış ve mütareke istemek durumunda kalmıştır. Bu mağlubiyet Osmanlı Devletini müttefiki imparatorluklar gibi tarihe gömülmesine sebep olacaktır. 1911’den buyana devam eden Savaş, yüzbinlerce gencin kaybına, ikiyüzbinden fazla askerimizin esir olmasına, yüzlerce müslüman şehrinin harap olmasına, Osmanlı ekonomisinin mahfına, milyonlarca sivil insanın yerlerinden yurtlarından göç etmesine, yüzbinlerce insanın salgın hastalıklardan ölmesine ve yüzlerce yıllık vatan topraklarının işgal edilmesine sebep olmuştur. Yararlanılan Kaynaklar Atatürk ve Türk İnkılapTarihi, (2010). (Editör:Fatma Acun), Ankara Genel Kurmay Başkanlığı ATASE Başkanlığı (1978) Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi II, Ankara. Gilbert, Martin, (1994). The Routledge Atlas of the First World War, London. Özcan, Azmi, (2008). “Çanakkale Savaşlarını Hazırlayan Siyasi ve Jeopolitik Arka Plan” Çanakkale Tarihi IV, İstanbul. Taşkıran, Cemalettin, (2001). I.Dünya Savaşında Türk Esirleri Ana Ben Ölmedim, İstanbul. Tuncoku, A. Mete, (1990). “İngiliz Gizli Belgelerinde 18 Mart Zaferi ve Çanakkale Muharebeleri” Çanakkale Muharebeleri 75 inci Yıl Armağanı, Genelkurmay ATESE Yayınları, Ankara. Ulman A.Haluk, (1972) Birinci Dünya Savaşına Giden Yol, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara

.