..
SOHBETLERHAZRET-İ MUHAMMED'IN
(S.A.V) HAYATISEVGİLİ PEYGAMBERİMKUR'AN-I KERİMİLMİHAL İSLAM VE TOPLUM40 HADİSHADİS-İ ŞERİFLEROSMANLICA SÖZLÜKRÜYA TABİRLERİBEBEK İSİMLERİABDÜLKADİR BİLGİLİ
(SEBATİ) DİVANINİYAZİ MISRİ DİVANIHİKMETLİ SÖZLERKUR'AN-I KERİM ÖĞRENİYORUMKUR'AN-I KERİM (SESLİ ve YAZILI)SESLİ ARŞİVİLAHİLERTASAVVUFUN TARİFLERİTASAVVUFUN DOĞUŞUTASAVVUFUN ANADOLU'YA GİRİŞİHALVETİLİĞİN TARİHİHALVETİLİĞİN TARİHİ GELİŞİMİHALVETİLİĞİN TÜRK TOPLUMUNDAKİ YERİHALVETİYYE SİLSİLESİ
TASAVVUFUN TARİFLERİ
Bir çok mutasavvıf, tasavvufu ayrı ayrı, kendi görüşlerine göre tarif etmişlerdir. Bu tariflerin hepsi de tasavvufun tarifidir ve doğrudur.
Tasavvuf lügat anlamıyla sorulduğunda, ahlâk ve kalp ilmi, gönül ilmi, Allah ilmi gibi anlamlara gelmekle beraber, aşağıda zikredilen zatlar tasavvuf hakkında daha değişik tarifler yapmışlardır.
Bu hususta Aydınlı ÖMER DEDE, “Tasavvuf, kalbi Hakk’a bağlamaktır.”, SÜNBÜL SİNAN Hazretleri, “Tasavvuf; Hak rızasını aramaktır.” RAMAZAN-I MAHFİ Hazretleri, “Tasavvuf; kimsenin gönlünü yıkmamaktır, haram ve neyholana bakmamaktır.”, AZİZ MAHMUD HÜDAİ Hazretleri, “Tasavvuf nefsi pak eylemektir, fena ile anı Hak eylemektir.” demektedirler. HACI BAYRAM-I VELİ’ye göre ise; "Tasavvuf; insanın özünü bilmesidir." Nitekim Hacı Bayram-ı Veli bir beytinde;
Bayram özünü bildi
Bileni anda buldu
Bilen ol kendi oldu
Sen seni bil sen seni, buyurmuştur. Bu tarifleri biraz genişleterek izahatını yapalım.
Kalbi Hakk’a bağlamak:
Tıbbi yönden kalp, kan dolaşımını sağlayan bir organdır. Ancak Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şerif’lerden anladığımız kalp ise, Allah’ın arşı, beyti, kürsü ve hazinesi olan ve iç âlemimize açılan bir kapıdır.
Hadis-i Şerif’te: “Kalbül mü’mini beytillahi ve kalbül mü’mini arşullahi ve kalbül mü’mini hazainullahi” buyrulmaktadır. Yani; mü’minin kalbi Allah’ın beytidir, mü’minin kalbi Allah’ın arşıdır, mü’minin kalbi Allah’ın hazineleridir, demektir.
Yine bir Hadis-i Şerif'te: “Ma veseaniy erdı vela semai ve veseaniy kalbü abdil mü’minin” buyrulmuştur. Yani; yerlerime ve göklerime sığamadım, mü’min kullarımın kalplerine sığdım, demektir. Bu hadisteki kelimesi Cenâb-ı Hakk’ın aczini değil, bilhassa mü’min kalbinin âlemlerden geniş olduğunu ifade eder. İlm-i Hakikat’te ise gerçek mü’min insan-ı kâmildir.
Madem ki kalp, Cenâb-ı Allah’ın insanda beyan ettiği bir makamıdır. O halde kalbi Hakk’a bağlamak demek, zaten onun olan bu makamda her an ona arif olmak demektir. Ancak bu hâli giymek için insanın manevi bir terbiye sisteminden geçmesi gerekir. Bu terbiye için Cenâb-ı Allah’ın Rab esmasına mazhar olarak kâinatın yegâne terbiyecisi olan Cenâb-ı Resûlullah’a, dolayısıyla onun terbiyesinden geçmiş olan manevi ilim sahibi kimselere bağlanmak gereklidir. Bu husus Kur’an-ı Kerim'deki (Fetih Suresi, ayet 10);
"Şüphe yok, sana biat edenler, muhakkak ki, Allah'a biat ederler. Allah'ın eli, onların ellerinin üstündedir. Artık kim -ahdini- bozarsa kendi aleyhine bozmuş olur ve her kim de Allah ile üzerine sözleşmede bulunduğu şeyi yerine getirirse ona da –Allah-ü Teâlâ- büyük bir mükâfat verecektir" ayet-i celilesi ile bildirilmiştir. Yine bu konuda ŞEMSİ Hazretleri şu beytinde;
Sür çıkar ağyarı dilden ta tecelli ede Hak
Padişah konmaz saraya hane mamur olmadan buyurmuştur.
Veliullahın bu beytinden anlaşılan şudur ki; ya Allah sevgisinden başka bütün sevgileri kalbimizden çıkaralım ya da sevdiğimiz her varlıkta Cenâb-ı Allah’ın tecellisini seyredelim ki kalbimiz tam anlamıyla Hakk’a bağlanmış olsun.
.
YUNUS EMRE Hazretleri de bir beytinde:
Elif okuduk ötürü
Pazar eyledik götürü
Yaratılmışı severiz
Yaradandan ötürü buyurmuştur.
Hak rızasını aramak:
Cenâb-ı Allah’ın emriyle, Cenâb-ı Resûlullah’ın lisanından zuhur eden emir ve yasakları, hiç bir karşılık beklemeden, sadece Cenâb-ı Hakk’ın rızasını tahsil etmek için uygulamaktır. YUNUS EMRE Hazretleri bir beytinde:
Cennet cennet dedikleri
Üç beş köşkle üç beş huri
İsteyene ver sen anı
Bana seni gerek seni buyurmaktadır.
Bu beyit ile de tasavvuf ehlinin yegâne amacının Cemalullah’a kavuşmak olduğunu, dünya varlıklarına rağbet etmedikleri gibi, cennet, huri ve köşk gibi ahiret varlıklarına da rağbet etmedikleri anlatılmaktadır. Burada yanlış anlaşılmasın, ev bark sahibi olmamak, iş güç sahibi olmamak, Cenâb-ı Hakk’ın bize helâl kıldığı rızık ve nimetlerden faydalanmamak demek değildir. Bütün bu işlerde de Cenâb-ı Hakk’ın rızası aranmalıdır. Bu konuya ışık tutmak üzere ehlullahın:
Dünya ehline ahiret haramdır
Ahiret ehline Dünya haramdır
Aşk ehline ise ikisi de haramdır
buyurdukları rivayet edilmektedir. Yine Gönül Divanı’ndaki bir beyitte de:
Benim dinim ne ümittir ne korku
Allah’ıma sevdiğimden taparım
Ne Cennet ne Cehennem’den bir koku
Almaksızın vazifemi yaparım denilmektedir.
Öyle ise Hak rızasını aramak, ister ibadet ve taatte isterse hayır ve hasenat işlerinde Hak rızasından başka bir karşılık beklememek suretiyle yapılan işlerdir.
Kimsenin gönlünü yıkmamak:
Daha önce zikrettiğimiz kalp hakkındaki Hadis-i Kudsiler gereğince kalp, yani gönül, Cenâb-ı Allah’ın nazargâhıdır. Dolayısıyla herhangi bir gönlün incinmesi demek, Cenâb-ı Allah’ın incinmesi demek olacağından tasavvuf ehli bu hususta çok hassas davranır. Bilhassa Kur’an-ı Kerim’de sık sık zikredilen yetim, öksüz, fakir, esir gibi kimselerin gönülleri daha çabuk incineceğinden, bu kimselere karşı daha da hassastırlar. Duha Suresi 9. ve 10. ayetlerde ;
"Yetimi sakın üzme, yoksulu da sakın azarlama." buyrulmaktadır. Maun Suresi 1-3. ayetlerde ise;
“Dini yalanlayanı gördün mü, işte o yetimi itip kakar, yoksulu doyurmaya teşvik etmez." buyrulmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de buna benzer, öksüzün, yetimin, esirin, fakirin incitilmemesi gerektiğine dair daha birçok ayet-i kerime vardır. YUNUS EMRE Hazretleri de gönül yıkmanın kötülüğünü;
.
Gönül çalabın tahtı
Çalap gönüle baktı
İki cihan bedbahtı
Kim gönül yıkar ise beyti ile vurgulamaktadır.
Haram ve nehyolunana bakmamak:
Zahirdeki manası; Şer’an yasaklanmış hâl ve hareketleri yapmamaktır. Ancak, İlm-i Tevhid’de haram ve nehyolunana bakmamak demek, baktığımız her varlıkta veya her zerrede Cenâb-ı Hakk’ın tecellisinden başka bir şey görmemek demektir. NİYAZİ MISRİ Hazretleri bu hususta divanında şöyle buyurmaktadır.
Her neye baksa gözün bil sırrı Sübhan andadır
Her ne işitse kulağın mahzı Kur’an andadır
Her neye mahluk göz ile baksan ol mahluk olur
Hak göz ile bak ki bi şek nur’u Yezdan andadır
İbret ile şeş cihetten görünen eşyaya bak
Cümle bir ayinedir kim vechi Rahman andadır
Tasavvuf nefsi pak eylemektir. Fena ile anı Hak eylemektir:
Tasavvufta nefsin tezkiyesi için evvela İlm-i Tevhid’in kişiye telkin edilmesi gereklidir. Bu telkin ise, daha önce bahsedildiği gibi ve telkin konusunda daha etraflıca bahsedileceği gibi ancak Cenâb-ı Resûlullah’ın manevi ilimlerine sahip olan arif ve kâmil kişilerce verilir. İşte tasavvufta nefsi tezkiye keyfiyeti böyle başlar.
Nefsi tasfiye etmek, hiç şüphesiz şeriattandır. Bu olmaksızın iç âleme asla girilmez. SEVDAİ Hazretleri bir ilahisinde:
Çün Resul’den geldi hadis “Men arefe nefsehu”
Rabbehu dan çün bilindi, aç nikabın görsene
Beş vakite adet verme her zamanda kılsana
Çün selâ Miraç denildi böyle namaz kılsana buyurmaktadır.
Hatta günlük ibadetlerimize dahi girebilmek için tasfiye gerekmektedir. Bu hususta Cenâb-ı Peygamber, “La salate illa bihuzurilkalbi, illa salate illa bi tesgiyetil kalbi” buyurmakla namazın kalpte huzur ve tasfiye olmaksızın yapılamayacağını beyan etmişlerdir. Yani; namaz ancak kalp huzuru ile olur, başka türlü olmaz. Yine namaz ancak tasfiye olmuş bir kalp ile olabilir, başka şekilde olmaz, diye açık olarak beyan etmişlerdir.
Nefsin tezkiyesinde; nefisteki Hak’tan gayrı duyguların fâni olması hâlinde nefis tatmin olur, yani mutmainneye erişir. Bu nefsin pak olma hâlidir. Nefsin tezkiyesine devam edilince sırasıyla, radiyye, merdiyye ve safiyyeye erişir. Yani Hak olmuş olur. Buna da bir misal verecek olursak: Bir çok nehirler ayrı ayrı isimlerle denize doğru çağlarken denize vuslat ettiklerinde hepsinin ismi yok olup sadece “deniz” adıyla anılır.
Tasavvuf insanın nefsini bilmesidir:
Cenâb-ı Resûlullah (SAV) bir hadis’i kutsilerinde “Men arefe nefsehu, fakat arefe Rabbehu” buyurmuşlardır. Yani nefsine arif olan (bilen) Rabb’ini bilir, demektir. Bu konuda SEVDAİ Hazretleri bir beyitlerinde:
Nefse uyup gafil olma kalp gözünü açsana
Çünkü müslümanım dersin sen nefsini bilsene buyurmuşlardır.
.
TASAVVUFUN DOĞUŞ
İslâm’daki tasavvuf kendi ruhundan doğmuş ve esaslarını sırf Kur’an-ı Kerim’den ve hadislerden almıştır. Hindistan, İran ve Yunanistan’dan feyiz, fikir, remiz ve zikir almak ihtiyacını hissetmeksizin tasavvuf ruhunu, gayet feyizli ve îlahî esasları ihtiva eden pınarlardan, Kur’an-ı Azimüşşan ve hadislerden alarak mana ve şümulünü bulmuştur. Cenâb-ı Rabb’ül Âlemin kemali marifet (olgun bir irfaniyetle) ve ahlâk terbiyesi yolu ile vahdet bilgisini vücuda getirmiştir. İşte bu bilgi ve yola TASAVVUF diyoruz.
Tasavvuf yolunda tahsil edilen ilme; İlm-i Ledün, Sır İlmi, Aşk İlmi, Gönül İlmi, Maarifet İlmi ve Tevhid İlmi gibi daha bir çok isimler verilmiştir. Bu ilim, Cenâb-ı Resûlullah’dan evvel dünyaya teşrif eden peygamberler ve kavimleri tarafından da Cenâb-ı Resûlullah’dan feyiz alınarak tahsile çalışılmıştır. Çünkü Hadis-i Kutsilerde ve ayetlerde de belirtildiği gibi Cenâb-ı Allah ilk olarak kendine muhabbet için kendi nurundan Cenâb-ı Resûlullah’ın nurunu yarattı ve o nurdan da bütün âlemleri hâlk etti. Bu yüzden bütün peygamberler düştükleri zor durumlardan Cenâb-ı Resûlullah’ın yüzü suyu hürmetine dua ederek kurtulmuşlardır. Örneğin; Âdem (AS) Cennet'ten çıkarıldığı zaman,
-Ya Rabbi! Beni Hazreti Muhammed’in yüzü suyu hürmetine affet diye dua edince Cenâb-ı Allah sordu;
-Ya Âdem! Sen Resûlullah’ı nereden biliyorsun?
-Ya Rabbi! Cennet-i Âlâ’nın kapısında onun ismini senin ism-i şerifinin yanında “Lâ ilahe illallah Muhammeden Resûlullah” yazılı olarak gördüm ve yine Cennet-i Âlâ’daki bütün ağaçların yapraklarında “Lâ ilahe illallah Muhammeden Resûlullah” yazılı idi, demiştir.
Tasavvuf yolunun amacı; Cenâb-ı Allah’ın, Cenâb-ı Resûlullah’ın ve Ehlibeyt’in sır ve hikmetlerini tahsil ederek yaşamaktır. Allah-ü Teâlâ Hazretleri kadim olan kelâmında, Kur’an-ı Kerim’inde Esteuzübillah;
"De ki: Ben ancak sizin gibi bir beşerim, bana vahyolunuyor ki, sizin ilahınız ancak bir ilahtır. Artık her kim Rabb’inin mânevî huzuruna ermek niyazında bulunur oldu ise iyi amel işlesin ve Rabb’inin ibadetine hiçbir kimseyi ortak edinmesin." (Kehf Suresi, ayet 110).
Kitap ve sünnette de salih ameller için bir çok yollar gösterilmiş, hâl ve nevileri söylenmiş ise de, tasavvufta salih amel, Cenâb-ı Resûlullah ve Ehlibeyt'in ahlâkı ile ahlâklanmaktır. Çünkü Cenâb-ı Resûlullah; “Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.” buyurmuştur.
Cenâb-ı Hakk’ın emrettiği mücahedat-ı hasene ve ibadet-i saliha o kadar geniştir ki, buna binaen "Cenâb-ı Rabb’ülâlemin’e ulaşma yolları yaratılmışların nefeslerinin sayısı kadar çoktur", denilmiştir. Bu hususta Kur’an-ı Kerim’in Cuma Suresi'nin birinci ayetinde;
"Melik, Kuddûs, Azîz, Hakîm olan Allah için göklerde ne varsa ve yerde ne varsa tesbihte bulunur" buyurulmaktadır. Resul-ü beşir ümmetpenâh aleyhisselavatullah Hazretleri, "Ümmetimin en hayırlısı, nefs ve kalp tasfiyesine en uygun ve dolayısıyla Hakk’a ulaşmaya en yakın olan yola girerek hasıl olacak şevk ve zevkullaha erendir.", buyurmuştur. Buna erdirecek en emin ve en kısa yol olarak “Allah’ı anmak ve onu tanımak” yolunu göstermişlerdir. Yine bir Hadis-i Kudsi’lerinde “İnnel kulubi yesdien kema yesdil hadidü vecilaihe zikrullah” Yani; kalpler de demirin paslanması gibi paslanır, onun cilası Allah’ı zikretmektir, buyurmuşlardır. Kur’an-ı Kerim’in Ra’d Suresi 28. ayetinde;
"-Onlar- o zatlardır ki, Allah'ın zikriyle kalpleri mutmain olduğu halde iman etmişlerdir. Haberiniz olsun ki, Allah'ın zikriyle kalpler mutmain olur." Yine Kur’an-ı Kerim’in Ahzab Suresi 41. ayetinde;
"Ey iman etmiş olanlar! Allah'ı çokça zikredin." nazm-ı celili ile beni çok çok zikredin, buyuran Hakk’ı Cellü Hazretleri üç şeyi ekberiyetle vasıflandırmışlardır.
.Birincisi; Zatı şeriflerini “Allahu Ekber” demekle vasıflandırmışlardır. Zatının büyüklüğünü Cenâb-ı Hak ancak kendisi anlatabilir ve yine kendisi anlayabilir. Bu hususta ehlullah Resûlullah’dan rivayet edildiği gibi “Rabb’imi Rabb’imle bildim.” buyurmuşlardır. Bunun zevk edilebilmesi için; Allah-ü Teâlâ, Cenâb-ı Resûlullah’a Hadis-i Kutsi’de beyan ettiği gibi “Habibim! Önce kendi nurumdan seni, senin nurundan da bütün âlemi hâlk ettim” buyurmuştur. Bu Hadis-i Kudsi’den anlaşılan şudur ki; bütün âlem Cenâb-ı Hakk’ın Zat-ı İlahîyeleri ile kaimdir.
İkincisi; Rıza-i Latifleridir ki “Rıdvanullah-i Ekber” demişlerdir. Rıdvanullah-i Ekber; Allah’ın rızası ve hoşnutluğunun büyüklüğü demektir. Evliyaullah’dan rivayet edildiğine göre Allah-ü Teâlâ Musa (AS)’ı Tur-i Sina’ya bin bir kelâma davet ettiğinde;
-Ya Musa! Arzın üzerini temaşa et! Buyurdu.
Musa (AS) yolculuğu esnasında yolu bir tarlaya uğradı. Baktı ki tarla hiç sürülmemiş, dikeni ve otu hiç toplanmamış, yer yer saban izleri görülüyor. Musa (AS) çiftçiye sordu;
-Ne yapıyorsun?
-Ekin ekiyorum.
-Allah verecek mi?
-Verir inşallah.
Musa (AS) yoluna devam etti. İkinci bir çiftçinin tarlasını biraz daha temizleyerek daha iyi sürdüğünü gördü. Ona da aynı soruları sordu ve aynı cevapları aldı. Üçüncü bir tarlaya geldiğinde gördü ki tarla kadife gibi kat kat sürülmüş, hiç bir yabancı ot kalmamış, toprak tam anlamıyla işlenmiş. Musa (AS) o çiftçiye de;
-Ne yapıyorsun? Diye sordu.
-Ekin ekiyorum, cevabını aldı.
-Allah verecek mi? Dediği zaman, çiftçi hemen öküzün koşumlarını çekerek,
-O kelimeyi bir daha söyle! Dedi.
Musa As;
-Allah verecek mi? Diye tekrar etti.
Çiftçi kendinden emin bir tavırla;
-İster istemez verecek! Diye cevap verince Musa (AS) hayrete düştü.
Daha sonra Musa (AS) Tur-i Sina’ya vardığında Allah (cc) ile bin bir kelâmı konuştuktan sonra,
-Ya Rabbi! Senin hikmetinden sual olunmaz. Emrin gereği arzın üzerindeki rastladığım çiftçilerin cevapları beni hayrete düşürdü.
Bu hususta ne buyurursunuz, diye sordu.
Cenâb-ı Hak:
-Hepsine vereceğim Ya Musa! Birinciye iki buğday sekiz diken, ikinciye beş buğday beş diken vereceğim. Ancak üçüncü rastladığın çiftçiye vermemek bizim şanımızdan değil. Çünkü o ağustos sıcağında o tarlaya yedi kat saban attı, sürdü. Sonra her işinde bizim rızamızı gözetti ve bütün istekleri bizim rızamız içindir. Onun için ona emeğinin tam karşılığını vereceğiz.
Misalden de anlaşıldığı üzere Allah’ın rızasını kazanmak için kişinin, her işinde ve ibadetinde çok emek sarf etmesi gerekmektedir.
Üçüncüsü, “Zikri âlileri ve îlahîleridir” ki; Vele zikrullahi Ekber buyurmuşlardır. Bu cümle Allah’ı anmanın en büyük ibadet olduğunu anlatmaktadır. Nitekim Cenâb-ı Allah Kur’an-ı Kerim’de ;
."Şüphe yok ki, ben, ben Allah'ım, benden başka ilâh yoktur. İmdi bana ibadette bulun, ve beni anmak için namaz kıl." (Tâ Hâ Suresi, ayet 14).
"Artık beni zikrediniz ki ben de sizi zikredeyim." (Bakara Suresi, ayet 152) gibi ayetlerle, zikreden kişiye saadet ve kurtuluş müjdesi vermektedir. Namaz ibadetlerin en şereflisi olduğu halde bazı hâllerde ve vakitlerde eda edilemezken, Allah’ı anmanın zamanı, yeri ve şartı yoktur. Bunun için Allah’ı zikretmenin taat ve ibadetin özü olduğu görülmektedir. Al-i İmran Suresi'nin 191. ayetinde ;
"Onlar ki, ayakta iken de, otururken de ve yanları üzerine yatarlarken de Allah Teâlâ'yı zikrederler ve göklerin ve yerin yaradılışı hakkında tefekkürde bulunurlar. İşte onlar şöylece tesbih ve duada bulunur dururlar. Ey Rabb’imiz!. Sen bunları boşuna yaratmadın, Sen yücesin, artık bizleri ateş azabından koru..."
Nisa Suresi'nin de 103. ayetinde;
"İmdi namazı kılıp bitirdiğiniz zaman ayakta iken ve otururken ve yanlarınız üzerinde iken Allah Teâlâ'yı zikrediniz. Vaktaki emniyet haline gelirsiniz artık namazı tamamiyle eda ediniz. Şüphe yok ki, namaz, mü'minlerin üzerine muayyen vakitlerde bir farize olmuştur." buyrulmaktadır. Bu sebepten Allah’ı kendi özünde duyarak ve bilerek anmak, onu dil ile ve kalp ile söylemek, üstün ve başka bir fazilet kazanmıştır. Çünkü bir kimse namaza dursa, görünürde o kimseden küfre, inkara ve günaha ait bir hâl meydana gelmez. Bu halkın nazarında böyledir. Halbuki diğer taraftan namaz; küfür, inkar ve diğer bütün günah ve kabahatleri bâtında yasaklamaz. Bâtın ise Cenâb-ı Hakk’ın nazargâhıdır.
Namazın ehemmiyetine binaen, Cenâb-ı Hakk’ın rızasına uygun namaz hususunda ehlullah pek çok misaller vermişlerse de bir kaçını nakledelim.
Ehlullah bir vaazında cemaate hitaben:
Üç zümrenin namazında şüphe vardır. Bunlar hamal, avcı ve yolculardır, der. Ezan okunduğundan vaazı burada keser. Bir hafta boyunca bu meslek sahipleri gerek kendi aralarında, gerekse diğer yakınları ile kıldıkları namaz konusunda tartışırlar. Bir hafta sonra ehlullah vaaz için tekrar kürsüye çıktığında müşküllerini sorarlar. Ehlullah konuyu şöyle izah eder:
Hamal odur ki, abdest tazelemesi icap ederken, abdestini tazelemeden namaza duranlardır. Bunlar namaz müddetince bedenleri rahat olmadığı için, yaptıkları ibadetten manen bir zevk duymazlar. Avcı odur ki, kendi kıldığı namazı bırakıp cemaatin hareketleri ile ilgilenen, onlarda kusur arayan kişidir. Yolcu da odur ki, bedenen namaza durduğu halde aklı tartısında, ölçüsünde, bağında, bahçesinde olan kişidir. Bunlar da böyle kıldıkları namaz ile Hakk’ın rızasını kazanamazlar.
Diğer bir misal: İslâm’ın zahiri halifesi Abbasoğullarından Harun-ür Reşid, evliyaullahdan olan kardeşi Behlül-i Dane’yi bir Ramazan Ayı'nda iftar yemeği vermek üzere camiye göndererek namaz kılanları saraya getirmesini ister. Behlül Dane camiye giderek akşam namazını kıldıktan sonra kapıda durup cemaate; teker teker yanına gelmelerini ve halifenin emriyle kendilerine bir soru soracağını söyler ve her çıkan kişinin kulağına imamın zammı sure olarak neler okuduğunu sorar. Bilmeyenleri bırakır, sorusunu bilen üç kişiyi alarak saraya gider. Bütün cemaati bekleyen Harun Reşid üç kişiyi görünce kızarak sorar.
-Bütün cemaat bu mu?
Behlül Dane cevap verir.
-Hayır bütün cemaat bu değil, siz benden namaz kılanları getirmemi istediniz. Namaz kılanlar bu kadar, cemaati isteseydiniz hepsini getirirdim, der.
.
Allah’ın rızasına en uygun namaz ibadetine bir örnek verirsek: Bir savaş esnasında ok ile ayağından ağır yaralanan İmam-ı Şah’ı (Hz. Ali Keremallahu Veche’yi) muayene eden hekimler yaranın şeklinden dehşete düşerler. Bu yarayı dağlamanın ve oku çıkarmanın çok güç olacağını ve kimsenin buna dayanamayacağını söylerler. O zaman Hz. Ali Keremallahu Veche onlara;
-Bekleyin ben ikindi namazına durduğum zaman siz tedavinizi yapın, der. Hekimler onun buyurduğu gibi oku çıkarıp yarayı dağlarlar. Hz. Ali’de en ufak bir tepki meydana gelmemiştir. Namaz bitince kendisine sorulduğunda cevap olarak:
-Namaza durduğum zaman Rabb’imden başka bir şey düşünmediğim için sizin müdahalenizden acı duymadım, demiştir.
Biraz önce bahsettiğimiz gibi namaz, küfür, inkar ve diğer bütün kabahatleri bâtında yasaklamaz. Öyle ise önce bâtınımızı temizlememiz gereklidir. Gerek Kur’an-ı Kerim, gerekse Hadis-i Kudsi’lerde bildirildiğine göre, kişinin bâtınını temizleyen, pak eden ibadet şekli, Allah’ı zikretmektir. Allah’ı zikretmek gönlümüzü her türlü kötülüklerden pak eder. Bu yüzden Cenâb-ı Hakk’ı zikretmek ibadetler ve taatlerin özünü teşkil etmiştir. Böyle olunca Cenâb-ı Hakk’ın ve Resulünün katında ve mutasavvıflar nazarında Hakk’ın zikri cemili bütün ibadetlerin üstünde bir fazilet kazanmıştır. Hakk’ı bâtınen ve zahiren anmak, bu bakımdan namazdan eftâldir. “Vele zikrullahi ekber” de buna işarettir (Ankebut Suresi, ayet 45).
Bir amel ki Allah-ü Teâlâ’nın zikrine sebep oluyor ise, ondan daha üstün ve faideli bir şey olamaz. Yine Hadis-i Kudsi ile Cenâb-ı Hak; “Ene celisun men zekerani” Yani; “Beni zikredenle ben beraberim” buyuruyorlar. Bu Hadis-i Şerif'ten de anlaşılacağı gibi kul, Hakk’ı zikrederek Allah-ü Teâlâ’ya o kadar kemal ile yaklaşır ki, bu yakınlık ancak Cenâb-ı Hakk’ın zatına isnat edilebilir. Bu hususta mutasavvıf şair Kastamonulu Muslihiddin Vahi Hazretleri'nin Varidat-ı Kutsiyelerinden olan (Mirac-ül beyan) namındaki eserinin bir yerinde:
Feyzi zatından ayırma bir nefes
Zikrü fikrin ile cana hem nefes buyurmuşlardır.
Bütün bu sözlerden anlaşılacağı üzere, Hakk’ı zikretmek Muhammed ümmeti için asıl gayedir. Bunların en başında da Kur’an-ı Kerim’i okumak ve dinlemek gelir. “Efdal ibadet ümmeti gıraatil Kur’an” Hadis-i Şerif'i ile ümmetim için ibadetlerin en üstünü Kur’an okumaktır, diyen Resul-ü Beşir aynı zamanda “Lâ tegumüssalatü lâ yügalü fil ardı Allah, Allah” buyuruyor. Yani; yeryüzünde Allah Allah diyen oldukça kıyamet kopmaz telkininde bulunarak, Hak yolunda en kuvvetli unsurun Allah’ı zikretmek olduğunu belirtmişlerdir.
Hz. Ali (KAV) Resul-i Ekrem’den Hak Teâlâ’ya ulaştıracak en yakın yolu sorduğu zaman Hz. Peygamber Allah’ın emrini bekledi. O vakit Hz. Cebrail Hak Teâlâ tarafından gelip “Allah’a yakın yol zikir ve kalp yoludur.” buyurdular. İşte o zaman Cenâb-ı Resûlullah zikretme hâl ve şeklini, Cenâb-ı Hakk’ın bildirdiği şekilde dil ile aşikar (cehri zikir) ve kalp ile gizli (kalbi zikir) olarak sahabelerine talim ve telkin buyurdular.
İslâm’da tasavvuf, işte Kur’an-ı Kerim’den bu yol ve şekil üzere, bu surette doğdu ve yayılmaya başladı. Cenâb-ı Peygamber ve Kur’an-ı Kerim’den zuhur etmeye başlayan İslâm tasavvufu Resul-i Ekrem’den feyiz alarak telkin ve talim yolu ile yayılmıştır. Tasavvuf yolu ve erkânı, asıl kaynağından feyiz ve olgunluğuna uygun bir akım alarak genişlemeye başlamıştır. Bu yüzden pek çok yerde sofiler çoğalmış, içlerinden pek mümtaz, azimkâr ve iradeli simalar yetişmiştir. Bunların başında Beyazıd-i Bestami, Cüneyd-i Bağdadi gibi sofiler ile ilk sofi lakap ve unvanını alan Ebul Haşim Sofiyyul Kufi’yi görmekteyiz. Müslümanlık haddi zatında Allah’ı ve Resulünü tasdikten ibaret olmakla beraber, bu tasdikin bir biat ile perçinlenmesi gerekmektedir. Devri Saadet’te müslümanlar ile Efendimiz arasında muhtelif zamanlarda biatlar yapılmıştır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de;
."Şüphe yok, sana biat edenler, muhakkak ki, Allah'a biat ederler." (Fetih Suresi, ayet 10) ayetinde buyrulduğu üzere tecelli-i îlahîyenin, yani Cenâb-ı Hakk’ın tecelli-i îlahîyesinin Efendimize vaki oluşunu beyan eder. Bununla beraber;
"Allah'ın eli, onların ellerinin üstündedir. Artık kim -ahdını- bozarsa kendi aleyhine bozmuş olur ve her kim de Allah ile üzerine sözleşmede bulunduğu şeyi yerine getirirse ona da -Allah Teâlâ- büyük bir mükâfat verecektir." (Fetih Suresi, ayet 10) ayeti ile de vaki olan mukaveleyi beyan eder.
Devri saadetteki büyük biatlar şunlardır:
Resul-i Ekrem Efendimiz, hicretten önce her sene Hac mevsiminde ve Suk-uaz panayırı günlerinde Mekke’nin dışına çıkıp etraftan gelen kabilelerle görüşerek onları İslâm dinine davet ederdi. Peygamberliğin on birinci senesi Hac mevsiminde de, yine böyle Mekke dışına çıkmıştı. Akabe yakınında Medine ahalisinden olan Hazrec kabilesine ait bir topluluğa rast geldi. Hazrecilerle Haşimiler arasında Abdülmuttalib’in annesi Selma Hatun vasıtasıyla akrabalık bulunuyordu. Resul-i Ekrem onlara Kur’an-ı Kerim okuyarak İslâm dinine davet etti. Onlar, ihtiyarlarından ve Medine’deki Yahudilerden bir peygamber geleceğini işitmişlerdi. Resul-i Ekrem onları İslâm dinine davet edince, bahsedilen Peygamber işte budur, diye söyleştiler ve hemen iman edip peygamberin önünde Kelime-i Şahadet getirdiler. Bunlar altı kişiydiler. Hac mevsiminden sonra Medine’ye döndüler ve İslâm dininin yayılmasına çalıştılar. Bu suretle İslâm dini Hazrec ve Evs kabilelerinde yayılmaya başladı. Peygamberliğin on ikinci senesi yine Hac mevsiminde bu defa Evs kabilesiden iki ve Hazrec kabilesinden on kişi Mekke’ye geldiler. Akabe’de Resul-i Ekrem’le görüşüp ona biat ettiler. O günden sonra Allah’a şirk koşmayacaklarına, zina ve hırsızlık yapmayacaklarına,iftiradan sakınacaklarına ve evlatlarını öldürmeyeceklerine söz verdiler. Buna “Birinci Akabe Biatı” denir.
Peygamberliğin on üçüncü senesi Hac mevsiminde ise, Medine’den yetmiş üç erkek ve iki kadın Mekke’ye gelerek yine Akabe’de Resul-i Ekrem ile buluştular ve Hazreti Peygamber’in Medine’ye hicret buyurması hususunu konuştular. Resul-i Ekrem onlara bazı ayet-i kerimeler okuduktan sonra, kendi nefislerini ve evlad-ı ayâllerini nasıl korurlarsa, onu da öyle koruyacaklarına dair söz vermeleri şartıyla onlardan biat istedi. Onlar da söz verip Hazreti Peygamber'in elini tutarak biat ettiler. Buna “İkinci Akabe Biatı” denir.
Resul-i Ekrem hicretin altıncı, peygamberliğin on dokuzuncu yılında Zilkade ayının başlarında bin beş yüz kadar ashabı ile Medine’den çıkıp Mekke’ye gitti. Niyetleri muharebe etmek değil, yalnız umre yapmaktı. Bunun için yanlarına Arap adetlerine göre yolculukta bulundurulan bir kılıçtan başka silah almadılar. Hudeybiye’nin sonunda suyu çekilmiş bir kuyu başında konakladılar. Müslümanların geldiğini haber alan Mekkeliler etraflarındaki kabileleri de toplayarak müslümanları Mekke’ye sokmamaya karar verdiler. Müslümanlarla Mekkeliler arasında elçiler ve heyetler vasıtasıyla çeşitli görüşmeler yapıldı. Mekkeliler müslümanların gerçekten Hac niyetiyle geldiklerine kani olunca, müslümanlarla anlaşma yapmaya karar verdiler ve Hudeybiye Barışı denilen anlaşma yapıldı. Ancak Mekke’ye elçi olarak giden Hz. Osman orada tutuklu bulunuyordu. Mekkeliler onu geri vermek istemediler. Bu yüzden Resul-i Ekrem müslümanlara savaşmak mecburiyetinde olduklarını bildirerek onlardan ölünceye kadar kendisinden ayrılmayacaklarına dair biat istedi. Bütün müslümanlar orada, ölünceye kadar sabretmek, sebat etmek ve asla kaçmamak üzere Peygamber Efendimize biat ettiler. Buna “Biat-ı Rıdvan” denildi. Müslümanların bu biatı Kureyş’e korku ve dehşet verdi. Hemen Hz. Osman’ı serbest bıraktılar ve anlaşmaya uyacaklarını bildirdiler. Anlaşma uyarınca müslümanlar o yıl Hac etmeden geri döndüler. Devri saadetteki büyük biatların dördüncüsü ise şöyle zuhur etti: Mekke’nin fethinden sonra Fahri Âlem Efendimiz Safa üstüne çıkıp oturdu. Önce erkekler birer birer gelip İslâm üzerine biat eylediler. Resul-i Ekrem de Allah’a ve Resulüne itaat etmek üzere onların biatını kabul etti. Daha sonra kadınlar gelerek Fatıma anamız vasıtasıyla, yani Resul-i Ekrem Fatıma anamızın bir elinden tutarak, kadınlar da diğer elinden tutarak biatlarını yaptılar.
.Rıdvan biatında müslümanlar o gün Resûlullah’ın elini tutarak kendisinden asla ayrılmayacaklarına söz vermişlerdir. İşte onların bu samimi ittihadı kendilerini o tehlikeden kurtarmıştı. Binaenaleyh bir müslümanın bu gün, özü ve fiili birbirine uygun ve düzgün, fazilet ve istikamette muttasıf, muhabbet ve itimada layık kâmil bir insan huzurunda o güne kadar işlemiş olduğu günahlardan tövbe-i nush eder. Yani bir daha işlememek üzere sahihan tövbe eder. Tövbe ettiği günden itibaren kimseye fenalık etmeyeceğine, yalan söylemeyeceğine, kimsenin malını çalmayacağına, velhasıl her türlü günahlardan sakınacağına dair söz vermesi ve bu taahhüdüne Allah’ı ve Resûlullah’ı ve aynı zamanda tanınmış büyük mutasavvıflardan birini de şahit tutması, yukarıda bahsi geçen o birinci muahedeyi yenilemek ve tekid etmekten ibarettir. İşte bâtın-ı şeriat, yani şeriattan içeri olan tasavvuf yoluna girmek bu demektir. Ondan sonra o kişinin bütün işleri ve hareketleri, o intisap ettiği (bağlandığı) zatın nezaret ve murakabesine tâbi olur. Bu usul ve sistem gayet tesirli ve en güzel bir ahlâk rabıtasıdır.
İslâm prensiplerine uygun olarak; irşad, aydınlatma, güzel ahlâkı tahsil etme, karşılıklı yardımlaşma, insan ve hatta bütün canlılara şefkat gösterme, fertler arasında kardeşlik, samimiyet ve sevgi teminine çalışma, ancak tasavvuf terbiyesiyle mümkündür.
Buna misal olarak, bu sistem dahilinde tasavvufa, yani Hak yoluna girmiş, memleket hatta dünya çapında büyük ün kazanmış mutasavvıflarımız vardır. Mesela; isimleri hürmetle anılan Hamid Hamidüddin Aksaray-i Hazretleri'nin nezaret ve murakabesinde yetişmiş olduğu görülen Hacı Bayram-ı Veli, Kudüs’ten Basra’ya gelip yerleşen Abdüllatif-i Mukaddesi’nin nezaret ve murakabesinde yetişen, sorumluluğuna Orhan Gazi ve Hüdavendigar zamanında bütün Osmanlı ülkesinin müftülüğü verilmiş olan büyük Türk ve İslâm bilgini Şemsüddin-i Mehmet bin Hamza’tül Fenari, Muhiddin-i Arabi Hazretleri'nin nezaret ve murakabesinde yetişenlerden aynı zamanda da üvey oğlu olan Sadreddin-i Konevi, Tebrizli Şemseddin Hazretleri'nin irşad edip yetiştirdiği Mevlâna Celâleddin-i Rumi, Sadeddin-i Kaçgari Hazretleri'nin nezaret ve manevi murakabesi altında yetişen ve doğunun dünyaya tanıttığı en yüksek namı almış bilginlerimizden Mevlâna Nureddin-i Abdurrahman Cami, Bakü’de bulunan Seyyid Yahya-i Şirvani’den yetişen Aydınlı Ömer Dede, Davud-u Kayseri, Şahabeddin-i Sivasi gibi adetleri ve vasıfları ciltler dolduracak bir çok tasavvuf ehli böylece hep bu sistem dahilinde yetişmişlerdir.
Konunun nefsini bilme hususunda belirtildiği gibi Hacı Bayram-ı Veli bir ilahisinde;
Bayram özünü bildi
Bileni anda buldu
Bilen ol kendi oldu
Sen seni bil, sen seni demişlerdir.
Bu beytin manasını tasavvuf görüşü ile şöyle anlayacağız; Allah-ü Teâlâ kişinin hakikatini, kalbine dercetmiştir. Sonra o hakikati nefsani sıfatlarla örtmüştür, demek isteniyor. Bu ne demektir? Eğer bir kimse nefsinin âfaki sıfatlarını, yani kinini, kibirini, riyasını, hasedini ve dünyevi bütün ihtiraslarını kalbinden bilerek ayırmaya muvaffak olursa, ondan sonra kalbine yönelirse kendi hakikatini bilir. Bundan dolayı Rabb’ini de bilmiş olur. Dolayısıyla bileni onda bulur. Bilen de o kendisi olur, demektir. Bu manayı bize kuvvetlendiren “Men arefe nefsehu fakat arefe Rabb’ehu” Hadis-i Şerif’i zuhura gelmiştir. Yani; nefsini bilen Rabb’ini de bilir, demektir. Yalnız bu Hadis-i Şerif’de geçen nefsden murad, tasavvuf ehlinin nazarında insanın hakikatidir. Yani; kendi hakikatini bilen, o hakikatte Rabb’ini bilir, demektir.
.İnsan kendi hakikatini keşfettikten sonra Hak Teâlâ’nın sırları kendisine aşikâr olur. Zira Cenâb-ı Hak insanın hakikatini, zatının mazharı ve esması olarak yaratmıştır. Tasavvuf yolunda gaye Hak olduğuna göre, Hacı Bayram-ı Veli Hazretleri bunu bilmenin ve görmenin hariçte aranmayıp bizatihi insanın kendisinde olduğunu anlatmak istemiş, “Sen seni bil, sen seni” sözleriyle de bunu pekiştirmiştir. Şu halde evvela kişi nefsini, yani kendi hakikatini bilecektir. Velhasıl evvela sen seni bileceksin, daha sonra nefsin manasını bileceksin. Madem ki nefs manasındaki maarifet hasıl olmayınca, Maarifet-i Hak da hasıl olmuyor, o halde nefsin terbiyesi ile meşgul olup riyazata ve mücahadeye girerek, insanın sıfatını manasına yetiştirmesi lazımdır. Çünkü Hakk’ın sıfatları insanın manasında zahir olur. Cenâb-ı Hak ilm-i ezelide önce zatından zatına tecelli ederek kendi özünden bir cevher hâlk etti. Bu cevhere ise sıfatları ile tecelli ederek buna “Nur-i Muhammedî” dedi. Bu nurdan da bütün âlemleri hâlk etti. Bu âlemleri de yine en güzel sıfatları ile süsledi. İşte insanın manasından zahir olan bu sıfatlardır. Bunlar Hakk’ın sıfatları olup, biz Hakk’ın bu sıfatlarının mazharlarıyız. Mazhar; bir şeyin göründüğü yer demektir. Örneğin; elektrik kendini lambada ışık olarak, motorda hareket olarak, sobada ısı olarak, buzdolabında soğukluk olarak, televizyonda ses ve görüntü olarak göstermektedir. Elektriğin değişik araçlarda o aracın durumuna göre kendisini gösterdiği gibi, Cenâb-ı Hak dahi insanın fâni sıfatlarından, bâki olan kendi sıfatlarını göstermektedir.
Belli bir süre içinde insan, o sıfatların mazharı olur. Yani Allah’ın Hayat sıfatı bizim diriliğimizde, Hakk’ın İlim sıfatı bizim bilgimizde, Hakk’ın Semi sıfatı işitmemizde, Hakk’ın Basar sıfatı görmemizde, Hakk’ın İrade’si isteklerimizde, Kuvvet sıfatı kuvvetimizde, Kelam sıfatı sözlerimizde zahir olur. Tekvin ise bu sıfatları hâlk edici sıfatıdır. İnsan, sıfatını manasına yetiştirerek maarifeti nefs hasıl eder. O vakit insanın nefsinin manası sırf Hak gibi görünür. Ancak tasavvuf ilminde hakikate talib olan kimseye kendi manasından Hakk’ı ayırdetmesi talim ettirilir.
"Siz Allah’ı anmasını bilmezsiniz, bunu ehlinden sorun, onlar size talim ettirirler" (Enbiya Suresi, ayet 7). Ehlinden talim etmeyenler kendi manasına Hak dese Hakk’ı bilmemiş olur. “Men arefe nefsehu” makamına varmamış olur. “Fakat arefe Rabbehu” makamına varıldığında, çok kimseler burada yanlışlığa, gaflete düşmüşlerdir. Nefsin manasını Hak tasavvur ettikleri için bu hataya maruz kalmışlardır. Buna binaen Hak sıfatı kendilerinde zahir olduğu için Enel Hak davasını etmişlerdir.
Bu konuda Beyazıd-ı Bestami Hazretleri; 30 yıl çeşitli mücahedat ve riyazat ile talep kapısında oturduktan sonra, "Dostla benim aramda olan perdeyi kaldırdılar. Gördüm ki perde arkasında Beyazıd zahir oldu. (Demek oluyor ki Beyazıd, Beyazıd’da tecelli etti) Öyle sandım ki istediğim ben imişim. Çünkü gördüm, görünen Beyazıd imiş ve Beyazıd’ın manasında görünen Hak sıfatı imiş. Beyazıd’ın manasını bildim. “Men arefe nefsehu, fakat arefe Rabbehu” muhakkak oldu", buyurmuşlardır.
Yine bu olaya ışık tutmak üzere: Cebrail (AS) Hazreti Muhammed (SAV)’e vahiy getirdiği bir gün, Efendimiz sordu.
-Ya Cebrail vahyi kimden alıyorsun?
-Görmedim Ya Resûlullah, bir perde arkasından alıyorum.
Bir müddet sonra Cebrail (AS) vahiy zamanı geldiğini Cenâb-ı Resûlullah’a arz eder ve vahyi almak üzere müsaade ister. Cebrail (AS) Cenâb-ı Resûlullah’ın yanından ayrılırken Cenâb-ı Resûlullah;
-Ya Cebrail, vahyi aldıktan sonra gördüğün perdeyi arala ve arkasında kim var bak, buyurdu.
Cebrail (AS) vahyi aldıktan sonra perdeyi aralayınca gördü ki, Cenâb-ı Resûlullah perdenin arkasında oturuyor. Arza dönerken bütün gayreti ve hızı ile Efendimizin bulunduğu mahalle ulaşıp kendisine durumu anlatır ve hayretini ifade eder. Efendimiz ona; -Ya Cebrail bu akıl ötesi bir iştir, diyerek onu hoşnut eder.
.Velhasıl bir kimse kendi manasını bilip, ondan Hakk’ı bilmese, “Bana maarifeti nefs hasıl oldu” dese doğru olmaz. Demek oluyor ki, kim ki kendi manasını bilir, o kimse Rabb’ini bilir. Eğer bir kimse ki kendinin ne olduğunu bilmezse o kimse Hakk’ı da bilemez. Hele başkasını hiç bilemez.
Örnek: Bir memba suyu çıktığı kaynağında saf ve temizdir. Ancak bu kaynaktan çıkan su, geçtiği toprak tabakalarından almış olduğu koku ve katkılarla arzın belli bir yerinde kendini gösterdiğinde, su olarak o kaynağın suyu olduğu halde, tat ve koku bakımından geçtiği yolların özelliğini taşır. Bu yoldan aldığı katkılar kaynak suyunun aslına ait değildir. Cenâb-ı Hakk’ın insandaki tecellisinde de, tecelli eden Hak olmakla beraber fiiliyatta kişinin nefsinin özelliklerini taşır. Bu özellikler Hakk’a ait olmayıp o kişiye aittir. Aynı kaynağın suyu özel bir boru hattı ile kullanılacak mahale getirildiğinde, kaynak suyunun isim ve özelliğini taşır. Buna başka bir katkı karışmaz. Nefsini bilen insan da, Cenâb-ı Hak’tan gelen tecelliyi, daha önce izah edilen özel bir yol olan Ahlâk-i Muhammedî yolu ile alırsa, bu insanda Hakk’ın tecellisi görülür. Eğer o kişi bu tecelliye mazhar olduğuna arif değilse onda maarifeti nefs hasıl olmaz.
İnsanda olgunluk odur ki, Ahlâk-ı Muhammediye’ye aykırı her türlü düşünce ve davranışları nefsinden uzaklaştırıp, nefsini Ahlâk-ı Muhammediye ile terbiye etmiş olsun. Her şey bunun içindedir. Böylece nefs, Kur’an-ı Kerim’in emrettiği ve istediği
Yani; "Rabb’ine dön!" (Fecr Suresi, ayet 28) Hitabına uyarak Cenâb-ı Hakk’ı anlamış olur. Çünkü insan olmaktan murat Maarifet-i Hak hasıl etmektir. Esasen bu hususta Cenâb-ı Rabb’ülâlemin Kur’an-ı Kerim’inde insanı yaratmaktaki maksadının aynı zamanda kendisini bilmek ve tanımak olduğunu;
"Ve cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.” (Zariyat Suresi, ayet 56) ayet-i kerimesi ile beyan etmektedir. Yani; ben cin ve insanı hâlk ettim ki ancak bana ibadet edip beni bilsinler ve hâlkiyyetim ile vahdaniyetim onlara malum olsun, buyurmuşlardır. Aynı zamanda Hadis-i Kudsi’de Hak Teâlâ buyuruyor ki (Küntü kenzen mahfiyyen feahbebtü en uğrafe fe halaktül halke liuğrafe) Yani “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmekliğimi diledim. Onun için bu halkı ve âlemleri yarattım” demektir.
Şu halde bütün mahluklar maarifet için yaratılmışlardır. Hiç bir mahluk yoktur ki Allah’ı bilmesin ve onun vahdaniyetine şahadet etmesin. Her birisinin kendi hâlince maarifeti ve maarifetten nasibi vardır. Örneğin; arı ismi altında bulunan bütün arılar bir miktar bal yapmaktadırlar.Ancak Kur’an-ı Kerim’in Nahl Suresi'nde insanlara gıda olan balı yapan arıdan misal verilmiştir. Bütün kuşlar uçma özelliğine sahip iken Nuh As’ın gemisinden gönderilen kuş bir güvercindi. Aynı zamanda Cenâb-ı Resûlullah’ın bir hikmet tahtında Mekke’den Medine’ye hicretinde dinlenmek için uğradığı Serv Mağarası'nın kapısına yuva yapan kuş da güvercindi. Ebabil kuşları da Ebrehe’nin fil ordusuna karşı Mekke’yi müdafaa etmek için vazife almışlardır. Örümceklerin her çeşidi ağ yapmakla vazifelidir. Ancak bunlardan bir tanesi Serv Mağarası'nın ağzına ağını germiştir. Bütün balıklar yaratılış itibariyle denizde hâlk edildiği halde ancak bir balık Yunus As’ı taşıma şerefine ermiş ve Yunus balığı ismi ile isimlendirilmiştir. Burada verdiğimiz misaller gibi arzın üzerinde buna benzer birçok misaller verilebilir. İşte bunlar mahlukatın maarifetine ait örneklerdir. Yalnız maarifetin hakikati Hak Teâlâ’nın zatına ve sıfatına mahsus bir ilim olup, insandan başkasında bulunmaz. O da her insanda değil, ancak kâmil insanda bulunur ve kâinatta Cenâb-ı Resûlullah’dan başka bir kâmil insan yoktur. Cenâb-ı Resûlullah’dan sonra zuhura gelen ve kâmil insan diye adlandırılan kişiler Cenâb-ı Resûlullah’ın ruhaniyetinden aldıkları feyz ve muhabbeti kendilerine tâbi olanlara talim ettirmektedirler. Âl-i İmran Suresi 31. ayetinde ;
."Ey Habibim de ki; Allah’ı seviyorsanız, bana tâbi olun ki Allah da sizi sevsin ve sizin için günahlarınızı bağışlasın. Allah-ü Teâlâ gafurdur, râhimdir.” buyurmaktadırlar. Kim ki maarifetin hakikatini tahsil etmişse esasen o insan kâmil insandır.
Maarifetullah üçtür:
1. Maarifeti am
2. Maarifeti has
3. Maarifeti hassülhas
Birincisinde, az önce örneklerle zikredilen bütün mahlukat beraber ve müşterektir. İkincisi ve üçüncüsü yalnız insana mahsustur. Bu konuda Hak ehli olanlar katından ve tasavvuf penceresinden, mana yolunu bulanların söyledikleri pek çok sözler vardır. Gözü olanlar kalp şehrini seyre çıkarlar. Bunlar görmenin de Hak olduğunu bilirler. Zira böyle olanların kalpleri, Hadis-i Kudsi’de buyurulduğu gibi Allah’ın îlahî nazargâhı, arşı, beyti ve hazinesidir. “Kalbül mü'mini beytillahi ve kalbül mü'mini arşullahi ve kalbül mü'mini hazainullahi” ve bu kalpler Allah’ın sonsuz feyzinin tecelligâhıdır. EŞREF RUMİ Hazretleri bir beytinde:
Bu gönül şehrini seyran ederken
Sırrım dedi bana seyran içinde buyurmuşlardır.
Bu sebeptendir ki gönül ehlinin söz ve davranış yönünden kanunları geçerli olup, bütün vaziyetleri ve tavırları da Kur'an’a ve sünnete uygundur. Çünkü suretleri Hak’tır. Hak’ta zulmet (perde) olmadığı gibi, Suret-i Hak’ta dahi zulmet yoktur. Mevlana (MUSLİHİDDİN-İ VAHİ-İ KASTAMONİ) Hazretleri bu alandaki manzum yazılarında;
Nuru Ahmed kendi nurumdan dedi
Men reeniden muradı bu idi
Kim ki almaz Mim-i Ahmed’den murad
Ol tarih-i Hak’da kaldı bi murad diye izah buyurmuşlardır.
Seyitler taifesinden olan CÜNEYD-İ BAĞDADİ “Leyse fi cebeti seviyullah” , MANSUR “Enel Hak” , ŞEBELİ Hazretleri “Ene esmaü ve ene kavli” gibi sözler buyurmuşlardır.
Ariflerin başkanı olarak anılan MUHİDDİN-İ ARABİ Hazretleri de “Lev arraf tumuni le seced tumuni”; "Benim hakikatimi bilseydiniz, bana secde ederdiniz", buyurmuşlardır. MUHİDDİN-İ ARABİ yaşadığı yüzyılda Allah’ın nazarını üzerinde bulunduran bir şahıstı. Yani tasavvuf sözü ile Nazargâh-ı İlahîyye'ye mazhar idi. Onun için bu tarzda sözler söylemeye bi Hakk’ın yetkili bulunuyordu. Böyle sözler başkası için küfürdür. Okuyanların yanlış manaya kapılmaması bilhassa lazımdır. Her mutasavvıfın kendi makam, rütbe ve meşrebine göre söyleme yetkisi vardır. Bununla beraber hepsininki gayede birleşir. Fark ortadan kalkar.
NİYAZİ MISRİ Hazretleri ise yukarıda söylenenlerden daha açık, anlaşılması nispeten daha kolay olarak şöhrete mazhar olmuş yazılarının birinde şöyle diyor;
Derman arardım derdime
Derdim bana derman imiş
Bürhan arardım aslıma
Aslım bana bürhan imiş
.Bu mısrada geçen dert; kişinin özünde gizli olan ve Cenâb-ı Allah’ı bilememesinden kaynaklanan derttir. Dermanı ise kişinin kendi özünü bilmesindedir. Kişi bunu bildirecek delili ararken, kendi özünün kendisine delil olduğunu idrak eder.
Sağım solum gözler idim
Ben dost yüzün görsem deyu
Ben taşrada arar idim
Ol can içinde canan imiş
Kişi önce kendisini kendisine bildirecek delili, yani dost cemalini dışarıda arar. Ancak kendisini bildikten sonra aradığının aslında kendi cismi içinde var olduğunu müşahede eder.
Savm-u Salat-u Hac ile
Sanma biter zahid işin
İnsan-ı kâmil olmaya
Lazım olan irfan imiş
Cenâb-ı Hakk’ı müşahede için yalnız oruç, namaz ve hac gibi şartları yerine getirmek yeterli değildir. Kâmil bir insan olabilmek için ayrıca irfaniyet mektebinde tahsil etmek gereklidir.
Kande gelir yolun senin
Ya kande varır menzilin
Nerden gelip gittiğini
Anlamayan hayvan imiş
Nereden geldiğini idrak etmeyen, nereye gideceğini de bilemez.
"Onlar hayvandır, hatta daha aşağıdırlar, onlar Hak’tan gafillerdir." (Araf Suresi, ayet 179). Cenâb-ı Allah bu ayet-i kerime ile Hak’tan gafil olanların hayvan, hatta hayvandan da aşağı olduklarını beyan etmektedir.
Mürşit gerektir bildire
Hakk’ı sana Hakkel yakin
Mürşidi olmayanların
Bildikleri güman imiş
Allah’ı bilmenin üç mertebesinden biri İlmel yakin, ikincisi Aynel yakin, üçüncüsü Hakkel yakin mertebesidir. İlmel yakin kitaplarla öğrenilebilir. Aynel yakin, bu bilgilerle beraber öğrendiklerini uygulamakla anlaşılır. Hakkel yakin ise, bir mürşidin terbiyesinde az önce bahsedilen irfaniyet eğitimi ile yaşanabilir. Mürşit terbiyesi görmeyenlerin bildikleri ise şüphelidir.
Her mürşide dil verme kim
Yolunu sarpa uğratır
Mürşidi Kâmil olanın
Yolu gayet asan imiş
Ben mürşidim diyerek ortaya çıkan Erkân-ı Muhammediye’den yoksun, Ahlâk-ı Muhammediye’den mahrum kişiler insanlara Hakkel yakin olarak Allah’ı bildiremezler. Hatta onları daha da çıkmaza sokarlar. Ancak Cenâb-ı Resûlullah’ın mürşitlik vazifesini, yine ondan aldıkları feyiz ve muhabbet ile teberrüken ifa eden mürşitler ise insanları Sırat-ı Mustakim olan doğru yolda, kolaylıkla Cenâb-ı Hakk’a ulaştırırlar.
Anla hemen bir söz durur
Yokuş değil dümdüz durur
Âlem kamu bir yüz durur
Onu gören hayran imiş
Velhasıl uzun sözün kısası, cümle âlemde bir olan Allah’ın yüzüdür. Bunu görebilenler ve bu gördüğüne sensin diyebilenlerin yolu Sırat-ı Mustakim’dir.
"Doğu da, batı da Allah'ındır. Artık hangi bir yerde -yüzünüzü- kıbleye çevirirseniz Allah'ın zatı oradadır, şüphe yok ki Allah Teâlâ'nın rahmeti geniştir, o her şeyi bilendir." (Bakara Suresi, ayet 115).
İşit NİYAZİ’nin sözün
Bir nesne örtmez Hak yüzün
Hak’tan ayan bir nesne yok
Gözsüzlere pinhan imiş
Hiçbir şey Cenâb-ı Hakk’ın yüzünü örtemez. Hakk’ın görüşü ile her zerrede Hak görülür. Görüşleri Hakk’ın görüşü olmayanlara Cenâb-ı Hak gizlidir.
"O, evveldir ve âhirdir ve zâhirdir ve bâtınıdır ve O, her şeyi bilendir." (Hadid Suresi, ayet 3) ayet-i kerimesi bunun delilidir.
Daha nice kimseler, hakikatin özetini nazmen, nesren, teşbihlerle, kitaplar dolusu çeşitli tarzda yazılmış eserlerle işleyerek gönül ehli olanların dimağına bu hususta çeşni bahşetmişlerdir. Hak maarifetine ve hakikate dair her tabaka halk için, halk şiirlerine katılmış güzel süzme sözler de vardır. Hepsinin maksadı Hakk’ın kemali zuhurunu beyan, Cemal ve Celâli’nin hakikatlerini ayan etmektir. Bu bahiste daha ötesini öğrenebilmek için ehlinden tahsil etmek icap etmektedir. Şimdiye kadar söylenilen sözlerden de anlaşılacağı gibi tasavvuf; şeriat ilminin manevi hükümlerini beyan ve izah eder. Kalp ihlasının doğruluğunu ve meydana gelişini gösterir. Tasavvuf, Allah’ın sonsuz maarifetinden zuhura gelen İslâmi bir felsefedir. Fakat bu felsefe hiç bir zaman tabii bir ilim değildir. Tasavvuf ilmi îlahî hikmet ile yoğrulmuş bir ahlâk ilmidir. Bundan dolayı ihlas nuru ile kendilerine tâbi olan mü'minleri aydınlatmış olan mutasavvıf-ı kiram, birer hüsnü ahlâk numunesi olagelmişlerdir. Zaten îlahî maarifetle neş'e bulan bir insan, kötü ahlâk sahibi olamaz. Kur’an-ı Kerim’in her sayfası birer ahlâk ve hikmet dersidir. Peygamber Efendimiz'in güzel sözlerinin her biri, hikmet ve ahlâk hazinesidir. Tasavvuf ilmini de içine alan, kütüphanemizi ve evlerimizi süsleyen ahlâkî kitaplarımız, binlerce cildi teşkil eder. Meraklı olanlar için bu hususta kaynak olarak, Mesnevi-i Şerifler, Füsus-ül Hikem’ler, İhya il Ulumlar, Pend-i Attarlar, Ahlâk-ı Celâller, Ahlâk-ı Nasıriler gibi hepsi meydanda, her biri cihanlar değerinde birer hakikat hazinesi, birer hikmet, felsefe ve tasavvuf definesi kitaplar örnek olarak sayılabilir.
Bunların okunmasından da anlaşılacağı üzere, tasavvuf ilmi iyi ahlâkın gayesidir. Bundaki formülü şöyle özetleyebiliriz. Ahlâk bilgisinin gayesi nefsi bilmektir, nefsi bilmenin gayesi de Halîk’ı bilmektir. Tasavvuf da budur. Tasavvuf terbiyesinde insan için dört mertebe vardır; nefs mertebesi, kalp mertebesi, ruh mertebesi, sır mertebesi.
Cenâb-ı Hakk’ı evvela nefs mertebesinde bilmelidir. Sırasıyla kalp, ruh ve daha sonra da sırren bilmek gelir. İnsanda yıldıza benzeyen nur kalptir veya kalp yıldıza teşbih edilir. Aya benzeyen nur ruhtur, veya ruh aya teşbih edilir. Güneşe benzeyen nur da sır dediğimiz âlemdir. Lakin yıldızların, ayın ve güneşin zuhuru görmemizde daim olmadığı gibi, bu nurlarında insanda doğuş ve oluşları daim değildir.
Mesela; karanlık bir odada çevremizi görmemiz için bir mum yakarsak, bununla bir kısım cisimleri belli bir ölçüde görebiliriz. Mum ışığı karanlığa göre en iyi görünendir. Mum ışığı mevcut iken bir gaz lambası yakarsak, cisimler daha iyi görünmeye başlar. Mum ışığının parlaklığı lamba ışığı karşısında sönük kalır. Aynı odada 100 mumluk bir elektrik lambası yakıldığında, cisimler çok daha iyi görünürken, mum ve gaz lambasının ışığı sönük kalır. Bu odanın kapakları açılıp güneş ışığı ile aydınlatıldığında, yanan her üç ışık hükümsüz kalır. O zaman cisimler çok daha net görünür. Şimdi bu misal ışığında diyebiliriz ki; nefis nuru zulmette insan için cüzzi bir aydınlık sağlar. Kalp nuru zuhur edince nefis nuru sönük kalır. Zulmet daha aydınlanır. Ruh nuru zuhur edince, nefis ve kalp nurları sönük kalır, aydınlık artar. Sır nuru zuhur edince, zulmet tamamen ortadan kalkar. Sır nuru yanında diğer nurlar mat olur.
Bu sebeptendir ki bazı rahipler ve Hint fakirlerinde görülen olağanüstü tecelliyat, tasavvuf tabiriyle meratibi mukayyededen hasıl olmuştur. Yani kendisinde doğa üstü bir olay zuhur eden kişi Nefs-i Emmare mertebesinde ise, olayı nefsinden bilip nefsine güveniyorsa, gurur ve kibirli ise, bu kendisinde görülen hâl mukayyettir. Her ne kadar halk nazarında muteber ise de Hak nazarında muteber değildir.
Tasavvuf görüşü ile muteber olanı, ıtlak üzerine olan Hak tecellisidir. Bu tecelli değişik ve süreklidir. Bunun için Hakk’ın hakiki dostları, bu tecelliye vasıl olmadıkça müsterih olmazlar ve her hangi bir makamda karar kılmazlar. Olağanüstü olaylar iki kısımdır. Birine istidrac, diğerine kerâmet denir. Her ikisi de Hak Teâlâ’nın vermesiyle olursa da, mesela bazı hiç din ile alâkası olmayan kişilerde gördüğümüz doğa üstü şeylere istidrac denir.
Yukarıda sözü geçtiği gibi insan olarak herkeste bulunan kalp ve ruha ait nurların doğuş ve batışları, yıldız ve ay gibi sabit olmayıp, geçicidir. Hak Teâlâ onlara yaptıkları nefsani perhizlere mukabil bu hâlleri rızası olmaksızın verir. Halbuki kerâmet olan hususları Cenâb-ı Hak, salih kullarına bir fazilet olarak ihsan eder. Çünkü onlar hizmetlerinden dolayı herhangi bir karşılık beklemezler. Bunun için istidracın kaynağı ne olursa olsun makamı delâlet, kerâmetin makamı velayet (velilik) olur. İstidracı kerâmetten ayırdedebilmek için şu hususlara dikkat edilir. Kendisinde olağanüstü hâller görünen kimse, Cenâb-ı Allah’ın emirlerine ve Peygamber Efendimiz'in sünnetine uymuyorsa bu istidracdır ve bu kişi delâlettedir. Allah’ın emirlerine ve Resûlullah’ın sünneti seniyyesine uyan salih kişilerde görünen olağanüstü hâller ise kerâmettir. Kişinin makamına ve rabıtasına göre çeşitli şekil ve hâllerde zuhur edebilir.
Kur’an-ı Kerim’in Şuara Suresi'nde nakledilen Musa (AS) ile Firavun arasında zuhur eden kıssada, Firavun’un büyücüleri nefislerine uyguladıkları perhizlerle, Firavun’un adına ipleri ve sopaları yılan biçiminde gösterdiler.
"Ve Allah kimi sapıklıkta bırakırsa artık O'nun için ondan sonra bir dost yoktur. Ve zâlimleri göreceksin ki, azabı gördükleri zaman diyeceklerdir ki: Acaba geri dönmeğe bir yol var mıdır?" (Şûra Suresi, ayet 44). Bu istidraca bir misaldir. Bu gösterilen sihir sonucu oluşan yılanları Musa As’ın asasının ejderha olarak yutması ise mucizeye misaldir. Çünkü bu Allah adına ve Allah’ın emriyle zuhura gelmiştir. Yine Kur’an-ı Kerim’in Kehf Suresi'nde bahsedilen Musa ile Hızır’ın yolculuğunda, Hızır’ın gemiyi delmesinin, çocuğu öldürmesinin, ve yıkılacak duvarı tamir etmesinin hikmetlerini Musa’ya anlatması kerâmettir.
Veliler şahı İmam-ı Ali Keremallahu Veche’nin, Hayber’in fethinde bir kişinin gücüyle kımıldatılamayacak ağırlıkta olan kale kapısını cenk anında kalkan olarak kullanması da kerâmete bir misaldir.
.Tekrar ahlâkî kısma dönelim: Cenâb-ı Peygamber (SAV) bir hadislerinde “La yü’minü ehadüküm hatta yühibbü ilahihi meyühibbü linefsihi” "Sizden biriniz nefsiniz için hoş gördüğünüz iyi bir şeyi mü’min kardeşiniz hakkında da istemedikçe kâmil mü’min olamazsınız", buyurmuşlardır. Ve yine diğer bir Hadis-i Şerif'iyle “Ennesü ayellahi fil ardı veechüm ileyhi enfeahüm liayalih” "Yeryüzünde insanlar Cenâb-ı Hakk’ın ailesi mesabesindedir. İnsanlar içinde Hakk’ın en sevgili kulu, onun ayâli hakkında en faideli olanıdır", buyuruyorlar.
Yaratılış itibariyle bütün insanlar Cenâb-ı Hak nazarında birdir. Allah’ın Rahman ve Rahim sıfatlarına inanan kimseler, Allah’ın Rahman sıfatı ile bütün âleme merhametli olduğuna, Rahim sıfatı ile de özel merhametinin olduğuna inanırlar. Rahim sıfatına mazhar olan kişi âlemdeki bütün yaratılmışların bir sevgi bağı ile bağlanmış olduğunu seyreder. Nitekim bu hususta YUNUS EMRE bir beytinde;
Yetmiş iki milleti
Bir göz ile görmeyen
Halka müderris olsa
Yine Hakk’a asidir buyuruyor.
Bütün insanları aynı göz ile seyretmek için, o kişinin tasavvuf zevki ile mücehhez olması lazımdır. Bu zevke eren Yunus Emre Hazretleri diğer bir beyitlerinde;
Elif okuduk ötürü
Pazar eyledik götürü
Yaratılanı severiz
Yaratandan ötürü buyurmuşlardır.
Bu Hadis-i Şerif’ler ve beyitlerde bildirildiği gibi, ahlâkî kanun ve düsturların hakikat manasına arif olmak, tasavvuf ilmine agâh olmaya bağlıdır. Sofi isminden ve tasavvuf ilminden bahseden bir çok kitaplar bu kanaati kuvvetlendirmektedir. İmam-ı Ebil Kasım Abdülkerim bin Hazin-i KUŞEYRİ’nin yazdığı Risale namındaki eser bu kitaplardan en başta gelenidir.
İslâm’da tasavvuf tariflerinin bundan dört asır evvel iki bini geçtiği bilinmektedir. İlimler içerisinde hakikati anlatan bir ilim varsa, o da ancak tasavvuftur. Risale-i Kuşeyriyye’de tasavvuf; "Hak Teâlâ’nın seni sende öldürmesi ve kendisiyle diriltmesidir", denilmektedir. CÜNEYD-İ BAĞDADİ Hazretleri de, "Tasavvuf; kayıtsız şartsız Hak Teâlâ ile olmaktır", demektedir. Müntehibat-ı nefs-i Kuşeyriyye’de "Tasavvuf; Cenâb-ı Hakk’ı topyekün anlamak, dinlemek, aşkla tâbi olup amel etmektir", denmiştir.
Sofiyyun taifesine sofi denilmesinin sebebi, Arapça’da yün manasına gelen sofiden elbise giymelerinden ve dünya ziynetine rağbet etmeyişlerinden doğmuş bir kelimedir.
Kısacası tasavvuf; lügat manası ile yünden elbise giyme, hakikat manası ile de emmare olan nefsin isteklerinden pak olmak ve bütün eşya âlemini Hakk’ın mazharı bilmektir. Bu hususta Nefahatül-üns bilginlerimizden İSMAİL HAKKI CELVETİ Hazretleri'nin Ruhül Mesnevisinin birinci cildi, Hadikatül Evliya ile Katip Çelebi’nin Keşfüzzünun adındaki eserlerinden daha izahlı olarak bilgi edinmek mümkündür. Sofi ismi Resûlullah Efendimiz’in o saadetli zamanında yoktu. Bu tabiin asrında zuhur etmiş bir kelimedir. Tahminen hicretin 150 - 200. yıllarında kullanılmaya başlanmıştır.
Tasavvuf ilminin tabiin asrında en muhterem temsilcisi Ebu Haşimi Kufi’ye sofi denilmiştir. Onun talebeleri de sofiye veya sofiyyun namlarıyla isimlendirilmişlerdir. Bu cihetle sofiden tasavvuf kelimesi doğmuş, bu da tasavvuf ilmine isim olmuştur. Evvela sofi lakap ve kelimesi meydana gelmiştir. Bu kelimenin batılı düşünürlerin dedikleri gibi Yunanca’nın sofus veya sofyası ile bir alâkası yoktur.
.Lisanımızda konuşurken sofi ile sofu kelimelerini de birbirinden ayırmak doğru olacaktır. Din ve ahiret taassubuna düşkün olarak İslâmiyeti yüzeysel bir biçimde yaşayanlara sofu denir. Allah’ın hikmetlerini sezen, Allah’ın rızasına talip olan ve Allah’a yakın olmayı arzulayarak Hakk’a vuslat yoluna girenlere sofi denir. Böylece hakikatleri diğerlerinden ayırırsak Hazreti Sofiyye’nin ruhaniyetlerini de hoşnut etmiş oluruz.
Mesela: Hz. Mevlana sofu değil sofi’dir. Hatta safi’dir. Safi olmak sofinin gayesi olan bir makamdır. Sofuluğun gayesi din ve ahiret taassubu, sofiliğin ise safi olmaklık ve vuslattır.
.
|
TASAVVUFUN ANADOLUYA GİRİŞİ
Ledünni demek, insanlara Allah’ın katından bahşedilen ilim demektir. Yani îlahî ilim demektir. İlahî ilmi beyan eden kültürün, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu (1200-1300) yıllarında Anadolumuza dışarıdan üç merkezden geldiği görülmüştür.
1. Horasan
2. Şirvan
3. Erdebil
Yalnız Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan daha evvel Mevlâna Celâleddin-i Rumi, Sadreddin-i Konevi, Muhyiddin-i Cündi’nin sayelerinde Konya başlı başına bir irfan merkezi haline gelmişti. 8. yüzyılın sonlarında çok üstün bilgisi ve kemalatıyla bütün İslâm beldelerinde şöhret bulan bir zat zuhur etmişti. Bu zat Horasan’da Haf Köyü'nde doğduğu için Hafî namıyla anılan Zeyneddin’dir. 757’de doğmuş, 838’de vefat etmiş olup, türbesi Herad’dadır. Zeyneddin hacca giderken her indiği yerde bir çok kabiliyet sahiplerini terbiye ve irşat etmekteydi. Bunlardan birisi de Kudüs’ten geçerken kendisinden istifade eden, irfanından faydalanan Abdüllatif-i Mukaddesi’dir (doğumu 786, vefatı 856). Bu zat Zeyneddin-i Hafi hacdan döndüğü zaman onunla birlikte Horasan’a gitmişti. Bir zaman yanında kalmış, hizmetinde bulunduktan sonra müsaadesini alarak evvela Şam’a, oradan Konya’ya, sonra da Bursa’ya gelip yerleşmiştir. Bursa’da Zeyniye isimli tasavvuf yolunu neşreden bu zattır.
Sonra Merzifonlu Sarı Danişmend’in oğlu Abdurrahim Herad’a kadar gitmiş, Zeyneddin-i Hafi’ye intisap etmiş, ondan feyiz ve irfan, daha sonra da icazet alarak, talebe yetiştirmek üzere Anadolu’ya dönmüştür. Bir rivayete göre Zeyneddin-i Hafi, Abdurrahim için, bir aşk kütüğü yakıp Anadolu’nun üzerine attık demiştir. Daha sonra Sultan Murad bu zatı, Anadolu’da halkı bâtınî ve zahirî ilimler ile aydınlatmak üzere vazifelendirmiştir. Kendisi Rumi mahlası ile Türkçe aşıkane şiirler yazmıştır. Vefatı 838’de Merzifon’dadır.
On iki imamlardan, yedincisi İmam Musa Kâzım’ın neslinden olan Hacı Bektaşi Veli de Horasan'dan gelerek Anadolu’ya yerleşmiş erenlerdendir. Kendisi Nişabur’ludur. Lokman Perende Hazretleri'nin irşat ve terbiyesinde yetişmiştir. Horasan’dan gelerek Kırşehir’in Kara höyük (Hacı Bektaş) yöresine yerleşmiştir. Buraya nasıl ve ne zaman geldiği hakkındaki bilgiler rivayet hâlindedir. Osmanlı Devleti’nin askeri ocağı olan Yeniçeri teşkilatı da onun manevi himayesine verilmiştir.
Bektaşilik yolunun ikinci büyük siması, Balım Baba’dır. Bu yolun âdab ve merasimini o koymuştur.
Cengiz’in Horasan’ı işgal etmesi ile bir çok Müslüman Türk kabileleri şamanist olan Moğollar’dan kaçarak Anadolu’ya akın ve iltica etmişlerdir. Bu Türk kabileleri ile birlikte Horasan erenleri denilen bir çok kemal ve irfan sahibi bilginler de Anadolu’ya gelmişlerdir. Hacı Bektaşi Veli de bunlardan biriydi.
Türk edebiyat tarihimizde halk şiirleri diye söylenen tarzın kaynağı Bektaşi yazıları ve sözleridir. Bektaşiliğin kendi görüşleriyle uyguladıkları inanç ve amellerini kendilerine bırakalım. Basit ve Türkçe olarak söylenmiş sözlerinde tasavvuf felsefesinin en veciz ve ikna edici örnekleri vardır. Mesela:
Erişmeyen vahdete
Vahdetteki lezzete
Girerse de Cennet'e
Lezzet bulası değil
Vahdet tasavvuf ilminde birlik anlamına gelir. Ehli hakikat için de, varılması arzulanan ve bunun için gayret sarf edilen noktadır.
.Hacı Bektaşi Veli bir sözünde “Allah’a giden yollar mahlukatın nefesi kadar çoktur.” buyurduğu gibi Bektaşilik’ten başka bir çok yolların, değişik bir görüş ve inanışları da vardır. Fakat İslâm’da değişmeyen hakikat şudur ki; Yol ancak Cenâb-ı Peygamber’in yoludur. Bu yol salikleri için inanç ve itikat, zikir ve fikir, Ehlibeyt'in, ehli sünnet vel cemaatin itikadı ve fikridir. Yani Resul-i Ekrem (SAV) Efendimiz’in inanç ve itikatları üzeredirler. Bu itikada göre bizler, Allah’ı Allah, Peygamberi peygamber, Veli’yi de veli olarak tanırız. Bunun aksi delâlet olur.
Cenâb-ı Hak akıl fikir ile bilinmez, göz ile görünmez, cismani his ile anlaşılmaz. Ancak iman nuru ile anlaşılır ve irfaniyet ile keşfedilir. Hakiki hüviyetini ise kendisinden gayrı bilen yoktur. Bizler onu ancak zatî, subuti ve manevi sıfatları ile biliriz. Aslında dini esaslara uymayan yol dalalettir. Bu yüzden tarikat namı altında dalalete giden, vahdete dahil oluyorum diye şirke dahil olan, fikir ve inanca sahip oluyorum diye itikatsızlığa giden yollar ve kimseler de çok olmuştur.
İkinci bir irfan merkezi Şirvan ise bir vakitler Seyyid Yahya sayesinde bütün dünyaca meşhur olmuş bir yerdi. Seyyid Yahya, Seyyid Bahaeddin-i Şirvani’nin oğlu olup, Şemahi şehrinde doğmuştur. Soyu pak ve münevver seyitler silsilesi ile Ehlibeyt'e dayanan Seyid Yahya, Cemali ile zahir, kemalatı ile bâtın bilinen, nadir yaratılmışlardan bir cevherdir. Tasavvuf ilmini Sadreddin-i Şirvani’den tahsil ederek, hocasının vefatından sonra Bakü’ye gelmiş ve orada ömrünün sonuna kadar kalmıştır. Aydınlatıcı ve irşat edici manevi sohbetlerinden pek çok kimseler istifade etmişlerdir. Hazreti Seyyid tasavvuf âleminde HALVETİ yolunun ikinci kurucusudur. 862 yılında vefat etmiştir. Türbesi Bakü’dedir.
Seyyid Yahya-i Şirvani’ye göre tasavvuf yoluna girmek için kişide şu üç vasıf bulunmalıdır.
1. Nefs ile mücadele (riyazat)
2. Tefekkür edebilmek (akıl ile düşünmek)
3. Hayranlık his ve görüşüne sahip olmak (hayret)
Tasavvufa girmeye istekli olan kimse, riyazet ve mücahede çekmedikçe fikir âlemine ayak basamaz. O âleme girmek müyesser olmadıkça, hayranlık his ve görüşlerine de sahip olamaz. Tenezzül ve terakki fikir âleminde belli olur. Tenezzül ve terakkiyi bir misal ile açıklayalım.
Belh şehrinde padişahlık yapan İbrahim Ethem vezirleriyle bir toplantıda iken, zamanın velisi Beyazıd-i Bestami Hazretleri sarayın kapısına gelerek, padişahla görüşmek ister, muhafızlar izin vermeyince tartışma başlar. Bunu duyan İbrahim Ethem ne olduğunu sorar. Muhafızlar yaşlı bir zatın kendisini görmek istediğini söylerler. İbrahim Ethem muhafızlarına onu içeri almalarını emreder. Beyazıd-i Bestami içeri girince padişah ona ne isteği olduğunu sorar.
-Misafir olmaya geldim.
-Baba yanlış geldin, burası misafirhane değil.
-Peki burası nedir?
-Benim sarayım.
-Peki evladım, senden önce burada kim vardı?
-Benim babam.
-Ondan önce?
-Onun babası.
-Ondan önce?
-Onun babası.
-Peki şimdi onlar neredeler?
-Ahrete göçtüler.
-Her gelen gittiğine göre demek ki burası bir misafirhanedir. Ben de onun için buraya gelmiştim, der ve geri dönerek kapıdan çıkar. Kısa bir tereddütten sonra İbrahim Ethem Beyazıt-i Bestami’nin peşinden koşarak, bu sözleriyle ne demek istediğini sorar: -Bu sözleri anlamak için ilk şart tacını ve tahtını terk etmektir.
.O anda İbrahim Ethem gönlünde zuhura gelen sevgi ile tacını ve cübbesini çıkarıp vezirlere doğru atarak, “Bunları isteyen giysin, ben maksuduma gidiyorum.” diyerek Beyazıd-i Bestami’nin arkasından yetişir. Birlikte Beyazıd-i Bestami’nin ikamet ettiği mütevazı evine varırlar. Bundan sonra İbrahim Ethem bir yandan İlm-i Hakikat'i tahsil ederken, diğer yandan fakir halkın yaptığı en hakir işleri yaparak geçimini temin ediyordu. Padişahlığı bırakarak bu işleri yapmasından dolayı da halk tarafından kendisine deli padişah lakâbı takıldı. İbrahim Ethem uzun yıllar bu hizmette bulunduktan sonra kendisinde olgunluk ve kemalat zuhur etti. İmanındaki terakki ile marifetullaha ulaştı.
İbrahim Ethem bir gün sahilde gezerken annesinin oturup deniz kenarında gergef işlediğini gördü ve onun yanına oturup dertleşmeye başladı.
Annesi ona:
-Senin bu pejmürde haline bizler çok üzülüyoruz. Halk seni ısrarla yeniden padişah olarak sarayda görmek istiyor. Bir an önce sarayına geri dön, dedi.
İbrahim Ethem o zaman annesinin elinden iğneyi alıp denize attı ve:
-Ey balıklar! Annemin iğnesini bana geri getirin, diye seslendi. O anda birinin ağzında iğne olmak üzere binlerce balık su yüzüne çıktı. O zaman İbrahim Ethem annesine:
-Anneciğim daha önceden bir sarayım vardı ve belli bir halkın padişahı idim. Şimdi ise gördüğün gibi bütün kâinat benim sarayım ve ben de bütün kâinatın sultanıyım, dedi.
Bu misalden de anlaşıldığı gibi İbrahim Ethem, Beyazıd-i Bestami’ye tenezzül ettiğinden dolayı ondan aldığı tasavvufi terbiye ile imanında büyük bir terakki meydana gelmiştir.
Günümüzde de İlm-i Hakikat'i talim ettiren halkın içinde bir çok veliler vardır. Bunların çoğu, Beyazıd-i Bestami gibi mütevazı halk kitlesi içindedir. Onlar gibi çalışır maişetlerini kazanırlar. İlm-i Hakikat'i de fî sebilillah Cenâb-ı Resûlullah’ın lisanından zuhur ettiği şekilde talip olanlara talim ettirirler. Böylece fikir âleminde tenezzül ve terakki meydana geldikten sonra, eşyanın hakikati o zaman bilinir. Kalbin gerçek sahibi de onda belli olur. Seyyid Yahya Hazretleri ondan sonra (Rabbizedni Tahayyeran) buyurmuştur. Yani: Hayranlık his ve görüşü ile Rabb’i temaşa edin, demek istemiştir.
Hazreti Seyyid Yahya’nın bu yolu süratle her tarafa, hatta Mısır, Hicaz ve Hindistan’a kadar yayılmıştır. Hele Anadolu’dan birbiri ardınca bir çok iştiyak sahipleri Bakü’ye koşmuşlardır. Mesela; Aydınlı Ömer Dede ve kardeşi Ali, Karamanlı Habib, Çankırı’da karacalarda meftun Hacı Hamza, Şeyh Sinan, Baba Resul, Derviş Kemal, Erzincanlı Mehmet Bahaeddin gibi. Hatta daha evvel Seyyid Yahya’nın mürşidi, Sadreddin Hazretleri'nin yanına gidip, tasavvuf dersi alarak dönenler de vardı. Mesela; Timurlenk Amasya’yı zapt ettiğinde oranın bilginlerinden İlyas isminde birini bir hizmetle vazifelendirerek Şirvan’a göndermişti. Bu zat orada talebelere ders okuturken, Şeyh Sadreddin’den de tasavvuf ilmini almış, bir müddet sonra da onun müsaadesiyle Amasya’ya dönmüştü. Mürşidinin vefatından sonra Amasya’da Halvetîye yolu üzerine irşada başlamıştı. İşte Pir İlyas Amasyavi dedikleri zat budur. Vefatından sonra yerine sırasıyla Abdurrahman Çelebi, Zekeriya Halvetî vs. geçmişlerdir.
Baba İlyas Horasani ise başkadır. Hazreti Seyyid Yahya, İslâm âleminde bir çok kıymetli eserler bırakmıştır. Bilhassa Kelime-i Tevhidin harfleri adedi esas alınarak yirmidört fasıl üzerine tertip ettiği ESRARÜTTALİBİN adındaki basılmış risalesi tasavvuf konusunda yazılmış önemli eserlerdendir. Ayrıca Şifaül Esrar, Esrar-ül Vahiy, Keşfil Kulub, Meratibi esrarı kalp, Menazilül arifin vs. gibi önemli eserleri de bulunmaktadır. Seyyid Yahya Şirvani terbiye ve irşadında yetiştirdiği Aydınlı Ömer Dede’yi Gence - Berdia - Karabağ cihetlerine irşat maksadıyla göndermişti. O vakit Tebriz hükümdarı Uzun Hasan ve oğlu Sultan Yâkub, Ömer Dede’yi Tebriz’e davet etmişlerdir. Sultan Yâkub da kendisine intisap etmiştir. Ömer Dede Hazretleri, Uzun Hasan’ın eşi Selçuk Hatun’un kendisi için Tebriz’de yaptırdığı dergâhın avlusunda meftundur. (H. 892). Dede Hazretleri’nin şiirleri bilhassa naatleri eşsizdir.
.
Çün doğup tuttu cihan yüzünü hüsnün güneşi
Kim ola sevmeye bu veçhile sen mahuveşi
Matlaı ile başlayan naatı herkesin methine ve sevgisine mazhar olmuştur. Bu naat bir çok edip ve şairler tarafından tanzir ve tahmis edilmiştir. Dede Hazretleri Aydınlı oldukları için Ruşeni mahlasını almışlardır. Ömer Dede’nin şiirlerini okumak isteyenler Nuri Osmaniye kütüphanesinde Mecmua-i Nefise’ye bakabilirler.
Diyarbakırlı İbrahim isimli bir zat Tebriz’e giderek Ömer Dede’den îlahî ilmi tahsil etmiş, bilahare Mısır’a dönüp orada ismine nispetle Gülşeniye adındaki tasavvuf yolunu kurmuş ve yürütmüştür. Bu zatı kendisinden 300 yıl evvel yaşamış olan Mevlâna Celâleddin-i Rumi Hazretleri haber vermiş ve vasıflarını anlatmıştır. Bunu bir gazeli ile de belgelemiştir. Bu gazelin matlaı şöyledir;
Dedim ruhu hubu Gülşenire
Anı çeşmi çırağı Ruşenira
Böyle bir zatın zuhur edeceğine dair zuhurundan çok evvel vaki olan keşifleri Mevlana Celâleddin’in Ruh ve Sır âlemlerine olan nüfuzu ve o âlemlerdeki manevi yetkisi bakımından kayda şayandır. Anadolu’da, İstanbul ve Rumeli’de tasavvuf cereyanlarını yayan zatların bir çoğunun Erzincan’a gidip Mehmet Bahaeddin’den irfan alanlar olduğu görülmektedir. Tasavvuf alanında Halvetî kolunun yalnız buralarda değil, Suriye, Mısır hatta Fas’a kadar yayılmış olduğu görülür.
Biraz evvel arz edildiği gibi bu kolun ikinci üstadı Seyyid Yahya Şirvani, Şemahi’de doğmuş Azeri bir Türk’tür. Böyle olduğu halde tertip ettiği Evrad-ı Şerif o zaman yalnız Türklerde değil, Fas’a kadar bir çok beldelerde okunduğu bilinmektedir. Böylece İslâm tasavvufunun tek vücut gibi nasıl bir bütün olduğu görülür. Zira Halvetiye gibi kırk kadar şubeye ayrılmış olan geniş bir tasavvuf yolunun ileri gelenleri içinde bir Tebrizli, bir Şirazlı, bir Erzincanlı, bir Faslı, bir Bakülü ve bir çok yerli ve başka ırklardan olan kimselerin birbirlerine sımsıkı bağlanmış oldukları görülmektedir. Bu kalp birliği İslâm âleminde Birinci Dünya Savaşı’na kadar hissedilir derecede devam edegelmiştir. Sonra bu bütünlük, izahı mevzuumuzun dışında kalan bir çok sebeplerden dolayı çözülmüştür.
Özet olarak İslâm dini hem kuvvetli bir vatanperverliği hem de dinden doğan ve onunla kaim olan gönül birliğini içine alan kuruluştur. İslâm dinini kim incelerse, İslâm dini o kimseye büyük bir vahdet zevki verir. Üçüncü irfan merkezinin Erdebil olduğundan bahsedilmişti. Burası Azerbaycan’ın Tiflis ve Bakü ile Şiraz arasında ticaret merkezi olan iktisadi yönden önemli bir yerdir. Daha sonra İran’a hükmeden Safevi sülalesinin de zuhura geldiği ve ikbale erdiği bir belde olduğu için tarih cihetiyle de ayrı bir kıymeti vardır.
Hamidüddin Aksarayi Hazretleri tasavvuf ilmini, Erdebil’e gidip Hoca Alaeddin Ali’den tahsil etmiştir. Bu zat İsmail Hakkı merhumun silsile-namesindeki beyanına göre, Şeyh-Şah da denilen İbrahim’in babasıdır. Hamidüddin yahut Hamid-i Aksarayi Hazretleri esasen ilmi arayan bir kimse idi. Zamanının en meşhur ders verenlerinden okumuş, tabii ve müspet ilimleri elde etmişti. Lakin aradığı kalp huzurunu ve fikri kanaati bir türlü elde edemeyince Şam’a kadar gidip Beyazıd-i Bestami Hazretleri'nin dergâhına inmişlerdir. Bu seyahat Hamidüddin Hazretleri'nin fikir ve tasavvufi hayatının başlangıcıdır. Kendisi Kayseri’de dünyaya gelmişlerdir. Aksaray’ı tercih ederek oraya yerleşmiş olması kendisine Aksarayi denmesine sebep olmuştur. Aynı zamanda Hamid-i Aksarayi de denmektedir. Hamidüddin Şam’da tefekküratına devam ederek Rahmani ve Ruhani zevk ve kokular almakla beraber Şam’a gelip giden alimlerden manevi ilme vâkıf en yüksek makamda kimin olduğunu sormakta idi. Senelerce devam eden bu arama ve incelemelerden sonra Hamid’e Erdebil’i haber verdiler. Bunun üzerine Hamidüddin’in derhal Erdebil’e hareket ettiğini ve oradan kâmil olarak döndüğünü görmekteyiz. Erdebil’de ne kadar kaldığını bilmiyoruz.
.
Hamidüddin’in üveysi meşrepten olduğunu da rivayet ederler. Bu şu demektir ki: Senelerce evvel vefat etmiş bir zatın kendisini manada ruhen irşat etmesidir. Beyazıt-i Bestami Hazretleri'nin kendisini manen ruhdan ruha terbiye ve irşat ettiğini de söyleyenler vardır. Ancak Hamidüddin’in Erdebil’e gittiği de muhakkaktır. Çünkü ruhdan ruha telkin almak ve içini aydınlatmak, onun manevi ve ruhani irşatlarıyla îlahî maarifet tahsiline yol almak mümkün ise de, zahiren de birisinden bunun tamamlanması lazımdır. Hamidüddin’in Erdebil’den ayrılış hâl ve şeklini Laali zade Abdülbâki Efendi risalesinde şöyle anlatır:
Alaeddin Ali Hazretleri bir gün Hamidüddin’i halvet hanesine götürmüş, orada kendisine; "Ey hidayete ermiş kerâmet sahibi oğul, aynada tecelli eden Cilve-i Rabb’aninin arzusu budur ki; Acem tarafından gelip, bizden bu ilmi alarak Anadolu’ya götüren kalmadı. Ey velayete layık olan âşık, şimdiden sonra Anadolu tarafına giderek, orada bu ilmi gönüllere aşıla ve o beldenin hakikat nuru ol." Buyurmuş ve kucaklaşarak onu Anadolu’ya yolcu etmiştir. Bu suretle ayrılan Hamidüddin Hazretleri evvela Bursa’ya yerleşti. Fakat müderrislik aklına yatmıyordu. Ancak görünürde de bir iş ile meşgul olmak lazım geldiğinden, geceleri hamur yoğurup ekmek pişirir, ertesi sabah isteyenlere satardı. Bu sebepten Bursa ahalisi kendisine “Somuncu Baba” “Ekmekçi Koca” gibi isimler vermişlerdir. Bu fırın halen Bursa’da mevcuttur. Bu zatın Bursa’ya geldiği devirde Bursa, medreseleriyle şöhret bulmuş bir belde idi. Bursa’nın Sultaniye Medresesinde yüksek dini eserleri okutmakla meşgul olan Molla Fenari (Şemseddin-i Mehmet bin Hamzatül Fenari)'nin daha sonra Somuncu Baba’ya intisap ederek, îlahî irfana mazhar olduğunu görüyoruz.
Sultan Yıldırım Beyazıt’ın kazandığı Niğbolu Zaferi'ne bir armağan olarak Bursa’ya yaptırmakta olduğu Ulu Camii’nin inşaatı o yıllarda bitmişti. Açılma merasimi de bir cuma günü yapılacaktı. Padişah o gün cuma namazında, hitabet, imamet ve namazdan sonraki vaazın velayet âleminin sultanı olan Emir Buhari Hazretleri tarafından yapılmasını arzu ediyordu. Fakat Emir Buhari Hazretleri'nin, Bursa’da Somuncu Baba varken bu gibi işlerin bir başkası tarafından yapılmasının münasip olmayacağını arz etmesi üzerine, Somuncu Baba, Sultan Yıldırım’ın arzusunu yerine getirmek zorunda kalmıştır.
Vaazında Fatiha Suresi'ne yedi türlü veya yedi mertebeden mana verdiği söylenir. Bir rivayete göre; birinci manadan sonra bunu herkes anladı, ikinci manadan sonra bunu bazılarınız anlamadı, üçüncü manadan sonra bunu yarınız anladı yarınız anlamadı, dördüncü manadan sonra bunu pek azınız anladı, beşinci manadan sonra bunu birkaç kişi anladı, altıncı manadan sonra bunu içinizden bir kişi anladı, yedinci manayı verdikten sonra bunu bizden başka anlayan olmadı bundan sonrasına da gerek yoktur, diyerek kürsüden inmiştir. Bu olaydan sonra hüviyeti meydana çıkmış olan Somuncu Baba’yı ziyaretçiler fazla rahatsız etmeye başladılar. Bu yüzden Somuncu Baba’nın Bursa’yı terk ettiğini görüyoruz. Daha sonra kendisinin, Hacı Bayram Hazretleri ile beraber evvela Şam’da, müteakiben Hac’da görüldüğü, daha sonra da Aksaray’a gelip yerleştiği bilinmektedir. Somuncu Baba’nın vefatına kadar Hacı Bayram’ın kendisini terk etmediğini ve nihayet vefatlarını müteakip, Peygamber Efendimiz'in hakikat nurundan olan manevi emaneti alarak Ankara’ya döndüğünü görmekteyiz. Hacı Bayram Hazretleri bu suretle manevi devlete mazhar olmuştur. Bu manevi devletin en büyük emanetin teslimi veya devri meselesi manevi bir emir ve tembih ile vukua gelir. Bu bir velayet sırrıdır. Rabb’ani maarifin Anadolu’ya gelişi ve yayılması hakkında daha geniş bilgi için kaynak olarak İsmail Hakkı Hazretleri'nin “Celvetiye silsilenamesi”, Rifat Efendi'nin “Mirat-ül Mekasidi”, Bandırmalı zade Ahmet Münüb Efendi''nin “Miratül Türuk” ve Sami Yüssünküli’nin “Esma-ı Ezhar” gibi kitaplarının okunması tetkik için tavsiyeye değerdir.
.HALVETİLİĞİN TARİHİ
.Halvetilik, Türk toplumunda en yaygın olan tarikatlardan biridir. Halvetilik, diğer tarikatlardan farklı olarak, her zümreden insana hitabeden ve müntesipleri arasında her meslekten insanları görmenin mümkün olduğu bir gönül ocağıdır. Halvetilik, tasavvuf tarihinde bir çok kollara ayrılmasından dolayı "tarikat fabrikası" diye adlandırılır.
Osmanlı Padişahlarının bir çoğunun halveti tarikatı mensubu olduğu rivayet edilmektedir. Ayrıca tekke sayısı bakımından da diğer tarikatlardan fazla olmuştur. Bununla birlikte Halvetiliğin, çokça alt şubelere ayrılabilen bir özelliği vardır.
Halvet, Arapçada "yalnız kalıp tenha bir köşeye çekilmek" anlamına gelmektedir. Allah ile gizlice konuşmak, kalbi yanlış inançlardan ve kötü huylardan temizlemek, kurtarmak da halvet olarak değerlendirilir. Halvetin ana esası: düşünceyi Allah'tan gayri her şeyden uzak tutmaktır. İşte bundan hareketle özel bir yere çekilmeden halkın içinde sürekli Allah tefekkürünü korumaya halvet denir.
Halvet; Hz. Muhammed (s.a.v)'e vahiy gelmeden önce Hira'da uzlete çekilme uygulamasından doğmuştur. Hz. Musa'nın Tur'daki kırk günlük Allah ile olan özel görüşmesinden esenlenilerek halvet, genelde kırk gün olarak tabir edilmiştir. Bu kırk güne bağlı kalınarak halvete erbain ve çile de denmiştir.
Ayrıca mutasavvıflar, halvet'i bir riyazet şekli olarak kabul ederler. Yine onlara göre, halvete giren kimse, duyu organlarını dış dünyaya kapatır ve kalp açılır. Sonuçta kalbin burhanı zuhur eder ve gayb nuru ile aydınlanır.
Halvet'in" bir tarikat adı olarak ortaya çıkmadan önce varolduğuna dair rivayetlere rastlanmaktadır. Bu görüşe göre, İsrailoğulları Mısır'da iken, Allah'ın, Firavun'u helak edeceği ve Hz. Musa'nın kendilerine bir kitap getirmek üzere Allah'a münacatta bulunduğu kaydedilir. Allah da, bu görüşmeden önce, Hz. Musa'ya "otuz gece vade verip sonra buna, on gece daha ekler". Bunun üzerine Hz. Musa 'da, Allah ile mukabeleden önce tam kırk gün oruç tutar ve ibadet eder. Hz. Musa, kardeşi Harun'u yerine vekil bırakır ve Tur Dağı'na gider. Bu olaydan anlaşılacağı üzere Hz. Musa, Allah ile mükabeleden önce uzlete çekilmiş, halvete girmiştir.
Yine, Hacı Bayram Veli'nin halifelerinden Ahmed Bican, Hz. Davud'un ufak bir kusurundan utanıp, tevbe için tenha bir yere çekilerek kırk gün orada ağlamak, sürekli secde yapmak ve af dilemek gibi uygulamalar yapmasını, halvete örnek gösterir.
HALVETİLİĞİN GELİŞİMİ
.
Halvetin tarihi konusunda, bir çok mutasavvıfın kabul ettiği olay, Hz. Peygamber'in, bi'setten önce Hıra Mağarası'ndaki ibadeti ve yaşantısıdır. Bilindiği gibi Hz. Peygamber, vahye hazırlanış devresinde tam bir halvet hali yaşamaktaydı.
Hz. Peygamber'in Hira'daki uygulamasını esas alarak, mutasavvıflar halveti, sünnet olarak kabul ederler. Aslında mutasavvıfları, halvet konusunda etkileyen ve fıkıh kitaplarında bir ibadet biçimi olarak ele alınmış bir diğer uygulama da, İtikaf meselesidir. "Mescit hükümünde özel bir mekanda ibadet niyeti ile bir müddet bulunmak" şeklinde tarif edilen itikaf, Hz. Peygamber'in Medine döneminde hayatının sonuna kadar yapmaya devam ettiği, sünnet-i müekkede kabul edilen bir uygulamadır.
İslam tasavvufundaki halvet ve uzlet, bir süluk metodu olup, zaman açısından sınırlıdır. Özellikle de, kırk gün olduğu için "çile" kelimesiyle karşılanmıştır. Hıristiyanlıktaki ruhbaniyete gelince, Allah'a ulaşmak için hayattan ve insanlardan tamamen kopmaktır. Bu nedenle İslam tasavvufundaki halvet anlayışının ruhbanlık anlayışı ile hiç bir alakası yoktur.
Halvet, bir tarikata ad olarak ortaya çıkmadan önce, diğer bir çok mutasavvıf tarafından uygulana gelmiştir. Bilindiği gibi İmam-ı Gazali, hakikati arama süreci sonunda tasavvufta karar kılmış ve içine düştüğü entellektüel krizden, halvetle kurtulmuştur. İmam-ı Gazali, yaklaşık on yıl insanlardan ayrı halvet hali yaşadığını ve o yalnızlıklar esnasında kendisine çok şeylerin malum olduğunu belirtir.
Yaklaşık aynı dönemde, Mevlana Celaleddin Rumi de, başlangıçta halvete girmiş ve bir çok erbain çıkarmış, Şems-i Tebrizi ile karşılaştıktan sonra halveti terk edip, celveti tercih etmiş, halkın arasına karışmıştır. Halvetiliğin bir uzantısı olan Bayramiye Tarikatında da, bu tarikatın esasını teşkil eden halvetin önemini koruduğunu ve Hacı Bayram Veli tarafından bizzat uygulanmıştır.
Tasavvuf tarihinde, en yaygın ve etkin tarikatlardan Nakşibendiyye Tarikatında ilk dönemlerde görülmemekle birlikte, Mevlana Halid Bağdadi'den sonra, Halidiyye kolunda da halvet uygulanmıştır.
Mutasavvıf olan Niyazi-i Mısri tarikat isimlerini birer izafet olarak görür. Niyazi-i Mısri, bu konuda, "her kim izafetleri düşünerek, dar beşeriyyet yurdundan, Allah'ın geniş arzına hicret ederse ona ya nebi, ya rasül, ya veli denir. Fakat; henüz oraya kavuşmayan, yolda bulunan kimseye ya Halveti, ya Celveti, ya Kadiri, ya Mevlevi, ya Nakşibendi denilir. Yollar mahlukatın nefesleri sayısınca çoktur. Ehl-i tarik birbirine tercih edilemez." diye buyurmaktadır. Bu manada iştihat kapısı da kıyamete kadar açıktır. Zira bütün nehirlerin, derelerin ve akarsuların denize aktığı gibi bütün tarikatlarin gayret ve yönelişleri Hakk'a ulaşmak içindir.
Her ne kadar Halveti Tarikatı'nın kurucusu Ömer Halveti olsa da Halveti Tarikatı'nın genişleyip yayılmasını sağlayan Pir-i Sani Seyyid Yahya Şirvani 'dir. Çünkü Halvetilikte ilk defa halifeler yetiştirip, başka memleketlere göndermiştir. Yahya Şirvani etrafında on bin kadar mürid toplayıp onları yetiştirerek tarikatın yayılmasında, öncü olmuştur. Halveti Tarikatı'nın kollara ayrılması Yahya Şirvani'den sonra başlamıştır. Halveti silsilesinde ehlibeytin ve özünde "ehlibeyt" sevgisinin olması, tarikatın en önemli özelliklerindendir.
.
Seyyid Yahya Şirvani'nin yetiştirdiği halifelerden bazıları, Anadolu'ya gelmişler ve Halvetiliği Osmanlı toplumunda yaymışlardır. Bunlar: Pir Muhammed Erzincani, Dede Ömer Ruşeni Molla Ali Halveti ve Habib Karamani 'dir.
Seyyid Yahya Şirvani'den hilafet alıp, Anadolu'ya tarikat faaliyetlerini sürdürmek için gelen bu zatların vefat tarihleri göz önünde bulundurulduğu zaman, Halveti Tarikatı'nın, Osmanlı topraklarında XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yayılmaya başlamıştır.
Osmanlı topraklarında Halvetiliğin ilk filizlendiği merkez, Pir İlyas Halveti ve Zekeriya Halveti gibi üstün özelliğe sahip şahsiyetlerin çabasıyla, Amasya olmuştur. Pir İlyas'ın Şirvan'dan dönmesiyle, Amasya'da ortaya çıkan Halveti Tarikatı mensuplarını marifet ilmine teşvik etmiş, bu şekilde halkın hüsn-ü kabulüne mazhar olup, çabucak yayılmıştır.
Amasya'da Halveti Tarikatı'nın bu şekilde yayılması, daha sonra Çelebi Halife namıyla anılacak ve Osmanlı Tarihinde Halvetiye'nin en parlak dönemini yaşatacak Şeyh Mehmed Cemaleddin Aksarayi (Çelebi Halife)'nin yetişmesini sağlayacaktır. Çelebi Halife, Aksaray'da doğmuş ve tahsilini Aksaray, Konya ve İstanbul' da tamamlamıştır. Önceleri Tokat'a giderek Şeyh Tahiroğlu adında bir şeyhin manevi terbiyesi altına girerse de şeyhin vefatıyla birlikte, Seyyid Yahya Şirvani'den istifade etmek için Şirvan'a doğru yola çıkar. Yolda uğradığı Erzincan'da Pir Muhammed Erzincani ile görüşür. Oradan Şirvan'a doğru yola koyulur. Ancak iki gün sonra, yolda Yahya Şirvani'nin vefat haberini duyar. Bu haber üzerine tekrar Erzincan'daki Pir Muhammed Erzincani'nin yanına dönerek, orada sülukunu tamamlar ve Şeyhi tarafından Anadolu'ya irşatla vazifelendirilir.
Çelebi Halife, Halveti Tarikatı'nın Osmanlı Ülkesindeki en önemli şeyhidir. Aynı şekilde o dönemde İslam aleminin kültür merkezi haline gelen İstanbul; tarikatını yaymak için en müsait ortam olacaktır. Padişahla birlikte Amasya'dan gelen Koca Mustafa Paşa, vezirliğe yükselir. Aynı zamanda Çelebi Halife'ye bağlı bulunan bu zat, Şeyhe külliye yapmak üzere Bizans'tan kalan Kızlar Kilisesi'ni padişahtan ister. 1486 yılında Koca Mustafa Paşa, oraya 40 hücreli büyük bir külliye, cami, imaret, mektep, medrese, hamam ve tevhidhane yaptırır. Yapılan bu Koca Mustafapaşa Dergah'ı, İstanbuldaki İlk Halveti Tekkesidir.
Çelebi Halife, bu dergahta yaklaşık 10-11 sene Halveti Tarikatı'nı yayar ve derviş yetiştirir. Osmanlı topraklarında Halvetiliğin yayılması ve yerleşmesine emeği geçen Çelebi Halife Hac yolunda vefat eder. Çelebi Halife ile birlikte yayılan ve yerleşen Halveti, ondan sonra halifelerinden Sünbül Sinan, Merkez Muslihiddin Efendi tarafından devam ettirilir ve onlardan sonra bir çok kol ve şubelere ayrılarak, asırlarca Türk Milleti'nin dini ve sosyal hayatında yer alır.
İbrahim Zahid Geylani'de "Zahidiyye" adıyla anılan tarikat, ondan sonra Şeyh Ahi Muhammed Harezmi ile Halveti adıyla devam ederken, Şeyh Safiyyüddin Erdebili ile Erdebiliyye ya da Safeviyye şeklinde yeni bir kola ayrılır. Şeyh Safiyyüddin'in yedinci İmam Musa Kazım'ın torunlarından olduğunu ve Safevi Tarikatı silsilesinde Musa-ı Kazım yer almıştır. Aynı şekilde, aynı silsileye sahip Halvetiye Tarikatı'nda Musa-ı Kazım dahil, ehlibeyt imamlarının zamanla silsileden silindiğini görüyoruz.
.
HALVETİLİĞİN TÜRK TOPLUMUNDAKİ YERİ
Diğer taraftan, Osmanlı padişahlarının yirmi birinin Halvetiye Tarikatına mensub bulunması, bu tarikatın hem keyfiyet, hem de kemiyet açısından, Osmanlı toplumunda etkin olduğunu göstermesi yönüyle mühimdir. Osmanlı padişahlarının bu tarikata mensubiyetleri kesin olmasa bile, Yükseliş Dönemi padişahlarının çoğunun yanında bir Halveti şeyhinin yer alması, bu görüşü genel anlamda destekler mahiyettedir.
Halveti şeyhi Çelebi Halife'nin II. Bayezid'le iyi ilişkileri, hatta onun sohbetlerine devam etmesi, Sünbül Sinan Efendi ile Yavuz Sultan Selim'in görüşmesi ve ona oldukça saygılı davranması, Merkez Muslihiddin Efendi'nin, Kanuni Sultan Süleyman'ın yanında savaşlara katılması gibi bir çok olaylar, özellikle Yükseliş Döneminde padişahlarla, Halveti şeyhleri arasında çok sıkı bir ilişkinin var olduğunu ispat eder.
Halvetiye Tarikatı sadece Osmanlı Padişahları değil, siyaset, askerlik, fikir ve sanat dünyasının önde gelenlerinin de, bu tarikattan doğrudan veya dolaylı olarak feyz aldıklarını görüyoruz. Bunlardan Büyük Cevdet Paşa, Namık Paşa, Şam Valisi Hacı Ali Paşa gibi bir çok devlet adamının etkilendiğini görüyoruz.
Görüldüğü gibi Halvetilik gerek keyfiyet, gerekse kemiyet olarak Türk insanını ve toplumunu en fazla etkilemiş bir tarikat olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca Halvetilik sadece Anadoluda değil, diğer bir çok İslam ülkesinde de yaygın tarikatlar arasına girmiştir. İbrahim Gülşeni tarafından Kahire'de kurulan zaviye ile birlikte Mısır'da en yaygın tarikatlar arasındadır.
Oradan da, aynı kanalla Sudan,Mağrib ülkelerinden Cezayir, Tunus'da ve Hicaz bölgesinde yayılmıştır. Bu kanaldan Afrika'nın iç kesimlerinde yayılan Halvetiye kolları, İslam'ın yayılmasında önemli bir rol üslenmişlerdir.
Yine bu tarikat Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Eski- Yugoslavya (bugünkü Bosna-Hersek Cumhuriyeti'nde) ve Uzak-Doğu ülkelerinden Endonezya'da oldukça yaygın olduğu görülmektedir.
.
HALVETİLİĞİN SİLSİLESİ
Tarikatlarda şeyhden şeyhe ulaşarak tarikat pirine, ondan da yine şeyhten şeyhe, böylece Hz. peygamber'e kadar ulaştığı kabul edilen zincire, silsile-i tarikat denir.
Bununla ilgili olarak mutasavvıflar, silsilenin nikah-ı manevi olduğunu, nasıl nikah ile insanların nesli, meşru bir şekilde devam ediyorsa, manevi nikah tabir edilen silsileyle de tarikat geleneği devam etmektedir. Böyle bir zincirle Hz. Peygamber'e bağlı olmayan şahsın, tarikat bünyesinde irşada ehliyeti kabul edilmediği gibi, manen yetişmesi ve gelişmesi de mümkün değildir.
Tarikatların en önemli özelliklerinden biri olan Hz. Peygamber'e kadar ulaşan kesiksiz bir silsileye sahip olmaları şartını, Aziz Mahmud Hüdayı , "Tevhid'den istifade için, mutlaka kesiksiz bir silsileye sahip bir mürşid-i kamil tarafından telkin edilmesinin zorunlu olduğu" şeklinde ifade eder.
Tarikat silsilelerinin ortaya çıkışı da, muhtemelen tarikatların oluşmaya başladığı XIII. yüzyıldan sonradır. Diğer taraftan her hangi bir tarikatın silsilesini ele aldığımız zaman, iki kategoriden oluştuğunu görüyoruz. Bunlardan birinci kısım, tarikatın esas kurucusu sayılan ve tarikatın genellikle adını aldığı zattan, Hz. Peygamber'e kadar olan isnadı teşkil eder.
Tasavvuf tarihi boyunca, tarikat geleneğinde iki esaslı silsile kabul edile gelmiştir. Bunların biri Hz. Ali'ye, diğeri Hz. Ebubekir'e nisbet olunur. Hz. Peygamber'in Hz. Ebubekir'e zikir olarak Lafza-i Celali, Hz. Ali'ye Kelime-i Tevhid'i telkin ettiği belirtilir. Bu anlayışa göre, Hz.Peygamber, Mekke'den Medine'ye hicret esnasında saklandıkları mağarada bağdaş kurup, oturmuş olan yol arkadaşı Hz. Ebubekir'in kulağına kalbi zikri üç defa telkin ettiği kabul edilir.
Yine, rivayete göre bir gün Hz. Ali, Peygamberimizden, Allah'a en yakın, kullara en kolay yolu göstermesini istemiştir. Bunun üzerine Hz. Peygamber, huzurlarında Hz. Ali'ye diz çöktürüp, gözlerini yumdurmuştur. Kendisine bu durumda üç defa açıktan "La ilahe illallah" cümlesini tekrar etmesini söylemiş, Hz. Ali de tekrar etmiştir.
Tarikatlar zamanla bu iki olaya dayanarak, silsileleri Hz. Ebubekir'e ulaşanlar ve zikr-i hafiyi esas alanlar, silsileleri Hz. Ali'ye ulaşıp, zikr-i cehri'yi esas alanlar diye iki kategoriye ayrılmıştır.
.
Hz. Muhammed (s.a.v)
1. Hz. Ali (k.a.v)
1-2. Hazret-i İmam-ı Hasan-ül Mücteba (Radiyallahü Anh) (Medine, ö.670)
1-3. Hazret-i İmam-ı Hüseyin-i Kerbela (Radiyallahü Anh) (Kerbela, ö.680)
1-4. Hazret-i İmam-ı Zeynel Abidin (Radiyallahü Anh) (Medine, ö. 719)
1-5 .Hazret-i İmam-ı Muhammed Bakır (Radiyallahü Anh) (Medine, ö.733)
1-6. Hazret-i İmam-ı Cafer-i Sadık (Radiyallahü Anh) (Medine, ö.765)
1-7. Hazret-i İmam-ı Musa-i Kâzım (Radiyallahü Anh) (Bağdat, ö.799)
1-8. Hazret-i İmam-ı Aliyyül Rıza (Radiyallahü Anh) (Tus, ö. 818)
1-9. Hazret-i İmam-ı Muhammed Takî (Radiyallahü Anh) (Bağdat ö.833)
1-10. Hazret-i İmam-ı Aliyyül Nakî (Radiyallahü Anh) (Samarra, ö. 868)
1-11. Hazret-i İmam-ı Hasan-ül Askerî (Radiyallahü Anh) (Samarra, ö.873)
1-12. Hazret-i İmam-ı Muhammed Mehdi (Radiyallahü Anh) (Samarra,..)
2. Ebu'l-Said Hasan bin Yesar el-Basri (ö.110/728)
3. Şeyh Habib el-A'cemi' (ö. 156-774)
4. Şeyh Davud et-Tai (ö.165/782)
5. Şeyh Ma'ruf Ali el-Kerhi (ö.200/815)
6. Şeyh Seriyyü's-Sakati (ö.253/867)
7. Şeyh Ebu'l-Kasım Cüneyd el-Bağdadi (ö.297/91O)
Buraya kadar olan silsile, Kadiriyye, Mevleviyye, Bayramiyye, Sühreverdiyye, Desukiyye gibi, silsilesi Hz. Ali'ye ulaşan pek çok tarikatla aynıdır .
8. Şeyh Mimşad Dineveri (ö.299/912)
9. Şeyh Muhammed Dineveri (ö.340/951)
10. Şeyh Muhammed el-Bekri (ö.380/990)
11. Şeyh Vecihuddin (ö.442/1050)
12. Şeyh Ömer el-Bekri (ö.487/1094)
13. Şeyh Ebu Necib Sühreverdi (ö.563/1168)
14. Şeyh Kutbuddin el-Ebheri (ö.622/1225)
15. Şeyh Rukneddin Muhammed Nehhas el-Buhari (ö.628/1230)
16. Şeyh Şehabeddin Tebrizi (ö.702/1302)
17. Şeyh es Seyyid Cemaleddin-i Şirazi (ö.760/1358)
18. Şeyh Zahidiyye-i Halvetiyye Tarikatının Piri İbrahim Zahid Geylani (ö.705/1305)
Silsile burada ikiye ayrılır. Buradan sonra İbrahim Zahid Geylani'nin halifelerinden Şeyh Ahi Muhammed Harezmi ile Halvetiye Tarikatı başlayıp, devam ederken; Şeyh Safiyyuddin Erdebili ile Safeviyye, diğer ismiyle Erdebiliyye Tarikatı ortaya çıkacaktır.
19. Şeyh Ahi Muhammed Nur-ul Halveti (ö.780/1378)
20. Pir Ebu Abdullah Siracüddin Ömerü'l Halveti (ö.800/1397)
Eş Şeyh Ebu Abdullah Siracüddîn Ömer Hazretleri, Geylan'ın Lahcan kasabasında doğmuştur. Burada yetiştikten sonra Harezm'de bulunan amcası Ahî Muhammed bin Nur el Halveti'nin yanına gitmiştir. Ondan inabe aldıktan sonra seyr u sülukta ilerleyerek hülefasının en ilerileri arasında görülmüştür. 1317'de amcası ve şeyhi Ahî Muhammed Nuru'l Halveti Hazretlerinin vefatı üzerine irşat makamına oturmuştur. Fıtrî kemalatı ve manevi mevki itibariyle Halvetiyye tarikatının kurucusu ve Pir'i olmuştur. Bir müddet sonra Tebriz yakınlarındaki Hûy (Hoy) kasabasına, bir aralık Mısır'a oradan da Hicaz'a gidip hac farizasını yerine getirmiştir. Sonunda Sultan Üveys'in daveti üzerine Herat'a gelmiştir. Orada iken bir rivayete göre 1349'da, bir rivayete göre de 1397'de Hakk'ın rahmetine kavuşmuştur.
Halvet anlayışı; Halvetilik bir tarikat olarak ortaya çıkmadan önce ve sonra, hemen hemen bir çok tarikatta uygulanan bir metottu. Halvet'in bir tarikat adı olarak ortaya çıkışı ise, Ebu Abdullah Siraceddin Ömer bin Ekmeleddin el-Geylani el-Lahici (ö.750/1349) ile birliktedir.
Bu zatın halvet'i çok sevip, hayatı boyunca büyük bir çınar ağacının kovuğunda defalarca halvet çıkarmasından dolayı, kendisine Halveti lakabı verilmiştir. Bu lakap da Halveti tarikatına ad olmuştur.
.Hz. Pir Ömerü'l Halveti (k.s.) hakkındaki rivayetlerden biri de O'nun manevi cihat, ibadet ve takva ehli olup kırk erbain çıkardığı ve halvette 1600 gün kaldığıdır. Ondan sonra gelen büyük pirlerden biri de Seyyid Yahya-i Şirvanî Hazretleri'dir. Bu zat-ı âli Seyyid İmam Musa Kâzım Hazretleri'nin torunlarındandır. Şirvan'ın merkezi olan Şumâhi'de doğar. Manevi feyzini Şeyh Sadreddin Hıtavi Hazretleri'nden alır. Halifelik makamına erişir. Şeyhinin damadı olmakla şereflenir. Şumâhi'den Bakü'ye geçerek ömrünün sonuna kadar orada yaşar ve ümmetin irşadına gayret eder.
Kırk kadar şube kurucusu yetiştiren Halveti tarikatının bugünkü feyz ve tesiri, Hz. Şirvanî'nin İslâm dünyasının çeşitli bölgelerine gönderdiği halifeleriyle gerçekleşmiştir. Onun kendi tedris ve irşat halkasında bin kadar halife yetiştirdiği söylenir. Bu halifelerden en büyüklerinin isimleri arasında:
eş Şeyh Dede Ömer Rûşenî
eş Şeyh Ali Alaaddîn
eş Şeyh Pir Şükrullah el Ensârî
eş Şeyh Habîb Karamanî
eş Şeyh Muhammed Bahâüddîn el Erzincânî'nin isimleri zikredilebilir.
Hz. Şirvanî'nin İslâm âlemine kazandırdığı : Şifâü'l Esrar, Esrârü'l Vahy, Merâtib-i Esrârü'l Kalb, Esrârü'l Vuzû, Rumûzu'l İrşâdât, Menâzilü'l Arifin,
Şerh-i Esmâ-i Seb'a, Şerh-i Süâlât-ı Gülşen-i Râz, Atvârü'l Kalb, Esrârü'l Talibin isimli tasavvufî eserleri mevcuttur. Bunlar arasında kelime-i tevhitteki harflerin sayısına eşit olmak üzere yirmi dört bölümden düzenlenmiş Esrârü't Talibin adlı risalenin dervişlerin istifade edebilecekleri önemli bir kaynak olduğu rivayet edilir.
Hz. Şirvanî'nin tertibi olan yukarıda adını zikretmediğimiz bir eseri daha vardır. Bu eser, Halvetiyye şubelerinin hepsinde çok önemsenen, 104 kitabın özeti olduğu ifade edilen ve zikir esnasında okunan "Vird-i Settâr"dır. Bu eser, "Vird-i Yahya" ya da "Evrâd-ı Şerif" diye de bilinmektedir.
Hz. Pir Ömerü'l Halveti'nin şer'î esaslar üzerine kurduğu ve ikinci Pir Seyyid Yahya-i Şirvanî Hazretleri'nin zamanın icaplarına göre daha da geliştirip genişlettiği Halveti tarikatı, Hz. Şirvanî'den sonra dört ana şubeye ayrıldı:
1. Ruşeniyye: 1528'de dâr-ı beka eyleyen Aydınlı Dede Ömer Ruşenî Hazretleri tarafından kurulmuştur.
Dede Ömer Ruşenî Hazretleri'nin irşat ve terbiyesi altında yetişen halifelerinden ikisi, eş Şeyh Ebu Abdurrahman Muhammed Demirtaş Hazretleri tarafindan Demirtaşiyye ve eş Şeyh es Seyyid İbrahim Gülşenî Hazretleri tarafindan Gülşeniyye-i Halvetiyye kolları kurulmuştur.
Halvetiyye'nin Gülşeniyye kolundan da eş Şeyh Hasan Sezai Efendi Hazretleri tarafından Sezaiyye-i Halvetiyye, eş Şeyh Hasan Hâleti Efendi Hazretleri tarafindan Hâletiyye-i Halvetiyye kolları açılmıştır.
2. Cemaliyye: 1493 ya da 1506'da vefat ettiği sanılan Amasyalı Cemaleddin Halveti Hazretleri tarafından kurulmuştur. Kanunî Sultan Süleyman'ın mürşid-i kâmili olan bu zat-ı âli, Çelebi Halife ve Aksarayî namıyla da tanınırdı.
Halvetiyye'nin Cemaliyye kolundan eş Şeyh Yusuf Sünbül Sinan Hazretleri tarafından Halvetiyye'nin Sünbüliyye kolu, Arif-i billah eş Şeyh Şaban-ı Velî Hazretleri tarafından Halvetiyye'nin Şabaniyye kolu, eş Şeyh es Seyyid Ahmed el Harirî el Assâlî Hazretleri tarafından Assâliyye kolu ve eş Şeyh es Seyyid Muhammed el Bahşi Hazretleri tarafından Bahşiyye kolu açılmıştır.
.Halvetiyye Şabaniyye kolundan Karabaş-ı Velî diye anılan eş Şeyh Ali Alaaddîn Efendi Hazretleri tarafından Karabaşiyye kolu açılmış olup bu koldan da eş Şeyh Nasuhî Muhammed el Halveti Hazretleri'ne nispet edilen Halvetiyye'nin Nasûhiyye kolu ve eş Şeyh Şemsüddîn Mustafa el Bekrî'ye nispet edilen Bekriyye kolu açılmıştır. Nasûhiyye kolundan da el Hac Mustafa Efendi Hazretleri tarafından Halvetiyye'nin Çerkeşiyye kolu ve bu koldan da eş Şeyh Hacı Halil Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Haliliyye ve eş Şeyh Kuşadalı İbrahim Efendi Hazretleri'ne nispet edilen İbrahimiyye kolları açılmıştır.
Halvetiyye'nin Bekriyye kolundan ise, eş Şeyh Mehmet Kemaleddin el Bekri Hazretleri'ne nispet edilen Kemaliyye kolu, eş Şeyh Seyyid Şemsüddîn Muhammed b. Salim el Hafenî Hazretleri'ne nispet edilen Hafeniyye kolu, ve bu koldan da eş şeyh es Seyyid Ahmed et Ticani Hazretleri'ne nispet edilen Ticaniyye kolu açılmıştır. Yine Halvetiyye'nin Bekriyye kolundan eş Şeyh Muhammed b. Abdülkerim el Medenî es Semanî Hazretleri'ne nispet edilen Semaniyye (Sümmaniyye) kolu, eş Şeyh Seyyid Feyzeddin Hüseyin es Semanî Hazretleri'ne nispet edilen Fevziyye kolu, eş Şeyh Şihabüddîn Ahmed ed Derderi Hazretleri'ne nispet edilen Derderiyye (Dardariyye) kolu ve bu koldan da eş Şeyh Seyyid Ahmed es Sâvî Hazretleri'ne nispet edilen Saviyye kolu açılmıştır.
3. Ahmediyye: 1509'da dâr-ı beka eyleyen Şeyh Ahmed Şemseddin Hazretleri tarafından kurulmuştur.
Halvetiyye'nin Ahmediyye kolundan eş Şeyh Ramazanüddîn Mahfi Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Ramazaniyye kolu, eş Şeyh İbrahim Ümmî Sinan Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Sinaniyye kolu, eş Şeyh Hasan Hüsameddîn el Buhari el Uşşakî Hazretleri'ne nispet edilen Uşşakıyye kolu, eş Şeyh Niyazî Muhammed el Mısrî Hazretleri'ne nispet edilen Mısrîyye kolu açılmıştır. Halvetiyye'nin Ramazaniyye kolundan eş Şeyh Hasan Burhaneddîn Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Cihangiriye kolu, eş Şeyh Muhammed el Buhûrî Hazretleri'ne nispet edilen Buhûriyye kolu, eş Şeyh es Seyyid Ahmed Raûfî Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Raûfıyye kolu. eş şeyh Nureddîn Muhammed el Cerrahi Hazretleri'ne nispet edilen Cerrahiyye kolu, eş Şeyh Mehmed Hayati Efendi'ye nispet edilen Hayatiyye kolu açılmıştır. Halvetiyye'nin Sinaniyye kolundan eş Şeyh Mustafa Muslihiddîn Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Muslihiyye kolu ve bu koldan eş Şeyh es Seyyid Ahmed Zehri Efendi Hazretleri'ne nispet edilen Zehriyye kolu açılmıştır.
4. Şemseddin-i Sivasiyye: Bu kol, Ahmediyye kolundan devam eder. Şemseddin-i Ahmed Sivasî Hazretleri tarafından kendi adına açılmış olup Halvetiyye'nin Sivasiyye kolu olarak bilinmektedir.
Cenab-ı Hakk'ın yardım ve inayeti, Hz. Peygamber Efendimiz'in ruhani yardımı ve Halveti meşayihinin himmetleri ile çevre bölgelere halifeler göndermek suretiyle tarikatı yayma faaliyetleri, Yahya-ı Şirvani Hazretleri'nin gayretleri ile genişleyerek yukarıda adlarını zikrettiğimiz asıl dört şubeye-Ruşeniyye, Cemaliyye, Assaliyye, Bahşiyye- sonra bu şubelerden kol kol başka şubelerden de Halvetiyye tarikatı kırk şubeye kadar ulaşmıştır.
Halvetilerde ikinci Pir kabul edilen Seyyid Yahya-ı Şirvani'den sonra Halveti tarikatı dört ana şubeye ayrılmıştır. Ruşeniyye, Cemaliyye, Ahmediyye ve Şemsiye. Şeyh Ahmed Şemseddin tarafından kurulan Ahmediyye’den ise dört kol ortaya çıkmıştır.
eş Şeyh Pir Ebu Abdullah Siracüddîn Ömerü'l Halveti'den sonra Halvetilik silsilesi şöyle devam eder:
21. Pir Ahi Mirem Muhammed Halveti (ö.812/1409)
22. Şeyh Hacı İzzeddin Halveti (ö.828/1424)
23. Şeyh Sadreddin Hiyavi (ö.860/1455)
24. Pir'i Sani eş Şeyh Seyyid Celaleddin-i Yahya-ı Şirvani el Baküvi (ö.868/1463-64)
25. Şeyh Pir Muhammed Bahaüddin-i Erzincani (ö.869/146
.Halvetiye Tarikatının başta Seyyid Yahya-ı Şirvani'den sonra dört ana kola ayrıldığını görüyoruz.
Bu ana kollar şunlardır:
1. Ruşeniyye-i Halvetiyye: Bu kol Yahya-ı Şirvani'nin baş halifesi ve postnişini Dede Ömer Ruşeni'nin kurduğu bir koldur.
2. Cemaliyye-i Halvetiyye: Bu kol Çelebi Halife olarak meşhur olmuş, Şeyh Mehmed Çelebi Cemale'ye aittir.
3. Şemsiyye-i Halvetiyye: Bu tarikat da Halvetiyye'nin ana kollarından biridir. Bu tarikatın kurucusu Şeyh Şemseddin Ahmed Sivasi'dir.
4. Ahmediyye-i Halvetiyye: Bu kol, Ahmed Şemseddin Marmaravi'ye aittir. Halveti şeyhlerinden Mehmed Nazmi'nin Halvetiye'nin bu koluyla ilgili değerlendirmeleri oldukça ilginçtir. Ona göre bu kola mensup olanların hepsi ümmidir.Ancak tarikat içi taassubuna tipik örnek teşkil eden bu görüşe cevabı, Tıbyan sahibi Haririzade Kemaleddin Efendi verecektir. Haririzade, Şeyh Mehmed Nazmi'nin haksızlık ettiğini ve bunun doğru olmadığını belirtir.
26. Şeyh İbrahim Kamil Taceddin Kayseri (ö.860/1455-56)
27. Şeyh Kabaklarlı Alaaddin Uşşaki Halveti (ö.850/1446)
28. Şeyh Yiğitbaşı Veli Ahmed Şemseddin-i Marmaravi (ö.91O/1504) (Ahmediyye Kolu)
29. Hazret-i Şeyh Hacı İzzettin Karamanî (Habib Ömer)Efendi (ö.902/1496)
30. Hazret-i Şeyh Kasım Çelebi Efendi Karahisarî (ö.923/1518)
31. Hazret-i Şeyh Muhammed Muhyiddin Karahisarî (ö.1582)
32. Hazret-i Pir Ramazan Efendi Mahfî Karahisarî (ö.1025/1616) (Ramazaniyye Kolu)
Şeyh Ramazan-ı Mahfî Efendi, 1542 senesinde Afyonkarahisar’da dünyaya geldi. Ramazaneddîn-i Mahfî diye tanınmıştır. Aklî ve naklî ilimleri tamamlayarakŞeyh Kâsım Çelebi’den el almıştır. Şeyh Kâsım Çelebi Hazretlerinin vefâtından sonra da onun halîfesi Şeyh Muhammed Muhyiddîn Karahisârî’nin (vefât:1582)yanında seyr ü sülûkunu tamamlamış ve onun halîfesi olmuştur. Şeyh Ramazan Efendi, Şeyh Muhammed Muhyiddîn Efendi’den aldığı hilâfet ile 1586 yılında İstanbul’a gelmiştir.
Sevenlerinden biri olan Bezzazistan Kethüdası Hüsrev Çelebi tarafından Koca Mustafa Paşa’da kendisi için bir tekke binâ ettirmiştir.Bezirgân Tekkesi diye de bilinen dergâhın şeyhliğini üstlenerek irşâd vazifesine başlamıştır. Kumaşçılıkla iştigâlle kalmayıp onların bir tür vekilliğini ve kâhyalığını da yaptığı için kendisine Bezirgân denilen Hüsrev Çelebi, bu binâyı 1586 senesinde Koca Mimar Sinân’a yaptırmıştır. On üç adet dervîş hücresi, selâmlık mekânları, harem ile diğer müştemilat ortadan kaldırılmış olup, câmi-tevhîdhâne niteliğinde olan ana yapı hâlen mevcuttur. Dergâhın ilk şeyhi Ramazan Efendi’ye izâfeten Ramazan Efendi Tekkesi diye de anıla gelmiştir. Ramazan Efendi’nin türbesinin barındığı için de hem âsitâne hem de pîr-evi olma niteliğini kazanmıştır.
Ramazaniyye Şubesinin Kurucusu
Ramazaniyye, Halvetiyye tarîkatının Ahmediyye kolunun bir şubesidir. Adını,Şeyh Ramazaneddîn-i Mahfî Hazretlerinden almıştır. Ramazan Efendi son zamanlarında tekkesinde halktan uzak bir hayat yaşardı. Yetmiş altı yıllık ömrünün otuz iki yılını dergâhta şeyhlik yaparak sürdürmüştür. 1616 senesinde vefât ederek tekkesinin avlusuna defnedilmiştir. Vefatına “Rızâ-i pâk”, “eş-Şeyhü’l-mücâhid”,“Ka’betü’l-uşşâk” “geçti şeyh bugün” ve “tarîk-i tâc” gibi tarihler düşürülmüştür. Şeyh Ramazan Efendi, “Mahfî” mahlasından da anlaşıldığı gibi kemâlini gizleyen bir Allah dostudur. Sefîne-i Evliyâ adlı eserin müellifi Şeyh Hüseyîn Vassâf’ın ifâdesi ile “tarîk-i tesettür”e yani tarikatta gizliliğe meyyaldir. Bu nedenle zamanında gerekli şöhreti bulamamış, hayatı ayrıntılı olarak kaleme alınmamıştır. Ramazan Efendi’nin pek çok halîfesi vardır.
.
Rüyaları Tabir Ederdi
Ramazan Efendi, rüyâ tâbiri ilminde, zamanının İbn-i Sîrîn’i denilecek kadar ileri şahsiyetti. “Mahfî” mahlasını kullandığı ilâhîlerinin olduğu kaydedilmektedir. Kütüphane kayıtlarında Ramazan Efendi’ye nispet edilen akaid şerhleri vardır.
Şu beyti pek meşhûrdur:
Mahfî bugünü gözleyip
Girdi yola aşk özleyip
Âşıkları cem eyleyip
Gitsin bugün hû hû deyu
Tasavvuf hakkında şu güzel sözleri söylemiştir;
Tasavvuf, kimse gönlün yıkmamaktır
Haram ve nehyi olana bakmamaktır
Yemişçi Hasan Paşa dergaha sığındı
Sultan III.Mehmed Han’ın vezirlerinden Güzelce Mahmud Paşa, Ramazan Efendi’nin müridlerindendi. Vezirliği tamamen terk edip tasavvufa yönelmek istiyordu. Günün birinde Sadrazam Yemişçi Hasan Paşa’nın elinden kaçıp Ramazan Efendi’ye sığınmıştı. Sadrazam, onun dergahda olduğunu haber alınca hemen adamlarını gönderip veziri yakalamalarını emretti. Fakat, Ramazan Efendi, Mahmud Paşa’yı onlara teslim etmedi. Sadrazam, kendisi gelip veziri almak isteyince Ramazan Efendi: “Bizim dergahımızda paşa yoktur, cümlesi dervişdir. İsterseniz hepsi gelsin, siz de bakınız, hangisi Mahmud Paşa ise alınız! diye buyurdu. Dervişler tek tek dergahdan çağrıldı. Mahmud Paşa da onların arasında aba giymiş olarak bulunmakta idi. Hasan Paşa onu görünce:“İşte aradığım budur” diyemedi. Dergahdan ayrıldı gitti.
Buradan Tevhid Kokusu Geliyor
Şeyh Sünbül Sinân Efendi’nin şöyle bir keramet gösterdiği rivayet edilir. Ramazan Efendi’in türbesinin olduğu yer evvelce bir arsa halinde imiş. Şeyh Sünbül Sinân Hazretleri bir gün buradan geçerken oturmuşlar “Buradan tevhid kokusu geliyor” buyurmuşlardır. Oysa Ramazan Efendi bu mahalde bulunmuyorlardı, hatta doğmamıştı bile.
Ramazaniyye yolunun diğer şubeleri ve pirleri:
Cihângiriyye/İstanbul-Cihangir (Şeyh Hasan Burhâneddîn-i Cihângirî Efendi, vefât:1663)
Buhûriyye (Şeyh Muhammed el-Buhûrî Efendi, vefât:1629)
Raûfiyye/İstanbul-Üsküdar (Şeyh Seyyîd Ahmed Raûfî Efendi, vefât:1756)
Cerrâhiyye/İstanbul-Karagümrük (Şeyh Muhammed Nûreddîn Cerrâhî Efendi, vefât:1718)
Hayâtiyye (Şeyh Muhammed Hayâtî Efendi, vefât:1766)
33. Hazret-i Şeyh Mestçi Ali er-Rumî (ö. 1030/1620)
34. Hazret-i Şeyh Mestçizâde İbrahim İbn-i Ali Rumî (ö. 1036/1626)
35. Hazret-i Şeyh Debbağ Ali er-Rumî Halveti (ö.1064/1654)
36. Hazret-i Şeyh Lofçavî Fadıl Ali er-Rumî (ö.1094/1683)
37. Hazret-i Şeyh Abdullah bin Fadıl Ali Efendi er-Rumî (ö.1100/1689)
38. Hazret-i Pir Eş Şeyh Hüseyin Efendi (ö.1110/1698)
39. Hazret-i Pir El Hacc Mehmet Hayati Rumî Halveti (1180/1766-67) (Hayâtiyye Kolu)
.
XXXXXXXXXXXXXXXX
TASAVVUF-HALVETİCOM
Yaratan Rabbi’nin adıyla oku! O,insanı pıhtılaşmış ( alaktan) yarattı.(bkz. Alâk 1-2) Eşref-i Mahlukât olan insana ilk emir Oku .Rabbi’nin ismiyle oku .Rab,terbiye edici demektir. Seni terbiye eden, yaratan , yaşatan ,rızkını verendir. O zaman Kur’an nazil olmamış. Peki neyi oku? Kâinatı , hikmetleri, Nizâm-ı âlemi, âlem olan insan kendini oku.
Okumaktan kasıt , insanın hem kendi kuşattığı âlemi, hem de kendini kuşatan âlemin ayetlerini okumasıdır.Âlem ayetlerden ,kelimelerden ,harflerden ,oluşmuştur.Hakikatin başlangıcı insanın kendini tanımasıdır. Bu âlemin en büyük harfi insanın kendisidir.Harflerin ilmini bilmek ,Esmâ-ül Hüsna gerçeğini okumaktır.
Hz. Âdem’den başlayan ,Hz. Muhammed (s.a.v)’e kadar uzanan nebiler zincirinin her halkası ,insanlara varlığın harflerini öğretmek üzere gönderilmişlerdir.
Âdemi şuurlu bir varlık haline getiren gerçek Esmâ-ül Hüsna manalarıdır.Yaratılış safhasında Âdem’e bağışlanmış ,talim edişle beraber, şuurlu bir varlık yani “nefs-i natık” olarak yeryüzünde yaşamaya başlamıştır.
Rahman , Âdem’i kendi sureti üzerine üzerine yaratmıştır.Çünkü kendi varlığı dışında bir varlık yoktur.Rahman-i hakikat üzerine yaratılmış bulunan beşer, Rububiyet yani Allah’ın isimlerinin mânâlarının sonsuz, sayısız terkipler halinde ortaya çıktığı âlem veya boyut mertebesinde beşer olarak “birim” şeklinde bir esma terkibi olarak ,kesret , yani çokluk boyutu içinde ortaya çıkmıştır. Bu âlemde mevcut olan ,ortaya çıkan bütün fiiler Rabbin “Rububiyet” kemâlâtının özellikleridir.
Hakk zâtı’nı ve görüntüsünü seyretmek istediğinde kemâl mertebesinde bir varlık olarak Âdem’i yarattı.Böylece Cenâb-ı Allah, dilediği yüce özelliklerini Âdem aynası ile ortaya çıkarmıştır.
Tasavvuf kavramlarında ÂDEM iki çeşittir.Mutlak âdem sırf yokluk manasına gelmektedir.Bu manada âdem ,var olduğu halde ,gerçek manada olması mümkün olmayan anlamına gelir. Mümkün âdem , mevcut olmamakla birlikte ,ancak var olması mümkün olan yokluktur.Bu manada âdem şey,ayn,zat olup bir kısım nitelik ve özelliklere sahiptir. Mümkün olan âdem Yüce Mevlâ’mızın kendisinde tecelli ettiği bir aynadır.
Hz. Âdem’in dünyaya gönderilmesiyle insanlık âlemi âdemle ve âdemden vûcut bulmaya başladı.Son peygamber Hz. Muhammed’in nuru Hz. Âdem’in Oğlu Şit ( a.s )’ın alnında parlamaya başladı. Hz.Âdem oğluna ilâhi sırları bildirip ,bütün ilimleri kendisine öğretti. “Allah, göklerin ve yerin nurudur.”(bkz.nur 35)
“ Allah’ın hibesi” anlamına gelen Şit , El Vehhab esmasının karşılığı olup,hediye anlamına gelir. “O, dilediği kimselere nimetlerini bolca hibe edebilir.Bu konuda yaptıklarından O’nu sorumlu tutacak hiçbir makam yoktur.Nimetin sahibi de O’dur ,dağıtıcısı da O’dur.”
Kâinat aşktan meydana gelmiştir . İlk yaratılan Hz. Âdem’dir.Fakat aşk için ikilik gerekir.Zira bir aşık ve bir maşuka ihtiyaç vardır. İşte birliğin (maşukun) kendisini göstermek için çokluk (aşık) olarak görünümü Hz. Şit’te ortaya çıkmıştır. Şit ,nefsin ,insan için Allah’ın lütfettiği ilâhi bir hediye olduğu manasındadır.
Hz. İdris (a.s) 72 dil bilen esrarengiz kişiliğiyle bilinir. İslâm inancına göre ilk kez insanlara dikiş dikmeyi öğretmiş kişidir. İnsanlara kalemle yazı yazmayı öğretmiş, hemen hemen bütün bilimlerin temellerini atmıştır. İdris peygamberin gizliliği onun en önemli vasfıdır.İnsanın maneviyatta gizliliği ,maddiyatın ruhaniyete geçiş yapmasıdır ve kişinin miracı ,kişinin bunları bedeninde okuyabilmesi , yeni oluşumlarla farklı pencerelerden , kişinin yaşantısını okuması ve hayata uyarlaması ,kişinin beden elbisesinden mana elbisesine geçmesiyle mümkündür.
Nuh kelimesinin tasavvufî açıklaması harflerinin hakikatlerinin cihetten zuhurudur. İbrani lugatında nuh kelimesi “ rahat” manasındadır. “ Nuh Neciyullah”-ın manası Allah’ın o mertebedeki rahatı huzur kurtuluşu demek olur ki ,her mertebede ayrı ayrı zuhur ve yaşantısı vardır. Kur’an-ı Kerim’de bahsedilen necat kurtuluş mertebesidir. “Daha evvelden Nuh’a da hidayet verdik.”(bkz. Enam 84)
Hadi ismiyle verilen hidayet Muhammedîlik mertebesidir. Nuh tufanından kurtuluş Îlâhi deryada batmamak temsîlen (elif - be ) teknesine binmekle mümkündür .Zaman aynı zaman ve tufan her şekliyle devam etmektedir. Tufan bitmemiştir. Mahiyeti değişmiştir. O günkü su tufanı, bugün ard arda gelen nefs tufanlarıdır.
Kişi ,Yaradan’ın yardımıyla kendi içsel yolculuklarının gemisini inşa etmeye başlar.Geminin içine her tecellinin hallerinden almaya başlar.Dengenin ,birliğin ,tevhidin olmadığı her türlü durum ,içsel yolculuğun dışında kalır.Geminin harekete geçebilmesi için kişinin taşması gerekir. “Nihayet emrimiz gelip gemi ateşlenmeye başladığı vakit” şeklinde başlayan ayettende anlaşılacağı gibi ,Rabbimizin emriyle çıkılan bu yolculuğa başlarken ,nefse dair ne varsa ateşe atılıp ,helâk edilmesi gerekir.Bu sefer insan odağının ,kurtuluş seferidir.
“Hiçbir hayat sahibi yoktur ki Hak onun alnından tutmuş olmasın.Benim Rabb’im muhakkak sırat-ı müstakim üzeredir.”(bkz.Hud 56)
Hud kelimesinde “ahadiyye hikmeti” kuvvetlidir. Ahadiye üç mertebe üzerinedir.Birincisi fiillerin ahâdiyetidir. Tesirler ve tesir edilenler ahâdiyetidir. Ve bu mertebede Yüce Zât bütün fiillerin kaynağıdır ve tesir edilenlerin hepside tesir edicidir. Ve bu ahâdiyet “rububiyet ahadiyyetidir”. .İkincisi isimler ve sıfatların ahâdiyyet mertebesidir.Ne kadar ilâhi isimler ve sıfatlar varsa, sonsuz çokluğu ile zât ile birdir . Üçüncüsü Zâtî ahadiyyettir. Bunda asla çokluk itibarı yoktur. “ Kul hüvallahu ehâd” (bkz.ihlas 1) bu mertebeyi beyân eder ve bu Zâtî ahadiyet , mutlak oluşu dolayısıyla ,Vâhit için hiçbir vasfı ve niteliği kabul etmez.Belki bu ahâdiyet vahidin aynıdır.İşte bu tevhide “tevhid-i zat” derler. İşte hud hikmeti rububiyet ahadiyetine dayanmaktadır .
Can, toprak cisme ,kötü kişiler incitsinler de imtihanı görsünler diye ulaştı.Bu yüzden cisimle birleşti. Canı inciten kişinin, Hakk’ı incittiğinden haberi yok! Bilmiyor ki ,bu küpün suyu ırmak ile birleşmiştir. Velinin beden devesine kul ol ki,Salih peygamber ile kapı yoldaşı olasın. Salih’in ruhundan murat , velilerin ve nebilerin ruhudur. Yahut velilere ,nebilere uymuş ve nefislerini yenmeye muvaffak olmuş ,saf ve temiz müminlerin ruhudur. Velinin vücut kabında saklı olan ruh suyu ,ilâhi ırmakla alışveriş halinde olup ,o ırmakla beslenmektedir.
SAFİYE TURAN
Altınoluk, 11.12.2015
.
Allah ,Hz. İbrahim’i dost edinmiştir. Dostluğun arkasındaki manâ aşk ve sevgide aşırılıktır. İbrahimlik aşkın yakın boyutudur. Aşkın seni yakması değil ,senin ateşi yakmandır. Gönül inşasıyla beraber,sabır ve teslimiyet sınavını geçip, benim dediklerimin kurban edilmesidir. Hz. İbrahim’in kurban rüyası ,Allah’ın “Ahad” varlık olduğunun bilgisidir. Levh-i Mahfuz’a , Allah’ın Ahad olduğunu anlamak ,var zannettiğin kendi varlığını yok olduğunu , anla emri olarak iner.Bu emir misâl âleminde manâlara hayali suretler giydiren ruhumuzun şekillendirme gücüdür. Kendini var zannetme manâsı “evlât” suretinde, “zannı düzeltme” emri de “evlâdı kurban etme” olayının görüntüsü şeklindeki rüyadır.
Kavminin toplu olarak helâkına sebep olan söz dinlemeyişleri ve yapmış oldukları çirkin işten vazgeçmeyişleri , bize gösteriyor ki Allah nezdinde peygamber ailesinin soyundanda olsa ,gerekli ceza görülecektir. Allah katında geçerli olan soy veya makam değil ,takvadır.
Teslimiyetin sembolü Hz.İsmail , Hz.ismail’in sembolü ise kurbandır.Kurban kişinin Rabbine teslimiyetidir. Kendimize verilen ve hakikatle tanışana kadar bizim sandığımız ben ve benim dediğimiz herşeyi , bilmeden şirkimize sebep olan benimsediğimiz herşeyi ,asıl sahibine teslim edebilmektir. Tasavvufta İsmaillik , Hakk’a boyun eğmektir. Teslimiyet olmadan terakki olmaz. Kalbin masiva sevgisinden arındırılıp ,bütün mevcudiyetiyle Rab sevgisiyle dolmasıdır.
Tasavvufta razılık Hz. İshak Peygamberin en belirgin özelliğidir. O’nun izni olmadan yaprak kıpırdamadığı gibi O çağırmadan da kimse yola giremez. Aşıkların kalplerine ilham olunur. O an yüreklerine “razılık” ulaşmıştır. Hem aşık razıdır hem de aşık olunan. Çünkü Yaradan seviyorum demiştir.Sevgi teklik halidir. Allah aşıklarının yolu , razılık ve sevgidir.
Sabr-ı Cemil peygamberi olarak bilinen Hz. Yakup(a.s) ’a Cenab-ı Hak sual eyledi… -Sana Yusuf’u niçin geri verdiğimi biliyor musun?
-Bilmiyorum Ya Rabbi dedi Hz. Yakup ve Rabbi buyurdu.
-Çünkü sen bütün ümidini bana bağladın.
“Ey Oğullarım!... Gidin ,Yusuf’tan ve kardeşinden tahassus edin(haber edinin ,araştırın ;arınma çalışmalarını gevşetmeyin ). Ravhullah’tan (Allah Rahmetinden) ye’se düşmeyin…Çünkü kâfirler kavminden başkası Allah’tan ümit kesmez.(bkz.yusuf s.87)
Din , Allah’ın sistemine teslim olmayı açıklar. Teslim olmak için araştırmak ve öğrenmek gerekir. Bu ayette Risalet ilmi Hz. Yusuf ve kardeşi Bünyamin’e sembolize edilmektedir. İnsandan Allah’ın Rahmet sıfatının özelliklerinin araştırılması istenmektedir. Rahmet sıfatının altında ise ümit vardır. Allah’ın verdiği ümit gerçek vaaddir.
AŞK…
Aşk, Züleyha olacağını bile bile yusuf’a vurulmaktır. Yusuf olduğunu bile bile kuyuya atılmaktır. Kuyu olduğunu bile bile Yusuf’u saklamaktır. Aşk , hem züleyha , hem Yusuf , hemde kuyu olmaktır. Aşk ,olduğunu olabilmektir.
Züleyha görünürde kuyu gibi gözüksede saraya giden yoldur gerçekte. Yusuf ,Züleyha kuyusundan saraya varır. Demek ki sarayın yolu kuyudan geçer. Yani Züleyha yoldur, izdir Yusuf’a … bu yol ulaştırır Züleyha’yı Yusuf’a, Yusuf’u saraya… ikisini Yaradana..
Can sırrı kuyularda gizli Yusuf’um . Kuyuda yitmeden can olunmaz, can alınıp can satılmaz Yusuf’um.. Yitmeye lâyık kıl ruhumu.. Yitir ki can olayım , yitir ki can bulayım. Yitir ki ermeye canına lâyık olayım.
Aynaya baktı Züleyha ve dedi ki; buldum seni Yusuf meğer buradaymışsın ; yanımda. Meğer oradaymışsın; karşımda. Meğer içimdeymişsin ; dışımda. Meğer görünüşümde , görünmede, görünmeyende. hepsinde ve hiçbirinde.
Medyen ve Eyke Halkına gönderilen Şuayp Peygamber,İnsanları uyarmasına rağmen , insanlar azap isteyecek kadar ileri gittiler ve gölge gününün azabıyla yeryüzünden silindiler.İnsanın söz dinlemeyen nefsânî duyguları ve kendine haklılık payı aramasıyla altına sığındığı maleyâni düşünceleri kişinin kendi eliyle hazırladığı sonudur.
SAFİYE TURAN
Altınoluk, 11.12.2015
.
Hz. Musa ,Rabbin cemalini görmek için Tur Dağına çıkmış, burada tecelliye uğramıştır.Tur, tecelli oluşuyla ,Kâmil İnsanın gönlüne benzetile gelmiştir.Tur için ,Tûr-î Sinâ denmesi de ,Tur dağı ile Sine (gönül) arasındaki alâkanın temelini teşkil eder.
“Hızır” maddeten ve manen yeşerme, canlanma manâlarına gelir. Hızır a.s , Allah tarafından insanın gönlüne atılan ilâhi bilgi ve içe doğan “hakikatler manasına” gelen “ilm-i ledün”e mazhar olmuş bir şahsiyettir.Hz. Musa ilm-i şeriate sahiptir ve mülk yörüngelidir.Hz Hızır ise gayb ve esrarla alâkalı Rabbâni bir ilme sahiptir ki,bu da meleküt eksenlidir.
Hz. Musa ile Hz. Hızır(a.s)’ın buluştuğu iki deniz can ve beden denizleridir.Bu iki denizin kavuştuğu yer insanın varlığıdır. Balık hayattır.Denize atlaması ,bedenin hayat bulması,canın bedenle görünmesidir.izlere basıp geri dönmeleri yaratılıştaki temizliğe, fıtrata dönüştür. Hızır kutsî akıldır. Binilen gemi beden gemisi,geminin delinmesi, riyazatla ,ibadetle bedenin ve bedenle alâkalı işlerin noksanlaşmasıdır.Öldürülen çocuk nefstir.Varılan köy bedene ait kuvvetlerdir. Hızır’ın düzelttiği duvar,tam inanç duvarıdır ki,bu makamda can, “nefs-i mütmainne” adını alır. Gemi sahipleri ,bedendeki kuvvetler ve zahiri duygulardır. Sağlam gemileri zapteden padişah “nefs-i emare”dir.
Öldürülen çocuğun ana-babası can ve bedenin tabiatıdır.duvarın altındaki define ,marifet definesidir.Duvar bedendir.Define sahibi iki yetim ,kutsî candan ayrılmış nazarî ve ameli anlayış kabiliyetidir.
Hz. Musa ,Hızır sayesinde hem şeriat ,hem de hakikat ilminin sahibi oldu. Yani İki denizin kavuştuğu yer oldu.Hızır bilinmedikçe hakikat bilinmez .Hızır gerçeği Ab-ı Hayat suyundan içmektir.Bu sudan içmek Cenab-ı Hakk’ın “Hayy”İsminin gerçeğinden ibarettir.
“Musa ve Harun’a selam olsun. İşte biz , iyilere böyle ödül veririz.Çünkü her ikiside inanmış kullarımızdandı.(bkz.Saffat 37/114-122)
Hz. Musa’ya peygamberlik verildiğinde ettiği duada kardeşi Harun vardı. “Onunla arkamı kuvvetlendir. Onu işimde ortak yap ki , seni çok tesbih edelim ve seni çokça analım”.
Her Musa’nın bir Harun’u olmalı. Harun yoldaş, kardaş, haldaş, sırdaş demektir.Bu yoldaşlık kişiyi Rabbine yakınlaştıran olmalı.Gönül bağı ile kurulan bu kardeşlik rağmen olmalı . Gönül bağında ölüm yoktur. Nasıl ki, beden kalbin yorulmadan , bıkmadan çalışmasıyla kanın vücuda yayılmasıyla beslenir, ruhun beslenmesi de bıkma ,yorulma ,kızma eylemlerinden temizlenmiş bir “gönül”ün iman ve muhabbet yayması içinde , bunları barındırmasıyla gerçekleşir. Rabbe iman edenlerle aynı şeyi sevenler gönül bağıyla birleşenlerdir. İman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olmazsınız. (Müslim, iman 93-94)
“ Allah(cc), Davut’a hükümdarlık ve hikmet verdi. Ona dilediğini öğretti.(bkz.bakara 250-251) İnsana verilen mal , mülk ,saltanat, kişinin kendi taşımasıyla kişiye ağır gelir.Bunlar benlik kalesine geçirilmiş zırhtan ibarettir.Kılıç ve ok dünyasında tek cephanemiz taş ve sapan olsa dahi, Rabbimizin izni kuvvetiyle , Calüte karşı mücadele edebiliriz. Gerçek mücadele kişinin benliğine karşı yapacağı mücadeledir. Hz. Davut kıssasından kişinin alması gereken önemli mesajlar vardır. Kişinin zafere ulaşabilmesi için bu kavramların bir arada bulunması gerekir. İnanmak ,itaat ve sabır. Bu üç özelliğe mazhar olan kişi benlik demirini , biiznillah Hz. Davut gibi kendi eliyle işleyebilmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de , birçok surede adı geçen Süleyman (a.s) , kendisine çok bilgi ve üstünlük verildiği , kuşların ,hayvanların hatta karıncaların dilinden anladığı zikredilir. Rüzgarların , şeytanların , cinlerin , devlerin onun emrinde olduğundan bahsedilir. Kur’an-ı Kerim’de gizli bir dilde can kuşları ile konuşabilen Süleyman Peygamber’e “ Mantıku’t tayr” ismi atfen verilmiş bir isimdir.
“Süleyman kuş dilin bilir dediler,
Süleyman var Süleyman’dan içerü”
Yunus Emre
Tasavvuf kültürü içerisinde dilin özel bir konumu vardır.Çünkü dil irfanî hikmetlerin ifade ve aktarımında başlıca vasıtalardan biridir.Nasıl ki güneşe doğrudan bakılamazsa , Allah’ın güzelliği ve cemâli de kendi ışığını hem gizlemek , hem de bu surette tecelli etmek için sembollere ihtiyaç duyar.
Mevlâna’ya göre “Mana dillerini bilen Süleyman gelmedikçe , bu (âlemde ) ikilik ortadan kalkmaz”. Mevlâna bu dilin bir anlamda nübüvvet müessesesi ve peygamberlerin lisanı olduğuna inanmaktadır.İnsan karınca misali tane peşinde olmamalıdır.Her devrin bir Süleyman’ı ve bu zor yolları kolaylaştıracak gizli ilim ve dillere sahip yol gösterici mevcuttur.
“Madde peşinde koşana ,yem arayana yem tuzak olur. Fakat , Süleyman arayan ,hem Süleyman’ı hem de yemi elde eder.Yani hakikati bulur. Bizim devrimizde de Süleyman var. Bizi barışa ancak O kavuşturur.Cefamızı ancak O yok eder. Çünkü ; “Hiçbir ümmet yoktur ki, kendilerine Allah’ın rahmetini müjdeleyen , azabından korkutan bir peygamber gönderilmesin.” (bkz.fatır 23-24) Vaktin Süleyman’ı ,can kuşlarının gönüllerini birleştirir ve onların gönüllerinde hiçbir toz ve pas bırakmaz. Hepsini safî ve berrak bir hâle getirir.
…………Kuşlar, Simurg’a ulaşmak ister. Talepleri başlarına bir padişah istemektir. Hüd hüd gelir kendisinin Süleyman Peygamberin postacısı olduğunu söyler. “Sizin zaten bir padişahınız var ama haberiniz yok der. O,bize bizden daha yakın da,biz ondan uzağız. Daima padişah odur. Adı Simurg’dur. Binlerce zulmet ve nur perdeleri ardındadır.Gelin onu arayıp bulalım. Bazıları çeşitli bahaneler ileri sürsede hüdhüd kuşu onları ikna eder . Hüdhüdü rehber edinip yola düşerler. Hepsi yorgun ,bitkin birer ikişer itiraz ederler. Hüdhüd bıkmadan , usanmadan her itiraza cevap verir ve önlerinde istek, aşk, ma’rifet, istiğna, tevhid, hayret ve fakr-u fenâ adları verilen yedi vadi daha bulunduğunu , ancak bunları aşarsalar Simurg’a ulaşacaklarını söyler. Kuşların çoğunun pes etmesiyle sadece otuz kuş ile yollarına devam ederler ve vadileri aşarlar. Simurg’a ulaştıklarında ,tecelli edenin kendileri olduğunu ve kendilerinin simurgdan ,yani mâna bakımından otuz kuştan ibaret olduklarını görüp hayrete düşerler. Hâsılı makamda hepsi simurgda fâni olurlar. Artık ne yol kalır ,ne yolcu ne kılavuz…
SAFİYE TURAN
Altınoluk, 11.12.2015
.
Kur’an’ı Kerim’de, Yunus(a.s)’ın kıssasına üç yerde temas edilir .Saffat suresinde on,Enbiya suresinde iki ,Yunus suresinde de bir yerde açıklamada bulunulur. “Doğrusu Yunus da peygamberlerdendir. Dolu bir gemiye kaçmıştı.Gemide olanlarda karşılıklı kura çekmiş ve sonuçta yenilenlerden olmuştu, bu sebeple de denize atılmıştı. Kendini kınarken onu bir balık yutmuştu. Eğer Allah’ı tesbih edenlerden olmasaydı tekrar diriltileceği güne kadar balığın karnında kalacaktı. Halsiz bir durumda iken kendisini sahile çıkardık. Onun için geniş yapraklı bir bitki yetiştirdik. Onu yüzbinden daha çok kişiye peygamber olarak gönderdik.Sonunda da inandılar .Bunun üzerine biz de onları bir süreye kadar geçindirdik.(bkz.saffat 139-148)
Yunus suresindeki ayette ,onun kavminden bahsedilmiş,saffat suresinde gemiye binişi ,kurada yenik düşmesi, denize atılması,balık tarafından yutulması ,tesbih ehlinden olduğu için kurtarılışı, Enbiya suresindeki ayetlerde ise onun öfkeli olarak kavminden ayrılışı,karanlıklar içinde (balık karnında ) Allah’a münacaat edişi , Allah’ın da bu münacatı kabul edip onu kurtarışı anlatılmaktadır.
Hz. Yunus’u ben nasıl yaşamalıyım?...Öncelikle halimizin haline çok benzediği ,çeşitli açılardan içinde bulunduğumuz durumların Yunus (a.s)’ın durumundan daha vahim olduğu bilip, Hz. Yunus gibi bütün sebeplerden yüzümüzü çevirip ,tüm sebepler zincirini elinde tutan Allah’a yönelerek “La ilâhe illâ ente sübhaneke inni küntü minezzalimin” demek olduğunu bilip,kesin olarak anlamalıyız ki, gaflet ve dalalet sebebiyle aleyhimize ittifak eden istikbâl, dünya ve hevâyi nefsin zararlarını def edecek olan yalnız o zat olabilir ki, istikbal emri altında ,dünya hükmü dairesinde ,nefsimiz idaresi tahtındadır.Hz.Yunus , yaptığı münacaat sayesinde balık onun için bir binek , deniz güzel bir sahra ,gece de mehtaplı bir hâl almıştır.Kurtuluşa ulaşmamız için Yunus (a.s) gibi Rabbimize sığınmalıyız. “Lâ ilâhe illa ente” cümlesi istikbâlimize, “sübhaneke” ifadesi dünyamıza , “inni küntü minezzalimin” fıkrasıyla, nefsimize , ilâhî merhamet nazarını celbetmeliyiz.Selâmet sahiline çıkmak için elimizi tutan “Yüce ele” sıkı sıkı sarılarak , bırakmamız istenilen hal ve davranışları bırakarak sahip olduğumuz güzelliklerin kıymetini bilerek necat bulmalıyız inşallah .
Tasavvufta İlyas ,Hızır’ın karşıtı sayılır.İlyas; nebi , celâl ve kabz makamı ,Hızır ise veli ,ce- mal ve bast makamıdır.
Bast , maneviyatın açılması ,ferahlama ,Kabz ise maneviyatın kapanması ,daralma anlamlarına gelir. Bu iki varlığı tek bir özellik birleştirir, hayat. Allah(cc) , İlyas (a.s) yüksek bir mertebeye yükseltmiştir. O, canlıdır. Hızır’ da ondan sürekli nasiplenir. Nefislerde kabz ve bast hali olarak buldukları bir takım tecellilerle mü’minlere yardım ederler.
Nefsin ortaya çıkması ve kulu alt etmesi kabz halidir. Kalbin ferahlik bulması ve sefa bulması bast halidir.Bir kimse iki haldende yükselirse kalbi mütmain olur.İnsanın tabiatı onun üzerinde kabz yaratır.Mürşidimiz kabzı ,basta dönüştüren Sultandır.Bunu anlayan kişi içinde hıdrellezi yaşar.Bizde hıdrellezin yaşanması , içimizde baharın açmasıdır.
Zülkifl ve Elyesa (a.s) , Kur’an’ı Kerim’de adları övülerek geçen iki peygamberdir. Sad suresi 35 ve 48. Ayeti kerimeleri arasında şöyle buyrulur. “Kuvvetli ve basiretli kullarımız İbrahim’i , İshak’ı ve Yakup’u da an. Biz onlara ahret yurdunu düşünme özelliği ile temizleyip ihlâslı ( kullar) yaptık. Onlar bizim yanımızda seçkinlerden, hayırlılardandır.İsmâil’i ,Elyesa’yı , Zülkifl’i de an.Hepsi iyilerdendir.
İlyas (a.s) ve ondan sonra gönderilen Elyesa (a.s) Hz. Musa’nın dinini yaymakla vazifeli nebiler idi. Elyesa peygamber eceli gelip vefatı yaklaşınca Allah-ü Tealâ ruhunu kabz edeceğini vahiyle bildirdi ve mülkünü İsrailoğullarından ,gece sabaha kadar ibadet eden ,namaz kılan , gündüzleri oruç tutan ve insanlar arasında kızmadan hükm edecek birine ver buyurdu. Bu emrin bildirilmesiyle Bişr adındaki genç üç defa bu göreve kefil olmayı teklif etti ve Elyesa(a.s) onu yerine kefil etti. Bu sebeple bu gence Zülkifl lâkabı verildi.
Varlığından bizi haberdar edip ,bizimde kefilliğine söz verdiğimiz , nefsimizin hevasından ve tuzaklarından uzak bir yolda bizlere tebliğ edilen vazifemizi , din gününün sahibi Rabbimizin izniyle yerine getirmeye gönüllü kullarından olmamızı hepimize nasip eylesin insallah.
Zekeriya Peygamber Yahudilerden kaçar ve Yahudiler de onun peşine düşer.Zekeriya Peygamber bir ağaç görür ve “ey ağaç beni içine al ,beni gizle der.Ağaç ortadan ikiye ayrılır . Zekeriya(a.s) içine girer ve ağaç tekrar kapanır.İblis gelir.Zekeriya (a.s) yerini gösterir,onlara bir testere getirip ağacı ikiye keserek Zekeriya (a.s) öldürme fikrini verir.Sonuç itibariyle Allah’ın yarattığı ağaçtan medet umması sebebiyle başına bu hal gelir ve testereyle ikiye biçilir.
“İyyake na’büdü ve iyyake nestain”( Yalnız sana kulluk eder ,yalnız senden medet umarız ) deyip ,sonra da işimize geldiği davranmak yanlışların en büyüğüdür.
“İslâm garip olarak başlamış,yine o başlangıcındaki garipliğine dönecektir.Ne mutlu o gariplere,yani o gariplik ve yalnızlık zamanında da imanı seçenlere” (Müslim,iman)
Tasavvuf yolu gurbet yoludur.İnsanın insana karşı olan gurbet ve yalnızlığı Hak’ka gurbet ve yakınlık sonucunu doğurur.Gurbet, kurbete vesile olabileceği için olsa gerek ki,Resulullah (s.a.v) gurbetle ve gurbetin garibe kazandırdıkları için şöyle buyurmaktadır. “Cenab-ı Hak nezdinde kulların en sevimlisi gariplerdir.”Garipler muhacirlerdir, garipler sünnetin ihyası ve toplumun ıslahı için çalışanlardır, garipler iman ve takva erleridir.
Rabbim bu gurbet diyarında vuslat halini yaşamayı cümlemize nasip eylesin inşallah.
Hor bakma sen toprağa,
Toprakta neler yatar,
Kani bunca evliya ,
Yüzbin peygamber yatar.
YUNUS EMRE
SAFİYE TURAN
Altınoluk, 11.12.2015
|
|
