ZÜLKARNEYN’İN KİMLİĞİ

 “(Ey peygamber!) Bir de sana Zülkarneyn hakkında soru soru­yorlar. De ki: ‘Size ondan bir anı okuyacağım. Biz onu yeryü­zünde kudret sahibi kıldık ve kendisine her konuda (amacına ulaşabileceği) bir yol verdik.’”[1]

 Bu soruyla gayba ilişkin soruların sonuncusuna gelmiş bulunuyoruz. Zülkarneyn’in kimliğine ilişkin bu soru, ilk etapta gaybi bir soru olarak görülmeyebilir. Nitekim Zülkarneyn geç­mişte yaşamış tarihsel bir kişiliktir. Fakat tarihin derinliklerinde kalmış olan nice olay ve eserler daha sonra yaşayanlar için birer gayb durumundadır. Bunları izafî gayb kategorisinde ele alabile­ceğimiz gibi, bir daha bilinmesi insan için hiçbir zaman söz konusu değilse bunlar mutlak gayb kategorisinde bile değerlendi­rebilir. Biraz sonra göreceğimiz gibi bu soruyu Hz. Peygamber’e soranlar da, onun normal koşullar altında cevaplandırması mümkün olmayan bu soruyu, onun gayb bilgisine ne kadar sa­hip olduğunu anlamak ve bu şekilde test etmek üzere yönelt­mişlerdir.

Zülkarneyn hakkında sorulan bu soru, Kehf suresinde geçmektedir. “Kehf sözlükte “büyük ve geniş mağara” anlamına gelir Bu surede, Zülkarneyn kıssası dışında iki önemli kıssa daha anlatılmaktadır. Sure, “Ashab-ı Kehf kıssasıyla başladığından bu adı almıştır. Bundan sonra “Hz. Musa ve Hızır” hakkında bir kıssa anlatılır. Son olarak ise Zülkarneyn olayı gelir. Sadece Zül­karneyn kıssasının başında “Sana soruyorlar. De ki:” kalıbının bulunması, bunun toplumsal bir talep üzerine geldiğin göster­mektedir. Diğerleri toplumsal bir talep olmaksızın gelmiştir. Ni­tekim Ashab-ı Kehf kıssasının başında yer alan bir ifade de bu görüşü desteklemektedir: “Yoksa sen Kehf ve Rakim sahiplerinin bizim şaşılacak ayetlerimizden bir ayet olduğunu mu sandın?”[2]

Tüm bu ilginç kıssaların yer aldığı Kehf suresi, Mekke dö­neminin üçüncü aşamasında gelmiştir. Bu aşamada Müslümanlar ile müşrikler arasındaki ilişkiler kaba güç kullanmayı gerek­tirecek kadar bozulmuştur. İkinci aşamadaki alay ve tehditler, iş­kence, ekonomik baskı ve kaba kuvvete yerini bırakmıştır. Öy­le ki Müslümanların bir kısmı ilk hicret yurdu olan Habeşistan’a göç etmeye başlamışlardır. Geride kalanlar ise muhasara altına alınmıştır. Fakat bu surede anlatılan kıssalar, henüz göç olma­dan Müslümanlara psikolojik destek vermek üzere gelmişe ben­zemektedir. Özellikle Ashab-ı Kehf (Mağarada Uyuyanlar) hikâyesi, geçmişte inananlara nasıl baskılar yapıldığına bir örnek ola­rak alıntılanmaktadır.

Zülkarneyn ile ilgili anlatılan hikâye başka bir amaç taşı­maktadır. Zülkarneyn aslında Arapların zihnini meşgul eden bir konu değildir. Rivayetlere göre bu konudaki soru, müşriklerin Medine’de yaşayan Yahudi hahamlara danıştıktan sonra sormuş oldukları bir sorudur. Rivayete göre müşrikler Hz. Peygambere karşı zorlu sorular sormak ve onu zor durumda bırakmak üzere Medine’ye iki kişilik bir heyet göndermişlerdir. Heyet, Hz. Peygamber’in özelliklerini anlattıktan sonra Yahudi hahamlardan bilgi almışlardır. Hahamlar ise “Ona üç soru sorunuz, eğer cevap verirse peygamberdir; veremezse değildir” şeklinde bir soru pa­ketiyle onları geri göndermişlerdir. Bu sorular şunlardan ibaret­ti: 1- Mağarada uyuyanlar kimlerdir? 2- Zülkarneyn hakkında ne biliyorsun? 3- Hızır’ın gerçek hikâyesi nedir? Eğer bu rivayet doğru kabul edilirse o zaman Kehf suresinde geçen üç kıssanın da müşriklerin talebi üzerine geldiği kabul edilebilir. Fakat biraz önce de söylediğimiz gibi Kur’an’daki anlatım tarzı, Zülkarneyn kıssası hariç diğerleri hakkında bize bu izlenimi vermemektedir.

Yorumcular Zülkarneyn’in kim olduğu konusunda görüş farklılığına düşmüşlerdir. Kur’an, olayı yer ve zaman vermeden anlatıyor. Kur’an’daki tüm kıssaların ortak noktası budur. Çün­kü Kur’an’ın kıssa anlatmaktan maksadı, tarihi bilgiler vermek ya da tarihin herhangi bir olayına ve kesitine ışık tutmak değil­dir. Bu kıssalar, Kur’an’ın yerleştirmek istediği inanç ve mesajlar­da sadece malzeme olarak kullanılmaktadır.

Kur’an’da üç yerde geçen Zülkarneyn, kelime olarak sa­hip, malik manasına gelen “zu” ile, boynuz, perçem, tepe, za­man, güneş kursunun kenarı, seyyid, reis, sağnak, muasır, kü­çük dağ, nesil gibi farklı anlamlara gelen “karn” kelimesinden gelen “karnayn”dan teşekkül etmekte ve anlamı da bu ikinci ke­lime ile kastedilen şeye göre değişmektedir. Bütün bunların ya­nında Kur’an’daki kullanılışı dikkate alınırsa, vaktiyle arzın şark ve garbına hakim olmuş cihangir anlamına geldiği görülür. Zülkarneyn’in kim olduğu ve ne zaman yaşadığı hakkında zaman­la farklı görüşler ileri sürülmüştür (İslâm Ansiklopedisi, 1.997: 13/650). Geleneksel yorumcuların çoğunluğu Zükarneyn’in ge­nellikle Büyük İskender olduğu konusunda ortak bir fikre sa­hiptirler, fakat çağdaş bazı yorumcular bu görüşü çeşitli açılar­dan tartışmaya açmışlardır. Mevdûdî’ye göre Kur’an’da anlatılan Zülkarneyn’in özellikleri Büyük İskender’le uyuşmamaktadır. Onun yerine ileri sürülen İran İmparatoru Kisra Haris’in (Hüsrev veya Sayrıs) Zülkarneyn’in profiline daha fazla uyduğuna ka­naat getirmektedir (1986: 3/174-175).

Grek kralı İskender’in putperest olduğuna dikkat çeken Seyyid Kutup, Zülkarneyn’in kesinlikle o olmadığını vurgula­maktadır. Mevdûdî’den farklı olarak Seyyid Kutup bir başka ta­rihsel kişiliği alternatif olarak öne sürmektedir. Büyük astrono­mi bilgini Ebu Reyhan El-Biruni’nin bir eserine atıfta bulunarak bu kişinin Himyer krallarından İfrikaş oğlu Ebu Bekir olabilece­ğine dikkat çeker. Çünkü geleneğe göre isimlerinin başına mut­laka “Zi” eki getirirlerdi. Ona bu adın verilmesine sebep, güne­şin iki ucuna varmış olmasıdır (9/462). Yani Zülkarneyn dünya­nın doğu ve batısında ulaşılabilen en son sınıra varmış ve bu ül­keleri fethetmiştir. Ancak Seyyid Kutup da bu konuda kesin bir şey söylenemeyeceğini ve Kur’an kıssalarının kendi maksatları­na uygun olarak alınması gerektiği hususunda ısrar eder. Zira ona göre tarihi araştırmalarla, ne Kur’an test edilebilir ne de geç­mişin derinliklerinde kalmış olan olaylar ve kişiler aydınlatılabi­lir. Tarih ilmi yeni doğmuş bir bilim dalıdır ve bunun imkanla­rıyla artık bizim için gayb hükmünde olan meseleler çözümlene­mez.

Muhammed Esed, kadim Orta Doğu kültüründe “boy­nuz” imajının taşıdığı kudret ve iktidar çağrışımlarına atıfta bu­lunarak, Zülkarneyn’in tarihi ve menkıbevi bir şahsiyet olmak­tan ziyade temsili bir anlam ifade ettiğini söylemektedir. Buna göre Zülkarneyn, “İki Boynuzlu Adam” anlamında iki güç ve ik­tidar kaynağını, yani, hükümdar kudreti ve itibarını ve Allah’a inanmanın kazandırdığı manevi/ruhani gücü ifade etmektedir (1996: C.2. 602). Zülkarneyn’e yönelik bu tür bir yaklaşım biçimi, onu tarihsel bir kişilik olmaktan çıkarıyor ve evrensel bir anlama kavuşturuyor. Şüphesiz ki bu yorum, Kur’an’ın tarihselliği ve evrenselliği açısından önemli bir noktadır.

Kur’an, müşriklerin sorusuna binaen Zülkarneyn’in kişili­ği ve yaptığı işler hakkında genel bir görünüm sunmaktadır. O, doğuya, batıya ve kuzeye doğru fetihler yapmış kudretli bir fa­tihti. Doğu’dan geldikleri sanılan Ye’cüc ve Me’cuc halkına karşı büyük bir duvar inşa etmiş ve adını tarihe bu duvarla kazdırmış bir kişiydi. Bu halk, rivayetlere göre Tatarlar, Moğollar, Hunlar ya da İskitler’dir. Çin duvarlarıyla bu duvarın alakası bulunmamaktadır. Ayrıca o, Allah’a inanan ve adil bir kral olmalıdır. Tüm bu özellikler, onu tarihteki diğer emsallerinden farklı ve daha büyük kılmış olmalıdır. Tüm büyük tarihi şahsiyetler gibi Zül­karneyn de halk arasında abartıla abartıla efsanevi bir kişilik ha­line getirilmiştir. Bu efsane, Hz. Peygamber döneminde de -özellikle Ehl-i Kitap arasında- yaşıyordu. Bu nedenle Hz. Peygamber’e bu soru sorulmuş olmalıdır.

Bu sorudan ve bu soruya verilen cevaptan çıkarılması ge­reken sonuç şudur: Zülkarneyn, tarihsel bir kişilik olmakla bir­likte neticede sembolleşmiş bir kişiliktir. Onun şahsında, yeryü­zünde fetihler yapan, ama bu fetihleri yaparken ün ve şöhret ka­zanmak için değil, zayıf halkları baskı ve zulümlerden kurtar­mak için yapan adil bir yönetici simgeleştirilmektedir. Tarihsel bağlamına yerleştirildiğinde Mekke aristokratları başta olmak üzere tüm yöneticilere bir mesaj verilmektedir. Dolayısıyla bu mesaj tüm zamanlara verilmiş bir mesajdır, ister soruya bu yö­nüyle bakalım, isterse bu soruyu, bizim için artık gayb haline gelmiş olan tarihsel gerçekleri aydınlatmak amacıyla aktarılan bir hikâye olarak bakalım, bu soru ve içerdiği cevaplar tarihi aş­maktadır. Daha doğru bir deyimle tarihsel bir olaydan evrensel bir ilke çıkarsanmaktadır. İşin tarihi dekoru, günümüzde işlev­sel değildir. Zaten Kur’an, işin tarihi yönüyle ilgilenmemektedir. Zülkarneyn’in Büyük İskender mi, yoksa bir başkası mı olduğu önemli değildir. Nitekim Kur’an, ne bu kıssada ne de diğerlerin­de özel yer, tarih ve kişi adları vermeden konuşmaktadır. Öyley­se Kur’an’ın anlattığı kıssalar hakkında, modern anlamda bir ta­rihçilik yapmak bize yeni bir bilgi kazandırmaz. Bizim için önemli olan bu kıssaların ana fikri ve verdiği evrensel, zaman ve mekanı aşan derslerdir. Konuya bu perspektiften baktığımız za­man Kur’an’ın somut tarihsel olaylarda bile bize nasıl zamanı aşan mesajlar ve ilkeler verdiğini görebiliriz.

Muhammed Esed’in yaptığı yorum da konuyu evrensel bir çerçevede ele almamızı mümkün kılacak niteliktedir. Buna göre iktidarın iki yüzü vardır. Bir yüzü güç ve kudreti temsil et­mektedir. Güç ve kudret, tek başına iktidara meşruiyet kazan­dırmaz. Hatta tek başına güç ve kudret yanlış kullanıldığı zaman iktidar, baskı ve despotizme dönüşür. İktidarı, manipülasyon ve istismardan kurtaracak ve ona meşruiyet sağlayacak olan şey, iktidarın manevi yönüdür. Yani iktidar, ancak adalet ve hukukla meşruiyet kazanır. Bu anlamda Zülkarneyn, meşru otoritenin simgeleşmiş bir ifade biçimi olup, insanlık buna her zaman ihti­yaç duymaktadır.[3]

[1] Kehf: 18/83.

[2] Kehf: 18/9.

[3] Kadir Canatan, Kur’an’da Hz. Peygambere Sorulan 13 Soru, Beyan Yayınları, İstanbul, 2005: 55-60.