Kânûnî Sultân Süleymân için diyorki :
“ Hîlâf-ı şerî’at (İslâm dışı) kânûnları Avrupadan getirdiği cihetle, İstanbul’a öyle bir bok sıçdın ki yüz senede kuvvetli sular aksa da temizleyemez.”Sikke-i tasdîk-ı gaybî, S.195. 24 sene gibi çok uzun bir zaman şeyhülislâmlıkda bulunan Zembilli Ali Cemâlî efendi’nin Kânûnî Sultân Sûleymân’a söylendiğini iddi’â etdiği bu sözün ne edeben ve ne de sultâna hürmeten söylenmesi mümkin değildir. [Bu sözü bırakın şeyhülislâmın söylemesini alelâde bir insânın söylemesi dahî edebsizlikdir, bu şeyhülislâma ve Kânûnî Sultân Süleymân’a çok ağır bir hakâret ve iftirâdır.] Saîd Nursînin, Kânûnî Sultân Süleymân zamanında Îslâm âlimlerince kânûn hâline getirilen Îslâm hukûku ile son zamanlardaki kânûnları karıştırdığı anlaşılıyor...

Muhammed Abdüh’ün talebesi Reşîd Rızâ’nın (23),Sultân AbdülHamîd hakkındaki ”…Ey Müslimânlar,O müstebid hükümdârı çağırın,kandırın,yâhûd zincire vurun.İslâm hükümdârları içinde AbdülHamîd kadar İslâm’a ihânet eden,fıkıh, akâid ve hadîs kitâblarını yasaklayan ve ortadan kaldıran bir kişi göstermek asla mümkin değildir.” iftirâsı ile, ittihâdcı fetvâemîni Elmalı’lı Muhammed Hamdî Yazır’ın , Sultân AbdülHamîd halli için hazırladığı:”Müslimânların imâmı şerî’at kitâblarını yasaklasa,yakdırsa,devlet hazînesinde isrâf etse,insânları katletse ve zâlim olsa…”ifâdelerinin yer aldığı hâl fetvâsındaki iftirâsının benzerliği fetvânın, ilhâmının nereden kaynaklandığını göstermesi bakımından fevkal’âde dikkât çekicidir.

Saîd Nursîye, hiç kimse, Sultân AbdülHamîd’i tahtdan indirmek isteyenlerle berâber olmadı, onlara yardım etmedi diyemez, çünkü bu târîhî gerçeklere ve Saîd Nursînin i’tirâflarına ters düşer. Saîd Nursî, Sultân AbdülHamîd’e düşmân olan herkesle dost olmuş, onlarla işbirliği yapmış ve maddeten de büyük paralar alarak, ittihâdcılara hizmetinin karşılığını fazlasıyla görmüşdür.
12.asrın Müceddid’i Mevlânâ Hâlid Bağdâdî ise müceddidlere yakışan bir ifâde ile Devlet-i aliyye-i Osmâniyye’ye dü’â etmişdir :”Allâhın yardımı, İstanbul’u ve bütün İslâm beldelerini himâye eden pâdişâha olsun.,,Mektûbât,4.mektûb.”Büyük Sultân, Yüce Hâkân için, Saltanâtın devâmlılığı, dîn düşmânlarının ve bozguncu kâfirlerin, övülmüş devletin sâyesinde silinmesi ve yok olması içün Allâh’a daha fazla dü’â etmemiz gerekir. Mektûbât, 70.mektûb, 12.mektûbunda ise : Emîr sâhiblerine, yardımcılarına dü’â etmeye gayret ediniz, demekde, ” İmâmlara (sultânlara) sövmeyiniz, onların iyilerine dü’â ediniz., gerçekde onların iyileri sizlerin menfe’atinizedir.” Hadîs-i şerîfini(Taberânî,Mu’cemü’l-kebîr.) nakl etmekdedir. 
Kendisini müceddid diye iddi’â eden Saîd Nursî ise daha evvelki müceddidlere inanç olarak hep ters düşüyor. Aklı başında olan, inancı doğru her müslimân, kimin sahte kimin de hakîkî müceddid olduğunu bilmekde herhalde sıkıntı çekmiyecekdir.
Allâh’ın Rasûlü Muhammed aleyhisselâm’dan, sultân ile ilgili, birkaç hadîs-i şerîf daha nakl edelim :

“Kim Allâh’ın yeryüzündeki sultânını alçaltırsa, Allâh da onu alçaltır.” Tirmizî [Bu yüzden olacak ki kendi tarafdârları cumhûriyyetçiler bile kendisine eziyyet etmişler ve uzun zaman habshânelerde kalmışdır.]
“Zamanın hâlifesini bilmeden[kabûl etmeyerek, karşı çıkarak ] ölenler câhiliyye dîni üzere ölürler. Halîfe millet içün bir kalkandır. Onun komutasında harb edilir, onunladüşmândan korunulur. Buhârî, Müslim, Ebû Dâvüd, Nesâî. 
 “Kim bana itâ’at etmişse mutlaka Allâh’a itâ’at etmişdir, kim de bana isyân etmiş ise, mutlaka Allâh’a isyân etmişdir. Kim emîre (sultâna) itâ’at ederse mutlaka bana itâ’at etmiş olur.Kim de emîre isyân ederse mutlaka bana isyân etmiş olur.Buhârî,Müslim,Nesâî.
“Kim itâ’atdan dışarı çıkar ve cemâ’atden ayrılır ve bu hâlde ölürse, câhiliyye dîni üzere ölür.Buhârî, Müslim, İbni Mâce, Nesâî 
“Mü’min, kusur bulucu, la’net edici ve terbiyesiz(kaba ve hayâsız) olmaz.Tirmizî
“Müslimânın sövmesi (hakâret etmesi) yoldan sapmadır. Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî
“Sultânlara sövmeyiniz, onların iyilerine dü’â ediniz.”Taberânî, Mu’cemü’l-kebîr
Allâhü te’âlâ Kur’ân-ı Kerîmde ise “ Ey imân edenler, Allâh’a, Rasûl’e, idârecilerinize itâ’at edin.” buyuruyor. Nisâ, 59. âyet-i kerîme
" Ümerâyı (Sültânı,Devlet büyüklerini) hafîfe alanın dünyâsı yıkılır." Abdüllâh bin Mübârek'den,rahmetüllâhi 'aleyh
M. Ekmel Hakkatapan

(1) Târîhçe-i hayât, s. 65
(2) Târîhçe-i hayât, s. 66
(3) Târîhçe-i hayât, s. 66
(4) Târîhçe-i hayât, s. 73
(5) Şu’âlar, 16. şu’â ,s. 610
(6) Volkan Gazetesi, sayı: 83
(7) Âsâr-ı bedî’ıyye, s. 318, Elmas Neşriyyat, 2004, İstanbul
(8) Âsâr-ı bedî’ıyye, s. 318, Elmas Neşriyyat, 2004, İstanbul
(9) Târîhçe-i hayât, s. 65
(10) Târîhçe-i hayât, s. 65
(11) Târîhçe-i hayât, s. 65
(12) Târîhçe-i hayât, s. 72
(13) Münâzarât, s. 10-12, 1329, İstanbul
(14) Şu’âlar, 14. şu’â; Kastamonu lâhikası, s. 55
(15) Şu’âlar, 14. şu’â; Kastamonu lâhikası, s. 55
(16) Kastamonu lâhikası, s. 55; Şerîf Mardin, Türkiye’de Dîn 
ve Siyâset, s. 192
(17) Yeni Türk Ans. c. 9, s. 3346, Ötüken Yayınları; Şerîf 
Mardin, Saîd Nursî Olayı, s. 129, İletişim Yayınları
(18) Şu’âlar, 14. şu’â
(19) Şu’âlar, 12. şu’â
(20) Lem’alar, 28. lem’a
(21) Prof. Dr. Şerîf Mardin, Türkiye’de Dîn ve Siyâset,s.178,İletişim Yayınları
(22) Prof. Dr. Şerîf Mardin, Türkiye’de Dîn ve Siyâset, s. 34, İletişim yayınları
(23) Reşîd Rızâ ,Muhâverât kitâbında Ehl-i Sünnet’e saldırmakda, selefîliği savunmakdadır. Bu kitâbı, Ahmed Hamdi Akseki 1916’ da, daha sonra da Türkiyede selefîlerin şu andaki öncülerinden prof.Hayreddîn Karaman , neşretmişdir.

 





Sultan
Abdülhamid’in
Hâtıra Defteri
meselesi
Ali B‹R‹NC‹
1 Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri hakkındaki bu yazımız dostum ve meslektaşım Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya ile yaptığımız bir sohbetten doğdu. İlk
ipucunu, yani İbnülemin’in hâtırat hakkındaki satırlarını kitapta işaret etti.
Daha sonra da meseleyi tartıştık ve olgunlaştırdık. Bu bakımdan yazımızdaki
katkısını büyük bir zevkle anıyor ve derin teşekkürlerimi sunuyorum.
Hazret-i Hilafet-penahî’ye Bir Arîza (İstanbul, 1328, 24 s.) bir askerin değil; bir sivilin, Şeyhülislam Cemaleddin Efendizâde Ahmet Muhtar Kevâkibi’nin (1878-1943) kaleminden çıkmıştır ve bu gerçek ışığında muhtevasının değerlendirilmesi gerekir.2 Elif imzasıyla yine Balkan Harbi hakkında iki kısımlık çok mühim bir tenkit metni basılmıştır. Harbi takiben yazılan bu metnin ilk kısmı Balkan Harbinde Neden
Münhezim Olduk (İstanbul, 1329, 96 s.), ikinci kısmı ise Balkan Harbinde Askerî Mağlubiyetlerimizin Esbâbı (İstanbul, 1329, 95 s.) adını
taşımaktadır ve Kütüphane-i İslâm ve Askerî Neşriyatı arasında Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan (1879-1963) tarafından basılmıştır.
Osmanlı Devletinin en büyük kaybı olan Rumeli’nin kaderini tayin
eden Balkan Harbi’nin en dikkate değer ve erken tenkidi olan bu kitabın tam ve lâyıkıyla değerlendirilebilmesi ancak mahrecinin tanınmasıyla mümkündür. Metnin, Erkân-ı Harbiye Mektebi’nin 1905 (11
Ocak) mezunları birincisi Ali İhsan Sabis Paşa (1882-1957) kaleminden çıktığının tespitinden sonra daha açık bir mânâ ve ehemmiyet kazanacağı gerçeği her türlü izahtan vârestedir.3
Metin yazarının tespiti ve tanınması meselesinde asıl felâket ise eser
için müellif olarak yanlış bir ismin bulunması ve araştırmacının bu yanlış isim çerçevesinde metni irdelemesi ve değerlendirmesidir. Bu gibi
durumlarda zaman zaman ortaya gerçekten ilmî felaketler çıkabilmektedir. Bunun en çok bilinen bir örneğini Turan kitabı hakkında yazılanlar teşkil etmektedir. Önce bir Türk Yahudisi Moiz Kohen Tekinalp’a atfedilen kitap Turancılığın bir Yahudi icadı olduğu yolundaki
büyük yorumların mehazını teşkil etmiş; daha sonra yazarının Türk
Ocağı mensubu bir Türk, Ahmet Ferit Tek (1877-1971)4 olduğu ortaya çıkınca yorumlar mesnetsiz kalmıştır.5 Bu hâdise bir kere teliften
önce müellifi doğru tespit etmenin ve asgarî derecede tanımanın gereğini ortaya koymuştur.
DÎVÂN
2005/2
178
Ali B‹R‹NC‹
2 Bu yanlış Ahmet Muhtar Paşa isimli kitabın (Dr. Rifat Uçarol, İstanbul,
1989, s. 443) ikinci baskısında da sürdürülmektedir. Paşa’nın Takvîmü’s-sinin’i (haz. Yücel Dağlı-Hamit Pehlivanlı, Ankara, 1993, s.xviii) yeniden basılırken, ikazımız üzerine bu yanlış tashih edilmiştir.
3 Ali İhsan Paşa bu eserin kendisine ait olduğunu açıkça ifade etmektedir:
Harp Hatıralarım, İstanbul, 1943, c. I, s. 19; İbrahim Hilmi Çığıraçan
için: Bir Yayıncının Portresi: Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan, İstanbul, 2003, 324+(28) s.
4 A. Ferit Tek için bkz. Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde, İstanbul, 2001, s. 196-
198.
5 Turan kitabının bu macerası için: Ali Birinci “Müstear çıkmazında bir kitap:
Turan”, Tarih Yolunda, İstanbul, 2001, s. 240-245.
Türk tarihçiliğinde müellifi en çok tartışılan bir kitap da bir hâtırattır ve diğer taraftan Osmanlı tarihinin yine en çok tartışılan bir pâdişahına, Sultan II. Abdülhamit Han’a atfedilmektedir. Kitabın Sultan
Abdülhamid’in Hatıra Defteri (Pınar Yayınları, İstanbul 2002, 240
s.) serlevhasıyla hâlâ basılıp satılması ve okunması da hakkındaki tartışmaları canlı tutmaktadır. Kitabı baskıya hazırlayan İsmet Bozdağ
(Bursa, 1916) ısrarla kitabın Sultan Abdülhamit Han’ın kaleminden
çıktığını ifade etmektedir.6
1. Hâtıra metninin ilk defa ortaya çıkışı:
“Hâtırat-ı Abdülhamit Hân-ı Sânî” serlevhalı metin ilk defa 6 Ocak
1919 tarihinden itibaren çıkmaya başlayan haftalık Utarit mecmuasında tefrika olarak basılmaya başlandı.7 Tefrika, mecmuada şu şekilde takdim olunmuştu:8
Cennetmekân Sultan Abdülhamit Hân-ı Sânî’nin Beylerbeyi saray-ı
hümâyununda mutekif bulundukları zaman ara-sıra hâtırat kaydettikleri ağızdan ağıza dolaşır ve bâzı mukarriblerinin mânâlı tavır ve îmaları bu rivayeti takviye ederdi. Hâtıratın vefatından beş sene sonra ve
Almanya’nın Leipzig şehrinde tab olunmasını merhum hayatında vasiyet etmiş, vefatını müteakip Almanya’da gösterdiği mahalle isâl edilmiş olan o kitabın bâzı sahaif ve mebahisi elimize geçti. Bu gibi âsârın tarihe ne derecelerde hizmet ettiği mâlumdur. Elimizdeki vesaiki
münasip düştükçe mecmuamızla neşredeceğiz. Ermeni meselesi bu sırada ceraid-i yevmiyeye gaye-i mekal olduğundan buna ait iki sahifeyi
aynen mecmuamıza dercediyoruz.
Bu takdimden sonra mecmuanın tarihsiz ikinci sayısının arka kapağındaki bir “ihtar” dikkati çekmektedir:9
Bâzı yerlerde müvezzilerin (Utarit’te Sultan Abdülhamid’in hâtıratı
vardır) diyerek mecmuamızı on, hatta on beş kuruşa sattıklarını istihbar eyledik. Halbuki mecmuamız her yerde yedi buçuk kuruş olduğundan bu gibi münasebetsiz müvezzilerin sözlerine ehemmiyet vermemelerini ve hâtta mümkünse kim olduklarını idarehânemize bildirmelerini muhterem kâri ve kâriyelerimizden rica ederiz.
DÎVÂN
2005/2
179
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
6 İsmet Bozdağ’ın hayatı için: İhsan Işık, Yazarlar Sözlüğü, 1998, s. 141-142.
7 Utarit hakkında kısa bir yazı için: Yunus Ayata, “Utarid dergisi üzerine bir
inceleme”, Türklük Bilimi Araştırmaları, sy. 2 (1996), s. 113-120.
8 “Hâtırat-ı Abdülhamid-i Sânî”, Utarit, sayı. 1 (6 Kânûn-ı Sânî 1335), s. 7.
9 “İhtar”, Utarit, sy. 2 (Kânûn-ı Sânî 1335), arka kapak yazısı.
Bu ihtardan sonra “gelecek nüshamızda: Sultan Abdülhamid Hânı Sânî tarafından Beylerbeyi saray-ı hümâyununda bizzat yazılmış hâtırat” ilânı dikkati çekmektedir. Bu tefrika, ikinci sayı hariç, mecmuanın 1-17. sayılarında iki veya üç sayfalık kısımlar hâlinde devam etmiştir. Tefrika içinde bir sayfa, bir sütundan ibaret olanları da bulunmaktadır. 19. sayının arka kapağında “gelecek nüshada: Hâtırat-ı Abdülhamit Hân-ı Sânî” ilânı çıkmış ise de böyle bir tefrika basılmamış
ve mecmua da 19 Haziran 1919 tarihli yirminci sayısıyla neşriyatına
hâtime çekmiştir.10
2. Tefrikanın kitap hâlinde basılması
6 Ocak-8 Mayıs 1919 devresinde Utarit’te tefrika edilen metin üç
sene sonra 1922’de Hâtırat-ı Abdülhamit Hân-ı Sânî (İstanbul,
1338-1340, 72 s, Cihan Kitaphanesi) serlevhasıyla kitap halinde basıldı. Başında Vedat Örfî’nin “Birkaç Söz” serlevhalı yazısı (s. 2-8) ve sonuna da (s. 53-72) Tarihçi Ahmet Reşit’in idadiler için yazdığı ders kitabından (Haritalı ve Resimli Mükemmel Tarih-i Osmanî, İstanbul,
1327, II. Kısım, s. 543-572) yapılan iktibaslar eklenmişti. Son sayfadaki imza “Sadr-ı esbak Halil Rifat Paşa hafidi Vedat Örfî”dir.11
Hâtırat’ın metninde bulunan sayfalar 1, 2, 3, 4, 5, 11, 12, 31 Mart
ve 1 ve 2 Nisan 1333 tarihlerini taşımaktadır. Metni “Tarihten bir-iki
iktibas” (s. 52) serlevhalı ve Vefat Örfî imzalı sayfa takip etmektedir.
Kitabın eski harflerle bir defa basıldığı görülmektedir.
3. Kitabın yeni harflerle basılması:
Kitabın Cumhuriyet devrindeki serencamı başlı başına bir merak ve
yazı mevzuudur ve çok dikkate değer bir mahiyet arz etmektedir.
A. İsmet Bozdağ’ın ilk neşri:
Kitap yeni harflerle ilk defa Bursa’da Bozdağ Kitapevi sahibi İsmet
Bozdağ tarafından (İkinci Abdülhamid’in Hatıra Defteri, 1946, 69
s.) bastırılmıştır. Ancak kendi ifadesine göre kitapevini kapatması üzeDÎVÂN
2005/2
180
Ali B‹R‹NC‹
10 Utarit, sy. 19 (12 Haziran 1335).
11 Vedat Örfî (Bengü, 1900-1953) Mehmet Fuat’ın (Bengü, 1926-19 Aralık
2002) babası, Örfîpaşazâde Âli Paşa’nın torunu, Mehmet Ali (Bengü, ö.
28 Mayıs 1950) Paşa’nın oğludur. Annesi sadrâzam Halil Rifat Paşa’nın
kızı Güzîde Hanım’dır. Bilgi için: Ses Sanatçılar Ansiklopedisi, İstanbul,
1970, s. 61-62; Ali Birinci, Tarih Uğrunda, İstanbul, 2001, s. 211.
rine kitaplar kağıt hurdacısına verilmiş ve kitabın büyük bir kısmı bu
şekilde yok olmuştur.12
B. Sabahattin Selek neşri:
Kitabın ikinci neşri tarihçi ve gazeteci Sabahattin Selek tarafından
yapılmış ve Selek Yayınevi neşriyatı arasında çıkmıştır. Yeni baskıda da
Vedat Örfî’nin metni aynen verilmiş (s. 102-148) ve baş tarafına
“İkinci Abdülhamid’in hayatına kısa bir bakış (s. 5-100) kısmı, hâtıratın devamına da daha önce İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın Türk
Tarih Encümeni Mecmuası’nda neşrettiği “Abdülhamid-i Sânî’nin
Notları” (s. 150-168) ve “Hâtıralarla ilgili önemli meseleler hakkında
açıklamalar” (s. 170-199) gibi bölümler eklenmiştir.
C. Osman Yüksel Serdengeçti neşri:
Hâtırat, Sabahattin Selek’in neşrinden dört sene sonra Osman
Yüksel Serdengeçti’nin sahibi olduğu Serdengeçti neşriyatı (Nu. 41)
arasında Abdülhamid Anlatıyor (Ankara, 1964, 48 s.) ismiyle, herhangi bir ilâvede bulunulmaksızın, bir kere daha basılmıştır.
D. İsmet Bozdağ’ın ikinci neşri:
Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri meselesinde dikkate değer ve
heyecanlı son sayfa 1975 senesinde, rivayete göre hâtıratın tam metninin Almanya’da Leipzig’de İsmet Bozdağ tarafından bulunması ve
önce Tercüman’da tefrika, sonra aynı gazeteye bağlı Kervan Yayınları arasında kitap hâlinde basılmasıyla açıldı ve günümüze kadar da
açık kaldı.
İsmet Bozdağ, kitapta13 “Abdülhamid’in hâtıra defteri peşinde 30
DÎVÂN
2005/2
181
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
12 Kitabın basılması hikâyesi için: İsmet Bozdağ, Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri, İstanbul, 2002, s. 170. Bozdağ’ın kitabın bulunuşuna dair hikâyesi 1946 baskısında (s. 5) çok farklıdır. Buna göre “Bir gün sarayla yakından ilgili bir ailenin kitap odası düzenleniyordu. Meşin ciltli kalın tarihler, el yazması, altın süslü dîvanlar arasından bir defter ortaya çıktı. Kabı
kopmuştu. Sayfaları dağılmıştı. Birçok yerleri, belki yağmurda kaldığı, belki de herhangi bir sebeple üstüne su döküldüğü için buruş buruş olmuş ve
yazıları da okunmaz hale gelmişti. Bir karalama defteri sandılar ve bir köşeye attılar. İsmini vermek istemeyen bir genç, bu defteri buldu, merak etti ve bir arkadaşına gösterdi. Abdülhamid’in hatıraları bu sûretle elimize
geçmiş bulunuyor.”
13 Hâtırat ilk defa Ocak 1975’te, tefrikanın yarattığı sıcak alâkayı kaçırmamak
isteyen bir çabuklukla basıldı. Sonraki baskılarda sene ve baskı sayısı belirtilmemiştir. Daha sonra Pınar Yayınları tarafından on üç baskısı yapıldı. ✒
yıl” serlevhalı bölümünde (s. 177-194) hâtırat ile olan münasebetinin
bir tarihçesini vermektedir.14 “1944 yılının bir sonbaharıydı” diye
başladığı hikâyesini Muallim Naci’nin “Bir hakikat kalmasın âlemde
Allahım nihan” mısraıyla15 bitiren Bozdağ’ın hikayesi gerçekten de
zevkle ve merakla okunan bir yazıdır. Orta yaşlı bir kadından Bozdağ
Kitapevi sahibi olan İsmet Bozdağ üç küfe dolusu kitap satın alır. Kitaplar ünlü askerî tarihçi Osman Senaî’den (Erdemgil) kalmıştır ve
önce dostları tarafından paylaşılmıştır. Geriye çoğu ciltsiz ve parçalanmış kitaplar ve risâleler kalmıştır. Bir kısmını satar, gerisini çöpe atmaya karar vermişken son bir defa karıştırır ve “üst kabı kopmuş ama formaları dağılmamış, içinde eski harflerle birtakım yazılar” bulunan bir
defter eline geçer. Yıpranmış sayfaları karıştırmağa başlar; Sait ve Kâmil Paşalardan bahsedildiğini görür, Mithat Paşa, Namık Kemal ve
Ziya Paşa gibi ünlü kişilerle yapılan konuşmalara rastlar. Defterin ilk
sayfasında kurşun kalemle yazılmış silik satırları okumak suretiyle aydınlığa çıkar ve defterin, Sultan Abdülhamid-i Sânî’nin Beylerbeyi sarayında mahlû iken dest-i mübareki ile tahrir etmiş olduğu hâtıratı olduğu ve beş sene sonra basılmak üzere Leipzig’e gönderdiği defterin
en mühim bâzı bahsin istinsahı suretiyle meydana getirilmiş olduğuna dair kaydı okur.
Bundan sonra defteri bir solukta okuyup bitirir ve o güne kadar bildikleri alt-üst olur. Her şeyi yüzüstü bırakıp tarih bilgisine güvendiği
dostu Hulusi Köymen’e koşar, dostu da her sayfada heyecanlanır ve sigara üstüne sigara yakar. Daha sonra Bursa’daki tarihçilerden Nâzım
Yücelt, Şeref ve Memduh (Turgut Koyunluoğlu) beylerle defter bir
kere daha okunur ve bu arada Şeref Bey defterin Utarit’te tefrika edildiği haberini verir. Diğer taraftan Nâzım Bey de İbnülemin’in Yıldız
evrakı arasında bulduğu notları neşrettiğinden bahsettikten sonra şüphesi kalmaz ve kitabı bastırır. Kitap cilde verildiği sırada kitabevini kapatmak zorunda kalır. Kitaptan onbeş-yirmi nüsha eşe dosta dağıtır ve
gerisi kesekağıtçılara verilir. İsmet Bozdağ da kendisindeki son nüshayı, hâtıratı yeni harflerle ikinci defa basan dostu Sabahattin Selek’e verir. Bu arada bazı tarihçiler “Böyle bir defterin aslı-faslı yoktur. MütaDÎVÂN
2005/2
182
Ali B‹R‹NC‹
Bu baskının künyesi şöyledir: Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri, İstanbul, 2002, 240 s. Kervan Yayınları’nın ilk baskısı Abdülhamid’in Hâtıra Defteri (Ocak 1975, 245+17 s.) adını taşımaktadır.
14 Bu yazıda atıflarımız Hâtırat’ın Ocak 1975, yani birinci baskısına yapılmıştır. Kitap kısaca Hâtırat şeklinde de zikredilmiştir.
15 Bu mısraın Bozdağ neşri yanlıştır ve şöyledir: “Kalmasın âlemde Allahım
hiçbir hakikat nihân”.
rekede biri uydurup yazmış olacak” gibi “dayanıksız” sözlerle kendisini aramaktan soğuturlar.
Hâtırat meselesine 1961’de Ahmet Emin Yalman da karışır. Çıkarmayı düşündüğü gazetesi için “büyük olay” vasfında bir yazı dizisi
için kendisine Bozdağ tarafından hâtırat hatırlatılır. Sultan Abdülhamit Han’ın kızları kendisine ‘böyle bir hâtıranın babaları tarafından
yazıldığını” bilmediklerini ifade etmişlerdir. Ancak böyle bir hâtırat
varsa bunun ancak Leipzig’deki Kolze kitabevine gönderilmiş olabileceği ihtimalini de ilâve eder ve mesele kitabevinin 1923’te kapandığının ve sahiplerinin de bulunamadığının öğrenilmesiyle kapanır.
Bozdağ hâtırat meselesini son defa Tercüman sahibi Kemal Ilıcak
(Nisan 1973) ile konuşur. “Çok önemli bir vesika, niçin ilgilenmiyorsun?” sözüne muhatap olur. İşin nakit tarafı gazeteden karşılanacaktır. Bozdağ’a göre “iki büyük savaş geçirmiş bir ülkede 55 yıl önce
gönderilmiş bir defteri, kapanmış ve izi tozu bilinmeyen bir yayınevinden aramak akıl kârı değildi. Ama hem araştırmacı olmak, hem buna hayır demek de mümkün olamazdı.” Kolze sahibinin vârisleri, gazetenin Almanya’daki temsilciliği tarafından aranır ve 1974 Eylül ortasında Kemal Ilıcak’tan haber gelir, Kolze bulunmuştur.
Almanya yolculuğunda Bozdağ’ı Tercüman ailesinden Çetin Süer
Frankfurt’ta karşılar ve ertesi gün Leipzig’e götürür. Herr Kolze’nin
müze havasındaki evine kabul edilirler. Önce yayınevinin bastığı
Türkçe-Almanca lügati soran Bozdağ bunu bulamayacağı cevabıyla
karşılaşınca lügati aramadığını söyler. Yetmiş sekiz yaşındaki Kolze piposunu ağzından çeker ve hayretle yüzüne bakar, iyice işkillenir, alt
dudağı titreyerek ve korkuyla ne istediklerini sorar. “Abdülhamid’in
hâtıra defterini” cevabını veren Bozdağ, kim olduğunu soran Kolze’ye kendisini “araştırmacı yakın tarih yazarı” olarak tanıtır.
Uzun bir sohbetten sonra Herr Kolze, kendisine babasından kalan
“dört yanından hâlâ rengi solmamış bir mavi kurdelâ ile bağlı” defteri Bozdağ’a uzatır ve “Buyrun, aradığınız emanetlerdir” der. “Borcumuz?” diye sorar ve “Borcunuz mu?... Evet, borcunuz, namuslu olmak” cevabını alır. Kendi ifadesine göre Herr Kolze’nin eline sarılıp
öper ve bu insanlık tablosu karşısından bir çocuk gibi ağlamaktan kendini alamaz ve birer konyak daha içerler.
Kolze gerçek isim değildir, gerçek adı hâtıraların aslı ile birlikte saklanmaktadır, çünkü dünyanın en iyi insanlarından biri olan Kolze’ye
böyle söz vermiştir.
Bozdağ, Tercüman’daki tefrikayı takiben Ocak 1975’te kitap halinde bastırdığı metne ayrıca iktibas ettiği başka metinleri ve Hâtırat’tan
da on bir sayfanın tıpkı basımını eklemiştir.
DÎVÂN
2005/2
183
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
4. Hâtırat hakkındaki şüphelerin hikâyesi
Abdülhamid’in Hâtıra Defteri ilk andan itibaren büyük bir alâka
görmüş, önce Kervan, daha sonra da Pınar Yayınları tarafından defalarca ve miktarı bilinmeyen bir şekilde basılmıştır. Diğer taraftan daha
tefrika hâlinde basılırken sıhhati hakkında şüpheler başlamış ve zamanımıza kadar devam etmiştir.
A. Hareket Yayınları’nın şüphesi
Hâtırat’ın tefrikası sırasında Hareket Yayınları da Ali Vehbi’nin
Fransızca kitabının (Pensées et Souvenirs de l’Ex-Sultan Abdul-Hamid,
Neuchâtel, 1913, 225 s.) tercümesi baskıdaydı. Bunun için yazılan imzasız takdimde Tercüman’daki tefrikada defterden örnek sayfalar verilmediği için şüphe izhar edilmekte ve Ali Vehbi’nin kitabının gerçek
hâtırat olduğuna dikkat çekilmektedir.16
B. Alâeddin Yalçınkaya’nın şüpheleri
Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri (27-29 Mayıs 1992) vesilesiyle Hâtıra Defteri bir kere daha sohbet mevzuu olmuş ve bunun
üzerine Alâeddin Yalçınkaya tarafından uzun bir yazıda Hâtırat’ın eski yazı tefrikası ve kitap halindeki neşri ile İbnülemin tarafından bastırılan notlar hakkında bilgi verilmiştir. Bu arada “İbnülemin’in, beş-altı sene önce mükerreren yayınlanan kısmı tekrar yayınlamaya lüzum
görmemesi veya Vedat Örfî tarafından yayınlanan kısımlardan bahsetmeye tenezzül etmemesi şeklinde” yorum yapılmıştır. Başka bir yorumu da “baskı veya talimatlar” neticesinde Utarit’teki tefrikanın 17. sayıda kesilmiş olabileceği yolundadır.
Netice olarak Yalçınkaya Abdülhamid’in Hâtıra Defteri’ne Abdülhamid’in elyazısı niyetiyle eklenen eski harfli yazıların uydurma olduğunu, daha önce elde bulunan defterin sonradan kaybedilmiş olmasının ve bir fotokopisinin bile elde bulunmamasının metnin güvenilirliğini ortadan kaldırdığını, Utarit’teki tefrikanın ve buradan naklen
1922’de basılan metne ciddi bir itiraz olmadığını ve kısaca bu metnin
DÎVÂN
2005/2
184
Ali B‹R‹NC‹
16 Ali Vehbi’nin kitabı H. Salih Can tarafından tercüme edildi. İmzasız olan
“Sunuş” (s. 9-62) Dursun Özer tarafından yazıldı. Aralık 1974’te basılan
bu kitabın (Siyasî Hâtıratım, İstanbul, 1984, 224 s.) 1984 baskısına atıfta bulunulmuştur. Bu kitap İsmail Hami Danişmend tarafından da tercüme ve Çakmak’ta (1956) tefrika edildi.
“güvenilir” olduğunun, zikrettiği kaynaklara dayanarak ortaya çıktığını ifade etmektedir.17
Bozdağ bu yazıya karşı kısa bir cevap yazarak defteri yeni harflere
döktüğünü ve bazı kelimeleri sadeleştirdiğini ve yayınlanması için bu
metni Tercüman’a verdiğini ve iki savaş geçirmiş bir ülkede saklandığı için çok hırpalanmış defteri de Kemal Ilıcak’a teslim ettiğini bildirmektedir. Yine rivayetine göre defterin eski harfli bir sûretini saklamak
isteyen Ilıcak onu emekli albay Yavuz Senemoğlu’na vermiş ve ücrette anlaşamadıkları için Senemoğlu istinsah ettiği son birkaç sayfayı ve
defterin aslını iade etmemişti. Bu arada tefrikaya da istinsah edilmiş
sayfalardan örnek konmuştu. Daha sonra bunlardan on bir sayfa kitaba da eklenmişti.
Yine Bozdağ’a göre Sultan Abdülhamid’in hâtıralarını yazan Esvabçıbaşı İsmet Bey ile Yavuz Senemoğlu’nun “hat kaligrafisi” birbirine
çok benzemektedir. “Hâtıraların gerçek mi, uydurma mı olduğunu
tartışmaya bile gerek görmemektedir.” Çünkü “hâtıraların büyük bir
bölümü Sultan Abdülhamid’in ölümünün hemen ardından sayılacak
bir tarihte hem Utarit dergisinde, hem Risâlede yayınlanmış ve hiç
tepki almamıştır.” Kendi elde ettiği metinde de bu bölümlerin aynen
bulunduğuna işaret eden Bozdağ, Yavuz Senemoğlu’nun “gazetenin
sahibi ile kafa kafaya verdik, yazdığım yazıları bu Sultan Abdülhamid’indir diye yutturduk” yolundaki sözüne değinmek bile istemediğini ifade etmektedir.
Bozdağ’a bir kere daha cevap yazan Yalçınkaya, Yavuz Senemoğlu’nun defteri hiç görmediğini, kendisine verilen yeni ifadeli ve Latin
harfli bir metni eski harflerle yazdığını tekrarlamıştır.18
Alâeddin Yalçınkaya, Hâtıra Defteri’nin sadeleştirilmiş; Abdülhamid-i Sânî’nin Notlarının aslî metnini kitap halinde bastırırken “Hâtırat mevzuunda sonsöz” (s. 33-34) serlevhalı yazısına Kadir Mısıroğlu’nun Hâtırat metninin İbrahim Hakkı Konyalı’dan duyduğuna göre Süleyman Nazif tarafından yazıldığına dair mektubunu eklemiştir
(s. 33). Buna göre bizzat Süleyman Nazif, İttihatçılara çok kızdığı için
bu hâtıratı Sultan Abdülhamid’in dilinden kaleme alıp neşretmiştir.
Netice olarak Yalçınkaya “Abdülhamid’in hâtırat yazdığı veya yazdırdığının ortaya çıktığını; bazı saptırma veya ilavelerin bu hakikati değişDÎVÂN
2005/2
185
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
17 Alâeddin Yalçınkaya’nın önce Tarih ve Toplum’da (sayı. 105, Eylül 1992,
s. 57-62) basılan yazısı için: Sultan II. Abdülhamid Han’ın Notları, İstanbul, 1996, s. 9-28.
18 İsmet Bozdağ’ın önce Tarih ve Toplum’da (sayı. 108, Aralık 1992, s. 2)
neşredilen kısa yazısı için: A. Yalçınkaya, a.g.e., s. 29-30.
tiremeyeceği sonucuna” ulaşmaktadır (s. 34). Kitabında (s. 35-38)
“Muhterem İsmet Bozdağ’a açık mektup” yazan Yalçınkaya, “gerek
kendisinin bir vicdanî baskıdan kurtulması, gerekse tarihî ve ilmî konularda yapmış olduğu hizmetlerini zirveye çıkarması için bu konuyu bütün ayrıntılarıyla kamuoyuna duyurmasını hararetle” beklemektedir.
Diğer taraftan yine yazdığına göre Yalçınkaya böyle bir açıklamanın
zorluğunu ve sıkıntısını takdir de etmektedir. Ancak gerçeklerden yana bir adım atınca işler çok kolaylaşacak ve hafifleyecektir. Hâtıratın bilinenlerinin dışında kalan kısımlarının hangi kaynaklara dayandığı açıklanmalıdır. Bu yapıldığı takdirde kitabın sonraki baskıları kitabın sonraki baskıları çok daha büyük bir alâka toplayacak, gerçeklere olan saygı istikametindeki tavır günün konusu olacak ve tabiî toplumumuzun
takdirini kazanacaktır. “Muhterem İsmet Bozdağ beyefendi de millî
kültüre, tarihe ve ilme karşı görevini yapmanın onuru ve huzuru içerisinde ömrünün kalan kısmını tamamlayacaktır.”
C. Yavuz Selim Karakışla’nın Görüşleri:
Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri’nin tamamının uydurma olduğu ilk defa Yavuz Selim Karakışla tarafından, ancak hiçbir delil gösterilmeksizin, bir kanaat olarak ifade edilmiştir. Hâtıratı tefrika ve kitap halinde neşreden Vedat Örfî’nin tartışmaya açık edebî itibarını ve
“para için her şeyi yapabilir” şahsiyetini ve tefrikanın kopukluğunun ve
“arkası yarın” intibaı vermesini delil olarak göstermiştir.
Karakışla kısaca ilk metnin Vedat Örfî, daha sonra eklenen kısımlarının İsmet Bozdağ tarafından kaleme alındığını, dolayısıyla bu ikinci
kısma “Abdülhamid’in ağzından yazılmış bir II. Abdülhamid araştırması” gözüyle bakmanın tarihçilik açısından çok daha güvenli bir bakış olacağını yazmaktadır. Bu arada Bozdağ’ın iki mühim kaynağının
Ayşe Osmanoğlu’nun hâtıratı Babam Sultan Abdülhamid (Güven Yayınevi, İstanbul 1960, 262 s.) ile Ziya Şakir’in Sultan Hamid’in Son
Günleri (M. Fuad Gücüyener, İstanbul 1943, 277 s.) isimli kitabı olduğuna dikkati çekmektedir. Bunu takiben “Sultan II. Abdülhamid’in
güvenilirliğini çoktan herkese kabul ettirmiş olan muhtıra tarzında hâtıratı da var” diyerek bunların en önemlisinin Ali Vehbi Bey’in Türkçe’ye Siyasî Hâtıratım başlığıyla çevrilen kitabı olduğu hükmüne varmıştır. Karakışla bu yazısına İbnülemin’in neşrettiği notların takdimini eklemiştir.19
DÎVÂN
2005/2
186
Ali B‹R‹NC‹
19 “Sultan Hamid’in Sahte Hatıratı”, Toplumsal Tarih, sayı. 95 (Kasım
2001), s. 29-34. Karakışla’nın bu yazısı “Arşivden bir belge” tefrikasının
32. bölümüdür.
D. Engin Deniz Akarlı’nın Görüşü:
XIX. asır Osmanlı tarihi hakkındaki araştırmalarıyla dikkati çeken
Engin Deniz Akarlı, herhangi bir araştırma yapmamış olmasına rağmen, sezgilerine dayanarak “İsmet Bozdağ’ın önce Tercüman gazetesinde tefrika edip sonra da Abdülhamid’in Hâtıra Defteri (İstanbul
1975) adı altında yayımladığı anıların gerçekten Padişaha ait olduğunu hiç sanmıyorum” şeklinde kanaatini ifade etmektedir.20
E. Kemal Karpat’ın Görüşleri:
Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri meselesinde görüşlerini ifade eden en son ilim adamı tarihçi Kemal Karpat, meselenin halline
katkıda bulunmak bir tarafa, biraz daha karıştırmıştır. Karpat’ın hâtırat meselesi hakkında yazdıklarının ihtiva ettiği yanlışlar şöylece sıralanabilir:
a. Ali Vehbi’nin Fransızca kitabı, Karpat tarafından yazıldığı gibi,
İsmet Bozdağ tarafından tercüme edilmemiştir. Hareket (sonra
Dergâh) yayınları tarafından basılan bu kitabın mütercimi H. Salih Can’dır. Bu kitabın ilk mütercimi ise İsmail Hami Danişmend’dir ve Çakmak mecmuasında tefrika edilen tercüme kitap
hâlinde basılmamıştır.
b. Karpat, Bozdağ’ın Leipzig (Kolze Yayınevi) hikâyesine tamamen
ve şüphesiz inanmaktadır.
c. Karpat, Leipzig hikayesine inanmayanlar olduğunu (A. Yalçınkaya gibi) ama “anıların otantikliğine itiraz edemediklerini” ifade
ve dolayısıyla İsmet Bozdağ neşrinin gerçek olduğunu kabul etmektedir.
d. Karpat, Fransızca basılan Ali Vehbi neşrinin de İsmet Bozdağ tarafından bulunan defterin tercümesi olduğunu söylüyor ki fâhiş
bir yanlıştır.
Kısaca Karpat tarihçiler zümresinden İsmet Bozdağ’a tam destek
veren ve hâtıratın sıhhatinden şüphe duymayan biricik ilim adamı olarak, yanlışlarının yanı sıra, dikkati çekmektedir.21
DÎVÂN
2005/2
187
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
20 “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı”, Osmanlı, Ankara, 1999, c. II, s. 264
dn.
21 İslâm’ın Siyasallaşması, çev. Şiar Yalçın, İstanbul, 2004, s. 288-289, dn.
2-3.
F. M. Metin Hülagü’nün Görüşleri:
Sultan Abdülhamid Han’ın hususî tabibi Dr. Atıf Hüseyin’in22 günlüğünü neşreden M. Metin Hülagü de Hâtırat meselesine temas etmiş; Sultan’ın sürgün günlerinde “bıçak sırtında yaşar bir durumda
iken hâtıra yazmayacağı ve yazdırmayacağı” yorumunu yaptıktan sonra kat‘î hükmü günlüğü okuyacak olanlara bırakmıştır. Ancak bu arada Hâtırat ile günlüğün “aynîlik veya benzerlik” arz etmediğine dikkati çekmiştir ki bu doğru bir tespittir.23
Bu meselede sorulması gereken temel sualler vardır: Gerçekten tarihçiler Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri meselesinde çok mu çaresizdirler, bir hâl çaresi olabilecek cevabın parçaları kayıtlara aksetmemiş midir? Bir tarihî hadisenin akislerinin şu veya bu derecede iz veya
yankı bırakmaması mümkün müdür? Bu suallerin cevabını araştırmak
ortaya dikkate değer bilgiler çıkarabilir.
5. Hâtıratın gerçek yazarı hakkındaki bilgilerin tarihçesi:
Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri’nin gerçek yazarının tespiti
hususunda tarihçilerin bir imkânsızlık içinde bulunmadığına ilk anda
işaret etmek gerekiyor. En azından 1940 senesinden itibaren bu mevzuda meseleyi halledecek bilgilerin ortaya çıktığı görülmektedir.
DÎVÂN
2005/2
188
Ali B‹R‹NC‹
22 Dr. Atıf Hüseyin, 1869’da dünyaya geldi. 1892’de girdiği Mekteb-i Tıbbıye-i Askeriyye’den 6 Ekim 1896’da tabip yüzbaşı olarak mezun oldu
naklolundu. 25 Ağustos 1898’de ameliyat dersini ikmâl ettiğinden Selanik
Hastahanesi’nde emrâz-ı üzniye ve nez’iye ve hançeriye dersine ve serîriyyâta devam ederek ihtisasını (kulak-burun-boğaz) tamamladı. 27 Nisan
1909-10 Şubat 1918 devresinde, pek az müddet hariç, Sultan II.Abdülhamid’in hususî tabibliğinde bulundu. 1 Mayıs 1924 tarihinde İstanbul’da
irtihâl etti. (MSB Arşivi, Dosya no: 1312-11). Bu arşivden Murat Babuçoğlu ve Musa Türker beylere müteşekkirim. Ölüm tarihini Nüfus İşleri
Genel Müdürü Cengiz Aydoğdu dostumun yardımıyla öğrenebildim. Mezuniyet senesi için bkz. Rıza Tahsin, Tıp Fakültesi Tarihçesi, (haz. Aykut
Kazancıgil), İstanbul, 1991, c. II, s. 65; soyadı için bkz. Kemal Özbay,
Türk Asker Hekimliği ve Asker Hastahaneleri, İstanbul, 1981, c. III-II Kitap, s. 363. Dr. Atıf Hüseyin ve eseri hakkındaki yazımız Tuncer Baykara
Armağanı’nda basılmaktadır.
23 M. Metin Hülagü, Sultan Abdülhamid’in Sürgün Günleri-Hususi Doktoru
Atıf Hüseyin Beyin Hatıratı, İstanbul, 2003, s. 12-13. M.M. Hülagü’nün
yazdığı gibi Atıf Hüseyin’in bu eseri bir hâtırat olmayıp bir muhtıra veya
günlüktür. Diğer taraftan bu rûznâme daha önce kısm-ı azamı itibariyle Ziya Şakir tarafından neşredilmiştir: Sultan Hamid’in Son Günleri, İstanbul,
1943, 277 s. Muallim Fuat Gücüyener’in Tarihî Eserler Serisi: 14.
A. İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın yazdıkları:
Hâtıra Defteri hakkında İbnülemin’in yazdıkları meseleyi kökünden halledecek kadar açık ve ikna edicidir:24
Yıldız evrakını tedkike memur olduğum esnada -evvelce arayıcılar tarafından karmakarışık olan- sandıklar dolusu kağıtlar arasında Sultan
Abdülhamid merhumun -her ne maksada mebnî ise- söyleyip yazdırdığı bazı muhtıraların dağınık müsveddelerine tesadüfle istinsah etmiş ve bir kısmını -hâşiyelerle- Türk Tarih Encümeni Mecmuası’na
dercetmiştim.
Merhumun hâtırası olmadığı ve hâtıra yazmak hatırından geçmediği
hâlde Süleyman Nazif, tarihle oynarcasına ve -hassa-i temyizden
mahrum oldukları için- her şeye, hâttâ kendi malumatlarına inanan
birtakım sade diller ve cahillerle eğlenircesine merhumun hâtıratı olmak üzere bir risâle yazıp tab’ ettirmişti. İleride tarihi ve erbab-ı tarihi tağlît edecek olan bu yolsuz hareketinden dolayı kendini tevbîh etmiştim.
Bu risâlenin düzme olduğunu bilmünâsebe bildirdiğimden dolayı -
bilmediğini bilmeyen bir bilgiç -el-câhilü cesûrun- meâline muvâfık
olarak- bir gazetede beni techîle cür’et ve risâle, Abdülhamid’in olduğunu iddiada ısrar ile –ârun lenâ en neûde- meseline tebaiyet etmişti.
Bu meseleyi bir dipnot izahıyla anlatan İbnülemin bir daha, herhangi bir vesile ile de olsa bu mevzuya temas ihtiyacı duymamıştır. Mesela “Sultan Abdülhamid’e Dair”25 yazdıklarında da bu hususa dair tek
bir cümle bile yazmamıştır.
B. Süleyman Kâni İrtem’in şüpheleri:
I. ve II. Meşrûtiyet hakkında yazdığı bir tefrikada Hâtırat’tan bir
iktibasta bulunan S.K. İrtem metnin “Abdülhamid’in bilinen ifade
tarzına ve yazısına benzemediğini” ifade etmekten kendisini alamamıştır. Bunun üzerine kendisine MN rumuzuyla mektup gönderen
bir okuyucu meseleyi bir kere daha İbnülemin’i teyid eder şekilde anlatmıştır:26
Vedat Örfî Bey’in Sultan Abdülhamid’in hâtıratı olarak neşrettiği eser
dahi vaktiyle edebî Utarid mecmuasında tefrika olarak intişar etmişti.
Bu hâtıratın Süleyman Nazif Bey tarafından bâzîçe-i kalem nevinden DÎVÂN
2005/2
189
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
24 Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, İstanbul, 1940, s. 341, dn. 2.
25 İbnülemin, a.g.e., s. 1264-1306.
26 Birinci Meşrûtiyet ve Sultan Abdülhamid, İstanbul, 2004, s. 18-19.
ve İttihad ve Terakkî’ye rağmen Sultan Hamid’i müdafaaten yazıldığı
Süleyman Nazif Bey’in üslûbuna ve mizâcına vâkıf olanlara malumdur.
Süleyman Nazif Bey’le aramızda hususiyet var idi; kendisini pek severdim. 1339 (1923) evâsıtında Manastır’dan avdetimde bu eser hakkında mülâhazamı kendisine söylemiştim; pek çok gülmüştü ve nîm (yarı) itirafta da bulunmuştu. Bu hâtırat dikkatlice okunursa Nazif’in tahrîr tarzı ve kendisine has tabirleri derhal görülür. Süleyman Nazif Bey
o zamanlar Utarid mecmuasına muâvenet-i kalemiyede bulunur, şiirler yazardı.
C. Mehmet Zeki Pakalın’ın yazdıkları:
Hâtırat meselesinde üçüncü bir şahıs olarak tarihçi Mehmet Zeki Pakalın da kâfi bir açıklıkla metnin yazarı olarak Süleyman Nazif’i zikretmekte ve buna işaretle aynı zamanda onu bir mehaz olarak yeri geldikçe kullanmaktadır.
M.Z. Pakalın’ın Hâtırat hakkında, muhtelif vesilelerle yazdıkları
şöyle sıralanabilir:27
Abdülhamid’in hal‘inden ölümüne kadar hususî doktorluğunu yapan
Atıf Bey’in muhtelif münasebetlerle temas neticesi olarak aldığı notlar
üzerine yazılmış olan Hâtırat-ı Abdülhamid-i Sânî adlı eserde…
Değerli edip Süleyman Nazif Bey tarafından yazılmış ve imzasız olarak neşredilmiş olan Hâtırat-ı Sultan Abdülhamid-i Sânî adlı eserde…
Hal‘inden sonra ölümüne kadar hususî doktorluğunu yapan Atıf
Bey’in Abdülhamid’in ağzından işittiği sözlere ait hatıraları esas ittihâz
olunmak sûretiyle Süleyman Nazif Bey tarafından yazılıp imzasız olarak neşredilen Hâtırat-ı Sultan Hamid-i Sânî adlı eserde…
Görüldüğü üzere Pakalın da herhangi bir şüphe ızhâr etmeksizin
Hâtırat’ın Süleyman Nazif’in28 kaleminden çıktığını ifade ettikten
başka mehazı olarak da Dr. Atıf Hüseyin tarafından Sultan Abdülhamid’in dokuz senelik hususî tabibliği zamanında tutulmuş günlük notları göstermektedir. Hemen ifade edelim ki, Pakalın’ın bu son tespiti
bir tahmindir ve doğru değildir.
DÎVÂN
2005/2
190
Ali B‹R‹NC‹
27 Son Sadrâzamlar ve Başvekiller, İstanbul, 1942, c. II, s. 189; 1944, c. IV,
s. 367; 1948, c. V, s. 84, 595.
28 Süleyman Nazif hakkındaki bir doktora tezi (Şuayb Karakaş, Ankara, 1988,
338 s. Kültür Bakanlığı yayını) bu meselede tek cümle bile söylememektedir.
D. İbrahim Hakkı Konyalı rivayeti:
Tarihçi İ. Hakkı Konyalı’nın, Kadir Mısıroğlu kanalıyla gelen ve
Yalçınkaya tarafından basılan ve yine Hâtırat yazarı olarak Süleyman
Nazif’i gösteren rivayeti de önceki tespitleri desteklemektedir.29
Netice itibariyle Sultan Abdülhamit Hân’a atfen gerek Utarit’de
tefrika edilen ve gerekse 1922’de eski harflerle basılan Hâtırat’ın Süleyman Nazif’in kaleminden çıktığı gerçeği tarihî kayıtlarda gereği kadar ifadesini bulmuştur ve bu hususta herhangi bir şüphe izhârına da
gerek yoktur.
Her şeyden önce Hâtırat’ın sâde lisanı ve edibâne üslûbu metnin
usta bir kalemden çıktığını göstermektedir ve bu gerçek bile hükmümüz için kâfi bir delildir. Diğer taraftan Hâtırat’taki ince teferruatı
yazabilecek şahsiyetler arasında ve belki de başında devri çok iyi tanıyan Süleyman Nazif gelmektedir.30 Süleyman Nazif’in eserlerinde
Hâtırat’la büyük benzerlikler gösteren bilgiler, hâtta cümleler ve üslûp ayniyeti bulunmaktadır.31
6- Hâtırat’ın İsmet Bozdağ Neşri:
Hâtırat’ın ilk ve asıl metninin Süleyman Nazif tarafından yazıldığı
tespit edildikten sonra İsmet Bozdağ tarafından bulunan nüshanın
sıhhatini araştırmak ve tartışmak gerekir mi suali akla gelmektedir.
Mecelle’nin “Asıl sâkıt oldukta fer‘î dahi sâkıt olur” (Madde 50) düstûru ile bu meseleye hâtime çekmek de mümkündür. Buna rağmen
Bozdağ tarafından Hâtırat’a eklenen sayfalardan (6, 7, 9, 10, 14, 17,
18, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 28 Mart; 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11 Nisan) yapılacak iktibasların lisanı ve lügatçesi, meseleyi biraz daha vuzuha ve
misale kavuşturabilir ve şüphe kalmışsa büsbütün izale edebilir.32
DÎVÂN
2005/2
191
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
29 A. Yalçınkaya, a.g.e., s. 33.
30 Süleyman Nazif’in kitapları ve bilhassa Yıkılan Müessese (İstanbul, 1927,
39 s.) isimli eseri bu hükmün delilidir. Ayrıca bkz. Abdülhak Şinasi Hisar,
Geçmiş Zaman Edipleri, İstanbul, 2005, s. 213.
31 “31 Mart Vak‘asını Abdülhamid ihdâs etmemişti. Hatta ayağına gelmiş
olan bu fırsattan istifade etmeye kalkışmadı. 31 Mart isyanını Kâmilpaşazâde Sait Paşa ika‘ etmişti. Başlıca vesâiti Avlonyalı İsmail Kemal ile diğer
birkaç şahıs idi. Bunlar birkaç Arnavut silah-endâz askeri idlâl ederek, o bâdireyi kopardılar” (S. Nazif, Yıkılan Müessese, İstanbul, 1927, s. .
“Kamil Paşa’nın mahdumu Sait Paşa bu esnada en çok çalışıyordu. İsmail
Kemal Bey’le diğer mahkumlar da Sait Paşa ile beraber idiler.” (Hâtırat,
1338-1340 s. 40; 1960 s. 136).
32 Bu iktibaslar için bkz. Hâtırat-1975, s. 255; 2002, s. 236; 1975, s. 256;
2002, s. 235; 1975, s. 257; 2002, s. 234.
Bu Ermenileri tahrik edenler hususiyetle Sasun bölgesinde devam ettiriyorlardı. Bu Ermeni-Müslüman kavgasını nihayetlendirmek için Müşir Zeki Paşa kumandasındaki orduyu bu sahaya sevkedip isyanı bastırdım. Bütün devletlerin sefirleri birbiri arkasından saraya koştular. Zavallı Ermenilerin kılıçtan geçirildiğini, bunun zulüm olduğunu beyan
ediyorlardı. Hele İngiliz sefiri hemen bir tahkikat heyetinin kurulmasını istiyor ve buna riyaset etmek için de bir İngiliz ataşemiliterinin mahâll-i vak‘aya gönderileceğini bildiriyordu. Bütün elçilere daha sert bir
lisan ile İngiliz sefirine bunun bir dahilî asayiş meselesi olduğunu, ordunun buralardaki eşkıyaları temizlediğini söyledim.
Kırk yıldır devletlerin birbirleriyle kapışmasını bekledim. Bütün ümidim o idi ve Osmanlının taliini buna merbût görüyordum. O beklediğim gün geldi. Fakat heyhât ki ben tahttan uzaklaştırılmış, ülkemi idare edenler de akıl ve basiretten uzaklaşmışlardı.
Bir gün Londra sefiri Müsürüs Paşa’dan sadrazam ve serasker Hüseyin
Avni Paşa’nın İngilizlerden para aldığını öğrendim. Padişah nâmına
devleti idare eden bir sadrazam kendi devletine ihanet ediyor ise istihbaratı da elbette ki kendi menfaatine uygun geldiği şekilde saraya bildirir.
Cedd-i azizim Sultan Selim Han ‘ecanibin elleri ciğerlerimin üzerinde
geziniyor. Aman biz de ecnebî devletlere sefir gönderelim ve onların
yaptıklarını bir an evvel öğrenmeye çalışalım’ diye feryad etmişti. Ben
bu yabancı elleri ciğerlerimin içinde hissediyordum.
Hâtırata Bozdağ tarafından eklenen sayfaların kaynağını araştırmanın bir gereği bulunmamaktadır. Ancak meselâ Ayşe Osmanoğlu’nun
hâtıralarından aynen alınmış satırlar ihtiva ettiğini de, yeri gelmişken,
belirtmek gerekir.33 Kezâ yine II. Sultan Abdülhamid’in lisanından
yazdığı satırlar ile Namık Kemal’e “reisü’l-fesat” diyen Sultan’ın düşünceleri arasında tam bir tezat olduğuna da bu vesile ile işaret edilmelidir.34 Dr. Atıf Hüseyin’in günlüğü bu düşünce dünyasının en mühim
ve rakipsiz bir anahtarı ve pusulası gibidir.
Bu mesele hakkında varılar neticeler şöyle sıralanabilir:
1. Sultan II. Abdülhamid’e atfedilen Hâtırat’ın Utarit’deki tefrikası ve kitap halinde basılmış nüshası Süleyman Nazif’in kalemin- DÎVÂN
2005/2
192
Ali B‹R‹NC‹
33 Mustafa Kemal’in Âbid Efendi’ye ceylan yavrusu hediye etmesi aynen Ayşe Osmanoğlu’ndan (Babam Abdülhamid, s. 211) aktarılmıştır. Bkz. Hâtırat-1975, s. 169; 2002, s. 158-159.
34 Hâtırat-1975, s. 45-46; 2002, s. 47.
den çıkmıştır. Fevrî ve asabî tabiatlı Süleyman Nazif daha önce
ve sonra da bu hususiyetinin delili sayılabilecek metinler kaleme
almıştır.35
2. Tefrika kitap hâlinde basılırken takdim niyetine eklenen “Birkaç
Söz” serlevhalı yazı da, tefrika sırasında on dokuz, kitap basılırken ise yirmi iki yaşında olan Vedat Örfî tarafından yazılmış olamaz. Tam bir siyaset ve idare felsefesi olan yazı da yine Süleyman
Nazif’in kaleminden çıkmış olmalıdır.
3. İttihatçılara karşı duyduğu öfkesini bir ölçüde bu tefrikayı yazarak teskin eden Süleyman Nazif, belki biraz da İbnülemin’in ikazı ve tekdîri üzerine tefrikayı, mecmua üç sayı daha çıkmasına
rağmen, yarıda kesmiştir. Dolayısıyla ortada aranacak bir Hâtırat defterinin varlığı hakkında en ufak bir delil de bulunmamaktadır.
4. Bütün bu tespitlere Süleyman Nazif ile alâkalı olarak ilave edilecek başka bir husus da II. Meşrûtiyet’in, münevver zümresinde
ve tabiî Süleyman Nazif’te çok büyük bir sükut-u hayale yol açmış bulunduğudur. Bu sebeple II. Abdülhamid devrinin bu Jöntürk’ü bir zamanlar en çok karşı olduğu Sultan’ın en dikkate değer müdafaanâmesini yazmak mecburiyetini duymuştur.
5. Gerek bu Hâtırat’taki ve gerekse Fransızca’dan tercüme edilen
Siyasî Hâtıratım’daki müdafaa tavrı ve II. Abdülhamid’in lehindeki düşünce ve üslup bu metinlerin Sultan tarafından yazıldığı
veya yazdırıldığı kanaatini veya daha doğrusu inancını doğurmuş ve şüpheleri ortadan kaldırmıştır.
6. Bu tespitlere rağmen hem Süleyman Nazif’in ve hem de Ali
Vehbi’nin imzasını taşıyan metinler devre dair tarih araştırmalarında, tarih usûlünün gerekleri yerine getirilerek, birer mehaz
olarak kullanılabilir, kullanılmalıdır.
7. Hâtırat’ın İsmet Bozdağ neşrinde eklenen sayfalar tamamen yenidir ve Bozdağ tarafından yazılmıştır. Yani ortada “hâlâ rengi
solmamış bir mavi kurdelâ ile bağlı” bir paket içinden çıkmış ve
DÎVÂN
2005/2
193
Sultan Abdülhamid’in Hât›ra Defteri Meselesi
35 Süleyman Nazif’in âni bir öfke ve aşırı asabiyet neticesinde yazdığı başka
metinler de bulunmaktadır. Kürt Şerif Paşa (1865-1951) için yazdığı Boş
Herif (Bursa 1910, 10 s., Emrî Matbaası), İskilipli Âtıf Hoca merhumun
Frenk Mukallitliği ve Şapka (İstanbul 1340, 32 s.) isimli risalesine yazdığı
İmana Tasallut (İstanbul 1342, 32 s.) isimli reddiyesi bu kâbildendir. Bu
risâle Âtıf Hoca’nın idamına vesile olmuştur: Tahiru’l-Mevlevî (Olgun),
Matbuat Alemindeki Hayatım ve İstiklal Mahkemeleri, İstanbul 1991, s.
255-258. Bu bilgiyi üstâdım İsmail Kara’ya borçluyum.
“iki savaş geçirmiş bir ülkede saklandığı için çok hırpalanmış, örselenmiş.., bazı sayfaları dokunmakla yırtılıyordu” denebilecek
bir defter hiç olmamıştır. Olması için de maddî, tarihî ve mantıkî bir delil bulunamamıştır.
8. İsmet Bozdağ’ın “Abdülhamid’in Hâtıra Defteri peşinde 30 yıl”
serlevhası altında anlattığı hikaye Leipzig’e seyahatini ve hâlâ gerçek ismini, her ne sebebe mebnî ise, gizlediği Kolze ile buluşmasını ve defteri bulmasını anlatmaktadır ve gerçekten de zevkle
okunmaktadır. Sonunda da bir mısra bulunmaktadır:36
Kalmasın âlemde Allahım hiçbir hakikat nihân
Ancak açıkça ifade etmek gerekirse bu güzel hikâyenin 1974 öncesi
belki doğrudur, ancak 1974 senesine ait olan kısmında hiçbir hakikat
payı bulunmamaktadır. Bu hikâye Kolze veya Leipzig efsanesi olarak
tescil edilmeli; tarihî efsaneler arasında yerini almalı ve Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri artık tartışma sahasından çıkarılmalıdır

.
II. AbdülhamId Han
Ziya Nur Aksun
Yayına Hazırlayan:
Erol Kılınç
ZIya Nur Aksun, 29 Mayıs 1930’da Konya’da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimi Konya’da yaptıktan sonra Ankara’ya giderek 1955 yılında Ankara Hukuk
Fakültesi’ni bitirdi. İlerleyen yıllarda İstanbul’a yerleşen Z. N. Aksun, dönemin önde gelen aydınlarıyla ortak bir muhit teşkil etmiştir. Eserlerinden
daha çok sohbetleriyle tanınmıştır. Osmanlı ve İslam tarihi hakkında geniş
bilgisiyle, günlük siyâsetimizin muhtelif gelişmelerini sağlam bir tarih muhakemesiyle değerlendirmesiyle, Osmanlı-Türk devlet telakkisi hakkındaki
efsunkâr tespitleriyle, çevresinde toplanan her zümreden münevverleri ve
gençleri etkilemiştir. Dündar Taşer ve Erol Güngör ile memleket meseleleri ve millî düşünce etrafında yaptığı sohbetleri, Dündar Taşer’in vefatını
müteakip derlemiş ve 1974 yılında Z. N. rumuzu ile fikir hayatımıza kazandırmıştır. “Dündar Taşer’in Büyük Türkiyesi” adıyla yayınlanan bu eser
Türk okuyucusunun büyük alakasını celp etmiş ve kısa zamanda altı baskısı
yapılmıştır (13. Baskı, Nisan 2017). İslam Tarihi hakkında Filibeli Ahmet
Hilmi’nin eserini ele alarak ve genişleterek yazdığı eser (3 cilt, 5. Baskı,
Aralık 2014) bugün halen aşılamamıştır. Diriliş dergisinde Z. N. rumuzuyla
yazılmış makaleler neşreder. 1965’ten 1976 yılına kadar 7000 cilde yakın
Osmanlı tarihi kaynaklarını tetkik eden Ziya Nur büyük bir Osmanlı Tarihi
yazmak istemiş, fakat talih müsaade etmemiştir. 1976 yılında geçirdiği felç
neticesinde konuşma ve yazma melekelerini kaybetmiştir. Sözü geçen Osmanlı Tarihi (6 cilt, 2. Baskı, Ocak 2010) yayınevimiz tarafından son haliyle
neşredilmiştir. Ziya Nur Bey, tarihçiliğinin yanı sıra çağdaş Avrupa düşünce
ve siyâsetini yakından takip eden, güzel sanatlarda, bilhassa ressamlıkta
kabiliyetli, şiir ve musikimize hayran bir mütefekkirdir. Evinde muhafaza
ettiği yağlıboya tabloları bir sergi açacak evsafta ve çokluktadır. Ziya Nur
Aksun 6 Eylül 2010 tarihinde İstanbul’da vefat etmiştir. Yirminci yüzyılın
ikinci yarısının önemli âlim ve aydınlarından olan Z. N. Aksun, Osmanlı ve
İslam Tarihi sahalarında çalışmış, bir kısmını tamamlayamadığı eserleriyle
birlikte, ele aldığı dönemi okuyucuya bütün teferruatıyla yaşatmıştır.
İçIndekIler
Sunuş...........................................................................................................................15
GIrIş
Tahta Çıkışı, Şahsiyeti, Vasıfları, Husûsî Hayatı .............................................................17
İftiralar... Suçlamalar... Pişmanlıklar... Yüceltmeler... ...................................... 21
‘Basîret emniyetin babasıdır; evvelâ basîret, sonra emniyet.’ ........................... 28
Vehim ve Vesvesesi ........................................................................................... 39
Donanmanın Çürütüldüğü Suçlaması............................................................... 40
İmar Çalışmaları................................................................................................ 40
Tahta Çıktığındaki Siyâsî Durum...................................................................... 41
Kılıç Alayı.......................................................................................................... 42
İlk Günleri......................................................................................................... 44
I. MeşrûtIyet’in İlanı ve
93 HarbI ÖncesInIn İç ve Dış GaIlelerI
Sırbistan ve Karadağ Âsîlerine Karşı Harekât ve Rus Ultimatomu ....................................46
Midhat Paşa’nın Sadrazamlığa Tâyini ve Dış Siyâsette Tuttuğu Tehlikeli Yol .....................48
Tersâne Konferansı (23 Aralık 1876) ............................................................................56
Birinci Meşrûtiyet’in İlânı (23 Aralık 1876/6 Zilhicce 1293) .........................................66
Nâmık Kemal Bey’in Değerlendirmeleri........................................................... 82
Nümâyişler........................................................................................................ 84
Tersâne Konferansı Kararlarının Müzâkeresi ...................................................................87
Ricâlin Harb Taraftarlığı; Midhat Paşa’nın Azli ve Uzaklaştırılması ................................92
93 HarbI ve Sonrası
Devletlerin Türkiye Hakkındaki Tavırları........................................................................95
Londra Protokolünün Reddi ve Devletin Harb Sath-ı Mâiline Girmesi...............................96
Meclis-i Meb’ûsân’ın Açılışı (19 Mart 1877/4 Rebîülevvel 1294) Red Kararını
Tasdîk Edişi..............................................................................................................100
Türkiye’nin Harbe Girmesinin Tehlikeleri......................................................................104
Rusya’nın Askerî Hesapları ve Siyâsî Temasları.............................................................108
Harbin Başlangıcında .................................................................................................110
Tarafların Askerî Kuvvetleri ........................................................................................110
Anadolu Cebhesindeki Askerî Harekât..........................................................................114
Ardahan’ın Düşmesi (17 Mayıs 1877/4 Cumâdelûlâ 1294)........................... 115
Bâyezid’in Düşmesi ve Rus İleri Harekâtı....................................................... 117
Ruslar’ın Kars’a Tasallutları ve Şehrin İlk Muhâsarası ................................... 118
Gedikler Zaferi................................................................................................ 119
Yahniler Muharebesi ....................................................................................... 121
Şark Ordusunun Mağlûbiyeti ve Erzurum’a Ric’ati........................................ 124
Deveboynu Geçidi Bozgunu............................................................................ 126
Rumeli Cephesindeki Askerî Harekât............................................................................132
Niğbolu’nun Düşüşü ve Şıpka’nın Gurko Tarafından Ele Geçirilişi................ 136
Vidin Kumandanı Osman Paşa’nın Plevne’ye Yetişmesi................................. 139
Birinci Plevne Zaferi....................................................................................... 140
İkinci Plevne Zaferi......................................................................................... 142
Süleyman Paşa’nın Şıpka’yı Zorlayışı; Osmanlı Ordularının Hareketsizliği... 145
Lofça Direnişi.................................................................................................. 150
Üçüncü Plevne Zaferi...................................................................................... 151
Ruslar’ın Plevne Önünde Takılıp Kalmaları................................................... 152
Osman Paşa Ordusunun Başarısız Hurûc Hareketi ve Esârete Düşmesi........ 153
Türk Kuvvetlerinin Çözülüşü; Edirne’nin Düşmesi........................................ 154
Rus İlerlemesinin Avrupa’yı Endîşelendirmesi ve Askerî Harekâtın Durması ....................157
93 Harbi Hakkında Bâzı Düşünceler............................................................................158
Rus ve Bulgar Vahşiliği ................................................................................... 159
Türk Askerinin Harbî Kıymeti ........................................................................ 161
İç ve Dış GelIşmeler
Avrupa DevletlerInIn EndÎşelerI ve Manevraları
Sadrâzam Edhem Paşa’nın Azli ile Ahmed Hamdi Paşa’nın Sadârete Getirilmesi;
Onun da Yerini “Başvekil” Ahmed Vefîk Paşa’ya Bırakması ...................................168
Edirne Mütârekesi ve Ayastefanos Barış Girişimi Belgesinin İmzâsı (31 Ocak 1878).......170
Meclis-i Meb’ûsân’ın Tâtîli (13 Şubat 1878/10 Safer 1295) ve Sebepleri ......................173
Bir İngiliz Filosunun İstanbul Önüne Gelişi...................................................................181
Ayastefanos Sulh Şartlarının Osmanlı Delegeleri Tarafından Ağlanarak İmzalanışı
(3 Mart 1878/28 Safer 1295).............................................................................182
Ayastefanos’un Ağır Şartları .......................................................................................183
Avrupa’da Endîşe: Devletlerin Siyâsî Manevraları ve Hedefleri.......................................185
Rusya’dan Taviz ve Gizli Anlaşmalar ...........................................................................186
Yine Gizli Yapılan ve İngiliz Menfaatçiliğine Dayanan İngiltere-Osmanlı İttifakı .............187
Başvekil Ahmed Vefik Paşa’nın Azli ve Şahsiyeti...........................................................188
Çırağan Vak’ası (19 Mayıs 1878) ve Ali Süâvî ...........................................................191
Soruşturma Komisyonu Kuruluyor (20 Mayıs 1878)...................................... 194
Mehmed Sâdık ve Mütercim Rüşdî Paşaların Sadâretleri ................................................199
Osmanlı-İngiliz İttifakı ve Kıbrıs’ın .............................................................................203
Geçici Olarak İngiltere’ye Verilmesi ..............................................................................203
Berlin Konferansı (13 Hazîran 1878-13 Temmuz 1878) ..............................................207
Taraflar ve Delegeler ....................................................................................... 207
Bulgaristan Meselesi ....................................................................................... 210
Bosna-Hersek Meselesi................................................................................... 211
Sırbistan ve Karadağ İstiklalinin Tasdiki......................................................... 212
Yunan Talepleri............................................................................................... 212
Romanya ......................................................................................................... 213
Tuna Meselesi ve Savaş Tazminatı................................................................... 214
Anlaşma .......................................................................................................... 215
Sonuçları ......................................................................................................... 216
Berlin Anlaşması Üzerine Değerlendirmeler.................................................. 219
BerlIn Konferansı’ndan Sonra
Sultan Murad’ı Yeniden Tahta Çıkarmak İçin Yapılan Bir Darbe Girişimi Daha
(Temmuz 1878)..................................................................................................225
Sadrâzam Safvet Paşa’nın Azli....................................................................................226
Tunuslu Hayreddin Paşa’nın Sadâreti ve Azli ................................................................229
Ahmed Ârifî Paşa’nın “Başvekil” Ünvanıyla Sadâreti....................................................233
Küçük Saîd Paşa’nın İlk Sadâreti (18 Ekim 1879-1 Haziran 1880) ve İcraatı ...............235
Mehmed Kadrî Paşa’nın Sadâreti..................................................................................244
Berlin Anlaşması’ndan Sonra Devletçe Uğraşılan Önemli Meselelerden Bâzıları...............246
“Ermeni problemi”nin Diplomasi Âlemine Çıkması ...................................... 248
“İlerici zümreye dayanarak, Avrupa gözetimi altında reformlar
yapılması lâzım geldiği..” .............................................................................. 249
Usûl-i Muhâkeme Kanunları........................................................................... 251
Makedonya Islahatı ......................................................................................... 251
Arnavutlar’ın Durumu.................................................................................... 252
Tunus Beyliği’nin Fransa Himâyesine Girmesi (12 Mayıs 1881/12
Cumâdelâhire 1298).........................................................................................253
“Bir vâli anlaşma imzalamaya yetkili değildir…”............................................ 256
Tesalya ve Narda Kazâsının Yunanistan’a Bırakılması (2 Temmuz 1881/4 Şâban 1298).257
Yıldız MahkemesI
Sultan Azîz’in Ölümü Hakkında Soruşturma Açılması..................................................259
Yıldız Mahkemesi Kuruluyor........................................................................................260
Yıldız Mahkemesi’nin Kararları ...................................................................................263
Mahkûmların Akıbetleri ..............................................................................................268
Dış Borçlar
“Muharrem Kararnâmesi”nin İlânı ve Düyûn-ı Umûmiye’nin Teşekkülü
(20 Aralık 1881/28 Muharrem 1299).................................................................275
Saîd Paşa’nın Azli, Abdurrahman Nureddin Paşa’nın Kısa Sadâreti ve Yerini
Tekrar Selefine Terketmesi .....................................................................................277
Mısır MeselesI
Mısır Meselesi, Sebepleri, Safhaları ve Sonuçları ...........................................................280
Arabî İsyanı ve İskenderiye’nin Bombalanması .............................................. 282
İngilizlerin İşgali ve Arabî İsyanının Sonu...................................................... 285
İngiliz Yayılmacılığına Karşı Tedbirler ..........................................................................287
Sadâret DeğIşIklIklerI
Saîd Paşa’nın Sadrâzamlıktan İndirilmesi ve Tekrar Çıkarılması ...................................289
Alçaklığın Övünç Olarak Değerlendirilmesi Örneği!...................................... 291
Doğu Rumeli Meselesinin Ortaya Çıkışı, Sebepleri; ve Bulgaristan’a Bağlanması .............293
Tophane Konferansı (5 Nisan 1886) ............................................................................299
“İngiliz elçisinden ziyâde İngiliz” Kâmil Paşa’nın Sadâreti
(25 Eylül 1885/3-4 Temmuz 1891)......................................................................301
Doğu Rumeli ve Mısır Meseleleri Hakkında...................................................................303
Cevad Paşa’nın Sadâreti .............................................................................................306
“Devlet-i Aliyye’nin Avrupa’daki siyâsî konumu başka devletlerle
kıyâs edilemez.” ............................................................................................ 310
ErmenI MeselesI
Ermeni Meselesi ve Safhaları........................................................................................312
Fitne Tohumunun Atılması............................................................................. 312
Sultan Hamîd: “Doğu Anadolu’ya muhtâriyeti götürecek reformları
kabul etmektense ölmeyi tercîh ederim.” ...................................................... 313
Reform Talepleri ............................................................................................. 313
Art Niyetler ve Kışkırtmalar ........................................................................... 314
Ermeniler Kimlerdir? ...................................................................................... 315
Ermenilerin Mukaddes Kiliseleri .................................................................... 317
“Ermeni isyanları Osmanlı Ermenileri’nden çıkmadı.” .................................. 318
Dengeler ve Gerçekler..................................................................................... 320
Hınçak Cemiyeti ............................................................................................. 321
Taşnaksutyan Komitası ................................................................................... 323
Hamidiye Alayları Listesi................................................................................ 325
Hamidiye Alaylarının Kurulması..................................................................... 327
Sadârette DeğIşIklIkler ve DIğer Olaylar
Saîd Paşa’nın Azli, Kâmil Paşa’nın 2. Sadâreti ve Kısa Müddet Sonra Uzaklaştırılması;
Bu İki Sâbık Sadrâzamın Yabancı Sefâretlere Sığınışı..............................................331
Halil Rifat Paşa’nın Sadâreti.......................................................................................336
“Banka Vak’ası” Denilen Ermeni Hareketi....................................................................339
Asıl Sebep: Kudret Zaafıdır!............................................................................ 342
Osmanlı-Yunan İhtIlâfı
Osmanlı-Yunan İhtilâfı ve Türk Ordusunun Zaferi.........................................................344
Milona Muharebesi ......................................................................................... 354
Birinci Velestin Muharebesi............................................................................ 358
Dömeke Zaferi (17 Mayıs 1897)..................................................................... 359
Osmanlı-Yunan Savaşı Hakkında Bâzı Değerlendirmeler................................ 361
İslâm Dünyasındaki Yankıları ......................................................................... 365
Osmanlı-Yunan Sulhü (4 Aralık 1897) ve Girit Muhtâriyeti..........................................366
ZIyâretler
Alman İmparatoru Wilhelm’in.....................................................................................368
Sultan Hamîd’i İkinci Defa Ziyâreti .............................................................................368
İran Şâhı’nın Ziyâreti..................................................................................................370
Bazı İç ve Dış Olaylar
“Midilli Vak’ası” (5 Kasım 1901) Denilen Garip Olayın Çıkışı .....................................371
Halîl Rifat Paşa’nın Vefâtı ve Saîd Paşa’nın 6. Sadâreti ................................................372
Makedonya Meselesi, Safhaları ve Sonuçları .................................................................374
Arnavutlar....................................................................................................... 376
Selânik Osmanlı Bankası’nın Lâğımla Uçurulması “Ilin-Dén İhtilâli”
(2 Ağustos 1903) ............................................................................................ 381
Mürzteg Programı ........................................................................................... 382
Sadrâzam Saîd Paşa’nın Azli.......................................................................................384
Avlonyalı Ferid Paşa’nın Sadâreti ve Şahsiyeti...............................................................391
“Bu işler paraya bağlı...” ................................................................................. 395
Bomba Hâdisesi ..........................................................................................................398
Makedonya Islahatı Talebiyle Yapılan Ecnebî Müdâhaleleri ve Anlaşmaya Varılması ........412
Araplar, YahudIler,
FIlIstIn ve ArabIstan Hakkında
Arabistan’ın ve Arab Eyâletlerinin Coğrafî, Tabiî ve Beşerî Vaziyeti ...............................415
Arabistan ve Arapların Osmanlı Cemiyeti İçin Önemi.................................. 422
Batılılar’ın Bölgedeki Menfaat Mücâdelesi; .................................................... 426
Osmanlı-İngiliz Çekişmesi.............................................................................. 426
Basra ve Akabe Hâdiseleri............................................................................... 432
Yahudiler’in Filistin Üzerindeki Emelleri ....................................................... 438
Borçlara Karşılık Toprak Talebi ....................................................................... 441
Teodor Herzl’e Nişan ...................................................................................... 442
Bâzı Düşünceler.............................................................................................. 444
Jön-Türklere DaIr
Avrupa ve Mısır’daki Jön-Türk Faâliyetine Umûmî Bir Bakış .........................................446
Dışarıda Neşriyat Yapanların Fikirleri, Şahsiyetleri ve Ciddî Bir Milliyetçilik
Duygusundan Uzak Davranışları...........................................................................447
Ahmed Rıza Hakkında .................................................................................... 447
Mizancı Murad Bey ......................................................................................... 458
Dâmâd Mahmud Paşa ..................................................................................... 467
Jön-Türk Kongreleri ve “Vatanı Satılığa Çıkaran Adamlar” ............................ 472
Prens Sabahaddin............................................................................................ 474
İsmail Kemal ................................................................................................... 475
Dr. Bahaeddin Şâkir ........................................................................................ 478
Jön-Türkler ve Ermeniler ................................................................................ 484
Makedonya’nın Uluslarası Propagandanın Odağı ve Çete Takiplerinde
Yetişen Genç Subayların Merkezi Oluşu ............................................................... 486
Masonların Etkisi ve Teşkilâtlanmadaki Rolleri.............................................. 488
Suikastlar ........................................................................................................ 495
31 Mart 1908’e Doğru İç ve Dış GelIşmeler
Avlonyalı Ferid Paşa’nın Azli ve Saîd Paşa’nın 7. Sadâreti.............................................509
İkinci Meşrûtiyet’in İlânı; Anarşi; Yeni Kabînenin İstifâsı...............................................511
Kâmil Paşa’nın 3. Sadâreti ve İlk İcraatı; Anarşi Havasının Devam Edişi .......................529
“İnkılâb-ı Osmânî”nin İlk Fecî Meyveleri: Bosna-Hersek’in Avusturya Tarafından İlhâkı;
Bulgaristan’ın İstiklâlini İlân Etmesi; Girid’in Yunanistan’a Katılma Kararı.............537
Meclis-i Meb’ûsân’ın Toplanması ve Bâzı Düşünceler .....................................................544
Meşrûtiyet’in İlânından Sonraki Hâdiseler ve Bu Hususta Bâzı Mülâhazalar...................549
Bayramlaşma................................................................................................... 557
Taşkışla’daki Askerlerin Nümâyişi.................................................................. 561
İsmâil Mâhir Paşa’nın Şehîd Edilmesi............................................................. 563
Yıldız’da Mebuslara Ziyâfet Verilmesi ............................................................ 564
Kâmil Paşa’nın Ayrılması; Buna Sebep Olan Vak’alar ve Bâzı Mülâhazalar....................568
Sadârete Hüseyin Hilmi Paşa’nın Tâyini; Memurîyetinin İlk Günlerindeki Vak’alar
Hakkında Mütâlaalar...........................................................................................579
Şahsiyeti ....................................................................................................................580
İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti, Volkan ve Derviş Vahdetî ............................ 591
Gazeteci Hasan Fehmi’nin Katledilmesi ......................................................... 592
31 Mart Vak’ası’nın Umûmî Sebepleri..........................................................................594
31 Mart Hâdisesi’nin Cereyan Tarzı, Gelişmesi ve Sönüşü Hususunda Mütâlaalar...........598
Emîr Arslan Bey’in Öldürülmesi .................................................................... 602
Nâzım Paşa’nın Öldürülmesi.......................................................................... 603
Pâdişah Tezkeresi’nin Okunması .................................................................... 604
“Babalığa (Sultan’a) söyle, bizim ırzımıza, dînimize sövüyorlar;
vallâhi günahtır, bize acısın.” ........................................................................ 605
Tevfik Paşa’ya Hükûmet Kurma Yetkisi Verilmesi .......................................... 613
Selanik’te Durum: Hareket Ordusu ................................................................ 617
Binbaşı Ali Kabulî Bey’in Öldürülmesi........................................................... 620
Protestolar....................................................................................................... 625
Mizancı Murad’ın Değerlendirmesi ................................................................ 627
Prens Sabahaddin’in Değerlendirmesi............................................................ 629
Rumelicilik Gayreti ......................................................................................... 631
Protestolardaki Seviyeyi Gösteren Birkaç Örnek Daha................................... 632
Fitnenin Dış Güçlere Verdiği Fırsat ................................................................ 634
“Ben askeri, Pâdişah’ın hayâtı tehlikede diyerek getirdim.” ........................... 636
Hareket Ordusunun Kumandanı..................................................................... 639
Teminatlar.... ................................................................................................... 644
Hareket Ordusu’nun Şehre Girişi ................................................................... 647
“31 Mart Vak’ası” Hakkında İleri Sürülen ...................................................... 658
Muhtelif Görüşler ve Münâkaşası.................................................................. 658
“Adana Vak’ası” Namıyla Anılan Ermeni Hareketi........................................................676
Tahttan İndIrIlIşI
“Sultân el-Gâzî Abdülhamîd Hân-ı Sânî Hazretleri”nin Taht-ı Osmânî’den İndirilmesi....682
Hal’ (Tahttan İndirme) Fetvâsı........................................................................ 688
Hal’in Tebliği................................................................................................... 698
İndirilmiş Pâdişah’ın Selânik’e Gönderilmesi................................................ 702
Yıldız Yağması............................................................................................................704
Abdülhamîd Han’ın Selânik’teki Günleri ......................................................................706
Sultan’ın Büyük Şahsiyeti Hakkında ...........................................................................708
Bâzı Mülâhazalar .......................................................................................................708
Osmanlı Mirâsı...........................................................................................................718
Dizin...................................................................................................................... 720
Sunuş
Sultan 2. Abdülhamîd Han’ın bir darbe sonucunda, son derece uyduruk
bir suçlama ve utanç verici bir üslûpla tahtından indirilişinin üzerinden 100 yıl
geçti. Onun zamanındaki Balkanlar, Kafkaslar, Doğu Akdeniz ve Ortadoğu ile
İslâm dünyası üzerindeki emperyalist emellerin şekillendirdiği siyâsî entrikalar
bugünlere kadar sürüp geldi ve biteceğe de benzemiyor. Dünyada, bu çetrefilleşmiş problemlerin kökenlerinin anlaşılması, çözüm çabalarının bir sonuca
ulaşabilmesi için, o dönemlerin gerçek tarihlerinin, o dönemdeki aktörlerin gerçek kişiliklerinin ve niyetlerinin hiçbir ideolojik ve zihnî saplantıya kapılmaksızın
ele alınması lazımdır. Bu işleri değerlendirenlerin inanç ve anlayış bakımından
yerli, samimî ve komplekssiz olmaları, bölgenin kültürel yapısı hakkında sağlam
bilgilere dayanmaları, bunlara istinad eden hükümler çıkarabilecek kapasiteye,
hukukî formasyona ve siyâsî ufka sahip bulunmaları lâzımdır.
Hâlbuki insanlara, şahsiyetlerindeki “zaaf” çatlaklarından nüfûz eden “propaganda” silâhı; o günlerden bugünlere yüksek teknik donanımla daha da
beslenip güçlenerek, her hakîkati olduğundan farklı göstermekte gittikçe ustalaşarak, zihinlere hâkim olmaya, gerçekleri ters yüz etmeye, örnek şahsiyetleri
karalamaya, fesat niyetlileri yüceltmeye devam ediyor. Bu silâhın mağdurlarından biri de “Ulu Hakan” Abdülhamîd Han’dır. Osmanlı’yı yıkan dış güçler,
Balkan komitacılarıyla içimizdeki Avrupaî devrim çılgınlarını siyâsî piyon olarak
kullandılar; gerçek niyetlerini bunların kerâmet umdukları sihirli sloganlarla, nümayişlerle, “özgürlük ve eşitlik” avâzeleriyle perdelediler. Aydınların, önderlerin
zihinlerini bu sloganlarla doldurup, onları aklî istiklâlden, hür düşünceden uzaklaştırdılar; gerçekler hakkında sâlim düşünemez hale getirdiler.
İşte bu kitabın yazarının ayırt edici özelliği buradadır: Ziya Nur Aksun, propaganda tahribatına karşı zihni “şerbetlenmiş” müstesna bir şahsiyettir: O, samîmîyeti, inancı, zihnî istiklâli, imparatorluk tebaasının yapısını iyi bilmesiyle
de seçkin bir mütefekkirdir. Başka bir ifade ile, onun mükemmelliği, zihninin
berraklığında, düşüncesindeki ihâta ve istiklâlde, ele aldığı konularla zihnen
ve hissen bütünleşerek yaptığı değerlendirmelerde, siyâsî konuları çok yüksek
bir devlet şuuruyla ele almasındadır. Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi’nin
İslâm Tarihi’ni şerhlerle ve eklerle üç misline çıkarıp sağlam bir metin haline
getirdiği yayını ile 6 Ciltlik Osmanlı Tarihi, bu hükmümüzün şahitleridir.*1
Onun
bu hususlarda Tarih-i Cevdet, Maruzat, Kısas-ı Enbiya gibi şâheserlerin sahibi ve Mecelle’yi tanzim eden hukuk komisyonunun başkanı Cevdet Paşa’ya
benzetilebileceğini söylemekte hiçbir beis görmüyoruz. İşte bu kıratta bir dev
şahsiyetin 2. Abdülhamîd Han ve devrindeki netâmeli konular hakkındaki çok
önemli tesbit ve değerlendirmelerini, bu kitapla okuyucuya sunuyoruz. Kitabı,
her seviyedeki entelektüelin anlayabileceği bir dille yayına hazırladık. Bölümler,
başlıklar, resimler okuyucuya kolaylık sağlamak için tarafımızdan yapılmış, konulmuş ve dizin de eklenmiştir.
Umduğunuz faydayı sağlayabilirsek ne mutlu...
İstanbul, Kasım 2009 Erol Kılınç
*
Ziya Nur Aksun’un eserleri:
-Osmanlı Tarihi, 6 Cilt, İstanbul–1994
-Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı, İstanbul – 2005 (6. Basım: 2017)
-İslam Tarihi 1 - Dinî Düşünce ve İslâm (Doğuşu, Yayılışı, İlk Halifeler, İlk İhtilâflar,
Emevîler ve Abbâsîler), İstanbul–2006 (Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ile beraber) (5. Basım)
-İslam Tarihi 2 - Türkler ve İslâm (Selçuklular, Haçlı Seferleri, Moğollar ve Sonrası),
İstanbul – 2006 (Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ile beraber) (5. Basım)
-İslam Tarihi 3 - Osmanlı Pâdişahları ve 20. Yüzyılda İslâm Dünyası, İstanbul–2006 (5.
Basım)
-Darbe Kurbanı Abdülaziz Han, İstanbul –2009 (2. Basım: 2016)
-Dündar Taşer’in Büyük Türkiyesi, İstanbul–1972 (13. Basım: 2017).
Sultan El-Gâzi
Abdülhamîd Hân-ı Sâni
(1876-1909 M./1293-1327 H.)
GIrIş
Tahta Çıkışı, Şahsiyeti, Vasıfları, Husûsî Hayatı
Sultan Abdülhamîd, Topkapı Sarayı’nda toplanan hükûmet erkânı, ulemâ ve askerî ricalden oluşan Umûmî Meclis’in huzûrunda
okunan fetvâ gereğince, şer’an ve psikolojik rahatsızlığı sebebiyle
tahttan indirilmesi ilân edilen birâderinin yerine, “meşrû ve tabiî vâris” sıfatıyla saltanat tahtına çıktı (31 Ağustos 1876/11 Şaban 1293
Perşembe). Hiss-i İnkılâb yazarı Süleyman Paşa bunun üzerine:
“Yüce saltanat ve halifelik tahtı Babü’s-Saâde dairesi önüne çıkarılıp; mübârek Hırka-i Saâdet dairesinden Arz Odası’na dönmüş bulunan
Osmanlıların gözlerinin ışığı ve Müslümanların gözlerinin nuru Sultan
Abdülhamid Han efendimiz hazretleri saat beşi çeyrek geçerek (zevâlî saatle 12’de) tam bir şevket ve kudretle tahta oturdular ve protokol gereğince
Nakîbü’l-eşrâf hazretleri bîat töreninin icrasına geçip ömür uzunluğu ve hükümranlığının açık bahtlı olması için dua törenini ifa etti, bundan sonra diğer
bendeler dahi sırasıyla bîat resmini yerine getirmekte süratli davrandılar.”
demektedir. Aynı müellif, o sırada Topkapı Sarayı avlusunun “imparatorluk askerleri ve üç beş bin kadar da sâdık tebaa ve hizmetlilerle
dolmuş” olduğunu kaydetmektedir. Cevdet ise “[V. Murad’ı] tahttan
indiren kişiler devlet kapısına davet edilerek Kubbealtı’nda toplanan umumî
mecliste Sultan Murad’ın şer’an tahttan indirilmiş olduğu ilân edildi ve
Sultan İkinci Abdülhamîd hazretleri irs ve istihkak yoluyla saltanat tahtına
oturtuldu.” demektedir.
Osmanlı hükümdarlarının 34’üncüsü olan yeni pâdişah, 34 yaşında tahta geçmiş ve bu da güzel bir tevâfuk sayılmıştır. Vâlideleri
18 • II. AbdülhamId Han
Tîr-i Müjgân Kadın-Efendi’dir. Ayşe Sultan, ninesi “Tîr-i Müjgân
Kadın-Efendi’nin, Çerkeslerin Şapsığ kabîlesine mensup, inceliği,
nezâket ve güzelliği ile meşhûr, yeşil elâ gözlü, açık kumral ve gâyet uzun saçlı, beyaz şeffaf tenli, nahîf endâmlı, çok güzel bir kadın olduğu söylenirdi.” demektedir. Sultan Hamîd, annesini daha
11 yaşında kaybettiği için, Perestû Kadın-Efendi’nin analığına tevdî
edilmiş ve bu hanım, Abdülhamîd Han’ın tahta çıkmasıyla “mehd-i
ulyâ-yı saltanat”, yâni Vâlide Sultan olmuştur. Ayşe Sultan der ki:
“Sultan Hamîd, tahta çıkışının ertesi günü analığının elini öperek ‘Siz
annesizliğimi bana bir gün hissettirmediniz; nazarımda öz vâlidemden farkınız yoktur ve mevkiiniz Vâlide Sultan mevkiidir; sarayda da vâlide sultanlığın bütün hak ve selâhiyetlerine sâhip olacaksınız; fakat devlet işlerine
müdâhaleye kalkıp, şunun bunun himâyesini üzerinize almaktan, rütbe ve
memuriyet heveslilerine aracı olmaktan kat’iyen çekinmenizi bilhassa ricâ
ederim.’ demiş, Perestû Kadın da ölünceye kadar babamın bu arzû ve irâdesine riâyetkâr kalmıştır.”
Aynı kaynağa göre, Perestû Kadın-Efendi, Abdülmecîd Han’ın
halası, Sultan Birinci Abdülhamîd’in kızı Esmâ Sultan tarafından
Sultan II. Abdülhamid Han
II. AbdülhamId Han • 19
alınmış olup, Çerkes Ubuh kabîlesi asilzâdelerinden birinin kızıdır.
Çok zarîf ve nârin, aynı zamanda hareketli olduğu için, Farsça’da
“Kırlangıç” mânâsına gelen “Piristu” adı verilmiş; sarayda bâzı kelimeleri değiştirerek söylemek âdet olduğundan “Perestû” diye anılmış; kimseyi zerre kadar incitmek istemez, işlere karışmaz, hak ve
hakkaniyet arar, gâyet dindar ve mu’tekid olduğundan ibâdetle vakit
geçirir, iyi ve yüksek ahlâk sâhibi, yoksul ve muhtaçlara yardımdan
zevk alır, muhterem bir kadın olarak tanınmıştır. Sultan Hamîd’in
islâmî, dînî ve beşerî duygularındaki yükseklikte, bu muhterem analığının da büyük bir hissesi olsa gerektir.
Yeni Sultan, şehzâdeliğinde çok ciddî bir tahsîl görmemişti.
Hattâ İbnülemîn’e göre “okuma ve yazmadaki kudreti oldukça azdı.”
Bununla berâber onun, birâderi Sultan Murad’la birlikte Gerdankıran
Ömer Efendi’den Türkçe, Ali Mahvî Efendi’den Farsça, Ferid ve Şerîf
Efendilerden Arapça ve sâir ilimleri, Gardet’den Fransızca öğrendiği,
Osmanlı târihini vak’anüvis Lûtfî Efendi’den tahsîl ettiği, Guatelli
ve Lombardi isimli iki İtalyan’dan mûsıkî dersi aldığı muhakkaktır.
Ali Emîrî Efendi yüce ve büyük ataları gibi şiir yazmağa da tenezzül
buyurduklarını söyleyerek, hocası Lûtfî Efendi’nin hastalığı sebebiyle yazdığı
“Haber-i inhiraf-ı tab’-ı şerîf;
Oldu gâyet teessüre bâdi;
Hak vire âfiyetle ömr-i dırâz;
Bâ kemâl-i meserret-i şâdi” (2 Muharrem 1296)
kıt’asını misâl göstermektedir. İbnülemîn bu kıt’anın Ali Mahvî
Efendi’ye yazılmış olduğunu, esas nüshasının kendisinde bulunduğunu kaydetmekte ve Sultan’ın eseri olduğundan da şüphesini beyân
etmektedir. Esâsen çok yüksek şiirî ve edebî bir kıymet taşımayan
bu kıt’anın Sultan Hamîd’e âit olup olmaması münâkaşası, yapılan
aleyhte propagandalar sebebiyle, onun bunu yazacak kudrete sâhip
olduğundan bile şüphe edilmesindendir. Kendi yazmadığı bir şeyin
altına imzasını koymağa tenezzül etmeyecek bir yaradılışta olan
Sultan’ın, her halde bu kıt’ayı düzebilecek kaabiliyet ve mâlûmat-
20 • II. AbdülhamId Han
ta olduğunu tasdikte zarûret vardır. Kızı Ayşe Sultan’ın kitabından,
Hünkâr’ın Farsça olarak, harekeli ve imzalı bir kıt’asının fotokopisi
daha vardır ki, evvelki kıt’anın da kendisine âit olduğunu gösterir bir
delîl mâhiyetindedir.
Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa hâtırâtında “Abdülhamîd Fransızca’yı iyi anlardı; fakat kendisine mahsûs bir kibir ve azamet, daha doğrusu
târize veya tenkîde uğramamak için hiçbir vakit konuşmazdı.” demektedir.
Kabul törenlerinde bir Osmanlı hükümdarının Fransızca konuşmaması gâyet tabiî ve zarûrî bir millî vecîbe olmakla birlikte, Tahsin
Paşa onun “Fransızca anladığını, fakat tekellüme alışmadığı için konuşmadığını” yazmaktadır.
Sultan Hamîd’in en basit ve tartışılmaması gereken vasıfları üzerinde dahi beyazla siyah arasındaki fark misilli büyük kanaat ayrılıklarının bulunması, onun tahttan indirilmek gibi büyük bir belâya
uğramış olmasıyla birlikte, 19. Asrın ilk çeyreğinde başlayan ve millî
birliği sarsan bir seri inkılâp çılgınlıkları sebebiyle idârecilerle halk,
aydınlarla ahâlî arasında ortaya çıkmış büyük îmân ve inanç zıtlığına dayandırılmalıdır. Sultan Hamîd, tıpkı Sultan Azîz gibi, millî
kanaat ve inançlara yaslanmadan, değil hamle yapılacağına, devletin
varlığının dahi muhâfaza edilemeyeceğine inanmış bir hükümdardır. Bu sebepledir ki, devletin aslî unsuru olan müslüman tebaanın
hükûmetteki rolünü ve hâkimiyetini hiç mesâbesine indiren ve yabancı devletlerin türlü siyâsî ve iktisadî faydalar için telkîn ettikleri
Tanzîmat oyunlarına ve müdâhalelerine sırt çevirmiş; onları büyük
politik zekâsıyla tesirsiz hâle getirmeğe çalışmıştır. Bu sebeple, kendi müslüman ve muhâfazakâr tebaasının tabiî ve sembol lideri hâline
gelmiş; hattâ batı devletlerinin sömürge hâline getirdiği İslâm ülkelerindeki bütün kavimlerin, en büyük siyâsî ve dînî şefi ve kurtarıcı
şahsiyeti mevkiine yükselmiştir. 33 sene süren sultanlığı ve hilâfeti
zamanında hemen bütün tebaası ve dış müslüman kamuoyundaki
sevgi o kadar fazla olmuştur ki, bir avuç subay ve aydın grupla gerçekleştirilen darbeyle tahttan indirilişinden sonra, onun kazandığı
bu mânevî nufûz dağıtılmak istenince, aynı derecede büyük yalan
ve iftiralara başvurulmak zarûreti duyulmuştur. Yerine geçen zih-
II. AbdülhamId Han • 21
niyetin iktidarda kalabilmek için giriştiği bu kötüleme kampanyası,
Sultan Hamîd’in uyandırdığı sevgi derecesinde büyük olmuş ve aklın
alamayacağı derecede çılgınca iftira ve tasavvurlara kadar uzanmıştır. Büyük hükümdarın, kendi içine kapanık, münzevî, son derece
zekîce, hattâ çok ince bir dehânın mahsûlü olan siyâsî, medenî silâhları ve uzun saltanatı boyunca ektiği tohumlar o kadar tesirli olmuştur ki, muhâliflerini derin bir şaşkınlığa uğratmış; çılgınca tutumlara
sürüklemiştir. Onun muhâlifi olan dış ve iç zihniyet, geçici bir başarı
kazandıktan sonra çok fecî bir hüsrana uğramış ve bu hüsran günümüze kadar sürüp gelmiştir. İşte Sultan Hamîd’in bugün dahi serinkanlılıkla muhâkeme edilememesinin, hâlâ çok farklı ve birbirine zıt
kanaat ihtilâflarının konusu oluşunun sebebi bu olsa gerektir.
İftiralar... Suçlamalar... Pişmanlıklar... Yüceltmeler...
Hükümdar’ın indirilmesinden sonra başlayan devirler o derece
dehşetli bir baskı ve tazyike sebep olmuştur ki, kendi yakınları ve nimeti ile beslenmiş olanlar bile aleyhinde bulunmuşlar ve tahtından
indirilmiş sultana “Ben kime iyilik ettimse fenâlık gördüm.” dedirtecek
kadar ruh sefâleti göstermişlerdir. Dâmâd Şerîf Paşa, İbnülemîn’in
naklettiği bir yazısında bunları dile getirerek şöyle demektedir:
“İndirilme olayından sonra aleyhinde gerek kasıtlı olarak, gerek bilmeden yapılmış olan asılsız suçlamalarla âlemin kulakları dolduruldu.
Hükümdarlığı zamanında enderun ve bîrunda bulunan birçok rical, durumların ve olayların iç yüzlerini tamamıyla bildikleri halde içlerinden biri çıkıp
da suçlamaları yalanlama ve durumların hakikatlarını aydınlatma ve geçmişteki nimetlerin hakkını verme ve hamiyet ve insanlık görevlerini yerine
getirme cesaretini gösteremedi. Tam tersine, doğrudan doğruya kendisinin
nimetleriyle gözü açılmış kimselerin ‘hâtırât’ adıyla meydana koydukları
eserler, sadece yeni dönemin nufûz ve ikbal sahiplerine hoş görünmek için
Hamîd devrini tenkid eden, horlayan ve sorumluluğun tümünü oraya yükleyerek geçmişteki kabahatlarını örtbas eden ve şahsî menfaatlarını koruma
isteğiyle yazılmış yanıltmacalardan ibarettir.”
İşin garibi, memleket dâhilinde ihtilâle cür’et etmiş ve birçok
Türk’ün kanına girmiş olan Ermeni komitacılarının isyanını bastırdığı ve devlet bütünlüğünü muhâfaza ettiği için Albert Vandal’ın or-
22 • II. AbdülhamId Han
taya attığı “Sultan Rouge” tâbiri, Jön Türklerce tercüme edilip “Kızıl
Sultan” diye kullanılmış ve bu, maalesef mektep kitaplarına kadar
girmiştir. Şu tâbir, Sultan’ı ve rejimi devirmek için Anadolu’yu bölme gâyesindeki Ermeni komitacılarıyla bile işbirliği yapmaktan çekinmeyen Jön-Türk gürûhunun idrâk zayıflığına, ithal malı fikirlere düşkünlük ve tutkunluğuna da delîl teşkîl etmektedir. Jön-Türk
gürûhunun düşüncedeki zavallılığı ve hıyânete kadar varan basîretsizliği şu tâbirin bolca kullanılışıyla da sâbittir.
Sultan Hamîd aleyhinde, batıda kullanılan bâzı alçakça tâbirler
daha vardır. Bir ara İngiliz başvekilliğine bile geçen meşhûr demagog
Gladstone “Koca Kaatil”, Clemenceau nâmındaki cüce politikacı da
“Yıldız Canavarı” unvanlarını bulabilmişlerdir. Beynelmilel siyâsette
söz sâhibi olan veyâ olacak olan politikacıların, velev en nefret ettikleri bir kimse olsa bile, büyük bir devletin reîsine bu tarzda hitâb etmeleri, en hafif tâbiriyle, mesleklerindeki cüceliklerini gösterir. Buna
mukabil batıda, Sultan Hamîd’in siyâsî zekâsını takdîr edenler de bir
haylidir. Lord Beaconsfield (D’israeli)’ye göre:
“Abdülhamîd ne sefîh, ne müstebid, ne mutaassıp, ne de müfsid bir adam
değil, âdil ve memleketini, milletini seven bir hükümdardı.”
Huntington’a göre “Bosfor’da oturan ihtiyar tilki, dünya çapında bir
siyâsî” idi.
İngiliz sefîri O’Connor’a göre “Avrupa’da barışı koruyan adamdı.”
Lamouche’a göre “Hodbin olmakla berâber zekî, kurnaz ve gâyet
çalışkan”dı.
Joan Haslip’e göre “Kendisi aslâ câni ve zâlim değildi; târih bir gün
onun, dâima milletinin saâdeti için çalıştığını yazacaktır.”
Yine bir İngiliz sefîri olan Layard’a göre “Çok sevimli, iyi niyetli,
doğru sözlü, nâzik ve insanî duygularla mücehhez, tebaasının hayrı için
elinden gelen her şeyi zevkle yapmaya hazır bir kimse olarak görünüyordu.”
Onun hakkında ancak vefâtından sonra ve yakın zamanlarda
oldukça tarafsız şekilde kalem oynatılabildi. Abdurrahman Şeref
onun vasıflarını şöyle dile getirmektedir:
“Osmanlı pâdişahlarının yaşlılık bakımından ikincisi, saltanatının uzunluğu bakımından dördüncüsü olan II. Abdülhamîd Hân’ın.. yüzünde ve
II. AbdülhamId Han • 23
bünyesinde Osmanlı hânedanına mahsus olan alâmetler iyice fark edilir ve
görülürdü. Nitekim Centilo Bellini tarafından yapılmış olan Fatih’in tasvirinde sâbık Hakan’ın yüz hatları apaçıktır. Kendisi zekî ve hassas, programlı,
her zamanki davranışları nâzik, ses tonunda özel bir yumuşaklığa sahip,
efendilik ve saltanat ve hilâfetin onur ve izzetini tam bir kudretle yerine
getirir, hizmetkârlarını hoşnud eder ve kendisiyle görüşen yabancıları tatlı
dili ve nezâketindeki çekicilikle büyülemenin yolunu bilir, tehdidini hakkıyla
yapmaya güç yetirir ve ihtiyaç duyduğunda şiddet göstermeğe veya öfkesini
yatıştırmağa gücü yeterdi.”
Kızı Ayşe Sultan bu tasvîre şunları eklemektedir:
“Saçı ve sakalı koyu kumraldı; saçları tepeden dökülmüştü; etrafta gür
saçları vardı; gözleri tahrirli yeşil ile mâvi arası elâ idi; kuvvetli zekâsını
gösteren alnı açık ve yüksekti; dudakları ne kalın ne ince idi; yüzü beyaz ve
pembeliğe meyyâldi, vücûdu yüzünden daha beyaz olup, âdeta fildişi gibi idi;
sesi tatlı kalın ve gürdü; söz söylerken dinlemek zevki duyulurdu; fikirlerini
ve merâmını fevkalâde bir ifâde ve nezâketle anlatmaya muktedirdi; hareketlerinde pâdişahlık vekar ve halâveti görülürdü; dâima sâde giyinir, âlâyişten
hoşlanmazdı; griyi çok severdi; günde üç dört defa abdest alır, namazını muntazaman kılardı; seccâdesi Hereke fabrikasında yapılmış bir halı idi, ipekli
üzerinde namaz kılmak câiz değildir derdi; bizim çok sâde ve kapalı giyinmemizi isterdi; cicili bicili şeyler giymemizi istemezdi.”
Ali Sâid Bey Saray Hâtıraları adlı kitabında husûsî halleri hakkında şu bilgileri vermektedir:
“Rahmetli Hakanın utanması gâyet ağır bastığından duşda ve hamamda
yıkanırken kimseyi nezdine kabul etmeyip, çamaşırını kendi çıkarır, kendi
giyer imiş. Şu suretle Sultan Hamîd’in kimse tarafından üryân görülmediği
ve hattâ çoraplarını dahi kimse nezdinde çıkarıp giymediğinden ayaklarının
bile görülmemiş olduğu, senelerce husûsî hizmetinde bulunanlardan aktarılmıştır. Sultan sabah namâzını ve Cenâb-ı Hak’dan mu’tâd olan niyâzı
edâdan sonra kahvaltı edip ve kahvesini içip, bir gün evvelden birikmiş ve
gece gelmiş ivedi evrakı okur ve incelemeğe koyulurdu. Tahta çıktığı günlerde
bu gibi meşgâleler ender olurmuş; çünkü o zaman her işe bizzat müdâhale
etmezmiş...
Avrupa’nın resimli ve resimsiz meşhûr gazeteleri saraya gelirdi. Bunların
içindekiler arasında Osmanlı hükûmetini ilgilendiren veyâhud o zaman cere-
24 • II. AbdülhamId Han
yan eden mühim olaylardan bahseden maddeleri, tercüme edilip takdîm olunurdu. Sultan Hamîd bunların hepsini dikkatle okur; tâkip edeceği hususları
ayırırdı...Yabancılardan dahi, her yerde resmî, gayrıresmî ahbâb edinmiş idi;
onlar tarafından haber verilmiş ve hatırlatılmış husûsları daha ehemmiyetle
tedkîk eder, îcâbı ne ise yapar, yaptırır, elbise, silâh, teknik edevat katalogları getirtir; o kadar uğraşlar arasında onlara da bakar; yerli gazeteleri de
gözden kaçırmaz; kısaca, insan kudretinin yetişemeyeceği surette muhtelif
uğraşlar, işlerle her gün, programlanmış olan vaktinde uğraşmayı alışkanlık
edinmişti...
Yabancılara hediye ettiği ağır kıymetli hediyelerle yapılan yanlışlıkları
ve hatalı durumları kurtarmış ve netîcede, aleyhinde bulunanları ihsân ve
hediyeleriyle kazanmış ve kendi istediği yöne çevirmişti... Pek çok yabancı
basın organını hükümdarlık kesesinden örtülü ödeneklerle elde tutardı...
Oruç ayında Yıldız Sarayı, İslâmiyetin mukaddes yolunu özel şaşaasıyla gösterirdi... Hıdrellezde İstanbul’da hazır bulunan bütün imparatorluk
askerlerine dahi kuzu dolması ve helvâ dağıtılırdı ki, masrafları pâdişahın
bütçesinden verilirdi... Aşûra gününde Yıldız meydanına kazanlar konulup
aşûra pişirilir ve akşama kadar herkese dağıtılır, askere de pişirilirdi...
Sultan Hamîd, şerîat-ı garrâ-yı Muhammediye’ye gâyet riâyetkâr idi.
Beş vakit namazını vaktini geçirmeksizin edâ ederdi. Saltanatı boyunca,
böbrek hastalığına dûçâr olduğu vakit, yalnız bir cuma nâmazını terke mecbûr kalmıştır. Ramazan aylarında, sağlığı bozuk olduğu halde dahi oruç
tutmadığını kimse görmemiştir. Kendi sadaka olarak dağıttıkları ve ikram
olarak verdikleri, mallarının zekâtı idi. ‘En-nâsi alâ dîn-i mülûkuhüm=
Halk idarecilerinin dini üzeredir.’ kavli üzere, Yıldız Sarayı’ndaki maiyetinde bulunanların çoğu namaz kılar ve aralarında oruç bırakmaya cür’et eden
kimse bulunmazdı...
Sultan Hamîd her harekâtını İslâm şeriatına uygun olarak yapmaya alışık bulunduğundan, yapıp yapmamakta tereddüt ettiği hususları özel surette
ilim ve fazlına inandığı kişilerden sorup öğrenir, bir kişiye kalbini bağlamayıp, birkaç kişiden durumu sorardı. Fıkıhtaki ilmi dünyaca bilinen Meclis-i
Tahkîkat-ı Şer’iye reîsi Oflu Mahmud Efendi onun problemlerini çözen kişi
idi. Yaptığı her işin Muhammedî şeriata uygun olduğunu ve İslâm dininin
güzel işlerden ibâret olduğunu söylermiş. Her namazda abdest tazelemek alışkanlıkları imiş. İçkiden nefret eder oldukları gibi içenleri de pek sevmezlerdi...
Askeriyeye milyonlarca mavzer, yüzlerce seri ve mükerrer ateşli topları
dahi onun tedârik ettiğini, düşmanları da tasdîk ve takdîr etmeğe meyillidir
II. AbdülhamId Han • 25
zannederim. Büdce denkliği sağlanamamasından (me’mûrlara ve subaylara) umûmen senede 6-7 maaş verilebilir idi. Lâkin askerî zâbitlere tayınlar
veya bedelleri muntazaman verilir, asker âileleri sıkıntıdan uzak yaşarlardı
ve hattâ bazılarına fazla gelen tayınâtı sattırırlar, nakde çevirirler idi ki,
kısmen zâbitânın harçlığı sağlanmış olur idi...
Sultan Abdülhamîd Han, amcası Abdülazîz Han gibi Arapçadan icazetli (mezun) değil idi...
Orta boylu, vücûdunun üst kısmı alt kısmından uzun, göğsü geniş,
omuzları kalkık, boynu omuzlara biraz gömülmüş, başı büyücek ve ön tarafı geniş; şakakları ve yanakları az batıkça, burnu hânedana mahsûs gaga
biçiminde, vücûdu fazla yağlardan arınmış fakat sağlam yapılı, sadâları
kuvvetli ve gür, anlatımı tane tane ve sâkinâne idi. Tebessümü çok ise de
kahkaha ile güldükleri işitilmemiştir. Boyu biraz eğrice; yürüyüşü huyu gibi
vakarlı ve yavaş olup, huyunun inceliği ile berâber her hâlinde ve tavırlarında bir heybetlilik görülmüş olurdu...
Sultan Hamîd bir olayın ortaya çıkışına kadar vehim ve telâşa düşer
de olağanüstü bir olay karşısında bulununca aslâ umutsuzluğa düşmezdi.”
Dâmâd Şerîf Paşa’nın Sultan hakkındaki kanaat ve müşâhedeleri
de bu hükümlere yakındır:
Sultan II. Abdülhamîd Han
26 • II. AbdülhamId Han
“Cesûr, oturaklı ve vakur idi. Huyca vehimli ve vesveseli olmakla berâber, tehlike karşısında olağanüstü metânet gösterirdi. Olmadan evvel tehlikeli işlerden, olaylardan endîşe ederdi. Görüşü ve fikri sağlamdı. Dışarıyla
ilgili meselelerde görüşleri çok isabetliydi. İç işlerinde kötülük isteyenlerin
ve nifakçıların telkinleri ile zihni bulandırılmadığı takdirde, en mâkul tedbirleri derhal bulurdu... Her ne kadar düzgün şekilde tahsîl görmemişse de
olağanüstü zekâsı ve kavrayışında sür’at olup, yaradılış olarak vehimli ve
vesveseci idi... Siyâsî işlerde doğuştan ustalığa sahip ve Avrupa devletlerinin
ilişkilerinden ve yazışmalarından muntazaman haberdar olarak, aradaki
rekabet ve karşılıklı çekişmelerden faydalanma çârelerini pek âlâ kavramış bulunduğundan, devletin dış işleriyle ilgili yazışmalarını bizzat yönetip
memleket ve millet aleyhine saldırıya geçilmesini önlemeye çalıştı... İngiltere
sefîri O’Connor -ki pâdişahla arası iyi değildi- Teşrîfât-ı Umûmiye Nâzırı
Gâlib Paşa’ya ‘Pâdişahın ömrünün devamına dua etmek, hem Osmanlı milletinin, hem Avrupa milletlerinin üzerine düşen bir görev olduğunu, çünkü genel bir savaş çıkmasına ancak onun mâni olduğunu’ söylediği Gâlib
Paşa’dan işitildiği gibi, Balkan Muhârebesi’nden sonra Yunan Kralı I.
Georges ile Bulgar Kralı Ferdinand’ın, Sultan Abdülhamîd saltanat makamında bulunmuş olsa aralarında anlaşma imkânı olmadığını beyan ettikleri,
olaylarla ilgili belgelerde görüldü.”
Ahmed Refik, onun hakkında siyâsî atmosferin zorlaması sebebiyle pek aleyhdar yazılar düzmüş olmasına rağmen, “Abdülhamîd-i
Sâni’nin Naaşı Önünde” adlı makaalesinde “Sultan Hamîd, son dakîkalarına kadar kendini kaybetmemişti; hattâ vasiyet etmişti: Göğsüne ahidnâme duâsı konacak, yüzüne Hırka-i Saâdet destmali ve Kâbe örtüsü örtülecekti... Bu vasiyet harfiyen icrâ edildi.” demektedir. Bu, kendisinin,
İslâm dinine ne derece samîmî bir aşkla bağlı olduğuna ve rûh disiplinine delâlet eder hallerdendir.
Nedense onun “Vehim ve vesvesesine” pek takılan İbnülemîn
“Vazîfe-perverlikte, çalışmakta nâdirü’l-emsâl olduğu müsellemdir.” demekte, Memduh Paşa da Hal’ler ve İclâslar’ında “İşten üşenmez, didinmekten bıkmaz, istirahat zamanları muayyen, yemek, uyku ve hamam
vakitleri programlı idi... Bedenî sıhhatına dâima itinâ ederdi. Vekillerden
birini huzûruna kabûlünde ayakta bulunur, karşısına yakın oturtur; tevâzu’
ve iltifat gösterirdi.” diye yazmaktadır.
Mâbeyn kâtipliğinde bulunmuş olan Nâmık Kemal-zâde Ali
Ekrem “Doğuştan gelen olağanüstü zekâsıyla ve siyâsetteki dehâsıyla
II. AbdülhamId Han • 27
Avrupa’yı parmağında oynattığını” ifâde etmekte, fakat vehminden
dolayı tenkîdde bulunmaktadır.
İngiltere donanma amiralliğinde bulunmuş olan Lord Ficher,
Times’da neşredilen ve İkdam’da nakledilen hâtırâtında:
“Üç sene süren Akdeniz Filosu amiralliğim esnâsında iki şahsiyete tesâdüf etmiştim: Sultan II. Abdülhamîd ve Papa XIII. Leon... Şahsen II.
Abdülhamîd’e karşı derin bir hürmetim vardır. Halbuki bizim sefîrimiz,
benim görüşüme katılmıyordu. Bu gibi işlerin özünü kavramış olanlar,
Abdülhamîd’in bütün Avrupa’nın en usta ve hızlı düşünen diplomatlarından olduğuna hükmetmekte gecikmez.” demektedir.
İkdâmcı Ahmed Cevdet, Fransız elçisi Bompard’ın hâtırâtında “Sultan Abdülhamîd Han, kendisiyle oynanılır bir pâdişah değildir.
Zamanında Avrupa’da onun kadar dış siyâsete âşina bir diplomat yoktu...
Büyük ferâset sâhibi bir diplomat olduğundan, politika işlerini tehlikeli yerlerden geçmeyerek idâre ederdi.” dediğini nakletmektedir.
Mâbeyn kâtipliğinde bulunan eski Dâhiliye Nâzırı Ahmed Bey,
onun “Kelimenin bütün mânâsıyla iffetli olduğunu, halîm, sabırlı ve
rahîm bulunduğunu, kan dökmekten son derece çekindiğini, özel hayatında örnek gösterilecek derecede perhizkâr olduğunu” ifâde ederek, şöyle demektedir:
“Dış işlerinde bakanlarının hepsinden üstün olduğu şüphesizdir...
Balkanlar’da dengenin korunması işindeki sürekli faaliyetleri de belirtilmeğe değerdir... Ona hiçbir zaman dost olmayan Times gazetesinin baş
makalesinde ‘Sultan Hamîd, Türkiye’nin başında olsaydı, Harb-i Umûmî’ye
mahal kalmazdı.’ meâlinde hakça bir söz bulunduğunu İsviçreli bir zâttan
işitmiştim... Tahttan indirilmesinden sonraki kayıplarımızı, o zamanki
hükûmetlerin birbirini ardınca ortaya çıkan idâresizliklerinden, cahillik ve
gafletlerinden başka sebeplere bağlamak mümkün değildir... 1908 inkılâbı,
koca bir imparatorluğu on sene içinde ufak bir hükûmet hâline getirdi.”
İbnülemîn “Silâh atmada ve ata binmede pek mâhir olduğunu, ‘20
adım mesâfeden rovelver kurşunuyla ismini yazdığının’ rivâyet edildiğini”
ifâde etmektedir.
Ali Cevad Bey Fezleke’sinde “Aklen ve cismen kavî ve metîn, sâhib-i
kıyâset ve fetânet, bir pâdişah-ı vakur idi.” demektedir.
28 • II. AbdülhamId Han
‘Basîret emniyetin babasıdır;
evvelâ basîret, sonra emniyet.’
Pâdişah’ın on beş seneden fazla mâbeyn başkitâbetinde (Özel
Kalem Müdürlüğünde) bulunmuş olan ve “Kara” nâmıyla mâruf
Tahsin Paşa, Yıldız Hâtıraları adlı kitâbında, hükümdarın husûsî hayatı ve şahsî halleri hakkında şu bilgileri vermektedir:
“Fevkalâde ve hârikulâde denmeye lâyık bir hafıza gücü vardı... İsraftan
son derece uzak dururdu... Hükümdarlığının başlangıcında cülûs masrafı
olarak sarfedilen 60 bin lirayı kendi hissesinden vermişti... Husûsî ve âilevî
hayatında hiçbir israfı yoktu. Tutumlu yaşar; her fırsatta iktisat ve intizamın faydalarını söyler, lüzumsuz harcamaların, bilhassa borçlanmanın
aleyhinde bulunurdu... Siyâsette muvaffak olmak için, tâ sarayın kapısından başlayarak her tarafta kuvvetli bir istihbarât şebekesi vücûda getirmişti... Sultan’ın vehmi her halde alelâde denecek derecenin pek üstünde idi...
Orta boylu, cevval bakışlı, gür ve kalın sesli idi. Zekâsı şâyân-ı dikkatti.
Nazarî malûmatı noksan idi; hattâ bir hükümdar için pek az denilecek ve
muâsır hükümdarlarla mukayese edilemeyecek derecede az okumuştu. Onun
bütün kuvvetini, amelî malûmatında, tecrübelerinde, görgülerinde, fâsılasız
temaslarından husûle gelen bilgilerinde aramak lâzımdır. Bu itibarla cidden
zengin denilecek bir tecrübe hazînesine sahipti. Görüştüğü kimseler üzerinde etkili görüşleriyle ve uyanık zekâsıyla özel bir tesir bıraktığına şüphe
yoktu. Sefîrlerin ve ecnebî misâfirlerin bu hususta birçok ve riyâsız şehâdetleri olmuştur. Sultan Hamîd vücutça zinde ve çevik idi. Ağırkanlılıktan hiç
hoşlanmazdı. Zarâfete meftûn idi. Temiz ve itinâlı giyinmenin hayatta bir
intizam ifâde ettiğini söylerdi...
Sıhhatine pek özen gösterdiği için, çalışma saatları, yemek ve istirahat zamanları son derece muntazamdı. Geceleri erken yatar, sabahları erken kalkar,
sabah banyosunu hiç ihmâl etmezdi. Her sabah namâz kılar, duâ okur, hafif
ve az yemek yerdi. Pek çok sigara ve kahve içerdi... Her defasında behemahal
iki fincan kahve içmeği severdi... Yatak odası, kendine mahsûs dâirenin birinci katında idi... İçeri girilince sol tarafta bir paravana, bunun arkasında da
Hünkâr’ın karyolası vardı... (Geceleri) zâbıta romanları ve seyahatnâmeler
(okuturdu). Önceleri bu vazîfe Gidiş Müdürü Hakkı Bey, sonra Esvabcıbaşı
İsmet Bey ve Mâbeynci Emîn Bey’e verilmişti. Okuyacak zât paravanın arkasına oturur; Hünkâr’ın uykusu gelene kadar roman okur; Hünkâr ‘Kâfi.’ de-
II. AbdülhamId Han • 29
yince dışarı çıkar, yatak odasının kapısı içeriden kapanır; odanın dış tarafında
ve kapının önünde yapılan yer yataklarında bir harem ağasıyla bir Boşnak
tüfenkçi veya Söğüt Alayı efradından biri yatarlardı. Sultan Hamîd, acelelik
isteyen bir iş zamanında, gecenin her hangi bir vaktinde, kendisinin uyandırılmasına müsâade etmişti... Hünkârı uyandırmak lâzım gelince, tezkire, içeri
gönderilecek harem ağasına verilir, o da kapıyı vurarak Abdülhamîd’i uyandırır, kimden geldiğini söyleyerek kâğıdı takdîm eder... Sultan, derhal teblîğ
edilecek bir irâdesi olursa, ya nöbetçi mâbeyncilerden birini yâhut başkâtibi
çağırtırdı. Olağanüstü durumlarda veyâ son derece acele edilmeyi gerektiren
bir iş için, bu suretle, gece yarısı evimden çağrıldığım ekseriyâ vukû bulmuştur.
Bu takdîrde başkâtip, yatak odasına girer, paravan kanatlarının ek yerlerinden görünerek konuşurdu. Böyle gecelerde bile Sultan alışkanlığını bozmaz,
bâzen yarım, hattâ bir, bir buçuk saat o acele olan iş için irâde teblîğ eder veyâ
cevâbı bekledikten sonra, tekrar yatar, fakat ertesi sabah yine, vaktinde ve
erkenden kalkarak, çalışmaya başlardı. Bu yeknesak hayat, hiç değişmeden,
bu suretle devam edip dururdu.
Sultan Hamîd, ehemmiyetli hiçbir hastalık geçirmemişti. Sıhhatına özen
gösterdiğinden, bütün ömrü ârızasız geçmişti. Bir aralık böbrek hastalığından muztarip olmuş; bir cuma selâmlığına çıkamamış; bundan sonra yatak
odasını değiştirmiş; aynı katta geniş ve havadar bir odaya nakletmiştir...
Fransızca anlar, fakat konuşmaya alışmadığından konuşmazdı. Sefîrlerle
görüşmede, unutulan bir tâbire dikkati çeker, tashîh ettirirdi...
Boş zamanlarında, dâirenin önündeki bahçede bir gezinti yapar; yâhut
husûsî marangozhânesine giderek marangozlukla uğraşırdı. Marangozluğa
ve çinî mâmûlâta fazla merakı olduğundan, saray dâhilinde bir marangoz,
bir de çinî fabrikası vücûda getirmişti... Avrupa hükümdarlarına bu fabrika
mâmûlâtından hediyeler gönderirdi...
At ve güvercini çok severdi... Sultan Hamîd’in müdâhale etmediği bir
sınıf memûrlar vardı ki, o da hâkimlerdi...
Hünkâr gerek resmî dilekçeler ve gerek jurnal ihbarları üzerine, dikte suretiyle verdiği irâdelerde, şâyân-ı dikkat bir ifade kudreti gösterirdi.
Ben bunları bir el defterine aynen zapteder ve özel kalemde kâtip beylerden herhangi birine vererek, müsveddelerini yaptırırdım. Yorgun zamanları
hâriç olmak üzere ve bilhassa sabahları, dikte suretiyle yazdırdığı notları,
rotüşa hâcet kalmaksızın kâğıda nakletmek kaabil olurdu... Sultan Hamîd,
‘Basîret emniyetin babasıdır; evvelâ basîret, sonra emniyet.’ derdi. Bundan
dolayıdır ki, lâzım gelen tedbîrleri almadan, hiçbir şeye ve hiçbir kimseye
30 • II. AbdülhamId Han
emniyet etmezdi... Bir jurnalcıya yalan haberler vermesinden dolayı cezâ
verecek olursa, istihbârât şebekesinin gevşemesinden korkardı...
Sultan Hamîd, bilhassa iki devletten son derece ürkerdi: Rusya,
İngiltere... Dış siyâsette, mesleği şu idi: Rusya’yı idâre etmek, İngiltere ile
aslâ mesele çıkarmamak, Almanya’ya dayanmak, Avusturya’nın gözünün
Makedonya’da olduğunu unutmamak, diğer devletlerle mümkün mertebe hoş geçinmek; Balkanlar’ı birbirine karıştırıp, Bulgarlar, Sırplar ve
Yunanlılar arasında nifak ve ihtilâf yaratmak. Sultan Hamîd, Ruslar’ın vakit vakit başımıza getirmiş olduğu felâketleri hatırdan çıkarmaz, onun en
yakınımızdaki, gâyet büyük ve korkunç düşman olduğunu sık sık söylerdi.
İngiltere’den yardım beklenmeyeceği hakkındaki kanaatı sarsılmaz bir halde
idi... Balkanlar, Sultan Hamîd için dâimî ve esaslı problemlerden biri idi.
Burada statükoya halel gelecek, bilhassa İngiltere işin içine karışacak olursa, bu yangının söndürülmesi müşkil ve hattâ imkânsız olacağı kanaatında idi... Sultan’ın fikrine göre, İngiltere’nin Balkan işine karışması, dâima
Türkiye aleyhine netîcelenirdi...
En büyük emeli, devletin borçlarını ödemekti. Bir zamanlar Avrupa
devletleri borçlar meselesinden dolayı maliye işlerine müdâhaleye kalkışmışlardı. Sultan Hamîd, buna meydan vermemek üzere, Düyûn-ı Umûmîye
idâresini(=Genel Borçlar yönetimini) teşkîl etmişti...
Sultan Hamîd millî özelliklerimize bağlı idi. Karakeçili aşîret efrâdından ve hepsi güzel levend delikanlılardan mürekkep, 200 kişilik bir maiyet
bölüğü teşkîl etmişti. Bu bölüğe fevkalâde teveccüh ve itimâd eder, bunlardan dâima memnûniyet ve sitâyişle bahseder; onlarla görüştüğü zaman ‘Öz
hemşehrilerim.’ diye hitâb ederdi...
Kendisine verilen jurnallerin pek çoğunun zarflarını bile açmazdı.
İnkılâptan sonra, zarfları açılmamış, yığınlarla jurnal bulunmuştu... Sultan
Hamîd’in târihe büyük merakı vardı. Bilhassa Osmanlı târihini çeşitli kaynaklardan okumuştu. İcâbında, mâziye âit olayları, herkesin mâlûmu olmayan bâzı teferruat ve tafsilâtıyla hikâye ederdi... Kütahya’nın tarihî çinî
imâlâtının ihyâsını pek arzu ederdi...
Kıyâfethânenin târihe hizmetlerini takdîr ederdi. Bu maksatla bir askerî
kıyâfet müzesi kurulmasına teşebbüs etmiş ve nihâyet Mahmud Şevket Paşa
vâsıtasıyla, 700 tarihinden o güne kadar askerî sınıflar efrâd ve zâbitân ve
ümerâ ve erkânının üniforma ve silâhlarını gösterir bir müze tertîbini temin
etmişti...
II. AbdülhamId Han • 31
Tabâbete özel bir özeni vardı. Doktorluğun ilerlemesine pek ehemmiyet
verirdi. [Onun zamanındaki Tıbbiye’nin iki orijinal keşfi vardır.]…
Ancak doktorların ilâcını kendisi kullanmazdı. Hünkâr arasıra bir rahatsızlık hissederse, eski kocakarı ilâçlarını haremde yaptırarak kullanırdı. Dişi
ağrıdığı vakit, diş doktorunun ilâcını kullanmadığı gibi, yabancı bir elin
kerpetenle ağzını karıştırmasına da râzı olmazdı... Bir zâta ‘Benim ağzıma
hiçbir dişçi eli girmemiştir.’ dediğini işitmiştim. Bir gün huzûr-ı hümâyûna girdiğimde, henüz çıkarılmış büyükçe bir diş ile bir kerpeten göstermiş
ve ‘İşte bu kerpetenle bu dişi kendim çıkardım.’ demişti. Doğrusu yapılır
şey değildi... Hünkâr muayyen zamanlarda saçını kestirir; fakat sakalına el
sürdürmez; kendi sakalını kendi keserdi. Bulaşıcı hastalıkların tedâvisi için
Avrupa’dan mütehassıslarını getirir ve yüklü maaşlarla istihdâm ederdi...
Askere iyi yemek verilmesi için sık sık tenbîhlerde bulunur; o zaman yürürlükte olan usûle göre, bütün kışlalarda pişen yemeklerden nümûne olarak
birer karavana her gün saraya gönderilir; bunlar dâire-i hümâyûnun kapısı
önüne getirilerek yan yana dizilir; Hünkâr belli vakitte çıkarak buraya gelir,
doktorlara yemekleri muâyene ettirirdi... Harbiye ve Bahriye mekteplerinde
talebeye verilen yemeklerin nümûneleri, her gün, mektep talebesinden iki
efendi vâsıtasıyla saraya gönderilir, bunlar da diğerleri gibi dâire-i hümâyûn
önüne getirilerek muâyene ettirilir ve bu talebenin beherine her defasında
ikişer altın verilirdi...
Sultan, su meselesine çok büyük ehemmiyet verirdi. Halkın susuz kalması yüzünden baş gösterecek şikâyetler, onu cidden gocunduran şeylerdendi...
Bunun için Kâğıdhâne’den boşa akan suları, buldurdu ve bunları şehre getirtti (Hamîdiye suyu)...
Sultan Hamîd iki şeyden pek korkardı. Bunlardan biri borç, diğeri de
unsûr-ı aslîye halel gelmek idi. Onun nazarında unsûr-ı aslî müslüman
Türkler idi... Unsurların dâhilde ve hâriçte gördükleri kolaylıklar onu çok
korkuturdu... Reşid Paşa’nın (Koca) vâli tâyini için bile, İngiliz sefîrinden
kişiliğinin soruşturulması hikâye edildiği zaman, Sultan Hamîd, pederi zamanında, bir ecnebî sefîrinin devlet işlerine bu dereceye kadar karıştırılmasının pek aleyhinde olduğunu söylemişti... Bâzı idâreciler için, Avrupa’dan
uzman getirtilmesine lüzum görüldüğü zaman, bunların mensup bulunduğu
devlet sefârethânesiyle alâkalarını kesmelerine ve aynen devletimizin bir memuru vaziyetinde kalmalarına son derece dikkat ederdi...
Hünkâr esâsen çok çalışkan bir adamdı. Hâdiseler ve olaylar karşısında,
tam iş başında ve uyanık, dikkatli bulunmak isterdi. Bu itibarla saray bah-
32 • II. AbdülhamId Han
çesinin güzelliklerinden faydalanmaya bile vakit bulamazdı. Hattâ müsâit
vakitlerde bile, âdeta tabii manzaraya ilgisiz yaşardı. Bununla beraber inzivâyı ve evham perdesi arkasında saklanmayı o kadar severdi ki, hayatın en
zevkli ihtiyaçlarından olan bu gezintilerden nefsini mahrûm edişi onda bir
sıkıntı yaratmazdı. Âdeta böyle şeyler hatırından geçmezdi...
Abdülhamîd, İstanbul’daki sefîrlerin hatırlarını hoş etmeğe ve icâbında
bunları minnetdar bırakacak cümertlikler göstermeğe itinâ ederdi...”
Bütün bu nakledilenlerden, Sultan’ın, hükümdarlık vasıfları ve
özellikleri bakımından ne derece yüksek bir şahsiyet olduğu, millî
bütünlüğü ve hâlâ üç kıt’a üzerine yayılmış olan geniş devleti ayakta
tutmak için nasıl çırpındığı görülmektedir. Onun en mühim tarafı,
bilhassa Tanzîmat’la birlikte düştüğümüz batı vesâyetinden hiçbir
şey kazanmadığımızı, aksine taksitle ölüme mahkûm edilmiş olduğumuzu, tıpkı muhterem amcası gibi görmüş olması ve bunun
ortadan kaldırılması için azimle çalışmasıdır. Abdülazîz Han’ın kısa
yoldan ve kuvvetli bir ordu ve donanma vücûda getirerek ulaşmak
istediği bu hedefe o, son derece çeşitli ve rakiplerini hayretlere düşürecek derecede karışık siyâsî metodlarla varmak yolunu tutmuştur.
Bu sebeple İstanbul gibi mühim bir mahreçte oturan bir Osmanlı
hükümdarı ve İslâm Halîfesi olarak, sâhip bulunduğu kuvvetli kozları beynelmilel siyâset sahnesinde, liderliğini yaptığı milletin ve mânevî tebaasının lehine kullanmaya başlamıştır.
Avrupa devletleri arasındaki menfaat ayrılıklarından ve zaaflardan istifade etmiş; bunları pek iyi tesbît ettiği ve hedefe dâima dolambaçlı yollardan yürüdüğü için, maksadını gizli tutmayı bilmiştir.
Yabancı devletlerin oyuncağı hâline gelmiş bulunan ve onlara yaslanan ricâl ile, gâyet menfaatperest ve batı taklitçisi sözde aydının
devleti ve milleti için ne büyük bir felâket getireceğini, 35 senelik
bir tatbikatla ve bilhassa amcasının uğradığı trajedi ile görmüş; bu
sebeple muhâfazakâr tebaasının liderliğini üstlenmiştir.
Tanzîmat, Islahat Fermanları, Kaanûn-ı Esâsî gibi üç beş kişinin
vücûda getirdiği ve yabancı telkînleriyle oluşturulan yazılı metinlerin ilân edilmesiyle her işin halledileceği hayâllerine kapılanlar;
yâhut bunlar tatbîk edilirse ülke bütünlüğü muhâfaza edilir diyen
ve himâyecilerimiz olan devletlere mensup diplomatların görüşleri,
93 Harbi’yle çok ciddî bir darbe yemiştir. 500 senelik bir Türk yurdu
II. AbdülhamId Han • 33
olan Rumeli, bu harpte âdeta alt üst olmuş; Osmanlı Avrupası’ndaki
müslümanlar, göçe başlamışlardı. Kendi devletine mensup üç çetecinin tenkîlini büyük bir zulüm olarak gören Avrupa basını, Rus
ve Bulgar kuvvetlerinin, insanlık için dâima yüz karası olacak derecede vahşî, kanlı ve korkunç sapıklıklarına âdeta kayıtsız kalmıştı.
Câmilere doldurularak yakılan müslüman ahâli, bütün canlıları öldürülen köyler, ırzları ayaklar altına alınan kadınlar, karınlarındaki
çocuğuyla süngülenen analar, İslâm kamuoyunu derinden sarsmıştı.
Bütün bu felâketler halkın zihninde, pek haklı, fakat garip tesirler uyandırmıştı. Tanzîmat’la başlayan devirde, yabancılara tanınan
gümrük muâfiyetleri sebebiyle yerli mâmûller ve sanâyi yok olmağa
yüz tutmuş; esnaf ve sanatkâr darlığa düşmüş; memlekette âdeta
bet-bereket kalmamıştı. Ahâli bunu “gâvurlaşma” yüzünden uğranılan bir ceza olarak görmekte, 93 mağlûbiyetini de dinden çıkmış
züppelerce yapılan tahttan indirme hadisesinin ve Kaanûn-ı Esâsî
çılgınlıklarının, yine aynı sebebe bağlanan tabiî bir netîcesi saymaktaydı. Dâima gâyet mukaddes bir nazarla baktıkları hükümdarlarına
karşı, asırlardan beri kökleşmiş hürmet ve muhabbet bile sarsılır
görünüyordu. E. Driault ahâlideki bu şaşkınlığı ve netîcelerini şu
cümlelerle anlatmaktadır:
Yıldız Sarayı:
“Avrupa, dizginlerin Bâbıâli’de değil,
Yıldız’da olduğunu pek geç anladı.”
34 • II. AbdülhamId Han
“Hânedân-ı Âl-i Osman’a acaba ne olmuştu? İlâhî gazaba mı uğramışlardı? Mutaassıp müslümanların dediği gibi, yabancıların hâinâne nasîhatlarını dinlemiş olduklarından dolayı cezâya mı çarpılıyorlardı? Hemen herkesçe açıklanan bu itimatsızlığa, şer-i şerîfe tamâmıyla bağlı muhâfazakârlarla, Avrupa tipinde bir meşrûtiyet isteyen Genç-Türkler arasındaki fikir
ayrılıkları da ekleniyordu. Bütün İslâm âlemi derin bir heyecan içinde idi.
İşte Abdülhamîd o sırada hükûmetinin nufûzunu kurtardı; Avrupa nufûzuna karşı müsamahakâr davranmamayı kararlaştırdı. Genç-Türkler, o vakit,
şikâyet ve tehditlerini Avrupa basınıyla neşir ve ilân ettiler. Hâkan, mutaassıp ahâlinin (yâhut yaşlı Türklerin) önderliğini kendi üstüne aldı ve bu
suretle kaybetmiş olduğu hüküm ve nufûzunu yeniden kazandı ve daha da
artırdı. Abdülhamîd’in bu yeni politikası, Avrupa’ca epeyce bir zaman anlaşılamadı. Avrupa, icrâat merkezinin Bâbıâli olmayıp, Yıldız olduğunu pek
geç anladı; Pâdişah birçok zamanlar Avrupa’yı bu hatâsında tutmayı bildi.”
Sultan Hamîd, böylece ecdâdının, hükümdarı bulunduğu devleti,
dünyanın en büyük kudreti hâline getiren millî zihniyetin sembol
şahsiyeti ve reîsi hâline geldi. Milleti ve mânevî tebaası, nasıl bir
hükümdar istiyorsa öyle oldu. Mânevî tebaasının muhayyelesindeki “Halîfe” idesini, sihirkâr ve esrarlı şahsiyetiyle tamâmen doldurdu. Batı devletlerinin kolonyalist ve emperyalist politikasına, anti-emperyalist ve anti-kolonyalist bir Hilâfet siyâsetiyle karşı çıktı.
Abdülhamîd, çok küçük azınlıklara, teşkîlâtlı grup ve kliklere değil,
geniş halk kitlelerine ve ezici İslâm topluluklarına dayandı. Bu toplulukların geleneksel teşkîlâtlarından faydalandı ve bunları tek merkeze, Hilâfet makaamına bağlamaya gayret etti. Modern zamanların
en büyük silâhlarından biri olan propagandayı, en geniş şekliyle, fakat en masrafsız şekilde, samîmîyetle bağlı olduğu mukaddes dâvâsı
için kullandı. Onun oluşturduğu istihbârât ve propaganda teşkîlâtı
çok kuvvetli, geniş ve etkili bir şekilde, fakat en masrafsız tarzda
çalıştı. İstanbul bütün İslâm dünyasından gelen âlimler, şeyhler ve
tüccarların merkezi oldu. Burdan yayılan fikirler ve alınan emirler,
Avrupa’nın iktisadî, siyâsî ve askerî baskısı altında bulunan İslâm
dünyasının her köşesinde etkili olmağa başladı.
II. AbdülhamId Han • 35
Zâtü’l-hareke Makinesi
(Kendi kendine çalışır makine) gibi Dış Poltika
Sultan Hamîd, sahip olduğu kuvvetleri ve bunların zaaflarını çok
iyi bilen, hesapçı ve ölçülü bir hükümdardı. Siyâset sahnesinde çok
medenîce ve dâima kansız çıkışlar yapar ve rakibinin de menfaatına uygun teklîflerde karar kılardı. Milletler ve devletler arasındaki
ihtilâflardan, kendi hükûmeti nâmına istifade eder, rekaabetleri körükleyerek, aleyhindeki kuvvetlerin birleşmesine kat’î surette mâni
olmaya çalışırdı. Çok yanlı, anlaşılmaz, ne yönden hedefe varacağı
bilinmez usûller kullanırdı. Bir meselenin çeşitli ihtimâllerini dikkate alarak, bu ihtimaller için ayrı tedbîrlere, ayrı yollardan başvururdu. Onun uzun ve kısa vâdeler içinde muhtelif ihtimâllere göre, kendi kendine işleyen tedbîrleri olduğunu söylemek, hayalci bir iddia
sayılmamalıdır. Onun hükümran olduğu topraklar üzerinde bugün
hüküm süren siyâsî istikrarsızlığa, bir düzineden fazla ufak devletin
ayrılmışlıklarına ve muhtelif kuvvetler arasındaki el değiştirişlerine,
o ülkelerde yaşayan eski tebaamızın ne durumlarda olduklarına ciddî
bir nazarla bakıvermek kâfidir. Bu noktadan Abdülhamîd, o derece büyüleyici şahsiyete sâhip bir hükümdardır ki, bugün hâlâ İslâm
dünyasının bâzı yerlerinde hutbe onun nâmına okunmakta, büyüklüğü münâkaşa dahi edilmemekte ve o tip bir lidere hasret çekilmektedir.1
Bunun sebebi Hünkâr’ın, yaslanacağı kitleleri ve zümreleri
çok iyi bilmiş olması ve İslâm kamuoyunu, hükümdarlığı ve hilâfeti
1 Onun hakkında İslâm dünyâsında devam eden bu hudutsuz muhabbet ve sevgiyi
bizzat işitmişimdir. Pâkistanlı bir dostum olan Şir Ali Han, bana memleketindeki
bâzı yerlerde hutbenin hâlâ Abdülhamîd Han nâmına okunduğunu söylediği zaman hayret etmiştim. Kenya’dan gelen Şeyh Ali Senega da kendi memleketinde
hutbenin Abdülhamîd Han nâmına okunduğunu söylemişti. Kendisine “Nasıl
olur, o öldü.” denilince de “Öldüğünü biliyoruz; ne yapalım, Kraliçe Elizabeth nâmına mı okutalım?” cevâbını almış ve pek mütehassis olmuştum. Nijerya’dan,
Sudan’ın bazı yerlerinden gelenlerden işittiğim de bunları te’yid emişti. Tanıdığım
bir Cezâyirli, Abdülhamîd Han’ın büyüklüğünün İslâm memleketlerinde münâkaşa dahi edilemeyeceğini söylemişti. Bütün bunlar onun, müslüman efkâr-ı umûmiyesini, sâhip olduğu makaam itibarıyla mânen ne derece tatmîn ettiğini göstermekte ve büyüklüğüne işâret etmektedir.
36 • II. AbdülhamId Han
ile, tamâmen tatmîn etmiş bulunmasıdır. Daha doğru bir tâbirle bu,
bütün mümin ve müslümanların kalbinde ve îmânında yer tutan bir
birlik ve ittihada dayandırılmıştır. L. Stoddardt onun, ittihad (=birlik) siyâsetini böyle bir temel üzerine kurduğunu söyleyerek şöyle
devam etmektedir:
“Abdülhamîd son devrin en şaşılacak şahsiyetlerinden biridir. Yüksek bir
zekâ ile nitelenmiş bulunmakla beraber, fikrinde âdeta cinliğe yakın ve garip
dolambaçlar vardı. Hırslı bir şekilde ve pek büyük plânlar, fikirler besleyerek, bunları karanlık ve dalgalı usûllerle gerçekleştirmeğe çalışmıştı. Bu
usûller ekseriyâ kurnaz bir Makyavelizm tarzı tâkip etmekle berâber, bâzan
gülünç ve akıl dışı görülürdü...
Onun siyâseti, başından beri belirli bir İslâm birliği istikametine dönüktü... Abdülhamîd hâiz olduğu Halifelik makamını geniş siyâsî maksatlarının
sağlanmasında kullanmağa karar vermiş bulunuyordu. Osmanlı Devleti’nin
siyâsî reîsi olmaktan ziyâde, İslâm dünyasının mânevî reîsi olduğunu ileri
sürerek ve buna dayanarak, bütün müslümanların fiilî yardımını sağlamaya ve bu yardım vâsıtasıyla, Osmanlı Devleti hakkında tecâvüzkâr niyetler
beslemesi muhtemel olan Avrupa devletlerini korkutmağa teşebbüs etmişti.
Abdülhamîd, az müddet içinde gâyet etraflı bir İslâm birliği propagandası teşkîlâtı vücûda getirdi ki, bu teşkîlâtın icrâatı gizli ve entrikalı idi.
İstanbul, Cemâleddîn (Efganî) gibi mutaassıpların ve batı düşmanlarının
kâbesi makaamına dönüştü... Buradan husûsî ve gizli memurlar hareket
edip, İslâm dünyasının en uzak köşelerine, İslâm Halifesi’nin ümitli haberlerini ve kâfirlerin baskısından bir gün kurtulacağı müjdesini yetiştirmeğe başladılar. Abdülhamîd’in İslâm birliği propagandası, otuz sene kadar
durmadan devam etti. Bu propagandanın ne derece başarı sağlamış olduğunu tahmîn edebilmek mümkün değildir. Bir aralık bu propaganda 1908
Jön Türk ihtilâli yüzünden kesildi; Abdülhamîd tâc ve tahtı terk etmeğe
zorlandı. Tabiî bu propagandanın sonuçları, Türkiye ile birinci sınıf bir
Avrupa hükûmeti arasında çıkacak harbde denemeye tâbi tutulmak derecesine getirilmemişti. Bununla beraber, Abdülhamîd, İslâm hükümdarlarının
büyük bir kısmına ve İslâm büyüklerine mânevî nufûzunu tanıtmağa muktedir olduğu gibi, İslâm kavimlerinin de dindârâne hürmetini kazanmıştı.
Müslümanlar en uzak İslâm memleketlerinden, kudret kaynağı Halîfelerini
görmek üzere İstanbul’a kadar geliyorlar, onu dîn-i mübîn’in hizmetkârı ve
Osmanlı ülkesini de İslâm’ın sarsılmaz seddi sayıyorlardı...
Abdülhamîd, İslâm birliği his ve fikrinin bütün İslâm dünyâsında ya-
II. AbdülhamId Han • 37
yılmasına ve kuvvetlenmesine mühim hizmette bulunmuştur. Bu, umûmî
nokta-i nazardan muvaffak olmuştur ve bu gayretine Hilâfet makaamında oturmakta olmasından ziyâde, batıya karşı hissetmekte olduğu korku ve
nefret sebep olmuştu. Velhâsıl şu şekilde hükmedebiliriz ki, Abdülhamîd’in
İslâm birliği propagandası İslâm âleminde derin ve dâimî bir tesir bırakmış
ve büyük bir ciddiyetle hesaba konmaya liyâkat kazanmıştır.”
Bunun I. Cihan Harbi’ndeki tesirlerinin dahi büyük olduğunu
söyleyen muharrir; bu siyâset netîcesinde Türkiye’nin parçalanmasına karşı, bütün İslâm dünyasında İngiltere aleyhinde umûmî
bir heyecan uyandığını ve kargaşalar çıktığını söylemekte ve Sir
Theodor Morrison’dan şu sözleri nakletmektedir:
“İngiliz kamuoyunun Doğu’da ortaya çıkan olayların vahâmet derecesini anlayacağı vakit gelmiştir. Türkiye’nin parçalanmasından dolayı İslâm
dünyası baştan başa hiddet ateşleri içindedir. Kâbil ve Kaahire gibi çok uzak
merkezlerde şiddetli karışıklıkların ortaya çıkması, bu umûmî ve geniş hiddet ve öfkenin eserleridir. Ben Hind Müslümanları’yla 30 yıl, pek yakından
temasta bulundum, binâenaleyh Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına karşı
gâyet şiddetli hiddet ve öfkeden İngiliz kamuoyunu haberdar etmeyi kendime
bir vazîfe sayarım. Pekâlâ anlaşılıyor ki, Versay’da toplanan diplomatlar,
Türk yurdu hâricinde, Türkler’i seven ve acıyan kimse yoktur zannındadırlar. Bu, felâket doğurucu bir hatâdır. Bu gün İslâmların ne derece müdhiş
bir infiâl ile dolu olduklarını anlamak için, Londra’daki müslümanlarla konuşmak bile kâfidir. Bizzat Hindistan’da Peşâver’den tutunuz da Arkut’a
kadar bütün İslâm âlemi, Türkiye meselesinden dolayı korkunç bir kazan
gibi kaynayıp tütmektedir. ‘Zenâne’ler dâhilinde kadınlar bu meseleden
dolayı ağlıyorlar. Hayatlarında siyâsî işlere hiç ehemmiyet vermeyen tâcirler dükkânlarını, yazıhânelerini bırakarak, nümâyişler tertîbine, istidâlar,
protestolar tanzîmine koşuyorlar. Hattâ Deobend ve Nidvetü’l-ulemâ gibi,
şimdiki dünya hayatından uzaklıkları ve lâkaydlıklarıyla tanınmış mahfiller
bile, köşelerinden ve ibâdet yerlerinden, İslâmiyet’in bu sûretle yıkılıp yok
edilmesini protesto etmek üzere, boşanmaktadırlar.”
Türkiye’nin parçalanmaması için bütün İslâm dünyasının gösterdiği şu göz yaşartıcı kaynaşma bile, Sultan Hamîd’in müslüman
kamuoyunda oluşturduğu büyük tesirin derinliğini göstermekte, bu-
38 • II. AbdülhamId Han
günkü mevcûdiyetimizde, yâni Anadolu’nun taksîminin Avrupa’ca
ve bilhassa İngiltere’ce yapılamamasında bu siyâsetin etkili olduğuna işâret etmektedir. Joan Haslip, onun “İslâm birliği siyâsetinin,
gâyet kurnaz ve dâhiyâne çizgiler taşıdığını” yazmakta, 1897 Yunan
Harbi’ndeki muzafferiyet sebebiyle Pâdişah’ın, yalnız Osmanlı ülkesinde değil, bütün İslâm âleminde büyük bir itibâr kazandığını, imparatorluk ordusuna yardım için Hind Prenslerinin büyük bağışlarda
bulunduklarını, “Pasifik ve Hind Okyanusu’ndaki adalara dağılmış
müslümanlardan Yıldız’a tebrikler yağdığını” yazmakta ve:
“Bugüne kadar İngiltere’nin Hindistan İşleri Nezâreti, Halîfe’nin Hind
Müslümanları üzerindeki nufûzunu asgariye indirmek çârelerini arıyordu.
Fakat İslâm birliği propagandası meyvalarını vermeğe başlamıştı. Kurban
Bayramı’nda at üzerinde Dolmabahçe Sarayı’na gelen Pâdişah’ı alkışlamak
üzere gâyet gösterişli elbiseler giymiş Hind Prensleri de Arab şeyhlerinin yanında yer almışlardı. Britanya sefâretine mensup genç bir sekreter babasına
gönderdiği mektupta ‘Kurban Bayramı bende büyük bir tesir meydana getirdi. Bu bayram, Pâdişah’ın ne kadar muazzam bir kudrete sâhip olduğunu
ve ona bir kötülük yapmaya teşebbüs etmenin ne kadar boş olduğunu ispat
etmektedir.’ dediğini” kaydetmektedir.
Sultan Hamîd’in İslâm birliği siyâseti, İngiltere’nin İslâm dünyasındaki emperyalist emellerine ve Türkiye’ye müdâhalesine karşı
tahaffuzî (savunmaya yönelik) bir politika idi. Sultan, defalarca ifâde
ettiği gibi, asgarî şart olarak:
“Üç tarafı denizlerle kuşatılmış olan imparatorluk ülkelerinin büyük
deniz gücüne sâhip devletlerle çatışmaması lâzım geldiği, geniş müslüman
tebaaya ve sömürgelere sâhip olan bir hükûmetin de Hilâfet makamıyla çekişmeye girişmemesi gerekeceği” haklı görüşüne dayanmaktaydı. Fakat
İngiltere üç demagogun peşinde, basîretsiz bir politika tâkip ederek,
korkusuzca yolunda yürümüş; Sultan Hamîd’i etkisiz kılar ve birleştirici mânevî makaamı ortadan kaldırırsa, İslâm dünyasına istediği
gibi hâkim olacağını zannetmiştir. Bir ara bu zannında muvaffak
olur görünmüşse de bu durum fazla devam etmemiş ve sömürgelerini, her halde bir daha gelmemek üzere, birbiri peşisıra kaybetmeye başlamıştır. Osmanlı mirâsına ancak 20 sene kadar hâkim olabil-
II. AbdülhamId Han • 39
miş ve ahâlinin umûmî nefretini kazanarak çekilmek durumunda
kalmıştır.
Bu sonuçta, Osmanlı idâresinden çıkan bir kavmin, bilhassa müslüman bir kitlenin başka bir devlet hâkimiyeti altında yaşamasının
güçlüğü yanında, Sultan Hamîd’in işlemekte devam eden siyâsî tedbîrlerinin ve kuvvetlendirdiği birlik fikrinin de büyük dahli vardır.
Bu mücâdele halen, çeşitli safhalar ve kuvvet değişiklikleri göstererek devam etmekte ve müslümanlar sâhibini beklemektedir.
Yalnız şunu söylemek gerekir ki, Sultan Hamîd’in kuvvetlendirdiği, muayyen maksatlara yönelttiği, ileriki zamanlara şâmil bu uzun
vâdeli politika pek dâhiyâne bir tarzda, bozulma kabul etmez mukaddes prensiplere yaslandığı için, tıpkı hayâlî bir zâtü’l-hareke makinesi (=otomatik çalışan bir makine) gibi, kendi kendine işlemekte, çok ciddî tesirler husûle getirmektedir.
Vehim ve Vesvesesi
İşte Sultan Hamîd’in en fazla târize uğrayan “vehim ve vesvesesi”
de bu büyük mücâdele ile alâkalıdır ve çok çeşitli vâsıtalara, mâlî
kudrete sâhip devletlerin, nereden geleceği belli olmayan tahrikleri
sebebiyle zarûrî bir kendini koruma hâlet-i rûhiyesidir. Hünkâr’ın
vehim ve vesvesesinden şikâyet edenler bile, onun çok çeşitli sûikadlar ve olaylarla karşılaştığını ve bunda da haksız sayılamayacağını
belirtmek hakşinaslığını göstermektedir.
Bâzıları amcası zamanında Akdeniz’in en büyük deniz gücü hâline
gelmiş bulunan donanmayı ihmâl etmesinde dahi vehminin tesirini
görmekte, kendisini de tahttan indireceği endîşesiyle onu Haliç’te
çürüttüğünü iddia etmektedirler. Halbuki 19’uncu asrın üçüncü çeyreği, gittikçe artan bir şekilde gemi tekniğinde çok hızlı gelişmelerin
kaydedildiği ve vurucu kuvvet olarak kudretli bir donanma idâresinin pek fazla masraflı hale geldiği bir zamandır. Bunun fiilen tâkibi
ve Osmanlı deniz kuvvetinin dünyâda işgâl ettiği ve eriştiği büyük
gücün aynen muhâfazası, devletin o günkü iktisadî imkânlarıyla
tezat hâline girmiştir. Bu sebeple, çok kısa zamanda demode olan
40 • II. AbdülhamId Han
gemilerin yenilenerek donanmanın kudretini aynen korumak imkânsızlaşmış; 93 felâketinin bindirdiği büyük mâlî yükler ise bunu
düşünmeyi bile güçleştirmiştir. Bununla beraber 20’nci asrın başına
kadar, Osmanlı Devleti gemi inşâ tekniğinde ileri memleketlerden
biri olarak kabul edilmiştir.
Donanmanın Çürütüldüğü Suçlaması
Denizcilik konusunda Sultan Hamîd’in enteresan özelliklerinden biri de denizaltıların deniz çatışmalarında kazanacağı konumu
kavrayarak, bunlardan bir tane getirtmiş olmasıdır. Torpille donatılmış bu denizaltı, dünya donanmaları içinde ilk defa Osmanlı bahriyesinde yer almıştır. Bu sebeple “Donanmayı ihmâl etmiştir, çürütmüştür.” gibi iddiaları, kasıtlı değilse, yanlış kabul etmek icâb eder.
İmar Çalışmaları
Hükümdarın diğer bir özelliği de, kendisinden sonra gelenler
içinde yapıcılıkta hiç kimsenin kendisini geçemediği bir devlet adamı oluşudur. Mektep, bina, kışla, istasyon, köprü, câmi, fabrika, demiryolu inşaatında eriştiği rekor, ondan sonraki hiçbir devlet adamı tarafından kırılamamıştır. Bizzat husûsî hazînesinden yaptırdığı
hayrât ise, 1350 gibi, pek büyük bir rakama ulaşmıştır. Bunda 33
sene devletin başında kalışının da büyük rolü olmuştur.
* * *
Çok karışık bir asrın üçte biri kadar bir zamanında, Tuna boylarından Libya çöllerine ve Yemen ülkesine kadar gâyet geniş sahalarda hükümdarlık eden bu tesirli şahsiyet hakkında pek çok şey söylenmiş ve yazılmıştır. Osmanlı mevcûdiyetini korumak için verdiği
mücâdelede ve İngiliz emperyalizmi ile tıpkı bir satranç oyuncusu
gibi yaptığı siyâsî mücadelede tahtını kaybetmiştir. Londra siyasîlerinin baskılarına kâh Hindistan’da, kâh Mısır’da veya Afrika ortalarında karşılık vermiş; Almanya dostluğuyla Rusya ve Fransa’nın
düşmanlıklarını önlemiş; Avrupa devletleri arasındaki ayrılıklardan
II. AbdülhamId Han • 41
istifade ederek, Berlin Anlaşması’nın Türkiye aleyhindeki hükümlerini aslâ uygulamaya koymamış; bu suretle memleketinde 1839’dan
beri uygulanan yabancı müdâhalesini fiilen işlemez hâle getirerek,
ülke birliğini sağlayıcı tedbîrlere yönelebilmiştir. Verdiği mücâdele
pek çetin olmuş; yabancı memleketlerde yuvalanan ve çok çeşitli dış
kaynaklardan beslenen aleyhteki Jön-Türk neşriyatının tesiriyle, devlete en fazla bağlı olması lâzım gelen genç subaylar tarafından, âdeta
İngiltere nam ve hesâbına, Makedonya’da vurulmuştur.
Tahsin Paşa’nın yazdığına göre, bu darbede Almanya sefîri Baron
Marschall’in bizzat Sultan’a da söylediği şekilde, subayların maaş
ve tayınları meselesi çok önemli bir rol oynamıştır. Abdülhamîd bir
yabancı müdâhalesinden ve kan dökülmesinden son derece çekindiği için, olayların akışına tâbi olmayı en uygun çâre saymıştır. Diğer
taraftan halk ve erât nezdinde çok büyük bir sempatiye sâhip olan
Sultan, ilk hamlede tahttan indirilememiş; bunun için olağanüstü
bir hâdise beklenilmiştir. Nihâyet Sultan, böyle bir olay bulunarak
tahttan indirilmiş ve koskoca devlet, çılgın denilebilecek derecede
akıl dışı bir Balkan komitesinin oyuncağı hâline gelmiştir. Onun
tahttan indirilişi, Türkiye için pek fecî ve felâketli günlerin başlangıcı
olmuş ve Sultan’ın zamanları, hasret çekilen tatlı ve büyük bir hâtıra
hâlinde milletimizin hâfızasına intikal etmiştir.
Tahta Çıktığındaki Siyâsî Durum
Sultan Hamîd, pek karışık ve ehemmiyetli, dış ve iç olaylar arasında tahta çıkmış; eski kudretini yitirmiş olmakla birlikte Asya,
Avrupa ve Afrika’da hâlâ geniş arâzîleri elinde bulunduran büyük bir
devletin riyâsetini üstlenmişti. Amcası Sultan Azîz pek fecî bir vezirler komplosu ile tahttan indirilmiş ve öldürülmüştür. Yüksek rütbeli
subaylar siyâset batağına girmiş; geniş halk kitleleri ile onlardan müteşekkil erâtın nefretini üzerlerine çekmişti. Hemen 70 seneden beri
görülmeyen ve mâhiyeti bakımından Osmanlı târihinde örneği bulunmayan darbe, sâdık devlet ricâlinin ümitlerini söndürmüş; kamuoyunda çok ciddî bir şaşkınlık yaratmıştı. Darbeden sonra yapılan
42 • II. AbdülhamId Han
taşkınlıklar, hâdisenin tertipçilerinin harem-i hümâyûna bile tasallut
etmeleri, üç ay içinde iki darbe olayının cereyânı ve üç pâdişahın
saltanat makaamında görünüşü, devlete sâdık olanların üzüntüsünü
büsbütün artırmıştı. Darbe komitesinin âdeta bütün devlet kudretini ele geçirmesi, Sultan Murad’ın asâbî rahatsızlığından da kuvvet
alan komplocuların saltanat makaamı hakkında karanlık davranışları, muhâfazakâr grupları ve ricâli harekete geçirmiş; bu sebeple
Abdülhamîd Han’ın tahta çıkışı bir rahatlık hâsıl etmişti.
Buna mukaabil dış tehlikeler, memleket ufuklarında kara bulutlar
teşkîl etmekteydi. Rusya’nın kışkırtmasıyla başlayan Sırp ve Karadağ
isyanı devam ediyor; Osmanlı kuvvetleri buralarda muhârebe ediyordu. Devletler arası dengenin bozulmasından ve Türkiye’deki iç karışıklıklardan istifade etmeyi düşünen Rusya, müdâhale hazırlıkları
içindeydi. Balkan Slavları içindeki tahrîklerinin netîcesiz kalması,
onun, bu milletler nezdindeki prestijini sarstığından, bunu düzeltmenin çârelerine başvurmağa hazırlanıyordu.
Kılıç Alayı
İşte bu karışık vasat içinde tahta çıkan Sultan Hamîd, tahta çıkmasından bir hafta sonra selefinin rahatsızlığı dolayısıyla yerine
getirilememiş olan, an’anevî taklîd-i seyf (kılıç kuşanma) merâsiminde bulunmuştur. İç ve dış felâket haberleriyle alt üst olmuş
pâyitaht ahâlisi, bu merâsimle yeni ümitlere kapılmışlardır. 7 Eylül
1876/17 Şâban 1293 perşembe günü, İstanbul’da işleyen bütün vapurlar, bahriye istimbotları, sefâret beylik gemileri, çeşitli kayık ve
sandallarla pâyitaht halkı Eyüb’e gitmeğe başlamış; yeni hükümdarın geçeceği yollar, çok yoğun bir kalabalıkla dolmuştu. Vezirler, kumandanlar ve ulemâ öğle namazından evvel Eyüb iskelesinde toplanmışlar; Pâdişah’ı beklemeye başlamışlardır. Sultan II. Abdülhamîd
Dolmabahçe Sarayı’ndan, 13 çifte köşklü saltanat kayığına binmiş
olarak, Eyüb’e doğru hareket etmiştir. Karşısına Dâmâd Mahmud
Paşa’yı alan Hükümdar, top atışlarıyla karşılanmış ve Kılıç Alayı’nın
başladığı böylece ilân edilmiştir.
Pâdişah ve maiyetindekiler, âdeta bütün Haliç’i kaplayan, rengîn
II. AbdülhamId Han • 43
ve zengin bir manzara teşkîl eden seyir kayıkları ve selâm vaziyetinde
duran imparatorluk donanması önünden geçerek Eyüb’e gelmişlerdir. Tamâmen al renkli kadife ile kaplanmış bulunan iskele üzerinde,
kılıçlarıyla selâm vaziyetinde duran iki sıra subaylar yer almıştı. Biraz
ötedeki câmi avlusunda vekiller, kumandanlar ve sâir ricâl, büyük
üniformalarını giyinmiş oldukları halde, ihtiram vaziyetinde bekliyorlardı. Pâdişah iskeleye ayak basınca bando özel marşı çalmağa
başlamış ve ellerinde altın buhurdanlar tutan Teşrîfât Nâzırı ile Eyüp
Baş İmamı arkasından câmi-i şerîfe dâhil olmuştur. Öğle namâzını
edâdan sonra Pâdişah, Ebâ Eyyûbü’l-Ensârî hazretlerinin türbesine
geçerek, Hazret-i Ömer radiyallûhu anh’ın mübârek kılıncını kuşanmıştır. Bu esnâda 50 kadar kurban kesilmiş ve Osmanlı usûlü üzere,
pâdişahın dönüşü kara yolu ile vukû bulmuştur.
Edirnekapısı’na yakın Kuyubaşı mevkiinde iki müzeyyen çadır
kurulmuş, pâdişah alayı başta kadîm kıyâfetler giymiş; ellerinde balta ve kalkan bulunan ve “Peykân” denilen silâhşorlar, onları tâkiben
gâyet müzeyyen şekilde eyerlenmiş ve ziynetli haşemlerle örtülmüş,
nefs-i nefîs-i şâhâneye âit on at ve arkasından resmî üniformalarını giymiş devlet ricâli olduğu halde ilerlemiştir. Alayda sırası ile
Divanyolu’nda Sultan II. Abdülhamîd’in Kılıç Alayı.
Sağda özel olarak yapılmış “kadınlar tribünü” dikkat çekiyor.
44 • II. AbdülhamId Han
teşrîfatçılar, miralaylar, ûlâ sınıf-ı sânisine kadar mülkiye rütbelileri, mirlivâlar, haremeyn pâyesi sâhiplerine kadar ulemâ, ûlâ sınıf-ı
evveline veyâ Rumeli Beylerbeyliği’ne kadar mülkiye rütbelileri, ferikler, İstanbul pâyesine sâhip ulemâ, rütbe-i bâlâ’ya mâlik lâtîf ve
beyaz giysileriyle Şeyhülislâm, onu ardından “Solak” denilen gümüş
zırhlı elbiseli silâhşorlarla çevrilmiş Zât-ı Şâhâne kır bir arap atına
binmiş ve müşir üniforması giyinmiş halde ilerlemiştir. Âdeta hukuka riâyetin ve ilâhî emirlere bağlılığın çok güzel bir sembolü olarak,
Şeyhülislâm’ın arkasından giden Pâdişah, her halde üzerine yüklenmiş olan vazîfenin ağırlığı sebebiyle pek düşünceli görünmüştür.
Geleneğe uygun olarak büyük ceddi Fâtih Sultan Mehmed ile
dedesi ve pederinin türbelerini ziyâretten sonra Topkapı’ya giderek, Hırka-i Şerîf dâiresinde duâ ile meşgûl olmuş ve bilâhare
Dolmabahçe Sarayı’na dönmüştür.
İlk Günleri
Merâsimi tâkip eden günlerde İstanbul halkı, yeni Pâdişah’ın
pek demokrat hareketlerine şâhid olmuştur. Sultan geleneğe uyarak,
devlet müesseselerini birer birer ziyâret etmiştir. 14 Eylül’de Bâb-ı
Seraskerî’ye gitmiş; kumandan ve subaylarla birlikte yemeğe katılmış ve bir nutuk irâd etmiştir. Serasker vekîli Redîf Paşa, buna ordu
nâmına cevap vermiştir. Ertesi akşam, vekiller ve mâbeyn erkânına Yıldız’da bir ziyâfet vermiş; devletin mâruz bulunduğu tehlikeleri sayarak, ittifak ve birlik tavsiyesinde bulunmuştur. 18 Eylül’de
Tersâne’ye giderek, bahriyelilerin hatırını hoş etmiş ve karavanadan
yiyerek, yine bir konuşma yapmıştır. Ramazan’ın 16’sına tesâdüf
eden 5 Ekim Perşembe günü Bâb-ı Meşîhat’ı ziyâret etmiş ve ulemâ ile berâber iftâr ederek iltifatlarda bulunmuştur. 9 Kasım günü
Haydarpaşa Hastanesi’ne giderek, Sırp ve Karadağ muhârebelerinde yaralanmış gâzileri birer birer ziyâret edip hatırlarını sormuş ve
hepsine hediyeler dağıttırmıştır. Sık sık muhtelif câmilere devamla,
Sadrâzam ve diğer vekillerle birlikte, halk içinde namaz kılmış; ahalî
üzerinde pek tatlı bir intibâ uyandırmıştır.
Saraydaki masrafların mümkün oduğu kadar kısılmasını emret-
II. AbdülhamId Han • 45
miş; huyca alışık olduğu tutumluluğu, daha ilk andan itibâren uygulamaya başlamıştır. Devlet meseleleriyle bizzat meşgûl olmağa
başlamış; darbe fâcialarına karışan vezîrlere, pek haklı olarak güvenememiştir. Pâdişah’ın bu hareketi, zâten türlü ihtilâflar içinde olan
vezîrler kliğinden bâzılarını endîşelendirmiştir. İbnülemîn’in nakline
göre, Sadrâzam Rüşdî Paşa, daha ilk anda, yeni Pâdişah tarafından,
bir münâsebetle bekletilmesinin iyiye alâmet olmadığını anlamıştır.
O sırada mâbeyn başkâtibi olan eski sadrâzamlardan Küçük Saîd
Paşa’dan yapılan nakle göre:
“Pâdişah büyük bir vakarla aşağıya inmiş; orada bekleyen Sadrâzam’a
iltifât etmiş; ‘Paşa, kendi kendime tıraş oldum, câmiye gidiyorum, geleyim
de görüşelim.’ demiş; ‘Efendimiz kendi işinizi kendiniz görürsünüz.’ cevâbını almış; Sadrâzam’la yalnız kaldıkları zaman da: ‘Evlâd, hatâ ettik; bu
adam garib; Sultan Azîz’in indirilişi sırasında ben Hüseyin Avnî Paşa’ya
ihtar ettim, iş fenâ olur dedim, dinlemedi; Sultan Murad böyle oldu; bunu
tahta çıkarmağa mecbûr olduk; şimdi kendi kendine iş görmeğe kalkıştı;
dün gece Zarîfî’yi çağırtmış; maliyenin işlerine dâir müzâkereye girişmiş;
sefîrleri çağırıyor, söyleşiyor; daha tahta çıkışının birinci günü böyle; sonra
ne olacak, benim aslâ ümidim kalmadı.” demiştir.
İşte bu sebeplerle ve aleyhte uyanan havanın netîcesinden çekinen Sadrâzam Rüşdî Paşa alışık olduğu istifayı tasarlamış ve hastalığını vesîle ederek, kılıç alayına da iştirak etmemiştir. Fakat Pâdişah,
çok siyâsî ve herkesi mizâcına göre idâre etmeyi bilir bir şahsiyet
olduğundan, ayrıca Paşa’nın istifası kendisi için zamansız göründüğünden, onu bu tasavvurundan vazgeçirmiştir. Fakat bâzı tâyinleri
doğrudan doğruya yapan Pâdişah, Sadrâzam’ının tekrar istifa teşebbüsüyle karşılaşmış; “Hal’lerin içinde bulunup da hizmete devamın iyi
bir şey olmadığına inanmış” olan Paşa’yı tekrar vazifesinde tutmuştur.
Bununla berâber “Eğer Sadrâzam’ın maksadı, bizi işe karıştırmamak
ise haber bildiren evrakı (gazeteleri) incelemekle vakit geçirelim.”
târizinde de bulunmuştur. Pâdişah’ın istifayı kabul etmemesine sebep, Midhat Paşa ile etrafındaki eblehlere karşı onu bir denge unsuru olarak kullanmak isteyişidir. Sultan, istifa illetiyle mâlûl olan
Paşa’yı, lüzumlu olduğu kadar sadrazamlıkta tutmayı bilmişt


.

Çevremizi, arkadaşlarımızı üzen bir olay meydana geldi, birkaç gün önce sosyal medyada Abdülhamid Han hakkında şu sözler paylaşıldı:

“Elinde güç olduğu halde kullanmadı, devleti eşkıyalara teslim ederek hataya düştü, o gün bugündür Alem-i İslam’dan kan ve gözyaşı eksik olmadı…” diyerek eleştiride bulundular.
Bu sözleri sarf edenlerle bu sözlere karşı çıkanlar arasında tartışmalar birkaç gündür devam etmekte.

Şimdi isterseniz “ Cennet Mekan Abdülhamid Han”ı büyüklerimizden tanıyalım ve hakkında önce birkaç bilgi verelim..

Esseyyid Fehim Arvasi hazretleri (Kuddise Sirruh) : “Dini İslam Abdülhamid Han-ı sani ile kaimdir” buyurmuşlar.

Esseyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri (Kuddise Sirruh) : “Padişahlar hacca gitmede ma’zurdurlar. Her sene bedel gönderirler ki bu kimseye emir’ül hac derler Sultan Hamid merhum her sene hüccacın yüzde beşini memleketlerine badi hevâ olarak gönderirdi. Yol masraflarını iaşelerini ve bütün ihtiyaçlarını te’min ederdi. Demek eski padışahlar hep böyle imiş. Surre emini ile her sene on dört deve yükü altunu Hazine-i Hassa (35)dan gönderirlerdi.” “Osmanlı padışahları dindar insanlardı, dini muhafaza ettiler, dinin direği idiler. Sultan Abdulhamid hal’ olununcaya kadar muhafaza ettiler.” buyurmuşlardır…

Peki hal edildiği gün elinde, engelleyecek bir güç var mıydı? Yani durdurabilir miydi? Kaynaklar bu konuda neler söylüyorlar, bir de bu açıdan bir göz atalım. Öncelikle şunu söyleyebilirim ki, tahttan indirildiğinde sandığımız gibi, ya da bize anlatılanlar gibi yanında güçlü bir birlik yoktu. 33 sene mücadele ettiği iç ve dış düşmanlar devletin altını oymuş, bombaları yerleştirmiş, fitilide ateşlemişti..

Tahttan indirildiği gün neler oldu? O gün yanında bulunan öz kızı Ayşe Osmanoğlu anlatıyor:
“Şiddetli top sesleri sarayın duvarlarına aksedip camları sarsarken kalbimde duyduğum ızdırapla gözlerimden yaşlar boşandı. İlk sözlerim, Cenab-ı Hakk’a yalvararak, “Allah’ım! Babama acı. Hayatını bağışla!” diye dua etmek oldu. Taht, taç, bunlar hep boş şeylerdi. Şimdi bize yalnız onun hayatını korumak, ölümden, ecel-i kazadan muhafaza olunması için dua etmek, Rabbimizden yardım beklemek kalıyordu. Sığınağımız Allah’tı. Küçük yaşlardan beri sarayın eskilerinden dinlediğimiz Sultan Aziz’in hal’i ve katli, bu müthiç felaket, dimağlarımızda yer etmişti. Şimdi bizim başımıza da aynı halin gelmesi ihtimali vardı. Bu korkulu düşünce ile harap ve perişan titriyor, gözlerimden yaşlar boşanıyor, hıçkırıyordum.
Sarayın her yerinden feryatlar yükseliyor, ah ve enin sesleri arasında –Allah, Efendimize acısın- nida ve duaları işitiliyordu.”
Görüldüğü üzere, ne sıkıntılar, ne acılar yaşanmış…

Peki o gün sarayda kimler vardı? Daha doğrusu kimler kalmıştı? Yine aynı kitaptan devam edelim:

“Saray büyük bir korku ve hakiki bir karanlık içindeydi. Elektiriklerle havagazları sönmüş, sular bile kesilmişti. Gece bekçileri, sadık zannettiğimiz Arnavut kapıcılar, hademe ağalar, bahçıvanlar, tablakarlar, hatta haremağaları bile, çoktan çıkıp gitmişlerdi. Koca sarayda kadınlardan başka kimseler kalmamıştı. Sinir buhranları geçiren, korku ve dehşetten bayılan kadınlar görülüyordu. Etrafımız abluka içindeydi. Arada silahlar atılıyor, sarayın bahçesine kurşunlar düşüyordu. Bu sesler bizi iliklerimize kadar titretiyordu” (sy:144-147) 
Daha detaylı okumak isteyenler “Ayşe Osmanoğlu – Babam Sultan Abdülhamid” adlı kitaptan okuyabilirler.. Devamında yiyecek bulmakta bile güçlük çektikleri, o gün biraz ekmek bulup suya batırarak yediklerini de anlatıyor..

Yani sırf eleştirmek veya kıyas yapmak için (Sosyal medyada) o yazıları yazanların bütün çabaları ve eleştirileri ilk ağızdan çürümüş oluyor. Abdülhamid Han’ın 33 yıllık mücadelesi ve hayatı, hatta daha öncesine gidersek şehzadelik dönemi, her babayiğidin kaldırabileceği bir hayat ve mücadele değildir. Vatanı eşkıyaya teslim etti demek aslında biraz da 33 yıllık mücadelesini görmemektir. Devleti vermek bir yana şöyle dursun, o; devleti malıyla canıyla savunmuş mübarek bir insan değil midir? En büyük düşmanlarının bile saygı kelimeleri ile andığı sultan, Abdülhamid Han değil midir? Biz bir yandan kendi ülkemizde ki muhteşem rezalet isimli dizi filmi bile ekranlardan kaldıramamışken, Fransa’da Peygamber Efendimiz’e (Sallallahu aleyhi ve sellem) hakaret içeren tiyatro oyununu durdurtmuş, yoksa bunun savaş sebebi olacağını söylemiş insan Abdülhamid Han değil midir?

Durun dostlar durun, adı anıldığı zaman şöyle derin bir nefes aldığımız, bir yandan da hüzünlendiğimiz, bazen gözyaşlarımızı tutamayıp ağladığımız, bizden bir asır önce yaşamış fakat düşmanlarının gölgesinde bile olsak sevgimizi kalbimizde gururla taşıdığımız insandır: Cennet Mekan Abdülhamid Han…

Büyüklerimizden duyduk ve işittik ki, rahmetli olana dek vatanını, milletini düşünmüş, mücadeleyi elden bırakmamış mübarek bir insandır…

Bizler Abdülhamid Han’da kusur aramak yerine, önce kendi kusurlarımıza bakalım, Osmanlı sultanlarının hata ettikleri az görülmüştür, çünkü onlar doğru yolda yaşamış, doğru yolda yürümüşlerdir. Kötü niyetle attıkları bir adım görülmemiştir…

İftira atmaktan veya haksız eleştirilerden ve yalan yanlış bilgilerden Allah’a sığınırım…

Allah-ü Teala bütün Osmanlı Sultanlarından razı olsun…

Allah-ü Teala cennette o mübarek sultanlarla buluşmayı nasib etsin…

Allah’a emanet olun…

Serhat Arvas – 03.08.2016



..

Yabancı Seyyahların gözünden OSMANLI -1-

- Askerlerin sessizliği, heykel gibi duruşları hayran olunmayacak gibi değil. 
(1573 Fresne-Canaye)

.Yabancı seyyahların gözünden OSMANLI -2-

-Osmanlı halkında,çocuklar arasında küfürleşme ve yumruklaşma görülmez. Bunlar İslam terbiyesiyle ıslah edildikleri için kendi aralarında sakin sakin oynayıp eğlenirler.
(Fransız Gezgin Dr. A.Brayer)

Yabancı seyyahların gözünden OSMANLI -3-

-Yazın İstanbul'dan Sofya'ya giderken dağlardan anayol üzerine inmiş köylülerin yolculara bedava ayran dağıttıklarına şahit oldum.Fakat şunu da itiraf etmeliyim ki, bu dindarane hareketlerinde biraz fazla ileri gitmektedirler. İyiliklerini yalnız insan cinsine hasretmekle kalmayıp hayvanlara ve hatta bitkilere bile teşmil ederler.
(Comte de Marsigli)

Yabancı seyyahların gözünden OSMANLI -4-

-''Yemeklerden önce ve yemekten sonra ellerini yıkamak Osmanlılar arasında o kadar umumi bir âdet hükmünü almıştır ki, insanların el yıkamalarına vesile olmak üzere Allah’ın gıdaları yaratmış olduğundan adeta bir darb-ı mesel şeklinde bahsederIer." (Ricaut-Histofre de I'etat present de l'Empire ottoman (6701 Paris.)

Yabancı seyyahların gözünden OSMANLI -5-

-"Osmanlılar, Avrupa'da ekseriyetle tesadüf edildiği gibi insanların yemek yedikleri veyahut yıkanıp temizlendikten sonra tekrar yiyecekleri kaplarda köpeklerin de yemek yemesine müsaade etmezler. Frenklerin bu hali sık sık tecviz etmelerinden dolayı onlardan (Köpekler!) diye bahsederler. Çünkü Avrupa'da çok defa sofraya köpeklerin de kullanmış oldukları kaplarla yemek getirilir."

Osmanlı’yı anlamanın ilk adımı devletin hangi kurallarla ayakta kaldığını öğrenmek ve hangi sistemle yönettiğini bilmektir. Daha sonra dinini, kültürünü derinlemesine incelemek, öğrenmek gerekir. Tarihçi İslam’ı anlamadıysa cihad etmeyi nasıl anlatabilir? Örneğin Osmanlı tarihine baktığımızda seferlerin hep Batı üzerine yapıldığını görürüz. Bunun sebebi Batı topraklarının çok değerli olması mı? Bazı tarihçiler çok daha basitleştirip “Osmanlı’nın topraklarına toprak katma politikası” olduğunu söylüyor. Ne kadar basit ve ucuz bir düşünce. Hadis-i Şerif’lerin izinde önce İstanbul daha sonra Roma’nın fethi tüm sultanların planları arasındaydı. Aslında devletin attığı her adım İslam yolundaydı. Seferler, Allah yolunda cihad etmek için. Sanat eserlerine baktığımızda ise her biri aynı zamanda yarar sağlayan; camiiler Müslümanların ibadet etmesi için, çeşmeler su ihtiyacı için, köprüler rahat geçiş için, hanlar karın doyurmak ve konaklamak için, hastaneler, kütüphaneler, daha neler neler…

İslam’ı anlamadan Osmanlı’yı anlatmaya kalkınca ortaya çok vahim bir tablo çıkıyor. Ders kitaplarından, piyasada çok satan kitaplara; dizi filmlerden, sinemaya kadar her gün ayrı bir karalama, her gün ayrı bir iftira ile karşılaşıyoruz. Dizi filmlerle yaşayan bir toplum olduk ve kitap okumadan, araştırmadan hüküm verebiliyoruz. Harem’i soruyorsun, neredeyse eğlence mekânı diyecek. Harem nedir ve Harem’de kimler yaşar bilmiyorlar ama yorum yapabiliyorlar. Sadece saraya ait bir bölüm değil ki bu. Müslümanların evleri iki kısıma ayrılır: Haremlik, selamlık. Harem nedir? Müslümanların evlerinde kadınlara ayrılan kısımdır. Osmanlı sarayında ise, padişahın annesinin nezaretinde, sarayın hanımlarının, çocuk ve hizmetçilerinin kaldığı bölümdür. Yabancıların girmesine izin verilmez. Avrupa’dan gelen elçiler ve seyyahlar sarayın her kısmını görerek ayrıntıları ile yazdılar ama Harem’e alınmadıkları için orayı da hayal ettikleri şekilde anlattılar. İçeride; kendi saraylarındaki gibi balolar, eğlenceler yapılıyor sandılar. Şimdi bir düşünelim, en iyi eğitimleri alan, aklı başında, hayatını kitap okuyarak ve ibadet ederek tüketen bir insan zamanını boş işlerle geçirebilir mi? Üstelik bu insanlar beş vakit namaz vaktini kaçırmaz ve çoğunlukla cemaat olarak kılarlardı. Harem böyle bir yer idi. Dolaştığınızda duvarlara bir bakın, eğlence mekânı olmadığını anlarsınız. Duvarlarda ayetler yazılı, gösterişten uzak ve sadelik hâkim. O kadar büyük bir mekânda hayatın ne kadar boş ve geçici olduğunu hissediyorsunuz gezerken.

Osmanlı’yı anlatmadan önce anlamak gerek. Maalesef bir tarihçinin kitaplara gömülerek gece gündüz okuması, unvan üstüne unvan alması, profesör olması Osmanlı’yı anlamasına yetmiyor. Tarihçilerin okudukları her kaynak doğru mu? Örneğin tarihçi Dukas, “Fatih Sultan Mehmed Han, esirleri kazığa oturttu” diyor. Yalan. Açıp bakalım arşivlerimizi, hangi kaynakta bir sultan, insanlık dışı bir muamele ile herhangi birini katletmiş. Demek ki tarafsız bir eser yazamamış Dukas. Bu kroniklere ne kadar güvenilir? Tabii ki eserin tamamını değerlendirip, diğer bütün kaynaklarla karşılaştırılarak doğruya varılmalı. Doğru olan budur. Ama kendi arşivlerine sırtını dönen, onlar tarafsız kalamadı, doğruyu yazamadılar diyerek Avrupa’nın arşivlerine sığınan tarihçilerimiz de var.

İnsanları Osmanlı’dan, kendi geçmişinden, benliğinden uzaklaştırmak için çeşitli planlar yapıldı. Osmanlı’ya düşman olduğunu açık açık itiraf eden adamlar Osmanlı Tarihi kitapları yazdılar. Cennet mekân sultanların her birine çeşitli lakaplar takıp iftira ettiler. Karalama kampanyası ve tarihi gerçekleri çarpıtma bugün de dizi filmler ile devam etmekte. Hayatında tarih kitabı okumamış adam dizilerden tarih öğrendiğini sanıyor. Topkapı Sarayı’na giren çıkan tüm yiyecek ve içecekler not alınmış, belgelenmiş. Saraya giren içki yok. Atılan iftiralarda bahçelerde âlem yapıldığına kadar ileri gidilmiş. El-insaf!

Osmanlı’yı anlamayan adam veli’ye deli der, şerbet içene içkici der, cihad edene toprak sevdalısı der, hareme eğlence mekânı der. İslam’ı anlamadan Osmanlı’yı anlatmaya kalkan, ya yoldan çıkar, ya da gün gelir hatasını görüp tövbe eder…

Serhat Arvas - 30.12.2015 / Tarihvekimlik.com



.