ehlisunnnetde - K ÖZELEŞTİRİ

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ..............................................................................................................VII GİRİŞ................................................................................................................... 1 I. ARAŞTIRMANIN KONUSU........................................................................... 1 II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ........................................................ 3 III. ARAŞTIRMANIN METODU VE SİSTEMATİĞİ ...................................... 6 IV. ARAŞTIRMANIN SINIRLARI .................................................................... 7 V. ARAŞTIRMANIN PROBLEMATİKLERİ.................................................... 8 VI. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ................................................ 9 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................. 13 ELEŞTİRİ.......................................................................................................... 13 1.1. TEKNİK VE TEORİK ÇERÇEVE............................................................ 13 1.1.1. KAVRAMSAL ALAN .................................................................................... 13 1.1.1.1. Kavramın Sözlük Anlamı .................................................................... 14 1.1.1.2. Kavramın Terim Anlamı..................................................................... 16 1.1.2. ELEŞTİREL DÜŞÜNME ................................................................................. 18 1.1.2.1. Batı Kültüründe Eleştirel Düşünce..................................................... 23 1.1.2.2. İslam Kültüründe Eleştirel Düşünce................................................... 25 1.2. KUR’AN’DA MUHATABA GÖRE ELEŞTİRİ ÇEŞİTLERİ................... 37 1.2.1. MÜSLÜMAN OLMAYANLARA YAPILAN ELEŞTİRİ ....................................... 39 1.2.2. MÜSLÜMANLARA YAPILAN ELEŞTİRİ ......................................................... 45 1.3. MÜSLÜMANLAR ARASINDA MEYDANA GELEN İLK ELEŞTİRİ HAREKETLERİ VE SEBEPLERİ................................................................... 48 1.3.1. BATN-I NAHLE VAKASI .............................................................................. 50 II KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 1.3.2. İFK HADİSESİ.............................................................................................. 51 1.3.3. HUDEYBİYE BARIŞI İLE İLGİLİ ELEŞTİRİLER ............................................... 56 1.3.4. USAME’NİN KOMUTANLIĞI......................................................................... 57 1.3.5. İLK HALİFENİN SEÇİMİ ............................................................................... 59 1.4. KUR’AN EKSENLİ YAPILAN ELEŞTİRİNİN BENLİK GELİŞİMİNE KATKISI ........................................................................................................... 62 İKİNCİ BÖLÜM................................................................................................ 67 ÖZELEŞTİRİ .................................................................................................... 67 2.1. KAVRAMSAL ALAN, KLASİK VE MODERN PERSPEKTİF............... 67 2.1.1. KAVRAMSAL ALAN: LEKSİK VE TERMİNOLOJİK ANLAM ............................ 67 2.1.3. ÖZELEŞTİRİ VE İSLAM................................................................................. 73 2.1.2. ÖZELEŞTİRİ VE DİĞER DİNLER.................................................................... 90 2.1.4. ÖZELEŞTİRİ VE MODERN AKIMLAR ............................................................ 97 2.1.4.1. Özeleştiri ve Bilişsel Çelişki Kuramı................................................ 105 2.1.4.2. Özeleştiri ve Benlik Algısı ................................................................ 108 2.2. KUR’AN VE ÖZELEŞTİRİ: KAVRAMSAL ALAN, TEKNİK VE TEORİK ÇERÇEVE....................................................................................... 117 2.2.1. KAVRAMSAL ALAN .................................................................................. 117 2.2.1.1. Kavramın Sözlük Anlamı .................................................................. 118 2.2.1.2. Kavramın Terim Anlamı................................................................... 122 2.2.1.3. Kur’an’da Özeleştiri İle İlgili Birincil Kelimeler............................. 128 2.2.1.3.1. Nefs-i Levvame......................................................................... 129 2.2.1.3.2. Dıyku’s-Sadr/Vicdan Azabı...................................................... 132 2.2.1.3.3. İtiraf .......................................................................................... 135 2.2.1.3.4. Tövbe ........................................................................................ 141 2.2.1.3.5. Özür .......................................................................................... 148 2.2.1.4. Özeleştiri İle İlgili İkincil Kelimeler................................................. 151 III 2.2.1.4.1. Kefâret....................................................................................... 151 2.2.1.4.2. Muatebe.................................................................................... 153 2.2.1.4.3. Tecdid ....................................................................................... 155 2.2.1.4.4. Islah........................................................................................... 157 2.2.1.4.5. Tezkiye...................................................................................... 160 2.2.2. TEKNİK-TEORİK ÇERÇEVE........................................................................ 162 2.2.2.1. Kur’an’da Özeleştiri Alanları .......................................................... 162 2.2.2.1.1. Duygusal Özeleştiri................................................................... 163 2.2.2.1.2. Düşünsel Özeleştiri ................................................................... 169 2.2.2.1.3. Davranışsal Özeleştiri ............................................................... 175 2.2.2.2. Kur’an’da Özeleştirinin Çeşitleri..................................................... 179 2.2.2.2.1. Bireysel Özeleştiri..................................................................... 181 2.2.2.2.2. Toplumsal Özeleştiri................................................................. 189 2.2.2.3. Kur’an’da Özeleştirinin Amacı ve Önemi ........................................ 196 2.2.2.4. Özeleştiriyi Tetikleyen Faktörler...................................................... 201 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM.......................................................................................... 207 KUR’AN PERSPEKTİFİNDE ÖZELEŞTİRİNİN NEDENSELLİĞİ ........... 207 3.1. ÖZELEŞTİRİNİN ÖZNESİ VE NESNESİ İNSAN ................................. 208 3.1.1. KUR’AN’DA İNSAN ................................................................................... 209 3.1.2. ONTOLOJİK YAPI BAKIMINDAN İNSAN ..................................................... 216 3.1.3. KUR’AN’DA İNSAN DAVRANIŞLARININ NEDENSELLİĞİ ............................ 224 3.2. KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİYE KAYNAKLIK EDEN NEFSİN MAHİYETİ...................................................................................................... 229 3.2.1. NEFS (KİŞİLİK) TİPLERİ ............................................................................ 232 3.2.1.1. Nefsi Emmare ................................................................................... 234 3.2.1.2. Nefsi Levvâme................................................................................... 239 3.2.1.3. Nefsi Mutmainne............................................................................... 249 IV KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.3. ÖZELEŞTİRİNİN BİREYSEL VE TOPLUMSAL GELİŞMEYE KATKISI ......................................................................................................... 252 3.4. KUR’AN PERSPEKTİFİNDE İLK ÖZELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ ......... 263 3.4.1. KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ ....................................................... 263 3.4.2. HADİSLERDE ÖZELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ...................................................... 272 3.4.3. SAHABE HAYATINDA ÖZELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ......................................... 278 3.5. KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİYİ KOLAYLAŞTIRAN FAKTÖRLER ..... 284 3.5.1. BİREYSEL FAKTÖRLER.............................................................................. 286 3.5.1.1. İçsel Bütünlük................................................................................... 286 3.5.1.2. Sosyal Adalet.................................................................................... 292 3.5.1.3. Tevazu ve Vakar............................................................................... 297 3.5.2. TOPLUMSAL FAKTÖRLER.......................................................................... 299 3.5.2.1. Aile ................................................................................................... 300 3.5.2.2. Çevre ................................................................................................ 302 3.5.2.3. Eğitim ............................................................................................... 304 3.5.3. DİNSEL FAKTÖRLER ................................................................................. 306 3.5.3.1. Terğib ............................................................................................... 307 3.5.3.2. Terhib ............................................................................................... 310 3.6. ÖZELEŞTİRİYİ ENGELLEYEN FAKTÖRLER ................................... 316 3.4.1. BİREYSEL FAKTÖRLER.............................................................................. 318 3.4.1.1. Kişilik Bozukluğu.............................................................................. 318 3.4.1.2. Cehalet ............................................................................................. 322 3.4.1.3. Enaniyet/Ucb.................................................................................... 325 3.4.2. TOPLUMSAL FAKTÖRLER.......................................................................... 330 3.4.2.1. Atalar Kültü veya Paternalizm ......................................................... 331 3.4.2.2. Gelenekçilik...................................................................................... 338 3.4.2.3. Dini Grup Taassubü ......................................................................... 344 V SONUÇ ............................................................................................................ 351 KAYNAKÇA ................................................................................................... 357 ÖZGEÇMİŞ..................................................................................................... 375 VI KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ "Değerli hocam Prof. Dr. Mehmet DAĞ'A ithafen..." VII ÖNSÖZ İslam medeniyeti ve düşüncesi, henüz el atılmamış, keşfedilmemiş, gün yüzüne çıkarılması gereken değerler ve imkânlarla doludur. Bu değer ve imkânlardan birisi de iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaya yarayan özeleştiri kültürüdür. Mücevherlerin en kıymetlisi okyanusların en derin noktalarında bulunur gerçeğinden hareketle, herbiri bir cevher gibi olan bu değerleri araştırıp insanlığın hizmetine sunmanın sorumluluğu ile işe başlarken işimizin pek kolay olmadığının farkındayız. Bu konuda yapacağımız çalışmanın, sahasında en iyisi olduğunu iddia etmesek de, iyi bir çalışma ortaya koymak için elimizden gelen gayreti göstermeye çalışacağımızı ifade etmek isteriz. Yapacağımız çalışmanın daha önce yapılanların tekrarı veya benzeri olması durumunda malumun ilamı olacağı temel endişesinden hareketle, bu çalışmamızın olabildiğince özgün, sadra şifa olması ve bir boşluğu doldurması amacıyla “Kur’an’da Özeleştiri” konusuna odaklandık. Böyle bir çalışmanın hayırlara vesile olacağı, birey ve toplumun gelişmesine katkı yapacağı düşüncesiyle bu konuya yoğunlaşmaya başladık. Yaptığımız alan araştırmaları sonucu bu konunun diğer konulara nazaran pek az çalışıldığını söyleyebiliriz. Bunun sebebinin de konunun kendine has özelliğinden kaynaklandığını düşünmekteyiz. Çünkü insan kendine çok düşkün yani özsever olduğu için nefsine toz kondurmak istemez. İnsan, tabiatı gereği gözü hep dışarıya bakmaktadır. Her şeyi görür ama kendisini göremez veya görmek istemez. Böylece çoğu zaman kendi kusurlarına karşı duyarsız veya kendini aklama gayreti içine girer. İster bireysel ister toplumsal boyutta olsun gelişmenin ve ilerlemenin en önemli aktörü insandır. İnsan zaman zaman bakışlarını kendi iç âlemine çevirmeli, kendisiyle yüzleşmeli, bir müfettiş hassasiyetiyle kendini takip ve kontrol etmeli, gelişmesinin önündeki en büyük engel olan kusurlarını bir an önce telafi etmeye çalışmalıdır. Yaşadığımız asırda fert ve toplum olarak, özellikle mazide çok parlak bir medeniyet kurmuş ümmetin mensupları olarak sosyal hayatın her alanında köklü bir özeleştiriye ihtiyaç duyulduğu sanırız herkes tarafından kabul edilmektedir. Fakat İslami alanda, geçmişe yönelik yapılan değerlendirmelerde kendi gerçekleriyle VIII KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ yüzleşme eğilimi önemine rağmen halen gerçekleşmemiştir. Bu yaklaşımın temel sebebi ise; ilke ile şahsın veya şahısların faaliyetleri arasındaki ayırıma dikkat edilmemesi sonucu, Müslümanların başarısızlığı gündeme getirildiğinde sanki bu yargı ile İslam’ın eleştirildiği sanılmaktadır. Bu çalışmamızda, genelde eleştiri, özelde özeleştiri kapsamında olmak üzere, hakikate ulaşabilmek adına, Allah Teala’nın peygamberlerini eleştirdiği, Hz. Peygamber’in dava arkadaşlarını eleştirdiği, sahabenin sahabeyi eleştirdiği gerçeğinden hareketle eleştirinin kötü bir şey olmadığı, birey ve toplumun gelişmesi için son derece önemli olduğu kanaatindeyiz. İnsanların ırkı, rengi, soyu, makamı, zenginliği vb. gibi yönlerine bakılmaksızın herkesin eleştirilebileceğini, Kur’an ve Hz. Peygamber örnekliğinde görmek mümkündür. Eleştiriye muhatap olan birey ve toplumların, arada bir geriye bakıp yaptıklarını gözden geçirme, hatalarından ders çıkarmak amacıyla özeleştiri mekanizmasının son derece önemli olduğunu söyleyebiliriz. Bu konuyu ele alırken İslam’ın temel kaynakları olan Kur’an ve Sünnet bağlamında, “İnsan kimdir, nasıl bir canlıdır? Zaafları nelerdir? Bu zaafların oluşmasında hangi amiller etkilidir? gibi birçok sorunun cevapları bulunmaya çalışıldı. İnsan davranışlarının ahlaki, psikolojik ve sosyolojik boyutları araştırılırken insan hayatına Kur’an ve sahih hadisler ekseninde özeleştiri ile bir istikamet verilmeye çalışıldı. Başta da belirtildiği gibi, tabiatı itibarıyla bu konuda yapılan çalışmaların azlığı ve kaynakların yetersizliği bu çalışmayı zorlaştırmış olsa da, kusurların olabileceğini peşinen kabul ederek, mevcut imkanlarla iyi bir çalışma yapılmaya gayret edildi. Fakat bu çalışmanın bu konuda yapılan çalışmaların en iyisi olduğu söylenemez. Ancak bu minvalde sonradan yapılacak çalışmalara kaynaklık edeceği söylenebilir. Bu çalışmam boyunca her konuda değerli katkılarıyla rehberlik eden hocalarıma, özellikle Yrd. Doç. Dr. İsmail YILMAZ’a, benden desteklerini esirgemeyen her zaman yanımda olan sevgili aileme minnet ve şükranlarımı bir borç bilirim. Engin birikimiyle tezimizin her aşamasında bizi yönlendiren, sabırla rehberlikte bulunan, ufkumuzu açan ve kendisini her zaman hayırla yad edeceğim kıymetli danışman hocam sayın Prof. Dr. Mehmet DAĞ’a, çalışmamızın her IX satırında maddi-manevi yardımını esirgemeyen, verdiği cesaretle bizi yüreklendiren ve yönlendiren değerli hocam Prof. Dr. Eyüp BEKİRYAZICI’ya ve değerli hocam Prof. Dr. Abdülmecit OKÇU’ya teşekkür ederim.1 Gayret bizden, tevfik Allah’tandır. Musa TURŞAK - 2020 1 Bu çalışma, 13.10.2017 tarihinde sunduğumuz doktora tezinin gözden geçirilerek basılmış halidir. Bkz.Musa TURŞAK, Kur’an’da Yenilenme Sorumluluğu: Özeleştiri İsimli Eseri, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2017. X KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 1 GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN KONUSU Bu çalışmada ele alınan ana problem, temelde insan ve insan davranışlarıdır. Dolayısıyla buradaki düşünceler de insan ile ilgilidir. Bu maksatla yapılacak çalışmaların ana hedefi, sosyal bilimlerin verilerinden istifade edilerek insan davranışlarını yorumlamak, özellikle olumsuz davranış sergileyen insanlara Kur’ân âyetleri doğrultusunda farkındalık kazandırarak hatalarıyla yüzleşmesi anlamına gelen “özeleştiri” mekânizmasını geliştirmesine katkı sağlamaktır. Yapacağımız bu çalışmadan elde edeceğimiz sonuçları, fert ve toplum hayatına olumlu yönde katkıda bulunması ümidiyle ilim âleminin gündemine takdim etmeyi düşünmekteyiz. Çalışmamızın, insan davranışlarını ele alan bilim dallarının kullandığı kavramlarla Kur’ân âyetlerinin yorumunu yapmaya çalışması bakımından orijinallik arz ettiğini düşünmekteyiz. Bu bağlamda tezimiz, Kur’ân’ın hidâyet yönünü ön plana çıkararak günümüz insanının içinde bulunduğu girdaptan çıkmasına yardımcı olacağına inanmaktayız. Diğer taraftan ihtiyaca göre de anlama ve bilime yenilik getirme adına, günümüzde ihtiyaç hissedilen ve gittikçe önem kazanan Davranış Bilimleri, Psikoloji, Sosyal-Psikoloji ve Sosyoloji gibi sosyal bilimlerin verilerini Tefsir sahasına taşıma gayretindedir. Bu bakımdan konumuz her ne kadar Tefsir sahasıyla ilgili olsa da yoğun şekilde Din Psikolojisi verilerinden faydalanılacaktır. “Özeleştiri” konusunu, teorik düzlemde bir model olarak ele alacağımız bu çalışmamızda amacımız, konunun zeminini oluşturma noktasında tespitlerde bulunmak ve uygulamaya dair geniş ölçekli öneriler sunmaktır. Teorik normlar, pratik, kontrol ya da özeleştiri üçlüsünden oluşan bir sistemdir. Başka bir deyişle hayat, planlama, uygulama, takip-kontrol veya ölçme ve değerlendirmeye tabi tutulursa bir anlam kazanır. Bu nedenle biz, konuyu yalnızca bireysel eksenli bir uygulama olarak görmediğimiz için genel bir yaklaşımdan sonra uygulamaya ilişkin önerilerimizi son bölümde vermek istiyoruz. 2 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Böyle bir konuyu çalışma ihtiyacı nasıl ortaya çıkmıştır? Kişinin kendini objektif bir şekilde, doğrudan, samimi bir şekilde eleştirmeye kalkışması; dışardan bir gözlemcinin eleştirmesinden daha fazla ne katkısı olabilir, neyi değiştirir? Buna ihtiyaç var mıdır? “Özeleştiri” gerçekten kişinin kendi özüne yönelttiği eleştiriler mi, yoksa kendi donanımı, yeterlik düzeyini veya eksiklerini tespite yönelik bir inceleme midir? Özeleştiri konusu, bireyin kişiliğini eleştirmesinden daha çok içinde bulunduğu durumda bir durum tespiti olup farkına vardığı sıkıntıların nedenlerini sorgulama isteğidir. Acaba kişinin yaşadığı sıkıntıları nelerdir? Onu bu sıkıntılara iten sebepler nelerdir? Çözümü nerede ve nasıl aramalıdır? Konuya eğilmeyi gerektiren ve hatta kaçınılmaz hale getiren şey her insanın kişisel serüveni içinde karşılaştığı bir durumdur. Yani özeleştiri öznel bir durum olup kişinin özel durumundan dolayı farklılık arz edebilir. Peki, gerçekte sorun kişiye özel midir yoksa genel bir konu olup, genel olarak çözülebilir ve aynı durumda olanlar için ortak bir yol bulunabilir mi? Bu ve buna benzer sorular bu araştırmanın kapsamında irdelenmeye çalışılacaktır. Kur’an’ın ana konusu olan insan, ister kafir, ister müşrik, ister münafık, ister mü’min olsun, her birisi kendi düzeyinde Kur’an’ın temel ilkeleriyle bağdaşmayan eylem ve söylemleri üzerine Kur’an’ın eleştirisine muhatap olmaktadır. Kâfirin eleştirisi kendine özgü olduğu gibi, müşrikin, münafıkın ve Müslümanın eleştirisi de kendine özgüdür. İnsan, kendisine diğer yeteneklerle beraber farkındalık -eşyanın isminin öğretilmesi veya öğrenmenin öğretilmesi- yeteneğinin verilmesi ile insansı bir varlık olan beşer statüsünden çıkıp tam anlamıyla insanlık niteliğini kazandığı ana kadar2 tabiatın işleyiş seyrine bağlı olan diğer varlıklarla aynı kaderi paylaşmıştır. Bu anlamda insan, biyolojik gelişimin en yüksek noktası, akli düzenin gelişmesinin başlangıcı sayılan; inanması, hissetmesi, akıl ve iradeyle hareket edebilmesi, iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırt edebilecek şekilde farkındalık yeteneğini 2 Not: Kur’an-ı Kerim’de “anılmaya değer görülmeyen” bu zaman dilimi, önemsiz, henüz insanın varlık âlemine girmediği, zamanın başlangıcı olan evrenin yaratılışı ile insanın yaratılışı arasında kalan, bunlarla sınırlanan zaman dilimini ifade eder. Yani şu bir gerçektir ki, insan türü, evrenin yaratılışından bir hayli zaman sonra yaratılmıştır. (Bkz. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Akçağ Yay., Ankara 2013, IX, 221) 3 kazanmasıyla vahye muhatap olmuş ve sorumluluk sahibi olan bir varlık olmuştur. Bir ismi de ilmihal olan fıkhın tanımını yaparken İmam-ı A’zam Ebu Hanife’nin; “kişinin kendi lehinde ve aleyhinde olanı bilmesidir”3 sözü özeleştirinin mantığını oluşturmaktadır. İnsanın mahiyetini bilmeden, duygu, istek ve kaygılarını anlamadan davranışlarını tahmin etmek mümkün değildir. Bütünsel bir bakış açısıyla, insanın hangi unsurlar ve neler tarafından idare edildiği, hareket ve davranışlarını belirleyen motiflerin neler olduğu, bunları tetikleyen unsurların olup olmadığını tespit etmek, davranış bilimleriyle ilgilenenlerin temel problemini oluşturmaktadır. Dolayısıyla Kur’an, Hadis ve bunların oluşturduğu İslam düşüncesi perspektifinden konuyu ele alıp incelemek bu problemi çözmede büyük katkısı olacağı kanaatindeyiz. II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Bu çalışmamızın temel amacı; fert ve toplum hayatını yakından ilgilendiren insan davranışlarına, özellikle olumsuz davranışlarının üzerine dikkatleri çekmek aynı zamanda bu olumsuz davranışların temelinde yatan sebepleri nedensellik ilkesi kapsamında Kur’an perspektifiyle araştırıp bulmaktır. Diğer taraftan bu olumsuz davranışları sergileyen insanları kendi iç âlemlerine bakmalarını, hatalarıyla yüzleşme cesaretini göstermelerini ve bunlardan ibret almalarını sağlamak da aynı şekilde önem arz etmektedir. Kur’an’ın nüzul amacı, merkezinde insanın bulunduğu kâinatın ilahî adalet çerçevesinde imar ve ihya edilmesidir. Beşer, hak ile batılı bir rehber eşliğinde ayırt edebilsin diye ilahî inayet, onlara evrensel ilkeleri olan Kur’an’ı ihsan etmiştir. Allah (c.c.) şöyle buyurmaktadır: “Sana bu kitabı; her şey için bir açıklama, doğru yolu gösteren bir rehber, bir rahmet ve Müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.”4 Müfessirler bu ayeti şöyle tefsir etmektedirler: Kur’an’ı tasdik edip, Allah’ın koymuş olduğu esaslar çerçevesinde onunla amel edenler için Kur’an, 3 Ebu Abdillah Bedrettin Muhammed b. Abdillah b. Bahadır ez-Zerkeşi (v. 794), el-Bahru’l-Muhit fi usuli’l-fıkh, Daru’l-Kitabi, Beyrut 1994, 1414, I, 36; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslamiye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Basım ve Yay. İstanbul ts., I, 20. 4 Nahl: 16/89.

4 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ onları sapmaktan kurtaran, dünya ve ahirette kendilerine lazım olan, geçmiş ve geleceğin ilimlerini içeren yegane rehberdir.5 Yukarıdakilerin ışığında, her şeyi anlamak için kılavuzluğu Allah'tan ve O'nun kitabından aramak insan için tek hakiki yaklaşımdır.6 Bu kılavuzda hakkın ve batılın çerçevesi çizilip hakka itaat ve batıldan içtinap etmek farz kılınmıştır. Ancak Kur’an, olayları bilimsel terminoloji bağlamında değil, kendine özgü yaklaşım, metot ve terminoloji çerçevesinde ele alıp incelemektedir. Bu kapsamda olmak üzere, Kur’an’ın bu kendisine özgü yaklaşımı ve belirlediği ilkeler çerçevesinde, zafiyetleri nedeniyle insanın, zaman zaman sergilediği olumsuz davranışlarını eleştirilmesi gayet doğal bir olgudur. Bu ilkeler çerçevesinde yolunu bulmaya çalışan insanın da iç âlemine dönerek kendisiyle hesaplaşması, olumsuz davranışlarını gözden geçirip onlarla yüzleşme cesaretini göstermesi, bunları en kısa sürede revize edip bunlardan ders çıkarması önerilmektedir. Bunu da ancak eleştirel düşünme becerisini yaşamlarında güçlü bir şekilde kullanabilen bireyler gerçekleştirebilirler. İnsan, Kur’an’ın hem muhatabı hem de asli konusudur. Kur’an’da insan; yaratılış ve tabiatı, zaaf ve istidatları, taşıdığı değer ve misyonuyla ele alınır. Akıl gibi üstün bir yetenekle diğer varlıklara fark atan insanın, çıktığı hayat yolculuğunda bu yeteneğini olabildiğince doğru kullanması kendisinden istenmektedir. Aklın daha sağlıklı çalışmasını sağlayan farklı muhtevadaki âyetler; insanın fıtri özellikleri, gelişimi, alışkanlıkları, sosyal rolü, inançları, davranışları, dini ve ahlaki tutumlarını tabiri caiz ise kendi laboratuvarında büyüteç altına alır ve tahlil eder. Bu kapsamda olmak üzere, fıtrata uygun olmayan, özellikle akıldışı insan davranışlarına yönelik Kur’an’da sert eleştiriler yöneltilmektedir. Bu tezdeki amaç, eleştirilerden nasibini 5 Taberi, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, Daru’l-Ma’rife, Lübnan 1992, XVII, 278; İbn Kesir, İmadud’d-Din Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, Dar Tayyibe (2.Baskı), Beyrut 1999, IV, 594; Sa’lebi, Ebu İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim, el Keşf ve’l-Beyan, Darü İhyau’t-Türas el-Arabi, (1. Baskı), Beyrut 2002, VI, 37; Razi, Ebu Abdullah Fahru’ddin, Mefatihu’l-Ğayb minel Kur’ani’l-Kerim, İhyau’t-türasu’l-Arabiyye, ts., I, 188; Nesefi, Ebu’l-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Tefsiru’n-Nesefi, Daru’n-Nefais, Beyrut 2005, II, 247; Hazın, Alaü’d-din Ali b. Muhammed b.İbrahim el Bağdadi, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Darü’l-fikr, Beyrut, 1979, IV, 110. 6 Muhammed Mümtaz Ali, “Eleştirel Düşünme ve İslami Yöntem”, (çev: Hülya Çınar), Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Karabük Üniversitesi, 3(2), 2014, 168-169. 5 alan her birey ve toplumun hidâyet kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’e yönelmelerini ve Kur’an’ın anlamıyla daha fazla buluşmalarını sağlamaktır. Bu çerçevede Kur’an âyetlerini gerek mana gerekse yorum bakımından bu konuya yaptığı katkıyı, geleneksel ve modern tefsir kaynakları ışığında tespit etmeye çalışmaktır. Allah Teala, insanı yaratılış amacı ve fıtratı doğrultusunda yaşamasını sağlamak, Kur’an’ın deyimiyle kimin daha iyi davranışlar sergilediğini tespit etmek için ölümü ve hayatı yaratmıştır. Dolayısıyla hayat anlamsız bir varoluş olmadığı gibi, ölüm de ebedi bir yok oluş değildir. Akıl ve şuur sahibi insanı kendisine boyun eğip rızası doğrultusunda yaşamasını kolaylaştıran Kur’an’ın iyi anlaşılıp yorumlanması, günümüz psikoloji ve sosyoloji disiplinlerinin daha derinlerine nüfuz ederek, yeniden şekillenmesinde önemli bir katkı sunacaktır. Bu hususlar dikkate alınarak Kur’an’ın anlaşılıp yorumlanması, günümüz birey ve toplumların bunalımlarına çare olabilecektir. Çağımızın en yaygın hastalıklı anlayışı ve kutsalı olan hedonizm,7 insanları, özgürleştirme sevdasıyla nefsin her türlü gayrimeşru isteklerinin peşinden koşturarak özgürlüğünü elinden almıştır. Sorumluluktan hoşlanmayan, oyun ve eğlenceye düşkünlüğüyle bilinen nefis, yanlışlarını görme ve yanlışa karşı çıkma refleksi gevşek olduğu için yaptığı hatalarını kabul etmediği gibi, sahte mazeretlerinin arkasına sığınarak fert ve toplumun gelişmesine engel olmaktadır. Gelişmenin önündeki en büyük engel olan bu anlayışa sentez yoluyla inanca dayalı maddi ve manevi çözümler üretilmeye çalışılmalıdır. Çalışma süresince bu gaye gerçekleştirilmeye çalışılacaktır. Bu arada; çalışmanın satır aralarında, özeleştiri yapmak isteyenlerin günlük hayatlarında tatbik edebilecekleri birçok hususla karşılaşacakları da umulmaktadır. 7 Hedonizm (Hazcılık); Hayatın en önemli değerinin haz ve zevk almak olduğu ve ideal yaşama ancak bu şekilde ulaşılacağı fikrini savunan felsefi görüş. Hedonistler, anlık istek, zevk ve hazların yaşanmasını engelleyen kişi ve değerlerin önemsenmemesi gerektiğini savunurlar. (Bkz. Rasim Bakırcıoğlu, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı Yay., (2. Baskı), Ankara 2016, 732) 6 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ III. ARAŞTIRMANIN METODU VE SİSTEMATİĞİ Tarihte meydana gelen her olayın ve varlıklar âlemindeki her şeyin nedenselliğinin kendine özgü bir metotla sorgulanabilmesi, insanlığın birikimi olan bilimsel inkişafın vazgeçilmez sacayaklarından biridir. İslam düşüncesinin ana kaynakları olan Kur’an ve Hadiste “sünnetullah” olarak ifade edilen, hayat ve hayata dair olan her şeyin sebep ve sonuç mantığı ile objektif bir şekilde değerlendirilmesi halinde, bireysel ve toplumsal düzeyde meydana gelen sorunların daha çabuk halledilebileceğine düşünmekteyiz. Dolayısıyla çalışmamızın yapısı itibariyle psikolojik, ahlaki ve dini olmak üzere üç boyutu vardır. Psikolojik açıdan, ilgili bilim dalı ve davranış bilimleri dalının verilerinden, ahlaki ve dini boyutta ise Kur’an-ı Kerim perspektifinden, “Kur’an’da özeleştiri” konusunu olabildiğince somut delillerle ele alarak, eleştirel ve özeleştirel içeriğe sahip âyetleri incelemeye çalışacağız. Bu hedefe ulaşmak ve konuyla ilgili olan âyetleri tespit etmek için, öncelikle Kur’an-ı Kerim’i dikkatli bir şekilde baştan sona defalarca taradık. Ayrıca tefsir literatüründen faydalandık. Özellikle literatüre dayalı dokümantasyon metodu ile olumsuz insan davranışlarına dayalı “özeleştiri” konusunu inceledik. Başta tefsir olmak üzere, kelam, siyer, hadis, İslam tarihi, fıkıh ve diğer İslam bilimlerinde yazılmış eserleri inceledik. Ayrıca konuyla ilgili klasik ve modern kaynaklar kapsamında kitap, tez, web siteleri, el-Mektebetü’ş-Şamile Programı ve makalelerden çalışmayla alâkalı bilgiler topladık. Kur’an meali olarak da “http://www.kuranmeali.com/araform.asp” web sitesindeki Diyanet İşleri Başkanlığı mealinin yeni versiyonunu takip ettik. Bu çalışmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın konusu, amacı ve önemi, metodu ve sistematiğini, sınırlarını, problematiği ve kaynakların değerlendirilmesi, birinci bölümde özeleştiri konusuna ışık tutması amacıyla genel anlamda eleştiri konusunu ele almaya çalıştık. Bunun yanında eleştirinin bir çeşidi olan ve asıl konumuzu teşkil eden “özeleştiri” konusuna ışık tutacak bazı temel bilgileri vermeye çalıştık. İkinci bölümde genel anlamda özeleştirinin mahiyetini açıklamaya çalıştık. Bu bölümde ayrıca özeleştirinin teknik ve teorik çerçevesini, modern disiplinlerde özeleştiri ile 7 Kur’an’da özeleştiriyi mukayeseli bir şekilde işlemeye çalıştık. Üçüncü ve son bölümde ise konumuzun omurgasını oluşturan Kur’an’da özeleştiri konusuna değindik. Bu bölümde özeleştiriye dair tanımlamaları, kullanımı, işlevselliği ve özeleştiri eksikliğinin yol açtığı sıkıntıları ve yenilenme sürecine etkisi ve katkısı incelenmiştir. Kişisel gelişimimize etki eden bu konuyla alakalı görüş bildiren gelenekçi-yenilikçi eğilimleri, sorunları ve açmazlarına başat düşünür ve ilim adamların görüşleri yardımıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Burada insanların içinde bulundukları gelenekçi-yenilikçi ikilemin kendi yönlerini tayin etmede nasıl bir tavır takınmaları gerektiği sorunsallaştırılmıştır. Bu son bölüm, çalışmalarımızın düşünsel arka planının, ulaşılmaya çalışılan üretim pratiğimizin dayandığı temeller, kişisel çözüm önerileri ve bunlara dair örneklere yer verilerek sonuçlandırılmıştır.

IV. ARAŞTIRMANIN SINIRLARI Bu araştırma, ahlaki yozlaşma kapsamında değerlendirilen olumsuz davranışlara karşı geliştirilen “bireysel özeleştiri” problemiyle sınırlıdır. Bunun yanında araştırmanın daha iyi temellendirilmesi için, insanı tanımak ve insan davranışlarını anlamak için, “Kur’an’da insan”, “Kur’an’da insan davranışlarının nedenselliği” ve “yenilenme sorumluluğu” konularıyla beraber toplumsal özeleştiri konusuna da sınırlı bir şekilde değinilmiştir. Bu tezle; insanın mahiyeti, olumlu ve olumsuz yönleriyle kapasitesi, eğilimleri, sorumlulukları, kendi benliğine ve diğer insanlara bakışı ve beklentileri irdelemeye çalışılmıştır. Ayrıca Kur’an’da belirlenen ahlaki ilkelere uymayan insan davranışlarının nedenleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Kur’an’ın uyarısı ve eleştirisine muhatap olanların iç âlemlerinde yaşadıkları sarsıntının etkisiyle duydukları pişmanlıkları, hüsranları ve itirafları peygamberler gibi örnek şahsiyetler üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır. Sonraki insanlara örnek ve ibret olsun diye anlatılan bu kapsamdaki eleştiri ve özeleştiri örnekleriyle insanlara bir farkındalık kazandırmak, eleştirel bir bakış açısı kazandırılmak istenmiştir. Kur’an’ın, Furkan ve Hüda isimlerinin penceresinden olaylara bakıp eleştirel bir bakış açısı kazanmak bu bakışla hak ile batılı birbirinden ayırt edip hakka 8 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sarılmak, batıl olandan uzaklaşmanın ehemmiyeti üzerinde durulmuştur. Her şeye rağmen hatalara düşüldüğü takdirde ise edinilen bu farkındalık yeteneği ile hatayı telafi etmenin yolları belrtilmeye çalışılmıştır. En son olarak, asıl konu olan özeleştiri ve özeleştirinin birey ile toplumun gelişimine olumlu katkılarının neler olabileceği bütünsel bir bakışla ele alınmıştır. Toplumun sadece bir kesimini değil, aksine eleştiriye tabi tutulan her kesiminin davranışı ele alınıp değerlendirilmiştir. Bütün gayretlere rağmen gözden kaçan hususların olması muhakkaktır. Biz de bundan sonra tespit ettiğimiz hatalarımızı ve eksikliklerimizi özeleştirel bir yaklaşımla telafi edeceğimize ve ileride bu çalışmayı daha da olgunlaştıracağımıza inanmaktayız. V. ARAŞTIRMANIN PROBLEMATİKLERİ Bu çalışmada ele alınan temel problem, özü itibarı ile insandır. Bu nedenle buradaki düşünceler belli bir grupla ilgili olmayıp insanla ilgilidir. Dolayısıyla, eleştiri ve özeleştiri kavramlarının İslam inanç, ibadet esasları ile ahlak felsefesi içindeki konumu ve işlevini belirlemek amacıyla şu sorulara cevap bulunmaya çalışılmıştır: İnsan denilen varlığa neden ihtiyaç duyuldu? İnsanı farklı kılan özellikler nelerdir? İnsanın iki kutuplu olması ne anlama gelir? Farklı eğilimlerin insanın gelişimine katkısı var mı? İnsanın sergilemiş olduğu davranışların arka planındaki etkenler nelerdir? Yerin, göğün ve dağların yüklenmekten çekindikleri ağır sorumluluğun gereğini yapmada insanın sahip olduğu yetenekler yeterli mi? İnsanın çokça zalim ve çokça cahil olması ne demektir? İnsana verilen yetenekler her iki dünya mutluluğunu sağlayabilir mi? İnsan davranışlarında esas alınan doğru ve yanlışın kaynağı ve ölçüsü nedir? İlahi adalet ve kudret karşısında insanların konumu nasıldır? Ahlaki özgürlük ve insanın sorumluluğunu nasıl anlamalıyız? Eleştiriye söz konusu olan davranışlar belli kişi, zümre veya zamana has mı yoksa genel midir? Eleştiri ve özeleştiri bir ihtiyaç mıdır? İhtiyaç ise neden insan nefsine zor gelmektedir? İnsan kendisini neden sürekli avutmaktadır? Ahiret inancının özeleştiri ile ilişkisi nedir? Neden tarih boyunca bir kısım insanlar Allah’a inandıkları halde ahiret inancını inkar etmişlerdir? Özeleştiri kavramı içerik 9 itibarıyla Batı kültüründen alınma bir kavram mı yoksa İslam kültüründe de var mıdır? İnsanlık tarihi boyunca Allah’ın eleştirisine maruz kalan insan tiplemeleri nelerdir? Özeleştirinin fert ve toplumun gelişimi üzerinde gerçekten bir katkısı var mıdır? İnsanın doğru yolu bulmasında etkili bir rehber olan Kur’an, insanın kendini yenilemesi isteğine nasıl bir katkı yapmaktadır? VI. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Öncelikli olarak yapılan literatür taramasında, konuyla doğrudan ilgili bir araştırmaya rastlanamadı. Benzeri çalışmalar olabilir. Bu çalışma geçmişte yapılmış benzeri çalışmaların tamamlayıcısı veya farklı bir şekilde yeniden ele alınması olarak da kabul edilebilir. Gerek bu konuyla ilgili ülkemizde yapılmış bir çalışmanın bulunmayışı gerekse yabancı kaynaklara ulaşmadaki zorluklar bizi bu konuda sınırlandırmıştır. Ancak bu konuyla benzerliği bulunan veya bu çalışmadaki ana başlıklardan birisiyle ilişkisi bulunan bazı çalışmalar vardır. Sözü edilen bazı çalışmalar şunlardır: AYDIN, Hayati, “Kur’an’da Psikolojik İkna”, Timaş Yayınları, İstanbul 2006. Bu kitapta, insanı ustaca tanımlayan, birey ve toplumlar için kapsamlı ilkeler ortaya koyan Kur’an âyetleri psikoloji biliminin penceresinden analiz edilmektedir. KASAPOĞLU, Abdurrahman, “Kur'an'da Ahlak Psikolojisi”, Yalnızkurt Yayınları, İstanbul 1997. Bu eserde, Kur'ân-ı Kerim’de yerine getirilmesi istenen ve kaçınılması gereken ahlâk kurallarının psikolojik ve psikososyal yönlerine işaret edilir. İnsana ahlâkî güzellikleri kazandırmak ve onu ahlâkî kusurlardan arındırmak için ilkeler ortaya koyan Kur'an-ı Kerîm, insanın psikolojik güç ve eğilimlere çeşitli zaaflara sahip bir varlık olduğunu daima göz önünde bulundurur. TURABİ, Hasan, “Özeleştiri ve Yenilenme Sorumluluğu” çev. Vahdettin İnce, Ekin Yayınları, İstanbul 1998. Çağımızın önemli mütefekkir ve mücadele adamı Hasan Turabi, bu çalışmasında İslami hareketlerin düşünsel, yapısal, kültürel ve metodik sorunlarına eğilerek, mevcut zaafların aşılması konusunda sorumluluk yükleyen bir özeleştiri sunuyor. 10 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ÇELEBİ, Halis, “İslami Hareket ve Özeleştiri Üzerine”, trc. Metin Parıldı, Kayseri, Rey Yayıncılık, [ts.]. Yazar bu kitabında İslami hareketlerin gelişmesi için özeleştirinin ve iç âleme yönelmenin önemini vurgulamaktadır. BİNGÖL, Abdulkerim, “Kur'ân'da Eleştiri Mahiyeti ve Muhatapları” (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi),Van, 2015. Bu çalışmada genel anlamda Kur’an’ın eleştirel yönü, özelde ise Müslümanların hatalarına gösterdiği eleştirel yaklaşım araştırılmıştır. Bununla beraber sağlıklı bir mukayesenin yapılabilmesi için Kur’an’ın getirdiği hakikatlere karşı duran müşrik, ehl-i kitap ve münafıkların eleştirilmesine de genişçe değinilmiştir.

TÜRKMEN, Hamza, “Türkiye’de İslamcılık ve Özeleştiri”, Ekin Yayınları, İstanbul 2014. Bu çalışmada, Türkiye’deki İslami uyanış sürecinin Kur’an merkezli bir bilinçlenmenin yolunu açtığı iddia edilerek, buna karşın bu süreçte yeterli bir İslami örneklik ve toplumsal model oluşturulmadığı dile getirilmektedir. UZUN, Çağlar, “Özeleştiri”, Sanatta Yeterlilik Tezi, Ankara, 2009. Yazar bu çalışmasında özeleştirinin ne kadar zor bir eylem olduğuna dikkat çekmekte, kişinin kendini ve sanatını çoğu zaman objektif bir şekilde değerlendiremediğinden söz etmektedir. ARSLAN, İhsan, “Hz. Peygamber ve Sahabe Örnekliğinde İslam’da Eleştiri Kültürü”, Metamorfoz Yayıncılık, İstanbul 2016. Bu çalışma, Kur’an’da Hz. Muhammed (s.a.s)’in de eleştirildiğini, Hz. Peygamber’in sahabeyi, sahabenin sahabeyi eleştirdiğini örnekler ile ortaya koyan ve eleştirinin mutlak anlamda kötü bir şey olmadığını vurgulamaya çalışan bir çalışmadır. KOÇYİĞİT, Hikmet, Kur’an’da Eleştirel Tavır, (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2003. Bu çalışma, Kur’an’da eleştirel üslubu ele alan bir tezdir. HATİBOĞLU, Mehmed Said, “İslâmî Tenkîd Zihniyeti”, Ankara 2015. Bu eser, hadis tenkidi özelinde İslami tenkit zihniyetinin nasıl doğduğunu detaylı örneklerle ele alıp incelemektedir. 11 YILDIRIM, Zeki, “Kur’an’da Peygamberlerin İsmeti”, [http://edergi.atauni.edu.tr/index/index], Erişim Tarihi: 03 Haziran 2016. Farklı İslamî mezheplere göre peygamberlerin ismeti nerden başlar, kapsamı nedir sorularına cevap arayan bir çalışmadır. Yukarıda isimleri ve yazarları zikredilen çalışmaların her biri, Kur’an’a göre insan ve insanın olumsuz davranışlarını ele almıştır. Özellikle bunlardan “Kur'ân'da Eleştirinin Mahiyeti ve Muhatapları” adlı doktora teziyle biraz benzerlik arz etse de tezimiz bunlardan çok farklıdır. Zira söz konusu olan bu tezde, eleştiri ile eleştiriye muhatap olan gruplar ele alınıp değerlendirilmektedir. Yani eleştirinin nesnesi olan grupların olumsuz davranışları bir gözlemci marifetiyle ele alınıp değerlendirilmektedir. Her ne kadar kısmen bir benzerlik arz etse de ve kısmen faydalansak da, tezimizin asıl konusu “bireysel özeleştiri” yani eleştirinin hem öznesi hem de nesnesi olması hasebiyle söz konusu bu tezden çok farklı ve özgün bir yapıya sahiptir. Aynı şekilde Çağlar UZUN’un eserinden de kısmen faydalandık. Yukarıda ismi geçen kaynaklarla birlikte insan, ahlak, eleştiri ve özeleştiri içeren âyetleri tefsir ederken nefs ve çeşitleri, nefs muhasebesi, levm, itap, tevbih, tenkit, ayıplama vs. kelimeleri kullanan bütün tefsir kitapları ve ilgili âyetlerin nüzul sebebini ortaya koyan sebeb-i nüzul kaynakları, el-Mektebetü’ş-Şamile programı bu çalışmanın başvuru kaynaklarıdır. 12 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 13 BİRİNCİ BÖLÜM ELEŞTİRİ 1.1. TEKNİK VE TEORİK ÇERÇEVE 1.1.1. Kavramsal Alan Bilimsel alanlarda kullanılan kelimeler kavramsal çerçeveye oturtulurken, bazen sözlük anlamlarından uzaklaştırılsa da, çoğunlukla sözlük anlamları çerçevesinde kullanılırlar. Bundan ötürü bir kavramı açıklarken, hem sözlük anlamını hem de terim anlamını izah etmekte fayda vardır. Aynı şekilde semantik olarak birbirine yakın olan ve anlam bakımından iç içe olan kelimeleri göz ardı etmemek gerekir. Bu bağlamda eleştiri ve tenkit kelimeleri müteradif kelimeler olup çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Bu çalışmada her iki kelime de kullanılacaktır. Bundan ötürü her iki kelimenin sözlük ve terim manalarının bilinmesinde fayda vardır. Bu konunun kavramsal alanını belirlerken öncelikle eleştiri kelimesinin sözlük anlamının kısaca çerçevesini çizmek; sonra terim anlamını klasik ve modern kaynaklardan faydalanmak suretiyle bütünsel bir yaklaşımla belirlemeye çalışacağız. Daha sonra eleştiri kelimesinin müteradifi ve benzeri olan kelimeleri inceleyerek eleştiri kelimesinin terim anlamını tam olarak ortaya koymaya gayret edeceğiz. Yukarıda belirttiğimiz gibi eleştirinin müteradifi olan tenkit kelimesi, Arapça kökenli olduğu için modern ve milli bir dil inşa etmek amacında olanlar tarafından pek kullanılmak istenmemiştir. Bunun yerine “eleştiri” kelimesi kaide dışı uydurulmuş ve kullanılmıştır.8 Türkçede tenkit yerine kullanılan ve elemek kelimesinden türetilen “eleştiri”, bir insanı, bir yapıtı, bir konuyu titiz ve hassas bir çalışmayla doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek anlamında kullanılmaktadır. Bu bağlamda eleştiri mutlak anlamda kötü bir şey olmayıp, aksine iyi ile kötüyü, 8 Hamza Ermiş, Arapça’dan Türkçeleşmiş Kelimeler Sözlüğü, İstanbul 2008, 662; Hikmet Koçyiğit, Kur’an’da Eleştirel Tavır, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2003, 1. 14 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaya yarayan bir bakış açısıdır. Her şeye rağmen eleştiriyi sevimsiz hale getiren husus, çoğu zaman yergi ile karıştırılmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla eleştiri veya tenkid bir eserin veya kişinin kusurlarını açığa çıkartmaktan öte bir ıslah ve tekmil ameliyesidir. 1.1.1.1. Kavramın Sözlük Anlamı Türkçede eleştiri, bir insanı, bir eseri, bir konuyu doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek amacıyla titizlikle yapılan inceleme işi, tenkit. 9 Arapça’da eleştiri anlamında tenkit kelimesi kullanılmaktadır. Tenkit “ne-qa-de” – “نقد “fiilinden türeme bir isimdir. Bu fiil para vb. şeylerin iyisini kötüsünden, sağlamını sahtesinden ayıran/temyiz eden, (bilimde) eleştiren10, yoklayan, sözün güzel olanı kusurlu olandan, doğru olanı yanlış olandan ayıran (رَعْ ِالش ُد ّ ْ قَن(, aldanmamak için bir َ َّ الر ُج ُل َّ الش ْئ” için kişi inceleyen biçimde dikkatli şeyi َد .11kullanılmaktadır ifadesi” نَق Ayrıca tartışmak, ayıplamak, peşin ödemek vb. anlamlara geldiği gibi gizli olanı ve kusuru ortaya koymak, titiz davranmak,12 gibi anlamlara gelmektedir. “َ َد ْنتَق ِ – fiili ” إ على- cer harfi ile kullanıldığında ise tenkit etmek bir şeyin kusurlarını gösterip ayıplarını ortaya çıkarmak demektir.12F 13 Bu çerçevede tenkit kelimesi; eleştirel bir bakışla hayata ve hayatta olan her şeye dikkatle bakan birinin, doğru ile yanlışı, sahte ile gerçek olanı, hak ile batılı, sağlamı ile çürüğü birbirinden ayırabilmesidir. Dolayısıyla eleştiri; ta’zir, hiciv, yergi, tahkir ve tezyif gibi sadece olumsuz anlamda kullanılan kelimelerden farklıdır. Bu yetiye bilgelik anlamına gelen hikmet de diyebiliriz. Zira hikmet; bilgelik, anlayış, gerçeği bilme, düşünme yeteneği, sezgi 9 Şükrü Haluk Akalın vd., Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara 2011, 786; Bakırcıoğlu, 582; İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilnet Matbaacılık, İstanbul 2011, 336; Abdullah Yeğin, Yeni Lugat, “Tenkit” mad., Fatih Matbaası, İstanbul 1968, 541. 10 Ahmed Selim Humsi, vd., er-Rafid, el-müessesetü’l-hadis li’l-kitab, Beyrut 2015, 1080; Mevlüt Sarı, el-Mevarid, Bahar Yay., İstanbul 1982, 1548. 11İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensarî, Lisanu’lArab, Darü’l-Ma’arif, Kahire 1119 h, III, 425; İbrahim Mustafa vd., el-Mu’cemu’l-Vasit, Kahire 1960, I, II, 1004; Zebidi, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseyni, Tacu’l-A’rus Min Cevahiru’lKamus, Darü’l-Hidaye, Kuveyt 2008, IX, 232; İsmail b. Hammad Cevheri, es-Sıhah fi’l-Luğa, (4. Baskı), Kahire 1987, II, 162; Muhammed b. Yakup Firuzabadi, el-Kamusu’l-Muhit, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2005, 322-323; Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Yazar Yay., Ankara 2014, 1677; Kadir Güneş, elMu’cem, Mekteb Yay., İstanbul 2016, 1203. 12 Firuzabadi, 322-323; İbrahim Mustafa vd., I,II, 1004; Zebidi, IX, 230; Cevheri, II, 162; Doğan, 1677. 13 İbn Manzur, III, 425; Sarı, 1547; Güneş, 1203. 15 gücü, iş ve sözlerde isabetli olma, ilim ve akıl ile doğruyu bulma anlamlarına gelmektedir.14 Eleştiri anlamında kullanılan kelimelerden biri hicivdir. Hiciv methin zıddıdır. Buna yergi de denir.15 Bir kimse, kurum veya toplumun kusurlarını, hatalarını, alaylı tarzda eleştirme, gülünç taraflarını nazım ve nesir yoluyla ortaya koyma, kötüleyip taşlama ve eleştiri metinlerinin oluşturduğu edebî tür.16 Kelimenin kökü olan hecv veya hicâ sözlükte, bir lafzı harflerini sayarak ve heceleyerek okumak; bir kişinin veya toplumun ayıp ve kusurlarını sayıp dökmek, yermek gibi anlamlara gelmektedir. 17 Eleştiri anlamında kullanılan diğer bir kelime de ta’zirdir. “عزر “ kelimesinden türeyen “ta’zir”, Arapça bir kelime olup sözlükte, azarlamak, tahkir etmek, kınamak, ayıplamak, te’dip ve terbiye edip yola getirmek, birine yardım etmek17F 18 gibi anlamlara gelen “ta’zir” bir fıkıh kavramı olarak, kısas-diyet ve had cezaları dışında kalan, insanların ıslahına yönelik verilen cezaların genel adıdır.18F 19 Yani ta’zir hukuki bir kavram olup kamusal alanla ilgilidir. Yoksa bir Müslümanın diğer bir Müslümanı azarlaması ve tahkir etmesinin dinen caiz olmadığını Hz. Peygamber “Kişiye şer olarak, Müslüman kardeşini tahkir etmesi yeterlidir”19 F 20 buyurarak işaret etmiştir. Eleştiri, özellikle bilginin temellerini ve doğruluk durumunu inceleme, sınama ve yargılamayı gerektiren bir eylem olduğundan, eşyanın hakikatine ulaşmak için başvurulması gereken bir kavramdır. Eleştiri, çoğu zaman bu kelimenin eş anlamlısı olan ve daha çok olumsuz eleştiriyi ifade eden “yergi”21 anlamında anlaşıldığı için istenilmeyen ve hoş karşılanmayan bir olgu olmaktadır. Yoksa çoğu 14 Rağıb İsfahânî, Müfredat, (Trc. Abdulbaki Güneş vd.), Çıra Yay., İstanbul 2012, 300; Karagöz vd., İsmail vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yay., Ankara 2010, 258; İbrahim Mustafa vd., I, II, 234; Arif Erkan, Elbeyan, Arapça Türkçe Büyük Sözlük, Huzur Yay., İstanbul 2006, 547; Akalın vd., 1100. 15 Kenan Demirayak, Arap Edebiyatı Tarihi, Fenomen Yay., Erzurum 2012, 134. 16 Güneş, 1236; Doğan, 753, Akalın vd., 1097; Ayverdi, 505. 17 İbn Manzur, “hcv” mad. XV, 353; Levis Maluf, el-Muncid fi’l-Luğatil’l-Arabiyye, Darü’l-Kur’an’ilKerim, Tahran 1342 h., 856. 18 İsfahânî, 698; Ayverdi, 1214; Güneş, 776. 19 İsfahânî, 698; Abdulkadir Udeh, Mukayeseli İslam Hukuku ve Beşeri Hukuk, Rehber Yay., (Trc. Ali Şafak), Ankara 1991, I, 82; Bilmen, Hukuki İslamiye.., III, 305. 20 Buhari, Nikah:45, Edeb:57, 58, Feraiz: 2; Müslim, Birr:28-34; Ebu Davud, Edeb: 40, 56. 21 Yergi: Yermek ve eleştirmek için söylenmiş söz veya yazılmış yazı, hıcviye. (Bkz. Ayverdi, 1353) 16 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kimsenin zanettiği gibi eleştiri mutlak anlamda kötü bir şey değildir. Dolayısıyla doğruya ulaşma ve hakikati muhafaza etme adına, eleştiriyi önemli bir değer olarak kabul eden İslam düşüncesi, eleştiri ahlakını da eleştirinin kendisi kadar önemli görmüştür. Dolayısıyla eleştiri adına, hakaret ve küfür içeren ifadeler, kaba ve çirkin cümleler asla yüce dinimiz İslam’ın ahlakıyla bağdaşmaz. 1.1.1.2. Kavramın Terim Anlamı Terim olarak daha çok edebî eserler hakkında kullanılan tenkit veya eleştiri kavramları, herhangi bir şeyi, daha çok eksik, iyi veya kötü yanlarıyla değerlendirme anlamını kapsadığı halde bir şeyin sadece kötü yanını gösterme anlamında da tanımlanmıştır.22 Türkçe’de tenkit yerine kullanılan ve elemek kelimesinden türetilen “eleştiri”, bir insanı, bir yapıtı, bir konuyu hassas bir çalışmayla doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek anlamlarına gelmektedir.23 Eleştiri, doğru yargılara ulaşmak için aklı yönlendirme ve yönetme tarzı üzerinde bir eğitimdir.24 Aynı şekilde eleştiri, bir kişinin veya edebi açıdan inceleme konusu yapılan metnin ya da eserin irdelenip iyi ve kötü yönlerinin açığa çıkartılmasıdır. Sözlük anlamı açısından eleştiri kelimesi yenidir. Ancak muhteva açısından Hz. Peygamber’in zamanına dayanmaktadır.25 Mutekaddimun olarak anılan ilk dönem İslam âlimlerince de eleştiri “dirayet hadis ilmi”nin bir konusudur. Bu yönü ile hadis tenkidi, “hadisin metin ve senedi ile ilgili rivâyetleri kabul ve red bakımdan arındırmaktır.”26 Hadis ilminde önemli bir yer tutan “Cerh ve Ta’dil” konusu, hadisleri eleştirel bir bakışla değerlendirmekten ibarettir. Hadis tenkidi olarak da bilinen bu hususta en çok kullanılan kelimelerden biri de “tenkit”dir. Hadiste tenkit, sahihlerini zayıflarından ayırmak için hadisleri; hadis rivâyetindeki güvenilirlik derecelerini tespit etmek için ravilerini incelemeye tabi tutmaktır. “Nakıd” (ناقد (ise, 22 Orhan Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, (5. Basım), İstanbul 2012, 33; Bakırcıoğlu, 582. 23 Akalın vd., 786; Ayverdi, 336; Ermiş, 1. 24 Halis Çelebi, İslami Hareket ve Özeleştiri Üzerine, Rey Yay., (Çev. Metin Parıldı), Kayseri ts., 127. 25 Muhammed Ali Kasım Ömeri, Dirasat fi Menheci’n-Nakd İnde’l-Muhaddisin, Darü’n-Nefais, Amman, (1. Baskı), h. 1420, 11. 26 Nurettin İ’tr, Menhec en-Nakd fi ulumi’l-Hadis, Daru’l-Fikr, (3. Baskı), Suriye h. 1412, 32. 17 hangilerinin kabul edilip hangilerinin kabul edilmeyeceklerini tespit için sened ve metni tenkide, incelemeye tabi tutan hadis alimine denir.27 Arapça’da eleştiri anlamına gelen nakd kelimesinin sözlük ve ıstılahi anlamları arasında güçlü bir bağ vardır. Çünkü eleştiri, rivâyetin kabul veya reddedilmesiyle ilgili güçlü bir arındırma ve tartışma eylemidir.28 Eleştiri sözcüğü yalnızca olumsuzu dile getiren “yergi”den farklı ve daha kapsamlı olup çatısı altında hem olumluyu (doğruyu, önemliyi, değerliyi) hem de olumsuzu (yanlışı, önemsizi, değersizi) ve bunların birbirinden ayrılabilmesini barındırır. O zaman, günlük dilde çok sık kullandığımız ve bir yakınmayı ya da suçlamayı dile getiren “Beni neden eleştiriyorsun?” sorusu aslında örneğin: “Yanlışla doğruyu, önemsizle önemliyi, değersizle değerliyi neden ayırt ediyorsun?” sorusu kadar yanlış ve saçma bir anlam taşımaktadır. “Beni neden eleştiriyorsun?” sorusu ile asıl dile getirilmek istenen, “Beni neden yeriyorsun?” sorusudur. Bu ikisini rastgele birbirinin yerine kullanmak, eleştirel düşünebilmeyi daha baştan imkânsız kılmaktan başka bir şey değildir. Çünkü eleştirel düşünebilmek, sürekli bir farkındalık bağlamında ve sürekli neden-sonuç ilişkileri kurarak karşılaşılan herhangi bir olgu, kişi ya da sorun hakkında bir sonuca varma yetisidir.29 Bir kelamı tenkit etmek, içindeki kusurları ayıklayarak, sözdeki güzellikleri ortaya çıkarmak demektir. Görünmeyen birçok işlemden geçen fikirler, bazen eleştirinin asidinde yanmak zorundadır. Eleştiri, altınla bakırı birbirinden ayıran aside benzer; iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı ayırmak için ideal bir yöntemdir. Bu çalışmamızda amaçlanan şey, Kur’an’da insanın edebî tenkidi olmayıp, belki edebe dair tenkididir. Bu nedenle “tenkit ve eleştiri” kelimelerinden kastedilen şey, sözlük anlamlarıyla kullanılan kınama ve yergiden ibaret olmayıp bunları da içine alan bir eleme ve gerçeği ortaya koyma faaliyetidir. Görüldüğü gibi tenkit, kusurlu olan bir şeye müdahele edip, doğrusunu ve hatasız olanı ortaya çıkması yönünde bir düzeltme (tashih), iyileştirme (ıslah) ve tamamlama (ikmal) çabasıdır. Diğer taraftan 27 Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, Timaş Yay., İstanbul 1987, 125. 28 Yahya Zekeriya Ali Muabide, el Ehadisu’n-Nebeviyye el-Varid fi Vekai’i’l-Felekiyye, (Yayınlanmış Doktora Tezi), Yermuk Üniversitesi, Şeriat Fakültesi Usulu’d-Din Anabilim Dalı, Ürdün 2009, 168. 29 Bakırcıoğlu, 579-580. 18 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ inceleme konusu olan şeyin iyi yanlarını da tespit edip daha iyi olması için gayret göstermedir. 1.1.2. Eleştirel Düşünme Eleştirel kelimesinin İngilizce karşılığı olan "critical" kelimesi değerlendirme, yargılama, ayırt etme anlamlarını dile getiren Yunanca "kritikos" teriminden türetilmiş, Latince'ye "criticus" olarak geçmiş ve bu yolla diğer dillere yayılmıştır. Eleştirme, bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme anlamına gelmektedir.30 Eleştirel düşünme kavramı, felsefe ve psikoloji gibi iki ana disiplin temel alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Felsefi yaklaşım, iyi düşünmenin normları, insan düşüncesi kavramı, gerçekçi ve tarafsız bir dünya görüşü için gerekli olan zihinsel beceriler üzerinde odaklanmaktadır. Psikolojik yaklaşımlar ise, düşünce ve düşünmeyi temel alan31, düşünceleri mantık kurallarına sadık kalarak ve sağlam bir şekilde temellendirerek öne süren, önyargılardan ve klişelerden uzak duran, açık fikirli, bireysel farklılıklara önem veren düşünce üzerinde odaklanmıştır.32 Bir konunun, bir yapıtın doğru ve yanlış, tuarlı ve tutarsız yönlerini belirlemek, bir sorunu çözmek amacıyla ilgili tüm etkenleri nesnel ve mantığa uygun biçimde değerlendirerek sonuca ulaşmak için eleştirel düşüncenin bir dizi karmaşık bilişsel sürecini gerçekleştirmek gerekir.33 Bireyin kendisinden kaynaklanan tutarlı davranış kalıpları olarak nitelenen34 bireysel farklılıklar, insanları birbirinden ayıran temel özelliklerdir. Bu anlamda, problem çözme, karar verme, usa vurma, informal mantık, yaratıcı düşünme gibi kavramların eleştirel düşünme ile eş anlamda kullanıldığı ve farklılık arz ettiği gözlenmektedir. Düşünme, bilinmeyeni bilinir hale getiren insana has zihinsel bir aktivitedir. 35 “Düşünüyorum o halde varım” diyen ünlü Fransız filozof Descartes (1596-1650), 30 S. Sadi Seferoğlu vd., “Eleştirel Düşünme ve Ögretimi”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30 (2006), 193-200. 31 Semih Şahinel, Eleştirel Düşünme, Pegem A Yay., Ankara 2002, 25. 32 Ahmet Cevizci, Eğitim Sözlüğü, Say Yay., İstanbul 2010, 203. 33 Bakırcıoğlu, 579. 34 Jerry M. Burger, Kişilik, (Trc. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu), Kaknüs Yay., İstanbul 2006, 23. 35 İsfahânî, 805; Sarı,, “el-fikr” mad., 1174. 19 insanın bu zihinsel aktivitesi olan gerçek varlığına işaret etmektedir. Çünkü insan düşünen bir varlıktır. Düşünme Arapça bir isim olan ve “el-fikr” mastarından türeyen tefekkür, nosyon, düşünce, üzüntü ve görüş gibi anlamlara gelmektedir.36 Düşünme sistematik ya da rastlantısal olarak düşünce üretimi ile sonuçlanan zihinsel bir süreçtir. Düşünme sürecinin girdileri veri, enformasyon, bilgi, kanıt, inanç ve duyumlardır. Düşünme sırasında mantık, sağduyu veya yaratıcılık etkisi altında, akıl yürütme, sezme ya da düş kurma süreçlerinden biri ya da birden fazlası devreye girmektedir. Eleştirel düşünme, bir konunun, bir eserin doğru ve yanlış, tutarlı ve tutarsız yönlerini belirlemek, bir sorunu çözmek amacıyla ilgili tüm etkenleri nesnel ve mantığa uygun biçimde değerlendirerek sonuca ulaşmak için bir dizi karmaşık bilişsel süreci gerçekleştirmektir.37 Kendi düşünce süreçlerimizin bilincinde olarak, başkalarının düşünce süreçlerini göz önünde tutarak, öğrendiklerimizi uygulayarak, kendimizi ve çevremizde yer alan olayları anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize edilmiş zihinsel sürece “eleştirel düşünme” denir.38 Eleştirel düşünmedeki başarısızlık yaşamımızdaki daha zengin bir deneyimden bizi mahrum edecektir. Çünkü eleştirel düşünme zihnimize ve kalbimize Allah (c.c) tarafından aşılanan kıymetli bir yetenektir. Böyle bir hazineyi başarısız kullanmak sadece bir israf değil aynı zamanda bu dünyada insanın Allah'ın halifesi gibi konumuna da ihanettir.39 Sahip olduğu düşünme yeteneği ile tüm varlıklara hükmedebilen insan, sağlam bir iradeye sahip olmaması durumunda nefsine yani kendisine söz geçiremeyebilir. Çünkü irade, nefsi arzularından kurtarmak, Allah’ın emirlerine yönelmek ve razı olmaktır.40 Duygularının etkisinde kalan kişinin aklını yeterince kullandığı söylenemez. Sebep ve sonuç ilişkisini göz önünde bulundurmadan yapılan tek boyutlu yüzeysel değerlendirmeler çoğu zaman kişiyi yanıltır. Hele hiçbir şeyin göründüğü gibi olmadığı ve yanıltıcı unsurların 36 İbn Manzur, V, 65; Firuzabadi, I, 588; İbrahim Mustafa vd., I, II, 698; Zebidi, XIII, 345; Cevheri, II, 347. 37 Bakırcıoğlu, 579; Muhammed Mümtaz Ali, 157. 38 Tahsin Gülhan, Araştırma Teknikleri,Yeni Asya Vakfı Yay., İstanbul 2003, 33, 34. 39 Muhammed Mümtaz Ali, 156. 40 Seyyid Şerif Cürcani, Ta’rifat, (Trc. Abdulaziz Mecdi Tolun), Litera Yay., İstanbul 2014, 72. 20 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ yaygın olduğu günümüzde çok daha ince eleyip sık dokumak gerektiğini söyleyebiliriz. Atalarımız “görünüşe aldanmayın” derken her halde bu gerçeğe işaret etmişlerdir. Çünkü duyu organlarımız bizi yanıltabilir. İşte eleştirel düşünme, görünüşe aldanmadan akıl yürütme, analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir düşünme biçimidir. İnsansı özelliklerinin başında gelen düşünme yeteneği, insana değer katmakta ve onu diğer varlıklar arasında ayrıcalıklı hale getirmektedir. Düşünme yeteneği ile bilinmeyeni bilinir hale getiren insan, kâinatta olup-biten şeylere karşı duyarlılık göstererek onları anlamaya çalışmaktadır. Kur’an’da özellikle düşünme yeteneğini kullanmayan, sorgulamayan ve sağlıklı düşünmeyen insanlar eleştirilmekte ve onlara hitaben “Onlar düşünmezler mi”41 ifadesi sık sık kullanılmaktadır. “(Hidâyet çağrısına kulak vermeyen) kâfirlerin durumu, sadece çobanın bağırıp çağırmasını işiten hayvanların durumuna benzer. Çünkü onlar sağırlar, dilsizler ve körlerdir. Bu sebeple düşünmezler.”42 Onlara nasihat etmek, sadece sesleri duyan, fakat kendilerine söylenen sözlerin anlamını ve ifade ettiklerini kavrayamayan bir hayvana nasihat etmek gibidir.43 Yine başka bir ayette; “Hâla Kur'an üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer o, Allah'tan başkası tarafından gelmiş olsaydı onda birçok tutarsızlık bulurlardı.”44 İşte bu âyetlerde görüldüğü gibi, işlevsel aklın gereği akıl yürütme ve eleştirel düşünmenin iç içe olgular olduğu ve aralarında sebep-sonuç ilişkisi olduğunu söyleyebiliriz. Eleştirel düşünmede en büyük risk, başkasına karşı objektif davranmamaktır. Çoğu zaman önyargılarla hareket eden insan zihinsel dürüstlük gösteremeyince ilahi ikaza muhatap olmaktadır; “Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın”45 Burada zandan kasıt, kesin bilgi olmayan, yanıltıcı önyargılardır. 41 Ahkaf: 46/33; Mutaffifin: 83/4, 5, 6; Adiyat: 100/9, 10, 11. 42 Bakara: 2/171. 43 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, III, 308; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, I, 480; Beydavi, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Tefsiru’l-Beydavi, Darü’l-İhayau’t-Türasu’l-Arabiyye, Beyrut 691 h., I, 448; Mevdudi, Seyyid Ebu'l A'lâ, Tefhimu’l-Kur’an, İnsan Yay., (Trc., Muhammed Han Kayani vd.), İstanbul 1996, I, 137. 44 Nisa: 4/82. 45 Hucurat: 49/12. 21 Nitekim ifk hadisesinde önyargılarla hareket eden bir kısım Müslümanlar Kur’an’da şiddetle eleştirilmektedir. Önyargı, farklı ihtimallere şans tanımadığı için eleştirel düşünmenin ruhuna aykırıdır. Çünkü Allah Teala bir Müslüman hakkında kötü düşünmeyi ve önyargılı olmayı yasaklamıştır.46 Eleştirel akıl, sürekli sorgulayıcı olmakla bilinmektedir. Hakikatı bulmak adına yapılan her türlü sorgulama, ilerleme ve gelişme için hayati bir öneme sahiptir. Sorgulamak, aklın verilerini kullanarak, olguları, olayları, kendini, davranışlarını ve eşyayı yeniden gözden geçirmek, test ve kontrol etmek, yapılan işlemin sağlamasını yapmaktır. Sorgulamak aynı zamanda her türlü şüpheden arınmak, yakini bilgiye yelken açmaktır. Fen bilimlerinde laboratuvar ve laboratuvarda yapılan işlemler ne ise, sosyal bilimlerde de sorgulamak, eleştirmek ve yeniden gözden geçirmek aynı şeydir. Müslümanları özellikle 17.yüzyıldan sonra gerilemeye sevk eden husus; eleştiri kültürünü bırakmaları ve Batı zihniyetini körükörüne izlemeleri olmuştur. Bu tutum, bize Kur’an’da bildirilen “onların gözleri vardır ama göremezler” şeklindeki beyanını hatırlatıyor.47 Kur’an-ı Kerim bu anlayışı şiddetle eleştirmektedir: “Andolsun biz, cinler ve insanlardan, kalpleri olup da bunlarla (hakikati) anlamayan, gözleri olup da bunlarla (hakikati) görmeyen, kulakları olup da bunlarla (hakikati) işitmeyen birçoklarını cehennem için var ettik. İşte bunlar hayvanlar gibi, hatta daha da aşağıdadırlar. İşte bunlar gafillerin ta kendileridir.”48 Bu ayet, "birçok cin ve insan vardır ki, biz onları sadece cehenneme göndermek ve cehenneme yakıt yapmak için yarattık" diye bir mânâya gelmez. Fakat ayetin ifade ettiği anlam şudur: "Biz onları yarattık ve onlara kalb, akıl, göz ve kulaklar verdik, fakat bu kötü insanlar o yetenekleri Hakk'ı bâtıldan ayırdetmek için kullanmadılar, Allah’ın birliğini gösteren ayetler üzerinde düşünmediler ve kötü amelleriyle kendilerini cehennem için yakıt yaptılar."49 Burada asıl problem, bu yeteneklerin 46 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXII, 304; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VII, 377. 47 Not: Francis Fukuyama’nın Büyük Çözülme için yaptığı açıklaması; bizim asıl başarısızlığımızın nedeninin modern Batı zihniyetini körü körüne izlememiz olduğunu söylemektedir. (Bkz. Muhammed Mümtaz Ali, a.g.m., 160.) 48 A’raf: 7/179. 49 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIII, 278; Beydavi, I, 79; Mevdudi, II, 119. 22 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ hangi yönde kullanılmasıdır. Dolayısıyla bu ayette anlatılmak istenen husus; insan, varoluşundan akıbetinin ne olacağına varıncaya kadar olmuş ve olacak şeyler üzerinde düşünüp taşınmaya ve bunlardan dersler çıkarmaya çağrılmıştır.50 Kalıplaşmış anlayışın, bağnazlığın, baskının, bozuk yapıların, marjinalliğin en amansız düşmanı, buna karşın yeniliklerin ve gelişmelerin dostu eleştirel düşünmedir. Eleştirel düşünme toptan ret ve toptan kabul anlayışlarını kabul etmemektedir. Eleştirel düşünme bir sataşma ve öç alma yöntemi, başkalarının yanlışlarını bulma ve ifşa eylemi değildir. Bunun, hayatta herhangi bir varlık gösterememiş, kendi sorumluluk dairesinde etkili olamamış ve bu açığı sorumluluk alanının dışında olanları “tenkit etmek”le kapatmaya çalışan basmakalıp anlayıştan farklı olduğunu söylemeliyiz. Başka bir boyutuyla, göstermiş olduğu başarıyı kibirle bir kavga taşı olarak algılayıp, muhataplarını köreltircesine yapılan “yargılamak”la da bir ilgisi yoktur. İslam düşünce tarihinde bir kısım alimlerin, çoğu zaman hasetten ve taassuptan kaynaklanan, birbirlerini yersiz suçlamaları ve eleştirmeleri yarardan çok zarara sebep olmuştur. Eleştirel yönü ile bilinen Gazali, İhyau ulumi’d-din başta olmak üzere çeşitli eserlerinde taassuptan, ifrattan, taklitten ve cehaletten şikâyet etmiştir. Hayatta iken fikir ve eserlerinin geniş bir çevrede alaka ve rağbet görmesi o dönemdeki ulemadan bir kısmını rahatsız etmiştir. Gazali konusunda fikri sorulan veya sorulmayan bazı alimler onun hakkında görüş bildirmişlerdir. Bunların arasında onu takdir edenler olduğu gibi eleştirenler, kötüleyenler ve suçlayanlar da bulunmuştur. Hatta ağır ve insafsız bir dille onu mahkum edip eserlerinin yakılmasına varıncaya kadar fetva verenler de vardı. Bu duruma bakılınca ulemadan bir kısmının ne kadar abes ve boş işlerle uğraştıklarını, Müslüman topluma ve insanlığa hak yolu gösterip onları selamete çıkarmaları gerekirken kendileriyle beraber onları nasıl çıkmaza soktuklarını açık olarak görmek mümkündür.51 Eleştirel düşünmenin temelinde, kendi düşüncemizi gözlemleyebilme ve bu gözlemleri anlamlandırabilme yeteneği yatar. Yani kişi kendi düşünce sürecini 50 Hayrettin Karaman vd., Kur’an Yolu, DİB Yay., Ankara 2007, II, 630. 51 Gazali, Faysalü’t-tefrika beyne’l-İslam ve’z-Zendika, (Çev. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., İstanbul 2016, 14. 23 gözlemleyebildiği derecede eleştirel düşünme yeteneğini geliştirebilir. Kendi düşünce süreçlerinin özelliklerini gözleme yeteneğinden yoksun kişi, “etkili düşünce”nin temeli olan “eleştirel düşünme”ye ulaşamaz.52 Eleştirel düşünme, aynı zamanda da bilinçli faaliyetin yeni bir açıklık kazanma işlemidir. Yani herhangi bir düşünce uygulama esnasında sonuçların meydana gelmesi konusunda başarısızlığa uğrayabilir. Bu da uygulayıcıyı özeleştiri vasıtasıyla bu konuya yeniden göz atmaya sevk eder.53 Yani, özeleştiri helezoni (sarmal) bir şekilde içe doğru girer; daha da açığı, eleştirinin eleştirisi şeklinde devam eder. İşte bu, eylemi son derece berraklaştırır ve onun üzerinde yoğunlaşmayı sağlar. Burada “niçin” ve “nasıl” ya da “sebep” ve “uygulama” arasında diyalektik bir ilişki söz konusudur. İşte böylece uygulama sırasında bir olgunlaştırma ve düzeltme meydana gelir. Ve düşünce damlaları pratik kalıplara dökülür. 1.1.2.1. Batı Kültüründe Eleştirel Düşünce Eleştirinin İslam kültüründeki yerini vermeden önce, bu sanatın sadece İslam medeniyetine özel “yerel bir sanat” mı, yoksa Batı medeniyetinde de icra edilen “evrensel bir olgu” mu olduğunu tespit kapsamında öncelikle Batı medeniyetinde nasıl ele alındığı incelemeye çalışacağız. Daha sonra İslam medeniyetinin belli başlı dönemlerdeki seyrini inceleyeceğiz. Akıl yürütme ile çoğu zaman aynı anlamda kullanılan eleştirel düşünce, verilen bilgiler arasındaki ilişkileri görerek bu ilişkilerden çıkarımsamalar yapma ve onların yardımıyla yeni bilgilere ulaşmaktır.54 Eleştiri, felsefeden doğmuştur. Eleştirel felsefenin babası kabul edilen Alman düşünürü Immanuel Kant (ö.1804)’ın bilgi felsefesinde bilgiyi yargılama olarak ortaya çıkarttığı öğretisinden birisidir. 55 Batı kültüründe eleştirel düşünce, gerçekte saltık düşünceci olan Fransız düşünürü, Léon Brunschvicg (1869/1944)’in öğretisi olarak bilinmektedir. Kantçı 52 Gülhan, 173. 53 Çelebi, 147. 54 Bakırcıoğlu, 579. 55 Hançerlioğlu, 33. 24 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ eleştirilerden yola çıktığı için bu adla da anılmıştır. Eleştirel düşüncecilik, Kant öğretisini de adlandırır. Zira Kant’a göre felsefe araştırması, bir değerlendirme (eleştiri) olmalıdır. Brunschvicg, tümüyle Berkeleyci görüşe uygun olarak, dış dünyayı düşüncenin ürünü sayar. Ona göre insansal yaşam başladığında karmakarışık birtakım bilinç halleri vardı. Ruh, bu karmakarışık bilinç hallerini zaman ve mekân içinde düzenleyerek bir dış dünya tasarımı meydana getirdi ve bu tasarımıyla ilişkiler kurdu. Dış dünyanın tasarladığımız gibi olduğu asla kanıtlanamaz.56 Genellikle alimler tarafından eleştirel düşünmenin üç kavramı üzerinde durulur, Şöyle ki; bir beceri olarak eleştirel düşünme, zihinsel bir süreç olarak eleştirel düşünme ve bir prosedür olarak eleştirel düşünme.57 Siegel birinci yaklaşımı savunur, eleştirel düşünmeyi belli bir karaktere hem de belli becerilere sahip olma olarak yazar ve akıl yürütme becerilerinden geniş bir yelpazede bahseder. İkinci fikre göre; eleştirel düşünme esasında belli zihinsel süreçte yeterli olma meselesidir. Wright ise üçüncü fikri savunur, eleştirel düşünmeyi esasında genel bir prosedürü izleyen bir sorun olarak görür, genellikle bir dizi adım, aşama veya safha olarak tanımlar.58 Bilginin kaynağının akıl olduğunu savunan ve modern dönem Rasyonalizmine formunu kazandıran Fransız filozof Descartes; hakikate ulaşmak isteyen birisinin yapması gereken ilk işin hayatında bir kez dahi olsa sahip olduğu tüm bilgilerin kaynağı olan her şeyden kuşku duyması olduğunu belirtmektedir.59 Böylece kuşkusunda son sınıra ulaşan Descartes, sonunda aradığı sağlam, güvenilir ve aracısız bilgiyi buldu. Bu bilgi kuşku duyuyor bilgisiydi. Kuşku duyuyor olmak için var olmak gerekir. Var olmasaydık kuşku duymazdık. Descartes buradan düşünüyorum, öyleyse varım hakikatini çıkarsamıştır.60 56 Hançerlioğlu, 32. 57 S. Bailin, R. Case, ''Common Misconceptions of Critical Thinking'', in David Scott, Curriculum Studies-Major Themes in Education, 3, London 2003, 296. 58 S. Bailin, 300. 59 René Decartes, Felsefenin İlkeleri, (Çev. Mesut Akın), Say Yay., İstanbul 2015, 67. 60 René Decartes, Aklın Yönetimi için Kurallar, (Çev. Engin Sunar), Say Yay., İstanbul 2016, 20. 25 Descartes’in bu yaklaşımı, birkaç yönden, Hicri 500 yıllarında yaşamış olan, “toptan ret ve toptan kabul” anlayışına karşı çıkan İslam alimi Gazali’nin düşüncesine benzemektedir. Ona ayrıcalık kazandıran, onun eleştiri ruhu ile ilgili görüşleridir. Ona göre kişinin bir akla sahip olması yetmez. Aksine önemli olan, onu iyi kullanmasıdır. En büyük nefis, en büyük iyilikleri yapmaya hazır olduğu gibi, en büyük kötülüklere de hazırdır. Son derece yavaş yürüyenler, doğru yola bağlı kaldıkları zaman, koşup da uzaklaşanlardan daha ileri geçebilirler.”61 Descartes düşünmeyi belli kurallara bağlamıştır. Bunlardan en önemlisi, akli faaliyetteki özeleştiri ve yeniden gözden geçirmedir. Dörde ayırdığı düşünsel kurallardan bahsederken şöyle diyor: “Birincisi; doğruluğunu kesin olarak anlamadıkça, hiçbir şeyin doğru olduğunu kabul etmemek. Yani incelemeden önce, pervasızca hareket etmekten ve hemen yargıda bulunmaktan özenle uzak durmak, aklın önünde apaçık ve ayrıcalıklı bir şekilde durmadıkça bir yargıya varmamak. İkincisi; inceleyeceğim güçlükleri olabildiğince ve en güzel şekilde çözülmesi için, ihtiyacın gerektiği miktarda bölümlere ayırmak. Üçüncüsü; en basit ve anlaşılması en kolay şeylerden başlayarak, tıpkı bir merdivenden basamak basamak çıkar gibi, en kompleks şeylerin bilgisine yavaş yavaş yükselmek için –hatta doğal olarak, birbirleri ardınca sırlanmayan şeyler arasında bile bir sıra bulunduğunu varsayarakdüşüncelerimi bir sıraya göre yürütmek. Sonuncusu ise, hiçbir şeyi atlatmadığımdan emin olmak için, her yanda eksiksiz sayımlar ve genel kontroller yapmak.”62 İşte bu son aşama bir ölçme ve değerlendirme olup, yapılan çalışmaların varılmak istenen hedefe ne kadar yaklaştığını göstermesi açısından özeleştiri ile aynı anlama gelmektedir. 1.1.2.2. İslam Kültüründe Eleştirel Düşünce Eleştirel düşünme problemlere yaklaşmanın ve karar vermenin bir yoludur. Deneyimler gösterir ki eleştirel düşünme hem etkili öğrenme hem de üretken yaşam 61 Çelebi, 142, (Descartes,“Metod Üzerine Konuşma”’dan naklen) 62 Çelebi, 143. 26 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ için zaruridir.63 İslam kültüründe eleştirel düşünce, her konuda doğruyu arama esasına dayanmaktadır. Bunun için doğru ve yanlışın ölçütü, Kur’an ve sahih sünnette belirlenen ilahi ölçülerdir. Yeryüzünü inşa ve imar ile görevlendirilen insanın, yeryüzünü yaşanılabilir hale getirip refah içinde yaşamaya çalışırken, gerek dini gerek dünyevi tüm deneyimlerini bu eleştirel düşünce süzgecinden geçirmesi gerekmektedir. Eleştirel düşünce biçimi, sadece hataları ve eksiklikleri görüp eleştirmek değildir. Eleştirel düşünce aynı zamanda mevcut seçenekler içinde en doğrusu ve en güzelini yani eşyanın ihsan boyutunu yakalayıp yapmaktır. Bu bakımdan İslami eleştirel bakış açısında her bakımdan insanın refah içinde yaşamasına katkı yapması amaçlanmaktadır. Araplarda iptidai anlamıyla eleştiri ilk kez cahiliyye döneminde görülür. Belirli ilkelere dayanmadan yapıldığı ileri sürülen bu eleştiriler, ne kadar basit ve fıtri olursa olsunlar, cahiliyye şiirinde belli bir aşama kaydedilmesini sağlamış, şairleri, şiirlerini kalabalıklar önünde okumadan önce gözden geçirmek zorunda bırakmıştır.64 Câhiliye dönemine ait çok gelişmiş şiir örnekleri, Arap edebiyatında edebî eleştirinin ancak gelişmiş bir edebî zevkle başarılabileceği düşüncesini akla getirmektedir.65 Cahiliyye dönemi Arap şiiri İslam öncesi hayatı bütün arzu ve geleneksel ideolojisi ile yansıtır. Konuları kan davasından kaynaklanan aşiretler arası küçük düşmanlıkları, soyguncu çete savaşlarını, seyyah şairlerin kahramanlık maceralarını, cesaretleri, misafirperverlikleri ve cömertlikleri ile ünlü kimselere yazılan methiyeleri (övgü), paragözlere ve korkaklara yapılan hicivleri (yergi) içerir. Bununla birlikte övgü ve yergi geleneğe bağımlı olarak bireylere mal edilmez, hem övgü hem de yergi şiire konu kimsenin aşiretiyle de muhakkak ilgilidir.66 Bu yönüyle yergi, varlığını kabileler arası çekişme ve savaşlara borçludur.67 63 Muhammed Mümtaz Ali, 157. 64 Mehmet Akif Kireççi, “Arap Edebiyatında Eleştiri Tarihine Giriş”, Tezkire Derleme Dizisi 1, (Kasım 1991), Vadi Yay., Ankara 1991, 98. 65 İbn Kesir, es-Siyretü’n-Nebeviyye, I, 120; İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye fi’t-Tarih, II, 279. 66 Kireççi, 97. 67 Ignace Goldzıher, Klasik Arap Literatürü, (Çev. Rahim Er vd.), Vadi Yay., (2. Basım), Ankara 2012. 22. 27 Kur’ân-ı Kerîm’de kendi çıkarı için övdüğünü yeren, yerdiğini öven, lâyık olmayanı metheden veya haksız yere kötüleyen, bu doğrultuda yalan ve iftiradan sakınmayan, sözü fiiline uymayan, ırz ve namusa saldıran şairler yerilmiş68, imanlı ve iyi hal sahibi şairlerin, hasımlarına karşılık vermek amacıyla şiir ve hiciv söylemelerine cevaz verilmiştir. İlk dönemlerde şiir ve hiciv İslâmiyet’i müdafaa için kullanılmıştır. Hassân b. Sâbit, Abdullah b. Revâha, Kâ‘b b. Züheyr ve Kâ‘b b. Mâlik gibi şairler Hz. Peygamber’i, ashabını ve İslâm’ı tezyif ederek gözden düşürmeye veya dinin yayılmasını önlemeye çalışan putperest ve yahudi şairlere cevap niteliğinde hicviyeler yazmışlar. Bu konuda Resûl-i Ekrem’den de teşvik görmüşlerdir. Bunun üzerine Hasan b. Sabit müşrikleri kastederek; “Onları, dilimle zelil ve perişan ederim” demiştir.69 Nitekim Hz. Peygamber’i, ashabını ve İslâm’ı en güzel şekilde savunup onları tezyife çalışan putperest şairlere karşı susturucu cevaplar vermesi sebebiyle “şâirü’n-nebî” unvanıyla anılan Hassân b. Sâbit için mescidde bir kürsü kurulduğu, putperestleri hicveden şiirlerini bizzat Resûlullah ve ashabın dinlediği bilinmektedir.70 Hz. Peygamber’i, ashabını ve İslâm’ı hicveden şairler arasında Hz. Peygamber’in amcasının oğlu ve süt kardeşi Ebû Süfyân elHâşimî, Abdullah b. Ziba‘râ, Enes b. Züneym ve Kâ‘b b. Züheyr gibi sonradan pişman olup İslâmiyet’i kabul edenler de vardır. Bunlar daha sonra Hz. Peygamber ve İslâmiyet’le ilgili çok güzel şiirler yazmışlardır.71 Daha çok edebi eserlere yönelik bir sanat olarak bilinen eleştiri, edebiyattan çok edebe yani kişilerin davranışlarına yönelik olunca daha fazla anlam ve önem kazanmaktadır. Doğruya ulaşma ve hakikati muhafaza etme adına, eleştiriyi önemli bir değer olarak kabul eden İslam düşüncesi, eleştiri ahlakını da eleştirinin kendisi kadar önemli görmüştür. Dolayısıyla eleştiri adına, hakaret ve küfür içeren ifadeler, kaba ve çirkin cümleler asla yüce dinimiz İslam’ın ilim ve ahlakıyla bağdaşmaz. Kur’an’ın eleştirel anlamdaki ifadelerine baktığımızda bu durumu açıkça görmek mümkündür. Hatanın insan hayatının gerçrği olması nedeniyle hatalı davranışlara yöneltilen eleştirilerin insanlık tarihi kadar eski olduğunu söyleyebiliriz. Zira eleştiri 68 Bkz. Şuara: 26/224-227. 69 M. Asım Köksal, İslam Tarihi, Şamil Yay., İstanbul 1981, III, 250. 70 Buharî, “Salat”: 68. 71 İsmail Durmuş, “Hiciv” DİA, İstanbul 1998, XVII, 448. 28 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ insan davranışlarıyla paralel bir şekilde süregelmiştir. Bireysel olarak; yasağı çiğneyen Adem ve eşi Havva, çocuklarından kıskançlığına yenilen Kabil, Allah (c.c.)’a isyan edenlere karşı yeterince mücadele etmeyen Musa (a.s.)’nın kardeşi Harun (a.s), sabırsızlık göstererek kavmine karşı yeterince mücadele etmeden köyünden kaçıp giden Yunus (a.s) hep eleştirilere maruz kalmışlardır. Aynı şekilde toplumsal olarak da tevhid inancından uzaklaşan peygamberlerin kavimleri, bu sapkın inançlarından dolayı şiddetle eleştirilmişlerdir. İnsanın hatalarla sürekli yüzyüze olması nedeniyle Hz. Adem’le başlayan insanın davranışlarına yönelik eleştiri tarih boyunca hep devam etmiştir. Tenkit deyince akla Kur’an’ın gelmemesi imkânsızdır. Kur’an mükemmel bir tenkit yani eleştiri kitabıdır. İyi ile kötüyü birbirinden ayırmak demek olan eleştiri, Kur’an’ın en fazla bilinen isimlerinden biri ve diğer ilahi kitapların da ortak adı olan Furkan72 kelimesi ile sıkı bir anlam ilişkisi vardır. Furkan, doğru ile yanlışı, hak ile batılı birbirinden ayırmak anlamına gelmektedir.73 Nitekim Kur’an’da insana verilen hak ile batılı, iyi ile kötüyü birbirinden ayırt etme yeteneği de bu kelime ile ifade edilmektedir: َم ٰ ۪ذ َ ین ا َّ َیُّ َھا ال َٓا ا ُ ی ُ ذ و ّٰ� َ ُكْمۜ َ َ ْغِف ْر ل وی ِ ُكْم َ �ات ِـ ِ ْر َ عْن ُكْم َ سیّ ّ ُ َكف وی َ ً َانا ُ ْرق َ ُكْم ف َ ْل ل َ ْجع َ ی ُ ّٰ وا � َّق ِ ْن تَت ُ و ٓوا ا ن ْ َع ِظ۪ یم َ ْض ِل ال ْف ال Ey iman edenler! Eğer Allah’a karşı gelmekten sakınırsanız; O, size iyiyi kötüden ayırt edecek bir anlayış verir ve sizin kötülüklerinizi örter, sizi bağışlar. Allah, büyük lütuf sahibidir74 ayeti bu gerçeği güzel bir şekilde ifade etmektedir. Mü'minler, eğer Allah'tan korkarak hareket ederlerse, Allah'ın kendilerine doğru ile yanlışı ayırt etmelerini sağlayan Furkan'ı yani tüm işleri doğru bir şekilde anlamaya yarayacak gerçek bilgiyi (kriteri) vereceği konusunda te'min edilmektedirler. Böylece, mü'minler eğer isterlerse Allah'ın dileğini yerine getirebilir ve O'nun tasdik َان” :Furkan 72 ُ ْرق ف “kelimesi mübalağa sigasıyla gelen bir isimdir. “ان ِ َ ُ ْرق ْف َ ال َ ْوم ی” “Furkan günü” (Enfal: 8/41) ifadesi; hak ile batılın, hüccet/açık delil ile şüphenin birbirinden ayrıldığı gün. Bugünün Bedir savaşının yapıldığı gün olduğu rivayetlerde geçmektedir. Dolayısıyala furkan, imanı küfürden, ihlası riyadan, tevhidi şirkten, hakkı batıldan, hayrı şerden, iyiyi kötüden, helalı haramdan ayıran ve gerçekleri açıklayan demektir. (Bkz. İsfahânî, 792; Karagöz vd., 189) 73 Nehhas, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed, Meani’l-Kur’an, Mekke 2010, I, 343; Taberi, Camiu’lBeyan fi Te’vili’l-Kur’an, II, 70; İsfahânî, 791. 74 Enfal: 8/29. 29 ettiği yolu takip edebilirler. Bu kriter (Furkan), her zaman bir sinyal görevi görecek, onlara doğru yolu, Hakk'ın yolunu gösterecek ve onları sapık yollara, şeytanın yollarına karşı uyaracaktır.75 Kur’an, yanlış olan her şeyi tenkit eder. Bu yönü ile bakıldığında Kur’an bütünüyle bir eleştiri kitabıdır. Allah (c.c.) şöyle buyurmuştur: “Âlemlere bir uyarıcı olsun diye kuluna Furkân’ı indiren Allah’ın şanı yücedir.”76 Bu ayette geçen ve konumuz açısından önem arz eden “Furkan” kelimesi, helal ve haramı birbirinden ayımak için gönderilen ilahi kitapların ortak adıdır.77 Son peygamber olan Hz. Muhammed (s.a.s.) de, Kur’an’dan aldığı ilhamla cehalet, şirk ve zulme karşı mücadelesini tenkit ile başlatmıştır. Bir yerde kötülük varsa orada mutlaka eleştiri de vardır. Bu demektir ki eleştirinin olmadığı hiçbir yer yoktur. Kur’an’ın eğitim halkasından geçen müminler Kur’an’ın eleştirel bakışından gerekli dersleri alarak kötülükle nasıl mücadele edileceğini Kur’an’ın ilk muhatabı ve uygulayıcısı olan Hz. Peygamber (s.a.s.)’den öğrenmişlerdir: “Sizden herkim bir kötülük görürse eliyle onu düzeltsin. Gücü yetmiyorsa diliyle, ona da gücü yetmiyorsa kalbiyle ondan nefret etsin. Bu ise imanın en zayıf kısmıdır.”78 Bu hadiste yanlışı ortadan kaldırmanın üç şeklinden söz edilmiştir. İkinci ve üçüncü sırada zikredilen yanlışı düzeltme şekli eleştirinin bizzat kendisidir. Nitekim “yanlışı diliyle düzeltmekten” kasıt yanlışı kınamak, yanlışa karşı haykırmak demektir, “yanlışı kalbiyle düzeltmekten” kasıt yanlışa karşı tavır almak, buğzetmek, kalben yanlışa karşı çıkmak demektir.79 Hatta denilebilir ki, birinci sırada zikredilen emir fiili eleştiri iken ikinci ve üçüncü sırada zikredilen emirler ise kavli eleştiridir. Hz. Muhammed, “And olsun ki, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı isteyenler ve Allah’ı çok anan kimseler için Rasulullah en güzel örnektir.”80 âyetine muhatap olan her Müslümanın takati nispetinde örnek alması gereken müstesna bir 75 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIII, 487; Razi, I, 2140; Beydavi, I, 103; Mevdudi, II, 165. 76 Furkan: 25/1. 77 Ferra, Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad b. Abdullah ed-Deylemi, Meani’l-Kur’an, Darü’l-Mısrıyye, Mısır 2010, I, 31; Ebu’l-Hayyan, Muhammed b. Yusuf: Bahru’l Muhit, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2001, I, 361. 78 Muhammed Nasiru’d-Din Elbani, Camiu’s-Sağir ve’z-ziyade, Beyrut 1982, II, 1073. 79 Necmuddin Süleyman b. Abdilkavi et-Tufî, Kitabu’t-Ta’yin fi Şerhi’l-Erbain, Beyrut 1998, 287-290. 80 Ahzab: 33/21. 30 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ şahsiyettir. Zira o, İslamiyet’i gerçek manasıyla temsil eden tek kişidir.81 Bununla beraber o, Yahudi ve Hristiyanların kendi peygamberlerini kutsayıp ilahlaştırdığı gibi beşer üstü veya doğa üstü bir güce sahip olmadığı gibi bir melek de değildir. O, bir beşer olarak biyolojik ve fizyolojik açıdan diğer insanlarla aynı özelliklere sahiptir. O, hakkında açık hüküm bulunmadığı durumlarda kendi tercihine göre hareket etmiş, ancak bazen ilahi murada uygun davranmadığında uyarılara muhatap olmuştur.82 Nitekim Hz. Peygamber Abese Suresinin nüzulüne sebep olan Abdullah İbn Ümmü Mektum’u her gördüğünde “Ey Rabbimin beni kendisi yüzünden azarladığı kişi, söyle bana bir ihtiyacın var mı, gidereyim diyerek gönlünü alıyordu.” Ona hiçbir şekilde gönül koymuyordu.83 Hz. Peygamber yaşadığı toplumda insanlarla devamlı yakın temasta bulunmuş, dava arkadaşlarının ilahi murada uygun olmayan davranış ve sözlerine tenkitler yöneltmiştir. Diğer taraftan Hz. Peygamber’in beşer özelliğinden dolayı, vahye dayanmayan tercihlerine sahabe tarafından itirazlarda bulunulması ve bu durumu Hz. Peygamber’in anlayışla karşılaması, sahabenin diğer sahabeleri kıyasıya eleştirmesi bu dönemde fikir ve irade hürriyetinin ne kadar geliştiği ve sağlam temeller üzerine oturtulduğunun göstergesidir. Hz. Peygamber’e, İslami tebliğin Mekke Dönemi’nde inanan Müslümanların hayata bakışları bir başkadır. Onun için ashabın fazilet sıralamasında ilk sırayı almaktadırlar. Bu kapsamda olmak üzere, ashabın büyüklerinden Ebu Zer el-Gıfari (r.a)’nın bazı olaylar karşısında takındığı tavır dikkate şayandır. Ebu Zer el-Gıfârî, Hz. Peygamber’in peygamberliğinden üç yıl önceden geceleyin sabaha kadar namaz kıldığı rivâyet edilmektedir. İslami davetin daha ilk yılında Mekke’de Müslüman olan dört kişiden biridir. Her türlü tepkiyi göze alarak İslam konusunda Hz. Peygamber’e mutlak itaat etmiş, dini yaşama konusunda Hz. İsa’ya benzetilmiştir.84 Hendek savaşından sonra Medîne’ye gelmiş ve orada yerleşmiştir. Bundan sonra Hz. 81 Mehmed Said Hatiboğlu, İslami Tenkit Zihniyeti ve Hadis Tenkitinin Doğuşu, Otto Yay., Ankara 2015, 13. 82 Bkz. Abese: 80/1-7. 83 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXX, 32, 33; Mahmud b. Ömer Zemahşeri, Tefsiru’lKeşşaf, Daru’l-Kitabi’l-Ilmiyye, Beyrut 1407 h., IV, 688. 84 Ebu Naim, Ma’rifetü’s-Sahabe, Daru’l-vatan, Riyad 1998, II, 557. 31 Peygamber’in yanından hiç ayrılmamıştır. Bütün zamanını dini öğrenmeye ayırmıştır. İlim öğrenmek konusunda büyük gayret göstermiştir. Zira o, eleştirel bir zihniyete sahip olup, her şeyi sorarak ve sorgulayarak öğreniyordu. Îmân, ihsân, emir ve yasaklar hususunda, Kadir Gecesi ve daha pek çok hususların sırlarını, izâhını, namaza dâir ince hususları ve daha birçok konuyu Hz. Peygamber’e bizzat sorarak öğrenmiştir. Bu özelliği ile temayüz eden Gıfari, dünyaya değer vermeyen, yalnızlığı ve münzevi bir hayatı tercih etmiştir. Olayları takva dairesinde değerlendirerek bir kısım Müslümanların ve idarecilerin dünya malına, makam ve mevkiye olan düşkünlüklerini sert bir şekilde eleştirmiştir. Onun bu tututmu bazı çevreleri rahatsız etmişti. İlk önce Şam’a gitmiş, Şam’da da eleştirel tavrına devam etmiş, oradan da tekrar Medine’ye dönerek, doğduğu köyü Rebeze’ye gitmek istemiş ve orada vefat etmiştir. Hz. Osman’la aralarında geçen şu konuşma gayet manidardır: Ebu Zer el-Ğıfari’nin yeğeni Abdullah b. Samit anlatıyor: Amcamla birlikte Osman (r.a)’ın yanına gitmiştik. Amcam, Osman (r.a)’a: -Bana Rebeze’de oturmam için müsaade et, dedi. Osman (r.a): -Evet. Rebeze’de oturabilirsin. Hatta çobanlara, her sabah ve akşam zekat malı olan deve, sığır ve davarlarının sütlerini sana getirmelerini emredeceğim, dedi. Amcam: -Benim ona ihtiyacım yoktur. Üç-beş tane devem var, onlar bana yeter. Dünya sizin olsun. Onu kendi aranızda paylaşın, bizi Rabbimiz ve dinimizle baş başa bırakın, dedi.85 Görüldüğü gibi Ğıfari (r.a.), inancının kendisine verdiği özgüvenle halifeye karşı düşüncesini açık yüreklilikle söyleyebilmiştir. Gerçeği söylemek ve savunmak ekseninde “Hiçbir kınayıcının kınamasından korkmamak” Kur’anî düsturuyla sürdürülmesi esas olan eleştiri kültürü Kur’an’ın ve hadislerin bu minvaldeki teşvikleriyle güç kazanmıştır. 85 M. Yusuf Kandehlevi, Hayatü’s-Sahabe, (Çev. Ahmet Meylani), İslami Neşriyat, Konya ts., II, 391- 392; Ö. Rıza Doğrul, Büyük İslam Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 1978, V, 294. 32 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilin ki) Allah onların yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler. Onlar mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü ve onurludurlar. Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. İşte bu, Allah’ın bir lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.86 Görüldüğü gibi tenkit, kusurlu (ayıplı) olan bir şeye müdâhale edip, doğrusunun ve hatasız olanın ortaya çıkması yönünde bir düzeltme (tashih) çabasıdır. Kişinin lehinde ve aleyhinde olanı bilmesiyle veya farkındalığı geliştikçe eleştirel bakış açısı da gelişebilmektedir. Bir eleme ve süzgeçten geçirme faaliyeti olan eleştiriden kasıt seçici olmaktır. Bu seçici olma farkındalığı yukarıdaki ayette de belirtildiği gibi Allah Teala’nın bir lütfü olup dilediğine vermektedir. Nitekim başka bir ayette bu gerçeğe şöyle işaret edilmektedir: “Ey iman edenler! Size bir fasık bir haber getirirse, bilmeyerek bir topluluğa zarar verip yaptığınıza pişman olmamak için o haberin doğruluğunu araştırın.”87 Eleştirel bir akla çok önem veren Hz. Peygamber, “Kişiye, her duyduğunu aktarması yalan olarak yeter”88 ve “Sana şüphe veren şeyi terk et, emin olduğun şeye ulaşıncaya kadar git. Zira doğruluk kalbin itminanıdır, yalan şüphedir”89 derken, eylem ve söylemlerinde kişinin seçici olması gerektiğini vurgulamıştır. Dolayısıyla duyduğumuz haberi başkalarına anlatmadan veya onun doğruluğuna inanmadan önce kendi zihin dünyamızda araştırmak ve değerlendirmek gerekir.90 Eleştiri, mutlak doğru veya mutlak yanlış gibi önyargılardan olabildiğince uzaklaşmak, eşyayı ve tabiatta olan-biteni tek boyutlu düşünmemek, doğruyu ve yanlışı derinlemesine araştırdıktan sonra doğruyu almak yanlışı da reddetmektir. Çünkü yüzeysel ve tek boyutlu değerlendirmeler çoğu zaman yanıltıcı olabilmektedir. Toplumsal boyutu olan bazı hadiselerin derinlemesine araştırılmadan 86 Mâide: 5/54. 87 Hucurat: 49/6. 88 Müslim, Mukaddime: 5. 89 Tirmizi, Kıyamet: 61; Nesai, Eşribe: 50. 90 Arslan, Hz. Peygamber ve Sahabe Örnekliğinde İhsan, İslam’da Eleştiri Kültürü, Metamorfoz Yay., İstanbul 2016, 71. 33 yapılan yüzeysel ve fevri değerlendirmeler hem adaletsizliğe hem de duygusal kırılmalara sebep olmaktadır. Eleştiri; uygulandığı ilim dallarına göre isimler almış, içinde yer aldığı muhtevaya göre de yöntemler geliştirmiştir. İlim tarihimizde "cedel", "münakaşa" ve "tenkit" olgularının öne çıktığı alanları sıralamaya tabi tutacak olursak başlara Kelam ve Fıkh'ın yerleştirilmesi sanırım garipsenmeyecektir. Gerçi tenkit faaliyeti, alabildiğine büyük bir özgüven duygusu ve "ihkâk-ı hak" anlayışı içerisinde diğer sahalarda da kesintisiz biçimde sürmüştür; ancak hararet derecesi ve yoğunluğu bakımından bu iki ilim dalının her zaman ilk sıraları işgal ettiğini söylemek abartı olmayacaktır. Elbette bu durum sebepsiz değildir. Mezkûr iki ilim dalında temayüz edebilmek için sahaya nüfuz yanında, her şeyden önce gelişmiş bir muhakeme ve dirâyet melekesine, güçlü bir istidlal yeteneğine, keskin bir nazara ve güçlü bir hafızaya sahip olmak şarttır. Kelam ve Fıkıh âlimleri arasında yapılan gerek "vicâhî"91 gerekse "kitâbî"92 tartışmalar, bu sahalarla iştigal edenlerin malumudur.93 İslam tarihinde ilk fikri hareketlerin Hz. Peygamber’in vefatından sonra başladığını ve hicri I. yüzyılı içine aldığını söylememiz mümkündür. Bilindiği üzere Hz. Peygamber’in hemen vefatını müteakip Müslümanlar halife seçimi meselesi ile karşılaşmış ve bu konuda farklı anlayışlara sahip olmuştur. Devlet başkanının seçimi ilk bakışta fıkhi bir mesele olarak göze çarpıyorsa da Şia tarafından bilahare İslam’ın temel konuları arasına çekilecek ve bir iman meselesi haline getirilecektir.94 Emeviler döneminde İslami ilimlerin birçok sahasında ilk önemli adımlar atılmış ve değişik ilmi disiplinler altında, İslami ilimler ele alınıp geliştirilmiştir.95 Emeviler döneminin belli başlı ilim, kültür ve siyasal merkezleri olan Şam, Irak ve Hicaz bölgelerinde değişen şartlara bağlı olarak eleştiri kültürü de değişmiştir. Hz. Peygamber’in örnekliği istikametinde nesiller boyu devam etmesi gereken bu kültür, saltanatın başlamasıyla ve siyasi mücadeleler nedeniyle arzulanan çizgide yürümemiştir. 91 Vicahi: Yüz yüze olan, yüze karşı yapılan. (Bkz. Ayverdi, 1318) 92 Kitabi: Kitaba dayanan, kitaba bağlı, yazılı. (Bkz. Ayverdi, 683) 93 http://www.sadabat.net/?title=makaleler&menuid=3&mk=29, 20.04.2017, 20.05. 94 Bekir Topaloğlu, Kelam ilmine Giriş, Damla Yay., İstanbul 2013, 26. 95 Şakir Gözütok, İslam’ın Altın Çağında İlim, Nesil Yay., İstanbul 2012, 87. 34 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Kainatta cereyan eden sayısız ayetlerin yanında Kur’an üzerinde de düşünmeyi isteyen Allah Teala, insanın tefekkür etmekle eşyanın ve olayların hakikatını sebep sonuç bağlamında görüp anlamasını murad etmektedir: “Eğer biz, bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, elbette sen onu Allah korkusundan başını eğerek parça parça olmuş görürdün. İşte misaller! Biz onları insanlara düşünsünler diye veriyoruz.”96 Yine başka bir ayette insanın gerek ayakta, gerek oturarak gerekse yanı üstü yatarken her hâlükârda Allah’ı zikretmenin ve yerin ve göğün yaratılışını düşünmenin işlevsel akla sahip olanların belirgin özelliklerinden biri olduğu vurgulanmaktadır. Bundan dolayı Hasan-ı Basri (r.a.): “Bir saat düşünmek gece ibadetinden daha hayırlıdır” der.97 İslam dünyasında bir asır kadar süren fikri hareketler ve hazırlık devresinden sonra müstakil akaid fırkalarının ortaya çıkmaya başladığı görülmektedir. Vasıl b. Ata’nın (ö. 131/748) Hasan-ı Basri’nin meclisini terk etmekle başlayan Mu’tezili hareket beraberinde hararetli tartışma ve eleştirileri de getirmiştir. Mu’tezile alimleri akaid meselelerini izah ederken nakil ile beraber akla da önem vermeleri, akla muhalif gibi görülen nakilleri akla uyacak şekilde te’vil etmeleri ve aklın hakemliğini kabul etmeleri bu tartışmaları körüklemiştir. Genelde Mu’tezile’ye özelde Zemahşeri, (ö.528/1143)’ye yöneltilen eleştirilerin en önemlilerinden biri, onların âyetleri kendi itikadi anlayışlarına uygun bir şekilde kullandıkları iddiasıdır. Bu iddia iki yönlü olarak yansıtılmaktadır: Birincisi, bir ayetten i’tizali görüşe yol bulmak; ikincisi ise ortaya koydukları i’tizali görüş için âyetleri kanıt olarak kullanmaktır.98 Böylelikle Kelam ilmi hicri II. yüzyılın başında Mu’tezile’nin elinde doğmuş oldu. İslam alimlerinin çoğunluğunu oluşturan Selefiyye, Mu’tezile’nin bu görüşlerinden ötürü Kelam’a cephe almışlardır. Hicri III. yüzyılın başında başlayan Abbasiler dönemi, başta Kur’an ve hadisler üzerine yapılan araştırmalar olmak üzere diğer beşerî ilimlerin ve bilimsel hayatın büyük bir gelişme gösterdiği yüzyıl olmuştur. Bu dönemde Farsça’dan, 96 Haşr: 59/21. 97 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, VII, 474;İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, II, 184; Nesefi, I, 196. 98 Mehmet Dağ, “Zemahşeri Özelinde Kur’an’ın Mu’tezili Yorumu”, AÜ, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, Sayı: 40, 73. 35 Süryânîce’den ve Yunanca’dan düşünceye dayalı eserlerin çevrilmesine yönelik yapılan yoğun bilimsel faaliyetler eleştirel hareketi canlandırmış ve çeşitlendirmiştir. Abbasiler dönemi, Arap-İslam medeniyetinin gelişip olgunlaştığı bir dönem olarak kabul edilir. Önceki dönemlerin siyasal, kültürel ve entelektüel birikiminden yararlanan yeni dönem, bilim ve kültürün ilerleyip çeşitlenmesiyle birtakım yeni atılımlara sahne olmuştur. Temel bilimler birtakım prensiplere dayandırılarak, bilim felsefeleri oluşturulmuş, eleştiri de tabii olarak bu yeni gelişmelerden nasibini almıştır. Abbasiler dönemi, Arap-İslam medeniyetinin gelişip olgunlaştığı dönem olmakla beraber, İslam alemini derinden etkileyen ve Kur’an’ın bir tartışma aracı ve siyasi münakaşa vesilesi kılındığı mihne99 olaylarının yaşandığı dönemdir aynı zamanda. Kur’an’ın mahluk olup olmadığı konusu etrafında alevlenen tartışmaların arka planında salt dini maksatların güdülmediğini görmekteyiz. Durum öyle olsaydı, baskı ve sindirme politikasına gerek duymaz, sadece bilimsel platformlarda ve ilmi mahfillerde her türlü düşünce sahibi alimler arası tartışmalara davet ederlerdi.100 Üzülerek söylemek gerekirse uzunca zaman İslam aleminin gündemini meşgul eden bu olay, İslam alimlerinin enerjilerini boş yere harcamalarına sebep olmuş, Müslümanlar arasındaki ihtilafların derinleşmesine yol açmıştır. Hadisçiler başta olmak üzere ehl-i sünnete mensup diğer İslam alimleri Kur’an’ın yaratılmış olduğu iddiasına karşı çıkmışlardır. Önceleri fikri planda kalan bu tartışma, Abbasi halifelerinden Me’mun’un iktidara gelmesiyle şiddet ve resmiyet kazanmıştır.101 Osmanlı toplumunda ise eleştiri, Tanzimat edebiyatından başlayarak Servet-i Fünun’da tür haline gelerek günümüze kadar devam eder. Eleştiri anlamında kullanılan tenkit Fransızca kritik (critique) karşılığı olarak Servet-i Fünûn döneminden itibaren görünmeye başlanmıştır. Tanzimat devri edebiyatçıları, bu anlamda daha çok muhâkeme ve muâheze kelimelerini kullanırken kritik için ilm-i 99 Mihne: Sözlükte “sınamak, işkence etmek, zorluğa düşmek, sıkıntı ve bela” gibi manalara gelen mihne, İslam tarihinde, daha çok hadis, fıkıh ve kelam bilginleri arasında “Halku’l-Kur’an” (Kur’an’ın yaratılması) iddiası etrafında çıkan tartışmalar sonucunda uygulanan tehdit, bela, sıkıntı, işkence ve cezalandırmaya kadar varan imtihana çekilme olayı.(Bkz. Yücesoy, Hüseyin, “Mihne”, DİA, XXX, 26- 28) 100 Mehmet Salih Geçit, Ehl-i Sünnet Siyasal Düşüncesinin Oluşumu, Tibyan Yay., İzmir 2015, 185. 101 Geçit, 192-193. 36 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nakd tabirine yer vermiştir. Bu dönemin edebiyatçılarından Şinâsi, Nâmık Kemal ve Ziyâ Paşa’nın tenkit anlayışının daha çok sosyal fayda çerçevesinde şekillenmiş olduğu söylenebilir. Burada Türkçe’deki bazı Arapça ve Farsça kelime ve tamlamaların doğru kullanılması gerektiği üzerinde duran Şinâsi edebiyatın “edeb” kökünden geldiğini belirterek edebiyatla ahlâk arasında ilişki kurar.102 İslam aleminde Aristo’ya ait eserlerin Arapça’ya çevrilmesi ve Aristo üzerine yapılan tartışmalar eleştiriyi etkilemiştir. Arap aleminde, modern dönemde eleştiri alanındaki ilk çalışma Hüseyin el-Mersafî’nin el-Vesîletü’l-Edebiyye’sidir. (I-II, Kahire 1872-1875) XX. yüzyılın ilk çeyreği henüz tamamlanmadan Muhammed Hüseyin Heykel, Abbas Mahmûd el-Akkad ve Tâhâ Hüseyin gibi yazarlar tarafından ortaya konan eleştirel yazılar, daha çok Batı’daki eleştiri anlayışlarını Arap dünyasına taşıma ve bu anlayışlar çerçevesinde edebî metinleri yeniden anlama çabaları olarak değerlendirilebilir.103 Özelikle Hadis ilmi ve ona bağlı İslami ilimlerle, edebiyat, sanat, sosyoloji, tarih ve felsefe alanlarında eleştiri kuramları geliştirilmiştir. Bu kuramların en meşhuru hadis tenkitidir. İlk dönem İslam alimleri hadiste cerh ve ta’dil ilmini tesis ederek ilmin namusu olan senede ve senetteki ravilere bir disiplin getirmişlerdir. Aslında bu sistem diğer tüm islami ilimlere uygulanmalıdır. Hadis tenkidi ya da hadise yönelik ortaya atılan eleştirel değerlendirmeler iki gruptur. Birincisi, hadisin sıhhatini tespit için Müslümanlarca geliştirilmiş, cerh ve ta’dil esasları olarak ta bilinen ciddi, ilmi ve metodlu tenkitlerdir. İkincisi, dinler ve medeniyetler arası kültürel rekabetten kaynaklanan ve asla amacı hadise ilmine ve dolayısıyla İslam’a hizmet olmayan, İslam’a yönelik düşmanca yaklaşımın gereği ya da uzantısı olarak özellikle bu ilim dalı üzerinde yoğunlaştırılan tenkitlerdir. 104 Sonuç olarak eleştiri, konu aldığı ilim dalına göre çeşitli şekillerde olabilmektedir. Bu nedenle inceleme konuları birbirinden farklıdır. Ancak, hepsinin ortak noktası ele alınan konunun derin tahlil ve araştırmasının yapılması ve olumlu- 102 Abdullah Uçman, “Tenkit”, DİA, İstanbul 2011, XXXX, 462-465 103 Rahim Er, “Tenkit”, DİA, İstanbul 2011, XXXX, 460. 104 İ. Lütfü Çakan, Ana Hatlarıyla Hadis, Ensar Yay., İstanbul 2016, 187. 37 olumsuz yanlarının belirtilmesidir.105 Aynı şekilde İslam dünyasında eleştirel düşünce alanında çeşitli söylemlerin olduğunu görmekteyiz. Bunlar: gelenekselci, modernist, reformcu ve dirilişçi söylemlerdir. Gelenekselciler, Hz. Peygamber'den sonra erken dönemdeki İslami inançları, gelenekleri, görenekleri ve onun uygulanmasından ortaya çıkan barışı, izleyen dönemde muhafaza etmeyi ve korumayı tercih ederler. Modernist söylemin özü İslami dünya görüşünün ışığında, herhangi bir eleştirel değerlendirme olmadan, modern Batı Felsefi düşünce, kuram, model ve yapıların toplamının benimsenmesidir. Reform yanlısı Müslüman düşünürler, Batının modern sorunlarına tepki vermek yerine yanıt verme niyetindedirler. Müslümanların güç kaybedişini, Avrupa sömürgeciliğine etkili cevap vermede yetersizliğine ve geri kalmışlığına, geçmişe kör ve sorgusuz bağımlılığına bağlarlar. Dirilişçiler modern insanın esas başarısızlığının maneviyattan, gerçek İslam'dan ve onun dünya görüşünden ayrılmaktan kaynaklandığını iddia ederler.106 1.2. KUR’AN’DA MUHATABA GÖRE ELEŞTİRİ ÇEŞİTLERİ Kur’an’ın asıl muhatabı insandır, yalnız insan bireysel değil toplumsal bir varlık olarak ele alınmaktadır. Çünkü insan, içinde bulunduğu çevrenin rengini ve izini taşır. Allah (c.c), insanı sergilemiş olduğu davranışları üzerinde değerlendirir. İyi davranışları övdüğü gibi107 kötü davranışları da eleştirmektedir. Eleştiri, değerini ortaya koymak amacıyla genelde sanat ve özelde bir edebiyat eserinin belirlenmiş ölçütlere göre incelenmesini ve analizini yapmaktır. Aynı zamanda, bir insanı, bir eseri, bir konuyu doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek amacıyla her yönden inceleme, gerçek değerini tespit edip doğru bir değerlendirmeyle gözden geçirme, kritik etme, yani araştırma ve değerlendirme işi olduğunu yukarıda söylemiştik.108 Bu da kendi içinde içe dönük eleştiri ve dışa dönük eleştiri olmak üzere iki kısma ayrılır. İçe dönük eleştiriden maksat; Müslümanlara yapılan eleştiridir. Dışa dönük 105 Koçyiğit, 4-5. 106 Muhammed Mümtaz Ali, 162-164. 107 Bkz. Mü’minun: 23/1-11. 108 İbn Manzur, “nakd” Md. III, 425; İbrahim Mustafa vd., “nakd” mad., I, II, 944; ZebidiI, 2304; Akalın vd., “eleştiri” mad.; Sarı, “Nakd” Mad., 1547. 38 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ eleştiriden maksat ise gayri müslim unsurlara yapılan eleştiridir. Bunlar da başta Yahudi ve Hristiyanlar olmak üzere, görünürde Müslüman gibi geçinen ama küfrünü gizleyen münafıklar ile diğer din mensuplarıdır. Eleştiri, belirli hedefler için belirli kurallarla geliştirilen bir davranış aracıdır. Eleştiri, hem Allah hem de insan kaynaklı olup bazen dışsal olduğu gibi bazen de içsel olur. Dışsal eleştiri, bir insanın, bir topluluğun veya sahip oldukları mantıksız inanç ve düşüncelerinin bir başkası tarafından eleştirilmesidir. Kur’an-ı Kerim’de dışsal eleştiriye muhatap olanlar, bazen en geniş yelpazede insan nev’ine, “Hayır, insan kendini yeterli gördüğü için mutlaka azgınlık eder”109 bazen de bir şahsa yönelik olduğunu görüyoruz: “Doğrusu sana buğzeden, soyu kesik olanın ta kendisidir.110 Burada eleştiriye muhatap olan muayyen bir şahıstır. Rivâyetlere göre Âs b. Vail adındaki müşrik, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in Kasım adındaki oğlu vefat edince “onu bırakın, o soyu kesiktir” demesi üzerine bu âyet nazil olmuştur.111 Eleştirinin, bireyden çok çeşitli topluluklara yönelik olduğunu Kur’an’ın değişik ayetlerinde görmek mümkündür. Bu eleştiriler; kimi zaman daha önce vahiy tecrübesine sahip olan ehl-i kitap diye tarif edilen Yahudi ve Hristiyanlar’a yönelik olduğu gibi, kimi zaman görünürde Müslüman olup küfrünü gizleyen münafıklara, kimi zaman da uzun süre vahiy tecrübesinden mahrum kalıp bu arada sapkın inançlara sahip olan müşriklere yönelik olduğunu görmekteyiz. Kur’an’ın içe dönük eleştirileri ise İslam’ın temel prensiplerini benimseyen Müslümanlara yöneliktir. Bu kapsamda kimden gelirse gelsin yaratılış gayesine aykırı hareket eden fert ve topluluklar ilahi ikaz ve eleştiriden nasibini almıştır. Bu kimi zaman bir fert veya Peygamber’in bizzat şahsı, kimi zaman da belli Müslümanlar olmuştur. En çok da davranışlarında tutarsızlık gösteren, inancının gereğini yapmayanlara yönelik sert eleştirilerde bulunulmuştur. Böylelikle Müslümanların kendi hatalarıyla yüzleşmeleri sağlanmakla beraber tövbe etmeye 109 Alak: 96/6-7. 110 Kevser: 108/3. 111 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 498; Celaleyn, Celaleddin el Mahalli, Celaleddin e’s-Suyuti, Tefsiru’l-Celaleyn, Dar İbn Kesir, Beyrut 2014, VIII, 498; eş-Şeyh Muhammed Ali Sabuni, Sefvetu’tTefasir, el Mektebetül Asriyye, Beyrut 2014, III, 1557; Mazhari, eş-Şeyh el Kadi Muhammed Senaullah, el Üsmani, et-Tefsiru’l-Mazhari, (1. Baskı), Beyrut 2007, VII, 493. 39 teşvik edilerek özeleştiri ile hatalarını düzeltme fırsatı verilmiştir. Ayrıca bu tutarsız davranışların münafıklara ait bir özellik olduğu gerçeğine dikkat çekilerek Müslümanlar uyarılmıştır. Özeleştiriye kapı aralayan bu yaklaşımla özeleştiri ve nefs muhasebesine yönelik toplumsal bir bilinç oluşturulmuştur. Bu nedenle Kur’anı Kerim, ister bireysel ister toplumsal boyutta olsun insanı ve davranışlarını hedef alarak, ilahi prensiplere uymayan ne kadar davranış biçimi varsa mükemmel bir şekilde tenkit eder. O, yanlış olan her şeyi eleştirir. Hatır gönül adına hiçbir yanlışa göz yummaz ve kulak ardı etmez. 1.2.1. Müslüman Olmayanlara Yapılan Eleştiri Kur’an’da tenkit içerikli âyetlere baktığımızda İslam’ın temel ilkelerine uymayan davranışlarından dolayı her kesimden insanların tenkit edildiğini görmekteyiz. Bu konuda toplumsal statü ve maddi unsurlar dikkate alınmamıştır. Tevhid inancına dayalı yeni bir ümmet inşa etmeyi hedefleyen İslam, ister eski alışkanlıklarından olsun ister zaaflarından kaynaklı olsun yanlış eylem, söylem ve itikatlardan insanları sakındırmak istemiştir. İnsanlara iyiliği emretme kötülüklerden sakındırmayı ahlaki bir görev olarak addetmiştir. Herşeye rağmen uyarıları dinlemeyip yanlışa meyledenleri ve batıla sapanları kınmakta hatta tehdit etmektedir. Kimden sadır olduğuna bakmaksızın hatalı fiil ve tutum sahiplerini eleştirmektedir. Kur’an tenkit ederken şahıslardan çok şahısların sergilemiş oldukları davranışları ön plana çıkarmakta ve dikkatleri onların üzerine çekmektedir. Hem eleştiriye tabi tutulanlara yani özneye, hem de eleştiri konularına yani nesneye yönelik eleştiriler çok kapsamlıdır. Bu nedenle en geniş çerçevede tenkit konusunu işlemek konunun dağılmasına neden olacaktır. En azından bu tez ile hedeflenen sonuçlara varılmayacaktır. Somut bir sonuca varmak için konuyu tahsis etmek gereklidir. Bu bağlamda İslam’ın temel ilkeleriyle bağdaşmayan davranışları sergileyen Yahudi ve Hıristiyanlar başta olmak üzere müşrik ve münafıklardan birkaç örnek sunarak konumuza açıklık getirmeye çalışacağız. 40 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Kur’an-ı Kerim’de “kızım sana söylüyorum gelinim sen işit” kaidesince dışa yönelik yani müşrik, münafık ve ehl-i kitaba yapılan her eleştiride içe yönelik yani Müslümanlara mesajlar verilerek ahl-i kitabın içine düştüğü hataya düşmelerini engellemeye çalışılmıştır. Temel hedefi insanlığı her dönemde içine düştüğü dalalet çukurundan sıratı müstakime çıkarmak olan Kur’an-ı Kerim, insan psikolojisini de göz önünde bulundurarak yapılacak telkinlere nasıl tepki vereceğini de hesaba katmıştır. Bu kapsamda dışa dönük eleştirilerde çok çarpıcı temsillerde bulunmaktadır. Örneğin müşriklerin yapılan öğütlere verdikleri tepki izah edilirken, “Böyle iken onlara ne oluyor da, aslandan korkup kaçan ürkmüş yaban eşekleri gibi (Kur'an'daki) öğütten yüz çevirip kaçıyorlar?”112 Burada yapılan benzetme, inkarcıların Peygamber ve onun mesajı karşısında gösterdikleri tepkinin normal bir insandan beklenmeyecek kadar bilinçsiz, ahmakça, kaba ve edep dışı olduğunu ortaya koymaktadır.113 Bu benzetmede aslanın kükremesini işitince korku içinde her yana kaçan yaban eşeklerinin tablosu ile karşılaşıyoruz. Tablo çok sert ve hareketli bir görüntüyü canlandırıyor. Bunun yanında tablonun orijinalindeki yaban eşekleri yerine korkudan paniğe kapılıp kaçan insanlar konulduğunda komedi oranı daha da yükselir. Bir de düşünelim ki, bu adamlar korkuya kapıldıkları için, tehdit altında oldukları için kaçmıyorlar. Aksine kurtuluştan ve kurtarıcıdan kaçıyor, hayatı bırakıp ölüme koşuyorlar. Kendilerini insan olmaktan çıkararak yaban eşeklerine dönüştüren bu kaçışlarının sebebi bir uyarıcının kendilerine Rablerini ve gelecekte karşılaşacak muhtemel durumları hatırlatması, onları o onur kırıcı durumdan kurtarıp insanca yaşama fırsatını sağlamasındadır. Hani eşeklerin kaçışı her ne kadar umutsuz bir kaçış olsa da yine de mevcut tehlikeden kurtulma ümidi barındırdığı için mantıklıdır. Fakat inkarcıların bu akıl almaz tavırları ve kurtuluş fırsatının önünden bucak bucak kaçışlarının hiçbir mantığa sığmayacak derecede saçma olduğu çarpıcı bir şekilde eleştirilmektedir.114 Yine başka bir temsilde, Allah’ın dışında ilah ve veli edinilen varlıkların acizliğini ve bunlara ibadet edenlerin ne kadar güçsüz ve dayanıksız bir sığınağa 112 Müddessir:74/49-51. 113 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXIV, 39; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 273; Zemahşeri, IV, 658; Yazır, IV, 198; Karaman, vd., V, 501. 114 Kutub, fi Zilal-il Kur’an, Dünya Yay., İstanbul 1989, X, 276; Yazır, IX, 198. 41 sığındıklarını göstermek amacıyla karşılıklı/birebir örnekleme tablosu sunularak eleştirilmektedir: “Allah’tan başkalarını dost edinenlerin durumu, kendine bir ev edinen örümceğin durumu gibidir. Evlerin en dayanıksızı ise şüphesiz örümcek evidir. Keşke bilselerdi!”115 Bir tarafta sonsuz güç ve kudret sahibi Allah (c.c), diğer tarafta sıska ve zayıf örümcekler ve onların yaptığı en dayanaksız evleri. Bunlar hiç birbirleriyle kıyaslanabilir mi? İşte Allah’tan başka ilahlara yahut velilere sığınmaya kalkışanlar, örümceğinki gibi hatta daha da dayanıksız bir eve sığınmış olur.116 Aşağıdaki ayette, Hz. Peygamber dönemde yaşayan Yahudilerin gerçek yüzleri ortaya konulduktan sonra onlarla olan münasebetlerin esasları ortaya konulmaktadır. Ebu Ca’fer’den rivâyetle Allah Teala Yahudilerin aslı astarı olmayan şeyleri söylemeleri, Hz. Peygamber’i yalanlamaları, zina eden evli birinin Tevrat’taki cezasının had olduğunu söylemeleri117, gerçeği saptırmalarına karşı rüşvet alıp yemeleri ve Allah adına yalan söylemeleri gibi belli başlı sıfatlarını zikrederek onları şu şekilde eleştirmektedir.118 “(Ey Muhammed), onlar, yalanı çok dinleyen, haramı çok yiyenlerdir. Eğer sana gelirlerse, ister aralarında hüküm ver, ister onlardan yüz çevir. Onlardan yüz çevirecek olursan, sana asla hiçbir zarar veremezler. Eğer hükmedecek olursan, aralarında adaletle hükmet. Çünkü Allah, âdil davrananları sever.”119 Burada, Müslümanların gayrimüslim unsurlara karşı 115 Ankebut: 29/41. 116 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XX, 38; Beydavi, I, 316; Kutub, Seyyit, Kur’an’da Edebi Tasvir, (Trc. Kamil M. Çetiner), Beka Yay., İstanbul ts., 62, 63. 117 Hayber Yahudilerinden saygıdeğer ailelere ait bir kadınla bir erkek arasındaki gayrimeşru ilişkinin neden olduğu bir dava Hz. Peygamber’e getirilir. Tevrat'a göre (Tesniye: 22: 23-24) ikisinin de cezası 'recm'di. Yahudiler bu cezayı vermek istemediklerinden, davayı Hz. Peygamber'e getirmeye ve recmden başka ceza verirse hükmü kabul etmeye karar verirler. Hz. Peygamber davayı dinleyince, recm edilmelerine hükmetti; fakat Yahudiler reddettiler. Bunun üzerine Hz. Peygamber kendilerine cezanın Tevrat'ta ne olduğunu sordu. "Suçluları kamçılamak, yüzlerini siyaha boyamak ve bir eşeğe bindirilmektir." dediler. Hz. Peygamber zina eden evli bir çiftin cezasının gerçekten dedikleri gibi olup olmadığına dair yemin etmelerini istedi. Biri dışında hepsi yemin etti. Ses çıkarmayan, bizzat Yahudilerce Tevrat'ın en büyük âlimi sayılan İbn Sürya idi. Hz. Peygamber ona dönerek: "Kavmini Firavun'dan kurtaran ve Tur'da size Kanun'u veren Allah'a yeminle, Tevrat'ta zinaya verilen cezanın gerçekten bunların dediği gibi olup olmadığını söylemeni istiyorum senden" dedi. İbn Sürya şöyle cevap verdi: "Bana böylesine ağır bir yemin vermeseydin, zina cezasının, suçluları recmetmek olduğunu asla itiraf etmeyecektim. Gerçek şu ki, zina edenler içimizden büyük kabul edilen kişiler olduğunda, yargıçlarımız suçlularımızı salıverirlerdi. Fakat, bu haksızlık halk arasında büyük hoşnutsuzluğa yol açınca Kanun'da değişiklik yaptık ve şimdi suçluları recmetmek yerine kamçılıyor ve yüzlerini siyaha boyayıp, bir eşeğe bindiriyoruz." Bunun üzerine Yahudilerin yapacağı bir şey kalmadı ve suçlular Hz. Peygamber'in emriyle recmedildiler. (bkz. Köksal, IV, 214-216; Mevdudi, I, 484.) 118 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, X, 318; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VI, 279. 119 Mâide: 5/42; (Ayıca Bkz. Bakara: 2/116; Nisa: 4/171; Yunus: 10/68) 42 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ dikkatli ve uyanık olmaları, onları iyi tanımaları gerektiği vurgulanmaktadır. Diğer taraftan Müslümanların adalet ilkesi çerçevesinde yaratılış gayelerine uygun davranmaları halinde bu unsurların kendilerine herhangi bir zarar veremeyecekleri vurgulanmaktadır. Dolayısıyla mesaj yine içe dönüktür. İnsanların din adamlarının ve liderlerinin her dediklerini sorgulamaksızın yapmaları, çoğunlukla onlarda ilahi bir güç olduğuna inanmalarından kaynaklanmaktadır. Hâlbuki insana beşer üstü bir sıfat yüklemek tevhid inancına aykırıdır. İnançları Tanrı’nın birliğine dayanan Yahudiliğe yönelik Kur’an’ın ikinci tenkit noktası, Yahudilerin din adamlarını tanrılaştırmalarıdır. Bu konuda Kur’an’da, “Yahudiler) Allah’ı bırakıp, hahamlarını; (hristiyanlar ise) rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih’i rab edindiler. Oysa bunlar da ancak, bir olan Allah’a ibadet etmekle emrolunmuşlardır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, onların ortak koştukları her şeyden uzaktır”sözüyle ifade edilmiştir.120 Yahudilerin ahbarı yani din adamlarını “Rab” konumuna sokmalarının ne anlama geldiğini Hz. Peygamber’in şu sözünden anlamaktayız: Denildiğine göre Hz. Peygamber’in yanına gelen Hatem-i Ta’i’nin oğlu Adiyy, Allah Resulü’nün yukarıdaki âyeti okuduğunu işitince; “biz onlara tapmıyoruz” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Onların haram saydığını haram, helal saydığını da helal saymadınız mı? İşte bu, onlara tapmaktan başka bir şey değildir” buyurdu.121 Kur’an, Yahudileri eleştirdiği gibi Hristiyanları da teslis122 inançları yönünden şiddetli bir şekilde tenkit etmektedir.123 Allah (c.c.): “Ey Meryem oğlu İsâ! Sen mi insanlara; "Beni ve annemi, Allâh'tan başka iki ilâh edinin." diye söyledin?” dediğinde, Hz. İsâ; “Sen "Subhansın (seni tesbih ve tenzih ederim, Sen yücesin)", benim için hak (gerçek) olmayan bir şeyi söylemek bana yakışmaz. Eğer ben onu söylemiş olsaydım o taktirde, muhakkak Sen onu bilirdin, nefsimde olanları 120 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Ana Konuları, İfav Yay., 9. Baskı, İstanbul 2015, 27. 121 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 113; Mevdudi, II, 222;Karaman vd., II, 760. 122 Burada Hristiyanların bir başka yargılarına işaret edilmektedir. Onlar Hz. İsa (a.s) ve Ruhül Kudüs'ün yanısıra Hz. Meryem'i de ibadet edilecek bir nesne haline getirmişlerdi. Her ne kadar Kitab-ı Mukaddes'te bu doktrinden söz edilmiyorsa da, Hz. İsa'dan (a.s) sonra geçen ilk üç yüz yıl içinde Hristiyan dünyası bu akidenin bütünüyle dışındaydı. "Allah'ın annesi" sözü ilk kez İskenderiyeli bazı ilâhiyatçılar tarafından kullanıldı. (Bkz. Mevdudi, I, 524.) 123 Bkz.Tövbe: 9/31; Bakara: 2/41, 42, 75, 79, 174, 211; Al-i İmran: 3/77, 187. 43 da Sen bilirsin, ben ise Sen'in Zat'ında olanları bilemem. Muhakkak ki Sen, gayb'tekileri (görünmeyenleri, bilinmeyenleri) en iyi bilen Sen'sin.”124 Yüce Allah Hz. İsa’nın insanlara ne söylediğini gayet iyi bilmektedir. Fakat mesaj muhataptan çok, bu yanlışa düşen, tevhid akidesinden ayrılan ve şirke düşen Hristiyanlara yöneliktir.125 Böylelikle Hz. İsa’yı sevdiklerini iddia edenlerin bu iftira ve saptırmalarının Hz. İsa’nın manevi şahsına ne denli zarar verdiğini belirlemek ve yaptıkları fiilin ne denli çirkin olduğunun ispata yönelik bir eleştiridir. Bilindiği gibi İslami tebliğin bir Mekke dönemi bir de Medine dönemi vardır. Mekke’de inen âyetlere baktığımızda toplumu inşa etme projesi kapsamında İslami şahsiyeti oluşturmaya yönelik mesajlar içerdiğini görüyoruz. Sağlam karakterli mü’minler övülürken, çift karakterleriyle çevrelerine güven vermeyen münafıklar birçok âyette yerden yere vuruluyor; “İki topluluğun (ordunun) karşılaştığı günde başınıza gelen musibet Allah’ın izniyledir. Bu da mü’minleri ortaya çıkarması ve münafıklık yapanları belli etmesi içindi. Onlara (münafıklara), “Gelin, Allah yolunda savaşın veya savunmaya geçin” denildi de onlar, “Eğer savaşmayı bilseydik, arkanızdan gelirdik” dediler. Onlar o gün, imandan çok küfre yakın idiler. Ağızlarıyla kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. Oysa Allah, içlerinde gizledikleri şeyi çok iyi bilmektedir.”126 Uhud savaşına katılan Abdullah İbn Ubey'in üç yüz adamıyla savaş alanından ayrılmasının bahanesi buydu. Müslümanlar onun ordudan ayrılmak üzere olduğunu görünce, onu kendileriyle birlikte kalmaya ikna etmeye çalıştılar; fakat o, adamlarıyla beraber bu gerekçeyle Müslümanları yalnız bırakıp oradan ayrılmışlar.127 Fakat kalpleri ve kalplerde gizlenen niyetleri bilen Allah (c.c) onların bu kötü niyetlerini bu ve benzeri âyetlerle ifşa ederek ümmet içinde hastalıklı bir ur gibi gizlenen bu tip insanlara karşı daha dikkatli olunması gerektiği yoksa ileride daha büyük sorunlara sebep olacağını beyan etmiştir. Münafıklar çift karakterli oldukları için Kur’an, onları tenkit etmeden evvel teşhir etmiştir. Zira gizli düşman olan ve kendisini saklamakta mahareti bulunan bu 124 Mâide: 5/116. 125 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XI, 273; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 232; Kutub, fi Zilal’il-Kur’an, VII, 573; Yazır, III, 502. 126 Al-i İmran: 3/166-167. 127 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, VII, 378; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, II, 160. 44 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kesimin tenkit edilebilmesi için evvela malum olması lazım gelir. Nitekim Kur’an’da tenkit edilen diğer gruplar aşikâr oldukları için teşhir edilmelerine gerek kalmamıştır. Ancak münafıklar, deyim yerinde ise birden fazla yüzleri ve maskeleri olduğu için aşikâr değillerdir. Bu nedenle Kur’an, münafıkları önce nitelikleri ile tarif ederek maskelerini düşürmüş, sonra tenkide tabi tutmuştur.128 Eleştirinin sadece kusurlara, kötü ve yanlış olan hususlara yönelik olmadığını tanımında anlatmıştık. Yani iyi ve doğru olan hususlar da bu vesile ile tanıtılmakta, buna yönelik örnekler verilerek insanlara ikisinin arasında kıyaslama yapma imkânı sunulmaktadır. Çocuk eğitiminde de bu yöntem her zaman geçerliliğini koruyan pedagojik bir kuraldır. Çocuğa olumsuz bir davranışından dolayı kızan anne, baba veya öğretmenler, kıyaslama yapabilmeleri için aynı anda olumlu davranışı da göstermesi gerekir. Aksi takdirde yapılan uyarılar etkili olmaz. Buna dair Kur’an-ı Kerim’de örnekler bulmak mümkündür. “Ehl-i kitaptan öylesi vardır ki, ona yüklerle mal emanet bıraksan, onu sana noksansız iade eder. Fakat onlardan öylesi de vardır ki, ona bir dinar emanet bıraksan, tepesine dikilip durmazsan onu sana iade etmez. Bu da onların, «Ümmîlere karşı yaptıklarımızdan dolayı bize vebal yoktur» demelerindendir. Allah adına bile bile yalan söylüyorlar.”129 Eleştirinin iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırma sanatı olarak göz önünde bulundurduğumuzda, bu konuda insana rehberlik edecek ve ona bu anlayışı kazandıracak yegâne rehber Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an’ın anlatım üslubundaki güzellik, sunuştaki yaratıcılığı, ahenkteki güzelliği ve anlatımdaki sağlamlığı göz önüne alındığında, Kur’an eleştirilerinin normal ve sıradan eleştiriler olmadığı hemen anlaşılır. Burada sergilenen tablolar, gösterilen örnekler ancak bu kadar olur dedirtecek tarzda insanı mest eden niteliktedir. Bu da Kur’an’ın kendine has özelliğinden kaynaklanmaktadır. 128 Bingöl, Abdülkerim, Kur'ân'da Eleştiri Mahiyeti ve Muhatapları, (Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitisi, Van 2015, 166. 129 Al-i İmran: 3/11. 45 1.2.2. Müslümanlara Yapılan Eleştiri Kur’an’ın evrensel bir mesaj olması nedeniyle toplumun her kesimi bulunduğu duruma göre bu mesajdan payına düşen övgüyü de eleştiriyi de almıştır. Kur’an’ın içe dönük eleştirisi her kesimden ve konumu ne olursa olsun tüm Müslümanlara yöneliktir. Tevhid inancına dayalı bir toplumu inşa etmeye çalışan Kur’an, bu toplumu oluşturan bireyleri eski inançlarından, gelenek ve alışkanlıklarından hemen koparması kolay olmamıştır. Dolayısıyla zaman zaman fert veya toplumun Kur’anî değerlere aykırı olan davranışlarına ayar çekilmesi gayet normaldir. Tarihi süreç içerisinde Allah Teala insanları hidayete erdirmek amacıyla peygamberler göndermiştir. Bunlar gerek getirdikleri mesajlarla ve gerekse yaşam tarzlarıyla içinde bulundukları topluma model insan davranışlarını sunarak pek çok kişinin takdirini kazanmışlardır.130 Peygamberlik zincirinin son halkasını oluşturan Hz. Peygamber de vahye muhatap olan bir beşer olması nedeniyle içinde yaşadığı toplum için önemli bir konuma sahiptir. Hz. Peygamber’in vahye dayanan fiilleri konusunda hiç kimsenin itaat etmekten başka bir tercihi olamaz. Ancak vahye dayalı olmayan diğer tasarruflarında kimi zaman kendi başına, çoğu zaman da arkadaşlarına danışarak karar aldığı için bu tür davranışları sorgulanabilir. Çünkü vahye dayalı olmayan durumlarda hata yapma ihtimali vardır. Bu doğrultuda Hz. Peygamber’e yöneltilen birkaç ilahi eleştiri vardır. Hz. Peygamber, Allah (c.c.)’tan aldığı vahiy konusunda masumdur. Ehli sünnet inancına göre, Hz. Peygamber’den başka bir kimsenin masumluğu söz konusu değildir. Çünkü peygamberlerde bulunması vacip olan sıfatların başında “ismet”131 gelmektedir.132 İsmet, peygamberlere mahsus bir sıfat olmakla beraber günah işleme gücünün kendilerinden alınmadığı, ancak Allah tarafından ve halkın 130 Arslan, 27. 131 İsmet: Peygamberlerin hatadan ve günahtan korunmuş olması demektir. Allah’ın peygamberlerini günah işlemekten, isyana düşmekten yasak ve haramları irtikap etmekten koruması, bunları ona men etmesidir. Şiiler, “ismet” terimini “imam”a da isnat ederler. Peygamberlerin vahiyden önce de, sonra da küfürden masum oldukları hakkında ümmet icma etmiştir. (Bkz. Gölcük, Şerafettin vd., Kelam, Tekin Kitabevi, (2. Baskı), Konya 1991, 292; Karagöz vd., 324) 132 Gölcük, 291. 46 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ gözünden kendi değerlerini düşürecek şeylerden korunmuş oldukları anlaşılmaktadır.133 Fakat bu durum onları beşer olmaktan çıkarmaz. Hz. Peygamber’e yöneltilen ilahi ikazlar onun bu beşer kimliği kapsamında yaptığı tasarruflara yöneliktir. Nitekim birçok âyette “De ki ben de tıpkı sizin gibi bir beşerim”134 ifadesiyle onun bu özelliğine işaret edilmektedir. Bu ilahi beyanat Müslümanlara yönelik bir uyarı olup ileride tıpkı Hristiyanların içine düştüğü hataya düşmelerini engellemeye yöneliktir. Diğer taraftan her konuda ümmetlerine örnek olan peygamberlerin tıpkı Hz. Adem’de olduğu gibi beşer özelliklerinden ötürü yaptıkları hatayı düzeltme noktasında da örnek olmaları gerekir. Nitekim Mekke’nin ileri gelenlerini İslam’a kazandırmakla meşgul olan Hz. Peygamber’in Abdullah İbn Ümmü Mektum’un İslam hakkındaki sorusuna cevap vermeyişi ilahi ikaza ve eleştiriye konu olmuştur.“(Peygamber), âmânın kendisine gelmesinden ötürü yüzünü ekşitti ve çevirdi. (Resûlüm! onun halini) sana kim bildirdi! Belki o temizlenecek, yahut öğüt alacak da o öğüt ona fayda verecek.”135 Hz. Peygamber’in kendisinden bir şey istemeye gelen İbn Ümmü Mektum’dan yüz çevirmesi, onunla ilgilenmemesi; onun elit tabakadan olamamasından dolayı değildir. Onun bu hareketi, ehem olanı mühim olana tercih etmekten başka bir şey değildir. Çünkü Hz. Peygamber, İslam’ı tebliğ ederken zengin, fakir, hür, köle ayırımı yapmazdı. İslam’ın tebliğ edilmeye başlandığı toplumun sosyo-kültürel şartları dikkate alındığında Hz. Peygamber’in bu yaklaşımı, Mekke’nin ileri gelenlerinin İslam’a girmesiyle tebliğini daha geniş alanlara ve insanlara ulaştırmak, davetin önündeki engelleri kaldırmak ve Müslümanların rahat bir şekilde dini inançlarının gereklerini yerine getirmelerine imkân sağlamak içindi.136 Birçok tefsir kaynağı, Abese suresinin sebeb-i nüzulünün Abdullah İbn Ümmü Mektum’un Resulullah’tan bir istekte bulunmak için gelmesi nedeniyle Hz. Peygamber’in ona karşı sergilediği tavrın Yüce Allah tarafından onaylanmamış 133 Zeki Yıldırım, “Kur’ân’da Peygamberlerin İsmeti”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, sayı: 19, 87-118. 134 Bkz. Kehf: 18/110; Fussilet: 41/6. 135 Abes: 80/1-4. 136 Arslan, 31. 47 olmasının Allah Resulü’nü kınamak olduğunu söylerler.137 Kendisinden önceki birçok peygamber gibi beşer özelliğinden dolayı yapmış olduğu taktik bir hata onun peygamberliğine halel getirmemiş, aksine beşer kaynaklı bir hata olduğu ortaya çıkmıştır. Diğer taraftan bu olayla eleştirilecek bir davranış söz konusu olunca eleştirilecek kişinin konumunun pek önemli olmadığı vurgulanmıştır. Aynı şekilde Hz. Peygamber de tebliğ görevinin gereği olarak kendisini eleştiren bu âyetleri rahat bir şekilde insanlara tebliğ ederek eleştiri kültürünün gelişmesine öncülük etmiştir. Bu ise takdire şayan bir davranıştır. İnsanın yaratılış gayesine uygun hareket etmesi, ölçüsüz davranmaması yani her işinde adaletten ayrılmayıp haddini aşmaması Allah (c.c)’ın insandan istediği temel bir görevdir. Durum böyle hassas olmakla beraber insanın beşer özelliğinden dolayı hatalar kaçınılmaz olmaktadır. Müslümanlara yönelik yapılan bireysel veya toplumsal boyuttaki ilahi ikaz, siteme dayalı bir eleştiri olduğunu ifk hadisesi örneğinde görmek mümkündür: “…bu iftirayı işittiğiniz zaman, iman eden erkek ve kadınlar, kendi hakkında iyi zan besleyip; “bu apaçık bir iftiradır” deselerdi ya”.138 Bu ayette de görüldüğü gibi Müslümanlara yönelik eleştiride, içe dönük bir özeleştiriye kapı aralayan ve onlara zımnen özeleştiri yapma tavsiyesini görmek mümkündür. Sahabe-i kiram (r.a)’ın her birisi gökte birer yıldız gibi de olsa nihâyetinde birer beşer olup, isabetli kararlar verebildikleri gibi hata da etmiş olabilirler. Onlara da bir kutsiyet atfedilemez, masum değillerdir. Yukarıda görüldüğü gibi ifk olayında bazı Müslümanlar münafıkların hezeyan ve tezviratlarına alet oldukları ayet-i kerime ile eleştirilmektedir. İftira kampanyasına katılanlardan biri de Mistah b. Üsase’dir. Hz. Ebubekir yakını olduğu için Mistah b. Üsase’ye yardımda bulunuyordu. Ancak Hz. Ebubekir, kızı Hz. Aişe hakkında onun masum olduğunu bildiren âyet inince ve Mistah’ın Hz. Aişe hakkında söylediklerini de işitince ona yaptığı yardımı keseceğine dair yemin etti. Bunun üzerine şu âyet nazil oldu: “İçinizden varlık ve servet sahibi kimseler yakınlarına, düşkünlere ve Allah yolunda hicret edenlere 137 Mukatil b. Süleyman, Tefsiru’l-Mukatil b. Süleyman, Daru’l-Kutübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003, 451; Zemahşeri, IV, 688; Razi, XXX, 56; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 318. 138 Nur: 24/12. 48 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ (kendi mallarından bir şey) vermeyeceklerine yemin etmesinler. Onlar affetsinler, vazgeçip iyi muamelede bulunsunlar. Allah’ın sizi bağışlamasını arzu etmez misiniz? Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”139 Bu âyet geldikten sonra Hz. Ebubekir “Allah’ın beni bağışlamasını istiyorum” diyerek daha önce yaptığı yardımı kesmemeye karar verdi.140 Allah Teala’nın emir ve yasaklarını harfiyen uygulamak isteyen bir Müslüman için Kur’an-ı Kerim yegane rehberdir.141 İnsanlar için rehber olan Kur’an’ın getirmiş olduğu hakikatlere rağmen Müslümanlar kimi zaman nefislerinin arzularına uyarak günah işlemişlerdir. Kur’an, Müslüman olmayanları eleştirdiği gibi varoluş gayesine uygun hareket etmeyen Müslümanları da eleştirmiştir.142 Kur’an eleştirisi, Kur’an’ın evrensel ilkeleri çerçevesinde olup kişilerle bir ilgisi yoktur. Müslümanların eleştirilmiş olmaları olumsuz bir durum değildir. Nitekim Müslüman şahsiyetinin Kur’an ölçeğiyle eğitilmesinde hatalı davranışlarının kendisine bildirilmesi ve o yanlışlarından dolayı ayıplanması, ona Kur’an perspektifinden hayata ve olaylara bakma imkânını vermektedir. Kur’an’ın aynasından kendisini seyreden kişi kendisini olduğu gibi görebilme imkânını bulabilmektedir. Hatalarını ve sevaplarını olduğu gibi gören kişi, nasıl davranması gerektiğini, eleştiriye konu olan davranışlarının neler olduğunu ve bunları nasıl düzelteceğini Kur’an’ın rehberliğinde öğrenmiş olacaktır. 1.3. MÜSLÜMANLAR ARASINDA MEYDANA GELEN İLK ELEŞTİRİ HAREKETLERİ VE SEBEPLERİ İslamiyet’in, doğduğu coğrafyada o zamana kadar süregelen çeşitli din mensuplarının itirazlarına maruz kaldığı bilinmektedir. Hz. Peygamber’in Mekke’de ilan ettiği hareketin dini mahiyette olması, o çevrede faal olan çeşitli dini gurupların, özellikle müşriklerin tepkilerine maruz kalmıştır. Tarihi kayıtlara göre İslamiyet’ten 139 Nur: 24/22. 140 İbn Hişam, Ebu Muhammed Abdülmelik b. Hişam b. Eyyub el-Himyeri, es-Siyretü’n-Nebeviyye, (Trc. Abdulvehhab Öztürk), Kahraman Yay.,İstanbul 2014, III, 415; Taberi, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihu’l-Ümem ve’l Müluk, Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, II, 114. 141 Bkz. Bakara: 2/2. 142 Bingöl, 279. 49 evvel Arabistan’da Yahudilik, Hristiyanlık ve Zerdüştlüğün müntesipleri bulunmakla beraber halkın çoğu putperest olduğu bilinmekteydi. Bu dini cereyanların yeni dine itirazlarını incelemek ayrı bir araştırmanın konusudur. Biz burada, İslamiyet’in doğduğu muhitte bu dinin müntesipleri arasında cereyan eden tenkit hareketlerini ve mahiyetlerini incelemeye çalışacağız. Burada tespit etmeye çalıştığımız hareketler İslam dışı dinlerin mahsulü olanlar değil, merkezini Medine’ye naklettikten sonra gerçek hayatını yaşamaya başlamış, davasının tahakkukuna mekân ve imkân bulmuş olan İslami çevrenin hareketleridir.143 İnceleme sahası olarak seçtiğimiz bu muhitin İslamiyet’i temsil bakımından durumu ve Peygamber’le olan münasebetini tespit etmeye çalışacağız. İslam’ın evrensel ilkeleri, insanlığın rehberlik kaynağı Kur’an’da çok açık bir şekilde beyan edilmektedir. Her konuda seçici olmamızı bize tavsiye eden Yüce Rabbimiz özellikle toplumsal dayanışma ve mutabakat açısından son derece önemli olan, gelen haberleri hem kaynak hem de mahiyet açısından tetkik ve teyid etmeyi mü’minlerden istemesi144, eleştirel düşünceye verdiği önem bakımından son derece manidardır. İslam dini kendinden önce gelen ilahi dinlerden tevarüs ettiği tevhid inancına dayanır. Bu nedenle tevhid inancına aykırı ne kadar inanış ve uygulama varsa hepsinin kökünü kazımak ve bu inanışa dayanan müşriklerin düzenini temelden yıkmak, onun yerine fert ve toplumun esenliğini esas alan İslam nizamını yerleştirmek için gelmiştir. Gerek Allah Teala gerekse Hz. Peygamber, bir yandan gayri müslim unsurlara yönelik eleştirilerini sürdürürken diğer yandan, eski alışkanlıklarının etkisinde kalan veya beşeri zafiyetlerinden dolayı bazı vakalar karşısında doğru tavır sergileyemediklerinden ötürü bir kısım Müslümanları eleştirirler. Biz burada o vakalardan birkaçını açıklayarak konuyu anlamaya çalışacağız: 143Hatiboğlu, 17. 144 Bkz. Hucurat, 49/6. 50 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 1.3.1. Batn-ı Nahle Vakası Kureyş müşriklerinin, Hz. Peygamber’in mübarek vücutlarını ortadan kaldırmaya yönelik girişimleri ve Müslümanlara yönelik dayanılmaz baskı ve işkenceleri sonucunda gelen ayetle Müslümanlar peyderpey Medine’ye hicret ettiler. Kısa sürede İslam devletini kuran Hz. Peygamber, bir yandan da onları yurtlarından süren müşriklerin faaliyetlerini gözetlemeyi de ihmal etmiyordu. Bu nedenle zaman zaman Medine’nin etrafına keşif müfrezelerini görevlendiriyordu. Hz. Peygamber, hicretin ikinci yılının Recep ayında Abdullah b. Cahş’ı 15 kişilik bir kuvvetle Mekke ile Taif arasındaki Nahle’ye gönderdi.145 Burada, Suriye’ye gidecek veya Suriye’den gelecek kureyş kervanlarını gözetlemesini istedi. Nahle vadisine ulaşan seriye, kureyşin Suriye’den dönen bir kervanına rastladı. Yurtlarından kovulmalarına ve ömürlerini gurbette fakru zaruret içinde geçirmelerine sebep olan kureyşin kervanını gören Müslümanlardan bazıları derhal saldırmak istediler. Seriye komutanı Abdullah b. Cahş buna engel oldu; fakat bir Müslümanın attığı ok, kureyş kervanbaşısı Amr b. el-Hadrami’ye isabet etti ve onu öldürdü. Seriye kervandan iki kişiyi de esir alarak Medine’ye döndü. Hz. Peygamber askerlerin yaptıklarından son derece rahatsız oldu ve kendisinin haram ayda savaşmayı emretmediğini hatırlatarak olaya sebebiyet verenleri kınadı.146 Müslümanlar çatışma gününün, Cemaziyelahirin son günü olduğunu sanmış, oysa o gün Recep ayının ilk günü imiş. Haram aylar da Recep ayı ile başladığından, çatışma günü haram aylara giriş gününde gerçekleşmiştir.147 Bunun üzerine kureyşliler Müslümanları haram aylara saygı göstermemekle suçlamışlardır. Müşriklerin bu yaygaracı sözleri doğruydu fakat gerçekte batıl amaçlı idi. Onlar haram aylarda savaşma yasaklığını sırf arkasında saklanacakları bir maske olsun diye dillerine dolamışlardı. Böylece Müslümanları karalamak, onları saldırgan olarak göstermek istiyorlardı. Oysa daha en başta Müslümanlara türlü türlü 145 Vakıdi, Muhammed b. Ömer, Kitabü’l-Meğazi, Trc. Musa K. Yılmaz, İlk Harf Yay., (1. Baskı), İstanbul 2014, I, 59. 146 İbn Hişam, II, 301; Vakıdi, a.g.e, I, 63; Adem Apak, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Yay., (6. Baskı), İstanbul 2011, I, 256. 147 İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye fi’t-Tarih, 196; Yazır, II, 141; Şimşek, M. Sait, Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri, Beyan Yay., İstanbul 2016, I, 237. 51 işkenceleri reva görüp onları yurtlarından çıkararak ve mallarına el koyarak Mescidi Haram’ın saygınlığını çiğnemek suretiyle saldırıyı kendileri başlatmışlardı.148 Ölen ve esir alınanlar kureyşin saygın ailelerine mensuplardı. Kureyşin düşmanlığının artmasında ve Bedir Savaşı’nın hazırlıklarını hızlandırılmasında bu olay etkili olduğu gibi, Hicaz’da da büyük yankı yaptı. Mekkeli müşrikler ve Medineli Yahudiler, Müslümanları haram aylara bile hürmet etmeyen, kan dökücü, yağmacı bir eşkıya topluluğu olarak göstermeye çalıştılar.149 Bu serzenişe bazı Müslümanlar da katılmıştı. 150 Ancak inen âyet Müslümanları rahatlattı. “Ey Muhammed! Sana Hürmet edilen ayı, o aydaki savaşı sorarlar. Deki, o ayda savaşmak büyük suçtur. Allah yolundan alıkoymak, O’nu inkar etmek, Mescid-i Haram’a girişe engel olmak ve halkını oradan çıkarmak Allah katında daha büyük suçtur. Fitne çıkarmak ise öldürmekten daha büyük bir suçtur…”151 Hz. Peygamber ve Müslümanlar için büyük sıkıntıya neden olan bu durum, nazil olan bu ayetle açıklığa kavuşmuştur. Bu ayet bir yandan haram aylarda savaşmayı kınarken diğer yandan müşriklerin yaptıkları taşkınlıkları ileri sürerek onların da masum olmadıklarını vurgulamıştır. Bu olay şunu göstermektedir ki, uymaları gereken hukuk kurallarını ihlal eden Müslümanları, sonuç kendi lehlerinde olsa dahi diğer Müslümanlar eleştirmekten geri kalmamışlar. Veyahut durum kendi aleyhlerine dahi olsa hakkı söylemekten geri durmamışlardır. 1.3.2. İfk Hadisesi Adını, Kur’an’daki olaya ilişkin âyetlerde iki defa geçen152 ifk kelimesinden alır. İfk “iftira, bühtan, en kötü ve en çirkin yalan” demektir.153 İfk, Kur’an’da ayrıca iki yerde154 sözlük anlamında geçmektedir. 148 Kutub, fi Zilal’il-Kur’an, I, 361. 149 Sabri Hizmetli, İslam Tarihi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009, 326; Çakan, 477. 150 Yazır, II, 142; Hatiboğlu, 26. 151 Bakara: 2/217. 152 Bkz. Nur: 24/11, 12. 153 İsfahânî, 86; Karagöz vd., 298; Ayverdi, 540. 154 Bkz. Furkan: 25/4; Sebe: 34/43. 52 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ْ ِك ُ ع ْص ِ ْالاِف ۫ ب ۪ذ َ ین َ جٓ ُاؤ ِ َّن ال ِ م َن َّ ِ ْ امِر ٍئ ِ مْن ُھْم َ م ْ ا اكتَ َس َب ا َ ُكْمۜ ِ ل ُك ّل َ ْل ُ ھَو ٌ خَیْر ل َ ُكْمۜ ب � ل ُ َ شرا ُوه ٌ ِ مْن ُكْمۜ َ لا تَ ْح َسب َة ب َ ٌ اب َ ع ٌظ۪ یم َ َ ھُ عذ ُ ِ مْن ُھْم ل ّٰ ِى ك َبْره ۪ذي تََول َّ وال ِم َ ۚ ْ ْالاِث (Peygamber'in eşi Aişe'yi) iffetsizlikle suçlayanlar (ona iftira atanlar) içinizden bir gruptur. Bunu kendiniz için kötü bir şey sanmayın! Tersine belki sizin için hayırdır! (İftiracılara gelince,) onların her biri (böyle yaparak) işledikleri günahın yükünü taşıyacaklardır ve onlardan bu (günahın) işlenmesinde başı çeken (Abdullah İbni Ubeyy)i vahim bir azap beklemektedir.155 Bu âyet ve takip eden dokuz âyette, İslâm tarihinde “ifk (iftira) olayı” diye bilinen konu hakkında bilgi verilmektedir. Hz. Peygamber adeti olduğu üzere bir sefere çıkacağı zaman zevcelerinden birini birlikte götürürdü.156 Benî Mustalik Gazvesi’nde Hz. Aişe ona refakat ediyordu.157 Hz. Peygamber, bu seferden dönerken beraberinde götürdüğü Hz. Âişe tabii ihtiyacını gidermek için birlikten uzaklaşmıştı. Bu arada, düşürdüğü gerdanlığını ararken birlik bulunduğu yerden ayrılmış, kendisi geride kalmıştı. Birliğin artçılarından Safvân b. es-Sülemi, Hz. Âişe’yi kendi devesine bindirip hayvanı çekerek Medine’ye getirdi.158 Söz konusu gecikme başlangıçta kötüye yorumlanmamış, hatta kimsenin dikkatini bile çekmemişken, hicretten önce Hazrec kabilesinin reisi olan ve Medine’nin yönetimi kendisine verilmek üzere iken Hz. Peygamber’in gelmesiyle bundan mahrum kalan Abdullah b. Übey b. Selûl’ün başlattığı dedikoduyla birlikte iç huzursuzluklara yol açan önemli bir olay halini almıştır.159 Olaya son derece üzülen ve nasıl bir hükme varacağı hususunda uzunca bir süre tereddütte kalan Hz. Peygamber sonunda konuyu bazı yakınlarıyla istişare etmeye karar verdi. Eşleri arasında Âişe’ye rakip olmasıyla tanınan Zeyneb bint Cahş’a, onun eski kocası ve kendi evlâtlığı Zeyd b. Hârise’nin oğlu Üsâme’ye ve damadı Hz. Ali’ye (bazı rivâyetlere göre ayrıca Hz. Osman ve Ömer’e) düşüncelerini sordu. Bunlardan Zeyneb ile Üsâme, Âişe’den hiçbir şekilde şüphelenmediklerini söylerken Hz. Ali 155 Nur: 24/11. 156Zühri, İbn Şihab, el-Meğazi, (Çev. Mehmet Nur Akdoğan), Ankara Okulu Yay., Ankara 2016, 106; Vakıdi, II, 70. 157 Doğrul, III, 312, 313. 158 Zühri, 106; Vakıdi, II, 74; İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye fi’t-Tarih, 1102; Hazın, V, 56. 159 Taberi, Camiu'l-Beyan an Te'vili'l-Kur'an., XVIII, 89; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VI, 19. 53 görüşünü, “Yâ Resûlallah! Allah senin evliliğine bir sınır koymamıştır; Âişe gibi pek çok kadın var. Fakat yine de işin aslını öğrenmek için onun hizmetçisini sorguya çekmelisin” diye bildirdi160. Hz. Ali’nin takındığı bu tavrı Hz. Aişe hayatı boyunca unutmamıştır.161 Bunun üzerine Resûlullah Berîre adlı câriye ile konuştu, kendisinden Hz. Âişe’nin lehine şahadetten başka, “O, evinde hamurunu yoğururken uyuya kalan ve hamuru kuzuya yediren gencecik bir kadındır” cevabını aldı.162 Berîre’nin bu sözleri, Âişe’yi mâsum fakat genç yaşta olması sebebiyle tedbirsiz olduğunu göstermektedir. Konuyla ilgili vahyin gelmesi gecikince Hz. Peygamber, Mescid-i Nebevî’de konuyu halka açtı ve bu dedikodulardan kurtarılmasını istedi.163 Ancak böyle nazik bir konunun hemen oracıkta halledilmesi mümkün olmamış hatta kabileler arasında sert münakaşalara da sebep olmuştur. Bu sırada uzun süredir beklenen vahiy gelmeye başlamıştır. Nûr sûresinin on birinci âyetinden itibaren başlayıp devam eden ilâhî beyanda çirkin iftirayı çıkaranın büyük bir azaba mâruz bırakılacağı ifade edilmekte, ona alet olup dedikoduyu yayanların bir avuç insandan ibaret olduğu bildirilmekte, bunun yanında söylentileri duyan kadın erkek bütün Müslümanların duyarsız ve bilinçsiz davranışları da kınanmaktadır. “…bu iftirayı işittiğiniz zaman, iman eden erkek ve kadınlar, kendi hakkında iyi zan besleyip; “bu apaçık bir iftiradır” deselerdi ya”.164 Bu iftira kampanyasına bir grup insanın katıldığı Kur’an-ı Kerim’de “usbe” kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime; birbiriyle kenetlenmiş topluluk için kullanılmaktadır.165 'Usbe'nin kaç kişiden teşekkül ettiği ihtilaflıdır. Sayıları on ile kırk arası olan bir cemaat olduğu gibi,166 üç kişi, üçten ona kadarolan 160 Zühri, 109. 161 Hatiboğlu, 28; Arslan, 69. 162 Buhari, Şehadat:15, 30; Hibe:15; Cihad: 64; Muhammed b. Ömer Vakıdi, Kitabü’l-Meğazi, Trc. Musa K. Yılmaz, İlk Harf Yay., (1. Baskı), İstanbul 2014, II, 430; İbn Hişam, III, 411; Taberi, Tarihu’l-Ümem ve’l Müluk, II, 113; Doğrul, III, 315. 163 Zühri, 109; Salih Suruç, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, Nesil Yay., (534. Baskı), İstanbul 2016, II, 206. 164 Nur: 24/12. 165 İsfahânî, 703; İbrahim Mustafa vd., I, II, 655. 166 Zemahşeri, III, 52. 54 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bir grup, kırk kişiden teşekkül eden veya ondan on beşe kadar olan bir topluluk olduğu da söylenmektedir. 167 Kaç kişiden oluşursa oluşsun, gerçek olan, Kur'an'ın belirttiği "Usbe"nin, bir topluluğu ifade etmesidir ve bu ''Usbe" içinde iftirayı ilk önce atan kişi de, az önce ifade ettiğimiz gibi, Abdullah b. Übey'dir. Bu sebeple "Usbe"nin elebaşısı odur.168 Bu âyette Müslümanlara hem bir sitem hem de eleştiri vardır. Çünkü bir kısım Müslümanlar da münafıkların bu tezviratlarına alet olmuşlardı. Taberi, bunların Hassan b. Sabit, Mistah b. Esase, Hamene bint Cahş olduğunu söyler.169 Hadislerde, büyük günahlar arasında, iffetli bir kadına zina iftirasında bulunmak da sayılmıştır.170 Zira olay, insanoğluna yöneltilebilecek en çirkin bir iftira olmaktan öte Hz. Peygamber’in mâsum eşini hedef almış ve dolayısıyla müslüman toplumun tamamı itham altında bırakılmıştır. Onlar bu haberi duyduklarında basîretlerini kullanarak, “Böyle bir söylentiye alet olmak bize asla yakışmaz. Hâşâ! Bu çok büyük bir iftiradır” demeli ve Hz. Peygamber’in mâsum ailesiyle Müslüman toplumun onurunu korumaları gerekirdi. Âyet-i kerîmelerde; bundan böyle benzeri gafletlere düşmemeleri konusunda Müslümanlar uyarılmakta ve rencide olan peygamber ailesinin yine de hoşgörü ve affedicilikle davranması tavsiye edilmektedir. Hz. Âişe, kendisini fazlasıyla üzüp zor duruma düşüren iftira hadisesinin sonuç itibariyle hakkında hayırlı olduğunu anlamış ve şahsı vesilesiyle on âyetin birden inmesini ömrünün sonuna kadar hayatının en şerefli hadisesi olarak kabul etmiştir.171 Bu olayda, Hz. Peygamber, dünya hayatında bir insanın başına gelebilecek en zor durumla karşılaşmak zorunda kalmış doğal olarak derinden etkilenmiştir.172 Bu olayı en yakınlarıyla istişarede bulunması bu durumun açık bir göstergesidir. Ayrıca bu tür olayların derinlemesine araştırılması gerektiğini bildiren ilahi mesajın gereğini yapmıştır. Kur’an-ı Kerim’de bu gerçeğe şöyle işaret edilmektedir; “Ey inananlar! Size yoldan sapmış birisi, bir haber getirirse onun doğruluğunu 167 Kurtubi, XII, 198. 168 Seyfullah Kara, “İfk Olayının Etkileri ve Olayla İlgili Ortaya Konan Tavırlar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, Sayı: 15, 343-382. 169 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIX/116. 170 Buhari, Vesaya: 23. 171 Mustafa Fayda,, “ifk”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 507-509. 172 Arslan, 76. 55 araştırın! Yoksa bilmeyerek bir topluluğa karşı kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.”173 Bu âyette üzerinde durulması gereken birkaç husus vardır; birincisi, insanların hepsine değil sadece iman edenlere hitap edilerek imanlarının gereği olarak başkasının hakkına taalluk eden durumlarda iyice araştırmadan, kesin kanaat sahibi olmadan sadece zanna dayanılarak hareket edilmemesi gerekir. İkincisi, haber kaynağının iyice araştırılması, haberi getirenin dini duyarlılığı yani takva derecesinin sorgulanması gerektiği vurgulanmaktadır. Bu da ancak eleştirel bir bakışla ve yaklaşımla yapılabilmektedir. O isteseydi bu işin üzerini hemen kapatırdı. Fakat o, Medine toplumunun bir ay boyunca bu hadiseyle meşgul olmasına mani olmamıştır. Bu durum, Hz. Peygamber ve Hz. Aişe için bir imtihan olduğu gibi diğer Müslümanlar için de imtihan vesilesi olmuştur. Nitekim az da olsa kalbinde eğrilik bulunan bir kısım Müslümanlar nefslerine uyarak gaflete düşmüş ve münafıkların tezviratlarına alet olmuşlardır. Hz. Peygamber’in bu kadar mahrem bir olayı mescidde insanlarla paylaşması, onun her konuda olduğu gibi böylesi nazik bir durumda toplumsal olarak nasıl davranılması gerektiğini, diğer taraftan, Hz. Aişe’ye güvenmesine rağmen bu olayın bir tarafı olarak ona; “Eğer yasak olan şeyi yaptıysan, Allah’tan bağışlanma dile ve O’na tövbe et. Kul, hatasını itiraf edip tövbe ederse, Allah ona merhamet eder”174 ifadesiyle böyle bir durumda bireysel olarak nasıl davranılması gerektiğini, bir eğitmen, bir rehber ve bir peygamber olarak uygulamalı bir şekilde gösteriyordu. Buna karşı Hz. Aişe, kendinden emin bir eda ile, Hz. Peygamber’e; “Ben size, ben suçzuzum, ki Allah benim suçsuzluğumu biliyor,” desem siz benim dediğimi tasdik etmeyeceksiniz. Ben size bir günahı itiraf etsem, ki Allah benim suçsuzluğumu biliyor, siz beni tasdik edersiniz” diye cevap vermiş ve bu iftira karşısında sabredeceğini beyan etmiştir.175 İslam tenkit zihniyeti açısından son derece önemli ve başlangıçta vahiy nazil olmayan bu hadisede, Hz. Peygamber zahire göre hareket ederek eleştirileri engellememiştir. Hz. Aişe, vaziyet Peygamberce de anlaşıldıktan sonra, annesinin, 173 Hucurat: 49/6. 174 Buhari, Şehadat: 15, 30; Hibe:15; Cihad: 64. 175 Zühri, 110. 56 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ teşekkür makamında Hz. Peygamber’e gitmesi teklifini reddetmiş ve “Ben ancak Allah’a hamd ederim” demekle,176 Hz. Peygamber’e karşı bile izzet-i nefsini göstermekten çekinmemiştir.177 Bu ve buna benzer hadiseler, eleştiriye açık bir toplumu oluşturma noktasında Hz. Peygamber’in rolü ve zamanındaki fikir ve düşünce hürriyetinin durumunun göstermesi açısından son derece önemlidir. 1.3.3. Hudeybiye Barışı ile İlgili Eleştiriler Mekkeli müşriklerin Medine İslâm Devleti’ni resmen tanıdıklarını gösteren belgeyi imzaladıkları barış antlaşması (6/628), adını, altında Bey‘atürrıdvân’ın yapıldığı hadbâ adlı ağaçtan178 yahut yanındaki kuyudan alan Hudeybiye, Mekke’nin 17 km. batısında ve eski Cidde yolu üzerindedir.179 Hudeybiye’nin asıl şöhreti, hicri 6. yılın Zilkade ayının başında (Mart 628) Hz. Peygamber’in, gördüğü bir rüya üzerine180 ashabıyla birlikte umre yapmak için Medine’den Mekke’ye giderken burada konaklamasından ve kureyş ile bir barış antlaşması yapmasından ileri gelmektedir.181 Çünkü İslam’ın özü barıştı ve barışı esas almaktaydı. kureyşin birçok isteğinin kabul edildiği antlaşma, Müslümanlar arasında huzursuzluğa neden oldu. Antlaşma metnini yazmakla görevlendirilen Hz. Ali, müşriklerin “Allah’ın Peygamberi Muhammed’in…” ifadesine itirazlarına dini hamiyetinden dolayı itirazda bulunmuştur.182 Herkes bu meseleyi kendi içinde tartışırken, Hz. Ömer toplumun sözcüsü niteliğinde durumu Hz. Peygamber ile konuşmayı tercih etmiştir.183 Onun “Sen gerçekten Allah’ın peygamberi değil misin?” sorusu ağır bir ifadedir. Ancak Hz. Peygamber’in ona verdiği “evet” cevabı bir o kadar anlamlıdır.184 Hz. Ömer’in “Öyleyse niçin dinimize alçaklığı mustahak 176 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIX, 123; Taberi, Tarih-i Taberi, Trc. M.Faruk Gürtunca, Sağlam Yay., İstanbul 2007, III, 217. 177 Martin Lings,, Hz. Muhammed’in Hayatı, (Çev. Nazife Şişman), İnsan Yay., İstanbul 2016, 353; Hatiboğlu, 29. 178 Vakıdi, II, 600-603; ibn Hişam, es-Sire, III, 329-330. 179 Muhammed Hamidullah “Hudeybiye”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 297. 180 Fetih: 48/27. 181 Vakıdi, II, 224. 182 Doğrul, V, 67. 183 Apak, 290. 184 Arslan, 143. 57 görüyorsun?” sorusu daha ağır olmakla beraber, Hz. Peygamber’in cevabı gayet sakin ve teskin edici mahiyyette olduğunu görüyoruz: “Muhakka ki ben Allah’ın Resulü’yüm. Ben O’na isyan etmem, O bana yardım edecektir.”185 Hz. Ömer dahil ashab bu anlaşmaya tepki göstermekle birlikte Hz. Peygamber anlaşma şartlarını kabul ettiğini söyleyince herkes bağlılığını bildirdi.186 İlk etapta maddeleri Müslümanların aleyhine olduğu izlenimi veren, başta Hz. Ömer’in sert muhalefetine maruz kalan ve benimsenmeyen Hudeybiye Antlaşması, aslında Hz. Peygamber’in Kur’an ile de teyit edilen en büyük siyasî zaferi olmuştur. Herşeyden önce Arap Yarımadası’nda Müslümanların en büyük düşmanı olan Mekkelilerin saldırı tehlikesi resmen ortadan kalkmıştır. Medine’nin güney tarafını emniyet altına alan Hz. Peygamber, diğer düşmanlarıyla daha rahat mücadele fırsatını bulmuştur.187 Hz. Peygamber’in Hudeybiye Antlaşması’nda sahabeye karşı gösterdiği olgunluk, barışı gerçekleştirmek için yaptığı mücadele ve ileri görüşlülüğü gerçekten takdire şayandır. Olayın sıcaklığından dolayı yaptığı hatanın farkında olmayan Hz. Ömer daha sonra “Söylediğim sözden korktuğum için, Allah’ın affına mazhar olmayı ümit ederek, o gün yaptığım hareketten dolayı sadaka verir, oruç tutar, namaz kılar ve köle azat ederim” demiştir.188 Gerek Hz. Ali gerekse Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’e karşı tavırlarında fikir ve ifade hürriyetinin en güzel örneklerini görmek mümkündür. Günümüzde üst makamlarda bulunanlara karşı yapılacak bu tarz itirazlar en sert bir şekilde cezalandırılmaktadır. Aradan on beş asır geçmesine rağmen günümüzdeki fikir hürriyetinin Hz. Peygamberin dönemiyle kıyaslanamayacak kadar çok daha geride olduğunu söyleyebiliriz. 1.3.4. Usame’nin Komutanlığı Hz. Peygamber’in vefatına yakın bir zamanda, Bizans üzerine gönderilmek üzere hazırlanan ve kumandanlığına, Mute’de kahramanca mücadelesinden sonra şehit olan Zeyd ibn Harise’nin pek genç olan oğlu Usame’nin getirilmesi çeşitli 185 İbn Şihab ez-Zühri, 44; Vakıdi, II, 259. 186 Muhammed Hamîdullah, XVIII, 299. 187 Apak, 292. 188 İbn Hişam, III, 429; Zühri, s 45; Vakıdi, II, 260; Taberi, Tarihu’l-ümem ve’l-Müluk, II, 122. 58 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ itirazlara sebep olmuştur.189 Muhacirler ve Ensar’ın en meşhurları dururken, çocukları yaşında olan Usame’nin komutanlığına yapılan itirazları duyan Hz. Peygamber; “ Sizler, Usame b. Zeyd’in komutanlığını eleştiriyorsunuz. Daha önce de babasının komutanlığını eleştirmiştiniz. Allah’a yemin olsun ki o, komutanlığa layıktı. O, benim için insanların en sevimlisidir. Ondan sonra da bana insanların en sevimlisi Usame b. Zeyd’dir”190 diyerek ona olan güvenini göstermiş ve desteğini sürdürmüştür. Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah; “ Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir”191 şeklinde buyurarak emanetleri ehline vermeyi emretmektedir. Dolayısıyla kamu hizmetinde liyakat ve ehliyet şartlarına haiz, üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirirken adaletten ayrılmayan kişilere kamu görevinin verilmesi esastır. Hz. Peygamber hayatı boyunca insanlara ait oldukları kabile, ırk, soy, aile, cinsiyet ve dış görünüşleriyle muamelede bulunmamıştır. O, insanların niteliklerine ve kalitelerine göre davranmıştır. Hz. Peygamber bir kişiyi göreve tayin ederken yaşına değil ehliyetine bakardı. Eğer tayin edildiği iş ile ilgili ehliyet ve liyakati tam ise, inanların değer verdiği diğer özellikleri önemsemezdi. Onun değer yargılarında herkes tarağın dişleri gibi eşitti.192 Sahabenin ileri gelenleri dururken ordu komutanlığının hem yaşça daha küçük hem de azatlı bir kölenin oğlu olan Üsame’ye verilmesi itirazlara neden olmuştur. Ancak Hz. Peygamber toplumun bu tepkisini dikkate almamış ve bu konudaki kararlılığını kesin bir şekilde ortaya koymuştur. Sahabenin eski alışkanlıklarının etkisinde kalarak bu durumu eleştirmeleri gayet normaldir. Hz. Peygamber’in eğitiminden geçen ashabın, gerçeği ve hakikatı bulma adına, kendilerine tanınan fikir hürriyeti çerçevesinde eleştirel bir yaklaşımla hareket 189 Vakıdi, III, 369. 190 İbn Hişam, IV, 396; Vakıdi, III, 370; Buhari, Fedailü Ashabi’n-Nebi: 17; İbn Hacer el-Askalâni, Ebü'lFadl Şehabeddin Ahmed, Fethu’l-Bari, Beyrut trs., VII, 108-110. 191 Nisa: 4/58. 192 Arslan, 156. 59 etmeleri, sorgulayarak hakikatı bulmaya çalışmaları takdire şayandır. Hz. Peygamber de uygulamalarıyla bu konuda onlara rehberlik yapmış, hatalı oldukları durumlarda da incitmeden gayet nazik bir şekilde onları uyarmıştır. 1.3.5. İlk Halifenin Seçimi Hz. Peygamber Veda Hutbesi’nde; “Ey insanlar! Sözlerimi dinleyiniz. Çünkü bu seneden sonra sizinle burada bir daha tekrar buluşup buluşmayacağımı bilmiyorum” demesi, vefatının yaklaştığını haber vermekteydi. Nihâyet Hz. Peygamber, hicri on birinci sene, Safer ayının sonu veya Rebiülevvel ayının başında hastalandı.193 On iki veya on üç gün hasta yattıktan sonra 12 Rebiülevvel 11/8 Haziran 632 tarihinde Pazartesi günü 63 yaşındayken vefat etti.194 Allah Teala’nın Hz. Peygamber’e teşri’ yetkisini vermesi özelde ona genelde insanın iradesine verdiği önemin göstergesidir. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in hayatta iken kendisinden sonra yerine geçecek kimseyi tayin etmemesi ve bunu ashaba bırakması, onların iradesine verdiği değerin göstergesidir. Hemen her konuda ashabına rehberlik eden Hz. Peygamber’in böylesi önemli ve hassas bir konuda herhangi bir şey söylemeden aralarından ayrılması tesadüfi değildi. Yirmi üç yıl boyunca İslam’ı ve insanı inşa mücadelesi meyvesini vermiş, böylesi önemli bir konuda ashabının, ortak aklın gereğini yerine getirebileceklerine inandığı için herhangi bir tasarrufta bulunmamıştı. Çünkü bundan sonra devletin kişilerle değil kurumsal kimliğiyle ayakta kalması gerekirdi. Hz. Peygamber’in vefatından sonra en önemli konu, Müslüman toplumu için kimin halife (devlet başkanı) olacağı meselesiydi. Nitekim Müslümanlar, Hz. Peygamber’in vefatından sonra “hilafet-imamet” konusunda ihtilaf ettiler;195 Hz. Peygamber, vefatından önce “Ümmet”i yönetmek üzere, yerine geçecek kişiyi tayin etmedi. Bu hususta Kur’an’da da bir hüküm yoktu. Böylece devlet başkanı seçiminin Müslümanların iradesine bırakılan bir iş olduğu, dinin esaslarından 193 İbn Hişam, III, 387. 194 Vakıdi, II, 1120; İbn Hişam, III, 400. 195 İbn Hişam, IV, 402. 60 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olmadığı hususu açıkça ortaya çıktı. Bu durumda, devlet başkanını serbestçe seçme hakkına sahip olan insanların tercihlerinin ve adayların farklı olması doğaldır. Gerek adayların birbirleriyle yarışması, gerekse taraftarlarının iktidarı ele geçirmek için rekabet ve mücadele etmesi olası durumlardandı.196 Her kabile bu ulvi göreve kendilerinin daha layık olduğunu ileri sürerek rakiplerini devre dışı bırakmaya çalışıyordu. Sahabenin bu tavrı doğru okunmalıdır. Grupların kendi faziletlerini ileri sürüp karşı grupları eleştirmeleri, Müslüman toplumlar için en iyi eleştiri örneklerini oluşturmaktadır. Bu eleştiriler hiçbir şekilde dozunu aşmamış, tatlı bir rekabet şeklinde devam etmiştir. İlk nesil sahabe olmakla beraber beşer üstü varlıklar değildirler. Müslümanların sahabeye bakışı, Hz. Peygamber’in sahabeye bakışı gibi olmalıdır. Yani kişiler değil onlardan sadır olan davranışlar değerlendirilmelidir. Yapılan konuşmalar ve şiddetli tartışmalardan sonra Hz. Ebubekir, Ömer b. el-Hattab ve Ebu Ubeyde gibi Muhacir Müslümanlar tarafından devlet başkanlığına aday gösterildi. Saideoğulları çardağındaki toplantıya katılanlar da onun adaylığını benimsediler ve tartışmayı durdurdular. Hz. Ebubekir’e biat ettiler ve onu halife seçtiler.197 Böylece Allah, onlara doğru yolu gösterdi ve aralarında iman bakımından en güçlü, Allah’ın emrine sabretme noktasında en iyi, Allah’ın elçisine de arkadaşlık noktasında en kıdemli olanının seçimiyle, onları muvaffak kıldı.198 Ertesi gün Medine Mescidi’nde yapılan “umumi biat”la Müslümanlar Hz. Ebubekir’in hilafetini tanıdılar. Biat işi bitince, Hz. Ebubekir, Allah’a hamd ve şükür ettikten sonra şöyle konuştu: “Ey insanlar! Ben, üzerinize vali ve emir oldum. Halbuki sizin en hayırlınız değilim! Eğer iyilik edersem bana yardım ediniz, fenalık yaparsam bana doğru yolu gösteriniz! Doğruluk emanettir, yalancılık hıyanettir. İnşallah, içinizdeki en zayıfınız, kendisinin hakkı alınıncaya kadar, yanımda en güçlünüz olacaktır! İnşallah, içinizde en güçlünüz de, üzerine geçirdiği hakkı kendisinden alınıncaya kadar benim yanımda en zayıfınız olacaktır! Ey insanlar! Allah yolunda cihadı terk etmeyin! Bilin ki cihadı terk eden kavim zelil olur. Ben, Allah ve Resulü’ne itaat 196 Hizmetli, 416-417. 197 İbn Hişam, IV, 405; Zühri, 132; Doğrul, V, 72. 198 Salim b. Zevkan, es-Sire, Trc. Harun Yıldız, Ankara Okulu Yay., Ankara 2016, 56. 61 ettikçe, siz de bana itaat ediniz; ben, Allah ve Resulü’ne asi olursam, sizin de bana itaatiniz lazım gelmez. Kendim ve sizin için Allah’tan af ve mağfiret dilerim!”199 Hz. Peygamber, söz, fiil ve takrirleriyle Müslümanlar için en güzel örnektir.200 Vahyin ilk muhatabı olan sahabe de, Hz. Peygamber’in etrafında bulunmaları, olaylara bizzat şahit olmaları nedeniyle İslam’ı yaşayarak öğrenme fırsatını yakalamış olmaları hasebiyle sonraki Müslümanlara hem prensip hem de uygulama bakımından örnektir. Böyle olmalarına rağmen onlar, kendilerinden beklenmeyen bazı olumsuz davranışlar sergilediklerinde Hz.Peygamber tarafından uyarılmış hatta cezalandırılmışlardır. Bu durumun Hz. Peygamber’in sahabeye, sahabenin Hz. Peygamber’e bakışında herhangi bir değişiklik meydana getirmediği görülmektedir.201 Buraya kadar bir kısmını zikrettiğimiz Hz. Peygamber dönemine ait hadiselerde öne çıkan durumdan hareketle denilebilir ki; Hz. Peygamber de dahil olmak üzere tüm Müslümanlar, kendi aralarındaki münasebetlerinde, İslam’dan almış oldukları terbiye ile muhatap kim olursa olsun, konu ne derece önemli olursa olsun, sonucu ne olursa olsun, hak ve hakikatı söylemekten geri durmamışlardır. Asr-ı Saadet’te Hz. Peygamber tarafından birçok defa ashabının ictihadları sorgulandığı gibi, bazen de sahabenin sahabeyi hatta Hz. Peygamber’i ictihadı sebebiyle sorguladığı görülmektedir. Yukarıda da görüldüğü gibi bu tip sorgulamalar hiçbir zaman kişiselleştirilmeden, ekseninde Allah ve Resulü’ne itaat söz konusu olunca, sorgulamaya muhatap olan kim olursa olsun bu durumu anlayışla karşılamıştır. Bu durum, o dönemde fikir hürriyetinin ne derece önemli ve ileri düzeyde olduğunu göstermektedir. 199 İbn Hişam, IV, 406; İbn Sad: Muhammed, et-Tabakatü’l-Kübra, Beyrut 1978, III, 183; Taberi, Tarihu’l-ümem ve’l-Müluk, III, 203; Suruç, II, 613. 200 Bkz. Ahzab: 33/21. 201 Arslan, 119. 62 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 1.4. KUR’AN EKSENLİ YAPILAN ELEŞTİRİNİN BENLİK GELİŞİMİNE KATKISI Ruh ve bedenden oluşan ve çift görünüm arz eden insan, gerek fizyolojik, biyolojik gerekse zihinsel olarak sürekli bir gelişim sürecini yaşamaktadır. Çünkü hayatta hiçbir şey olduğu gibi kalmıyor. Hz. Adem’in yaratılması nasıl ki çeşitli evrelerden oluşmuşsa aynı şekilde, anne rahmine bir damla su olarak giren insanın çeşitli evrelerden geçerek bir bebek olarak dünyaya gelmesi ve sonrasında çocukluk, gençlik, olgunluk ve nihâyet ihtiyarlıkla geçirilen bir ömür bu gelişimin göstergesidir. Fakat burada kast ettiğimiz gelişme bedenen yaşanılan gelişme olmayıp, ruhen ve ahlaken meydana gelen gelişmedir. Sürekli değişmeyi ve gelişmeyi bir hedef olarak insanın önüne koyan Allah Teala Kur’an-ı Kerim’de “…nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir”202 buyurmak suretiyle bu konunun önemine işaret etmiştir. İnsanın sürekli günahlarla yüzyüze olması böyle bir arınmayı zorunlu hale getirmektedir. İster maddi ister manevi yönden olsun insanın değişmeye ve gelişmeye ihtiyacı vardır. Buradaki değişim mevcut hali tamamıyla terk etmek olmayıp bulunduğu durumu daha iyi olacak şekilde ıslah etmektir. Yani kişinin kendisini güzel hasletlerle donatmasıdır. Kendisini değiştirmek ve geliştirmek isteyen kimsenin, günahlara meyilli olan nefsini iyi tanıması ve ona karşı dikkatli olması gerekir. Nefsin gayrimeşru ve ölçüsüz isteklerini özeleştiri ile baskılayan, kontrol eden, kendisini gerçekleştirmiş, ayetin deyimi ile kurtuluşa ermiştir. Demokratik değerler kapsamında ele alınan çoğulculuk, katılımcılık gibi farklı fikirler zaman zaman çarpışır. Bu çarpışmalar eleştiriden kaynaklanır. Eleştirinin hoş görüldüğü yerlerde üreticilik ortaya çıkar. Bu üretkenlik aynı zamanda kendi karşıtını doğurur.203 "Bârika-i hakikat, müsâdeme-i efkârdan doğar.” Tevfik Fikret veya Namık Kemal’e atfedilen bu sözden kasıt şudur; hakikat parıltıları değişik fikirlerin çarpışmasından ortaya çıkar. Buna aynı zamanda felsefe biliminde diyalektik de denir. Diyalektikte bir görüş ve o görüşün karşıtı vardır; bu 202 Şems: 91/9. 203 Nevzat Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, Timaş Yay., İstanbul 2015, 194 63 görüşlerin diyaloğu sonucunda fikirlerin çarpışmasından hakikat kıvılcımları yani başka bir görüş ortaya çıkar. 204 Müsademe-i efkâr, yani fikir çatışmaları, ille de farklı kişiler veya topluluklar arasında cereyan etmesi gerekmez. Bir topluluk içinde tartışma, çatışma olabildiği gibi, bir kişinin kendi içinde de ayrı, hattâ çelişkili eğilimler, görüşler, düşünceler bulunabilir ve o kişi, kararlarını ve davranışlarını bunları çatıştırarak üretir.205 Bir konuda birbirinden ayrı, hattâ birbirine aykırı görüşlerin olması gayet doğal bir durumdur. Doğal olmayanı ise, bir görüşün destekçileri, hele iktidara veya güce de sahipseler, kendi görüşlerine uymayan görüşleri görmezden gelme, bastırma ve susturma, hattâ yok etme yoluna gitmeleridir. Tıpkı Antakya halkının Hz. İsa’nın elçilerine yaptıkları gibi, "Doğrusu sizin yüzünüzden uğursuzluğa uğradık; vazgeçmezseniz and olsun ki sizi taşlayacağız ve bizden size can yakıcı bir azap dokunacaktır" dediler.”206 Oysa bu durumda yapılması gereken iş, hoşa gitmese de farklı görüşlere hayat hakkı tanımak, onlarla yüzleşmek, yüzleşmekten de öte ''müsâdeme''ye sokmak, yani ''çatıştırmak''tır. Çünkü gerçeğin ne olduğu, ancak bu ayrı görüşlerin birbirleriyle girdikleri ölçüşme, tartışma, çatışma ile ortaya çıkabilecektir. Zira araştırma ve ilerleme için çeşitlilik, çeşitli görüşlerin birbiriyle çarpışması ve çatışması kaçınılmazdır. Bir ismi de Furkan olan Kur’an-ı Kerim’e baktığımızda, tevhid inancına uymayan ne kadar şey varsa hepsinin eleştirildiğini görmekteyiz. Dolayısıyla Kur’an’da mükemmel eleştiri örneklerini görmek mümkündür. Kur’an’ın asıl muhatabının insan olması nedeniyle, yapılan eleştirilerin insanın yaratılış gayesine uygun olmayan davranışlarına yönelik olduğunu görmekteyiz. Takvanın tek kriter olduğu bu eleştirilerde kişinin statüsü, cinsiyeti, mülkiyeti, soyu-sopu vb. özelliklerinin hiçbir ehemmiyetinin olmadığı görülmektedir. Hz. Peygamber vahye dayanmayan ictihadlarından dolayı eleştirildiğini görmekteyiz. Eleştirel bir bakışa sahip olan Hz. Peygamber de aynı şekilde ashabını bu ölçeğe göre eleştirmekten geri 204 Rasim Özdenören, “Diyalektik”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, I, 383. 205 Kürşat Bumin, "Bârika-i hakikat, müsâdeme-i efkârdan doğar", Yeni Şafak Gazetesi, (23 Haziran 2012). 206 Yasin: 36/18. 64 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kalmamıştır. Hz. Peygamber’i kendilerine örnek alan ashab da bu bilinçle birbirlerini eleştirmişlerdir. Dolayısıyla eleştiri, mutlak anlamda kötü olmayıp, usulüne uygun ve yapıcı olmak şartıyla yapıldığında birey ve toplumların gelişimi için son derece gerekli bir eylemdir. Günümüze baktığımızda gerek şahıs gerek ortam olarak Hz. Peygamber’in zamanındaki eleştirel bakış açısını göremiyoruz. Müslümanlar itaat kültürü geleneğine sımsıkı bağlı kaldıkları için birbirlerini eleştirmekten, birbirlerini ikaz etmekten gözardı etmektedirler. Müslümanlar arasında ciddi bir problem haline gelen bu durumun değiştirilmesi için yeterince çaba gösterilmemektedir. Müslümanlar bu sorunu ancak ve ancak inandıkları kutsal değerleri içselleştirerek çözebilirler. Çünkü Kur’an-ı Kerim tam bir eleştiri kitabıdır. O, hiçbir ayrıntıyı göz ardı etmeden, İslam’ın temel prensiplerine uymayan her davranışı eleştirmektedir. Belki de Müslümanlar arasında mevcut bulunan problemlerin çoğunun sebebi, eleştiri kültürünün yaygın olmamasıdır.207 Serbest toplum, iyi ile kötü arasındaki tercihi istediği şekilde yapma şansına sahiptir. Bu durum, kişisel ve toplumsal erdemlerin gidişatını etkilemektedir. Zira özgürlük ortamı, bütün değerlere daha iyi gelişme şansı verir. Aksi takdirde, yani insanlar zorla ahlaklı olmaya itildiklerinde, yanlış davranışlar gizli olarak yapılmaya başlanır. Oysa bireylerin tek başlarına karar alma imkânları olduğunda, kimin daha erdemli olduğu ortaya çıkacaktır. 208 Bu durum, insanlar arası ilişkilerde gerçekçi olmayan davranışlara, dini tabirle riyakârlığa davetiye çıkarılmış olur. Tutarlı, mantıklı ve yapıcı eleştirinin gerçek ve tüzel kişileri, toplumları, idareleri, kurum ve kuruluşları, hata ve eksikliklerini görme fırsatını sağlayacağı için olumlu yönde etkileyeceği, gelişimine ve ilerlemesine katkı sağlayacağı gerçeğini göz ardı etmemek gerekir. Hata ve kusurlarını görme erdemini yakalamış olan gerçek ve tüzel kişilerin oluşturduğu toplumlarda insanlar birbirlerini uyarmayı ahlaki bir görev olarak bilirler. Bu gerçekten hareketle insanların birbirlerine yapıcı eleştiriler yönelterek birey ve toplumun gelişimine katkı sağlamaları gerekir. Yalnız 207 Arslan, 16. 208 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 47. 65 eleştiriyi yapan ile eleştiriye muhatap olanlar, ön yargılardan tamamen uzak ve samimi duygularla hareket etmeleri gerekir. İyiliği emredip kötülüklerden sakındırırken acaba başkası ne der endişesini önemsemeden ve çevreden gelecek olumuz tepkilere aldırmadan doğru yolda kararlı bir şekilde yürümek, Allah’ın övgüsüne konu olan kişilerin özelliğidir.209 Eleştiriden istenilen faydayı sağlamak için, eleştiride bulunması gereken bazı kriterlere uymak gerekir. Bu kriterlerden birçoğu eleştirmenle ilgili olmakla beraber bir kısmı ise eleştiri konusu ile ilgilidir. Eleştirmenin konuyla ilgili yeterli bilgiye sahip olması ve samimi olması, eleştiride bulunması gereken kriterlerin başında gelir. Eleştiride konunun sağlam temellere dayandırılması ve konunun derinliğine araştırılması dikkat edilmesi gereken başka bir husustur. Eleştiride kullanılan üslup en önemli ayrıntılardan biridir. Zira âyetlerden ilham alan atalarımız: “Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır” demişlerdir. Nitekim Allah Teala Hz. Musa ve Hz. Harun’u, Firavun’u uyarmak üzere gönderirken; شىٰ خْ َ َْو ی َ َّكُر ا َتَذ َّھُ ی َل َع ً ل ِنا َیّ ً ل َ ْولا َھُ ق ُ َولا ل Ona “ق yumuşak söz söyleyin. Belki öğüt alır yahut korkar”209F 210 İbn Kesir: “Bu âyette büyük bir ibret vardır; Firavun gibi son derece küstah ve müstekbir birisine karşı Allah’ın dostu ve peygamberi olan Hz. Musa olmakla beraber yine de Firavun’a karşı kibar ve yumuşak davranması istenmektedir.”210F 211 Bu durum insanlar arası iletişimde kullanılan dilin üslubu ile insan psikolojisini göz önünde bulundurmanın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Eleştiride kişiler değil de sergiledikleri davranışlar söz konusu edilirse kişiler rencide edilmediği için daha çok maksada hizmet edilmiş olacaktır. Yoksa kişiler birbirlerini anlamaktan oldukça uzaklaşırlar. Yukarıda sıralanan kriterler çerçevesinde Müslümanlar birbirlerini uyarmak zorundadır. Bu bakımdan başkasını uygun bir şekilde hatasından dolayı uyarmak ahlaki bir görevdir. Burada dikkat edilmesi gereken husus; eleştirmekle yermek arasındaki farkı görebilmektir. Çoğu zaman bu fark ayıt edilmediği için eleştirilere yönelik, karşı eleştiri veya savunma refleksleri geliştirilmekte ve bu nedenle eleştiri amacından sapmaktadır. Kur’an’da 209 Bkz. Mâide: 5/54. 210 Taha: 20/44. 211 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, V, 293. 66 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bu konuya şöyle işaret edilmektedir; “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır.”212 Müfessirlere göre hayra çağırmak, iyilikleri emretmek ve kötü işleri yasaklamak, genel olarak Müslümanlara farzı kifayedir.213 Hak ekseninde mutlu bir hayat sürmek isteyen insan tıpkı sahabenin yaptığı gibi Asr suresini çokça okumalı ve birbirine hakkı tavsiye etmelidir. Yukarıdaki ayetten de anlaşıldığı gibi toplumsal bilinçle hareket eden her birey diğerleri için bir gözlemci, bir uyarıcı ve aynı zamanda bir kontrol mekânizmasıdır. Nitekim müjdeci olmakla beraber bir uyarıcı olan Hz. Peygamber’in de herhangi bir kötülüğe şahit olan her Müslümana, imkânları ölçüsünde kötülüğe engel olmayı ahlaki bir görev olarak vermesi bu konunun önemini vurgulamaktadır. Bireyin ve toplumun bu dışsal denetim yapısı, yönetimi, dini ve sivil toplum örgütlerini daha duyarlı duruma getirecektir. İdareciler ve başında bulundukları kurum ve kuruluşlar, karar ve icraatlarının arefesinde eleştirel bir bakış açısına sahip olan kitlelerin tepkilerini hesaba katmak zorunda kalacaklar. Neticede birey ve toplum, düşünsel anlamda daha bilinçli ve dinamik, daha seçici ve denetleyici, daha sorgulayıcı ve eleştirel bir yapıya bürünecektir. 212 Al-i İmran:3/104. 213 Razi, I, 1217; Beydavi, I, 74; Nesefi, I, 173; Yazır, II, 496. 67 İKİNCİ BÖLÜM ÖZELEŞTİRİ 2.1. KAVRAMSAL ALAN, KLASİK VE MODERN PERSPEKTİF Bu bölümde özeleştiri mekânizmasının teknik ve teorik çerçevesini oluşturan kavramsal alanını ele alacağız. Çünkü kavram, bir şeyin, bir nesnenin zihindeki ve zihne ait tasarımına denildiği gibi,214 bir fikri, bir bilim, sanat ve meslek dalını, bir konuyu anlatmak için kullanılan, o fikrin ve konunun ifade edilmesinde öne çıkan sözlük anlamlarına ilave olarak yeni ve farklı bir anlam yüklenmiş olan sözcüklere denir. Aynı şekilde kavram, ilimlerin, disiplinlerin ve doktrinlerin ana damarlarıdır. Her birinde bulunan teorilerin köşe taşlarıdır. Bir kelimedir belki; ama karşıladığı olguyu hem kapsam açısından hem de açıklık açısından tam olarak karşılar. Kavramın kapsamı, anlattığı nesneye ait olan şeyleri tam olarak içermesi; nesnenin dışında kalan şeyleri ise dışlamasıdır. Kavramın açıklığı ise anlattığı nesneyi en yalın biçimde sunmasıdır. Bu iki özelliği bünyesinde barındıran kavram, nesneyi tam olarak ifade eden kavramdır.215 Kısacası kavram, efradını cami’ ağyarını da mani olmalıdır. 2.1.1. Kavramsal Alan: Leksik ve Terminolojik Anlam

.2.1.1. Kavramsal Alan: Leksik ve Terminolojik Anlam Özeleştiri, öz ve eleştiri kelimelerinden müteşekkil birleşik bir terimdir. Birleşik kelimeler, yeni bir kavramı karşılamak üzere belirtisiz isim tamlamalarından, sıfat tamlamalarından, isnat gruplarından, birleşik fiillerden, ikilemelerden, kısaltma gruplarından veya kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan kelimelerdir: yer çekimi, hanımeli, ses bilgisi gibi…216 Türkçe’de öz; bir kimsenin 214 Cevizci, 303; Ayverdi, 642. 215 Mehmet Dağ, Kur’an’da Üslub Diyalektiği İltifat, Salkımsöğüt Yay., Ankara 2008, 91. 216Akalın vd., 358; www.turkedebiyati.org/birlesik-kelimelerin-yazimi-imlasi.html, (Erişim Tarihi: 01.04.2017) 68 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ benliği, kendi manevi varlığı, iç, nefis, derun, varoluş karşıtı. Öz kelimesi, “kendi ve zat” şeklinde zamir olarak da kullanılmaktadır. Ayrıca, “kendine, kendi kendine” anlamlarında birleşik kelimeler türeten bir söz: özeleştiri, özyönetim gibi…217 Türkçe’de özeleştiri kelimesinin anlamına yakın anlamlar içeren başka kelimeler de vardır; özdüzenleme, özdüzeltim, özdenetim, özdisiplin, otokritik ve otokontrol. “Eleştiri” ise, bir insanı, bir eseri, bir konuyu doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek amacıyla inceleme işi, tenkit218 anlamına gelmektedir. Muhtevasına aşina olduğumuz öz ve eleştiri kelimeleri, özeleştiri şeklinde kaynaşarak birleşik bir kelime olarak dilimize girmiştir. Özeleştiri, içe dönük yapılan bir eleştiridir. Birey ve toplumların gelişmesi açısından son derece önemli ve hatta zaruri olan özeleştiri, eksiklikleri araştırıp bulma, ıslah ve ikmal etmek üzere daha iyisini yapma, yaptığı işin sağlamasını yapma, yeniden değerlendirme, gözden geçirmeye yönelik bir takip ve kontrol mekânizması olup, tabiri caiz ise sigorta görevini görmektedir. Çünkü yaptıklarını gözden geçirmeyen kişi hatalarını ve kusurlarını göremez. Eleştiri ve özeleştiri iç içe olup biribirinden ayrılmaz iki bütündür. Türkçe’de özeleştiri, kişinin davranışları üzerine yönelttiği her türlü değerlendirmedir.219 Batı menşeli olan bu kavramın, net ve evrensel bir tanımı yoktur. Bunun sebebi de sanırız, benlik anlamına gelen “self” kelimesi ve bu kelime ile ilişkilendirilen eylemlerin birçok anlama gelmesinden kaynaklanmaktadır. Kimine göre özeleştiri; self-disclosure (itiraf etmek), kimine göre self-actualization (kendini gerçekleştirme) kimine göre ise self-monitoring (kendi kendini denetleme) olarak tanımlanmaktadır. Çünkü “self” tek bir konu olmayıp, daha ziyade gevşek bir şekilde birbirine bağlı alt konuların bir araya gelmesinden ibarettir.220 Aslında İslam kültüründe de benzer bir durum söz konusudur. Nitekim nefs kelimesiyle ilişkilendirilen muhasebe, murakebe, mücadele, muharebe, mücahede ve muatebe kelimeleri farklı 217 Akalın vd., 1865. 218 Bakırcıoğlu, 582; Akalın vd., 786. 219 Akalın vd., 1866; Ayverdi, 969; Doğan, 1364. 220 Ulusoy, 53. 69 tanımlamalara yol açmıştır. Burdan hareketle İslam kültüründe de aynı sorunun varlığından söz edebiliriz. Özeleştiri, kişinin kendi düşünce, duygu ve davranışlarını, çevresiyle kurduğu ilişki düzenini belli ölçütlere göre değerlendirip sorgulaması, hatalarını açıkça belirtmesidir.221 Batı kültüründe özeleştirinin faydacı bir yaklaşımla tanımlandığını görmekteyiz. Kapitalist bir yaklaşıma sahip olan batılılara göre özeleştiri; kişinin üretime katkı oranı ve ürünün kalitesiyle doğrudan ilişkilidir. Her ne kadar Hristiyanlıkta işlenen günahın affedilmesine yönelik vaftiz ve günah çıkarma ritüelleri yapılsa da, Batı’da özeleştiri, İslam’ın aksine genellikle seküler olup uhrevi bir boyutunun olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü günah çıkarma, vicdanı rahatlatmaktan başka bir şey değildir. Nitekim, “Hıristiyanlar’dan, onların günah çıkarma yerlerinden, günahlarından ve vicdanı teftişlerinden ne zaman azad olacağız?”222 tarzındaki olumsuz değerlendirmeler, bu durumun kendi kültürleri içinde de ciddi anlamda sorgulandığını göstermektedir. Özeleştiri kelimesi, kültürel anlamda Batı menşeli (self-criticism veya autocriticism) olduğu için nüzul döneminde ve İslam klasik eserlerinde bu haliyle kullanılmadığını görmekteyiz. Bu şekliyle kullanılmayışı İslam kültüründe olmadığı anlamına gelmez. Nitekim muhteva olarak, değişik formlarda ve değişik kavramlarla kullanılarak günümüze kadar gelmiştir. Bunlar özeleştiriye benzerlik açısından sırasıyla; nefs-i levvame, nefs muhasebesi, tövbe ve itiraf şeklinde sıralayabiliriz. Bunların içinde özeleştiri kavramı ile birebir örtüşen kelime nefs-i levvamedir. Eleştirinin bir çeşidi olan özeleştiri, özün, nefsin, insanın kendisini eleştirmesidir; duygu, inanç, düşünce ve davranışlarını belli bir gerçeklik ve değerler tablosu/şablonu içine yerleştirerek test etmesi, belli bir ölçeğe göre ölçmesi, süzgeçten geçirmesi ve değerlendirmesidir. Dolayısıyla eleştiri ile özeleştiri iç içe olan ve aralarında kuvvetli bir bağ bulunan kavramlardır. Tek fark; özeleştirinin öznel bir yaklaşım ve bakış olmasıdır. Dolayısıyla eleştiriyi anlamadan, eleştirinin 221 Bakırcıoğlu, 1191. 222 Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı, 55 (P. Nizan, Les Chies de Garde, 76’dan naklen). 70 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ önemini kavramadan veya eleştirel bir bakış açısı kazanmadan sağlıklı bir özeleştiri yapmak mümkün değildir. “Özeleştiri” hemen her alanda kullanılan bir kavram olmasına rağmen üzerinde henüz uzlaşma sağlanabilmiş ve derinlemesine irdelenmiş bir konu sayılmamaktadır. Bunun kanıtı, bu konuda yapılan çalışmaların azlığı ve kaynakların yetersizliğidir. Çünkü öznel sorunlar, öznel çözümler ister; sorunun kaynağı da çözümü de kişinin kendisidir.223 İnsanın düşünen bir varlık olması yaşadığı veya karşılaştığı problemlere karşı bir tavır geliştirmesini gerektirir. Bu tavır problemlerin çözümünde hayati öneme sahiptir. Bu nedenle problem veya problemlerden duyulan rahatsızlık tüm çıplaklığı ile ortaya konulmazsa sağlıklı bir çözüm de bulunamaz. Teorik olarak bunu söylemek kolay olsa da bunu pratiğe dönüştürmek sanıldığı gibi pek kolay değildir. Hatalarıyla yüzleşme cesaretini gösterebilen fert ve toplumlarda gelişme suratle devam eder. Toprağa atılan bir tohum tabiatla, rüzgârla, atmosferle yüzleşmeyi göze alabilirse çiçek olur. Eğer toprağın altında kalırsa çürüyüp gider. Fikir ve düşünceler de aynı şekilde dış etkiyle temas ederek ancak gelişebilir. Gelişmeleri için gizli kalmamaları gerekir. İnsanın kendisiyle ilgili düşünceleri söz konusu olunca bu durum bir derece daha fazla önem kazanmaktadır. Nitekim JeanJacques Rousseau (1732-1778)’ya atfedilen şu cümleler kişinin kendisine karşı olabildiğince objektif olmanın önemini göstermektedir: “Kendimi olduğum gibi gösterdim; düşkün ve alçak olduğum zaman düşkün ve alçak, iyi, asil, yüksek ruhlu olduğum zaman yine öyle: içyüzümü tıpkı senin görmüş olduğun gibi açığa koydum. Ey ebedi varlık! Benzerlerimi sayılmaz kalabalığını etrafımda topla, itiraflarımı dinlesinler, alçaklıklarım karşısında inlesinler, felaketlerim karşısında utanıp kızarsınlar.”224 Görüldüğü gibi özeleştiri kişinin kendisini olduğu gibi kabul etmesi; artılarını, eksilerini, güçlü ve zayıf taraflarını, günahlarını ve sevaplarını, özellikle yanılgılarını görüp bunlara karşı tavır alabilmesidir. 223 Çağlar Uzun, Özeleştiri, (Yayımlanmış Sanatta Yeterlilik Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anasanat Dalı, Ankara 2009., 9. 224Jean- Jacques Rousseau, İtiraflar I, (Çev. Reşat Nuri Güntekin), MEB. Basımevi, İstanbul 1991, I, 3. 71 İmtihan, insan hayatının vazgeçilmez bir parçasıdır. Zaten yaşamak bir sanattır ve bu sanat, bir insanın yapabileceği en önemli ve bir o kadar da zor sanat türüdür. Bu sanatın içinde insan, hem sanatçı hem de o sanatçının ürünüdür. hem doktor hem de hastadır.225 Eleştiri, özneden nesneye yönelik bir değerlendirme ve bir yargı iken, özeleştiri, özneden özneye bir değerlendirmedir. Dolayısıyla başka bir açıdan özne aynı zamanda nesne konumuna geçmektedir. Bu durumda daha çok öznenin yapısı, tutum ve davranışları, ilgi ve zevkleri, duygu ve düşünceleri belli bir değerler tablosuna göre betimlenmeye çalışılmaktadır. Dolayısıyla öznellik payı nesnellik payından daha fazla olmaktadır. Özeleştiri bir yönden var olan gidişe dur diyebilmek, yapılanları, yapılacakları eleştirel biçimde olagelenin dışında görmeye çalışmak, müdahele etmek ve değiştirme isteğidir.226 Kabul ettiğimiz değer ölçülerimizin ne tür varsayımlar üzerinde inşa edildiğini, bunların evrensel ölçekteki karşılığının olup olmadığını, doğruluk derecesi ve güncelliğini sorgulamaktır. Bu sorgulamada görülecektir ki, her şeyin toz pembe olmadığı, bazı şeylerin demode olduğu, bazılarının ise göründüğü gibi olmadığı bunların bir de arka planı olduğu ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla özeleştiride esas olan, farkı fark edebilmektir. Özeleştiri, kişinin tüm bakış, ilgi ve dikkatlerini, tabiri caiz ise tüm projeksiyonları kendine yöneltmesidir. Kendine yönelik değerlendirmede bir müfettiş mantığı ile eksikliklerini ve yanlışlarını objektif bir şekilde yakalayabilmektir. Gerçeklerinin hiç birini karanlıkta bırakmadan, tüm çıplaklığı ile ortaya koyabilmektir. Başkalarının yanılgılarından hareketle kendisinde de aynısı veya benzerinin olabileceği ihtimaliyle o yanılgılardan kendince ders çıkarmaktır. Çünkü insan insanın aynasıdır. İnsanlar arasında bireysel farklılıklar olsa da çoğu zaman birbirlerine benzer davranışlar sergilemektedirler. Özeleştiri, kişinin kendisiyle çelişmeden, kendisiyle ve kendi gerçekleriyle barışık olmasıdır. Hatalar ve yanılgılar insana has olmakla beraber, affedilmez ve düzeltilemez değildir. Dezavantaj olarak görülen hatalardan gerekli dersler 225 Erich Fromm, Yaşama Sanatı, Çev. Aydın Arıtan, Arıtan Yay., İstanbul 1994, 13. 226Uzun, 8. 72 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ çıkartılırsa bu hataların, kişinin olgunlaşmasına ve gelişmesine katkı yapacağı gerçeğini unutmamak gerekir. Dolayısıyla kendisiyle barışık olan kişi kendi gerçeklerinden hiçbir zaman kaçmaz. Gerektiğinde kendisine rağmen kendisi ile cesur bir şekilde yüzleşme iradesini gösterir ve rahatlıkla özeleştiri yapar. Özeleştiri, kişinin kendisini keşfetmesidir. Kendi kapasitesini, yapabilirlik sınırlarını, güçlü ve zayıf yanlarını, neleri fark edip etmediğini, nasıl düşündüğünü, düşünce sisteminin doğru çalışıp çalışmadığını, karar vermede duygusal davranıp davranmadığını, kararlarındaki isabet oranını ve kararlılığını görebilmesidir. Kendi kendine konuşmakla, geçmişi ve anı değerlendirerek bunun üzerine sağlam bir gelecek inşa etmektir. Kısacası özeleştiri, kişisel bir analiz ve bakım yöntemi olarak kişinin kusurlarını bilmesi ve onları bir an önce gidermeye çalışmasıdır. Özeleştiri, tabiatı gereği zor olup sık başvurulan bir eylem değildir. Böyle olmakla beraber özeleştirinin anlamını kavramadan ve önemini bilmeden, özeleştiriyi alışkanlık haline getirmek özeleştiriyi yozlaştırıp işlevsiz hale getirir. Tıpkı sık sık kullanılan bir ilacın hastalığı tedavi etmemesi ve işlevsiz hale gelmesi gibi. Aynı şekilde sık sık özeleştiri yapmak veya özeleştiriye sebep olan davranışları sürekli yapmak, olumsuz benlik ve özgüven eksikliğine de sebep olmaktadır. Bu durum kişiden beklenen rol davranışların ertelenmesine veya hiç yapılmamasına sebep olmaktadır. Özeleştiride esas olan kişinin kendi hür iradesiyle ve hiçbir baskı altında kalmadan, çaresizlikten değil kendi isteğiyle eyleme geçmesidir. Özeleştiri kapsamlı bir eylem olup çeşitli aşamalardan oluşmaktadır. Özeleştirinin ilk basamağı hür irade ile yapılan itiraftır. Zira kişinin öncelikle yaptığı yanlışının farkında olması, bunu kabullenmesi ve itiraf etmesi gerekir. Bu durum hatanın düzeltilmesi için atılması gereken ilk adımdır. Yanlış yaptığının farkında olan kişinin yapması gereken ikinci bir iş tövbe etmesidir. Yaptığı yanlış ile ilgili yüreğinde hissettiği üzüntü ve pişmanlığını doğru ifadelerle ifade etmesidir. Yapılan yanlışlık kişi veya kişilere karşı olduğunda özür, Rabbe karşı olduğunda ise tövbe ile üzüntüler ifade edilir. Yapılan yanlışlıkların mahiyeti ve boyutu özür veya tövbe ile telafi edilemeyecek kadar büyükse kefâret devreye girmektedir. Çünkü ceza işlenen suçla 73 orantılı olması gerekir. Kefâret, dinin belirli yasaklarının ihlali durumunda yapılması istenen mali veya bedeni bir ibadettir. Kefâret bir yönü ile ibadet diğer bir yönü ile ceza olması sebebiyle caydırıcı özelliği vardır. Üçüncü aşama ise, kişi, kendisiyle konusu suç veya günah olan eylem arasına mesafe koyması yani o eylemi hemen terk etmesi olayıdır. Çünkü günaha karşı yapılması gereken tövbeyi geciktirmek ayrıca günahtır. Yalnız bu terk, hadisin deyimiyle “memeden çıkan sütün bir daha memeye geri dönmemesi”227 tarzında kararlı olmalıdır. Yani asla bir daha hata tekrar edilmemelidir. Aksi takdirde yapılan tövbe veya özeleştiri anlamsız hale gelmektedir. Yukarıda muhtevasını verdiğimiz bilgiler doğrultusunda özeleştiriyi kısaca terminolojik olarak şöyle tanımlayabiliriz; “insanın, duygu, inanç, düşünce ve davranışlarını belli bir gerçeklik ve değerler tablosu içine yerleştirerek test etmesi, ölçmesi, süzgeçten geçirmesi ve değerlendirmesi; buna göre hayatını tüm yönleriyle sorgulayan kişinin, bu değerlerle örtüşmeyen ve çoğunluk olarak nefsin olumsuz özelliğinden kaynaklanan davranışlarını itiraf etmesi, bunlardan dolayı yüreğinde hissettiği derin pişmanlığının göstergesi olarak bir an önce hatalarıyla arasına mesafe koyması, hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan hatalarını hem sözlü hem de fiili olarak düzelterek kendisini yenilemesidir.” 2.1.3. Özeleştiri ve İslam İslâm’ın değerler sisteminde insan kendi bütünlüğü içinde ve toplumsal olarak ele alınmıştır. Ancak Kur’an, dinî söylemin tabiatına uygun biçimde insanı ontolojik açıdan tanımlayıp evrendeki yerini belirlemekle kalmaz, onun var oluş amacını da ortaya koyar. Burada her şeyden önce insanın gerek biyopsişik varlığı gerekse özgür iradesi ve aklıyla öteki canlılardan üstün kılındığı belirtilir.228 Böyle bir varlık oluşu onu bilgi ve kültür üreten, teknik icat eden ve medeniyet kurabilen yegâne varlık haline getirmektedir. Ancak İslâm açısından problem, insanın bu güç ve imkânlarını hangi değerler istikametinde kullanacağı, dolayısıyla akıbetinin ne 227Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1, 446. 228 Bkz. Bakara: 2/34; A’raf: 7/11; İsra: 61,62,70; Tin: 95/4. 74 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olacağıdır. İnsan, seçiminde özgür olduğuna göre onun özgürlüğünü anlamlı kılacak olan sorumluluk fikridir. İnsana seçiminin sonuçlarıyla ilgili olarak hesap soracak otorite, onu belli bir görevle imtihan etmek üzere229 yeryüzüne indiren yüce kudretle aynıdır. Bu otorite insanı bu görevle yükümlü ve sorumlu kılmıştır. Yükümlülük sorumluluğu, sorumluluk da yaptırımı gerektirmektedir.230 İnsanın, lehinde ve aleyhinde olanı bilmesine dayalı olan bu sorumluluk anlayışından kaynaklanan özeleştiri, kültürel anlamda İslami sözlüğe sonradan giren bir kelime olmakla beraber, muhteva olarak İslami kültürde başından itibaren var olup, Müslümanın gün boyunca yaptığı tüm işlerinde mevcuttur. Fakat Batılıların anladığı ve tanımladığı şekilde değildir. Müslümanlar bunu daha çok nefis muhasebesi ve dini nasihat şeklinde tanımlıyor. Kur’an’da sık sık nefse vurgu yapan Allah Te’ala, nefsin tabiatında bulunan günahlara karşı meyle dikkatimizi çekmektedir. Bu bağlamda, nefsin fücur boyutundan kaynaklanan hata ve günahlara karşı yine neffsin takva boyutu ile mücadele etmek özeleştirinin mantığını oluşturmaktadır. Çünkü korunmak anlamına gelen takva kişiye doğru ile yanlışı birbirinden ayırmayı sağlayan bir bakış ve anlayışı sağlamaktadır ki, Kur’an’da bu anlayış “furkan” kelimesiyle ifade edilmektedir.231 Bu anlayış, eleştirel bakış kazanma anlayışıdır. Onun için takva Kur’an’ın anahtar kavramlarından biri olup sık sık tekrar edilmektedir. İslam, hukuki konularda bireysel sorumluluğu esas almaktadır. Nitekim aşağıdaki âyet bu gerçeği ifade etmektedir: ُ َا ق َ ْو َ ك َ ان ذ ول ُ ْح َم ْل ِ مْن َ ھُ ش ْي ٌء َ ٰ ِى ح ْمِل َھ َ ا لا ی ٌ ِ ال َة َل ْق ِ ْن تَ ْدعُ ُ مث وا ُ ْخ ٰرۜى َ ٌ ِ و ْز َر ا و ِاز َرة ُْنِذ ُر َوَلا تَ ِز ُر َ َّ َما ت ِن ْرٰبۜى ا ْغَ ِال َ ْخ َشْو َن َ ربَّ ُھْم ب ۪ذ َ ین ی َم ال ۪ص ُیر َّ ْ ِ ال َ ّٰ ى � وِال ْ ِسھ۪ۜ َ َتَ ّٰزَ ك ِى لنَف َّ َما ی َِان و َم ْن تَ ّٰزَ كى ف ٰ وةَۜ َ َ ُام َّ وا الصل َق وا ِ یْب َ Hiçbir günahkâr başka bir günahkârın yükünü yüklenmez. Günah yükü ağır olan kimse, (bir başkasını), günahını yüklenmeye çağırırsa, ondan hiçbir şey yüklenilmez, çağırdığı kimse yakını da olsa. Sen ancak, görmedikleri hâlde 229 Mülk: 67/2. 230 Kutluer, “İnsan”, DİA, İstanbul 2000, XXII, 321. 231 Bkz. Enfal: 8/29. 75 Rablerinden için için korkanları ve namaz kılanları uyarırsın. Kim arınırsa ancak kendisi için arınmış olur. Dönüş ancak Allah’adır.232 "Yük" ifadesi ile amellerin sonuçları kastolunuyor. Yani, Allah katında herkes yaptıklarından sorumlu tutulacak ve hiçkimse bir başkasının yaptıklarından mesul olmayacaktır. Bir şahsın başka birini kurtarmak için onun yerini almasına da imkan yoktur. Bu ayet, bir yandan Hristiyanlıktaki “asli günah” inancını reddederken diğer yandan Mekkeli müşriklerin, Müslüman olan yakınlarına, "Dininizden vazgeçin ve atalarınızın dinine dönün. Kıyamet gününde biz sizin günahlarınızı yükleniriz" sözlerinin de bir değeri olmadığını vurgulamaktadır.233 Dolayısıyla İslami anlayışa göre, nefsani arzulara karşı kararlı bir duruş sergileyememekten dolayı işlenen günahların sorumluluğu tamamıyla bireyseldir. Buna göre yapılan hatanın düzeltilmesi de yine bireysel yöntemlerle olmaktadır. Nitekim Alllah Teala, insanın lehinde ve aleyhinde olan şeyin kendi elleriyle kazandığından başka bir şey olmadığını şu şekilde izah etmektedir: “…Onun kazandığı iyilik kendi yararına, kötülük de kendi zararınadır…”234 Dolayısıyla kişinin lehinde ve aleyhinde olanı bilmesi olgusu özeleştirinin temelini oluşturmaktadır. Bu da ancak eleştirel düşünceyle mümkündür. İslam’da özeleştiriyi anlamak için, olayların meydana gelmesinde kesin rol oynayan iç faktörlere yönelmek gerekir. Nitekim kişiyi günaha sevk eden iç faktörlerin mahiyetinin bilinmesi, yaşanılan problemlere doğru teşhis koymayı kolaylaştırmaktadır. İç faktörlerin yeterince anlaşılmaması Müslümanlar arasında özeleştiri kültürünün tam anlamıyla yerleşmemesine ve karşılaşılan problemlerin dış sebeplere bağlanmasına neden olmuştur. Bu dış faktörler kimi zaman eşyanın doğası veya çoğu zaman kötülüğün sembolü olarak görülen şeytan ile ilişkilendirilerek dışarıda konumlanır. Kur’an-ı Kerim’de şeytanın “apaçık düşman”235 olarak nitelendirilmesi, bu anlayışın oluşmasında etkili olduğu kanaatindeyiz. Hâlbuki her ne kadar insana türlü türlü vesveseyi veren şeytan olsa da olayların meydana 232 Fatır: 35/18. 233 Mevdudi, IV, 553. 234 Bakara: 2/286. 235 Bkz. A’raf: 7/23. 76 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ gelmesinde etkili olan iç faktörlerdir. İç faktörlerden kasıt nefsin fücur boyutundan kaynaklanan ahlaki zafiyetlerdir. İslam alimleri de, bu gibi ayetler ışığında nefs-i emmareyi günahlara meyleden, kötülüklerin ve kınanan fiillerin kaynağı olarak tanımlamaktadırlar.236 Şeytanın insan üzerinde herhangi bir otoritesi ve hâkimiyetinin olmadığını şu âyette görmek mümkündür; “…Zaten benim sizi zorlayacak bir gücüm yoktu. Ben sadece sizi çağırdım, siz de hemen bana geliverdiniz. O hâlde beni kınamayın, kendinizi kınayın…237 Bu ifade ile çoğu zaman, deyim yerinde ise günah keçisi olarak kabul edilen şeytan, üzerine atılan suçu kabullenmemekte, aksine insanın kendine yönelmesini, suçlu birisini arıyorsa kendine bakmasını ve kusuru kendisinde araması gerektiği itirazında bulunur.238 O, ancak kendisine dost olanları ve arzularını ilahlaştırarak Allah’a ortak koşanları etkileyebilmektedir. 239 Durum bundan ibaret iken, yukarıda belirttiğimiz gibi yaptığı hatayı örtbas etmesi ve işin içinden sıyrılmaya çalışması kişinin kendisini avutmaktan başka bir şey değildir. İnsan, aklını kullanıp lehinde olanı tercih edip vahye uyacağına, hissi davranıp aleyhinde olan nefsin kötü arzularına ve şeytana uymayı tercih etmektedir. Dolayısıyla günah işleyen kimse suçluyu dışarıda arayacağına dönüp kendisine bakmalı, kendi hatalarıyla yüzleşmeli, sebebi dışarıda değil kendi içinde aramalıdır. Ancak bu şekilde sağlıklı bir sonuca varabilir. Özeleştirinin anlamı, sadece eleştirip sonra hiçbir şey yapmadan durmak değildir. Yani özeleştiri teorik olmaktan çok pratiği olan bir eylemdir. Dolayısıyla özeleştiri; eleştirel bir yaklaşımla, Müslümanın, hayatını tüm yönleriyle objektif bir şekilde ortaya koyup değerlendirmesi, doğrularını geliştirmesi, yanılgılarını da tepit edip düzeltmesi ve böylelikle bireysel hayatını düzene sokup kendisini yenilemesidir. Aynı şekilde inanç, ibadet ve ahlaktan oluşan kültürel mirasına zehirli bir ok gibi saplanan bidat ve hurafeleri temizleyerek düşünsel hayatını da zararlı unsurlardan arındırmasıdır. Özeleştiri, bireysel bir arınma olmakla beraber toplumsal 236 Cürcani, 91; Muhasibi, er-Riaye, 421; Kaya, 23. 237 İbrahim: 14/22. 238 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 561; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 490; Beydavi, I, 345. 239 Ayrıca Bkz. Hicr: 15/39-42; Nahl: 16/99-100. 77 olarak da her alanda daha iyi olmak ve ilerlemek için çok çalışmak ve gayret etmektir. Bu bağlamda toplumun ilerlemesinde lokomotif görevi gören ilmi disiplinlerin eleştirel düşünceye katkıları yadsınamaz. Kur’an-ı Kerim iyice tedkik edildiğinde tüm ilmi disiplinlere ilham kaynağı olabilecek âyetleri bulmak mümkündür. Çünkü Allah (c.c.); “Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık”240 diye buyurmaktadır. İslam düşüncesinin şekillenmesini sağlayan birçok bilim alanları olmakla beraber bunların hepsini burada ele almamız konumuzun amacını aşacağından mümkün değildir. Özellikle insan davranışlarıyla direk ilgili oldukları için burada İslam Ahlak Felsefesi, İslam Fıkhı ile son yüzyılda dini birer disiplin olarak literatürümüze giren Din Psikolojisi ve Din Sosyolojisine göre özeleştiriyi incelemeye çalışacağız. Ahlak felsefesi, insanın nasıl olması ve nasıl davranması gerektiğini kendisine konu edinen bir disiplindir. Ahlak, Arapça hulk ve huluk kelimelerinin çoğuludur. Hulk; “huy, tabiat, seciye241, mizac, karakter” anlamlarına gelir.242 İslâm filozofları, hulk veya hulukun çoğulu olan ahlâkı, “nefiste yerleşik olan yatkınlıklar” şeklinde tarif etmişlerdir. Bu yatkınlıklar sayesinde “fiiller, nefisten her hangi bir fikrî ve iradî güçlüğe hacet kalmaksızın sâdır olur”. Eğer bu yatkınlıklar iyi olursa nefisten “faziletler”, kötü olursa “reziletler” sâdır olur. İşte ahlâkın temel vazifesi nefis hakkında bilgiler vermek ve nefsi kendisinden faziletli fiiller sâdır olacak şekilde terbiye etmektir.243 Batı dünyasında ahlak ve Ahlak Felsefesi için kullanılan kavramlar, daha ziyade “moral” ve “etik (ethics)”dir. Ahlakın temellerinin felsefi açıdan sorgulanmasına, ahlak üzerine felsefi kavram ve yöntemlerle düşünülmesine ve bunlar neticesinde ortaya çıkan ürüne Ahlak Felsefesi veya Etik denir.244 Bu iki kavram, çok anlamlı ve geçişliliği söz konusu olan kelimelerdir. Buna rağmen, yine de bu iki kelime bazı özellikleriyle birbirinden ayrılır. Moral daha ziyade tarihsel ve olgusal bir şey; ahlak, huy kavramının eş anlamlısı olarak kullanılır. Ayrıca ahlaki normlar, değer yargıları, töre, örf ve adet gibi anlamları da içerir. Etik de bu 240 En’âm: 6/38. 241 İsfahânî, 360. 242 İbn Manzur, 1246; Sarı, 438. 243 Mehmet Aydın, “İslâm Felsefesi”, DİA, İstanbul 1989, II, 10-14. 244 Cafer Sadık Yaran, İslam Ahlak Felsefesine Giriş, (3. Baskı), Dem Yay., İstanbul2014, 14. 78 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ anlamları içerse bile, o daha ziyade edep ilmi, ahlak ilmi ve ahlak felsefesi ile eş tutulur. Bunların her biri ahlak meseleleri ile ilgili olsa da, bir felsefe disiplini olarak etiğin görevi, bir moral (ahlak) geliştirmek ve bu ahlaka uyulmasını sağlamak değil; ahlaki ilişkilerin niteliği üzerinde genel bir görüş elde etmektir.245 Baştan sona bir ahlak kitabı olarak nitelenen246 Kur’an-ı Kerim’de ahlak kavramı ile aynı kökten gelen hulk kelimesi dışında, ahlâka ve ahlâkî davranışlara işaret eden ve zaman zaman ahlak kavramına karşılık gelen pek çok kelime bulunmaktadır. Bu çalışmamızda çok sık karşılaşacağımız amel-i salih, salihat, ihsan, hasenat, ma’ruf, hayr, birr vb. kavramlar Kur’an’da güzel ahlakla (fazilet/fezail) ilgili olarak kullanılan kelimelerdir. Münker, fesad, seyyiat, şerr vb. kelimeler de kötü ahlakla (rezilet/rezail) ilgilidir. İnsan, fücur ve takva gibi birbirine taban tabana zıt ve grift duygular ifade eden çift kutuplu bir varlıktır. İnsanın gelişimi ve kemalatı için gerekli olan bu durum karşısında insana düşen; ilahi mesajları esas alarak kendisine verilen imkânları doğru yönde kullanması ve olabildiğince güzel davranışlar sergilemesi; buna karşılık fücur boyutundan kaynaklanan yanılgılarını tesbit edip ıslah etmesi ve bunlardan gereken dersleri çıkarmasıdır. Bu konuda en fazla ön plana çıkan kavram “takva”dır. Zira takva, eleştirel bir bakış ve sezgi kabiliyetidir. Bu bağlamda, insanın çevresiyle kurmuş olduğu ilişkiler kapsamında yaptığı hatalara karşı tavır alması; potansiyel olarak özeleştiri mekanizmasına sahip olduğunun göstergesidir. Bu durum, takvaya bağlı olarak gelişip anlam kazanan, iyi ile kötüyü birbirinden ayırmaya yarayan eleştirel bakış açısı olup özeleştirinin mantığını oluşturmaktadır. İslam ahlakı, yükümlülüğe dayalı olarak; hak, adalet, hikmet, haya, iffet, sabır (erdemler/fezail) eksenli ve karşılıklı tavsiyeleşme üzerine inşa edilmiştir. Şayet yükümlülük olmasa, sorumluluk olmayacak, sorumluluk olmasa adalet yerini bulmayacaktı.247 Bu Kur’an’î kavramlardan her biri İslam ahlakının omurgasını oluşturmakla beraber özeleştiriye kaynaklık etmektedirler. Eşyanın hakikatini göstermesi bakımından hikmet; bir şeyi yerli yerinde kullanmak bakımından adalet 245 Hüsameddin Erdem, Ahlak Felsefesi, (8. Baskı), Hü-Er Yay., Konya 2015, 16. 246 Draz, M. Abdullah, Kur’an Ahlakı, (Çev. Emrullah Yüksel vd.), İz Yay., İstanbul 2009, 41. 247 Draz, 31. 79 ve otoritesini kullanarak kişiyle günahlar arasına giren haya kavramları özellikle önem arzetmektedirler. Hakkın yerine batılın ve nefsani arzuların, sabrın yerine aceleciliğin ve ihtirasın olduğu yerde güzel ahlaktan söz etmek mümkün değildir. İyi ve kötünün ne olduğu meselesi, Ahlak Felsefesinin en temel ve en fazla tartışılan problemlerinden biridir.248 İslam ahlakının kaynağı Kur’an ve Sünnet-i Seniyyedir. Kur'ân-ı Kerîm’de, insanların kaçınması gereken eylemler belirtilmiş, bunların dışında kalanlar ise mubah ve helâl sayılmıştır.249 Bu bağlamda, İslam ahlakı açısından özeleştiri, kişinin kendisini Kur’an’ın değerler perspektifi ölçüsünde test etmesi, iyi ve kötü davranışlarını belirlemesidir. Kur'ân'ın ve onun açıklayıcısı olan sahih hadîslerin çizdiği genel çerçeve içinde yasakları çiğnemek, İslâm Ahlakına aykırıdır. Kişinin kendi davranışlarına yönelttiği eleştirel yaklaşım ile Kur’an’ın ahlaka dair kriterleri arasında bir tespitte bulunup yanlışlarını düzeltmesi tavsiye edilmektedir. Özeleştiri, kişinin kendisine yönelttiği çok öznel bir bakıştır.250 Bu bakış ile insanlar için birer rol model olan peygamberlerin yüksek ahlaklarına ne derecede yakın olunduğu tespit edilmek istenir. Zira Hz. Peygamber; “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim”251 diye buyurmuştur. Hz. Peygamber’in müminler için üsve-i hasene olması, O’nun şahsında İslam ahlakının yaşanılabilir ve pratiği olan, birebir denenmiş, uygulanmış ve uygulanabilir olduğunun göstergesidir. Çünkü Hz. Peygamber Kur’an’ın değerlerini insanlığa tebliğ etmekle kalmamış, bu değerleri bizzat kendi kişiliğinde uygulamak suretiyle örnek olmuştur.252 Hz. Peygamber’in yüksek ahlakı; dünyâya tutkun olmayışı, sözlerinin hikmete253 dayalı olması ve herkese örnek olacak yüksek bir ahlâk üzerinde olması, onun peygamberliğinin en büyük delillerindendir. 248 Erdem, 40. 249 Bkz. En’âm: 6/119. 250 Uzun, 10. 251 Muvatta, Husnü'l Halk: 8; Müsned: 2/381. 252 Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’an’da Kişilik Psikolojisi, İzci Yay. İstanbul 1997, 14. 253 Hikmet; eşyanın hakikatlerini, vucudda oldukları hal üzere beşer kudreti nisbetinde araştıran ilimdir. Bu ilim nazari bir ilim olup alet ilmi değildir. Bu ilmi başta peygamberler olmak üzere Allah (c.c.) dilediğine verir. (bkz. Cürcani, 64.) 80 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Diğerkamlık yani isâr254, Kura’an’î kavramlardan biridir.255 Özeleştiri, empati yapmayı kolaylaştırmaktadır. İslam ahlakı pratiği olan evrensel ilkelerdir. Yoksa bazılarının zannettiği gibi karşılığı olmayan birtakım öğüt ve düşüncelerden ibaret değildir. İslam’ın evrensel ahlaki ilkelerinden bir tanesi de başkalarının dugularını anlama yani dugudaşlık ilkesidir. Bu ilke, özeleştiriyi kolaylaştıran faktörlerden biridir. Kendisi için istediğini başkası için de istemesi ya da kendisinin istemediği bir şeyi başkası için de dilememesi şeklinde özetlenen bu altın kural aynı zamanda hakiki imanın da bir ölçüsüdür. Zira Hz. Peygamber; “herhangi biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de istemediği müddetçe gerçek anlamda iman etmiş olamaz”256 diye buyurmuştur. Bu konu şu atasözümüzle çok güzel ifade edilmektedir; “İğneyi kendine, çuvaldızı başkasına batır.” Buna eğitimde empati denir. Empati, karşımızdaki kişinin yerine kendimizi koyarak onun duygularını anlamaya çalışmaktır. İslam düşünce alanının ana damarlarından biri fıkıhtır. Hatta İslam’ın ilk devirlerinde fıkıh tabiriyle, bütün dini bilgileri bilme kastedilmekteydi. Lugatte bilmek, anlamak, bir şeyi iz’an ile, fetanetle şuurlu bir halde idrak etmek, bir şeyin künhüne vakıf olmak, kapalı bir şeyin hakikatine nazarı infaz edebilmek, kendisine hüküm taalluk eden gizli bir manaya muttali olmak, derinlemesine kavramak, tam olarak anlamak gibi manalara gelmektedir. 257 Nitekim Kur’an’da: “ لا َ مِوْ َ ْق ۬ َلآ ِء ال ٓ ُؤ َ َم ِ ال ٰ ھ ف ً َ ُھ َون َ ح۪دیثا ْق َف َ َك َ ادُون ی ی” “Bu topluma ne oluyor ki, neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar!”258 Ayrıca fıkıh için; hazır bir bilgi ile gaib bilgiye ulaşmaktır denilmiştir. Kişi dini ilimleri tahsil edip uzmanlaştığında onun için “تفقھ “ifadesi kullanılır.258F 259 Istılahta fıkıh, İslam’ın kişisel ve sosyal hayata dair ameli hükümlerini bilmeyi ve bu konuyu inceleyen bir ilim dalını ifade eder.259F 260 İmamı A’zam’a nisbet edilen; “ fıkıh,kişinin kendi lehinde ve aleyhinde olanı bilmesidir”260F 261 sözü de bu görüşü desteklemektedir. 254 İsâr: Bir zararı def etme ve bir fayda sağlamada başkasını kendi nefsine tercih etmektir.( Bkz. Cürcani, 72) 255 Bkz. Haşr: 59/9. 256 Buhari, 13; Müslim, 45; Elbani, 1258. 257 Bilmen, Hukuki İslamiye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I, 13-14. 258 Nisa: 4/78. 259 İsfahânî, 804. 260 Karagöz vd., 185. 261 Zerkeşi, I, 36. 81 İmam Şâfiî’ye nisbet edilen, “Fıkıh, dinin amelî hükümlerini muayyen delil ve kaynaklarından çıkararak elde edilen bilgidir” şeklindeki tarif giderek yaygınlık kazanmıştır.262 Bu manada fıkıh, eleştirel düşünmenin olmazsa olmazı olan istidlalı, gelişmiş bir muhakeme ve dirayeti esas alması onu diğer ilim dalları arsında temayüz etmesine katkı yaptığı gibi eleştiri ve özeleştiriye de zemin bilgiler sağlamıştır. İslami düşüncenin üzerinden uzunca bir zaman geçmesiyle çevresel faktörleden etkilendiğini ve safiyetini kısmen kaybettiğini, çeşitli bidat ve hurafelerden etkilendiğini kabul etmek gerekir. İnsanın bireysel olarak zamanla temiz fıtratından uzaklaşıp manevi yönden kirlenmesi mümkünse, ona ait düşünce kültürler de çevresel faktörlerin etkisiyle kirlenmesi, başkalaşması mümkündür. Bu yüzden insan özeleştiri yaparken, hayatını bütün yönleriyle ortaya koyup değerlendirmesi gerekir. Sadece davranış boyutuyla yapılan özeleştiri kısır kalmaktadır. Zayıf ile güçlüyü, iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmak için Müslümanların düşünce ve fıkıh kültürü sıkı bir elemeye ve büyük bir arınmaya ihtiyaç duymaktadır. İslami kültürel mirasın varisleri olarak bizi rahatsız etse de taassuba girmeden sırf hakkı hak, batılı da batıl olarak ortaya çıkarmak için İslami düşünce ve fıkıh kültürünü yeniden gözden geçirmek, düşünsel anlamda bir özeleştiriye tabi tutmak, çağımızın ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak onları güncellemek ve bu kültüre katkı yapmak zorundayız. Kişinin lehinde ve aleyhinde olanı bilmesi ahlaki bir sorumluluktur. Yalnız, bazen bilgizsizlikten çoğu zaman nefsine söz geçiremeyişinden insan aleyhinde olanı tercih ederek kendine yazık etmektedir. Bu durumda kişinin kendine yönelik durumunu düzeltme ve ıslah etme ameliyesi yani özeleştiri devreye girmektedir. Çünkü bu kabiliyet veya yeti her insanda mevcut bulunup inanca bağlı olarak aktif hale gelmektedir. Fıkıhta ıslah, ibadetlerin insan davranışlarına olan etkisinden hareketle fıkhın bireysel özeleştiriye bakışını ve katkısını ifade etmektedir. Çünkü 262 Hayretin Karaman, “Fıkıh”, DİA, İstanbul 1996, XIII, 1-14 82 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ İslam hukukunda ifade edilen ibadetler salih amel olarak kabul edilmekte ve her birinin insan davranışlarıyla ilişkisine vurgu yapılmaktadır. Kur’an’da “salihat” kelimesinin “iman” kelimesinden sonra sık sık işlenmesi, bu konunun insan için önemini arz etmektedir. Ayrıca insan ile ilgili zikredilen olumsuz bir durumundan hemen sonra istisna edatı (ancak) ile “salih ameller”den söz edilmesi, hataya karşı tavır alma ve kişinin kendisine karşı harekete geçip durumunu düzeltmesi, ıslah veya özeleştirinin mantığını oluşturmaktadır. ُ َّ وا الص ِال ُ َ وا و َعِمل َّ ِذ َ ین َ آمن َّ ال ِلا َِف ُي خ ْسٍر / إ ِ َّن ِ الإ َ نس َ ان ل َ ْصر / إ ْع وتََو َ اصْوا َوال َ ِ ْ َح ّق ِال وتََو َ اصْوا ب َح ِ ات َ ِ َّ الص ِبْر ب Asra yemin ederim ki insan gerçekten ziyan içindedir. Bundan ancak iman edip iyi ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.263 Kur’an’ın, sürekli vurguladığı “ıslah” kavramı, özeleştiri ile insanın varmak istediği bir sonuçtur. Islah, düzeltmek, düzene koymak, tamir etmek, onarmak anlamlarına gelirken,264 Kur’an-ı Kerim’de isim ve fiil kalıplarıyla geçtiği yerlerde kişinin, kendisini veya insanlar arasındaki ilişkileri düzeltmek anlamlarında kullanıldığını görmekteyiz. ُ ْف َّ َ ق۪ ین َ كال ْ ُمت َ ُل ال َ ْم ْ نَجع َ ْر ِضۘ ا ِ ْي الا ْ ِس۪د َ ین ف ْ ُمف ُ َّ وا الص ِال َح ِ ات َ كال ُ َ وا و َعِمل َمن ٰ ۪ذ َ ین ا َّ َ ُل ال َ ْم ْ نَجع َّج ِار ا Yoksa biz iman edip salih ameller işleyenleri, yeryüzünde fesat çıkaranlar gibi mi tutacağız? Yoksa Allah’a karşı gelmekten sakınanları yoldan çıkan arsızlar gibi mi tutacağız?265 Görüldüğü gibi ıslah, ifsadın zıddı olup Allah Teala nezdinde bir fazilet olduğunu görüyoruz. Kur’an’da “ıslah” kelimesi, geçtiği dokuz yerde266 atıf vavıyla (واصلح (beraber kullanıldığını görmekteyiz. ُ ٌور َ ر ٌح۪ یم َ غَف ِ َّن ّٰ � ِیْھ ا َۜ ُ ُ وب َ عل َ َ یت َِا َّن ّٰ � َ َح ف َ ْصل ْ ِم َھ۪ وا َ ْعِد ُ ظل َ َم ْن تَ َ اب ِ م ْن ب ف 263 Asr: 103/1, 2, 3. 264 Güneş, 681. 265 Sad: 38/28. 266 Bkz. Bakara: 2/182; Mâide: 5/39; En’âm: 6/48, 54; A’raf: 7/35, 142; Şura: 42/40; Ahkaf: 46/15;Muhammed: 47/2. 83 Her kim de işlediği zulmünün arkasından tövbe edip durumunu düzeltirse kuşkusuz, Allah onun tövbesini kabul eder. Şüphesiz Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.267 İslam inancına göre işlenen günahtan sonra kişinin duyduğu pişmanlığın gereği olarak tövbe etmesi tek başına yeterli olmayıp, bunun gereği olarak kendini ve çevresini düzeltmesi gerekmektedir. Buna göre, Kur’an’da ifadesini bulmuş ıslah ilkesi, insanın varoluş gayesi doğrultusunda hem kendisini hem de yaşadığı çevreyi düzeltme sorumluluğunu yerine getirmesidir. Islah tasavvuru, Kur’an-ı Kerim’in “iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma”268 prensibine dayanmaktadır. ِئ ٰٓ ۬ول ُ وا ِر َ ْ ُمْن َكۜ َ ْن َھْو َن َ ع ِن ال وی َم ْعُر ِ وف َ ْ ِال ُمُر َون ب ْ َأ وی ْ ِخَیْر َ َى ال ِل َ ْد ُع َون ا ٌ ی َُّمة ْتَ ُك ْن ِ مْن ُكْم ا ِْل ُح َون َول ْ ُمف َك ُ ھ ُم ال Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır.269 İslam tarihi boyunca bu âyeti esas alan Müslümanlar ıslahçı bir tavır takınmışlardır. Aynı şekilde hadiste geçen münkeri imkânlar ölçüsünde def etme sorumluluğu, ıslah etme bilincini geliştirmiştir. İslam ümmetinin hemen her devirde bu nebevi misyonu kendilerinde gören insanlardan hiç yoksun olmadığını söyleyebiliriz. Söz konusu nebevi misyon, bireysel ve toplumsal olarak dini ilkelerden uzaklaşıldığı dönemlerde sünneti ihya fikriyle özdeşleşmiştir. Dolayısıyla Hz. Peygamberin sünnetine sarılmak, bir yandan adet ile ibadeti birbirine karıştıran bidatlere karşı sünnet müdafaasıyken diğer taraftan insanın ve dinin özünü korumaya yönelik bir reflekstir. Kişinin hem kendisini ve yaşadığı çevreyi Kur’an’ın ve Sünnet-i seniyenin süzgecinden geçirerek arındırması, geliştirip yenilemesi, ihya ve ıslah etmesi özeleştiri ile varılmak istenen hedeflerin başında gelmektedir. İslam düşüncesi içinde özeleştiriyi ele alan disiplinlerden biri de Din Psikolojisindir. Din psikolojisi, dini olguları psikolojik bakış açısıyla inceleyen,270 267 Mâide: 5/39. 268 Al-i İmran:3/104. 269 Al-i İmran:3/104. 270 Faruk Karaca, Din Psikolojisi, Eser Ofset Matbaacılık, (3. Baskı), Trabzon 2017, 29. 84 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bireylerin yaşadıkları dini hayatı oluşum, yapı, gelişim şartları ve süreçleri, sonuçları ve etkileri açısından ele alan bir bilim dalıdır.271 Din olgusunu insan bilincindeki şekillenişi, ruhsal tecrübe ve davranış olarak kendini ifade edişinin çok çeşitli şekilleriyle ele alarak anlamaya çalışır. Dindar birey veya grubu içten, ruhsal yönüyle anlamaya çalışırken sergilemiş olduğu davranışların arka planında yatan sebepleri açıklamaya çalışmaktadır. İnsanların kendilerini dine veriş derecesi, dini hayatı yaşamadaki dikkat ve yoğunluğu şu veya bu düzeyde olabilir. Fakat bundan daha önemlisi belki de dinin gereklerini yerine getirmedeki asıl niyet ve ulaşılmak istenen amaçtır. Bu niyetin saf ve katışıksız olması kadar, dindışı başka amaçlar elde etmeye yönelik olması da mümkündür.272 İnsanoğlunu yaratılışından bu yana yakından ilgilendiren en önemli kavramlardan biri olan nefs, din psikolojisinin de ilgi alanına giriyor. Çünkü psikoloji bir nefs ilmidir.273 Batılı psikologların ego olarak isimlendirdikleri yapı, İslam literatüründe nefse tekabül etmektedir.274 Nefs, Allah Teala'nın insanlığa yol gösterici olarak gönderdiği son kutsal kitap Kur'an-ı Kerim'de çokça vurgulanan ve kısmen olumsuzlukların kaynağı olarak kabul edilen bir olgudur. Bu nedenle özellikle İslam filozofları başta olmak üzere birçok İslam âlimi nefs konusu üzerinde önemle durmuşlardır. Özellikle ahlakî boyuta da sahip bir ilmî disiplin olan tasavvuf ve din psikolojisi için nefs'in apayrı bir yeri ve önemi vardır. Konuyu bu minvalden incelemeyi ve değerlendirmeyi uygun buluyoruz. Daha sonra genişçe izahı yapılacak olan “özeleştiri ve benlik algısı” bu konu ile ilgili olduğundan, özeleştiri konusuna burada kısaca değineceğiz. İslam kültüründe nefis denilince genel olarak şer ve günahın kaynağı olan, “kötü huy ve süflî arzuların tamamı” anlamına gelen ve kötülüğü emreden nefis anlaşılır; bu bağlamda, “Sana gelen iyilik Allah’tan, başına gelen kötülük ise nefsindendir”275 gibi âyetlere ve “Allahım! Nefislerimizin şerrinden sana 271 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisine Giriş, Dem Yay., (3. Baskı), İstanbul 2013, 17. 272 Hökelekli, 84. 273 Mustafa Merter, I. Ulusal “Maneviyat Psikolojisi” Sempozyumu, Kayseri 2014, 115. 274 Hayati Aydın, Kur’an’da Psikolojik İkna, Timaş Yay., İstanbul 2006, 101. 275 Nisa: 4/79. 85 sığınıyoruz”276 gibi hadislere sıkça atıf yapılır. Kötülük sebebi olması bakımından şeytanın işbirlikçisi olan nefs, terbiye edilmemiş, çocuksu duygulara sahip, kural tanımaz nefs-i emmare olup, yukarıda temel özellikleri belirtilen alt benliktir. Bu itibarla daha başından beri İslam temel kaynaklarında kötülüğe meyilli, kural tanımaz insani arzu ve isteklerin menbaı olan emmare nefse işaret edilmiş, bununla etkili bir şekilde mücadele edebilmek için nefsin terbiye ve tezkiye edilmesinin esasları üzerinde durulmuş ve özeleştiriye karşılık gelen nefs-i levvamenin önemi vurgulanmıştır. Özeleştiri, insanın kendisini kavrama ve ifade etme yöntemidir. İnsan yapı itibarıyla hem iyiliğe hem de kötülüğe meyilli çift kutuplu bir varlıktır. İnsan için esas olan iyilik yapmasıdır. Ancak kötülüğe meyilli olan yapısını dizginleyerek, onun istek ve gereksinimlerini gerçeklik ilkesi ve toplumsal-ruhsal gerçeklerle uyuşmayan, yaşamı aksatan istek ve eylemlerini denetleyip bastıran veya dengeleyen eleştirel bir mekanizmaya sahip olduğunu görmekteyiz. Bu psikolojik duruma modern anlamda özeleştiri denildiği gibi, İslam klasik eserlerindeki karşılığı vicdan veya nefs-i levvamedir. Bu yönüyle vicdan, insanda iç kontrolü sağlayan bir hakem işlevini görmekte ve özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Zira özeleştiri, kişinin kendi üzerinde bilinçli olarak düşünmekle hafızasındaki bilgilerin bilinç düzeyine çıkmasıdır. Daha çok geçmiş yaşantıları üzerinde yoğunlaşan kişi, hayatını yeniden düzenleyerek gelecekle ilgili yeni planlar yapmasıdır. Kendisiyle ilgili çeşitli kurallar geliştirmesidir. Geçmişte yaptıklarına bakarak tespit ettiği hatalarını göz önünde bulundurduğunda, “keşke böyle yapmasaydım” veya “başka türlü de olabilirdi” deyip kendini sorgulaması ve fıtratına yabancı davranışlardan kendini arındırmasıdır. Metafiziksel yani ruhani bir olgu olan vicdan, aslında insan davranışlarının temelini teşkil eden en önemli etmendir. Vicdan içinde merhamet, ahlak ve adaleti barındıran ve saflaştıkça doğruluğu artan bir olgudur. İç disiplin anlamına gelen vicdanın sınırlarını sorumluluk duygusu belirler. Vicdan, insana yapması ve yapmaması gerekenleri gösteren bir bekçi, içeriden gelen ve özeleştiriyi 276 Ebu Davud, Salat: 229. 86 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kolaylaştıran bir uyarı sistemidir. Vicdan, bir eğilim olarak her insanda bulunsa da, nasıl bir şekle bürüneceği sosyal öğrenme ile belirlenir. Vicdanlı olmayı, küçük yaştan itibaren “iç sorumluluk” bilinci ile öğreniriz. Bu hususta Hz. Peygamber: “Her ne kadar müftüler sana fetva verse de sen yine de kalbine danış”277 derken bu gerçeğe işaret etmiştir. Hakk’ın yani doğru ve gerçeğin en büyük şahidi gönlün ona yatması, bunun kişinin içine sinmesidir.278 Vicdan olumsuz davranışlara karşı gösterilen reaksiyondur. Vicdan eğitimi, insanın içgüdülerine direnç göstermesini sağlar. İçgüdülere direnç ve beceri kazandırmak, vicdanın sorumluluğunda olan bir harekettir. Aslında vicdan, insanın iç düzenleyicisi ve denetimcisidir. Bu bakımdan özeleştiriyle vicdan arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Özeleştiri ile vicdanını rahatsız eden bu durumdan kurtulmak ve kaybedilen iç huzuru yeniden yakalamak mümkündür. Sosyal bir varlık olan insanın gerek bireysel gerek toplumsal boyutta yaşadığı problemlerin kaynağı/kaynaklarını tespit etmede başvuracağımız ilmi displinlerden birisi de din sosyolojisidir. Çünkü insanın tutum ve davranışlarını, insan ilişkilerini ve tüm toplumsal hayatı belirleyen din, her devirde başta entellektüeller olmak üzere herkesin ilgi odağı olmuştur.279 Din sosyolojisi ise; din-toplum ilişkileri bağlamında, dinsel grupların öbür gruplarla olan ilişkilerini, dinlerin farklı coğrafyalarda aldığı değişik biçimleri, dinsel inanç ve ibadet biçimlerini konu edinmektedir.280 İslam düşüncesi bağlamında ele alacağımız herhangi bir konunun soyolojik boyutunu incelediğimizde bunun bir sebep-sonuç ilişkisi içinde cereyan ettiğini müşahede etmekteyiz. İster bireysel ister toplumsal boyutta olsun insani tecrübelerin yönünü bu sebep-sonuç ilişkisi belirlemektedir. Bireysel başarılarımız veya başarısızlıklarımız, orduların zaferleri veya hezimetleri bu sebep-sonuç ilişkisi ile değerlendirildiğinde daha da anlam kazanmaktadır. Bazı tarihçilerin özellikle İbn Haldun’un (ö.808/1405) da eserlerinde değindiği gibi; bu âlemdeki her şeyin üzerine 277 Yahya b. Şerafeddin Nevevi, Şerhul Erbain en-nevevi, h.n: 27, Ravza Yay., İstanbul 2014, 99. 278 Ebû Abdillâh Hâris b. Esed Muhasibi, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, (Trc. Ali Pekcan), Gelenek Yay., İstanbul 2011, 74. 279 Abdurrahman Kurt, Din Sosyolojisi, Sentez Yay., Bursa 2016, 43. 280 Bakırcıoğlu, 475. 87 kurulu olduğu bir kanun vardır.281 Bu kanunun adı Kur’an’ın ifadesiyle sünnetullahtır. Arap kültüründe sünnet; orijinal, sürekli ve belli bir standarta oturmuş (iyikötü) davranış biçimidir. Arabın sünnet kelimesinden anladığı bu mana, aynı zamanda bize kelimenin Kur’an’da hangi anlamda kullanıldığını gösterir;282 Süreklilik arzeden, olagelen, ahlak, gidişat, adet, kanun, standart olan, takip edilen yol, hayat biçimi283 gibi çeşitli anlamlara gelen sünnet kelimesi Kur’an-ı Kerim’de toplumsal olayların seyri hakkında okuyucuya çok kritik bilgiler vermektedir.284 Son yüzyılda “sünnetullah” kavramının Kur’anî bağlamına daha yakın bir anlam kazanmış olması, Müslüman düşünürlerin İslam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz durumun çözümünü biraz da ahlakî anlamında arama gereğini duymuş olmalarının bir sonucu, değilse bir göstergesidir.285 Konumuz açısından ele alacağımız âyetler, sosyolojinin de bir nevi temelini oluşturmaktadır. Beşeri sosyoloji konum itibariyle ilimlerin en yenisidir fakat konu itibariyle onların en eskisidir. Çünkü toplumların hangi esaslar üzerinde yürüdüğünü ve ayakta durduğunu, hangi toplumun varlığını koruyup yükseldiğini, varlığını güçlendiren oluşum etmenlerinin ve bu birlikteliğin bağlarını kıran çözülme sebeplerinin ne olduğunu bize bildirir.286“Yeryüzünde büyüklük taslamak ve kötü tuzak kurmak için (böyle davranıyorlardı). Oysa kötü tuzak, ancak sahibini kuşatır. Onlar ancak öncekilere uygulanan kanunu bekliyorlar. Sen Allah’ın kanununda hiçbir değişiklik bulamazsın. Sen, Allah’ın kanununda hiçbir sapma bulamazsın.”287 Kur’an’da sadece fertlerin değil aynı zamanda toplumların da ecellerinin olduğunu belirtmekteydi. Bu da göstermektedir ki fert ile toplum arasında benzer özellikler bulunmaktadır. Nitekim Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “Her milletin belli bir 281 Zürkani, Menahilü’l-İ’rfan fi Ulumi’l-Kur’an, (Trc. Halil Aldemir), Beka Yay., İstanbul 2015, II, 579. 282 Ömer Özsoy, Sünnetullah, (2. Baskı), Fecr Yay., Ankara 1999, 53. 283 İsfahânî, 518; Karagöz vd., 606; İbrahim Mustafa vd., I, II, 502. 284 Bkz. Enfal: 3/38; Hicr: 15/13; İsra: 17/77; Kehf: 18/55; Ahzab: 33/38, 62; Fatır: 35/43; Ğafir: 40/85; Fetih: 48/23. 285 Özsoy, Sünnetullah, 71. 286 Zürkani, II, 580. 287 Fatır: 35/43.(Ayrıca bkz. Ahzab: 33/38, 62; Fetih: 48/23) 88 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ eceli vardır. Onların eceli geldi mi, ne bir an geri kalabilirler, ne de öne geçebilirler.”288 Görüldüğü gibi toplumların da tıpkı fertler gibi belli bir ömürleri olduğu, doğup, gelişip ve ölüp tarih sahnesinden silinip gittiği vurgulanmaktadır. Toplumların tarih sahnesinden silinip kaybolmasının çeşitli sebepleri vardır. Fakat en önemlisi; toplumun süregelen değişmez kanunları diye bilinen sünnetullah’a aykırı hareket etmelerinden kaynaklanmaktadır. Kur’an’ın neredeyse üçte birine tekabül eden kıssaların sık sık anlatılmasının hikmeti; insanların dikkatlerini bu gerçeğe çekilmekten başka bir şey değildir. Bu kıssaların yoğun bir şekilde Kur’an’da yer almasının temel hikmeti; ahlaki ve terbiyevi oluşudur. Yoksa kuru kuruya masalımsı bir anlatım değildir. Şâyet insanlık yaşanılan hadiselerden ders alsaydı tarih tekerrür etmezdi. Nitekim başka âyetlerde bu durum çok çarpıcı bir şekilde izah edilmektedir: ِ۪ب َ ین ّ ْ ُم َكذ ُ ال َِبة َ ْان ُظ ُر َ وا ك َ یْف َ ك َ ان َ عاق َ ْر ِض ف ِ ْي الا َ ۪س ُیروا ف ۙ ف َ ِبْل ُكْم ُ س ٌ نَن َ ْت ِ م ْن ق َ ْد خَل ق “Sizden önce(ki milletlerin başından) nice olaylar gelip geçmiştir. Yeryüzünde gezin dolaşın da yalanlayanların sonunun nasıl olduğunu bir görün.”289 Tarihe damgasını vuran vehiçbir zaman kesintiye uğramayan sünnetullah aynı zamanda tarihe de yön vermektedir. Bu âyette geçen “تْ َ َ ْد خَل ق “ifadesi hem tahkik hem de süreklilik arzetmekte olup; “olagelmiştir, daha önce de olmuştur” anlamındadır. Bu bir bakıma sünnetullah’ın kesintisizliği konusunda muhataba yönelik bir uyarı niteliğindedir. Yine bu âyetin devamında aynı kelimenin geçtiği 140.ayette, âyetin içinde bulunduğu bağlam itibariyle özel bir anlam söz konusu َد” ;edilebilir ق “kelimesinin geçtiği âyetin sibakında Bedr, siyakında ise Uhud’dan sözedilmektedir. İşlenen tema, zaferin her zaman -inanan tarafa olsa dahi- bir tarafa verilmeyeceği, galibiyetin belli şartlara bağlandığı fikridir. Nitekim Müslümanlar Uhud Savaşı’nda uğradıkları mağlubiyetin şoku ile “Bu nereden kaynaklandı, niye böyle oldu? Hani biz Müslüman, onlar ise müşrikti? Neden Allah’ın yardımı gelmedi?” gibi soruları sorup duruyorlardı. Bunun üzerine gelen ayet; bu yaşanılan 288 A’raf: 7/34. 289 Al-i İmran: 3/137. 89 sıkıntının sebebini dışarıda değil kendi içlerinde aramaları gerektiği mesajını veriyordu290; Onların (müşriklerin) başına (Bedir’de) iki mislini getirdiğiniz bir musibet (Uhud’da) sizin başınıza geldiğinde, “Bu, nereden başımıza geldi?” dediniz, öyle mi? De ki: “O (musibet), kendinizdendir.” Şüphesiz Allah’ın gücü her şeye hakkıyla yeter”291 buyurarak yenilginin sebebinin, emre itaatsizlik ve dünya malına karşı isteğin olduğu mesajını vermekteydi. Yani sebep veya sebepler dışarıda değil içerideydi. Allah Teala, bu savaşı Talut’un nehri292 gibi, ihlaslı olanlarla olmayanları ayırmak için bir sebep kılmıştı. Böylece hiç kimse kurallara itaatsizlik edemeyecek, kendi başına buyruk hareket etmeyecektir. Kısacası bu olay Müslümanlar için iyi bir ders293 olduğu gibi özeleştiri yapma fırsatını da sağlamıştır. Yine başka bir âyette insanların yaptıklarından dolayı sorumluluktan kaçamayacağını, herşeyin insanın kendi kazanımı olduğuna işaret edilmektedir: “Başınıza her ne musibet gelirse, kendi yaptıklarınız yüzündendir. O, yine de çoğunu affeder.”294 İnsanın yaptığı her hatasından dolayı başına bir musibet gelseydi hayatı kararırdı. Zira Allah Teala kullarına olan aşırı merhametinden dolayı birçok günahını affediyor. Dolayısıyla bu ilahi beyanatlarla, fert ve toplum olarak tüm Müslümanlara, yaptıklarını sürekli gözden geçirmeleri ve gerektiğinde rahatlıkla özeleştiri yapmaları gerektiği mesajı da ayrıca verilmektedir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi özeleştiri, İslam’ın temel kaynaklarında ilk günden itibaren muhteva olarak bütün ağırlığınca kendisini hissettirmesine rağmen, İslam kültürüne tam olarak yerleşmiş olduğu söylenemez. Kanaatimize göre bu durum, “özeleştiri” kelimesinin Batı menşeli olması, yeterince anlaşılmaması ve doğası gereği sevimsiz olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü insanın bilmediği şeye karşı mesafeli durması doğaldır. Bu bağlamda özeleştiri söz konusu olduğunda; 290 Köksal, III, 238. 291 Al-i İmran: 3/165. 292 Talut’un Nehri: Bu nehir, Talut'un İsrail ordusu ile geçmek zorunda olduğu Ürdün nehri veya başka bir nehir olmalıdır. Talut toplulukta disiplin eksikliği olduğunu bildiği için, korkağı cesurdan, yetenekliyi yeteneksizden ayırt etmek için bu sınavı uygulamıştır. Bir müddet için susuzluklarını kontrol edemeyen kişilere, bir süre önce yenildikleri düşmanla karşılaştıklarında disiplini korumaları konusunda güvenilemeyeceği açıktır. (Bkz. Mevdudi, I, 165.) 293 Şah Veliyullah Dihlevi, İslam Düşünce Rehberi, Trc. Mehmet Erdoğan, Daru İhyai’l-Ulum, Beyrut 1990, II, 518. 294 Şura: 42/30. 90 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ “bu İslam kardeşliğine sığmaz veya bir Batı terimidir, İslamî değildir, dolayısıyla da buna ihtiyaç yoktur” vb. anlayışlar ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla bu terim, öncelikle, yabancılıktan çıkmış bir kavram olarak henüz yol alamadı. Diğer taraftan özeleştiri kültürünün yeterince yerleşmemesinin temel sebeplerinden biri de insanın özsever olması ve nefsine toz kondurmak istemeyişinden kaynaklanmaktadır. İster özsever olmasından ister özeleştiriyi yeterince bilmeyişinden kaynaklanan bu sevimsizlik, kişiyi hatalarına karşı duyarsızllaştımakta ve özeleştiriyi engellemektedir.295 Kişinin çevresiyle kurmuş olduğu ilşkilerde meydana gelen yanılgıları düzeltmede en etkili yöntem özeleştiridir. Ahlaken olgunlaşmak isteyen kişinin, kendisinden beklenen davranışları belli bir değerler şablonu ekseninde tespit etmesi, hatalarını ve eksikliklerini bu ölçeğe göre görüp düzeltmesi özeleştiri mekanizmasını çalıştırmakla mümkündür. Özeleştirinin, mahiyetine göre itiraf, tövbe, özür veya nefs muhasebesi şeklinde olması sonucu değiştirmez. 2.1.2. Özeleştiri ve Diğer Dinler İnsanlık tarihinin ne kadar gerisine gidilirse gidilsin, dini inançlardan yoksun bir topluma rastlanmamıştır. Bunun için din, insanlık tarihi ile birlikte var olmuştur. En eski topluluklar, mutlaka bir kutsal varlık önünde saygı duymuşlardır. Bugün de, insanlığın en çok meşgul olduğu konu, yine din konusudur. Batı dünyasında yapılan en yeni araştırmalar da dinin, insanın şuurunda doğuştan var olduğu şeklindedir. Bu, insanın doğuştan din ihtiyacı ile doğduğu anlamına gelmektedir.296 İnsan denen varlık ruh ve bedenden meydana gelmiştir. Bu iki kısım, mahiyeti itibariyle birbirinden ayrı ise de, hakikatte birbirlerinden ayrılması mümkün değildir. İnsanın, ilahi nefha denilen ruhen yükselmek istemesi, yaratılışının bir gereğidir. Bu ise ahlaki faziletlerle mümkündür. Ahlaki faziletler ise din duygusu sayesinde gelişip kökleşebilir. Dinlerin menşei olan kutsal bir varlık önünde saygıyla eğilmeyi zorunlu bir ihtiyaç olarak gören insan, bu kutsal varlığın emirlerine riayet etmeyi ahlaki bir görev olarak görmüştür. Ne var ki, aynı zamanda 295 Çelebi, 12. 296 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Literatürk Yay., (6. Baskı), İstanbul 2012, 17. 91 arzu ve güdülerinin de etkisi ve baskısı altında olması nedeniyle bu emirlere riayet etmediği anlar da olmaktadır. Böyle bir durum karşısında pişmanlığa bağlı vicdani bir rahatsızlık meydana gelmekte, Tanrı’nın öfkesinden korunmak ve nimetlerinden mahrum olmamak için Tanrısıyla bozulan ilişkilerini düzeltmek maksadıyla çeşitli yollara başvurduğu görülmüştür. Bu durum dinlere göre farklılık arz etse de özü itibariyle aynıdır. Dolayısıyla yapılan hatayı düzeltmek, kimi zaman sözlü itiraf ve pişmanlık ifade eden kelimelerle olduğu gibi, bazen de bedeni ve mali ibadet veya cezalarla da olmaktadır. Bütün bunların toplamından özeleştiri ortaya çıkmaktadır. Özeleştiride esas olan geçmişi sorgulamak ve geçmişte yapılan hataları tespit edip bir şekilde düzeltmektir. Çünkü hatadan sonra meydana gelen pişmanlık yapılan özeleştirinin bir neticesidir. Kur’an’dan aldığımız bilgilere göre insanlık tarihinde ilk defa özeleştiri ve nefs muhasebesi yapan ve günahlarını itiraf eden kişi Hz. Adem ve eşi Hz. Havva’dır. Yasaklı meyveden yediklerinde: ‘Ey Rabbimiz! Biz kendimize yazık ettik. Eğer bizi affetmez ve bize acımazsan kaybedenlerden oluruz’297 demek zorunda kalmışlardır. Taberi; Hz. Adem, Allah Teala’ya karşı yaptığı hatasının farkına vardığında şaşkın ve telaşlı bir şekilde ne yapacağını ve hatasını nasıl düzelteceğini düşünürken,yine Allah Teala’dan öğrendiği bu kelimelerle tövbe etmiştir demektedir.298 Bu da gösteriyor ki; Allah Teala insanı daha başından beri başıboş bırakmamış ve ona ilgisiz kalmamıştır. Ona hep rehberlik yapmış ve doğru yolu göstermiştir. Yanlış yaptığında da yine ona yanlışını nasıl düzelteceğini öğretmiştir. Kuşkusuz, Hz. Adem’in bu tavrı bizim açımızdan büyük bir önemi var ki yüce Allah bu hususu bize hatırlatmaktadır. Şeytan, insanları kandırmak için her yola başvuracağını ve çoğunu saptıracağını söylemişti. Bazı müfessirler Hz. Adem’in şeytanın sözüne aldanmasını deneyimsizliğine bağlamaktadır. Çünkü şeytan kendisinden önce yaratılmıştı, Adem’e göre deneyim sahibiydi. Hz. Adem’in aldanmasında bu veya başka sebepler rol oynamış olabilir. 299 İster isyan ister nisyan (unutma) her ne sebeple olursa olsun yasaklı ağaçtan yemenin cezayı gerektirici bir 297 A’raf: 7/23 298 Sabuni, I, 375. 299 Şimşek, II, 260. 92 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ suç olduğunu anlayan Hz. Adem ve eşinin günahlarını itiraf etmeleri ve bundan dolayı Allah’tan af dilemeleri insanı farklı kılan bir özelliktir. Çünkü Hz. Adem ilk defa günahın ne olduğunu anlamış, bundan dolayı yüreğinde derin bir pişmanlık ve utanma duygusunu hissetmiştir. Bu içine düştüğü zor durumdan kurtulmanın şaşkınlığı ile çaresiz bir şekilde sağa sola koşarken, yine Allah Teala’nın merhametine sığınarak af dilemiştir. Allah Teala, benzeri durumlarda insanın nasıl davranması gerektiğini bu örnekte olduğu gibi Hz. Adem’e tövbe etmeyi öğreterek göstermiştir. Bu durum, özeleştirinin ilk örneği olması açısından insanlar için hayati bir öneme sahiptir. Taberi tefsirinde bu konuda şöyle demektedir: “Allah Teala Hz. Adem ve Havva’ya bu hatalarının sebebini sorunca onlar şeytanın aksine, “Allahım senin emrine itaat etmeyerek, senin ve benim ikimizin düşmanı olan şeytana uymak suretiyle kendimize yazık ettik. Eğer bizi affetmezsen helaka uğrayanlardan oluruz” demek suretiyle Allah’tan af ve mağfiret dileyerek günahlarını itiraf ettiler.300 Yine İbn Kesir’de merfu bir hadisle anlatıldığına göre Hz. Adem yaptığı yanlışın farkına vardığında şuurunu kaybetmiş biri gibi sağa sola kaçarken Allah Teala ona: “Ey Adem! Yoksa benden mi kaçıyorsun? diye sormuş, Hz. Adem; “Hayır senden utanıyorum” diye cevap vermiştir.301 Hz. Peygamber “Haya imandan bir şubedir”302 derken bu gerçeğe işaret etmiştir. Demek ki günahtan sonra kişinin iç âleminde hissettiği utanmaya dayalı pişmanlık duygusu ve psikolojik rahatsızlık imanın göstergelerinden biri olup kişiyi tövbeye ve özeleştiriye sevk eder. Haya, otoritesini kullanarak günah işlemek isteyen kişiyle Allah’ın sınırları arasına girer.303 Bu bağlamda Hz. Adem’in kendine karşı yaptığı değerlendirmenin iki önemli yönü vardır: Birincisi, Hz. Adem’in günaha karşı takındığı tavır, ikincisi ise Rabbe karşı kendi konumunu belirlemesi. Hz. Adem’in yaptığı yanlışın bilincinde olması, utanması ve pişman olması gibi ruhi durumu, yaptığı yanlış ile kendi arasına mesafe koymasını sağlamıştır. Aynı şekilde sonsuz kudret sahibi olan Allah’a karşı 300 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XII, 357; el-Keşşaf, II, 92; Hazın, II, 218; es-Sa’edi, I, 285. 301 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 398. 302 Elbani, h.n: 3197, I, 609. 303 İbn Arabi, Fütuhat-ı Mekkiyye, (trc. Ekrem Demirli), Litera Yay., İstanbul 2015, 27. 93 kendisinin de son derece zayıf ve muhtaç olduğunu itiraf etmesi affını kolaylaştırmış ve ileriki hayatında daha sağlıklı kararlar vermesini sağlamıştır. Hataların insan hayatının bir gerçeği olması nedeniyle insan-hata ilişkisi insanlık tarihi kadar eskidir diyebiliriz. Hz. Adem örneğinde verilmek istenen mesaj; hatasız kul olmayacağına göre, önemli olan hatalara karşı tavır almaktır. Her bakımdan minnet duygularıyla inandığı yaratıcısının emirlerine uymamakla hata ettiğini anlayan kişi, özeleştirel bir yaklaşımla içinde hissettiği huzursuzluğu bertaraf etmek ve yeniden Rabbinin sevgisini kazanmak için değişik yollara başvurmuştur. İşte bu yollardan biri de kefarettir. Kefâretin kaynağı konusunda dinler arasında farklılıklar vardır. Bazı dinlerde, Tanrı’nın yapılan yanlışı telâfi etmeye yönelik emri ve günaha düşenlerin vicdanı kefâretin kaynağı olarak görülmektedir. Kefâretin kaynağını sadece toplumsal felâket ve hastalıklardan kurtulma arzusuna dayandıran inançlar da bulunmaktadır. Bu anlayışın en belirgin örneklerine ilkel kabile inançlarında rastlanır.304 Aslında birçok dinde toplumun başına gelen felâket ve hastalıklar, insanların Tanrı’nın istemediği bir işi yapmak suretiyle O’nu öfkelendirmesinin sonucu olarak görülür. Bu öfkeyi toplumdan uzaklaştırmak, Tanrı ile yeniden barışmayı sağlamak ve O’nun nimetlerinden mahrum kalmamak maksadıyla çeşitli kefâret eylemleri yapılır. Bu eylemler yalvarma, takdimeler sunma, kurbanlar kesme ve günahları kurban olarak seçilen hayvanlara yükleme ritüelleri şeklinde icra edilmektedir305 İlkel kabile insanları arasında kurban en etkili kefâret vasıtası olarak görülür. Meselâ Orta Afrikalı kabilelerden Dinkalar’da, işlenen günahlar yüzünden topluma musallat olduğuna inanılan hastalık ve felâketler toplumsal kurban âyinleriyle uzaklaştırılmaktadır. Bu telakkide insana gelen hastalık ya da felâket bir boğaya yüklenmekte, çeşitli dualardan sonra boğa Tanrı Nhialik’e kurban olarak takdim edilmektedir. Gana’daki Galar arasında ise suç işleyenin suçunu itiraf ederek çeşitli kefâret eylemlerini gerçekleştirmesi gerekmektedir. Bu amaçla günahkâr kimse biri 304 Katar, 177 (G. Parrinder, Africa’s Three Religions, London 1976, 73’ten naklen) 305 Katar, 177 (F. B. Jevons, Comparative Religion, Cambridge 1913, 9, 12, 32’den naklen) 94 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ erkek, diğeri dişi iki kuşla bir keçiyi kefâret vasıtası olarak getirmekte, günahkâr, boğazlanan keçinin kanının akıtıldığı kutsal su ile banyo yaparak arınmaktadır.306 Benzer uygulamaları, uzunca bir zaman vahiy kültüründen uzaklaşan pagan kültürüne sahip Mekke müşriklerinde görmek mümkündür. Yahudilikte günah her türlü dünyevi felaket ve sıkıntının kaynağı olarak görülmekte, ayrıca onun uhrevi bir cezasının da bulunduğuna inanılmaktadır.307 Bundan dolayı günahtan arınma meselesi bu dinde önemli bir yer tutmakta ve bu maksatla çeşitli kefâret uygulamaları yapılmaktadır. Eski Ahid’de kefâret, günahların bizzat Tanrı tarafından silinmesini sağlamak üzere yapılan telafi eylemini ima eder: “Ne mutlu isyanı bağışlanan, günahı ötülen insana!”308 Yine başka bir pasajda özeleştiriyi daha iyi açıklayan günahların itirafından bahsedilmektedir:“Günahlarımı açıkladım sana, suçumu gizlemedim. “Rabb’e isyanımı itiraf edeceğim” deyince, günahımı, suçumu bağışladın.”309 Yahudiliğin ilk dönemlerinde başlıca kefâret vasıtası olarak görülen kurban takdimleri günahkârın maddi durumuna göre boğa, keçi, kuzu veya kumru gibi hayvanlardan seçilmiştir. Yahudilikte kişisel kefâret uygulamaları dışında İsrail kavminin muhtemel günahları için toplumsal arınma ayinlerinin icra edildiği Yom Kipur (büyük kefâret günü) bulunmaktadır. Yahudiliğin ilk dönemlerinde kefâret gününde başrahibin idaresinde çeşitli arınma ayinleri yapılmakta ve kurbanlar takdim edilmekteydi. Başrahip kendisi ve ruhban teşkilatı için günah itirafında bulunarak kurban sunmakta, ardından toplumun günahlarına kefâret olacak ayinlere başlamakta, bu amaçla getirilen iki keçiden kura ile seçilen birini toplumun günahları için kurban ettikten sonra elini “günah keçisi” denilen diğer keçinin başına koyarak toplumun günahlarını ona yüklemekteydi. Daha sonra günah keçisini mabedin kapısına çıkarıp görevlilere teslim etmekteydi. Bu görevliler günah keçisini çöle sürüp günahları toplumdan uzaklaştırmış olmaktaydı.310 Günümüzde sıkça kullanılan “günah keçisi” deyimi, bir olaydaki sorumluluğu üstünden atmak, 306 Katar, 177 (D. A. Brown, A Guide to Religions, London 1991, 22-23, 33’ten naklen) 307 Sayılar, XXI/4-9. 308 Mezmurlar, XXXII, 1. 309 Mezmurlar, XXXII, 5. 310 Levililer, XVI. 95 hatalarına kılıf bulmak, kendini aklamak isteyen ve özeleştiri yapmak istemeyen kimsenin ruh halini ifade etmektedir. Bu ise kişinin kendisini kandırmak ve avutmaktan başka bir şey değildir. Yukarıdaki inanışın bir benzerini de Hristiyanlarda görmek mümkündür. Hz. İsa’nın, beşeriyetin günahlarına kefâret olarak gelmiş olması ve bunun için “çarmıha” gerilmesi, Hristiyan ilahiyatının çok önemli inanç ilkelerinden biridir.311 İnciller, Hz. İsa’nın, Baba’nın nezdinde yegâne şefaatçi olduğunu ve onun bütün beşeriyetin günahlarına kefâret olarak geldiğini haber verir. “Allah bizi sevdiği için günahlarımıza kefâret olarak oğlunu gönderdi” şeklindeki Yuhanna’nın ifadesi,312 daha sonra Hristiyan konsillerinde iman ilkesi olarak kabul edilmiştir. Neticede İsa, insanlık için bir kefâret olarak kurban olmuş ve onun şahsında beşerin boynundaki “günah yükü” asli suç kaldırılmıştır. Beşeriyetin, Adem’den beri sırtında taşıdığı günahı, kendi canıyla ödeyen İsa Mesih, çarmıha gerilmiş313, gömülmüş ve üç gün sonra da dirilerek314 görevini tamamlamış ve göğe yükselerek Allah’ın sağına oturmuştur. Hristiyanlıkta günah-insan ilişkisi çeşitli şekillerde dile getirilmektedir. İnsanların kendilerini Rab yerine koyarak başkasının günahları hakkında konuşmak yerine kendi günahlarıyla ilgilenmeleri gerektiği şeklinde açıklamalara rastlanmaktadır. Aynı şekilde başkalarını yargılamadan önce insanın kendisini yargılaması gerektiğini şu şekilde dile getirilmektedir: “Başkasını nasıl yargılarsanız, siz de aynı şekilde yargılanacaksınız. Hangi ölçekle verirseniz, aynı ölçekle alırsınız. Sen neden kardeşinin gözündeki çöpü görürsün de kendi gözündeki merteği farketmezsin. Kendi gözünde mertek varken kardeşine nasıl, “izin ver, gözündeki çöpü çıkarayım” dersin? Seni iki yüzlü! Önce kendi gözündeki merteği çıkar, o zaman kardeşinin gözündeki çöpü daha iyi görürsün.”315 Ayrıca Hz. İsa Yahudi din adamlarını ikiyüzlülükle suçalamaktadır: “Siz dıştan güzel görünen, ama 311 Aydın, 233. 312 I. Yuhanna, II, 1-2. 313 Matta, XXVI/54-55; Markos, XV, 25. 314 Markos, XVI, 19. 315 Matta, VII, 7, Lu. 6:37-38, 41-42. 96 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ içi ölü kemikleri ve her türlü pislikle dolu badanalı mezarlara benzersiniz.”316 Görüldüğü gibi, sebep-sonuç ilişkisi bağlamında anlatılan bu pasajlarda güçlü bir özeleştiri vurgusu bulunmaktadır. Ayrıca bilişsel bir çelişkiden söz edilerek eylemle söylemin birbiriyle uyumlu olması gerektiği ile ilgili ahlaki kuraldan bahsedilmektedir. Hristiyanlık’ta, insanın kötülükler içinde dünyaya geldiği inancı bulunmaktadır. Hz. Adem’in işlediği günaha dayandırılan asli günah inancı bu inancın gerekçesini oluşturmaktadır. Bu bağlamda, genellikle belli bir yaşa gelen çocuğa ilk günahı silmek amacıyla bir nevi “arınma” ve “yeniden doğma” anlamında vaftiz törenleri yapılmaktadır. Bu törenle kişinin yeni bir yaşama kavuştuğuna inanılmaktadır. Bu inanış, “günah çıkartma” törenleriyle hayat boyu devam etmektedir. Çünkü Hristiyanlık’ta Tanrı’yla beraber kilise ve papazlar da bu işte tam yetki sahibidirler.317 Nitekim Hz. İsa günahları bağışlamış ve bu yetkiyi havarilere de tanımıştır. Havârilerden sonra onların halefi kabul edilen kilise Tanrı adına fertlerin günahlarını bağışlayabilmektedir.318 Matta incilindeki şu ibareler böyle bir yetkinin kaynaklığını yapmaktadır: “Göklerinin melekûtunun anahtarlarını sana vereceğim; yeryüzünde bağlayacağın her şey göklerde de bağlanmış olur ve yeryüzünde çözeceğin her şey göklerde çözülmüş olur”319 Bir çeşit tövbe olan günah çıkarma; her Hristiyan’ın günahlarından tövbe etmesi gerektiğini, bunun için yetkili bir papaza günahını itiraf etmesi esasına dayanmaktadır. Bu çeşit uygulamaya endüljans320 denir. Günahların, Babaya vekâlet gibi dogmatik bir anlayışa binaen bu şekilde bağışlanması; ubudiyetin hakiki objesi ve gerçek uluhiyeti unuttururken daha çok günaha da teşvik eder görünmektedir.321 Özeleştiri, insanın kendisini objektif bir şekilde tanımlaması çerçevesinde geçmişini sorguladığında kendisinden 316 Matta, XXIII/25. 317 Sadık Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı, Hibaş Yay., Konya 1984, 108. 318 Ömer Faruk Harman, “Endüljans”, DİA, İstanbul 1995, XI, 209-210. 319 Matta, XVI, 19. 320 Endüljans: İnsanın, günahının bedelini din adamlarının aracılığı ile gidermesi demektedir. Günah itirafında bulunacak kimse, papazın önünde diz çöker, haç çıkarır, sonra da “Pederim beni takdis et, zira çok günah işledim” der. Papaza baş eğerek, onun söylediklerini dinler. ( Bkz. Aydın, 246.) 321 Kılıç, Sadık, 110 (Abdulkerim Hatib, 398’den naklen) 97 beklenmeyen davranışlarına karşı tavır almasıdır. Bu bağlamda özeleştiri uzun soluklu bir süreç olup sonuç odaklı bir eylemdir. Diğer bir deyişle özeleştiri, teorik olduğu gibi pratiği olan bir eylemdir. Yukarıdaki uygulamalara baktığımızda, İslam dışındaki diğer dinlerin günahlardan arınma ritüelleri, pratik olmanın ötesinde teorik uygulamalardan ibaret olduğunu görmekteyiz. Şayet özeleştiri, Yahudilik ve Hristiyanlık’taki gibi kuru kuruya yani sadece teoriden ibaretse vicdanı rahatlatmaktan öte bir anlamı olmaz. Bu teorik uygulama ile kişi itiraflarıyla günahlarından arındığına inanmaktadır. Fakat bu tür uygulamaların, geçici psikolojik bir rahatlama sağlamaktan öte bir faydası yoktur. 2.1.4. Özeleştiri ve Modern Akımlar Kültürel bağlamda, “özeleştiri” Batı kökenli (self-criticism) bir kavramdır. Kaynağı da “şeytan” (kötülük, günah, vb.) anlayışıdır. Batı kültüründe kötülük insanın içinde vardır ve ona karşı mücadele edilmesi gerekir.322Bu anlayış, bir yandan Hristiyanlığın, insanın kötülükler içinde dünyaya geldiği inancına dayanırken, diğer yandan, Psikanaliz adıyla bilinen psikoloji usulünün temellerini atan Sigmund Freud’un, insanın ruhsal kişiliğini id (alt benlik), ego (ben) ve süper ego (üst benlik) adı altında üç adet psikolojik yapı çerçevesindeki değerlendirmelerine dayandığını düşünmekteyiz. Freud’a göre id, ego ve süper egodan oluşan insanın ruhsal durumu bir buzdağı gibidir.323 Freud “id”i, sadece haz ilkesine tabi, boşalma arayan, içgüdüsel ihtiyaçların doyumu için çalışan, mantık yasalarını asla hesaba katmayan, içgüdüsel dürtülerin enerjisi olarak tanımlar. İd, kural tanımaz insani arzu ve isteklerin merkezidir. Nitekim Freud insanı sadece bu alt âlemden (id) müteşekkil sanıyor, hocası Fechner (801-887)’in öğrettiği gibi insan ona göre iflah olmaz, aslı kötü ve kaotik bir varlıktır.324 Gerek Freud’un üç boyutlu insanın ruhsal durumu, gerekse Hz. Adem’in işlediği günaha dayandırılan asli günah inancı insanın içinde varsayılan kötülükle mücadelenin gerekçesini oluşturduğunu düşünmekteyiz. 322 Uzun, 18. 323 Freud, 99-100. 324 Merter, “Maneviyat Psikolojisi”, 121. 98 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Modern dönemlerde ortaya çıkan akıl vurgusunun hâkimiyeti altında düşünce üretmenin en temel eksikliği insan bütünlüğünün parçalanması olmuştur. Hritiyan Avrupa’da 17.yüzyılın ikinci yarısında başlayıp 19.yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden aydınlanma dönemi, kilisenin yukarıda anlattığımız teolojik ve skolastik anlayışına karşı bir tepki olarak ortaya çıkmış ve aklı en fazla ön plana çıkaran akım olmuştur. Aydınlanmadan kasıt; insanın düşünme ve değerlendirmede din ve geleneğe bağlı kalmaksızın kendi aklı ve kabiliyetleri bakımından fert ve toplum hayatını kavrayarak düzenlemesi, yön vermesi, kısaca aydınlatmasıdır.325 Aydınlanma ile Hümanizm, Deizm, akılcılık ve ilerlemecilik gibi çeşitli felsefi akımlar ortaya çıkmıştır. Önde gelen birtakım filozofların aklı insan yaşamındaki mutlak yönetici ve yol gösterici yapma ile ön plana çıkan aydınlanma, insan zihniyle bireyin bilincini, bilginin ışığıyla aydınlatma yönündeki çabalarıyla seçkinleşen kültürel ve felsefi hareketi ifade eder.326 Aydınlamacılara göre insan yaşamında akıl hemen hemen her şey demekti. Antik çağdan bu yana insanı yücelten ve onu diğer canlılardan ayıran akıldır. İnsanın kendi benliğinin farkına varması, ilerlemesi ve mutlu olması ancak işlevsel aklı sayesinde olabilmektedir. Eğitim de akla uygun düzenlenmelidir. Yine bunlar, -kilisenin skolastik anlayışının aksineinsanın doğuştan temiz olduğu, daha sonraki şekillenmenin eğitim gibi çevresel faktörlerle olduğunu savunmaktadırlar. Dolayısıyla kilise insanı yapışık günahla mahkum ederken aydınlamacılar da bunlara tepki olarak insana sonsuz özgürlük tanıyarak sorumluluk duygusunu ortadan kaldırmış ve özeleştiri yapmayı da gereksiz hale sokmuştur. Rönesansla beraber, Hristiyanlığın, insanın kötülükler içinde dünyaya geldiği düşüncesine bir tepki olarak ortaya çıkan Hümanizm, hayatın gerçekleri üzerine yönelttiği bakış açılarıyla, insanı düşüncenin merkezine yerleştirmektedir. Buna göre, ahlaki hareketin amacı, insanın tabiatı aşmasında, tabiat-ötesi bir norma uymasında değil, aksine insanın kendi varlığını gerçekleştirmesinde ortaya 325 Kıllıoğlu, İsmail, “aydınlanma çağı” SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, I, 127. 326 Cevizci, 49. 99 çıkmaktadır. Böylece erdem, insanın tüm yeteneklerini karşılıklı bir uyum içinde ve toplum yararına olacak şekilde değiştirmekte görülür.327 Hümanizmin savunduğu özgürlük anlayışı, başkasına zarar vermediği sürece insanın istediğini yapabileceğini savunurken, istediği takdirde insanın kendisine zarar vermesini de normal karşılamaktadır. Hümanizm’in, insanı düşüncenin merkezine yerleştirmesi, ona sınırsız özgürlük imkânını tanıması ve ahlaki değerleri ikinci plana atmasının temelinde; dinlerin insanları sınırladığı ve girişimcilik ruhunu öldürdüğü tezine dayanmaktadır. Nitekim insan nefsine limitsiz özgürlüğü esas alan Hümanizm ile insan, nefsin arzularına köle olmuş ve özgürlüğünü kaybetmiştir. Tıpkı diğer canlılar gibi içgüdüsel olarak nefsin arzularının peşine takılan ve bu konuda hiçbir sınır tanımayan hedonik meşrepli kişilerin yaptıklarına dönüp bakma refleksleri zayıf olduğu için hatalarını kabul etmeleri ve özeleştiri yapmaları beklenemez. Hâlbuki asıl özgürlük, insanı esir eden ve iradesini elinden almaya çalışan nefsin arzuları ve olumsuz duygularına karşı verilecek mücadele ile mümkündür. Bu da ancak içsel düzenleme ve otokontrol ile mümkündür. Aydınlanma ile ortaya çıkan bir başka akım da Deizm’dir. Deizm, Tanrının varlığını kabul etmekle beraber, Hümanizm’de olduğu gibi insanın arzularını ilahlaştırarak mutlak hazcılığı esas alır. Belli bir dinin naslarını ve esaslarını inkar eden Deizm, Tanrının evrenin işleyişine karışmadığını iddia eden felsefi bir akımdır. Kendi benliğini kutsallaştıran deist insanlar, yapay bir özgürlük düşüncesindedirler. Bu da o kişilerin hem ölüm korkusundan kurtulmalarına, hem de istedikleri gibi yaşamalarına izin vermektedir.328 Dolayısıyla ahiret inancı olmayanın ve kendisini hiçbir şeyle yükümlü olarak kabul etmeyenin sorumluluk anlayışından söz edilemez. Sorumluluk duygusu olmayanın da özeleştiri yapması beklenemez. Görüldüğü gibi, Hristiyanlığın skolastik ve insan özgürlüğünü sınırlayan anlayışına bir tepki olarak ortaya çıkan Deizm ve Hümanizm’e göre insanın mutluluğu için akıl temel kriter olarak kabul edilmiş, dinlerin evrensel ahlaki ilkeleri görmezden gelinmiştir. İlk bakışta insan yaratılışına vurgu yapmaları bakımından 327 Cevizci, 258; “Hümanizm” SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, II, 189. 328 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 188; Hüsameddin Erdem, “Deizm”, DİA, İstanbul 1994, IX, 109-111. 100 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ mantıklı ve cazip görünen bu felsefi akımlar, ahiret inancını inkar etmeleri ve hazcılığı esas alıp insana sonsuz özgürlük tanımaları özeleştiri yapmalarını engellmektedir. Çünkü özeleştiri ahlaki bir olgunluktur. Temel ahlaki değerleri olmayan bu akımların özeleştiri refleksleri zayıftır. Ebedi hayat beklentisi ve endişesi olmayanlar özeleştiri yapma ihtiyacını hissetmezler. İslam ferde hürriyet vermekle, onu kendi ayarındaki diğer varlıklara ve nefsine kul-köle olmaktan kurtarmak istemiştir. İslam hürriyet anlayışı ile Batı düşüncesindeki hürriyet anlayışı arasında bir karşılaştırma yapacak olursak; Batı’da ortaçağda kilisenin halk üzerindeki baskısından bıkan aydınlar halka hürriyetini bahşetmenin yollarını aradılar. Ne var ki, hürriyeti ortadan kaldıran faktörlerin yanlış teşhisi, bireyi yüzlerce efendiye bağlı parçalanmış bir köleye dönüştürmüştür. Nefse kölelikle başlayan bu mutlak hürriyet bahşetme hareketi, öncelikle insanda bencillik duygularını şaha kaldırmış, dünya hayatını tek hayat, arzuların tatmini de bu hayatın tek gayesi kabul ederek insanın bir yanını budamıştır.329 Hâlbuki insanın, günahlara meyilli ve hata yapma potansiyeli olan bir de beşer yanı vardır. Arzulara sınır konulmaması hatalara davetiye çıkartmaktadır. Bu bağlamda, ölüm korkusu yaşamadan insanların istedikleri gibi yaşamasını esas alan Deizm’de geçmişi sorgulama, yaptıklarını belli ahlaki ölçeklere göre gözden geçirme ve en önemlisi belli bir dine bağlı olma anlayışı olmadığı için hesap verme ve özeleştiri yapma anlayışı yok denecek kadar azdır. İnsanın düşünsel boyutuna etki eden, hayatına yön veren ve ona bir bakış açısı kazandıran dinler ve felsefi akımlar olduğu gibi çeşitli disiplin ve akımlar da vardır. Özeleştirinin dinsel ve felsefi boyutunu yukarıda kısaca anlatmaya çalıştık. Modern disiplin ve akımlara gelince hepsini burada anlatmamız konumuzun maksadını aşacağından bunların başında en çok bilinen Kapitalizm ve Marksizm’i, teferruatına girmeden kısaca özeleştiri kültürüne nasıl baktıklarını, teorik ve pratik yönleriyle, İslami bakış açısıyla kıyaslayarak incelemeye çalışacağız. Kapitalizm, üretim araçlarının özel ellerde bulunmasını, sermaye, satış, mübadele ve kar amacına yönelik üretimi benimsemiş olan toplumsal düzeni ifade 329 Düzgün, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yay., Ankara 2013, 67. 101 eder.330 Endüstriyel, iktisadi ve siyasi bir sistem olan kapitalizm Max Weber (1864- 1920)’e göre; rasyonel sermaye muhasebesi, piyasa serbestisi, rasyonel teknoloji, güvenilir bir hukuk, özgür emek ve iktisadi hayatın ticarileşmesi ilkelerine dayanmaktadır.331 Weber, sebep sonuç açısından kapitalizmin ruhu ile Protestan ahlakı arasında güçlü bir bağ olduğunu savunmaktadır.332 Ahlaki değerlerle gelişen ekonomik sistemin yetersiz olacağını savunan bu düşünce, tüketim davranışında bencilliği, sınıfsal mücadeleyi ve çıkarcılığı ön planda tutar. Kapitalist anlayışa sahip olan klasik iktisatçılardan Adam Smith (1723-1790)’in teorisine göre “ahlakla ekonomi birbirinin zıddıdır.” İnsanı motive eden şeyin, kendi menfaati olduğunu düşünen Smith, ahlakın maddi çıkarlara zarar verdiğini ve bu sebeple ekonominin kayba uğradığını iddia eder.333 Bu sistemin muhafazakâr karşıtları, kapitalist pazarın özendirdiği hesapçı davranışların ahlaki gelenekleri değersizleştirerek düzensizliğe neden olacağı görüşünü ileri sürerek eleştirmektedirler.334 Kapitalizm’de maddi soyluluk ve saygınlık ön planda olup insani saygınlık ise geri plana atıldığından ahlaki öğretilere yer verilmez. İnsanlar maddi unsurları birbirlerine karşı baskı ve gösteriş aracı olarak kullanarak maddi sahada birbirleriyle acımasız bir rekabette bulunur. Tarihin her döneminde değişik biçimlerde kendini gösteren bu anlayış Hz. Peygamberin tenkitine söz konusu olmuştur: "Allah sizin dış görünüşünüze ve mallarınıza bakmaz. Ama o sizin kalplerinize ve işlerinize bakar."335 Bencil bir anlayışı esas alan kapitalizmde sorumluluk anlayışı zayıftır. Nitekim sorumluluk bilinci gerçek anlamdaki özeleştiriyi besleyen önemli faktörlerden biridir. Bununla beraber kapitalist zihniyette temel kaygı; üretime daha fazla katkı, daha fazla çalışma, daha az ücretle işçi çalıştırma ve daha fazla kazanma şeklinde özetlenebilir. Tamamıyla maddi endişelerle geçmişe dönük bir değerlendirme ve özeleştiri yapmaları kendi anlayışları çerçevesinde doğaldır. 330 Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, (Çev. Osman Akınhay vd.), Bilim ve Sanat Yay., Ankara 2003, 382-384; Bakırcıoğlu, 880. 331 Mustafa Özel, “kapitalizm”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, II, 340. 332 H. Ezber Bodur, “Modern Kapitalizmin Doğmasında Dinin Rolü”, AÜİFD., 9. Sayı, Erzurum 1990, 90. 333 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 42. 334 Marshall, 382-384. 335 Bkz. Müslim, Birr: 33; İbn Mâce, Zühd: 9; Ahmed b. Hanbel, 2/285, 539. 102 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Kapitalizmin dayandığı rekabet insan ilişkilerini olumsuz etkilemektedir. Bencilliğe ve egoist duyguları doyurmaya dayanan sistem yüzünden insanlar birbirine karşı yabancılaşıyor ve ilgisiz hale gelmektedir. İnsanlar başarılı olabilmek için birbirleriyle kıyasıya rekabete sokulmaktadır. Toplumda yaygın olan bu anlayış nedeniyle çoğu zaman hatalar ve eksiklikler konusunda birbirlerini uyararak yardımcı olmak yerine, ya sessiz kalınıyor ya da başkasının yanlış ve zayıf taraflarından yararlanmaya çalışılmaktadır. Dahası, başkasının hataları üzerinden kendilerini temize çıkarma, özdeşim336 yoluyla yaptıklarını perdeleme ve hatalarına kılıf bulma gayreti içine girilmektedir.337 Haksız rekabete dayalı bu ilgisiz ve istismarcı tutumlar bencil bir toplumun oluşmasına sebep olduğu için, bu tarz toplumlarda hatalara karşı kör ve sağır olunmakta ve özeleştiri yapma refleksleri zayıf olmaktadır. Halbuki İslami düşüncede rekabet yerine işbirliği, iyilik üzerine yardımlaşma ve karşılıklı tavsiyeleşme vardır. İyiliği teşvik ve emretmek, kötülüğü engellemek İslâmî bir ilkedir. Bu ilke özeleştiri yapılmadan uygulanamaz. Bireyselciliği ve bireysel menfaatı ön planda tutan, toplumsal olaylara karşı ilgisiz, toplumsal sorumluluk bilinci zayıf, olup bitenin kendisini hiç ilgilendirmediğini düşünen insan tipleri “nemelazım”cı (medokrat) olarak nitelendirilmektedirler. Bunlar, kendi hallerinde insanlardır. Kendilerini doğrudan ilgilendiren bir olay meydana gelmediği müddetçe herhangi bir konuda fikir beyan etmekten ya da herhangi bir olay karşısında harekete geçmekten ve sorumluluk almaktan uzak dururlar.338 Halk arasında atasözü olarak söylenegelen “bana dokunmayan yılan bin yaşasın” anlayışı tam da bu karakteri tanımlamaktadır. Hatalara karşı duyarsız kalmak ve üç maymunu oynamak339, bireyselliğin ve egoizmin ön planda olduğu faydacı kapitalist sistemde, “başkasının hatasından bana ne, ben kimse için başımı ağrıtmam, dünyayı ben mi kurtaracağım” anlayışı 336 Özdeşim: Kişinin bir başka insanı model alarak kendini şekillendirdiği bilinçsiz işleyen bir savunma mekanizması. (Bk. Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yay., Ankara 2003, 572) 337 Not: Geçmişte İstanbul’un Şişli İlçesi belediye başkanlığını yapan ve belediyenin imkanlarını kendi zimmetine geçirerek yurt dışına kaçan bir bayanın babasına: “senin kızın çuvallarla yurt dışına para kaçırmıştır” bu iddiaya ne dersiniz? diye sorulunca babası şöyle cevap verir: “ne var bunda. Başkası vagonlarla para kaçırdı” diye cevap vermiştir. (http://www.hurriyet.com.tr/gulay-cuvalla-goturduyseonlar-vagonla-goturmustur-39012025. Erişim tarihi: 01.10.2017) 338 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 101. 339 Üç Maymunu Oynamak: Gördüğü ve duyduğu bir olay hakkında görmemiş, duymamış ve söylememiş olduğunu belirtmek. (Bkz.http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&kelime) 103 hâkimdir. Toplumsal sorumluluk bilincinin zayıf olduğu çevrelerde görülen bu aymazlık ve sorumsuzluklar, ileride onmaz yaralara sebep olmaktadır. Çünkü toplum bireylerden oluşan büyük bir ailedir. Her aile bireyi birbirlerine karşı sorumludur. Maddi soyluluğu esas alan Kapitalizm’de ise, ahlaki sorumluluk anlayışı zayıf ve gelişmelere duyarsız bencil kişiler, herşeyi kendi menfaatleri ekseninde değerlendirmeleri, başkasıyla empati yapmamaları ve kendi benliklerine aşırı değer yüklemeleri nedeniyle özeleştiri ve hesap verme kavramlarına karşı mesafeli dururlar. Özeleştiri açısından değerlendirilmesi gereken ikinci akım ise Marksizm’dir. Çünkü bu akımda özeleştiri, kurumsal bir kimlik haline gelmiş, İslami öğretilerle benzerlikler arz etmektedir. Marksizm, Karl Marks (1818-1883) tarafından, Engels (1820-1895)’in katkıları ve daha sonra da komünist partilerin çabalarıyla geliştirilmiş siyasal, sosyal ve ekonomik öğretinin adıdır. XIX. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Batı’da gelişen sanayi kapitalizminin ortaya çıkardığı sosyal ve ekonomik problemlere bir cevap olma iddiasındadır.340 Marks’a göre bütün insanlık tarihi birbirini, bir bütün halinde aşama aşama takip eden beş toplum şeklinden ibarettir: İlkel toplum devri, kölelik devri, feodalizm, kapitalizm ve ilk basamağı sosyalizm olan, sınıfsız komünizm. Marks, tarih boyunca bu şekillerin toplumların alt yapısını oluşturduğunu savunur. Bu umuma ait mülkiyetin bir ferdin mülkiyetine geçmesiyle, bir grubun her şeye sahip olmasına karşılık, grubun da her şeyden mahrum olmasıyla neticelenir.341 Kapitalizmin ortaya çıkardığı sosyal ve ekonomik problemlere bir tepki olarak ortaya çıkan Marksizm, toplumu altyapı ve üstyapı diye iki kısma ayırmaktadır. Altyapıyı üretim güçleri, yani teknoloji ve üretim ilişkileri oluşturur. Üstyapıyı ise din ve devlet oluşturur. Din ve devlet, toplumun birer entelektüel üstyapı kurumlarıdır. Bu yapılar arasında karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Sosyalist sistem içinde gelişmelerin önünde bir engel olarak görülen oportünist342 340 Emin Ertürk, “Marksizm”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, II, 484. 341 Ali Şeriati, Kapitalizm, Dünya Yay., İstanbul 2004, 28. 342 Oportünist: Duruma göre davranan kimse. (Bkz. Ayverdi, 951) 104 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ görüşlere yatkın, safını tam olarak belirtmeyen kesime karşı geliştirilen en güçlü silah eleştiri ve özeleştiridir. Mücadele süreci içinde, her komünist partisinin büyük ya da küçük hataları olabileceği ve bundan kaçınmanın mümkün olmadığı vurgulanmaktadır. Proleteryanın iktidar mücadelesinin başarısı için, bu hataların düzeltilmesi ve tekrarlanmaması için, hatalara karşı daima ilkeli, açık ve dürüst bir tavır takınmak, hataların üstünü örtmemek ve ileriye bakmak zorunluluğu vardır. Hataları gizlemek, hataları başarıymış gibi göstermek veya hiç hata yapmamış gibi davranarak kendisini yenilemeye çalışmamak, küçük burjuvaziye özgü bir davranış ve ahlak özelliğidir.343 Marksizm, temel argümanlarını emekçi sınıf olan işçilerin çalışmaları üzerinden kurgulayarak özeleştiriyi tanımlamaya çalışmaktadırlar; iyi bir işçi, iyi bir emekçi nasıl ürünün niteliğini daima yükseltmek, daha iyi, daha üstün özellikler taşıyan ürünler çıkarmak için geçmişteki yanlışlarını düzeltmeye, eksiklerini gidermeye gayret gösterirse, dünyayı değiştirmek üzere yola çıkmış komünist partisi ve komünistler de attığı her adımdan sonra geriye dönüp bakarak ilerlemesini sağlayacak daha başarılı, daha üstün nitelikli işler yapması için kendisine yolu açacak olan geçmişine yönelik eleştirici değerlendirmeler yapar.344 Bu değerlendirmede başvurulan temel argüman eleştiri ve özeleştiridir. Bu kapsamda eleştiri ve özeleştirinin; devrimci ve değiştirici olmalı, gerçeğin bulunmasına hizmet edici, açık, dürüst ve doğru olmalı, hata ve yanılgıları sebep-sonuç ilişkisi içinde ele almalı, hizipçiliğe kapalı engelleyici değil, yol açıcı, birleştirici ve ilerletici olmalıdır. Özeleştirinin başlıca amacı hataları, eksiklikleri ve zayıf noktaları ortaya çıkarmak ve yok etmek olmalıdır. Bütünsel bir bakışla değerlendirildiğinde, Hümanizm ve Deizm gibi felsefi akımlarda aklın temel kriter olarak kabul edilmesi, insana sonsuz özgürlük anlayışının tanınmasından dolayı, insanın kendi davranışlarını gözden geçirme anlamındaki özeleştiriden bahsedilemez. Maddi soyluluğu ve daha fazla çalışmayı 343 Akdere, 29. 344 Akdere, 30. 105 bir erdem olarak gören ve bireysel menfaati esas alan Kapitalizm’de; “Tanrı katında seçkin kul olmanın, işinde gösterişsiz fakat her dakikaya hakkını veren disiplinli bir çalışma ile Tanrı’nın şanını yüceltmekle mümkün olabilmektedir”345 denilerek nipeten özeleştiri yapıldığını görmekteyiz. Ancak Marksizm’de gelişmiş bir özeleştiri kültürü olduğunu görmekteyiz. Bu akımın geliştirmek istediği özeleştiri sistemi İslami öğretilerle benzerlik arzettiği görülmektedir. Nitekim her ikisinde de temelde insanın hatalarını görüp telafi etmesi ve sürekli kendisini geliştirmeyi bir amaç olarak belirlemektir. Dolayısıyla sonradan Kapitalizm’e bir tepki olarak ortaya çıkan Marksizm veya Sosyalizm’in İslami öğretilerden etkilendiğini söyleyebiliriz. Her ne kadar İslami öğretilerle benzerlik arzetse de hiçbir zaman İslam’ın anladığı özeleştiri ile kıyaslanamaz. Çünkü Kapitalizm, Marksizm ve Sosyalizm’deki özeleştirinin kriterlerini maddi unsurlar ve üretim güçleri oluşturuken, İslami özeleştiride Ahirette Allah Teala’ya hesap verme ve rızasını kazanma esasına dayanmaktadır. Dolayısıyla İslami özeleştiri inanca dayalı olduğu için öznel bir durum olup, öznel çözümler gerektirmektedir. Kısacası kişinin kendi vicdanıyla başbaşa kalıp vicdan muhasebesi yapması açısından orijinallik arzetmekte ve özeleştiriden amaçlanan otokontrolü sağlayabilmektedir. 2.1.4.1. Özeleştiri ve Bilişsel Çelişki Kuramı İnsanların, duygu, düşünce ve davranışlarıyla inanç ve dünya görüşleri arasında devamlı bir tutarlılık aranır. Çeşitli nedenlerle bu tutarlılığın yakalanmaması veya herhangi bir çelişkinin meydana gelmesi kişiyi strese ve huzursuzluğa sevk etmektedir. Bu gergin durumdan ve üstündeki psikolojik baskıdan kurtulmak isteyen kişi, ya çevresinden ya da kendi düşünce sisteminde değişiklik yapma yoluna gider. Bu tutum değişikliği bilişsel çelişkiyi doğurur. Dünya görüşü ve inancıyla bir bütünlük arz etmeyen bu tutarsız durumda kişi, doğruyu tercih etme yerine kendi çıkarına en uygun olanı tercih etmektedir. Bilişsel çelişki, söylem ile eylemin birbirine uygun olmaması ve birbirini desteklememesi durumudur. Bireyin birbiriyle bağdaşmayan iki inanç ya da bilgi 345 Bodur, 84 (Bendix, R. Max Weber, An İntellectual Portrait, California 1978, 49’den naklen) 106 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ karşısında duyduğu tedirgin edici ruh durumunu ifade etmektedir. Buna, sosyalpsikolojide Amerikalı Psikolog Leon Festinger (1919-1989)’in geliştirmiş olduğu “Bilişsel Çelişki Kuramı” denir. Bunun en önemli nedeni, kişinin bilişlerinden değil de davranışlarından hareketle tutum değişiminin gerçekleşmesidir. Festinger, tutumun bilişsel ve duygusal bileşenlerinin davranışsal bileşenden etkilendiğini ve kişi değişik bir davranışta bulunduğunda tutumunun da değiştiğini ilk ortaya koyan kişi olmuştur. İnanç veya tutumlarla açık davranışlar arasındaki tutarsızlıktan hareket etme bu kuramın en temel noktasını oluşturmaktadır. Bu kurama göre, insanlar kendi iç dünyalarındaki tutarsızlıklardan hoşlanmazlar ve böylece bu durumu içlerinde fazla barındırmak istemezler. Bu nedenle en kısa sürede bu çelişkileri gidermeye çalışırlar. Bu da genellikle iki yolla giderilmeye çalışılmaktadır; birincisi, çelişkiye neden olan davranışı geri çekmek veya çelişkinin önemli olmadığını kabullenmek. İkincisi ise, tutumları, davranış doğrultusunda değiştirmektir. 346 Bilişsel çelişki kuramı, insanların kendi beklenti ve tutumlarıyla gerçek dünya arasında sürekli olarak uyum aradıkları esasına dayanır. Bu nedenle insanlar bir çelişkiye düştüklerinde kendi kabullerini ve davranışlarını uyumlu hale getirerek bu çelişkiyi azaltmaya çalışırlar. Böylece sağlanan uyumla psikolojik gerginlik azalır. Böyle bir durum, zihinsel parçalanmışlığın bir göstergesidir. Bu zihinsel çelişkilerde çoğu zaman kabullerden taviz verilerek veya kabuller yumuşatılarak bir çıkış kapısı aranır. Örneğin, sigara içmenin sağlığı bozduğunu bilen ve bunu savunan kişi, sigara içmeyi sürdürdüğünde, bir çelişkiyi yaşıyor. Bu durumda birey, ya “sigara çalışmamı kolaylaştırıyor” diyerek yaptıklarını mazur göstermeye çalışacak ya da bu çelişkiyi çözebilmek için tutumunu değiştirecektir. Özeleştiri, zihinsel bir dürüstlüktür. Birey açısından tutarlı olmak, istenen bir durumdur. Kişiyi tutarsızlığa sevk eden unsurların başında, kabulleri ile eylemleri arasındaki uyumsuzluk gelir. Bu da çoğu zaman kişinin kendisiyle ve kendi inançlarıyla barışık olmamasından kaynaklanmaktadır. Kendi değerlerini bulan ve onları benimseyenler, hiçbir durumda onlardan taviz vermeyenler bu tür 346 Salih Güney, Sosyal Psikoloji, (2. Basım), Nobel Yay., Ankara 2012, 127-128; Bakırcıoğlu, 232. 107 tutarsızlıkları yaşamazlar. Bireyi tutarsızlığa sevk eden diğer bir etken de tarafgirliktir. Bu tutum bireyin kendisine yönelik olduğu gibi yakın akrabası, parti veya içinde bulunduğu sosyal gurup üyeleri de olabilir. Örneğin, bir kişinin tuttuğu takımının şike yaptığı ortaya çıksın. Bu kişi büyük olasılıkla, takımını değiştirmeyecektir. Kurama göre, kişi; takımı ile ilgili bu tür haberleri görmezden gelecektir. Oysa rakip takımın böyle bir şey yaptığı ortaya çıktığında, ona en büyük saldırıyı aynı kişi yapacaktır. Festinger’e göre, bireyler inançlarını korumak için, gelen karşı görüşleri sansür ederler. Sadece inandıkları değerleri seçer ve onları korurlar. Eğer bu karşıt görüşler arasında seçme durumu varsa en iyisini değil kendisiyle daha uyumlu olanı seçerek faydacı bir tavır sergilerler. Bu da kendi içinde çelişkiye sebep olduğundan “dürüstlük” ve “adalet” gibi evrensel değerleri aşındırmaktadır. Bu kapsamda, yaşamsal değeri olan yukarıdaki kavramların aşınması özeleştiriyi tetikleyen unsurların başında gelmektedir. Mükemmel bir organizma olan insan vücudunda, yaşamsal fonksiyonu olan organların birbirleriyle uyum içinde çalışması biyolojik hayatın devamı için zaruridir. Aynı şekilde, sosyal hayatın huzur içinde devam edebilmesi için sosyal bir varlık olan insanın fıtratına uygun davranması, kendisine yakışanı yapması, söylem ve eylemlerinin tutarlı olması, inandığı gibi yaşaması ve karşısındaki insanlara güven vermesi de zaruridir. Aksi takdirde, insanın çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerine büyük zarar veren tutarsız ve çelişkili durumlar, insanı insanlık erdeminden uzaklaştırmakta ve güvensizliğe sebep olabilmektedir. Başta yalan söylemek, verdiği sözü tutmamak, emanete ihanet etmek gibi toplumun genel kabulleriyle örtüşmeyen davranışlar, özeleştiriye kapı araladığı gibi, kişide psikolojik gerginlik olarak bilinen vicdan azabına da sebep olmaktadır. İnsanlar, böyle bir durumda özeleştiri yapıp üzerindeki psikolojik baskıdan kurtulmak yerine, çeşitli savunma mekanizmalarıyla bu psikolojik gerginliği yumuşatmayı yani temel değer ve ilkelerinden vazgeçerek kendisini avutmayı tercih etmektedir. Bu durum geçici bir rahatlama sağlasa da gerçekçi bir çözüm değildir. İnsanın lehinde ve aleyhinde olanı bilme ve kendini yenileme sorumluluğu bulunmaktadır. Varoluş amacını bilen ve bu doğrultuda kendisini geliştirmek isteyen 108 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kişi, hayatını her yönüyle ortaya koyup objektif bir şekilde değerlendirme cesaretini gösterir. Aksi takdirde kendi içinde çelişkilere düşme riski bulunmaktadır. Toplum içindeki itibarına önem veren kişi; gündelik hayatta tutarlı, dürüst ve ilkeli olmanın faydaları ile bu değerlere uymadığı takdirde maruz kalacağı zararları kıyasladığında, inancı ve kabulleriyle çelişkiye düşmemeye daha fazla dikkat edeceği kanaatindeyiz. 2.1.4.2. Özeleştiri ve Benlik Algısı Özeleştiri; kişinin kendisini objektif bir şekilde değerlendirmesi, hatalarına karşı daima ilkeli, açık ve dürüst bir tavır takınmasıdır. Yine özeleştiri, nefsini temize çıkarmadan, kusurlarını ve aykırılıklarının üstünü örtmeden, onları dış sebeplere veya eşyanın tabiatına bağlamadan onlardan pişman olması, yaptığı hatasını bir an önce telafi etmesi ve bir daha aynı hatayı işlememeye gayret etmesidir. Bu kapsamda kişinin zaman zaman kendisiyle yüzleşmesi, hatalarını, eksikliklerini ve aşırılıklarını gözden geçirmesi, hatalarının sebeplerini dışarıdan değil içerden araması, nefsini karşısına alıp ondan hesap sorması gerekir. Belki bu durum çok kolay olmasa da, ilk etapta insanda bir mahcubiyet ve aşağılanmışlık duygusu uyandırsa da sonuç itibarı ile kişiyi daha iyi bir yere sevk edeceği kessindir. Bu şekilde davranan kişi, içinde var olan, uzun süre “belleğinde yer tutan parazitlerden” kurtulur, yaşadıklarından ders alır ve hayatı birden durulaşır. Kendimizi, yenilemek zorunda hissetmemiz, içe daha fazla dönmemiz anlamına gelir; eski halimizi silmek, yıkmak, düzeltmek, bize imgelerin anlattığından çok daha zordur; eski, uyumsuz özelliklerin yerine yenilerini koymak, eski benin reddi ve yeni bir kimlik kurulumu için, teknolojik bir ifade ile “reset”lemektir. Reset'leme ise, belirsizliğin ve yıkımın, sürekli bir dönüşümün sonucu olan yıpranmanın, ayak uyduramamanın diğer adıdır.347 Çok değişik, birbirine zıt ve grift duygu sarmalında günlük hayatına devam eden insan, salihat denilen güzel işler işlemekle beraber vicdanını rahatsız eden ve onu huzursuzluğa sevk eden hatalar da yapar. Maddi ve manevi hayatı için büyük 347 Vedi Akşaroğlu, “Toplum Ve Birey: Yabancılaşma Üzerine Kuramsal Bir Tartışma” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi , 2017, 35 (35) , 78-83. 109 risk teşkil eden bu tür hatalardan sonra kendisiyle rahatlıkla yüzleşebilen, vicdanındaki otokontrol mekânizmasını işletebilen, özü, sözü ve davranışıyla fıtratını gerçekleştirebilen insan, psikolojik anlamıyla sağlıklı bir insandır.348 İnsanda özgürlük ve bireyleşme yolunda güçlü bir eğilim bulunmaktadır. İnsan, özgürlüğü ancak kendini gerçekleştirerek ve nefsani arzularıyla kararlı bir şekilde mücadele ederek elde edebilir. Hz. Peygamber’in“gerçek pehlivan rakibini değil nefsini yenen kişidir”349 hadisi, İslam’ın özgürlüğe bakış açısını göstermektedir. Başta nefsani arzuları olmak üzere hiçbir baskı altında olmadan, özgür iradesiyle inandığı değerler bağlamında yaptıklarını gözden geçiren, kendisini tabiri caiz ise sanık sandalyesine yerleştirip kendisiyle cesurca hesaplaşan ve tespit ettiği hatalarından dolayı özeleştiri ile yükünü hafifletenler ancak gerçek anlamda özgürlüğü elde ederler. Bu hesaplaşmada en fazla ön plana çıkan, kişinin benlik algısıdır. Benlik, Arapçada “ben” anlamına gelen “ene” kelimesinden yapılmış bir mastardır. Buna enaniyet de denir. Aynı zamanda bir insanın kendisi hakkındaki bilinçli bir farkında olma durumunu dile getirir.350 İngilizcede “self-concept” olarak ifade edilen benlik, bireyin kendisiyle ilgili temsillerinin bütünü; kişinin kendisini algılama ve değerlendirme tarzıdır.351 Benlik bilinci hali hazırda kişinin ne olduğunu ifade eden gerçek ben ile kişinin nasıl bir insan olması gerektiğini ve çevresince nasıl tanındığı konuları ifade eden ideal benin bir sentezidir.352 Benlik bütünlüğü; ilkel benlik, üst benlik ve gerçeklik arasında dengeli bir bütünlük kurma; benlik değeri ise kişinin kendine ilişkin olumlu, olumsuz ya da yansız olabilen tutumu, görüşü ve değerlendirmeleri; insanın kendi değer ve yeteneklerine güvenmesidir.353 Psikolojide benlik (self) tanımı sorunu var. Tek ve evrensel olarak kabul görmüş bir tanım yerine birbirinden farklı fenomenlere işaret eden çok sayıda tanıma rastlamak mümkündür. Çünkü bizim “ben” dediğimiz olgu, Batı’da “self” 348 Mustafa Bilgin, “Hak Dini Kur’an Dili”, DİA, İstanbul 1997, XV, 161. 349 Elbani, (h.n.:5375), II, 948; Müslim, Birr:106; Ebu Davud, Edeb: 3. 350 Erol Göka, “Benlik”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, I, 174. 351 Cevizci, 63. 352 Bakırcıoğlu, 182; Doğan Cüceloğlu, Yeniden İnsan İnsana, (23. Baskı), Remzi Kitabevi, İstanbul 2000, 111. 353 Bakırcıoğlu, 184. 110 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olarak bilinmektedir. Self kavramı altında ise çeşitli konular yer almaktadır. Self tek bir konu olmayıp, daha ziyade gevşek bir şekilde birbirine bağlı alt konuların bir araya gelmesinden ibarettir; self-concept (benlik kavramı), self-disclosure (itiraf etmek), self-actualization (kendini gerçekleştirme), self-monitoring (kendi kendini denetleme) ve self-awarennes (özfarkındalık) vb. kavramlar en fazla ön plana çıkanlardır. Bu durum, benliğin kullanımında ciddi kavram kargaşasına ve problemlere sebep olmaktadır.354 Aynı şekilde, benlik kavramı ile Batı menşeli özeleştiri kavramının iç içe olması özeleştirinin evrensel bir tanımını da zorlaştırmaktadır. Fakat biz daha çok İslami bir bakış açısıyla benliği ve buna bağlı olarak özeleştiriyi tanımlamaya çalışacağız. Benlik algısı, kişinin kendini algılama biçimi, kendine ilişkin görüşü355, doğuştan ve çevrenin etkisiyle iki yaşlarından itibaren oluşmaya başlayan, olumlu veya olumsuz olarak şekillenebilen, kişinin kendisi ile ilgili algılarının bütünüdür.356 İnsan diğer varlıkların tersine, benliği ve kişiliği olan bir yaratıktır. İnsanın benliğinden amaç, bedensel yapısı ve vücut toplamıdır. İnsan dünyaya gözlerini açtığında vücut yapısı bakımından tıpkı diğer hayvanlar gibidir. Fakat ruhsal yapı açısından, onun “fıtri ve insani vicdanını” meydana getirecek olan özelliğinden ötürü “düşünce halinde” bir yaratıktır. Onun insani değerleri, öz yapısında mevcuttur ve filizlenip gelişmeye her an hazır durumdadır.357 Kendi üzerinde düşünme ameliyesi olan yani benlik sabibi insanda; geleceği dert etme, plan yapma, endişe duyma, utanma, suçluluk dugusuna kapılma, benliğini tahkik etme, kendisini gerçekleştirme ve ortaya koyma eğilimleri mevcuttur.358 Bunların içinde konumuz açısından en önemlisi kendini gerçekleştirme eğilimidir. Çünkü her birey az çok özsever olduğu için, bulunduğu yer ile varmak istediği yer bağlamında ideal bir benliğe sahip olmak ister. Bunun için kendisini gerçekleştirmek iteyen kişi, ister istemez kendi üzerinde düşünmek, kendine yönelik eyleme geçmek ve her bakımdan 354 Mustafa Ulusoy, I. Ulusal “Maneviyat Psikolojisi” Sempozyumu, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2014, 52-53. 355 Bakırcıoğlu, 183. 356https://kortopsikoloji.com/dergi/kisa-kisa-18 (Erişim Tarihi: 02.04.2017) 357 Murtaza Mutahhari, İnsan-ı Kamil, (Çev. İsmail Bendiderya), Kevser Yay., İstanbul 1999, 78. 358 Ulusoy, 54. 111 hayatını ortaya koyup değerlendirmesi gerekir. İşte özeleştiri ile benlik algısı arasındaki temel ilişki budur. Kur’an, Hadis ve diğer İslâmî kaynaklarda, günümüzde bir ahlâk ve psikoloji terimi olarak kullanılan “insanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, ilişkide bulunduğu herkesi ve her şeyi kendi yararına kullanma isteği” (egoizm) ve “kendini üstün görme, dolayısıyla kendini her şeyin amacı ve gayesi olarak kabul etme eğilimi (egosantrizm) anlamındaki istikbara dayanan enâniyeti yeren pek çok ifade bulunmaktadır: Meselâ Firavun’un çılgınca bir bencillik duygusuyla halkına, “Ben sizin en yüce tanrınızım”359 demesi, Karun’un azgınlıkta ileri giderek ve insanlara ihsanda bulunması yönündeki tavsiyelere karşılık şımarık bir eda ile elindeki bütün imkânlara kendi bilgisiyle kavuştuğunu iddia etmesi360 Kur’ân-ı Kerîm’de işaret edilen bencillik örneklerinden bazılarıdır. Başta Kur’an olmak üzere İslâm ahlâkına dair bütün kaynaklarda kibir, ucb, buhl ve şuh (cimrilik), kin gütme, fahr gibi kavramlarla ifade edilen ve enâniyet duygusundan kaynaklanan bencil eğilimler yanlış ve kötü kabul edilmiş, bunların yerine alçak gönüllülük, sevgi, dostluk, yardımlaşma ve dayanışma gibi erdemlerin geliştirilmesi istenmiştir.361 İnsanı özeleştiri noktasına götürecek olan şey, yukarıda anlatılan ve çoğu zaman gerçekçi olmayan kişisel benlik algısıdır. Buna bencillik de denilebilir. Bencillik, başkalarının gereksinimlerini ya da haklarını dikkate almayıp yalnızca kendi çıkarını düşünmeyi, bütün bilinçli eylemlerinin temel güdüsü yapma durumudur.362 Günlük yaşamda birçok insan kişilik ile benliği aynı anlamda kullanmaktadır. Ancak benlikle kişilik363 iç içe olmakla birlikte, benlik364 kişilikten oldukça farklı özellikler taşır. İnsanların çoğu benliklerinin farkında değildir. Başka bir ifade ile benlikleri konusunda ya bilgileri yoktur ya da az ve yanlıştır. Gerçekten insanlar benliklerinin dışarıya yansıyan, başka insanlar tarafından değerlendirilen yanlarını 359 Nâziât:79/24. 360 Kasas: 28/76-79. 361 Hökelekli, “Enaniyet”, DİA, İstanbul 1995, XI, 170-171. 362 Bakırcıoğlu, 178. 363 Kişilik: Bireyin bedensel ve devimsel yapısının, bilişsel ve duygusal tepki biçimlerinin, benlik oluşumunun özgün, karmaşık ve dinamik bir bütünü. (Bak. Bakırcıoğlu, 938) 364 Benlik: Bireyin ne olduğu, ne olmak istediği ve çevresince nasıl tanındığı konularındaki bilinçliliği. (Bkz. Bakırcıoğlu, 182.) 112 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ya bilmez veya yanlış bilirler. Sosyal yaşamda yerimizi belirleyen en önemli faktörlerden biri benliğimiz ve kimliğimizdir. Benliğimiz ve kimliğimiz, başka insanlarla ilişkilerimizi kolaylaştıran bir özellik içermektedir. Özeleştiri, isanın kendisini tanıması ve açıklama yöntemi olduğuna göre, kendimizi tanımamız, nasıl, niçin ve neden düşündüğümüzü anlamamıza ve bunun sayesinde de başkalarının kim olduğunu nasıl, niçin ve neden düşünüp hareket ettiklerini önceden kestirmemize yardımcı olur.365 Bu kavramı daha iyi anlamak için, insanın kendisine sorduğu sorulara yine kendisinin içtenlikle cevap vermesi gerekir. Bu sorulardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz: 366 • Ben neyim? Kişinin kendisiyle ilgili duyguları, düşünceleri ve algıları çok önemlidir. İnsanın kendisini tanıması için öncelikle bu soruya cevap araması gerekir. Bu sorunun cevabı benliğin gelişmesinde etkili olan faktörlere göre ya tamamıyla olumsuz ya da tamamıyla olumlu olabilir. Olumlu tarafından cevap verecek olursak; insan Allah Teala’nın yeryüzündeki halifesi misyonuyla “ahsen- takvim” mertebesiyle yaratılan, hayatta çeşitli endişe ve beklentileri olan bir varlıktır. Yerin, göğün ve dağların kabullenmekten çekindiği emanetin taşıyıcısı olan, Rububiyetin sıfatının hakikatlerini gösteren ve tanıttıran, meleklerin önünde secde ettiği mükerrem bir varlıktır. Allah Teala’nın sıfatlarını yansıtan bir aynadır. Olumsuz tarafından baktığımızda ise insan; terbiye edilmemiş emmare nefsin dürtülerinin etkisiyle yaratılış gayesine uygun davranmadığında hayvanlardan daha aşağı seviyeye yani “esfel-i safilin”e düşme riskiyle karşı karşıya olan bir varlıktır. Bir damla sudan yaratıldığını unutmaması gereken insan, gerçek benliğinin farkına varabilmesi ancak başka insanlarla herhangi bir çıkara ve art niyete dayanmayan ilişkiler kurmak ve onların kendisine ilişkin düşüncelerine ve açıklamalarına önem vermekle mümkün olur. Çünkü kişi kendisini objektif kriterlerle değerlendiremediği için çoğu zaman hatalarını görmez. Bundan dolayı kendisini dışarıdan değerlendirecek gerçek bir dosta ihtiyacı vardır. Tıpkı Hz. Ömer’in Selman-ı Farisi’yi kendi hatalarını hatırlatması için görevlendirdiği gibi. 365 Güney, 70. 366 Özcan Köknel, Kişilik, Öz Dizgi Matbaası, İstanbul 1986, 79-80. 113 Aslında herkesin buna ihtiyacı vardır. Yani herkesin bir Selman’ı olmalıdır. Çünkü İslam kardeşliği karşılıklı saygı ve tavsiyeleşme ile birlikte öğrenmeyi kolaylaştıracak karşılıklı alçak gönüllülük ve karşılıklı sorumluluk anlayışına dayanmaktadır. Özeleştiri, kişinin kendi hakkındaki öz algısı; tutum ve davranışlarını, ilgi ve kaygılarını çözümlemesidir. Kişinin kendisi ve özellikleri hakkında sahip olduğu genel fikir olarak tanımlanıp, onun kendisine ilişkin bilişsel temsillerini ihtiva eden algılarının bir özeti olarak düşünülebilecek olan benlik kavramı, genellikle üç başlık altında kategorileştirilir. Bunlardan birincisi, bireyin kendisiyle ilgili olgulardan ve kanaatlerinden oluşan kişisel benlik kavramıdır; ikincisi, kişinin başkaları tarafından nasıl göründüğü ile ilgili algılardan meydana gelen sosyal benlik kavramı olarak ortaya çıkar. Üçüncü benlik kavramı, kişinin ne veya nasıl olması gerektiğiyle ilgili düşünceleri tarafından belirlenen ideal benlik kavramıdır.367 Özeleştiri yerine göre kişinin özbenliğinden sıyrılabilmesi ve kendi merkezinden uzaklaşmasıdır. İnsan, benliğine aşırı düşkün olması nedeniyle çoğu zaman gerçek benliği ile ideal benliğini birbirine karıştırmaktadır. Bu da beraberinde kibirli olmayı getirmektedir. Kendisinde olmayan özellikleri varmış gibi göstermeye çalışarak büyüklenmek, büyüklük taslamak olarak bilinen ve fıtrata yabancı olan kibir sadece şeytana has bir özellik değildir. Tarih boyunca kendisinde olmayan özellikler vehmeden pekçok “ekabir”, bu “iblisçe” tavrı sebebiyle kınanmış, lanetlenmiş ve helak olmuşlardır.368 Kibirli insanın sorumluluk duygusu zayıf olduğu için hatalarını görmez. Hatasını görmeyen veya örtbas eden bu tip insanların dikkatlerini kendi yaratılışına çeken Allah (c.c) onların bu mantıksız benlik anlayışlarını şu şekilde eleştirmektedir: “O, dökülen meniden ibaret az bir su değil miydi?369 Dolayısıyla kişi, bir damla meniden yaratılıp Allah’ın kudretiyle varlık alemine çıktığını düşündüğünde kibirlenmesinin ne kadar mantıksız olduğunun farkına varacaktır. Allah Teala’ya karşı konumunu ve acziyetini anladıktan sonra, 367 Cevizci, 63. 368 Ebubekir Sifil, Hikemiyat, Ravze Yay., İstanbul 2015, 116. 369 Kıyame:75/37. 114 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ varoluş gayesiyle örtüşmeyen nefsin arzularını baskılayacak, bunun yerine benliğini geliştirecek ve halifelik makamına layık salihat denilen güzel işler yapacaktır. Hayatı bütünüyle insana bağışlayan Allah, hayatın kurallarını da kendisi koymuştur. Benliğinin farkında olmayan veya kendisini bilmeyen kimi insanlar bu gerçeği gözardı ederek yani haddini bilmeyerek kendi uydurduğu kurallarla yaşamayı tercih ederken Allah (c.c) ile olan ilişkisinin bozulacağını hesaba katmaz. Kendine gereğinden fazla anlam yüklemekten kaynaklanan özü itibarıyla problemli olan bu duygu kişiyi kibirli olmaya ve şımarmaya sevk etmektedir. Hâlbuki Rabbinin inâyetiyle bir damla sudan yaratıldığını bilen kişi, kendisini şımartan maddi unsurların O’nun bir vergisi olduğunu, dönüşün yine O’na olduğuna inan kişi, O’na karşı daha dikkatli olur. Şâyet bir hatası da olmuşsa özeleştirel bir yaklaşımla acizliğini göz önünde bulundurarak tövbe ve özeleştiri ile durumunu düzeltmeye çalışacak ve bunlardan ders çıkaracaktır. • Amaç ve hedefim nedir? Bu soru ile kişi toplumsal yaşamdaki statüsü, rolü ve saygınlığını tespit etmektedir. Yaratılış amacının farkında olan kişi benliğinde kendisini nasıl görmek istediğini, kendisine nasıl bir değer biçtiğini, değerine ve saygınlığına zarar veren unsurları belirlemeye ve onlardan arınmaya çalışmaktadır. Kendisini ve yaşadığı çevreyi ıslah ve ikmal ile mükellef olan insan, imkân ve yeteneklerini kullanarak yaratılış amacına uygun hedef ve amaçlar belirlemelidir. Böylelikle kendisini gerçekleştirme ve ideal kişilik anlamına gelen insan-ı kamil370 olma hedefini ve mertebesini de gerçekleştirmiş olur. • Ne yapabilirim? Bu soruyla kişi kendi kapasitesini belirlemeye çalışır. Bu konuda öncelikle yapılması gereken husus, bedensel, zihinsel ve duygusal gereksinimleri tam anlamıyla bütünleştirmektir. Ahsen-i takvim kıvamında birçok yetenekle donatılarak Rabbinin inayetiyle varlık alemine çıkan insan, varlık nedenine bağlı kaldığı müddetçe mükerrem varlık mertebesine ulaşabilirken, nefsin 370 İnsan-ı Kamil: İlahi âlemler ile külli ve cüz’i olarak kevni alemleri ihata etmiş zattır. İlahi kitapları ve kevni kitapları cami’ olan kitap da budur. İnsan-ı kamile, ruhu ve aklı itibariyle “akli kitap” denir. Ümmü’l-kitab şeklinde de isimlendirilir. Akl-ı evvelin alem-i kebire ve hakikatlerine nisbeti ne ise insan ruhunun bedene ve bedenin kuvvelerine nisbeti aynıyla odur. Nefs-i natıka insanın kalbi olduğu gibi külli nefs de alem-i kebirin kalbidir. Bunun için alem, insan-ı kebir; insan da alem-i sağir diye isimlendirilir. (bkz. Cürcani, 71-72.) 115 kural tanımaz isteklerinin peşinden gittiğinde ise hayvanlardan daha aşağılara düşme riskiyle karşı karşıyadır. Rabbine karşı son derece zayıf ve muhtaç olduğunun farkında olan kişi, Rabbinin inyeti olmadan nefes bile alamayacağını bilir. Öbür taraftan yine Rabbinin inayeti ve keremiyle her türlü zorluğun üstesinden gelebileceğini bilir. Kendini bu şekilde bilen kişi, Firavun gibi kavmine “Ben sizin biricik Rabbinizim” diyemez. Fakat içinde bulunduğu benlikle olmak istediği benlik arasındaki farkı kestiremeyen kimi insanlar kendini dev aynasında görerek benliğine gereğinden fazla anlam yüklemektedirler. Bu soruya cevap verirken kendisini objektif bir şekilde değerlendirirse böylesi saplantılara girmez. Buna rağmen arzularını ilahlaştıran Firavun gibi insanlar, acziyet ve çaresizliklerini ancak ölümün soğuk nefesini enselerinde hissettiklerinde anlarlar. Özeleştirinin dozu kaçtığında, kişi, kendi gerçekliğinden ayrı benlik algısına inanır ve depresif eğilimler içine girer. Çünkü özeleştiride en önemli şey gerçekçiliktir. Gerçeği görmezlikten gelip ortaya konan aşırı özeleştirililik, kişiyi ümitsizliğe, suçluluk psikolojisine, güvensizliğe ve dolayısıyla mutsuzluğa sevk eder. Bazı insanlar kendisini olduğu konumun çok altında görürler. Değersiz ve işe yaramaz olduklarını düşünürler. Burada özeleştirinin aşırıya kaçması sonucu kişinin kendisini yanlış algılaması söz konusudur. Özeleştiri konusunda göz ardı etmememiz gereken husus; özeleştiri ile olumsuz benliği birbirine karıştırmadan, birini diğerinden ayırmamız gerekir. Olumsuz benlikte, sahip olduğu potansiyelin farkında olmayan, kendinde hiçbir hayır görmeyen, kendisini işe yaramaz olarak görüp sürekli kınayan ve bu nedenle hiçbir olumlu sonuca varamayan bir grup insan vardır. Bu tip insanların temel özelliği; umutsuz olmaları ve sürekli şikâyet etmeleridir. Her insani olguda olduğu gibi, özeleştiride de ölçülü davranmak esastır. Özellikle fazla baskıcı ailelerde çocuk kendini yetersiz ve değersiz hissedebilir. Böyle hissettiği için de bir müddet sonra kendisini olduğundan değersiz görmeye başlar. Kusurlarını büyütür ve olumsuz taraflarını ön plana çıkartır. Sonra da gerçekleri görmemeye başlar. Oysa insanın iyi ve kötü yanlarını birlikte ve gerçekçi bir yaklaşımla algılaması, psikolojik bütünlüğü ve sağlığı açısından çok önemlidir. 116 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Aksine gerçek dışı algılamalar, insanın kendisine haksızlık yapmasına da sebep olur.371 • Doğru ve yanlış olanlar nelerdir? Bu soru, özeleştiriyi anlamlı kılan ve bu konuda cevap verilmesi gereken temel bir sorudur. Çünkü özeleştiri, kişinin yaşamını tüm yönleriyle ortaya koyup, belli bir değerler şablonu çerçevesinde değerlendirmesidir. Değerler, insana iyiliği yapma, kötülüğü terketme mükellefiyeti yükler.372 O halde değer yargılarım nelerdir? neye ve kime göre doğru ve yanlış gibi sorulara verilen cevaplarla kişi içinde yaşadığı sosyal çevreden kendisine göre edindiği değerler sistemini tanımaya çalışır. Sözgelimi “başkalarına yardım edilmeli” veya “önce kendi çıkarını düşünmeli” gibi cevaplarla insanlar olumlu veya olumsuz seçimler yapar. Bu seçimleri yapmada toplumun sosyo-ekonomik ve kültürel yapısının etkisi oldukça büyüktür.373 İnsanın benliğini tanıması duygularının etkisinde kalmadan bu sorulara objektif ve samimi bir şekilde cevap vermesi ile mümkündür. Eleştirel düşünmeyi de içine alan bu nevî tefekkürler, Kur’ân ve Sünnet’in rehberliği ile ilâhî kudret ve azamet tecellîleri karşısında kulu hiçlik ve acziyetini idrâke sevk eder. Bir damla sudan Rabbin inayetiyle yoktan var edilen insana, varlık ve benlik iddiâsında bulunmanın ne kadar büyük bir yanlışlık olduğunu hatırlatır.374 Dolayısıyla benlik ve benlik algısı, özeleştiri kavramıyla sıkı bir ilişkisi vardır. Hata işlemek insan hayatının bir gerçeği olmakla beraber hataların kabul edilmesi pek sık görülen bir durum değildir. Kişinin benliğine yüklediği gerçek dışı veya abartılı anlamlar, bu hatalarını görmesini engellemektedir. Bu abartılı yaklaşımlar, Tanrıdan rol çalacak kadar haddini aşan insanların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu, kimi zaman Firavun gibi direk olarak “ben sizin biricik rabbinizm” diyenler olduğu gibi, çoğu zaman da, kendi arzularını ilahlaştırarak benliğine tapma şeklinde olmaktadır. Kendini bilen ve kendini doğru bir şekilde algılayıp özdeğerlendirmelerini yapanlar bu tür hatalara düşmezler. Aksine, insan olmanın 371 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 247. 372 Kasapoğlu, Kur’an’da Kişilik Psikolojisi, 46. 373 Güney, 73. 374 http://www.islamveihsan.com/tefekkur-etmek-ile-ilgili-ayet-ve-hadisler.html. (Erişim Tarihi: 11.11. 2017) 117 gereği olarak hataların olabileceğini varsayarak hayatını tüm yönleriyle ortaya koyduğunda tespit ettiği hatalarından dolayı pişmanlık ve mahcubiyet duyması, daha güzel işler yapmak suretiyle davranışlarını düzeltmesi bağlamında özeleştiri yaparak ideal benliğini gerçekleştirmeye çalışırlar. Kısacası ne benliğine hak ettiğinden fazla değer vererek şımartır, ne de onu ayaklar altına alarak aşağılar. Bunun yerine onu, Allah Teala’nın esmasının bir tecelligahı olarak düşünür. 2.2. KUR’AN VE ÖZELEŞTİRİ: KAVRAMSAL ALAN, TEKNİK VE TEORİK ÇERÇEVE 2.2.1. Kavramsal Alan Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımı ve mefhumu olan kavramlar, ilimlerin ve ilmi disiplinlerin ana hatlarıdır. Nesnelerin veya olayların ortak özelliklerini kapsamalarından dolayı bazı kavramların birbirine yakın özellikler arz ettiği görülür. Fakat bunları mercek altına aldığımızda aralarında az da olsa farklar olduğu ortaya çıkar. Hemen her alanda özellikle dindeki birçok ihtilafın asıl çıkış noktası, dilsel kavramlarla ilgili anlam sorunlarıdır. Dilde bulunan kavramlar, anlam daralmasına veya genişlemesine uğrar, bazen yeni anlamlar da ifade edebilirler.375 O kadar ki, bazen insan, bazı kavramların vahyin indiği dönemdeki anlamlarından koptuklarını, Kur’an ve sünnetin anlam örgüsünden farklı bir boyut kazandıklarını bile düşünebiliyor. Kimi kavramlar gelişir, kimisi de bütünüyle hayatiyetini yitirir. Aradan zaman geçtikçe, sonradan gelen nesillerin bunları anlamaları zorlaşır. Bu durum, kelimelerin anlamlarının, anlam örgülerinin, çağrışımlarının aradan geçen asırlar boyunca gelişme ve değişime uğramasından, zamanla kavramlaşmasından kaynaklanmaktadır. Özeleştiri kelimesinin kavramsal alanını oluştururken önce kelimenin kısaca sözlük anlamını belirledikten sonra, terim anlamını klasik ve modern tanımlardan hareketle vermek suretiyle bütüncül bir tanıma gitmeye çalışacağız. Daha sonra 375 Hasan Turabi, Özeleştiri ve Yenilenme Sorumluluğu, Ekin Yay. (Çev. Vahdettin İnce), İstanbul 1998, 47. 118 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ özeleştirinin müteradifi ve benzer kavramları inceleyerek kavramın kaplamı ve açıklığı tam olarak belirlenmediği için özellikle birbirine benzeyen ve kavram kargaşasına sebep olan kavramlarla ilişkisini ortaya koyacağız. Diğer taraftan özeleştirinin terim anlamını ve tam olarak neyi ifade ettiğini âyet ve hadisler perspektifinden tespit etmeye çalışacağız. Sonra özeleştiri konusuna ışık tutacak ve onu temellendirecek bazı temel ve anahtar konumundaki bilgilere değineceğiz. Her bir ana başlığın ve açıklanmaya muhtaç alt başlıkların tanımı ilgili bölümlerde yapacağız. Dolayısıyla özeleştirinin ana konusu olan insanı her yönü ile tanımak gerektiğine inanmaktayız. Daha sonra bu bilgiler doğrultusunda eleştirel düşünebilen bireylerin özeleştiri mekânizmasını nasıl işletebileceğini saptamaya çalışacağız. 2.2.1.1. Kavramın Sözlük Anlamı Özeleştiri, insanların davranışları söz konusu olduğunda sık duyduğumuz kavamların başında yer almaktadır. Batı menşeli olan (self-criticism veya autocriticism) özeleştiri kavramını doğrudan karşılayan bir kelime Kur’an’da ve klasik eserlerde geçmemekle beraber, bu kelimenin Modern Arapça’daki karşılığı “الذاتي النقد “dır.376 Arapça’da “öz” kelimesine karşılık “اتَ kelimesi” ذ kullanılmaktadır. Bu kelime, Kur’an’da sık sık tekrar edilen “سْ فَن “kelimesi ile aynı anlamda olup sözlükte; bir kimsenin kendi öz varlığı, öz benliği, kişiliği, ruh, can, hayat, hayatın ilkesi, beden gibi birçok manaya gelerek377 içsel zorunlu bir ilişki veya işlevi de dile getirmektedirler.378 “اتَ ذ “kelimesi, Arapça’da beş isimden biri olan “ذو “kelimesinin müfred, müennes hali olup her zaman bir isme muzaf olarak kullanılmaktadır. Bu isim, Kur’an’da geçtiği yerlerde genellikle “sahip olma” anlamında kullanılmaktadır.379 “الصدور ذات “ve “لھب ذات “gibi.380 Bu kelime Kur’an’da 28 yerde geçmektedir. Bunlardan “الصدور “ kelimesi ile geçtiği 12 yerde 376 İbn Manzur, III, 425; İbrahim Mustafa vd., I, II, 999 377 İsfahânî, 1076; İbrahim Mustafa vd., I, II, 999; İbn Manzur, III, 425; Bakırcıoğlu, 1186; Erkan, 1134; Ayverdi, 969. 378 Ali Dölek, “öz”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, III, 203. 379 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXIV, 678; Zeccac, İbrahim b. Es-Seri b. Sehl, Meani’lKur’an ve ‘İrabuhu, Alimu’l-Kitab, Beyrut 1988, V, 375; Zemahşeri, IV, 813. 380 Hüseyin Günday vd., Arapça Dil Bilgisi, Alfa Yay., 3. Baskı, İstanbul 2008, 248. 119 “fikir ve sır” anlamlarına gelmektedir.381 Anlam bilimcileri; “ذات "kelimesini istiare yoluyla ister cevher, ister araz olsun bir şeyin bizzat kendisi demek olduğunu söylerler. Onu elif-lamlı olarak izafesiz veya zamire izafeli olarak kullanırlar; tıpkı “nefs” ve “hassa” gibi ele alırlar. ذاتھ veya نفسھ gibi. Fakat bu kullanım fasih Arapça’da yoktur.381F 382 Birçok ayette “الصدور ذات “ifadesinin kullanıldığını, bununla, insanın içinde gizlediği “fikir ve sır”’ın kastedildiğini yukarıda belitmiştik. Aşağıdaki ayette ise bu kelimenin farklı bir formda kullanıldığını görmekteyiz: (بینكم ذات” (aranızı, ilişkilerinizi” anlamında kullanılan bu ifade “öz” veya “kendi” anlamına daha yakındır. ُ ِل ا َ ِ الۜ ق َْنف ُ َ ونَك َ ع ِن ْ الا ل ِ ْن � َ ْسـ ا ٓ ی َھُ و َر ُسول َ َ ُ ّٰ وا � َط۪ یع وا ِ ُكْمۖ َ َ َ ات َ بیْن َ ْصِل ُحوا ذ وا َ َ ُ ّٰ وا � َّق َات و َّ الر ُس ِولۚ ف َ ُ ال ِ �ِّٰ َ َْنف ْلا ُْم ُ مْؤ ِم َ ن۪ین ُكْنت “Sana ganimetler hakkında soruyorlar. De ki: “Ganimetler, Allah’a ve Resûlüne aittir. O hâlde, eğer mü’minler iseniz Allah’a karşı gelmekten sakının, aranızı düzeltin, Allah ve Rasûlüne itaat edin.”383 İster “eleştiri” ister “özeleştiri”olsun, bu kelime ve kavramlar, Kur’an orjinli olmayıp, bu anlamlara delalet edebilecek surette kelimelerin herhangi bir kullanımları da Kur’an’da mevcut değildir. Bu nedenle kelimenin etimolojik köküne inerek sözlük anlamıyla ilişkilendirilebilecek kelimelerin tespit edilmesi gerekir. Dolayısıyla, terkibde yer alan ve Kur’an’da da sık sık tekrar edilen “اتَ ;kelimesi” ذ ِ ٌّي” َات ذ “ismi mensub siğasıyla; kendine ait, kendiliğinden olan, ortaya çıkan, kişisel, öznel ve kendisi ile ilgili anlamlara gelmektedir. Ayrıca “kendine ve kendi kendini” anlamlarında birleşik kelimeler üreten bir söz: özeleştiri (الذاتي النقد (veya özyönetim ِ ُّي) َّات َّذ ْ ُح ْكُم ال َل ا (gibi.38F 384 Bu durumda, bu ifadenin dilbilimsel olarak karşılığı, kişinin kendine yönelik her türlü değerlendirmeleri ve otokritiği olarak tanımlayabiliriz.384F 385 Nitekim nefsi ölçme, tartma, nefse bir değer biçme, nefsin iyi ile kötü taraflarını, 381 İsfahânî, 404-405; Lüveysi, el-Müncid fi’l-luğa, 26. Baskı, Beyrut 1973, 240. 382 İsfahânî, 404-405. 383 Enfal: 8/1. 384 İbrahim Mustafa vd., I, II, 999; İsfahânî, “nefs” md., 1076; Akalın vd., “öz” md., 1865; Doğan, “öz” md., 1363; Muharrem Ergin, Hayat Büyük Türk Sözlüğü, Hayat Yay., İstanbul ts., 978. 385Ayverdi, 969; Doğan, 1364. 120 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nefsten kaynaklanan iyi ve kötü davranışları birbirinden ayırmak da bu kelimenin kapsam alanına girebilmektedir. Zira bu kavram, kişinin kendisine biçtiği değer, benlik algısı ve özbilinci ile yakından alakalı olan özeleştiri anlamında kullanılmaktadır. Nüzul döneminde ve klasik Arapça eserlerinde bu form ve kalıpta özeleştiri kavramı kullanılmamıştır. Onun için bu kavam yenidir. O dönemde bu şekilde kullanılmayışı, bu konunun İslam kültüründe olmadığı anlamına asla gelmez. Nitekim gündelik hayatta, bu anlamda bazı kelime veya kavramlar konuşma dilinde oldukça sık bir şekilde kullanılmaktadır. Bu kelimelerin kullanımı o kadar yaygındır ki, birçoğu artık klasik hale gelmeyi başarmış durumdadır. Bu bağlamda özeleştiri anlamında kullanılan ve klasik hale gelmiş olan kelimelerin başında tövbe ve nefs muhasebesi gelmektedir. Kur’an-ı Kerim’de, insanların günahlarından bir arınma vesilesi olarak ileri sürülen tövbe, muhteva bakımından özeleştiri ile aynı mahiyette olup özeleştirinin bir sonucu olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim özeleştiride esas olan kişinin davranışları üzerindeki değerlendirme olgusu tövbede daha gelişmiş bir şekilde bulunmaktadır. Çünkü tövbe her türlü kötü halden, her türlü iyi hale dönmektir.386 Muhteva bakımından birbirine yakın olan kavramların oluşturduğu ikiliden biriside özeleştiri ve nefs muhasebesidir. Bu iki kavramın az da olsa birbirinden farklı olması, özeleştirinin İslam kültürüne sonradan girmesinden ve din ile alakalı olduğu gibi yerine göre alakasız olmasından kaynaklanmaktadır. Fakat nefs muhasebesi başından itibaren İslam kültüründe mevcudiyetini korumuş ve Müslümanların ahlaki olgunlaşmasına ciddi katkılar yapmıştır. Özeleştiri, bir kimsenin kendi davranışları üzerine yönelttiği yargı ile iyi ve kötü yanlarını birbirinden ayırması anlamına gelirken, nefs muhasebesi, kişinin gün içinde yapmış olduğu tüm şeyleri gün sonunda gözden geçirmesi, kendisiyle yüzleşmesi ve kendisini sürekli kontrol etmesidir. Buna günümüzde otokontrol denmektedir. Dolayısıyla özeleştiri ile nefs muhasebesi aralarındaki çok az farka rağmen çoğu kez 386 Süleyman Ateş, Kur’an Ansiklopedisi, Kuba Yay., İstanbul ts., XX, 365. 121 birbirinin yerinde kullanılmaktadır. Ancak nefs muhasebesi ile özeleştiri iç içe olmakla birlikte, nefs muhasebesi özeleştiriye göre daha geniş kapsamlıdır. Kur’an-ı Kerim’de özeleştiriyi en iyi karşılayan kavram, ileride genişçe açıklayacağımız “Nefs-i Levvâme” ifadesidir. “ةِام َّو َ َّ ْ ِس الل َّف ِالن ْ ِسُم ب ُق geçen ayette Bu .”َوَلآ ا “ٌ امة ََّو َ ل “kelimesi nefsin bir sıfatı olup, mübalağa sigasıyla ismi faildir. Bu kelime “ٌ َة َّال َع ف “kalıbında olup “ٌ َ ِ اعلة ف "anlamında kullanılmaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda “ٌ امة ََّو َ ْس” kelimesi” ل فَن “kelimesiyle beraber kullanıldığında nefsin methe layık yüksek mertebesine işaret etmektedir. Onun bu mertebesine işaret etmek üzere, Allah Teala Kıyamet gününe yemin ettiği gibi kendisini kınayan yani özeleştiri yapan nefse/kişiye de yemin ederek kendi nezdindeki önemine dikkat çekmektedir. Kur’an’da özeleştiriyi karşılayan kelimelerden birisi de itiraftır. “عرف “ kelimesinden türeme olan itiraf, bir şeyi açıklamak, kabul ve ikrar etmek anlamına gelmektedir.386F 387 İtiraf kelimesi Kur’an-ı Kerim’in değişik ayetlerinde, yapılan yanlışın akabinde iç âlemde duyulan derin pişmanlığın ve psikolojik gerginliğin bir göstergesi olması bakımından özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Ayrıca itiraf kelimesi tıpkı özeleştiri gibi pek sevilmeyen, itibar kaybı olur temel endişesiyle kolayca yapılmayan bir eylemdir. Kur’an-ı Kerim’in kıssalarına baktığımızda itirafın genellikle normal şartlarda yapılmadığı, çoğu zaman iş işten geçip azap vaki olunca veya çaresizlikten yapıldığı görülmektedir. Bu durum, insan psikolojisini daha iyi anlamamızı kolaylaştırmaktadır. Çünkü itiraf, başkasının duymasından kişiyi çok rahatsız eden durumlarla ilşkili olduğu için kolay kolay yapılmamaktadır. Suçun itirafından sonra atılan ikinci adım tövbe ile aynı anlama gelen özür dilemedir. Günah ve kusur anlamına gelen “رَ َ عذَ “ kelimesinden türeyen “özr” (رْ ;( ُعذ insanın günahlarının kendisiyle silineceği şeyi aramasıdır. Kur’an-ı Kerim’in değişik yerlerinde geçen388 “رَ َ ِ ْعتَذ إ “kelimesi, özür dilemek anlamına gelmektedir. İnsanın çevresiyle kurmuş olduğu ilişkiler kapsamında sık sık gündeme gelen özür dileme, suçun kabulü ve ikrarı olması açısından özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Bu konuda atılacak son adımı ifade eden kelime ise kefarettir. Aynı kökten türeyen 387 Akalın vd., 1231. 388 Tövbe: 9/90, 94, 96. 122 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ “keffere” fiili, Kur’an-ı Kerim’de günahları örtmek anlamında kullanılmıştır.389 Kefaretin bir yönü ile ceza olması, işlenen günahın daha güzel işlerle örtülmesi ve telafiedilmesi bağlamında özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Görüldüğü gibi, Kur’an’da özeleştiriye karşılık gelen ve özeleştiriyi de içine alan birden fazla kelime ve kavralarla karşılaşmak mümkündür. Bu da gösyeriyor ki, sorumlu bir varlık olması hasebiyle insanın davranışları hep gündemi işgal etmiştir. İster olumlu ister olumsuz olsun, insan davranışlarıyla ilgili yapılan her türlü değerlendirme, hangi kavramlarla olursa olsun bir eleştiri veya özeleştiri kapsamına girmektedir. 2.2.1.2. Kavramın Terim Anlamı Özeleştirinin terim anlamını vermeden önce bu kavramın –detaylı incelemesini sonraki başlığa bırakarak- Kur’an’da hangi kelimelerle nasıl ifade edildiğini belirtmenin faydalı olduğuna inanmaktayız. Çünkü Özeleştiri, birçok alanda yaygın olarak kullanılan bir kavram olmasına rağmen henüz üzerinde uzlaşma sağlanmış Kur’an merkezli bir tanımına rastlamak mümkün değildir. Çünkü öznel sorunlar; öznel çözümler ister. Bu nedenle herkesin özeleştirisi farklı tarz ve düzeyde olabilir. Çoğu zaman otokritik olarak ifade edilen özeleştiri kelimesini, Kur’an’da kendisine karşılık gelen kelimeler bağlamında tanımlamaya çalışacağız. Kur’an’da yer alan “Furkan” kelimesinin ifade ettiği anlam düşünüldüğünde, insanda iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırt etme kabiliyeti ve sezgisinin var olduğu, bunun da özeleştirinin temel mantığını oluşturduğunu söyleyebiliriz. َ وی ِ ُكْم َ �ات ِـ ِ ْر َ عْن ُكْم َ سیّ ّ ُ َكف وی َ ً َانا ُ ْرق َ ُكْم ف َ ْل ل َ ْجع َ ی ُ ّٰ وا � َّق ِ ْن تَت ٓوا ا ُ َمن ٰ ۪ذ َ ین ا َّ َیُّ َھا ال َ ِظ۪ یم ٓا ا ْ َع ی َ ْض ِل ال ْف ُو ال ُ ذ و ّٰ� َ ُكْمۜ َ ْغِف ْر ل “Ey iman edenler! Eğer Allah’a karşı gelmekten sakınırsanız; O, size iyiyi kötüden ayırt edecek bir anlayış verir ve sizin kötülüklerinizi örter, sizi bağışlar. Allah, büyük lütuf sahibidir.”390 389 Bkz. Al-i İmran: 3/193; Mâide: 5/45; Muhammed: 47/2. 123 Görüldüğü gibi bu ayette Allah’ın bir lütfu olarak ifade edilen “furkan”, takvaya bağlı olarak gelişen ve iyi ile kötüyü, hak ile batılı birbirinden ayırt etme, herşeyi apaçık ortaya çıkarma ve bunların farkında olma anlayışı veya sezgisidir. 391 Bu anlayış eleştirel bakış anlayışıdır. Mü'minler, eğer Allah'tan korkarak hareket ederlerse, Allah'ın kendilerine doğru ile yanlışı ayırt etmelerini sağlayan “Furkan”ı yani tüm işleri doğru bir şekilde anlamaya yarayacak gerçek bilgiyi (farkındalık) vereceği konusunda te'min edilmektedirler.392 Dolayısıyla bu ayette sebep ve sonuç ilişkisi mevcuttur; sebeb, takva iken sonuç ise “Furkan” yani farkı fark eden eleştirel düşünce, anlayış ve sezgidir. Şüphesiz, insanın hayatı boyunca en önemli ödevi, kendi içsel güçlerinin ve iç potansiyelinin gelişmesine, ortaya çıkmasına, kısaca içsel doğumuna gayret etmektir. Bu çalışmasının sonucu ve mükafatı ise, kendi gerçek kişiliğini bulmasıdır. Çünkü insanın bir tek varolma nedeni vardır, o da kendini ve potansiyel güçlerini geliştirmesidir.393 Nitekim Hz. Peygamber, “Mü’min’in ferasetinden394 kaçının, çünkü o Allah Teala’nın nuruyla bakar”395 derken bu hakikate işaret etmektedir. Eşyanın hakikatini dış görünüşüne bakarak anlamak mümkün değildir. Çünkü duyu organlarımız çoğu zaman bizi yanıltabilir. Nitekim başka ayetlerde396 kulların neyin iyi neyin kötü olduğunu gerçek anlamda bilmediğini, esas olanın ilahi sır ve hikmetler olduğunu, bu durumda Rabbin emirlerine itaat etmenin kişiyi kurtuluşa erdireceğinden bahsedilmektedir.397 Özeleştiri, insanın kendi yapabilirlilik sınırlarını, gücünün neye yettiğini, neleri fark edip etmediğini ve düşünce sisteminin nasıl işlediğini anlamayı 390 Enfal: 8/29. 391 Nehhas, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed, Camiat’ul Ümmül Kurra, Meani’l-Kur’an, Mekke 1987, III, 147; Maverdi, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri, en-Nükt ve’l-Uyun, Daru’l-Kutub’ilİlmiyye, Lübnan ts., II, 311; Kuşeyri, Abdulkerim b. Havazin b. Abdulmelik, Tefsiru’l Kuşeyri, Heyetu’l Mısriyyetü’l amme li’l-Kitab, Mısır 2000, I, 619; Beğavi, II, 286; Sum’ani, Ebu MuzafferMansur b. Muhammed el-Merzui, Tefsiru’l Kur’an, Daru’l-Vatan, Riyad 1997, II, 259; Zemahşeri, II, 214; Razi, XV, 476; Ebu Mansur el-Maturidi, Te’vilatü Ehli’s-Sünne, Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 2005, V, 187. Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, II, 70; İsfahânî, 791. 392 Mevdudi, II, 165. 393 Erich Fromm, Yaşama Sanatı, Çev. Aydın Arıtan, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 1994, 15-16. 394 Feraset: Sağlam bir anlayış ve dakik bir nazar demektir. (bkz. Cürcani, 58) 395 Tirmizi, Tefsir, Hicr: 3125. 396 Bkz. Nisa: 4/19; Kalem: 68/32. 397 Sadık Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı, Hibaş Yay., Konya 1984, 45. 124 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kolaylaştırmaktadır.398 İnsanın Rabbine verdiği değer, hayatında O’na ayırdığı yer kadardır. Allah’ın azametinin farkında olmayan veya O’na gereken değeri vermeyen399 kişilerin istiğnai duygularla sahip oldukları nimetleri kendi benliklerine dayandırarak ne denli nankör oldukları ve kendilerinin de buna bizzat şahit oldukları Kur’an’da beyan edilmektedir.400 Bu nedenle insanın Rabbine karşı duruşunu tespit etmede özeleştirinin önemi yadsınamaz. Eleştirel bir bakışla kendi iç âlemine bakabilen kişi varlık nedenini ve Rabbine karşı konumunu, yaptıklarını ve yapamadıklarını, artılarını, eksiklerini kısaca kendi kapasitesini görebilmektedir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “O gün insana, yapıp önden gönderdiği ve yapmayıp geri bıraktığı şeyler haber verilir”401 ifadesiyle bu gerçeğe işaret edilmektedir. Şayet insan kendisini kandırmaktan vazgeçip zihinsel dürüstlükle hareket ederse aslında yaptıklarının doğru olup olmadığını bilir.402 Dolayısıyla yaptıklarının aynasında kendisini seyreden kişi kendisini net bir şekilde görür. “Özeleştiri” kelimesinin ifade ettiği anlam düşünüldüğünde; genel olarak özeleştiri, kişinin, davranışları üzerine yaptığı bir değerlendirme403 sonucu varoluş amacına ve toplumsal değerlere aykırı hareket edip etmediğini belirlemesidir. Dolayısıyla Batı kültürünün aksine İslam’da özeleştiri bir “hesap verme” anlayışı ve endişesi üzerinde inşa edilmiştir. Bu anlayış ve endişenin temelinde de ahiret inancı yatmaktadır. Görüldüğü gibi Batı menşeli bir kavram olan özeleştiri kelimesi, her ne kadar lafız olarak olmasa da muhteva olarak İslami kültürde kapsamlı bir şekilde yer aldığını görmekteyiz. Fakat Batılıların anladığı ve tanımladığı şekilde değildir. Müslümanlarda özeleştiri deyince daha çok nefis muhasebesi anlaşılmaktadır. Özeleştiri, Kur’an ilkelerinden, kontrol ve hesaba çekme şeklinde büyük bir ilkedir.404 Nitekim nefs muhasebesi; kişinin gün boyunca kendisini sürekli kontrol etmesi olduğu için otokontrol ile aynı anlamda olup, özeleştiriyi de kapsamaktadır. Allah katında iyi bir mertebe elde etmek için, yapılması gereken en önemli iş nefis 398 Uzun, 8. 399 Bkz. En’am: 6/91; Hac: 22/74; Zümer: 39/67. 400 Adiyat: 100/6, 7. 401 Kıyame: 75/13. 402 Sabuni, III, 1429. 403 Akalın vd., 1866.; Ayverdi, 969; Doğan, 1364. 404 Çelebi, 17. 125 muhasebesidir. Çünkü özeleştiri sadece geçmişe yönelik bir değerlendirme iken nefis muhasebesi, hem geçmişe hem de geleceğe yönelik yapılan bir muhasebedir.405 Nefs muhasebe edilirken, ömrün her günü, her saati göz önünde bulundurularak, zahiri ve batıni bütün azaları genel olarak hesaba çekilmektedir. Günün ilk vaktinde insan, kendine hakkı tavsiye ve telkin edip ona göre hareket etmesi, akşam da kendini gün boyunca yaptıklarından ve yapmadıklarından hesaba çekmesi, nefs muhasebesinin esasını oluşturmaktadır. Nefs muhasebesi, dünyevi muhasebede santim ve milimi araştırdığı gibi, ondan daha önemli olan ahiret işlerinde de hesabı kaçırmamak için bütün yaptıklarını inceden inceye araştırmaya dayanmaktadır. 406 Özeleştiri, insanın kendisiyle bir iç hesaplaşmasıdır.407 Burada esas olan ölçü; yapılan işlerin, kabul edilen değerlere, yaratılış gayesi ve fıtrata uygun olup olmamasıdır. Veya Allah Teala’nın insana verdiği gizli ve açık yetenekleri hangi yönde kullandığının tespit edilmesidir. Bu değerlendirme geçici bir süreliğine değil hayat boyu devam eden ve bir yerde bitmeyen uzun soluklu bir süreçtir. Özeleştiri yapan kimsenin, yaptığı bu özeleştiriden istediği sonucu alabilmesi için özdenetimini yani murakebesini sürdürmelidir. İslam kültüründe, özeleştiri anlamında nefs muhasebesi yapmak ne kadar önemli ise nefsin murakebe edilmesi yani nefsi gözetim ve sürekli kontrol altına alınması, onu kendi haline bırakılmaması, özdenetiminin yapılması da o kadar önemlidir. Çünkü insan yapı itibariyle günah işlemeye meyilli olduğu için her an günah işleme riskiyle karşı karşıyadır. Bu değerlendirmede kişinin çeşitli savunma mekânizmalarına başvurmaması, Kur’an’ın deyimiyle nefsini temize çıkarmaması, nefsine karşı dürüst ve objektif olması son derece önemlidir. Özeleştiri, insanın, lehinde ve aleyhinde olanı eleştirel bir yaklaşımla gözden geçirmesi, yaptıklarını belli bir değerler şablonuna göre değerlendirmesi neticesinde kusurlarını tespit etme, kendi nefsinden hesap sorma işlemidir. Bu hesaplaşmada ön plana çıkan kavram tövbedir. Zira, İslam kültüründe özeleştiriyi güçlü bir şekilde karşılayan kelimelerden biri de tövbedir. Bu çerçevede kişi, yaptıklarını gözden 405 Abdülhalim Mahmud, Muhasibi, (Çev. M.Beşir Eryarsoy), İnsan Yay., İstanbul 2005, 177. 406Gazali, İhyau ‘Ulumu’d-Din, (Trc. Ahmet Serdaroğlu), Bedir Yay., İstanbul 1989, IV, 730. 407 Uzun, 10. 126 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ geçirdiğinde hatalarını olduğu gibi kabul edip, “neden böyle yaptım? Nasıl böyle bir şey yaparım?” deyip kendini sorgulamasıdır. Diğer taraftan yaptığı güzel davranışlarını da; “neden daha fazlasını yapmadım?” demesi, tüm yaptıklarını gözden geçirdiğinde ise “başka türlü de olabilirdi” deyip “nedamet” duymasıdır. Hz. Peygamber “Pişmanlık tövbedir”408 diye buyururken bu gerçeğe işaret etmiştir. “Sebebi bilmek sonucu bilmektir” veya “Bilgi bilinene tabidir” düsturlarınca insanın, yaptığı hatanın sebep ve sonucunu doğru tahli ederek suçunu kabul etmesi, hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan Allah’tan af dilemesi ve yüreğinde hissettiği derin pişmanlık duygusunu ifade etmesi özeleştirinin maksadını oluşturmaktadır. Taberi, Hz. Adem ve eşinin yasaklı ağaçtan tatmaları neticesinde içine düştükleri zor durum karşısında Rablerine yakarışlarını dile getiren (أنفسنا ظلمنا ربنا قالا (ifadesini şu şekilde açıklamaktadır: “Ey Rabbimiz! Senin emrini unutarak, ikimizin ortak düşmanı olan şeytana uyarak kendimize yazık ettik. Eğer bizim günahlarımızı örtmez, yaptığımız bu hatayı affetmez ve bize merhamet etmezsen helak olanlardan oluruz.”408F 409 Görüldüğü gibi Kur’an’da özeleştiriye karşılık gelen tövbede itirafla beraber derin bir pişmanlık ve mahcubiyet hissi vardır. Şüphesiz Hz. Adem’in günaha karşı takındığı bu tavır bizler için çok önemli olduğu için Kur’an’da anlatılmaktadır. Çünkü O, günahının farkına vardığında, şeytanın düştüğü hataya düşmeden, hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan, nefsini temize çıkarmadan derin bir pişmanlıkla hatasını itiraf edip tövbeyle hatasını telafi etmeye çalışmıştır. Yani hatayı ve hatanın nedenlerini dışarıda değil kendinde görmüş ve mütevazi bir şekilde kendisiyle hesaplaşmıştır. Sadece tövbe ile yetinmemiş aynı zamanda durumunu da düzeltmeye, ıslah etmeye çalışmıştır. İşte Kur’an’da özeleştiriden kast edilen; kişinin davranışlarını sebep-sonuç ilişkisiyle değerlendirirken tespit ettiği yanılgılarını doğru davranışlar sergilemek suretiyle ıslah etmesidir. Diğer bir deyişle geçmişteki hatalarından ders çıkararak daha güzel bir gelecek inşa etmesi ve kendisini sürekli yenilemesidir. 408 Elbani, (h.n.: 6802), II, 1150. 409 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XII, 356. 127 Özeleştiri, bir yönden var olan gidişe dur diyebilmek, yapılanları, yapılacakları eleştirel biçimde olagelenin dışında görmeye çalışmak, müdahele etmek ve değiştirme isteğidir.410 Bunun en dikkat çeken örneği; İsa (a.s)’ın üç elçisine411 inanmamakta ısrar eden şehir sakinleriyle elçiler arasında meydana gelen tartışmaya şehrin ucra köşesinden gelip müdahil olan kişinin söyledikleri412, özeleştirel bir bakışı sergilemesi ve özeleştirinin parametlerinden biri olan sebepsonuç olgusunu güçlü bir şekilde vurgulaması bakımından gayet manidardır. Bu zatın kavmine canı pahasına seslenişi diğer peygamberlerin ümmetlerine yaptığı ilahi tebliğde söylediklerinden farklı olmadığını görmekteyiz. Burada birçok ilişkiden sözedilmektedir; Allah-insan, İnsan-insan, insan-sahte ilahlar. Bu zat, “Bana ne olmuş ki, beni yaratana ibadet etmeyecekmişim!” ifadesiyle bu elçileri dinlemeyenlere içtenlikle nasihat etmeye çalışmaktadır. Buradan hareketle kendisi için istediğini onlar için de istediğini belirtmek için sözü kendi üzerinden söyleyerek iltifat sanatı kullanılmıştır.413 Yani o elçiler, bizi, yaradana kulluk etmeye ve yalnız mabud tanıyıp, ibadet etmeye çağırıyorlar. Buna karşılık bizden hiçbir ücret de istemiyorlar. Bunun doğruluğu ortadadır. Ben sizi kendim gibi düşünüyorum, ben beni yaratana kulluk etmeyi bir borç, bir görev bilirim, çünkü beni yaratmıştır. O'na karşı bu görevimi yapmamam için hiçbir özrüm ve engelim yoktur. O halde siz, o sizi yaratan Rabbinize neden kulluk etmeyesiniz. Hâlbuki sonunda dönüşünüz onadır.414 Görüldüğü gibi bu diyalogda güçlü bir öze bakış vurgusu vardır; kul-Rab ilişkisini dile getiren bu diyalog, kişiye Rabbine karşı sorumluluklarını hatırlatmaktadır. Birçok müfessir gibi Fahrettin er-Razi de tefsirinde İbn Abbas’tan yapılan bir rivayete göre şehrin kenar mahallesinden koşup gelen bu zatın Antakyalı Habibu’n-Neccar olduğunu söylemiştir.415 İnsanın hatalarını görmesi ve farkında olması kadar büyük marifet yoktur denilmiştir. Nitekim “itiraf” kelimesi ile “marifet” aynı kökten gelmektedir. Çünkü 410 Uzun, 8. 411 Sa’lebi, VIII, 124; Razi, I, 3706. 412 Bkz. Yasin: 36/20-25. 413 Dağ, Kur’an’da Üslub Diyalektiği İltifat, 126. 414 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XX, 560; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VI, 570; Razi, I, 3707;Yazır, VII, 68. 415 Razi, I, 3708; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XX, 505; Sa’lebi, IV, 5; İbn Kesir, Tefsiru’lKur’ani’l-Azim, VI, 570. 128 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ çoğu zaman insan, hatalarına karşı kör ve sağır gibi davranmaktadır. Özeleştiri, kişinin, özün, nefsin, kendi duygu, inanç, düşünce ve davranışlarını belli kıstaslara ve değer ölçülerine göre denemesi, yargılaması ve değerlendirmesi ile tespit ettiği hatalarına karşı tavır almasıdır. Çünkü özeleştiri kişinin hatalarını kabullenmesi, bu hataları yüksek sesle duymaktan rahatsızlık duymaması, eleştirilere açık olabilme olgunluğuna erişebilmesidir. “Otokritik” de denen özeleştiri, kişinin bir tür nefis muhasebesi yapması, kendini hesaba çekmesi ve yaptıklarını gözden geçirmesi, kısacası kendisiyle yüzleşme cesaretini göstermesidir. Her nasıl ifade edilirse edilsin özeleştiri, insanın kendisini geliştirmenin ve yenilemenin en etkili fakat en sancılı yöntemidir. Hatalar insana özgü bir özellik olmasına rağmen insanın ayrılmaz bir parçası ve affedilmez değildir. Dolayısıyla özeleştiri, kişinin zaaflarından dolayı işlediği hatalarıyla yüzleşmenin, her bakımdan arınmanın ve yenilenmenin en etkili yoludur. Sonuç olarak; Kur’an’da özeleştiriye karşılık gelen kavramlardan hareketle şöyle bir tanım denemesi yapabiliriz; “kişinin, ruhi ve bedeni yaratılışını göz önünde bulundurarak Allah (c.c)’a karşı konumunu belirlemesi ve Kur’an’ın değerler tablosu ekseninde hayatını tüm yönleriyle ortaya koyup değerlendirmesi; iyi hasletlerini geliştirip arttırması; şer’i sınırları çiğnemek isteyen nefse karşı kararlı bir duruş sergileyemediği için meydana gelen yanılgı ve hatalarını da hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan itiraf etmesi, kendisiyle hesaplaşması ve böylece yenilenme sorumluluğunun gereğini yerine getirmesidir.” 2.2.1.3. Kur’an’da Özeleştiri İle İlgili Birincil Kelimeler Her bilim dalının kendine ait terminolojisi ve bu kelimelerin dâhil oldukları düşünce sistemi içerisinde kazanmış olduğu kuvvetli izafi (göreceli) manalar bulunmaktadır.416 Bu kelimelerin kaplamı ve diğer kelimelerle beraber kullanımında edindikleri yeni anlamları göz önünde bulundurmadan sadece sözlük anlamlarıyla kullanılmaları konunun anlaşılmasına fazla bir katkısı olmayacaktır. Hele bu 416 Toshihiko Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, (Trc., Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ts., 8. 129 kelimeler nüzul döneminde olmayıp son asırlarda türetilen cinsten ise konunun nezaketi bir derece daha artmaktadır. İşte bu kelimelerden biri de özeleştiridir. Çünkü özeleştiriyi doğrudan karşılayan bir kelime Kur’an-ı Kerim’de bulunmamaktadır. Fakat muhteva açısından ve bu kelimenin içeriği ile aynı olan Kur’an’da başka kelimeler bulunmaktadır. Bunlar yeri geldikçe ilgili başlıklar altında açıklanacaktır. Her dilde olduğu gibi Arapça’da da kelimelerin müteradifi yani eş anlamlısı veya yakın anlamlısı olan kelimeler vardır. Bu kelimeler zamanla içinde doğup büyüdükleri kültürün de etkisiyle çeşitli değişim ve dönüşüme uğramışlardır. Bu değişim ve dönüşüm manadan manaya olduğu gibi lafızdan lafıza da olmuştur. Çalışmamızın merkezinde yer alan nakdu’z-zati veya özeleştiriyle ilintili aşağıdaki kelimeler bu türden olup, yukarıda belirtildiği gibi gerek özeleştiri gerekse onunla ilintili birincil ve ikincil kelimeler, zamanla çeşitli anlamsal değişikliklere maruz kaldıkları ve Kur’an bağlamında birer kavram haline geldiklerini söyleyebiliriz. Bunların bilinmesi, her birisinin kendi anlam örgüsü içinde değerlendirilmesi ve diğerleriyle ilişkilendirilmesinin, özeleştirinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağına inanmaktayız. 2.2.1.3.1. Nefs-i Levvame Kur’an’da özeleştiriyi karşılayan en önemli kelime “nefs-i levvame” dir. Kur’an’da değişik formlarda geçen “levm” kelimesinin ilgili yerlerde hangi anlamlarda kullanıldıklarına bakacak olursak; kınamak, suçlamak, ayıplamak, sitem etmek, serzenişte bulunmak, azarlamak ve paylamak olduğunu görürüz.417 ُ َس ُكْمۜ ...” ,suresinde İbrahim 1. َْنف ُ ُومٓوا ا ُ ُوم َ ون۪ي ول َ َلا تَل ف“...,” O halde, beni değil kendinizi kınayın..”417F 418, 2. Zariyat suresinde, “ ُ َخَذ ۜ ْنَاه َا و ُھَو ُ م ٌ ل۪ یم ف َِّم َ ْی ِي ال ْ ُ نَاھ ْم ف َذ ُ َ فنَب َه ُود جنُ وَ” “ Bunun üzerine biz de kendisini ve ordularını yakalayıp denize attık. O ise (pişman olmuş), kendini kınıyordu.”418F 419”, 417 İsfahânî, 975; İbn Manzur, XII, 557; İbrahim Mustafa vd., I, II, 862; Erkan, 959. 418 İbrahim: 14/22. 130 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ امِة” ,suresinde Kıyame 3. َّو َ َّ ْ ِس الل َّف ِالن ْ ِسُم ب ُق (kendini dolayı Kusurlarından”“(َوَلآ ا kınayan nefse de yemin ederim”419F 420 Görüldüğü gibi bu ayetlerde geçen “kendini kınamak” ifadesi, kişinin yaptığı bir hatadan dolayı derin pişmanlık duyması, utanıp mahcup olması, vicdan azabı çekmesi ile kendine yönelik eyleme geçmesiyle özeleştiriye kapı araladığını görmekteyiz. Fakat bunların arasında özeleştiriyi en güçlü bir şekilde karşılayan, mübalağa sigasıyla gelen “nefs-i levvame”dir. Bu terkipte yer alan “لوم) “levm) kelimesi, Kur’an’da değişik kalıplarda sekiz yerde geçmektedir.421 “لام “fiilinden türeme bir mastar olan bu kelimenin sözlük anlamı; kınamayı gerektirecek bir şey yaptığından dolayı bir kişinin değerini düşürmek, kınamak, azarlamak ve eleştirmek anlamlarına gelmektedir.421F 422 Kınamak, yapılan bir işin kötü olduğunu belirtir bir biçimde söz söylemek, ayıplamak ve takbih etmektir.423 Bu yönü ile “kınama” ve “yergi” kelimeleri eş anlamlı kelimeler olup zaman zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Kınama, göreceli bir kavramdır. İnançlara ve değerlere göre değişir. İnsanların kınadığı bir davranış Allah katında kınanmayabilir. Mesela kınayıcının kınamasından korkmadan Allah yolunda çalışan mü’minlerin Allah’ın sevgisine mazhar olduğu Kur’an’da bildirilmektedir. َ َسْو َف َ ْرتَدَّ ِ مْن ُكْم َ ع ْن ۪ د ِینھ۪ ف ُ َ وا م ْن ی ٰ َمن ۪ذ َ ین ا َّ َیُّ َھا ال َ ِع َّزٍة ٓا ا َ ُمْؤ ِم َ ن۪ ین ا ْ ی َى ال َّ ٍة َ عل َِذل ٓ ا ُ ِحبُّونَھُ وی ُ ِحبُّ ُھْم َ َ ْوٍم ی ِق ُ ب ِ ّٰ ي � ت ْ َأ ی ُ ْؤ ِ ت۪ یھ َ م ْن ِ ی ٰ ِل َك َ ف ْض ُل ّٰ � ٍِۜم ذ َ َ لا ٓ ئ َ ْو َمة ُ َون ل َخَاف وَلا ی َ ِ ُ َج ِ اھ َ دُون َ ف۪ي س۪ب ِ یل ّٰ � ۘ ی ِ۪ر َ ین ْ َكاف َى ال و َع ِ اس ٌع َ عل۪ ی ل َ ُ و ّٰ� َ ۜ ٓ ُ اء َ َش ٌم ی Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilin ki) Allah onların yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler. Onlar mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü ve onurludurlar. Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. İşte bu, Allah’ın bir lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla 419 Zariyat: 51/40. 420 Kıyame: 75/2. 421 Bkz. Mâide: 5/54; Yusuf: 12/32; İbrahim: 14/22; Mü’minun: 23/6; Zariyat: 51/54; Kalem: 68/30; Mearic: 70/30; Kıyame: 75/2. 422 Razi, Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir, Muhtaru’s-sıhah, Mektebetü’l-lübnan Nişarun, Beyrut 1995, I, 612; İsfahânî, 975; İbn Manzur, XII, 557; İbrahim Mustafa vd., I, II, 862; Erkan, 959; Bekir Topaloğlu vd., Yeni Kamus, Yılmaz Ofset, (7. Baskı), İstanbul 1977, 399. 423 Akalın vd., 1411. 131 bilendir.424 Bu ayette geçen “ مٍِۜ َ َ لا ٓ ئ َ ْو َمة ُ َون ل َخَاف ی لاَوَ “ ifadesi kullanıldıktan sonra bunun Allah’ın bir lütfu olduğunu ve bunu dilediğine vereceğinden bahsedilmesi; daha önce belirttiğimiz gibi42 F 425 bu lütfun, kişinin çabasına bağlı olarak gelişen “eleştirel düşünce” olduğunu söyleyebiliriz. Burada ki eleştirel düşünceden maksadımız Kur’an’ın değerler manzumesine uyduktan sonra kimin ne dediğine aldırış etmemektir. Kur’an’da özeleştiriye karşılık olarak kullanılan “امة َّو َ َّ الل “kelimesi, sıfatı َ ْوٌم” olup müşebbehe ل “kelimesinin mübalağa sigası ile gelen ve çok kınayan امِة” .426demektir َّو َ َّ ْس الل َّف الن “ifadesi yanlış bir düşünce ve işe niyet ettiği zaman kendisini kınayan, azarlayan426F 427 ve özeleştiride bulunan kişiye denir. Bu kelime,“nefs” kelimesiyle beraber kullanıldığında sıfat tamlaması işlevini görerek; günahlar karşısında vicdani bir rahatsızlık duyan, özeleştiride bulunan, aykırılıklarını düzeltip ıslah eden, çelişkilerden kurtulup kendisiyle uzlaşan ve bir takım erdemler kazanan nefse işaret etmektedir. Sonuç olarak, meşru sınırları çiğnemeye çalışan nefsi kınamak anlamında “levm” kelimesinin kullanıldığını görmekteyiz. Günahlara meyilli olan nefsi kontrol altında tutmak ve günahlardan alıkoymak için gerekli olan bu kınama işi, önemine binaen mübalağa sigasıyla Kur’an’da yer almaktadır. Kendisini çok kınayan anlamında olan “nefs-i levvâme” kelimesi, hatalara karşı müsamaha göstermemek, nefsi temize çıkararak sanki temizmiş gibi davranmamak ve gerektiğinde onu sert bir şekilde kınamaktır. Olumsuzlukların ve hataların kaynağı olan ve hiçbir kural tanımayan emmare nefsi yaptıklarından dolayı eleştirmek, ayıplamak, suçlamak ve ondan hesap sormak kişiyi olgunlaştırır. Ayrıca bu durum, özeleştiriyi de içine alan, hataları güzel işler yaparak telafi etmeyi, hatalardan ders çıkarmayı ve dahası aynı hataları bir daha yapmamayı sağlayacaktır. Bundan dolayı nefs-i levvame güzide bir nefistir ki, yaptığı bir kötülükten dolayı pişman olur, noksan yaptığı hayırlı bir işten 424 Mâide: 5/54. 425 Bkz. Enfal: 8/29 ayetin yorumu. 426 Humsi, 937;Topaloğlu vd., 399. 427 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 135; Sabuni, III, 1427; Mazhari, VII, 292; Yazır, IX, 203; Mevdudi, IX, 531. 132 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ dolayı da müteessir olur. Böyle bir nefs methe layık olduğu için kendisiyle yemin edilmiştir.428 2.2.1.3.2. Dıyku’s-Sadr/Vicdan Azabı İnsan, bedensel ve ruhsal olmak üzere iki alemden mürekkeptir. Bedensel alemiyle o, dünyevi işlerini yürütürken, ruhsal ve iç alemiyle manevi terakkiyi (huzur ve sükunu, ruhi olgunluğu) veya çöküntüyü (psikolojik bunalımları) yaşar.429 İnsanın ruhi yönü ile ilgili ayetlere baktığımızda daha çok “sadr” kelimesiyle karşılaşmaktayız. Bu kelime çoğu zaman “dıyk” kelimesi ile beraber isim tamlaması olarak kullanılmaktadır. “Dıyk” kelimesi; fakirlik, cimrilik ve iç sıkıntısını ifade etmek üzere daralmak, sıkışmak ve bunalmak anlamında kullanılır.430 Kelime “sadr”a izafe edildiğinde de iç sıkıntısı, stres, hüzünlenme, gam ve kederle dolma gibi mânalara delalet eder.431 Yaratılmış varlıklar arasında doğuştan getirdiği ayrıcalığa uygun olarak insan, pek çok farklı niteliğe sahiptir. İnsanı “insan” yapan her niteliğin, üstlendiği fonksiyon açısından elbette eşsiz bir katma değeri veya hikmeti vardır. Ancak bu niteliklerden bir kısmı, programlayıcı iken bir kısmı ise kontrol edici, yeniden yapılandırıcı ve rehber olma yönüyle dikkat çeker. Dolayısıyla doğru yolu izlerken neyin doğru, neyin yanlış olduğunu belirleyen rehberler vardır. Bilinçli sorumluluk veya vicdan, en fazla dikkat çeken rehberlerin başında gelmektedir. Sözlükte “bulma, bir şeyi bir halde görme, duygu ve kalb ile hissetme”432 gibi manalara gelen vicdan, terim olarak, kişiyi kendi davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kişinin kendi ahlaki değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağlayan güç433 olması bakımından özeleştiriyi besleyen bir kelimedir. Freud, psikanalizde üst benlik kavramıyla, vicdanın 428 Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlîsive Tefsiri, Bilmen Yayınları, İstanbul, ts., VIII, 3903. 429 Ali Yılmaz, “Kur’ân’a Göre İnkârın Psikolojik Tezâhürleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, sayı: 20, 91-128. 430 İbn Manzur, X, 208; İsfahânî, 627; İbrahim Mustafa vd., I, II, 575; Erkan, 727. 431 İsfahânî, 627. 432 İbrahim Mustafa vd., I, II, 1070. 433 Akalın vd., “vicdan” md., 2485. 133 kökenine ve gelişimine ışık tutmaya çalışmıştır.434 Denetleyen ve sorgulayan süper ego veya üst benlik güçlü olduğu takdirde insanlar suçluluk ve pişmanlık duygularını oldukça yoğun yaşarlar. Benliğin bu katmanının gelişmediği durumlarda ise yasalara ve kurallara uymayan, anti sosyal kişiler ortaya çıkar.435 Görüldüğü gibi, insanın kendine yönelik yaptığı değerlendirmelerle anlam kazanan özdenetim, otokontrol, otokritik veya özeleştiri kavramlarının burada anlatılan “dıyku’s-sadr” veya vidan ile yakından alakalı kavramlardır. Kur’an-ı Kerim’de vicdan kelimesi bu haliyle geçmemektedir. Ancak muhteva olarak, kalbin iyilikler karşısında huzur bulduğu ve göğsün açılıp genişletildiğinden söz eden ayetler436 olduğu gibi, günahların veya uygun olmayan davranışların insanın iç âleminde huzursuzluğa sebep olduğu deyim yerinde ise vicdan azabına ve strese yol açtığı olgusunu “dıyku’s-sadr” olarak ifade eden ayetler de mevcuttur: 437 َّ َك َن َ ُم ا َ ْد ْ نَعل َق ۙ َول ُ َون ُول َق ِ َما ی َی ۪ض ُ یق َ ص ْد ُر َك ب “Andolsun, onların söyledikleri şeylerden dolayı göğsünün daraldığını biliyoruz.”438 Müfessirlere göre yukarıdaki ayette; müşriklerin Hz. Peygamber’i yalanlamaları ve onunla alay etmeleriyle verdikleri eziyetlerden dolayı içinin daraldığı, moralinin bozulduğundan hareketle bu durumun İslami tebliğe engel olmaması gerektiğinden söz edilmektedir.439 Bu ve buna benzer ayetlerde, günahlar veya uygun olmayan davranışlar karşısında içteki psikolojik gerginlik “dıyku’s-sadr” olarak ifade edilmektedir. Hatalar karşısında meydana gelen vicdani tepki ile göğsün daralması veya iç sıkıntısı, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaya yarayan özeleştirinin bir sebebidir. Çünkü vicdan, acı ve lezzet olarak hissedilen ilk duygudur. Diğer bir deyişle 434 Bakırcıoğlu, 1629. 435 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 89. 436 İnşirah: 94/1. 437 Bkz. En’âm: 6/125; Taha: 20/25; Zümer: 39/22. 438 Hicr: 15/97. (Ayrıca bkz. Tövbe: 9/118; Kıyame: 75/2) 439 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVII, 159; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 551. 134 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ marifetle elde edilen, diğer duygulara mukabil acı ve lezzet içeren psikolojik durumdur.440 Kişinin tasarladığı ya da yapmakta olduğu davranışlarının uygun davranış olup olmadığını kestirmesini sağlayan içselleştirilmiş ahlak ilkelerinin toplamıdır.441 İç disiplin anlamına gelen vicdanın sınırlarını sorumluluk duygusu belirler. Vicdan, insana yapması ve yapmaması gerekenleri gösteren bir bekçi, içeriden gelen bir uyarı sistemidir. İşlevsel olarak vicdana benzeyen özeleştiri bu yönü ile vicdani bir sesleniştir. Çünkü özeleştiri eleştirinin aksine genellikle sessiz bir eylemdir. Bu durumda insan konuşur fakat dudakları kımıldamaz ve sesini duyamaz. Ancak içten gelen bu vicdani sesi de kısamaz. İnsan yazılı kurallara kanun korkusu ile uyar. Ama ilahi yasalara uyumun gereği, iç disiplindir. Bu da vicdanla sorumluluğu yan yana getirmeyi gerektirir.442 İnsan çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerde meydana gelen yanılgılara yönelik kalpte oluşan rahatsızlık, vicdan azabı olarak nitelendirilmektedir. Bu açıdan konuya bakıldığında vicdan, insan davranışları üzerinde yönlendirici bir etkiye sahiptir. Diğer bir deyişle vicdan, kişinin içe ve dışa dönük işlerinde bir “otokontrol” görevini yapar. Dolayısıyla bir yaptırımdan söz etmek mümkündür. Vicdani yaptırım insanın iç dünyasında meydana gelen bir baskı olup onu içten kontrol eder. Bu yaptırım; insanın gönlünde iyiliğin meydana getirdiği huzur ve memnuniyet, kötülüğün meydana getirdiği ıstırap, stres ve pişmanlıktır. Genel olarak sezgici ve akılcı ahlak anlayışları, vazife ve ahlakın yaptırımını vicdanda ararlar. Bunlara göre, vazifeyi yerine getirince duyulan iç huzuru ve tatmin duygusu, aksi durumda duyulan vicdan azabı insanın vicdanında doğrudan oluşan bir tepkidir. Ancak duyulan iç huzuru ve tatmin duygusu, yüksek ahlaki bir değere sahip vicdan için bir haz olarak meydana geldiği halde, sürekli hata eden, kötülük işleyen bir vicdan için ise bu azabın zamanla yumuşadığı, sonunda ise kanıksanarak yok olduğu da görülebilir.443 440 İbrahim Mustafa vd., I, II, 1070. 441 Bakırcıoğlu, 1629. 442 Tarhan, Duyguların Psikolojisi, Timaş Yay., İstanbul 2006, 116. 443 Erdem, 105. 135 Vicdan, insanı, kendi fiili, tavır ve davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kendi ahlaki değerleri üzerinde doğrudan ve kendiliğinden yargıda bulunmayı sağlayan bir duygudur. Bu yönüyle vicdan ile özeleştiri arasında güçlü bir bağ vardır. İkisinde de ortak özellik kişiye otokontrol imkânını sağlamasıdır. Hz. Peygamber değişik vesilelerle insanın bu yönüne işaret etmiş ve sahabeden, iyilik ve kötülüğün ne olduğunu sormaya gelen Vabisa’ya, elini üç defa göğsüne vurarak şöyle buyurmuştur: “Fetvayı kalbinden al, fetvayı vicdanından al, iyilik, kalbinin huzur bulduğu ve onu rahatlatan şeydir. Kötülük ise, nefsini rahatsız eden ve kalbini tereddüde düşüren şeydir.”444 Netice itibarıyla; gerek ilgili ayetler gerekse hadisler bağlamında konuyu değerlendirdiğimizde; “dıyku’s-sadr” veya vicdan azabı kavramları; insanın gündelik hayatında her ne sebeple olursa olsun işlemiş olduğu günah karşısında duyduğu acı, sıkıntı, endişe, psikolojik gerginlik ve stres gibi vicdani tepkiler olup özeleştirin sebebi ve onu besleyen faktörlerdir diyebiliriz. Özellikle Kıyamet suresinin başında geçen ve özeleştiriyi güçlü bir şekilde karşılayan “nefs-i levvame” ifadesinin de bu konu ile doğrudan alakalı olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim birçok tefsirde bu meyanda açıklama bulmak mümkündür.445 Ancak bu demek değidir ki, vicdan başlı başına bir değerler kaynağıdır. Aksine o, kendisine verilen kıstas ve ölçüler doğrultusunda destekleyici mahiyette iyinin ve doğrunun bekçiliğini yapar.446 Dolayısıyla günahlar karşısında hissettiği acı ve sıkıntıyı gidermeye, yaşadığı psikolojik baskıdan kurtulmaya yönelik kişinin yaptığı her türlü içsel düzenlemeler özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. 2.2.1.3.3. İtiraf Kur’an’da özeleştiriyi karşılayan kelimelerden biri de “itiraf” kelimesidir. Bu kelime bu form ve kalıpta beş yerde geçmektedir.447 Gerek bu ayetlerde geçen itiraf 444 Bkz. Elbani, (h.n.: 2881), I, 557; Darimi, Buyu’: 2; Müslim, Birr:14-15; Ahmet b. Hanbel, IV, 227, 228. 445 Bkz. Zemahşeri, IV, 190; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim., VIII, 275; Sabuni, III, 1427; Mazhari, VII, 292; Yazır, IX, 203. 446 Sadık Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı, 400. 447 Bkz. Tövbe: 9/102; Nahl: 16/83; Şuara, 26/24; Mü’min: 40/11;Mülk: 67/11. 136 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kelimesi gerekse muhteva olarak itiraf ifade eden başka kelimeler ilgili pasajlarda izah edilecektir. “اعتراف “kelimesi, “عرف “fiilinden türeme olup sözlük anlamı, bir şeyi açıklamak, kabul448 ve ikrar etmek. 449 anlamına gelmektedir. Bu kelimenin asıl anlamı, kişinin günahını bildiğini göstermektir; bu da “ جحود “yani inkarın zıddıdır.450 “بذنبھ اعترف“, günahını veya suçunu itiraf etti anlamına gelmektedir.451 Nitekim bu kelime (عرف(, sözlüklerde tıpkı “Furkan” gibi sülasi mastar kalıbında (عرفان (olup; tanımak, ayırt etmek, -bilmek, farkında olmak, anlamak, idrak etmek, sezmek- bilgi ve deneyim sahibi olmak anlamlarına gelmektedir.451F 452 Terim anlamı ise; hak sahibine hakkını vermek veya başkası tarafından bilinmesine kolay kolay rıza gösterilmeyen ve hatta çoğu zaman saklanan, kişiye mahsus bir gerçeğin, bir kabahatin bir günahın yine aynı kişi tarafından saklamaktan vazgeçip açıklanmasıdır.452F 453 Dolayısıyla, tıpkı “furkan” kelimesinde olduğu gibi “itiraf” kelimesinde de eleştirel düşünceyi görmek mümkündür. Çünkü kişinin hatalarını anlayıp idrak etmesi ve bu farkındalığı yakalaması Allah’ın insana vereceği bir fazilettir. Nitekim halk arasında bilinen“kişinin kendi kusurunu bilmesi gibi bir irfan olmaz” sözü bu gerçeğe işaret etmektedir. Kendisini özeleştirel bir incelemeye ve hayatını tüm yönleriyle tartışmaya açan kişi kendi merkezinden uzaklaşarak kendi egosunu tanıma ve sorgulama imkânını elde eder. Nefsin olumsuz yönlerinden kaynaklanan ve çoğu zaman kişinin kendisinden bile gizlemeye çalıştığı kusurlarını gizlemekten vaz geçip açıkça söylemesi ve düzeltmeye çalışması ile itiraf, kişinin kendisiyle iç hesaplaşması olması bakımından özeleştiri ile arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Günah işlemek insan hayatının bir gerçeğidir. Günah işlemenin insanın iç aleminde meydana getirdiği tedirginliği ve endişeyi gidermenin bir yolu da itiraftır. Bu bağlamda istikamet üzere gitmeleri istenirken günahlarla istikametini bozan 448 İsfahânî, 695; Akalın vd., 1231. 449 İbrahim Mustafa vd., I, II, 775; Erkan, 254. 450 İsfahânî, 695. 451 Zebidi, XIII, 395; Cevheri, II, 354; İbrahim Mustafa vd., I, II, 646; 452 Güneş, 771; Akalın, 1204; Ayverdi, 570; Sarı, 990. 453 Akalın vd., 1233; Doğan, 889; Ayverdi, 588. 137 kişinin hatasının farkına vardığında vicdanında meydana gelen rahatsızlığı söz ve fiillerle göstermesi ve bu duygularını söz ile ifade etmesine itiraf denir. Nitekim Hz. Ademle başlayan bu içe bakış ve hataları itiraf etme eylemini Kur’an’ın değişik âyetlerinde gerek bireysel gerekse toplumsal boyutta görmek mümkündür. Bakara suresinin 30 ve 39. ayetleri arasında Adem-İblis kıssası anlatılır. Kıssanın taraflarından Adem günahını itiraf edip adam olmanın sembolü, İblis ise hatasını kabul etmeyip şeytan olmanın sembolüdür. Kıssada Adem ve şeytan üzerinden, hataya karşı takınılan tavırlar ele alınır. Verilen mesaj son derece açıktır: Allah Teala, ademoğlundan hatasızlık beklememektedir. Yasaklarla bir yandan kendisine sınırlar çizilen diğer taraftan şeytan ve çeşitli güdülerin etkisinde olan insanın hata yapma ihtimaline karşı tövbe kapısı her zaman açık bırakılmıştır. Allah Teala insandan melek olmasını beklememektedir. Allah’ın insandan beklediği şey, hatasını itiraf edip affına yönelmesi ve kaybettiği itibarını yeniden kazanmasıdır. Hz. Peygamber “kul, hatasını itiraf edip tövbe ederse, Allah ona merhamet eder”454 diyerek bu gerçeğe dikkatlerimizi çekmektedir. Ebu İshak’a göre Allah Teala’nın, yasağı çiğneyen Adem ve eşine günahlarının affı için öğrettiği kelimelerin “ey Rabbimiz! Kendimize yazık ettik” ifadesi olup, bununla günahlarını itiraf ettiklerini söylemektedir.455 Özeleştiri ile arasında güçlü bir bağ bulunan itiraf, kişinin kendisini kandırmaktan vazgeçmesidir. Çünkü itiraf da tıpkı özeleştiri gibi dürüstlük ve moral davranış olarak cesaret ve içtenlik gerektirir. Fakat, insanlar genellikle işledikleri suçları itiraf etmezler; aksine ya işlediklerinin suç olmadığını söylerler yahut başkasının üzerine atarlar. Bir başkasını bulamazlarsa şeytanın kendilerini aldattığını söyleyerek yine kendi suçlarını üstlenmezler. Suçlarını itiraf etmeleri, çıkış yollarının bütünüyle tıkanması durumuyla karşı karşıya geldiklerindendir. Deyim yerinde ise başları taşa değmiştir. Azapla karşı karşıya gelen toplumlar da öyle zor bir konumda olurlar ki suçlarını itiraf etmekten başka çıkar yol bulamazlar. Ne var ki iş işten geçmiştir. Önemli olan, vakti varken suçlarını itiraf edip tövbe 454 Buhari, Şehadat: 15, 30; Hibe:15; Cihad: 64. 455 İbn Manzur, XII, 522. 138 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ etmeleridir.456 Nitekim bu durum Kur’an’da şöyle dile getirilmektedir; “Nice memleketleri helâk ettik. Onlara azabımız gece uykusuna dalmışken yahut gündüz istirahat hâlinde iken gelmişti. Azabımız kendilerine geldiğinde, (Biz bunu hak ettik.) “Gerçekten biz zalimler olmuştuk” demekten başka söyleyecekleri kalmamıştı.”457 Ayetten anladığımız kadarıyla, toplumdaki ahlaki yozlaşma ve Allah’a isyanın yagınlaşması sonucu çeşitli doğal afetlerle verilen ilahi cezaların, toplumun beklemediği bir anda yani onlar tam bir gaflet içerisindeyken geldiğini göstermektedir. Âyette geçen “gerçekten biz zalimler olmuştuk” ifadesi başlarına gelen bu felaketin geçmişte yaptıklarından dolayı olduğunun bir itirafıdır. Yine Kalem suresinde bahsi geçen “bahçe sahipleri”nin başından geçenler bu durumu başka bir yönden açıklamaktadır. Çünkü onlar, hiçbir fakire yardım yapmayacaklarına dair akşamdan kendi aralarında kesin kes sözleşmiş, fakat gece gelen kuşatıcı bir afet ile bahçelerinin yerinde yeller estiğini gördüklerinde sabahleyin şaşkın bir şekilde birbirlerini suçlamışlar. Daha sonra ise hep beraber haksızlık biz doğrusu; ederiz tenzih Rabbimizi” “قالوا سبحان ربنا انا كنا ظالمین” etmişiz”457F 458 ve devamındaki ayette “yazıklar olsun bize dediler, gerçekten biz azmış ve sapıtmıştık”458F 459 demek suretiyle suçlarını itiraf etmiş ve kaybettilerinin hasretiyle Allah’a sığınmak zorunda kalmışlardır.459F 460 Yapılan hatanın farkında olup kabul edilmesi ne kadar önemli ise, bu hatanın yüksek sesle itiraf edilmesi de hem hatayı işleyen açısından hem de toplum için o kadar önemlidir. Çünkü bu olgunluğu gösteren kişi veya kişilerin bir daha aynı hatayı yapmaları zayıf bir ihtimaldir. Çoğu kimsenin "itibarım zedelenir” endişesiyle yapmak istemediği itiraflar, sanılanın aksine hem insanlar nezdinde hem de Allah nezdinde kişinin itibarın yükseltir. Vahye muhatap olan ilk nesil Müslümanlar olarak bilinen sahabenin sergilemiş olduğu davranışlar sonraki Müslümanlar için güzel örnekler teşkil etmektedir. İşte onlardan biri de, Hz. Peygamberin iştirak ettiği son askeri faaliyet olan Tebük seferinde yaşanan hadisedir. Bilindiği gibi Tebük Seferi yaz mevsimi ve 456 Şimşek, II, 253. 457 Araf: 7/4-5. 458 Kalem: 68/29. 459 Kalem: 68/31. 460 Zemahşeri, IV, 590; Razi, XXX, 610; Kurtubi, XVIII, 245. 139 hasat zamanında gerçekleştiği için, zorluğundan dolayı buna “Gazvetül-Usr” denilmiştir.461 Bundan dolayı Müslümanlardan bir kısmı sefere katılma konusunda tereddüde düşmüşlerdir. Nitekim bu sefer aynı zamanda Müslümanların iman, ihlas ve Hz. Peygambere sadakat imtihanına dönüşmüştür. Bu imtihanı ilk kaybedenler beklenildiği gibi münafıklar olmuştur. Onlardan bir kısmı çeşitli mazeretler ileri sürerek seferden aflarını istemişlerdir. Hz. Peygamber de hiç düşünmeden onlara izin vermiştir. Burada asıl üzerinde durmak istediğimiz konu bu sadakat imtihanında başarısız olan bir kısım samimi Müslümanların durumudur. Sefere çıkabilecek güce sahip olmakla beraber yolculuğun zorluğundan, taze meyve ve sebzelerin yetiştiği ve gölgenin en çok insanın hoşuna gittiği bir mevsimde ve üçüncü bir sebep olarak imparatorluk lejyonlarının462 dehşet verici şöhretlerinden dolayı sefere çıkmak büyük bir imtihandı.463 Ne yazık ki ihmalkârlıkları veya keyfi mazeretlerle Ka’b b. Malik, Mürare b. Rebia’ ve Hilal b. Ümeyye savaştan geri kalarak ve böylece güzel amellerine savaşa katılmama günahını karıştırdıkları gelen âyetle beyan edilmiştir.464 Ebu Lübabe de bunlardan biriydi. Kendisini bir sütuna bağlamış ve sonra da: “vallahi, kendimi buradan çözmeyeceğim, ölünceye ya da Allah tövbemi kabul edinceye kadar da hiçbir yiyecek ve içeceğin tadına bakmayacağım,” demiş. Yedi gün boyunca, bayılıp yere düşünceye kadar hiçbir şey yiyip içmeden orada kalmış. Sonra tövbesi kabul edilince bizzat Hz. Peygamber tarafından bağlı bulunduğu yerden çözülmüştür.465 Savaşa katılmamanın büyük bir günah olduğunu bildiren âyetler ininceye kadar bu sahabeler büyük bir strese girmiş ve vicdan azabı çekmişlerdir. Bunlar sonunda hiçbir mazeret ileri sürmeden günahlarını itiraf edince samimi pişmanlıkları karşılık bulmuş ve affa uğramışlardır:466 ً َ ُط َ وا ع َملا ِ ِھْم خَل ُوب ُن ِذ ُوا ب ٰ ُخَر َون ْ اعتَ َرف ُ ٌور َ رح۪ یم َو ٌ ا َ غَف ِ َّن ّٰ � َ ِیْھْمۜ ا ُ َ وب َ عل َت َ ْن ی ُ ا ًۜ َ ع َس ّٰ ى � ِئا ٰ َخَر َ سیّ وا َ ً َص ِالحا 461 Apak, I, 354. 462 Lejyon: Eski Romalılarda piyade ve süvarinin oluşturduğu askeri birlik. ( Bkz. Akalın, 1581) 463 Lings, 457. 464 Suruç, II, 526. 465 Zühri, 101-102. 466 Şimşek, II, 497; Apak, I, 358. 140 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Diğer bir kısmı ise, günahlarını itiraf ettiler. Bunlar salih amelle kötü ameli birbirine karıştırmışlardır. Umulur ki Allah tövbelerini kabul eder. Çünkü Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir. 467 Bu kapsamda konu değerlendirildiğinde itirafın bir iç hesaplaşma olması bakımından özeleştiri ile aralarında güçlü bir bağ vardır. Çünkü özeleştiride oduğu gibi suçunu itiraf eden kişi de başkaların önünde kendisinin yenilmiş ve geriye çekilmiş olarak hisseder. Her insan için belli bir görüş ve duruş söz konusudur. Bu durumda kişi itiraf veya özeleştiri yaptığında bazen bu görüş ve duruşundan vazgeçtiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu da başkasının önünde yenilmiş hissini uyandırmaktadır. İnsan gururu kişiyi bu duruma düşmekten alıkoymakta, kibirlenmekte ve hatalarını itiraf etmeyerek, taki başkalarının önünde yenilmiş gibi gözükmesin. Fakat bu bir çözüm değildir. İnsan eninde sonunda yaptığı hataları itiraf etmek zorundadır. Buna örnek olarak, hile ile Hz. Yusuf’a iftira edip onu zindana atan kralın karısının itirafıdır; namusuna atılan bir iftira ile uzunca bir zaman zindanda kalan Hz. Yusuf, kralın gördüğü bir rüyayı yorumlayınca sahip olduğu ilim ve erdemiyle kralın dikkatini çekmiş ve zindandan çıkarılmak istenmiştir. Hz. Yusuf ise suçsuz yere zindanda yattığını ispatlamak için gelen elçiye: “haydi efendine dön ve ona sor! O ellerini doğrayan kadınların amaçları neydi?” diye olayı soruşturmasını istemiştir.468 Bunun üzerine kral kadınları huzuruna çağırıp olayın gerçek mahiyetini onlardan dinleyince gerçekler su yüzüne çıkar: َ َال ٓ ٍۜوء ق َ ِیْھ ِ م ْن ُ س ْ َن َ ح َ اش ِ �ِّٰ َ م َ ا عِل ْم َ نَا عل ُل ْ ِسھ۪ۜ ق ُ ُوس َف َ ع ْن نَف ُ َّن ی او ْدت ْ َ ر َ ِذ ُ ُك َّن ا َ َ ال َ م ْ ا خَطب َ ق ْع َ ُت ال ۪ز ِیز ِت ْ امَرا َ ِم َن َّ الص ِاد َ ق۪ین َّھُ ل ِن ْ ِس َھ۪ وا ُ َ ھُ ع ْن نَف او ْدت ۬ َ ر َ َنَا ۘ ا ْ َح ُّق ٰ َن َ ح ْص َح َص ال ٴ ْـ ال Kral, kadınlara, “Yûsuf’tan murad almak istediğiniz zaman derdiniz ne idi?” dedi. Kadınlar, “Hâşâ! Allah için, biz onun bir kötülüğünü bilmiyoruz” dediler. Aziz’in karısı ise, “Şimdi gerçek ortaya çıktı. Ondan ben murad almak istedim. Şüphesiz Yûsuf doğru söyleyenlerdendir” dedi.469 467 Tövbe: 9/102. 468 Yazır, V, 223-224. 469 Yusuf: 12/51. 141 Bu surede geçen “صَ حَ صْ حَ “ kelimesi herşeyin apaçık ortaya çıkması, gerçeği artık gizlemenin mümkün olmaması anlamına gelmektedir.470 Zaten kralın, karısının َ ِم َن َّ الص ِاد َ ق۪ین” َّھُ ل ِن ْ ِس َ ھ۪ وا ُ َ ھُ ع ْن نَف او ْدت ۬ َ ر َ َنَا ۘ ا ْ َح ُّق ٰ َن َ ح ْص َح َص ال ٴ ْـ ال “ifadesi açık bir itiraf olup suçunu kabul etmektir. O bu sözleriyle Hz. Yusuf’un suçsuz, kendisinin de suçlu olduğunu itiraf etmiştir. Görüldüğü gibi burada her ne kadar olayın üzerinden uzunca bir zaman geçmiş olsa da açık bir itiraf ve özeleştiri vardır. Fakat buradaki itiraf normal şartlarda olmayıp çaresizlikten yapılmıştır. Çünkü gerçekler er-geç ortaya çıkacaktı. Daha fazla bunu gizlemenin anlamı yoktu. Nihayet bu olayda da öyle olmuştur; kadın vicdanının sesini kısamamış, geç te olsa gururunu yenerek suçunu itiraf etmiş, gerçeklerin ortaya çıkmasına ve Hz. Yusuf’un sadakatine şahitlik etmiştir. Bu yönü ile itiraf, gidişata müdahele etme ve geçmişi sorgulama, hakkı batıldan ayırıp kabul etme ve açıklama olarak bilinen özeleştiri ile içi içe bir kavramdır.. 2.2.1.3.4. Tövbe Özeleştirinin bir sonucu olan tövbe kelimesi, Kur’an’da değişik formlarda sık tekrar edilen kelimelerden biridir. Zira insan-Allah ilişkisi söz konusu olduğunda en fazla ön plana çıkan kelime tövbedir. Arapça’da “تاب “fiilinden türeyen “tövbe” ve “metâb” kelimeleri; “عن “ile beraber kullanıldığında, günahından pişman olup üzülmek,471 “الى “ile kullanıldığında tövbe edip Allah’a geri dönmek,472 “على “ile kullanıldığında ise Allah tövbesini kabul etti, onu affetti472F 473 anlamında 470 Nahcivani, eş-Şeyh Ni’metullah b. Mahmud el-fevatihu’l-ilahiyye ve’l mefatihu’l-ğaybiyye, 1. Baskı, Osmanlı Hilafet Matbaası, İstanbul 1325 h., I, 377; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 138; Nesefi, II, 189; Mukatil b. Süleyman, II, 153; Muhammed Reşit Rıza, XII, 267-268. 471ً َابا َى �ّٰ ِ َ مت ِل ُ ُ وب ا َت َّھُ ی َِان ً ف َ َ اب َ و َعِم َل َ ص ِالحا ت نْ مَ وَ- Kim de tövbe eder ve arkasından salih amel işlerse o kimse esaslı bir pişmanlıkla Allah’a yönelmiş olur” (Furkan: 25/71). Yani, yalnızca Allah, Rahman ve Rahim’dir; pişmanlığa afla karşılık verir ve içten tövbe edip doğru tavırlar takınılarak düzelme gösterildiği takdirde, geçmiş hatalarından dolayı kişiyi cezalandırmaz. ُ ٌور َ ر ٌح۪ یم472 ُ َ غف ۜ َ و ّٰ� َ ْغِف ُرونَھُ َ ْست َى �ّٰ ِ َ وی ِل ُ َون ا ُوب َت َ َلا ی َف ا,” Hâlâ mı Allah’a tövbe etmezler ve O’ndan bağışlanma istemezler? Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” (Mâide: 5/74). Tövbe ve istiğfar ederlerse, Allah bağışlar ve kendilerini iyilik ve rahmetiyle mutlu eder. (Bkz. Yazır, III, 440) َْی ِھْم 473 َ َ اب َ عل َّم ت ُ ِھ ث َْیۜ ِل َِّلآ ا َ ِ م َن �ّٰ ِ ا ْ َجأ َ ْن َ لا َ مل ٓوا ا ُّ ُ ُس ُھْم َ و َظن َْنف َْی ِھْم ا َ ْت َ عل َ ْت َ و َضاق ِ َم َ ا ر ُحب َ ْر ُض ب َْی ِھُم ْ الا َ ْت َ عل َ َ ا ضاق ِذ ٓى ا ّٰ ُواۜ َ حت ِف ّ ۪ذ َ ین ُ خل َّ َ ِة ال ٰث ل َّ َى الث ۟ َو َعل ََّّو ُ اب َّ الر ُح۪ یم َ ھُ َو الت ِ َّن ّٰ � ُواۜ ا ُوب َت ِلی Savaştan geri kalan üç kişinin de tövbelerini kabul etti. Yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmiş, vicdanları da kendilerini sıktıkça sıkmış, böylece Allah’(ın azabın) dan yine O’na sığınmaktan 142 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kullanılmaktadır.474 “التائب “kelimesi hem tövbe eden için hem de tövbeyi kabul eden için kullanılır.47F 475 Ayrıca bu kelime ismi fail olduğu için süreklilik arzetmektedir. Geri dönmek anlamına gelen tövbe, dinî terminolojide “bir insanın işlemiş olduğu günahından ötürü pişmanlık duyup günah işlemekten vaz geçmesi, işlediği kabahati bir daha işlemeyeceği hususunda Allah (c.c.)’a söz vermesi”476 demektir. Tövbe her türlü kötü halden, her türlü iyi hale dönmektir.477 İşlenen suç ve yapılan hatadan dolayı kişinin derin bir üzüntü, endişe ve pişmanlık duyup hatasından vaz geçmesi bakımından tövbe, yapılan özeleştirinin bir sonucudur. Kişinin yaptığı kötülüğü, işlediği günahı günah olduğunu bilip, onu terk ederek Allah (c.c.)’a dönmesi, O’ndan bağışlamasını dilemesi, yaptıklarından pişman olduğunu belirterek Allah (c.c.)’a yalvarması olarak yorumlanan tövbe478 İslam dininde ve Müslüman’ın hayatında önemli bir yer işgal etmektedir. Zira Kur’an’da bazı âyetlerde tövbe eden kişiler övülmüş bazı âyetlerde insanlara tövbe etmek emri verilmiştir.479 Bu emir gereği Kur’an’a göre kişinin kendisini tövbe ile yenilenme sorumluluğu bulunmaktadır. Kur’an’da özeleştiriyi güçlü bir şekilde karşılayan kavram tövbedir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de özeleştiri ile aynı anlama gelen tövbe kelimesi surelerin neredeyse dörtte birinde, 75 âyette ve 93 kez tekrar edilmesi, ayrıca sadece tövbe suresinde 17 kez tekrar edilmesi, hadisleri de sayacak olursak480 bu konunun İslam’da ne kadar önemsendiğini göstermesi açısından son derece manidardır. Tövbe, kişinin, yaptığı işe bakıp kötü olduğunu anladıktan sonra pişmanlık duymasıdır. 481 Tövbede esas olan pişmanlık, kişinin, geçmiş yaşantıları başka türlü olabilirdi diye özlemle, acınma, özülme ve yakınma biçiminde duygusal tepkide başka çare olmadığını anlamışlardı. Sonra (eski hâllerine) dönsünler diye, onların tövbelerini de kabul etti. Şüphesiz Allah, tövbeyi çok kabul eden ve çok merhamet edendir.(Tövbe:9/118) 474 Razi, I, 83; İbn Manzur, I, 233; Zebidi, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseyni Tacu’lA’rus Min Cevahiru’l-Kamus, Darü’l-Hidaye, Kuveyt 2008, II, 77; Güneş, s 122;Sarı, 162. 475 İsfahânî, 201. 476 İsfahânî, 200; Karagöz vd., 657. 477 Ateş, XX, 365. 478 H. Mehmed Soysaldı, “İslam’da Tövbe”, Tasavvuf Dergisi, 6, Ankara, Mayıs/2001, 81-90. 479 Nur:24/31; Hud:11/3; Tahrim:66/8. 480 Bkz. Nevevi, Riyadü’s-Salihin, (Trc. Abdulvehhab Öztürk), Kahraman Yay., İstanbul 2016, 34-58; Elbani, (h.n.: 4400), II, 811. 481 Gazali, İhya, IV, 748. 143 bulunmasıdır.482 İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar vermesidir. 483 Aynı şekilde tövbe, pişman olmuş bir halde günahtan dönüp Allah’a yönelme ve sığınma anlamına gelmektedir. 484 Tövbe Hz. Adem’le başlayan kulluğun bir göstergesidir. Özeleştiri ile doğrudan ilişkili olan tövbe, günahla beraber anlam kazanan bir kelimedir. Allah Teala’nın Rahman ve Rahim sıfatları ise tövbeyle beraber tezahür etmektedir. Dolayısıyla bu kelimeler arasında döngüsel bir ilişki vardır. Kur’an, insanların günah işlemesini asla yadırgamaz, günahı insana yabancı addetmez. Ama günahla beraber nedamet ve pişmanlığın bulunmamasını yadırgar.485 Çünkü günah işleme insan hayatının bir gerçeği olmakla beraber insana yapışık değildir.“Her insan hata eder. Hata işleyenlerin en hayırlıları tövbe edenlerdir.”486 Deyim yerinde ise insanın yere düşmesi çok önemli değildir. Çünkü herkes düşebilir. Önemli olan, düştükten sonra kalkıp üzerindeki tozları temizleyebilmesidir. Allah Teala, kullarına olan merhametinden dolayı tövbeyle hatalarından arınma ve iç huzura kavuşma fırsatını her daim tanımaktadır. Dezavantaj gibi güzüken hatalar insanın kemalatına katkı yapmaktadırlar. Zira hatalar insanın öğretmenleridirler. Çünkü yanlışlarını göremeyen kimse doğru kararlar veremez. Hz. Adem günah işlemeyene kadar günahın ne olduğunu bilmiyordu. Atalarımız “Bir musibet bin nasihatten daha etkilidir” derken bu gerçeğe işaret etmişlerdir. Bu bağlamda, Kur’an’da sıkça tekrarlanan “tövbe” kelimesinden hemen sonra “ıslah” veya “salihat” kelimelerinin sık sık kullanıldığını görmekteyiz.487 Çünkü tövbede esas olan hatadan dönüş ile beraber hatayı ortadan kaldırmak ve sebep olduğu zararları telafi etmektir. Yani tövbe teorik olmanın ötesinde pratiği olan bir ıslah ameliyesidir. Çünkü hatadan dönüş, beraberinde eskiden ders almayı ve daha iyi işler yaparak hayatı yeniden düzene sokmayı 482 Bakırcıoğlu, 1237. 483 Akalın vd., 2378; Ayverdi, 1266;Doğan, 1717. 484 İbn Manzur, I, 233; İsafahani, 200; Sarı, 162; 485 Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı, 53 (Abdulkerim Hatib, Kadiyyetu’l-İlahiyye 449’ dan naklen) 486 Nevevi, Riyadü’s-Salihin, 34; Tirmizî, Kıyame: 49, 50; İbn Mace, Zühd: 30. 487 Bkz. Bakara: 2/160, 279; Al-i İmran, 3/89; Nisa: 4/146; ; Mâide:5/39; En’âm: 6/154; Tövbe: 9/5; Hud: 11/112; Nahl: 16/119; Nur: 24/5; Meryem:19/60,61; Taha:20/ 82; Furkan: 25/70,71; Kasas:28/ 67. 144 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ gerektirmektedir.488 Hataların insanlara hayatın gerçeklerini öğretmesi ve daha anlamlı hale getirmesinden hareketle, gidişata müdahale etmeyi esas alan tövbe, özeleştirinin bir sonucu olarak her yönden arınma ve yenilenme sorumluluğunun en önemli göstergelerinden biridir. Çünkü her ikisinde de bir bilinç tazelenmesi söz konusudur. Nitekim bu gerçek şu ayetle güzel bir şekilde izah edilmektedir. ً ِ َ متَابا َ ّٰ ى � ِل ُ ُ وب ا َّ َھُ یت َِان ً ف و َعِم َل َ ص ِالحا َو َم ْن تَ َ اب َ Kim de tövbe eder ve salih amel işlerse işte o, Allah’a, tövbesi kabul edilmiş olarak döner.489 Kişinin davranışları üzerine yönelttiği değerlendirmelerde kendisine sağlanan imkânları hangi yönde kullandığını tespit etmesi hayati bir önem arz etmektedir. Bu konuda en önemli argüman özeleştiri ile benzer muhtevaya sahip olan tövbedir. Bu bakımdan tövbe, hayat boyu devam eden ve bir yerde bitmeyen bir süreçtir. Bu uzun soluklu sürece işaret eden Hz. Peygamber “Ey İnsanlar! Allah’a tövbe edin ve ondan mağfiret dileyin. Zira ben günde yüz kere tövbe ediyorum”490derken bu gerçeğe işaret etmektedir. Bu ve buna benzer hadislerde geçen sayılardan maksat, tövbe ve istiğfara bir sınır getirmek değildir. Maksat bunları çok yapmaktır.491 Bu kapsamda, yanılgılarını bütün çıplaklığı ile tespit eden, bunlardan derin bir pişmanlık duyan, bunları sebep-sonuç ilişkisi kapsamında değerlendirebilen kişi, tövbe ederek özeleştirinin gereğini yerine getirmektedir. Tövbe veya özeleştiri bir arınma ve yenilenme eylemidir. Nitekim Allah Teala “…Doğrusu, Allah tövbe edenleri ve temizlenenleri sever”492 âyetiyle tövbe ile temizlik arasındaki güçlü bağa işaret etmiştir. Hadislerde dinin yarısı olarak nitelendirilen temizlikle tövbenin yanyana zikredilmesi manidardır. Zira tövbe, gündelik hayatta günah kirleriyle kalbi kirlenen kişinin manevi yönden bir arınması olup şahsiyet gelişimine ciddi anlamda katkı yaparken özeleştiri ile aynı işleve sahip olduğunu görmekteyiz. 488 Karaca, 212. 489 Furkan: 25/71. 490 Nevevi, Riyadü’s-Salihin, 34. 491 Nevevi, Riyadü’s-Salihin, 34. 492 Bakara: 2/222. 145 Tövbe, nefs muhasebesi veya özeleştiri için henüz vaktin gelmediğini söyleyenler azımsanmayacak kadar çoktur. Aslında bu şekilde düşünenler gerçeği aramamakta ve kendilerini sürekli kandırıp avutmaktadırlar. Aslında uygun vakit bulamadığından değil, çok sayıdaki nefsani hatalarıyla yüzleşmekten korktuğu için kişi sürekli kendisinden ve kendi gerçeklerinden kaçmaktadır. Nitekim vücudunda bir rahatsızlık hissedip doktora gitmekten korkan hasta, “erken teşhis hayat kurtarır” prensibine aykırı davrandığından bedelini ağır bir şekilde ödeyebilir. Dolayısıyla Allah Teala’nın kesinlikle kabul edeceğini bildirdiği tövbe; kişinin düşünmeden ve bilgisizce işlediği günahın sonuçlarını gördüğünde, ölüm vakti gelmeden pişman olup Allah’a sığınması ve en yakın zamanda tövbe etmesidir.493 َ ِ َك ی ئ ٰٓ ۬ول ُ َا ۪ر ٍ یب ف َ ُ َون ِ م ْن ق ُوب َّم َ یت ُ َ ٍة ث ِ َج َھال ٓ َوء ب ُ َون ُّ الس َ ْعَمل ۪ذ َ ین ی َّ ِ ِ لل َ ّٰ ى � ُ َ عل َة َّْوب َّ َما الت ِن ً ا ُ َ عل۪ یما و َك َ ان ّٰ � َ ِیْھْمۜ َ ُ َ عل ُ ُ وب ّٰ � ت ً َحك۪ یما Allah katında (makbul) tövbe, ancak bilmeyerek günah işleyip sonra çok geçmeden tövbe edenlerin tövbesidir. İşte Allah, bunların tövbelerini kabul buyurur. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. 494 Bu âyette geçen “çok geçmeden” ifadesi, hatanın farkına varıldığı andır. Bu andan itibaren tövbe etmemenin hiçbir mazereti yoktur. Bu bağlamda tövbede zamanlama çok önemlidir. Hatanın farkına varıldığı andan itibaren mümkün olan en yakın zamanda tövbe etmek esas bir kural olmakla beraber tövbedeki samimiyetin de göstergesidir. Dolayısıyla hatasını kabul ettikten sonra bu hatayı düzeltmek için yeterince gayret göstermeyen, hatayla kendisi arasında bir mesafe koymayan, çok mecbur kalınca tövbe veya özeleştiri yapmak, tövbeyi işlevsiz ve anlamsız hale getirir. Nitekim diğer ayette; ُ ُ بْت ا ّ۪ ي ت ِن َ َ ال ا َمْو ُت ق ْ َ ُھ ُم ال َ َحد َ َ ا ح َض َر ا ِذ ٓى ا ّٰ � ِ اتۚ َ حت ِـ ُ َون َّ السّی َ ْعَمل ۪ذ َ ین ی َّ ُ ِ لل َة َّْوب َ َ یْس ِت الت َّ ٌ ارۜ َول و ُھ ْم ُ كف ُ َون َ َ ُموت ۪ذ َ ین ی َّ وَلا ال ٰ َن َ ٴ ْـ ل ً َل۪ یما ً ا َابا َ ُھْم َ عذ َ ْعتَ ْدنَا ل ِ َك ا ئ ٰٓ ۬ول ُ ا 493 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, VIII, 88; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, II, 236; Beydavi, I, 160; Sa’lebi, I, 357; Sabuni, III, 225. 494 Nisa: 4/17. 146 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ “Yoksa (makbul) tövbe, kötülükleri (günahları) yapıp yapıp da kendisine ölüm gelip çatınca, “İşte ben şimdi tövbe ettim” diyen kimseler ile kâfir olarak ölenlerinki değildir. Bunlar için ahirette elem dolu bir azap hazırlamışızdır.”495 “Bir kişinin kendi davranışları üzerine yönelttiği yargı” olarak tanımlanan özeleştiri, tövbenin sebebidir. Özeleştiri veya tövbe aynı zamanda bir ıslah, bir yenilenme ve ikmal işlemidir. Tövbe, değişim iradesinin bir beyanıdır. Zira Hz. َھُ ” Peygamber َْن َب ل َّْن ِب َ كَم ْن َ لا ذ َّ ِائ ُب ِ م ْن الذ الت” “Günahından tam olarak dönüp tövbe eden, onu hiç işlememiş gibidir”495F 496 diye buyurmaktadır. Dolayısıyla tıpkı kirlenen bir elbisenin ilk temiz hali arzulandığı gibi özeleştiri veya tövbe ile kişi ilk yaratılışı olan temiz fıtratına yeniden bir dönüş ve arınma sağlamakla yenilenme sorumluluğunu gerçekleştirmiş olur. Nasıl su dış kirleri giderirse, ibadet, güzel ameller, tövbe ve istiğfar da kötü eylemlerin ruh üzerinde bıraktığı günah kirlerini giderir.496F 497 Hadis-i şerifte geçen “بُ ِ َّائ الت “lafzı, hem tövbe eden hem de tövbeyi kabul eden için kullanılır. Buna göre, kul Allah’a tövbe ettiğinden “تائب “ adını alır. Allah da kulun tövbesini kabul ettiğinden “تائب “diye adlandırılmıştır.498 Bu kelime kul için kullanıldığında, sürçüp düşen kimsenin hemen kalkıp silkinmesi ve üzerindeki tozları silmesi gibi günah işleyen kimsenin de farkına vardığında hemen tövbe ile doğrulanan; yanlışının farkına vararak Cenâb-ı Hakk’a teveccüh499 eden, sonra da yalvarıp yakarmalarıyla deyim yerinde ise tövbe kurnalarında temizlenmeye ve arınmaya çalışan kişinin durumunu ifade eder. Hadis-i şerif, bir isim cümlesidir. İsim cümlesi ise devam ve sebat ifade eder. Demek ki bu hadisten anlayacağımız, tövbe ve istiğfarda devamlılık esastır. Yani kişi ne zaman tökezleyip günah çukuruna düşse, her defasında, hiç vakit geçirmeden, hemen tövbe kurnalarına koşmalıdır. Hadis-i şerifte dikkat çeken başka bir husus da günah mânâsına gelen “zenb” kelimesiyle kuyruk manasına gelen “zeneb” ile aynı kökten gelmesidir. “ذنب “ kelimesinin asıl anlamı, bir şeyin kuyruğunu tutmaktır. Bu kelime, bir şeyin kuyruğu 495 Nisa: 4/18. 496 İbn Mâce, Zühd: 30; Elbani, (h.n.: 3008), I, 578. 497 Ateş, XX/355. 498 İsfahânî, 201. 499 Teveccüh: Bir tarafa doğru yönelme, yüzünü çevirme (Bkz. İbrahim Mustafa vd., I-II, 1072) 147 nokta-i nazarından akıbeti kötü addedilen her fiil için de kullanılır.500 Âyette geçen ِ ِھْمۜ ُوب ُن ِذ ُ ب َ ُھ ُم ّٰ � َخَذ َا F50…ف 501 ifadesi bu anlamda kullanılmıştır. Bu durumdan hareketle diyebiliriz ki günah, insan fıtratına ters, tabiatına aykırı olan ona takılmış bir kuyruk gibidir. Çünkü İslam inancına göre insan günahsız olarak doğmaktadır. Evet, günah, insanı kuyruklu bir varlık hâline getirir. Kuyruk, kuyruklu olarak yaratılmış varlıklara yakışsa da insana yakışmaz. Bir an önce bu kuyruktan kurtulup özüne/fıtratına dönmelidir. Bu da ancak özeleştiri ile anlam kazanan tövbe ile mümkündür. Önyargılı kişilerin fikirleri çoğu zaman temelden yoksun olduğu için yanılma ihtimalleri çok yüksektir. Kimi insanlar, işledikleri hatasının büyüklüğünü göz önünde bulundurarak hiçbir şekilde affedilemeyeceğini düşünerek özeleştiri yapmak yerine ümitsizliğe düşmektedirler. Bu durumda ümitsizlik, insanı Allah’tan uzağa düşürmekte, onun kâinat, dünya, çevre ve toplum anlayışına zarar vermektedir. Tamamıyla önyargıya dayalı olan bu ümitsizlik hali veya olumsuz benlik kişiyi daha fazla günaha sevk etmektedir. Ümitsizlik, Allah Teala’nın kulu en çok ilgilendiren lütfetmek, acımak, merhamet etmek vb. sıfatlarını bilinçli reddi anlamına gelmektedir.502 Bu açıdan, Mu’tezile’nin ümitsizliği (ye’s) küfrün sebebi olarak görme yaklaşımı gözardı edilmemelidir. Hâlbuki Allah Teala bu konuda şöyle buyurmaktadır: قل یا عبادي الذین أسرفوا على أنفسھم لا تقنطوا من رحمة الله إن الله یغفر الذنوب جمیعا إنھ ھو الغفور الرحیم De ki: “Ey kendilerinin aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. Şüphesiz Allah, bütün günahları affeder. Çünkü O, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”503 Burada sadece mü'minlere değil, tüm insanlığa hitab edilmiştir. Çünkü aksini düşünebilmek için elimizde herhangi bir delil bulunmamaktadır. Ancak bu hitabın genel olması, her tövbe edenin, günahlarının affedileceği anlamına gelmez. Çünkü hemen sonra gelen ayet, günahların affını, tövbe etmekle birlikte, Allah'ın 500 İsfahânî, 402. 501 Al-i İmran: 3/11. 502 Kılıç, Kur’an’da Günah Kavramı., 211. 503 Zümer: 39/53. 148 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ gönderdiği "hidayete" yani Kur’an’a tabi olmanın gerekliliğini izah etmektedir. Şirk hariç her türlü günahı isterse affedeceğini beyan eden504 Allah Teala, günahkar kullarına umut vererek, istedikleri zaman tövbe kapısını aralayabileceklerini ve günah yüklerinden kurtulabilecekleri müjdesini vermektedir. Yeterki insan kendisiyle ve kendi hatalarıyla yüzleşme cesaretini gösterebilsin. Hulasa İslam dinine göre günah insanın bir gerçeği olmakla beraber affedilmez değildir. Kişi, iyi niyetli ve azimli ise tövbe etmek suretiyle günahlarından arınabilir. Önemli olan kişinin yaptığı kötü fiillerin farkında olması, günahlara karşı tavrını belirlemesi, yaptığı kötülüklerin sonuçlarını öngörerek üzüntü ve nedamet duyması, bu durumda kötü davranışlardan kaçınması ve gelecekte buna meyletmemeye gayret etmesidir.505 Keza İslam dinine göre insan, lehinde ve aleyhinde olanları bilmekle mükelleftir. Bu mükellefiyet akıllı olma ve temyiz yaşıyla beraber başlamaktadır. Her şeye rağmen bir yerde hata yapmışsa bu hatadan dönmenin ve özür dilemenin de bir erdem olduğunu bilmesi gerekir. Bu bakımdan, özeleştirinin bir sonucu olan tövbe, insanın çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerde davranışlarını gözden geçirmesi, iyi ile kötüyü belli değerler tablosu ekseninde belirlemesidir. Dolayısıyla yaptığı yanlışlıklardan duyduğu derin üzüntü, mahcubiyet ve pişmanlık sonucu meydana gelen psikolojik baskıdan kurtulmak için özeleştirel bir yaklaşımla sorun olan davranışlarını ortadan kaldırmak suretiyle kendisini yenileyip durumunu düzeltmesidir. 2.2.1.3.5. Özür Kur’an’da insanın olumsuz davranışlarıyla beraber gündeme gelen kelimelerden biri de “özür”dür. Bu kelime de tıpkı tövbe gibi yapılan özeleştirinin bir sonucudur. Günah ve kusur anlamına gelen “رَ َ عذَ “ kelimesinden türeyen “özr” ْر) عذُ ;( insanın günahlarının kendisiyle silineceği şeyi aramasıdır.506 Kur’an-ı Kerim’in değişik yerlerinde geçen507 “رَ َ ِ ْعتَذ إ “kelimesi, “عن “ile kullanıldığında 504 Nisa: 4/48. 505 Gazalî, İhya, IV, 9-12. 506 İsfahânî, 685. 507 Bkz. Nisa: 4/95; Tövbe: 9/66, 90, 94; Nahl:16/84; Mü’min: 40/52; Tahrim: 66/7; Kıyame: 75/15. 149 mazeretinin kabulünü istemek, özür dilemek ve özür göstermek anlamlarına ِ ٌر” .508gelmektedir ّ َذ معُ " ifadesi geçerli bir mazereti olmadığı halde özür beyan eden kimsedir.509 Nitekim Kur’an-ı Kerim’de; “…مْھُ َ َ َن ل ُ ْؤذ َ ْع َر ِ اب ِ لی ِ ُر َون ِ م َن ْ الا ّ َذ ْ ُمع اء ال “َو َجٓ َ “Bedevîlerden mazeret ileri sürenler, kendilerine izin verilsin diye geldiler…”509F 510 İnsanın özür dilemesi üç şekilde olmaktadır; ya kişi kendisine nispet edilen suçu işlemediğini beyan eder veya “şunun için yaptım” der ve varsa haklı gerekçelerini söyleyerek suçlanmaktan kendisini kurtarır. Ya da suçunu kabul ederek, pişman olduğunu, bir daha yapmayacağını söyleyerek özür diler. Bu üçüncüsü tövbedir. Şu halde her tövbe özürdür, fakat her özür tövbe değildir.511 َ ۪اذیر” معَ “ kelimesi “معذار “kelimesinin çoğulu olup örtü ve perde anlamına gelmektedir. Nitekim Kur’an’da özür dilemekle hatalarını perdelemeye çalışan, bir takım mazeretlerin arkasına geçen ve onları kendilerine siper eden kimselerden bahsedilirken bunun boş bir çaba olduğu vurgulanmaktadır: ۜ ُ َ ۪اذ َیره ٰ َى مع ْق َل َ ْو ا Birtakım َول özürler ortaya atsa da.51F 512 Demekki özeleştiri bağlamında yapılan özür dilemede zihinsel dürüstlük göstermek son derece önemli olup insanın içine düştüğü zor durumdan çıkmanın en kestirme yoludur. Nitekim aşağıdaki ayet de bunu teyid etmektedir: ٓا ِ ْن ْ نَع ُف َ ع ْن َ ط ِ ُكْمۜ ا َ ۪ ا َیمان َ ْعد ُْم ب َ ْرت َ ْد َ كف ۟ َلا تَ ْعتَِذ ُروا ق ُ ُ وا م ْجِر َ م۪ ین َّ ُھْم َ كان َن ِا ً ب َة ِف ٓائ ِ ْب َ ط ّ َذ ُع َ ٍة ِ مْن ُكْم ن ِف ئ “Boşuna özür dilemeyin! Çünkü siz, (sözde) iman ettikten sonra küfrünüzü açığa vurdunuz. İçinizden (tövbe eden) bir zümreyi affetsek bile, suçlarında ısrar etmeleri sebebiyle, diğer bir zümreye azap edeceğiz.”513 Bu ve buna benzer ayetler, bir takım geçersiz mazeretler ileri sürerek savaşa katılmak istemeyen münafıklardan söz etmektedir. Nitekim devamındaki ayetlerde samimi olmak şartıyla hastalık, sakatlık veya fakirlik gibi geçerli mazeretlerin ancak kabul edilebileceği beyan edilmektedir. Bu, hastalık, sakatlık veya fakirlik nedeniyle özürleri kabul edilebilecek kimselerin bile, ancak samimi oldukları Allah ve 508 Sarı, 981; Güneş, 765. 509 İbrahim Mustafa vd., I, II, 640. 510 Tövbe: 9/90. 511 İsfahânî, 685; Firuzabadi, 561; İbn Manzur, I, 234. 512 Kıyame: 75/15. 513 Tövbe: 9/66. 150 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Rasulüne içten iman ettikleri takdirde bağışlanabilecekleri anlamına gelir. Bu sadakat olmaksızın hiç kimse, sadece savaşa çağrıldığı zaman hasta veya fakir olduğu için affedilmeyecektir.514 Kısacası özür ancak geçerli bir mazerete binaen anlam kazanabilmektedir. İnsanın çevresiyle geliştirmiş olduğu ilişkiler çerçevesinde sebep olduğu olumsuzluklardan dolayı özür dilemesi bir erdemdir. Sorumluluk bilinci gelişmiş, davranışlarının sorumluluğunu taşıyan kişi rahatlıkla özür diler. Özür dilemek hatayı kabul etmek anlamına geldiği için aynı zamanda yapılan hatanın sorumluluğunu kabul etmektir. Böyle bir durumda kişinin hiçbir mazeret ileri sürmeden hatasını olduğu gibi kabuledip özür dilemesi sorunu çözmede en etkili ve mantıklı yöntemdir. Aksi takdirde sırf özür dilememek için hatayı küçümsemek, görmezden gelmek veya hataya kılıf bulmak sorunu büyütmekten başka bir etkisi olmayacaktır. Özür dilemek, hatanın kabulü ve itiraf edilmesidir. Bu kapsamda özür, özeleştiriden hemen sonra yapılması tavsiye edilen salihat kapsamındaki eylemlerden biridir diyebiliriz. Çünkü özür, kırılan kalplerin tamir edilmesi, gasp edilen hakların geri ödenmesi ve karşılıklı helalleşmeden ibarettir. Yoksa kuru kuruya yapılan bir eylem değildir. Nitekim Hz. Peygamber: “Bir müminin din kardeşiyle üç günden çok dargın durması caiz değildir”515 derken bu gerçeğe işaret etmiştir. İnsanın geçmişte yaptıklarını gözden geçirerek kendisiyle iç hesaplaşması sonucu kabul ettiği hatalarından dolayı özür dilemesi, hatasını telafi etmek için gayret etmesi, hatasını örttüğü gibi, çevresiyle bozulan ilişkilerini de tamir etmesine katkı yapmaktadır. Dolayısıyla geçmişteki davranışlarına yönelik bir değerlendirme olması hasebiyle özür dileme; tövbe, itiraf veya özeleştiri ile benzer özelliklere sahiptir. 514 Mevdudi, II, 260. 515 Buhari, Nikah: 45, Edeb: 57,58; Müslim, Birr:28-34;Ebu Davud, Edeb: 40,56. 151 2.2.1.4. Özeleştiri İle İlgili İkincil Kelimeler 2.2.1.4.1. Kefâret Kur’an’da özeleştiri ile direk olmasa da dolaylı bir şekilde ilişkili olan kelimeler vardır. Bunlardan en çok bilineni “kefaret”tir. Sözlükte “örtmek, gizlemek, inkâr etmek”516 mânasındaki “k-f-r” kökünden gelen kefâret, genel olarak tövbenin çerçevesi içinde yer almakta ve işlenmiş günahların telafisi ve sonuçlarını ortadan kaldırmak amacıyla verilen kurban, sadaka ve tutulan oruç gibi davranışları ifade etmektedir.517 Aynı kökten gelen “Kafir” kelimesi; inkar eden, yok sayan, bir şeyi saklamaya çalışan, görmezlikten gelen, nankörlük eden vb. anlamlarda kullanıldığı gibi dini terminolojide Allah’ın varlığına inanmayan O’nu yok sayan kimseye denir. Bu nedenle kafir, gecenin karanlığına benzetilmiştir. Çünkü gecenin karanlığı her şeyi örter.518 Aynı kökten türeyen keffere fiili, Kur’an-ı Kerim’de günahları örtmek anlamında kullanılmaktadır.519 Dinin belirli yasaklarının kasten ihlâli durumunda yapılması istenen malî veya bedenî ibadetler kefaret kapsamında değerlendirilmektedir.520 “Allah, boş bulunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar. Bu durumda yeminin kefâreti, ailenize yedirdiğinizin orta hâllisinden on yoksulu doyurmak yahut onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Kim (bu imkânı) bulamazsa, onun kefâreti üç gün oruç tutmaktır. İşte yemin ettiğiniz vakit yeminlerinizin kefâreti budur. Yeminlerinizi tutun. Allah, size âyetlerini işte böyle açıklıyor ki şükredesiniz.”521 Kur’an’da kefâret kelimesi üç âyette dört defa geçmekte olup bunlardan kısastan söz eden âyette, yapılan bağışlamanın ya da malî fedakârlığın işlenen günah 516 Firuzabadi, I, 605; İbn Manzur, V, 151; Zebidi, XIV, 50; Cevheri, II, 372. 517 İsfahânî, 922; Karagöz vd., 369; H. Mehmet Katar, “Kefaret”, DİA, İstanbul 2002, XXV,177-179; Adnan Koşum vd., İslam İbadet Esasları, Grafiker Yay., Ankara 2014, 275. 518 Cevheri, II, 372. 519 Bkz. Al-i İmran, 3/193; Mâide: 5/45; Muhammed: 47/2. 520 Rahmi Yaran, “Kefaret”, DİA, İstanbul 2002, XXV/179-182. 521 Mâide: 5/89. 152 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ için kefâret olacağı bildirilir522 Diğer âyetlerde bilerek yapılan yeminin523 ve ihramda iken avlanma yasağını ihlâlin cezası açıklanır.524 Ancak Kur’an’da kefâret kavramına atıf bundan ibaret olmayıp hacda tıraş olmak, hatâen adam öldürmek ve zıhâr yemini gibi belirli kural ve hak ihlâlleri halinde de kefâret kelimesi kullanılmaksızın bu mahiyette bazı yükümlülükler getirilir.525 Ayrıca Kur’an’da genel bir anlatımla, işlenen günahların ve yapılan kötülüklerin Allah hakkına taalluk eden kısmının tövbe, iyi davranışlar, iman ve sâlih amelle bağışlanıp örtüleceği sıkça tekrarlanır ve müminlerin de böyle dua etmesi öğütlenir. 526 Hz. Peygamber de, kılınan namazın, büyük günahlardan kaçınmak şartıyla küçük günahlara kefâret olacağını bildirmiştir.527 Ayetlerde kullanılan “tekfîr” kalıbının dinî terminolojideki kefâret kavramıyla hem kök hem anlam birliği vardır.528 Bu anlamda kefâret, meşru bir mazeret olmaksızın başlanılan bir ibadetin tamamlanmadan yarıda bırakılmasından kaynaklanmaktadır. Veya ilahi otoriteye karşı işlenen bir kusurdan dolayı, ilahi otoritenin kendisini mahkûm etme veya nimetlerden mahrum bırakma endişesini azaltmak içindir. İnsan, bir yönü ile hata ve günahlara meyillidir. Hata işleyenlerin en hayırlısı hatalarından pişmanlık duyup tövbe edendir diyen Hz. Peygamber, hataların insana yapışık olmadığını ve istenildiğinde bunlardan kurtulabileceğine işaret etmiştir. Çeşitli arzu ve güdülerinin etkisi ve baskısı altında olan insanın Allah Teala’ya karşı işlemiş olduğu günahların sonuçlarını ortadan kaldırmak ve telefi etmek için; kimi zaman sözlü itiraf ve pişmanlık ifade eden kelimelerle olduğu gibi, bazen de bedeni ve mali ibadet veya cezalarla da olmaktadır. O cezalardan biri de kefarettir. Kefaret hem bir ibadet hem de mali bir cezadır. Dolayısıyla yapılan hatayı düzeltmek, sonuçlarını ortadan kaldırmak, kaybedilen itibarı yeniden kazanmak ve 522 Mâide: 5/45. 523 Mâide: 5/89. 524 Mâide: 5/95 525 Bkz. Bakara: 2/196; Nisa: 4/92; Mücadele: 58/2-4. 526 Bkz. Al-i İmran: 3/193,195; Nisa: 4/31; Mâide: 5/12, 65; A‘râf: 7/153; Enfal: 8/29; Hûd: 11/114;Tegābün: 64/9. 527 Müslim, Teharet: 5. 528 Yaran, XXV, 179-182. 153 olanlardan gerekli dersleri çıkarmak gibi yüksek hedefleri olan kefaret, özeleştirinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Özeleştiride esas olan geçmişi sorgulamak ve geçmişte yapılan hataları tespit edip bir şekilde düzeltmektir. Çünkü hatadan sonra meydana gelen pişmanlık yapılan özeleştirinin bir neticesidir. Bu kapsamda, geçmişte yapılan hataları salihat denilen güzel işlerle telafi etmekle kişinin kendisini yenilenmesine yönelik bir irade göstermesi bakımından kefaret özeleştiri ile benzer özellikler taşımaktadır. 2.2.1.4.2. Muatebe “معاتبة “kelimesi “عتب “fiilinden türeyerek, Arapça’da bir kimseyi, bir şeyden dolayı uyarmak, kınamak, tekdir etmek, sitem etmek, ayıbını yüzüne vurmak, paylamak ve azarlamak manalarında kullanılmaktadır.529 Bu anlamda kullanılan “muatebe” de tıpkı “’atebe” gibi nefs ile kullanıldığında nefsin uyarılarak kınanması demektir. Bu kelime müşareket ifade ettiği için, kişinin kendisiyle hesaplaşması bağlamında, nefsin olumsuzluklarını esas alarak kendisini kınamasıdır. بٌ ْ ٌ ve ّعت ّبّة ّم ْعت formları, istiare yolu ile insanın başkasına duyduğu düşmanlık anlamında kullanılır.529F 530 Dolayısıyla ‘itab, nefsin aşırı ve gayrimeşru isteklerine karşı tavır almak, nefse yüz vermemek ve müsamaha göstermemek anlamında kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’an-ı Kerim’de bu şekliyle geçmese de değişik formlarda daha çok “özür dileme” anlamında kullanılmaktadır: ُ َون ُ ْستَ ْعتَب وَلا ُ ھ ْم ی ُ ُھْم َ َ ُم َ وا م ْعِذ َرت ۪ذ َ ین َ ظل َّ َ ُع ال ِ ٍذ َ لا َ یْنف َ ْو َمئ َی ف “O gün zalimlere, mazeretleri fayda vermeyeceği gibi, onlardan özür dilemeleri de istenilmez.”531 Çünkü o gün hesap günü olduğu için mazeretlerin ve özür dilemenin bir anlamı ve faydası yoktur. İnsanın en büyük düşmanı kendi nefs-i emaresidir. O nefis kötülüğü emredici, şerre meyilli ve hayırdan kaçıcı olarak yaratılmıştır. Kur’an’da nefsin 529 İbn Manzur, I, 576; İbrahim Mustafa vd., I, II, 582; el-Ezheri, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tezhibu’l-Luğa, IX, Kahire 1964, 36-37; Zebidî, III, 306-310; Kemal Demiray, Türkçe Sözlük, İstanbul 1988, 455; Sarı, 965, Ayverdi, 587; Akalın vd., 1230; Doğan, 887. 530 İsfahânî, 670. 531 Rum: 30/57; Ayrıca bkz. Nahl: 16/84; Casiye: 45/35. 154 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ fücur boyutu olarak nitelenen bu durum karşısında kişinin kötülükleri nefsinden bilip ona sitem etmesi, onu kınaması, ayıbını yüzüne vurması, azarlaması anlamında muatebe; tasavvufi bir terim olarak kullanılmaktadır. Bu anlamda özeleştiri kelimesi ile benzeşmektedir. Nefsin kınanması ve ayıplarının yüzüne vurulmasından maksat; ayıpları teşhir etmek, kişiliği rencide edip ayaklar altına almak olmayıp aksine onu tezkiye ve terbiye etmektir. Bu durum da ancak Allah’a ibadetle ve gayr-i meşru, bazen de meşru isteklerinden alıkoymakla ancak mümkündür. İnsan, nefsini hesaba çektiği halde, Allah’a karşı günah irtikâbı hususunda nefsini tamamen başıboş bırakmamalıdır. Çünkü o zaman, daha çok isyana dalar, nefsi isyan ile daha da ünsiyet kazanır ve bu suretle onu isyandan uzaklaştırmak tamamen zorlaştığı için helak olur. Bunun için daima nefsini azarlamalıdır.532 Nefis, kusur ve günahlarından dolayı kınamak ve ayıplamak, ceza vermek suretiyle terbiyeye tabi tutulursa ıslah olup mertebe kazanır ve nefs-i levvâme olur. Nitekim Yüce Allah “kendisini kınayan nefse yemin ederim” buyurmak suretiyle bunun önemine işaret etmiştir. Bu nedenle, nefsi denetleme ve kontrol etme anlamına gelen “murakebe”nin önemi yadsınamaz. Çünkü murakebe, iş birimlerinde en önemli aşama olan “takip ve kontolü” ifade etmektedir. Bilindiği gibi, iş birimleri; planlama, uygulama, takip ve kontrolden ibarettir. Takip ve kontol sağlıklı yapılmazsa önceki birimlerin bir önemi kalmaz. Bu kapsamda otokontrol veya özdenetim kavramaları önem arz etmektedir. İnsan, kendi kendine konuşabilen tek varlıktır. Konuşur fakat dudakları kımıldamaz. Bu durumda susma hakkını da kullanamaz. Çünkü onu içten içe konuşturan vicdanı vardır. Hele vicdanın sesini hiçbir şekilde susturamaz. Çünkü insan kendi kendine tanıktır. Yaptıkları ise bu duruma en büyük kanıttır. Bu bağlamda muatebe, insanın, bir müfettiş mantığı ile dikkatli bir şekilde davranışlarını gözden geçirdiğinde tanık olduğu hatalarından dolayı, hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan kendisini deyim yerinde ise sanık sandalyesine yerleştirip eleştirmesi, ayıplaması ve yadırgaması açısından özeleştiri ile benzerlik arzetse de özeleştiriden kısmen ayrılmaktadır. Çünkü muatebe, tümüyle nefse 532 Gazali, İhya, IV, 731. 155 yönelik olumsuz bir değerlendirme olup Türkçe’deki karşılığı yergidir. Halbuki eleştiri ve özeleştiride ise hem olumlu hem de olumsuz değerlendirmeleri görmek mümkündür. 2.2.1.4.3. Tecdid Sözlükte “cidd” kökünden gelip “yenilenmek, tazelemek,533 tekrarlamak ve güncellemek” gibi anlamlara gelir. “Teceddüd” de aynı kökten olup yenilenmek anlamına gelmektedir.534 Bu kelime, Arapça olup tıpkı “salat” kelimesi gibi Kur’an’da, Sünnette ve İslam âlimlerince bazen sözlük bazen de özel anlamlarda kullanılmaktadır. Nitekim “salat” kelimesi dua anlamına gelmekle beraber namaz ibadeti için kullanılmaktadır. Tecdid, İslâm düşüncesinde yapısal bir unsur olarak dinle hayat arasındaki irtibatı canlandırmayı ifade eden terimdir. Kur’an’da bu terim birkaç yerde geçse de535 aslında başka bir âyette geçen ve “tağyir” anlamına gelen “yuğayyir” kelimesi, bu terimden kastedilen din ile hayat arasındaki irtibatı yenileme ve canlandırmayı ifade etmektedir:536 َ َلا ً ف ٓوءا َ ْوٍم ُ س ِق ُ ب َ ّٰ � َ َراد َٓا ا ِذ وا ُ ِس ِھْمۜ َ َْنف ِا ِ ُر َ وا ما ب ُغَیّ ّٰى ی َ ْوٍم َ حت ِق ِ ُر َ ما ب ُغَیّ َ َ لا ی ِ ِھ۪ م ْن ّٰ � ِ َّن ِ م ْن دُون َ ُھْم ا و َما ل َ ۚ َھُ َ مَردَّ ل َو ٍ ال “…Şüphesiz ki, bir kavim kendi durumunu değiştirmedikçe Allah onların durumunu değiştirmez. Allah, bir kavme kötülük diledi mi, artık o geri çevrilemez. Onlar için Allah’tan başka hiçbir yardımcı da yoktur.”537 Bu âyette geçen, “içlerinde olanı” ifadesinin olumlu ve olumsuz olmak üzere iki anlamı vardır: yani, insanlar kendi nefislerini fesat ve yozlaşmaya terk etmedikçe Allah, yardım ve esirgemesinden onları yoksun kılmaz; buna karşılık, yine Allah, 533 Akalın vd., 2295; Ayverdi, 1217; Doğan, 1655. 534 İbrahim Mustafa vd., I, II, 109; İbn Manzur, III, 107; Zebidi, I, 6200; Karagöz vd., 482; Sarı, 199. 535 Sebe: 34/7; Secde: 32/10. 536 İsfahânî, 770. 537 Rad: 13/11. 156 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bilerek-isteyerek günah işleyen kimseler kendi içlerindeki eğriliği, olumsuz eğilimleri değiştirerek bunu hak etmedikçe, onlara rahmet ve inâyetini nasip etmez. Tecdid, çok yönlü bir yenilenme ameliyesidir; dinde tecdid, dine sonradan sokulan bidat ve hurafelerden veyahut dini aşınmalardan dini temizleyip birinci nesil selefin anladığı tarzdaki dini anlayışa ve aslına rücu ettirmektir.538 Tecdid, toplumun kalkınması, dünya ve ahiret mutluluğu için gereken her tedbirin alınması amacıyla nazari, fikri ve ameli faaliyetlerin icrasıdır. Tecdid, İslam’ı asrın idrakine sunmaktır.539 Bireysel bazda tecdid denilince, tövbe veya özeleştiri ile insanın ilk temiz hali olan fıtratına dönmesidir. Nitekim şu âyet, “ ۜواُ ُوب َت َ ِیْھْم ِ لی َّم تَ َ اب َ عل ََّّواب ُ َ ُ ھَو ث الت ِ َّن ّٰ � ا یم ۪حُ الر َّ... /Sonra (eski hâllerine) dönsünler diye, onların tövbelerini de kabul etti”539F 540 insanın tövbe ile ilk temiz haline döneceğine işaret etmektedir. Bu anlamda tövbe bir tecdid eylemidir. Çünkü insan da zamanla manen kirlenmekte, temizlenmeye ve yenilenmeye gerek duymaktadır. Bu itibarla dini ifadesiyle tecdid, kitap ve sünnetin gereğince hareket etmektir. Çünkü kitap ve sünnet dinin aslıdır. Yoksa tecdit, yeni bir şey icat etmek değildir. Günümüzde İslâm dünyasının hemen her tarafında ilmî, fikrî ve siyasî faaliyetlerin kendilerini ifade etmek için kullandığı temel İslami terimlerden biri tecdittir. Tecdid, İslâm dünyasının kendini yeniden keşfetmesi ve sömürge şartlarından kurtularak kendi asaletini bulabilmesi yolundaki gayretlerinin tamamını belirtmekte, dil biliminden davet tarzına, siyasî düzenden fıkıh usulüne, düşünceden ahlâka kadar bütün alanlarda yenilenme gayretleri için kullanılmaktadır.541 İnsan en güzel bir şekilde yaratıldığına göre en güzel bir şekilde davranma sorumluluğu vardır. İlmi, fikri, teknik ve medeni alandaki gelişmelerin hepsinin arkasında daha üstününü bulma ve elde etme arzusu yatmaktadır. Tecdid, daha üstününü elde etmeye çabasıdır. Gerek teknik açılarda, gerek ilmi konularda, gerek hayat sistemlerinde, gerek fikri çalışmalarda olsun, insanoğlu daha üstününü elde 538 Bestami Muhammed Sait Hayr, Mefhum Tecdidu’d-Din, Cidde 2012, I, 20-21. 539 Karagöz, Dini Terimler Sözlüğü, 483. 540 Tövbe: 9/118. 541 Tahsin Görgün, “Tecdid” DİA, İstanbul 2011, XXXX, 234-239. 157 etmek için ikmali gereken eksiklikleri bulunduğunu bilip idrak etmektir. Her adım attıkça artan bir istekle bir daha ileriye gitmeyi istemek, daha yüce görüş ufuklarına varmak ve yeni yeni imkanlar elde ederek, daha başka yüksek hedefler edinmektir.542 Halk arasında hadis olarak bilinen “iki günü eşit olan zarardadır” ifadesi bu gerçeği ifade etmektedir. Dolayısıyla insanın tüm hayatını gözden geçirerek eksikliklerini tespit ettikten sonra söz ve davranışlarında en güzeli yakalama ve yapma hedefi olan “ihsan” boyutuna odaklanması Rabbimizin emridir; “Size bir selam verildiği zaman, ondan daha iyisiyle selam verin veya ayniyle mukabele edin. Allah her şeyin hesabını gereği gibi yapandır.”543 Bu anlayışla yola çıkarak, kendimizi değiştirmeyi ve yenilemeyi bir prensip haline getirebiliriz. Çünkü hayat dinamik bir yapıya sahip olup sürekli yenilenmeyi gerektirmektedir. Sürekli değişim maddi hayatta gerekli olduğu gibi manevi hayatımızda da aynı şekilde gereklidir. Gün boyunca yapılan hata ve işlenen günahlardan pişman olup nasuh bir tövbe ile Hakk'a dönülmesi halinde, asıl maksat olan ruhen teraki yolunda bir hayli mesafe alınmış olacaktır. Hz. Peygamber’in, masum olmasına rağmen günde yetmiş kez tövbe etmesi ile bize vermek istediği mesaj; hatalardan dönmek ve kendimizi yenilemek anlamına gelen tövbe mekânizmasını işler hale getirmektir. Burada asıl olan günde kaç kez tövbe edilmesi olmayıp, tövbenin her an yapılması gereğidir. İnsan kendisini değiştirip yenilemeden hiçbir şeyi değiştiremez. Değişimi gerçekleştirecek niyet ve bunun için gerekli kudret herkeste potansiyel olarak mevcuttur. Dolayısıyla Müslümanların bireysel ve toplumsal gelişimi, özeleştirel değişim anlayışı ve iradesine dayanmaktadır. 2.2.1.4.4. Islah Sözlükte “iyi ve yararlı olma” anlamındaki salâh kökünden masdar olan ıslâh genel olarak “düzeltmek, daha iyi hale getirmek” mânasında kullanılır544 ve bir ölçüde Batı dillerindeki reform kelimesine tekabül eder. Islah, Kur’ân-ı Kerîm’de 542 Muhammed Kutub, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, İşaret Yay., (Trc. Bekir Karlığa), İstanbul 1992, 324. 543 Nisa: 4/86. 544 İbrahim Mustafa vd., I, II, 565; Akalın vd., 1129; Ayverdi, 528; Sarı 874; Doğan, 793; MeRad: XIX, 143-156 158 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ isim ve fiil kalıplarıyla geçtiği kırk âyette “kendisini veya insanlar arasındaki ilişkileri düzeltmek; barışmak, barıştırmak”545 anlamında kullanılmıştır. Kur’an terminolojisinde ıslah ifsadın, muslih de müfsidin karşıtıdır. Aynı zamanda bu kavram ile Allah’ın, Peygamberlerin ve insanların ıslah etmesi söz konusu edilmiştir.546 Yüce Allah’ın insanı ıslah etmesi; kimi zaman onu salih olarak yaratmakla; kimi zaman var olduktan sonra ondaki fesadı gidermekle; kimi zaman da onun salih olmasına karar vermekle olur.547 Allah’ın insanları imana ve salih amellere muvafak kılması,548 insanı, amellerini ve işlerini ıslah etmesi; yeryüzünü yaşamaya elverişli yaratması, kitap ve peygamberler göndererek insanları sulh ve sükûna, iman ve itaate, kötülükleri ve zülmü terk etmeye çağırması yeryüzünü ıslah etmesidir.549 Peygamberlerin kavimlerini ıslah; onları şirk, küfür, nifak, isyan, kötülük ve zulümden kurtarmaya çalışmaları, onlara doğru yolu göstermeleri, iman ve salih amellere davet etmeleridir.550 Kur’an’da ıslah kelimesi551 genellikle işlenen bir hatadan sonra yapılması önerilen tövbenin ikinci aşaması olarak nitelendirilmektedir. Yani tövbedeki samimiyetin bir göstergesi olarak nitelendirilmektedir. Diğer taraftan tövbe ve özeleştiriyi de içine alan geniş kapsamlı bir terimdir. Zira tövbe özeleştiriden, ıslah ise tövbeden sonra geldiği için ıslah, özeleştiri ve tövbeyi de içine alan kapsamlı bir kelimedir. Çünkü yapılan bir hatanın düzeltilmesi istendiğinde kuru kuruya bir tövbeyle geçiştirmek yerine tövbe ile beraber daha güzel işler işlemekle, bir nevi kefaret ödemekle hatanın telafi edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır: َ َ ی َِا َّن ّٰ � َ َح ف َ ْصل ْ ِم َھ۪ وا َ ْعِد ُ ظل َ َم ْن تَ َ اب ِ م ْن ب ُ ٌور َ ر ٌح۪ یم ف َ غَف ِ َّن ّٰ � ِیْھ ا َۜ ُ ُ وب َ عل ت 545 Bkz. Bakara: 2/228; En’âm: 6/48; Hucurat: 49/9-10. 546 İsfahânî, 597; Karagöz vd., 28. 547 İsfahânî, 597. 548 Bkz. Ahkaf: 46/15. 549 Bkz. A’raf: 7/85-86. 550 Bkz. Hud: 11/88; A’raf: 7/142; Şu’ara: 26/151-152. 551 Bkz. Bakara: 2/182; En’am: 6/48; A’raf: 7/35; Şura: 42/40; Muhammed: 47/2. 159 “Her kim de işlediği zulmünün arkasından tövbe edip durumunu düzeltirse kuşkusuz, Allah onun tövbesini kabul eder. Şüphesiz Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”552 Kur’an’da sık sık tövbeden sonra zikredilen “ حَ َ َ ْصل أ "ifadesi “düzetmek, ıslah etmek, tamir etmek ve iyileştirmek"553, “ الَ ب “ ise "durum, vaziyet, kalp, fikir, düşünce, değer"554 anlamlarına gelir.555 “مْھُ َ َال َ َح ب َ ْصل أ “deyimsel ifadesi ise "onların durumunu/halini düzeltir, onları ıslah eder" anlamlarına gelir. “بال “kelimesinin kalp anlamı göz önünde bulundurulduğunda ise "kalplerini arındırmak" anlamına gelir.5F 556 Öte yandan bu deyimin ıslah etmenin yanı sıra "iyi ve hayırlı şeylerde muvaffak kılmak" anlamı da mevcuttur.56F 557 İnsanın varoluş gayelerinden biri de yeryüzünü dolayısıyla yeryüzünün en nadide varlığı olan kendini ıslah etmesidir. İnsanların kendi hallerini ıslah etmeleri; inanç, amel, ahlak, söz, fiil ve davranışlarını İslam’a uygun hele getirmeleridir.558 İnsan, hayatı boyunca kendine yönelik sürekli bir ıslah eylemi içindedir. Nefsin kötü arzularının baskısı ve yönlendirmesi altında bulunması nedeniyle, kişinin manen kirlenmesi, söz ve davranışlarında İslam’a uymayan davranışları sergilemesi kaçınılmazdır. Bu nedenle kişinin zaman zaman kendisini gözden geçirerek, davranışlarını nedensellik ilkesi çerçevesinde sorgulayarak, eleştirerek, salihat denilen güzel işlerle hatalarını düzeltmesi, telafi etmesi, ıslah etmesi yani temiz fıtratına uyumlu hale getirmesi gerekir. Islah, orjinalitesini kaybetmiş, bozulmuş ve başkalaşmış bir olguyu aslına, özüne rücu ettirmektir. Bu asıl, Kur’an’da fıtrat olarak geçmektedir. Bu kapsamda, özeleştirel bir iç bakışla kendini çözümleyen, olumlu ve olumsuz davranışlarını görebilen kişi, maddi ve manevi gelişmesinin önündeki en büyük engelin sorgulanmamış hayatı olduğunu anlar. Kendini objektif bir şekilde algılayanlar, gidişata müdahale ederek zararlı alışkanlıklarını, hatalar ve 552 Mâide: 5/39. 553 İbn Manzûr, V, 374; Ebu’l-‘Azm, I, 302; El-Humsî ve Danâvî, 601. 554 İbn Manzûr, I, 554; Ebu’l-‘Azm, I, 611-2; El-Humsî ve Danâvî, 100. 555Muhammed: 47/2, 5. 556 ‘Alauddîn Ali bin Muhammed bin İbrahim bin ‘Umer el-Hâzin, Lubâbu’t-Te’vîl fî Me‘âni’t-Tenzîl, Dâru’l-Kutubi’l‘İlmiyye, Beyrut 1415 h., IV, 139. 557 Zemahşerî, IV, 308. 558 Bkz. Nisa: 4/146; Mâide: 5/38. 160 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ yanılgılarını olduğu gibi kabul ederek bunları ıslah etmeyi ahlaki bir görev olarak telakki ederler. 2.2.1.4.5. Tezkiye Bu kelime Arapça olup, zekat kelimesinin “tef’il” kipidir. Temize çıkarma ve aklama anlamına geldiği gibi arıtma, arındırma, safileştirme; birinin doğruluğunun ikrarı, şehadetinin geçerliliği anlamlarına gelmektedir. 559 Kur’an-ı Kerim’de bu kelime hem olumlu hem de olumsuz olmak üzere iki anlamda kullanılmaktadır: “ لاَ َ ف ُ َس ُكْمۜ َْنف ٓوا ا ُ ُّزَ ك ت “derken560 olumsuz; “kendinizi temize çıkarmayın, kendinizi aklamayın” َ َح َ م ْن ّٰ زَ ك َیھا” .anlamındadır ْل َف َ ْد ا ق “derken561 de olumlu; “Kendini arıtan saadete ermiştir”anlamında kullanılmaktadır. Zekât kelimesinin asıl anlamı; Yüce Allah’ın bereketinden kaynaklanan artıştır. Bu anlamda artıp çoğalan, gelişip büyüyen her şey için bu kelime kullanılabilmektedir. Hz. Ali’nin aşağıdaki sözü bu anlama işaret اق” ;etmektedir ِ َ ِ ْنف َ ْى الإ َ ْز ُك َ وا عل ُم ی ْ ْ ِعل وال َ ُ َة َق َّف َن ُ ُصھُ ال َْنق َ ُل ت َما ْ َل ا” ” İnfak malı çoğalttığı gibi ilimde infak edilince çoğalır.”561F 562 Bu dururm, dünya ve ahiretle ilgili işlerde aynı şekilde söz konusudur. Nitekim zekât kelimesi de artmak ve çoğalmak anlamına gelmektedir. Zekâta bu anlamın verilmesi, ondan dolayı umulan bereketten, nefsin arındırılmasından ise nefsin hayır ve bereketlerle olgunlaşmasından dolayıdır.562F 563 Sözlükte temizlemek, arıtmak anlamına gelen tezkiye, tasavvufta, nefsi, ona bulaşan kir ve pastan temizleyerek nefs-i emareden nefs-i mutmainne mertebesine çıkarmak, ruhu manevi kirlerden arındırmak demektir.563F 564 Hz. Peygamer her defasında nefse ve onun olumlu yönlerine işaret ederken şöyle buyurmaktadır; “Allah’ım! Benim nefsime takvasını ver ve onu temizle. Sen onu temizleyenlerin en hayırlısısın. Sen onun velisi ve efendisisin”565 “Nefsi tezkiye etmek”, nefsin fücur boyutundan kaynaklanan kötülüklerden ve kötü ahlaktan 559 İbrahim Mustafa vd., I, II, 440; İbn Manzur, XIV, 282; Akalın vd., 2345. 560 Necm: 53/32. 561 Şems: 91/9. 562 İbn Manzur, XIV, 282. 563 İsfahânî, 461. 564 İbrahim Mustafa vd., I, II, 440; Karagöz vd., 662; Mevdudi, VII, 137. 565 Müslim, Zikr: 73; Nesei, İstiaze: 13; İbn Hanbel, IV, 371. 161 arındırmaktır. Nefsi temize çıkarmadan temizlemek veya son derece feyiz alıp gelişmesini sağlamak, güzel hasletlerle donatmak suretiyle aklamak ve övmek anlamına gelir.566 Nefsin fücur boyutundan dolayı günah kirleriyle kirlenmesi deyim yerinde ise zehirlenmesi mümkündür. Bu zehrin panzehri tezkiyedir. Bundan dolayı nefsi Kur’an’ın değerler süzgecinden geçirerek süzmek, hata ve günahlardan arındırmak olan tezkiyenin, ayette geçen felah bulma (iyileşme ve kurtulma) kelimesi ile ilişkilendirilmesi, tezkiye ile varılmak istenen asıl hedef olan manevi yönden iyileşmedir. “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun ki, nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.”567 Tezkiyenin manası temizlemek ve arındırmaktır. Ayetleri bir bütün olarak ele aldığımızda şöyle bir sonuçla karşılaşıyoruz; kim çift kutuplu olan nefsini günahlardan temizler, takvaya yükselir ve içinde iyilik geliştirirse, o kişi kurtuluşa erer. Diğer taraftan kim de nefsinin iyilik eğilimlerini bastırır ve onu günahlara gümerse hüsrana uğrayacaktır.568 Buna göre “Zekkaha” ve “Dessaha”nın faili Allah değil tamamıyla insandır. Bu nedenle nefsin kötü arzularını bastırmak, kontrol altında tutmak veya etkisiz hale getirmek için onu güzel hasletlerle donatmak, ahlak zırhı ile giydirmek gerekir. Buna rağmen günah kirleriyle kirlenen nefsi tövbe ile tezkiye etmek yani arındırmak gerekir. Tezkiye nefse bulaşan günah kiri ve pasından nefsi temizlemek, arıtmak ve ilk haline döndürmektir. Tezkiye bir yönü ile hayatı ıslah etmektir. Öze dönüş anlamına gelen tezkiye, bir yandan eleştirel içe bakışla kişiye hatalarını görme imkânını verirken ve bunlardan duyacağı rahatsızlıkla özeleştiri yapmaya sevk ederken diğer taraftan nefsin arınması, kişiliğin yenilenmesi ve gelişmesine katkı yapmaktadır. Bu yönü ile ruhu manevi kirlerden temizleyip arındırmak anlamına gelen tezkiye özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Nitekim özeleştiri, zamanla 566 Yazır, IX, 564. 567 Şems: 91/7-10. 568 Mevdudi, VII, 136. 162 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ temiz fıtratından uzaklaşan insanın kötü alışkanlıklarını terk ederek kendisini değiştirme, geliştirme ve yenilemenin en etkili yoludur. 2.2.2. Teknik-Teorik Çerçeve 2.2.2.1. Kur’an’da Özeleştiri Alanları Özeleştiriye yaşamın her alanında karşılaşmak mümkündür. Kur’an’ın, modern bilimin, psikoloji ve sosyolojinin menşeini ve kaynağını açıklayamadığı niyet, adalet, merhamet, ahlak, samimiyet, vicdan gibi daha birçok konuya el atarak insanın ruhsal yönüne vurguda bulunması, İslam dininin insanın bireysel hayatını etkilediği gibi toplumsal hayatını da etkilediğinin göstergesidir. İnsan davranışlarını etkileyen ve daha çok insanın kendi iç dünyasından kaynaklanan, kısmen de dış kaynaklı etmenleri Kuran’da bulmak mümkündür. Bu etmenlerden bir kısmı insan kişiliğinin işlevlerinden olan duygularıyla, bir kısmı düşünce bir kısmı ise davranış veya duyarlılıkla ilgilidir. Zira analitik psikolojiye göre kişiliğin dört işlevi vardır; bunlar duygu, düşünce, duyarlık ve sezgidir.569 Duygu, çevresindeki varlık, olgu ve olayların kişi için taşıdığı değer, kişiye sezgi, haz, acı, korku, üzüntü ve kızgınlık veren özel yaşantılara denir. Düşünce, dış evrenin kişinin zihnine yansıması sonucu oluşan görüş, tasarı ve niyet demektir. Duyarlık ise, kişiye dış dünyanın somut gerçeklerini algılamayı sağlaması nedeniyle meydana gelen hassasiyet ve kişiliğin algısal işlevidir. Nitekim bir bilgenin ağzından bu gerçek şöyle dile getirilmiştir: Duygularınıza dikkat ediniz, çünkü duygularınız düşüncelerinizi etkiler. Düşüncelerinize dikkat ediniz, çünkü düşünceleriniz davranışlarınızı etkiler. Davranışlarınıza dikkat ediniz, çünkü davranışlarınız karakterinizi etkiler. Karakterinize dikkat ediniz, çünkü karakteriniz kaderinizi belirler.570 Eleştirinin bir çeşidi olan özeleştiri, özün, nefsin, insanın hatalarını farkedip kendisini sorgulaması ve yenilemesidir; duygu, inanç, düşünce ve davranışlarını belli bir gerçeklik ve değerler tablosu/şablonu içine yerleştirerek test etmesi, 569 Bakırcıoğlu, 535. 570 Mahatma Gandi (1869/1948), Hindistan bağımsızlık hareketi'nin siyasi ve ruhani lideri. 163 ölçmesi, süzgeçten geçirmesi ve değerlendirmesidir. Bu değerlendirmenin bir kısmı duygularla, bir kısmı düşüncelerle bir kısmının ise davranışlarla ilgili olması, özeleştirinin, insanın, yaşamının tüm yönlerini kapsayan geniş kapsamlı bir eylem olduğunu göstermektedir. Çünkü duygu, düşünce ve davranışlar zincirin halkaları gibi birbirine bağlıdırlar. 2.2.2.1.1. Duygusal Özeleştiri İçgüdüsel eğilimlerimizin genel adına duygu denir.571 Duygu, kişiliğin dört işlevinden biridir. Duygu, çevresindeki varlık, olgu ve olayların kişi için taşıdığı değeri belirtiyor ve kişiye sezgi, haz, acı, korku, üzüntü, kızgınlık gibi öznel yaşantıları sağlıyor. Öznel olarak yaşanan bir durumun dışavurumu ve gözlemlenebilen bir davranış yapısı olan duygunun,572 olumlu olanı olduğu gibi olumsuz olanları da vardır. Olumlu duygular genellikle; sevgi, güven, iyimserlik, merhamet, vefa ve adalet gibi duygulardır. Olumsuz olanlar ise; bencillik, kibir, şüphe, kıskançlık, öfke, kin gibi duygulardır. Muhasibi’ye göre insan; aşırılığa meyyal, isyana yatkın, bıkkın ve unutkanlıkla ma’lul, azimsizlikle mevsuf olduğunu; devamlı emel peşinden koşmaya alışık, sıkıntı anında saçını başını yolmakla mümeyyiz ve nimete nankör bir karaktere sahip olduğunu söyler. İnsanı ve nefsini tasvire devam eden mütefekkirimiz, her ferdin, huy, davranış ve ahlaki durum itibariyle birbirinden farklı yapı ve nitelikte olduğunu söyler.573 Özeleştiri, duyguların hangi yönde seyrettiğini bakıp öğrenmektir. İnsanda olumlu ve olumsuz duyguların olması gayet normaldir. Bu, her şeyin çift yaratılmasının bir gereğidir. “İbret alasınız diye her şeyi çift çift yaratmışızdır”574 Burada önemli olan duygusal farkındalık sahibi olmak; olumlu ve olumsuz duyguları birbirinden ayırt edebilmek ve bu duyguların hangi yönde kullanıldığını fark edebilmektir. Bunun için de özeleştiri önemlidir. İnsanın kendini bir anda duyguların akışına bırakması kolaydır, fakat kendini bu duygulara bırakmak yerine, 571 Cevizci, 156. 572 Bakırcıoğlu, 509. 573Muhasibi, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, er-Riaye, (4. Baskı), İnsan Yay., (Çev., Şahin Filiz vd.), İstanbul 2011, 110. 574 Zariyat: 51/49. 164 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kendine ne olduğunu, neden üzgün yahut kızgın olduğunu, hiddetlendiğini sorması gerekir. Bu noktada irademiz, kendimizi ve ulaşmak istediğimiz hedef değerleri tanımamız ölçüsünde başarılı iş görür. Çünkü düşmanını ve bu düşmana karşı çıkarabileceği kuvvet sayısını, zafere ulaşabilmek için hangi güçlerle işbirliği yapmasını bilemeyen bir ordu komutanı savaş meydanında nasıl güç bir duruma düşerse, aynı şekilde kötü eğilimleri karşısında kullanacağı anlayış ve bağlanacağı değerlerin neler olması gerektiğini bilemeyen kişi kendisini başarılı bir şekilde yönetemez. Bu bakımdan özeleştiri, kişinin psikolojik yapısını, tutum ve davranışlarını, ilgi ve kaygılarını, duygu ve bilgi durumunu nitelendirmektedir. Özeleştiri, Kur’an’ın deyimi ile farkı fark etmektir. İslam’da insan, kendisine has vasıf ve karakterleri bakımından yegânedir.575 Her insan diğerlerinden farklıdır. Bu farklılık biyolojik olmaktan çok psikolojiktir. Eleştiri, nesnelerin farklı özelliklerini görebilmektir. Dolayısıyla zeka çeşitlerinden biri olan duygusal zeka da, kişinin duygu ve tutkularıyla başkalarının duygularını takip edebilme, bu duygular arasında bir ayırım yapabilme ve elde edilen bu malumatı düşünceleriyle eylemlerine yön verebilme amacı doğrultusunda kullanma yeteneğini de ihtiva eden beceriler bütünüdür.576 Duygusal zekaya sahip olan kişi kendisini iyi tanıyabilen, duygularını tam olarak kontrol edebilen ve başkalarıyla empati kurabilen kişidir. Diğer taraftan duygusal kirlenme ve yozlaşmaya sebep olan olumsuz duygulara karşı daha dikkatli ve daha seçici olur. Şâyet duygusal bir kirliliğe uğramışsa, bu tür olumsuz duygularını bastırma ve etkisiz hale getirme, bunlara alternatif olumlu duygular geliştirmeye çalışır. Bu da ancak duygusal özeleştiri ile mümkündür. İnsan, benliğine aşrı düşkün ve özsever bir varlıktır. Allah insanı bolluk içinde yaşatıp ona mal, sağlık, başarı vb. isteklerini verdiğinde insan çoğu zaman şımarır ve Allah’a yapması gereken itaat ve ibadeti terk ederek kendini sevmeye, bencillik yapmaya başlar. Sahip olduğu nimetleri Allah Teala’nın bir vergisi olduğunu unutması ve sahiplenmesi onun bencilliğindendir. Bencilce davranan kişiler kendilerini tabiri caiz ise dünyanın merkezine koymak suretiyle, her şeyin kendi etraflarında döndüğünü zannederler. Bu duygu, başta kibir olmak üzere kişiyi 575 Çamdibi, 121. 576 Cevizci, 158. 165 birçok olumsuz davranışa sevk eder. Kibir gibi kötü karakterlerin temelini kendini beğenme, büyüklük duygusu oluşturur. Kendini beğenen kimse gerçek dışı ve aldatıcı bir kanaata saplanarak, kendisinde, başkalarında olmadığını sandığı fazilet ve üstünlüklerin varlığına inanır. Kendisini yüksek meziyetlere sahip kabul ettiğinden, yüksek mevkilere layık görür.577 Kibir Kur’an’ın değişik âyetlerinde eleştirilen bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır: ِ َّن ًۜ ا َ ْر ِض َ مَرحا ِ ْي الا وَلا تَ ْم ِش ف َّ ِ اس َ ّ ْر خَدَّ َك ِ للن ُ َص ِع ِ َك َوَلا ت ْ ِص ْد َ ف۪ي م ْشی َ ُخ ٍورۚ َواق ُ ِح ُّب ُ ك َّل ُ م ْختَ ٍ ال ف َ َ لا ی ّٰ� ْ َح ِم۪ یر َ َصْو ُت ال َ ْصَو ِ ات ل َْن َكَر ْ الا ِ َّن ا ِ َكۜ ا َو ْ اغ ُض ْض ِ م ْن َ صْوت “Küçümseyerek surat asıp insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü Allah, hiçbir kibirleneni, övüngeni sevmez. Yürüyüşünde tabiî ol. Sesini alçalt. Çünkü seslerin en çirkini, şüphesiz eşeklerin sesidir!”578 Yukarıda naklettiğimiz âyetler bir yandan kibirlenmenin ahlaki kusur olduğunu vurgularken, öte yandan bunun yerine olumlu ahlaki karakterlerden mütevaziliği teşvik etmektedir. Bu da yukardakinin aksine ideal “ben”dir; ideal ben, kişinin olmak istediği benlik algısıdır. İnsanın hayalindeki durumuyla, içinde bulunduğu durum arasındaki farkı bilmesi, psikolojik bir ihtiyaçtır. Özeleştiri yapamayan kişi, idealindeki benliği ile gerçekteki benlik algısı arasındaki farkı bilemez ve ideal “ben”ini hakikatteki benliği ile karıştırır. Bu da onu yanlış kararlara ve yanlış ilişkilere götürür. Örneğin, kendisini öven kişilerin etkisinde kalır. Etrafındakilerin hatalarını görmediği için tökezler.579 İnsan, gerek verasetle kendine intikal eden mizaç ve gerekse çevreden edindiği huy ve alışkanlıklarıyla kendine göre bir yol tutar. Fakat bu karakter vasıfları her zaman doğru olmayabilir. Doğru oluşunun ölçüsü Allah’ın ve Resulünün beyan bulundukları ölçülere göre davranmasıyladır. Özeleştirinin duygusal boyutu daha çok insanın yaptığı yanlış tercihleri sonucu yüreğinde hissettiği acı, korku, üzüntü, kızgınlık ve pişmanlıklarıyla ilgili 577 Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’an’da Ahlak Psikolojisi, Yalnızkurt Yay., İstanbul 1997, 46. 578 Lokman: 31/18, 19. 579 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 246. 166 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olduğunu görmekteyiz. Bunun birçok örneğini Kur’an’da görmek mümkündür. İnsanın yaptığı kötü tercihlerden biri de kötü arkadaş seçimidir. İşte bu durumu açıklayan ve derin bir pişmanlığı ifade eden âyetlerden bir kaçı; َّ ِي ات َیْتَن َا ل ُ ُول ی َق َ ِیْھ ی َد ٰى ی َ ُّض َّ الظ ِال ُم َ عل َع َ ی َ ْوم ً َوی ُ َلانا ْ ف َّ ِخذ َت َ ْم ا َیْتَن۪ي ل ٰى ل َت ا ویْل َ َ ً ی ْ ُت َ مَع َّ الر ُس ِول َ س۪بیلا خَذ ً ُولا ان خَذ ِ ْن َس ِ و َك َ ان َّ الش َ یْط ُ ان ِ ل ْلا اء ۜن۪ ي َ ْ َ جٓ َ ِذ َ ا َ ْعد ِ ْكِر ب ّ َّ َ ن۪ي ع ِن الذ َ َضل َ ْد ا َق ًل خَل۪ یلا “O gün; zalim kimse parmaklarını ısırarak: “Ne olurdu ben de peygamberle beraber bir yol tutsaydım da keşke falanı dost edinmeseydim! Yazıklar olsun bana! Andolsun ki, Kur'an bana geldikten sonra beni ondan o saptırdı. Zaten şeytan, insanı (ayarttıktan sonra) yalnız ve yardımcısız bırakır” diyecek.580 Yukarıdaki ayette geçen “َّض عَ “ kelimesi; dişleri ile tutmak, dişlemek, (acıya) tahammül etmek, bir şeye sıkıca tutunmak/yapışmak, zor günlerden geçmek, hayret ve pişmanklıktan elini/parmağını ısırmak" anlamlarına gelen bir deyimdir.580F 581 Burada “ellerin ısırılması” derin pişmanlıktan kınaye olup kuvvetli bir özeleştiri vurgusunu görmek mümkündür. Zira Allah’ın azabından koruyan Peygamber’e uymamanın derin pişmanlığını yüreğinde hisseden kişi kendine olan kızgınlığından dolayı bazen ellerini ısır, dizlerine vurur veya saçını-başını yolar. İbn Kesir bu âyetleri şu şekilde tefsir etmektedir; Allah Teala, kendi katından dosdoğru bir yol üzere gönderdiği Hz. Peygamber’in dışındaki diğer yolların batıl olduğunu gören ve farkına varan zalimlerin pişmanlıklarını haber vermektedir. Şâyet bu pişmanlık ahirette meydana gelirse kişiye herhangi bir faydası yoktur. Bu durumda kişi üzüntü ve hasretinden dolayı parmaklarını ısıracaktır.582 Âyetler belli olay ve şahıslar ve ilgili indirilmiş olsa da akıllıca davranmayıp Peygamberin yolunu izlemeyen, bu konuda cin veya ins şeytanlarının aldattığı herkesin, içine düştükleri durumdan duydukları derin pişmanlık ve düş kırıklığını ifade etmektedir. Sebebin hususiliği hükmün umumi olmasına engel değildir. Âyetlerde geçen, “ىٰ َت ا ویْل َ َ “ ی ifadesi “vay şu başıma gelene bak” anlamına gelmektedir. “ ي۪نَتْیَ ل” “ keşke” demek olup geçmişe dönük pişmanlığı ifade etmektedir.“یلا ۪لَخ ً ُ َلانا ْ ف َّ ِخذ َت َ ْم ا ل” falanı dost 580 Furkan: 25/27, 28, 29. 581 İbn Manzûr, 2986; Ebu’l-‘Azm, III, 2278; El-Humsî ve Danâvî, 692. 582 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIX/262; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VI, 106; Sa’lebi, VII, 128; Beydavi, I, 215. 167 edinmeseydim” ifadesi ise insanı yoldan çıkaran şeytan ve dostları olan kötü arkadaşları ifade etmektedir.583 Çünkü âyetin devamında bu dost diye tarif ettiği şahsın kendisini Kur’an’dan uzaklaştırdığından bahsetmektedir. Ve sonra da onu sorunlarıyla yüz üstü bırakmıştır. Kur’an dilinde bu acı akıbetin adı hızlan584dır. Özeleştiri, sahip olunan değerlere göre hayata yön vermektir. Eleştirel bir bakışla, varoluş amacına aykırı davranışları nedeniyle kendilerine yazık ettiklerini anlayanlar, Allah nezdinde kaybettiklerine üzülerek pişman olacaklardır. Bu durumda arzularının peşine takılanlar ellerini ısırarak; “keşke şöle yapsaydık” diyerek pişmanlıklarını dile getirecekler. Yanlış bir tercihle başlanılan bu sürecin faturası bazen o kadar ağır olur ki hayattan başka ödenecek bir bedel kalmaz. Bazen de kişi bu durumdan kurtulmak için çeşitli savunma mekânizmalarına başvurur. Bu durumda içsel bir sorgulama ile özeleştiri yapacağına, suçunu yükleyecek bir günah keçisi585 bulmaya çalışır. Özeleştiri, insanın kendisini duygularının akışına bırakmaması ve onları konrol altında tutmasıdır. Duygusal farkındalık için de özeleştiri önemlidir. İnsanın bir tarafında arzular ve dürtüler, diğer tarafında ise mantık ve kurallar vardır. İnsan bu ikisi arasında denge kurar. Arzular ve dürtüler insanı kendine doğru çekmek 583 Yazır, VI, 250. 584 Hızlân: Bu kavram, Kur’an’da üç âyette yer almaktadır. (Âl-i İmrân, 3/160; Furkan, 25/29; İsra, 17/22). Kur’an’da, bu davranış içinde bulunan kimselerin Allah’ı ve âhiret gününü unuttukları için Allah tarafından da unutulacakları haber verilmektedir (A‘râf, 7/51;Tövbe, 9/67; Secde, 32/14; Câsiye, 45/34). Kulların fiilleri ve Allah-insan ilişkisi meselelerinde hızlân, değişik kelâm ekollerine mensup âlimlerce erken dönemlerden itibaren az çok farklı şekillerde açıklanmıştır. Bunlardan dikkat çeken Mu‘tezile âlimlerinin görüşleridir; Hızlân, Allah’ın müminlere fazladan ihsan ettiği lutufları kâfirler için dünyada bir ceza olarak terketmesi veya onları kendi başlarına bırakacağına hükmedip “mahzûlûn” diye adlandırmasıdır. Hızlân, Allah’ın kâfirleri hak yoldan uzaklaştırması (idlâl-iğvâ) veya gerçeği anlamalarına mâni olmak için zihnî engeller yaratması şeklinde açıklanamaz. Zira bu, kişinin dinen yükümlü tutulması hususu ile bağdaşmaz. Dolayısıyla hızlân, iman etmek istemeyen insanların ilâhî yardım ve lutuftan mahrum bırakılması tarzında anlaşılmalıdır. Çünkü kulun kendi başına terkedilmesi bir tür cezadır. (Bkz. Razi, I, 196; İlyas Çelebi, “Hızlan”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 419-420) 585 Günah Keçisi: Yahudilikte ilk dönemlerin başlıca kefaret vasıtası olarak görülen kurban takdimleri günahkârın maddi durumuna göre boğa, keçi, kuzu veya kumru gibi hayvanlardan seçilmiştir. Yahudilikte kişisel kefaret uygulamaları dışında İsrail kavminin muhtemel günahları için toplumsal arınma ayinlerinin icra edildiği Yom Kipur (büyük kefaret günü) bulunmaktadır. Yahudiliğin ilk dönemlerinde kefaret gününde başrahibin idaresinde çeşitli arınma ayinleri yapılmakta ve kurbanlar takdim edilmekteydi. Başrahip kendisi ve ruhban teşkilatı için günah itirafında bulunarak kurban sunmakta, ardından toplumun günahlarına kefaret olacak ayinlere başlamakta, bu amaçla getirilen iki keçiden kura ile seçilen birini toplumun günahları için kurban ettikten sonra elini “günah keçisi” denilen diğer keçinin başına koyarak toplumun günahlarını ona yüklemekteydi. Daha sonra günah keçisini mabedin kapısına çıkarıp görevlilere teslim etmekteydi. Bu görevliler günah keçisini çöle sürüp günahları toplumdan uzaklaştırmış olmaktaydı.(Bkz. Levililer, XVI.) 168 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ eğilimindedir. Ancak beyin, mantık ve kurallara doğru gitmeye eğilimlidir. Bunu başarabilen kimse, hayat yolunda amacından sapmaksızın ilerleyebilir. O sebeple insanın arzu, dürtü ve duygularının ayırımını iyi yapması gerekir.586Arzu ve dürtüler her insanda vardır. Ancak kötü arzularına rağmen kendini kusursuz gören kimse özeleştiri yapamaz. Bu nedenle insanın, kendisini tüm zaaflarıyla, iyi ve kötü bütün yönleriyle kabul etmesi gerekir. Örneğin kıskançlık duygusuyla kıvranan Kabil, bu duygusunu kontrol edemediği için aşırılığa gitmiş, düşmanlık düşüncesine kapılmış ve nihâyetinde kardeşi Habil’i öldürmek suretiyle yapmaması gereken kötü bir davranışta bulunmuştur. Bu hadise Kur’an’da şöyle geçmektedir: “Derken nefsi onu kardeşini öldürmeye itti de (nefsine uyarak) onu öldürdü ve böylece ziyan edenlerden oldu. NihâyetAllah, ona kardeşinin ölmüş cesedini nasıl örtüp gizleyeceğini göstermek için yeri eşeleyen bir karga gönderdi. “Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar olup da kardeşimin cesedini örtmekten âciz miyim ben?” dedi. Artık ( iş işten geçmiş, Kabil yaptıklarına) pişmanlık duyanlardan olmuştu.”587 Özeleştiri, konusu bireyin kişiliğini eleştirmesinden daha çok içinde bulunduğu durumda farkına vardığı sıkıntıların nedenlerini sorgulama isteğidir.588 Kıskançlık, insanın olumsuz özelliklerinden biri olup, ateşin odunu yaktığı gibi sahibinin güzelliklerini yakıp yok etmektedir. Kıskançlık, bir kişinin, başkalarının elinde bulunan nimeti hoş görmeyerek, elinden gitmesini istemektir. İnsanın kalbindeki bu kötü duygu başkasındaki nimetlere üzüldüğü için sürekli tedirgindir.589 Görüldüğü gibi kıskançlık duygusuyla başlayan, kin ve düşmanlık düşüncesiyle iyice palazlanan ve nihayet ölümle biten bu sürecin asıl aktörü olan Kabil, duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol etmediğinden, dahası nefsin arzularının kölesi olduğundan sağlıklı düşünememiş, pişmanlıkla biten bir iş yaparak kıskançlığının kurbanı olmuştur. Bu duygusunu kontrol edemeyen Kabil kardeşine düşmanlık beslemiş ve sonunda nefsi onu yapmaması gereken bir işe sevketmiştir. İş işten geçtikten, deyim yerinde ise başı taşa değdikten sonra yaptığından dolayı 586 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 246. 587 Mâide: 5/31. 588 Uzun, 8. 589 Yunus Kaya, Tasavvuf, (2. Baskı), Uzak Ülke Yay., İstanbul 2011, 59. 169 pişman olduğunu kardeşinin cenazesini sırtında taşırken yaşadığı stres ve şaşkınlığından ve Kur’an’ın "Yaptığına pişman olanlardan oldu" ifadesinden anlıyoruz. Aynı zamanda içine düştüğü zor durumda acizliğini anlamış “Yazıklar olsun bana bir karga kadar olamadım” diyerek kendisini kınamıştır. Böylece Allah, bir kargayı örnek göstererek cehaleti ve aptallığından dolayı Hz. Adem'in (a.s) suçlu oğlunu uyarmıştır. Düşünce ve davranışların kaynağını oluşturan duygular doğal olduğu müddetçe zararsızdırlar. Ancak çevresel faktörlerin etkisiyle doğallığını kaybedip duygusal kirlilik oluştuğunda sorun ortaya çıkmıştır demektir. Böyle bir durumda insan kendisini duyguların akışına bırakıp kontrolü kaybettiğinde, deyim yerinde ise freni boşalan bir araba gibi etrafına zarar verir. Çünkü duygular çoğu zaman mantıksal verilerden yoksundur. Ancak duygusal özeleştiri ile; iyi ile kötü, doğru ile yanlış, normal ile normal olmayan duyguları birbirinden ayırmak mümkündür. Duygularını Allah’a imanla kontrol altına alıp O’nun takdirine ve adaletine inananlar, kötü duyguların akışına kapılarak çevrelerine zarar vermeleri mümkün değildir. Aksi takdirde bencil duygular, özeleştirinin alanını daralttığı için kişi hatalarını görmekten aciz kalır. Hatalara karşı gösterilmesi gereken reaksiyon ve özeleştiri refleksinin zayıf olması daha büyük çaplı duygusal hatalara davetiye çıkarır. 2.2.2.1.2. Düşünsel Özeleştiri Özeleştiri, kaybolmak üzere olan bir vecibe olmakla beraber, İslami düşüncenin amaçlarındandır. Bu düşüncenin asıl amaçlarından biri olan kişinin kendisini ve yaşadığı toplumu Kur’an’ın değerler manzumesi ekseninde yenilemesi ancak eleştirel ve özeleştirel bir düşünce ile mümkündür. Eleştirel düşünmenin temelinde, kendi düşüncemizi gözlemleyebilme ve bu gözlemleri anlamlandırabilme yeteneği yatar. Yani kişi kendi düşünce sürecini gözlemleyebildiği derecede eleştirel düşünme yeteneğini geliştirebilir. 590 590 Gülhan, 173. 170 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Ahlakçılar terbiyeyi “Beden Terbiyesi”, “Fikir Terbiyesi” ve “Ahlak Terbiyesi” olmak üzere üçe ayırırlar. Fikir terbiyesinin gayesi, insanın fikren mükemmelleşmesini sağlamaktır. Fikren mükemmelleşmek de, iyi anlamak, iyi öğrenmek, özellikle de mükemmel düşünmektir. Zira her türlü ilim ve sanat, bu düşüncenin ürünüdür. İlim ve sanatın da en büyük faydalarından birisi, zihinleri batıl inançlardan, yalan ve hurafelerden temizlenmesidir. Zihni, hurafelerden temizlemek, hem dinen, hem de ahlaken zaruridir.591 Bu da düşünsel özeleştirinin özünü ifade etmektedir. Özeleştiri, kişinin kendi özüne dönme iradesini göstermesidir. Kendine dönüş; geçmişte kültür yaratan, toplumu inşa eden, medeniyet kuran yapıcı, etkin ruhun dirilmesini ve yeşermesini ifade etmektedir.592 Bu dönüş, bizzat toplumun ruh ve vicdanındaki öze dönüştür. İnsanlık tarihi boyunca gönderilen peygamberlerin asıl misyonu vahiy ekseninden kayan insanların geri dönüşlerini sağlamak, onları ıslah etmek, insanların gelişimine uygun yeni ilahi hükümler ortaya koymak ve bunları bizzat yaşayarak öğretmektir. Hz. Peygamber Medine’de yerleşik hayata geçmekle İslam devletini kurmuş, kendisine indirilen ayetler aracılığı ile ashabına yol göstermiştir. Hz. Peygamber’e gönderilen Kur’an-ı Kerim, kendisinden önceki vahiy metinlerini nesh593 etmiş ve dini kemale erdirmiştir.594 İslam tarihinde yaşanılan birçok olaydan sonra siyasi birliğin bozulmasıyla ortaya çıkan mezheb ve fırkalar düşünsel hayatın bazı alanlarında bir takım yeniliklere (Kelam ilmi ve Tasavvuf hareketi gibi) sebep olsalar da zamanla bu mezheb ve fırkaların etkisiyle, kemale eren İslam dinine din diye üretilen yeni eklemeler, bidatler ve hurafeler girmiştir. Dine bulaşan virüsler olarak telaki edilen bu yabancı unsurlardan dini temizlemek ve aslına rücu ettirme çalışmaları, düşünsel özeleştirinin temelini oluşturmuş ve hemen her dönemde gündemdeki yerini korumuştur. Fakat burada dikkat edilmesi gereken temel husus; 591 Erdem, 131. 592 Ali Şeriati, Öze Dönüş, Fecr Yay., Ankara 2011, 21. 593 Nesh: Ortadan kaldırma, ilga etme, yok etme, yazma ve bir şeyi bir yerden başka bir yere aktarma. Şer’i bir hükmü, bir başka şer’i delille kaldırmak.( Bkz. Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, 2. Baskı, İFAV Yay., İstanbul 2011, 226.) 594Bkz. Mâide: 5/3. 171 eğer bir ihyadan veya bir düzeltmeden söz edilecekse bu, dinle değil, dini bilgi ile ilgili olmalıdır. Aksi takdirde akla, dini mükemmelleştirme, olgunlaştırma gibi yetisinin üzerinde ve dışında olan bir konum tayin edilmiş olur.595 Bundan dolayı İslam coğrafyasının değişik yerlerinde bir ihtiyaca binaen başlayan ıslah ve ıslaha dayalı faaliyetler, düşünsel arınma veya düşünsel özeleştiri kapsamında değerlendirilebilecek önemli girişimlerdir. İslam’ın başlangıç dönemine ve sürekli olarak ilk kaynaklara yapılan atıf ıslahın en çarpıcı özelliklerinden biridir. Islah öğretisinde ilk prensiplere dönüşün gerekliliği nakli ve tarihi delillerle temellendirilir. Kur’an’dan çıkarılan delil şu şekilde özetlenebilir: Bütün yönleriyle İslam Kur’an-ı Kerim tarafından belirlenmiştir.596 Hz. Peygamber’in ilahi kaynaklı öğretisi olan sünnet ise vahyin anlaşılmasında tabii bir tamamlayıcıdır. Din yalnızca Allah ve Resulü aracılığıyla anlaşılabilir.597 Nitekim ıslahın tarihle bağlantısını dile getiren Malik b. Enes’in,“Bu ümmetin ahiri ancak evvelinin salah bulduğu şeyle salah bulur”ifadesi598 bu gerçeğe işaret etmektedir. Hz. Peygamber’in “kalbime öyle şeyler gelir ki, her gün bunlardan dolayı yüz defa Allah’tan affımı dilerim”599 diye buyurması insanın düşünsel risklerle karşı karşıya olduğunun açık göstergesidir. Bu tür risklerin olması, düşüncelerin de tıpkı duygu ve davranışlar gibi Kur’an’ın değerler süzgecinden korkmadan geçirilmesini zorunlu hale getirmektedir. Eleştirel bir düşünce ve işlevsel bir akla sahip olmayan şahıs veya toplumlar gerçeklerle yüzleşmekten çok çekinir ve hatta korkarlar. En başta kişi kendi gerçeğinden korkar. İnsan hoşlanmadığı şeyden de genellikle yüz çevirir. Ahlaki olgunluğa ulaşmayan ve kendisiyle barışık olmayan kişi, kendi gerçekleriyle yüzleşmek istemez, özeleştiri yapmaz ve hesap vermekten hoşlanmaz. Bu nedenle tıpkı deve kuşu gibi kendisi ile korktuğu gerçekler arasına kalın perdeler ve aşılmaz engeller koyar. Kur’an-ı Kerim’de bu meyanda şöyle bir ayet 595 Demir, Şehmus, “Din-Dini Bilgi Ayırımı Ekseninde Geleneğin Ne’liği ve Değersel Boyutu”, İlahiyat Akademi Dergisi, Yıl: 2015, 1(1-2), 154. 596 Mâide: 5/3; En’âm: 6/38. 597 Merad, XIX, 146. 598 Muhammed Reşit Rıza, Tefsirü’l-Menar, Mısır 1999, XI, 213. 599 Elbani, ( h.n.: 2415), I, 475. 172 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ geçmektedir: “İnsanların hesap görme zamanı yaklaştı, fakat onlar hala habersiz, hakdan yüz çeviriyorlar”600 Özeleştiri, insanın kendisiyle geniş kapsamlı bir iç hesaplaşmasıdır. Yukarıdaki âyette yoruma gerek duyulmayacak kadar apaçık bir gerçek vardır; insanın kendi gerçeğinden çekinmesi, korkması, yüz çevirmesi ve hatta kaçması. Nitekim bu âyetin devamında bu beyhude kaçmanın kendilerine bir fayda sağlamayacağını açık bir şekilde beyan edilmektedir: Onlara, “Kaçmayın, o içinde şımartıldığınız bolluğa ve yurtlarınıza dönün. Çünkü sorulacaksınız” denildi.601 Allah’ın azabından kaçarak bir yere varamazsınız denilerek kendileriyle alay edilmektedir.602 Bu âyette geçen “ma utriftum fihi” ifadesi “terife” fiilinden türeme olup; bolluk içinde yaşamak, kolay ve müreffeh bir hayat sürmek anlamına gelmektedir. “Mutraf” sözcüğü, hayatın tadını çıkaran, Allah’ın verdiği nimetlerden dolayı şımaran yani, ahlaki endişelere hayatıda pek yer vermeyen, nimetlere şükretmesi gerekirken nankörlük eden ve bununla küstahlaşan kimse demektir.603 Korkulan şeyden kaçmak insani bir reflekstir. “Sorulacaksınız” ifadesinden bir tehdit anlamını çıkarmak mümkündür. Burada kişinin kaçtığı şey amelleridir. Yani kişi hesap vermekten korktuğu için sürekli kaçmaktadır. Bu durum, kişinin kendini kandırmaktan ve avutmaktan başka bir şey değildir. Buna karşın Allah Teala bu şekilde kaçmanın onlara bir fayda sağlamayacağını beyan ederek “evinize dönün veya kendinize gelin” tarzında dikkatlerini yine kendi üzerlerine çekmektedir. Bu âyette geçen “mesakin” kelimesi “sekene” kökünden gelip hem sükûnete he de kendisiyle sükûnet bulunulan şeye denir.604 Bu bağlamda içinde şımarık bir hayat sürdükleri evleri, kasırları, sarayları ve memleketlerinde veyahut bedenlerinde nefsin her türlü arzularını yerine getirerek şımaran ve küstahlaşan insanların, başlarına gelecek tehlikelerden korkup kaçmaktansa kendi hatalarıyla yüzleşme cesaretni göstererek tövbe etmeleri ve kendileriyle barışmaları, sükûnete ulaşarak huzur bulmaları önerilmektedir. Yine âyetin devamında yolun sonuna varıp kaçmanın 600 Enbiya: 21/1. 601 Enbiya: 21/13. 602 Razi, I, 3121; Beydavi, I, 85; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 388. 603 İsfahânî, 196; Esed, 449; İbrahim Mustafa vd., I, II, 116. 604 İsfahânî, 504; İbrahim Mustafa vd., I, II, 489. 173 boşuna olduğunu anlayanların itiraflarıyla karşılaşıyoruz; “Eyvah bizlere! Bizler gerçekten zalim kimseler idik”605 dediler. Bu sözler yolun sonuna gelen, artık kaçacak ve sığınacak yeri kalmayanların ruh hallerini göstermesi açısından ilginçtir. Aynı zamanda bu halin bir itirafı olmakla beraber, gerçekleri kabul edip onlarla yüzleşen, yapılan hatadan dönüşe kapı aralayan ve söz dinlemez nefse karşı tavır alabilen kısacası özeleştiri yapan kişinin ruh halini ifade etmektedir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi her düzeydeki insanın hayata bakış açısını, vaziyetini ve düşüncelerini gözden geçirmesi ile geçmişten süregelen ve sıkı bir şekilde sahiplenen yanlış düşüncelerden vazgeçilebileceğini göstermektedir. Tıpkı Sebe’e melikesi Belkıs gibi geçmişini göz önünde getirerek kendisini sorguladığında gerçeği görüp “...Rabbim! Gerçekten ben nefsime zulmetmişim! Artık Süleyman’la beraber âlemlerin Rabbi olan Allah’a teslim oldum”606 diyebilmeli ve kendine söz geçirebilmektir. Tıpkı Hz. Musa gibi, hataen dahi olsa bir Kıptiyi öldürdüğünde, “…bu şeytanın işindendir, gerçekten o, saptırıcı ve apaçık bir düşmandır” deyip sonra; “Rabbim! Doğrusu ben nefsime zulmettim, artık beni bağışla!”607 diyebilmektir. Rabbine karşı konumunu ve sorumluluğunun farkında olmaktır. Bütün bunlar kişinin derin bir tefekkürle hakikatı bulmaya yönelik düşünsel özeleştiri örnekleridir. Bu yeterliliğe sahip olan kişi, bir kuyumcu hassasiyetiyle hareket ederek, Allah Teala’nın kendisine vermiş olduğu tüm yetenekleri yerli yerinde kullanıp kullanmadığını özeleştirel bir yaklaşımla sorgulamak suretiyle hayatına anlam kazandırabilmektedir. Görüldüğü gibi, kişiye farkındalık kazandıran eleştirel düşünme yetisi, etrafında olup-biteni sorguladığı gibi kendisine yönelik sorgulama eylemini de yapabilmektir. Bu çerçevede kişi bakışlarını kendine yönelttiğinde yaratılış gayesine uymayan düşüncelerini ancak sağlam bir tefekkürle ve nefsini temize çıkarmadan tespit edebilmektir. Daha önce de belirtildiği gibi duygu, düşünce ve davranışların birbirleriyle sıkı bir şekilde bağlı olması nedeniyle, her birinin ayrı ayrı terbiye edilmesi gerekir. 605 Enbiya: 21/14. 606 Neml: 27/44. 607 Kasas: 28/15-16. 174 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Özeleştiri, kişinin karşılaştığı sorunların ve sıkıntıların nedenlerini sorgulama isteğidir. Çoğu zaman etrafımızda meydana gelen olayların sebep ve hikmetlerini hemen fark edemeyebiliriz. Fakat eleştirel düşünme ve basiret sahibi olanlar bu farkı fark edebilmekdirler. Kur’an’da yoğun bir şekilde eleştiriye muhatap olan karakterlerden biri insanların akıllarını yeterince kullanmayışlarıdır. İnsanın düşünme, bilme, davranışlarını belirleme, denetleme ve yargılaması ya da iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, hakkı batıldan ayırmasıyla ilgili kabiliyeti veya dirâyetine topluca akıl denir.608 Akıl, insana verilen en büyük ilahi nimettir. Akıl, bir muhakeme aracıdır. Pek çok manevi gücü olan insanda akıl, yönetici bir konuma sahiptir.609 Varlık âleminde insanı üstün kılan ve ilahi iltifata mazhar olmasını sağlayan en önemli özellik onun akıl sahibi olmasıdır. Zira insan, işlevsel akla sahip olmasıyla diğer varlıklardan ayrılmaktadır. İnsana sırf akıl ve iradesinden dolayı bunca değer veren Allah Teala, insanın bu nimetten yeterince faydalanmamasını, akılsızlıklarının faturasını kendi dışındaki unsurlara çıkartmak isteyen kişilerin durumu Kur’an’ın değişik yerlerinde “…hiç düşünmezler mi?, hiç akletmezler mi?” şeklinde sert bir şekilde eleştirmektedir. Tasavvuf kültürü nefs-i emmare ile mücadelede nefs-i levvâmeye bir nevi otokontrol görevi yüklemektedir. Otokontrol, insanın duygularına, düşüncelerine ve davranışlarına hakim olmasıdır. Duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol altında tutan ve onları aşırıya kaçmalarına müsaade etmeyen kişi, kendisini gerçekleştirmiş, kişiliğini geliştirmiş ve ahlaki olgunluğa ulaşmış demektir. Bu bakımdan duyguların temiz olması çok önemlidir. Nitekim Hz. Peygamber “ameller niyetlere göredir, her kes için niyetinin karşılığı vardır…”610 demek suretiyle bu gerçeğe dikkatleri çekmektedir. Çünkü bir düşünce olan niyet duygulardan etkilendiği gibi, davranışlar da düşüncelerden etkilenmektedir. Özeleştiri, düşünsel bir arınmadır. Büyük mutasavvıf Muhasibi’ye göre hayır diye nitelendirilebilecek şey her ne olursa olsun, niyet temeli üzerine yükselmedikçe 608 Ali Bulaç, “Akıl”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, I, 20. 609 Gölcük, Kur’an ve İnsan, 40. 610 Buhari, Itk: 6, Menakıbu’l-Ensar: 45, Nikah:5, Eyman: 23; Müslim, İmaret: 155; Nevevi, 19. 175 hayır olmaz. Bu niyetin de temiz ve ihlaslı olması gerekir.611 Amellerin ona göre temiz ve ihlaslı olmasının anlamı da Allah’ın rızasını elde etmenin dışında bir amaç ile yapılmaması demektir. Şâyet başka bir amaç varsa bu amel kirlenir. Bundan dolayı niyetin temizlenmesini ve bu uğurda sürekli bir mücahede içinde olunmasını ısrarla tavsiye eder. Yine ona göre kalp temizliğine, güzel ve iyi niyete de ancak nasuh, yani samimi bir tövbeden sonra tüm günahlardan ve nefsani arzulardan kaçınmakla ulaşılabilir.612 Niyet ve diğer psikolojik süreçlerin bilinmesi şahsiyet tahlillerini gerektirir. Bu hususta derin anlayış ve işlevsel akıl olmadan davranışların iyi ve kötü, doğru ve yanlış olarak tespit edilmesi mümkün görülmemektedir. Kısacası, herkesin yaptıklarını niyet terazisinde tartması, ileride hesabını veremeyeceği hataları yapma noktasında dikkat etmesi gerekir. Bu da ancak işlevsel bir akıl ve özeleştirel bir yaklaşımla mümkündür. Çünkü niyet amelin namusudur. Hele bu amel ibadet olursa niyet daha da anlam kazanır. Çünkü niyet ibadet ile adeti birbirinden ayırır. Gerek Allah ile olan ilişkilerde gerekse insanlar arası ilişkilerde niyet belirleyici bir konuma sahiptir. Bu ilişkilerin sağlıklı olması için olmazsa olmaz ihlas ve samimiyettir. Gerek Allah gerekse insanlarla olan ilişkilerinde ihlas ve samimiyeti esas almamak özeleştiriyi gerektiren bir durumdur. Nitekim böyle davranmak, münafıklığın alameti olan ve ilişkilere büyük zarar veren riyakârlığı tetikler. 2.2.2.1.3. Davranışsal Özeleştiri Özeleştirinin, insanın davranışları üzerine yönelttiği bir değerlendirme olduğunu yukarıda belirtmiştik. İnsanın, sergilemiş olduğu davranışlarını sürekli gözden geçirmesi, sorgulaması, test etmesi, sağlamasını yapması, sıkı bir elekten geçirmesi daha doğru bir tabirle eleştiriye tabi tutması insanın gelişimi ve ruhi kemalatı açısından son derece önemlidir. İnsanın kendi davranışlarına karşı objektif olmada zorlanması ve tarafsız bir gözlemci gibi davranmasının zorluğu, çoğu kez 611 Muhasibi, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, Edebu’n-Nufus, İşaret Yay., İstanbul 2003, 89. 612 Muhasibi, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, 23; (Ayrıca bk. Kaf: 50/16.) 176 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ onu hatalarına karşı kör ve sağır hale getirir. Bu durum ise tövbe etmeyi sistematik hale getirmeyi zorunlu kılmaktadır. Özeleştiri, insanın kendisini aklamadan önce davranışlarını yoklamasıdır. İnsan davranışlarına yön veren temel etmenlerin başında niyetin geldiğini yukarıda belitmiştik. Niyet kelime olarak, “yönelmek, kastetmek, inanmak, maksat, istemek, gayret etmek, yönelinen yön ve gidilen istikamet” manalarına gelmektedir. Terim manası ise, “kalbin bir fiili yapmaya veya yapmamaya azmetmesidir.”613 Bu noktadan sonra irade devreye girmektedir. Çünkü niyet ile irade arasında çok ince bir çizgi bulunmaktadır. Bu iç içelik durumu çoğu zaman bu iki kavramın birbirine karışmasına sebep olmaktadır. Hz. Ömer’den rivayet edilen bir hadiste, Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Ameller niyetlere göredir, kişiye de niyet ettiği şey vardır. Bu nedenle kimin hicreti, Allah’a ve Rasulüne ise onun hicreti Allah’a ve Rasulüne olur. Kimin hicreti, elde edeceği dünyaya veya evleneceği bir kadına ise onun hicreti, hicret ettiği şey için olur.”614 Niyet iyi olmadığı takdirde, bu niyetle yapılan en iyi davranışın bile bir kıymeti olmadığı gibi, şayet niyet iyi olursa bu niyetle yapılan sıradan bir davranışın bile çok değerli olduğu gerçeğini göz ardı etmemek gerekir. Örneğin, çok önemsenen ve dinin direği olarak kabul edilen namaza riya karıştığında sahibine sevap yerine günah kazandıracak ve ameli boşa çıkacaktır. “Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarını ciddiye almazlar. Onlar (namazlarıyla) gösteriş yaparlar.”615 Diğer taraftan iyi niyetle yerden bir taş kaldırmak gibi küçücük bir fiil veya küçücük bir tebessüm sadaka hükmüne geçmektedir. Dolayısıyla davranışlara anlam kazandıran niyetlerin temiz, arı ve duru olması esastır. Nasıl ki duygularda kirlenme söz konusu ise davranışların da kirlenmesi mümkündür. Davranışlarda meydana gelen kirlenme tövbe veya özeleştiri ile temizlendiğinde sahibini imandan ihsan mertebesine çıkarır. 613 İbn Manzur, XV, 347; İbrahim Mustafa vd., I, II, 102; Akalın vd., 1776; Sarı, 1574; Muhasibi, erRiaye, 146. 614 Müslim, İmare, 155; Ebu Davud, Talak, 11. 615 Maun: 107/4-6. 177 Özeleştiri, bir öze dönüş eylemidir. Özü temiz olan insanın zamanla özünden uzaklaşması ve başkalaşması olasıdır. Bu durumda insan özüne dönmeyi hep arzu eder. Kur'ân âyetleri arasında insan davranışlarını etkileyen ve yönlendiren sosyal motiflere rastlamak mümkündür. Sosyal bir varlık olan insanın, ilişkilerinde belirleyici olan anahtar kavramlardan birisi karakterdir. Zira karakterle davranışlar arasında güçlü bir bağ vardır. Bu kelime ile ferdin ahlaki davranışlarının yönü ve tutarlılığı kastedilir. İnsanın içinde yaşadığı sosyal çevrenin kültürel değerlere yaptığı baskı sonucu teşekkül eder.616 Kur’an-ı Kerim, riya-ihlas, korkaklık-cesaret, nankörlük-şükran, sabır, haset, gıpta, acelecilik, cimrilik-cömertlik, kibir-tevazu, adalet gibi olumlu ve olumsuz karakterleri ve bunların dayandığı psikolojik ve psiko-sosyal temelleri zikretmiştir.617 Ahlak eğitiminin her şeyden önce gayesi, kişide karakter teşkil etmektir. Karakter sahibi olmak demek, irade kuvvetini teksif etmek, toplayabilmek demektir. Başka bir deyişle, dış etkilerin üstüne çıkabilmek, olumlu hasletler kazanmak, gevşekliğin ve korkaklığın bütün şekillerinin üstesinden gelmektir.618 Dolayısıyla insan denen varlığın şahsiyeti teşekkül ettiğinde, faydalının ve en iyinin peşinden gitmenin sırrını çözüyor. Aynı şekilde uygun olmayan söz ve eylemlerden ve kısacası kötü olan her şeyden de kendisini muhafaza ediyor. Bu eğilim, insanın temiz olan fıtratına dönme eğilimi olan özeleştiriden başkası değildir. Özeleştiri, insanın kendisine söylediği yalanlarının farkına varmasıdır. Fert, içinden başka isteklerle dolu olduğu halde yapmacık davranışlarla veya zorla ortaya koyduğu davranışlarıyla her gün değişen, benzer olaylar karşısında değişik davranışlar göstermesi karaktersizliktir.619 Buna münafıklık da denir.620 “…Onlar kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler…”621 âyetiyle Allah Teala, bu gibi insanlara dikkatlerimizi çekmektedir. Kendisine ve çevresine karşı son derece riyakar, söylediğine kendisi dahi inanmayan ama inandırmaya çalışmakla bilinen münafıklık, kişinin söylem ile eylemlerinin birbirini desteklememesi ve inancıyla barışık olmamasıdır. Bu şekilde ikircikli davranan ve safını belirlemeyen oportünist 616 Çamdibi, 30. 617 Kasapoğlu,Kur’an’da AhlakPsikolojisi., 27. 618 Çamdibi 31(Refia Şemin. Karakter Formasyonu, 5’ten naklen) 619 Çamdibi, 30. 620 Bakara: 2/8-16. 621 Fetih: 48/11. 178 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kişiler, konumları ne olursa olsun Kur’an’ın tenkidine maruz kalmaktadırlar. Zaman zaman herkesin az-çok bu hataya düştüğü farzedildiğinde, bu durumda yapılacak en isabetli şey özeleştiri yapmaktır. Bir doktorun hastasına doğru teşhis koyması neyse özeleştiri de odur. Özeleştiri doğru bir teşhis olduğu gibi aynı zamanda bir tedavidir. Yani özeleştiri eyleminde insan hem doktor hem de hastadır. Birçok insan karşılaştğı sorunların ve çektikleri acıların faturasını kendisinin dışında bir şeye ya da kişiye çıkartır. Suçu başkalarında aramak belki insanı geçici olarak rahatlatır ama sorunları ortadan kaldırmaz. Ve kesinlikle insanın bireysel gelişimine katkıda bulunmadığı gibi, insanın önüne kocaman ve aşılmaz duvarlar örer. İnsanın, sorunları için başkalarını suçlaması, Nasrettin Hoca gibi evinde kaybettiği anahtarı daha fazla ışık var diye sokak lambasının altında aramasına benzer. Oysa bu boş bir çabadır. Çünkü anahtar evin içinde; çünkü sorunların nedeni kendi içinde. Kur’an’da insana verilmek istenen mesajlar çoğunlukla kıyamet sahneleri üzerinde olduğunu görmekteyiz. Özellikle insanı inşa etme dönemi olarak bilinen Mekke döneminde inen âyetlerde bunu bariz bir şekilde görmek mümkündür. Tıpkı Nasrettin Hocan’ın daha testiyi kırmadan çocuğun kulağını çekmesi gibi kıyamette gerçekleşecek olağanüstü hadiseler şimdiden anlatılarak insanların daha dikkatli ve ölçülü hareket etmeleri sağlanmaya çalışılmaktadır: ِ َ خَب ِ َّن َّ � َ إ ُ َّ وا � َّق وات َدَّ َم ْت ِ ل ٍغَد َ ْ ٌس َّ ما ق ْتَ ُ نظ ْر نَف ول َ َ ُ َّ وا � َّق ُوا ات َّ ِذ َ ین َ آمن َا أ َون َیُّ َھا ال ُ ی ِ َما تَ ْعَمل ٌیر ب Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve herkes, yarına ne hazırladığına baksın. Allah'tan korkun, çünkü Allah, yaptıklarınızdan haberdardır. 622 Bozulma karşısında gerçeğe uygun tepki göstermek oldukça zordur. Çünkü bu, nefse zor gelir. Şahsi kusurları yüzünden engellenmiş nice kimseler problemlerini kendilerinde bulunan kusurlara değil de, başka şeylere atfederler.623 Bu “başka” kimi zaman bir insan, kimi zaman eşyanın tabiatı, kimi zaman da şeytandır. Aslında insan yaptıklarının farkındadır. Nefsine söz geçiremediği için yaptığı hatalarını örtbas etmek için de türlü türlü mazeretler ileri sürmektedir. Hâlbuki Allah Teala kulunun ileri 622 Haşr: 59/18. 623 Çamdibi, 76. 179 sürebileceği her türlü mazeretlerini ortadan kaldırmıştır. Bu gerçek Kur’an-ı Kerim’de birçok âyetinde beliğ bir şekilde açıklanmaktadır; “Daha doğrusu insan, (kurtulmak için, bütün) ma'zeretlerini ortaya atsa da, kendi nefsine (bizzat kendisi) şâhiddir!”624 Bir insan, çeşitli mazeretlerin arkasına sığınıp büsbütün nefsin arzularıyla günahlara dalsa da vicdanını susturamaz. Bu ve benzeri âyetlerde eleştirilen husus, insanın ne derece Rabbinin nimetlerine karşı nankör olduğu, enaniyeti ve kibrinden dolayı yaptığı hatalarını görmemesi veya görmek istemeyişinden dolayı nefsini temize çıkarmasıdır. Allah nezdindeki itibarını korumak isteyen kişi; nefsine karşı son derece uyanık olmalı, davranışlarını sürekli gözden geçirerek yaratılış gayesine aykırı olanları hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan bir an önce düzeltmesi gerekir. İnsana özgü hata ve yanılgılar, davranışların objektif bir şekilde değerlendirilmesi, sorgulanması ve gözden geçirilmesiyle tespit edilip düzeltilebilir. Bu da ancak özeleştiri mekanizmasının işletilmesiyle olur. 2.2.2.2. Kur’an’da Özeleştirinin Çeşitleri İnsanın konumu ne olursa olsun, beşer özelliğinden dolayı her zaman hata yapma ihtimali vardır. Buna peygamberler de dâhildir. Çünkü peygamberler her bakımdan ümmetleri için birer örnek ve rol modeldirler. İyilik yapmada örnek oldukları gibi, beşer özelliklerinden dolayı vahye dayanmayan ictihadi konularda hata yaptıklarında, hatanın nasıl düzeltilmesi gerektiği konusunda da örnek olmak durumundadırlar. Nitekim Hz. Adem yaptığı ilk tövbe ile kendi soyuna örnek olmuştur. İslam dininin temel prensiplerine uymayan her davranış tenkide ve ilahi ikaza muhatap olmuştur. Bu ikazlar kimi zaman bireysel kimi zaman da toplumsal düzeyde olmuştur. İnsanın Rabbi ile olan ilişkisine zarar veren istiğna duygusu, onu zaman zaman hatalara sevk etmektedir. Her ne kadar çeşitli istidat ve kabiliyetlerle donatılmış olsa da insanoğlu, Rabbinin yardımından müstağni olamaz. Yaptığı 624 Kıyame: 75/14, 15. 180 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ hatasını görüp “biz kendimize yazık ettik” demek suretiyle günaha karşı takındığı tavırla kendinden sonra gelecek olan nesline örnek olan Hz. Adem ve eşi hem bireysel hem de toplumsal özeleştiri için ilk örneklik teşkil etmeleri açısından önemlidir. Allah Teala’nın öğretmiş olduğu kelimelerle kendisine hatasını telafi etme fırsatı verilerek yeryüzüne gönderilen Hz. Adem ve eşine verilen ilk ilahi mesaj; “İnin oradan (cennetten). Tarafımdan size bir yol gösterici (peygamber) gelir de kim ona uyarsa, onlar için herhangi bir korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir” dedik625 şeklinde olmuştur. “Oradan inin” emrinin tekrarlanması, Hz. Adem'in yaratılış gayesinin onun yeryüzünde halife tayin edilmesi olduğunu gösterir. Gerçekte Adem (insan) topraktan yaratılmış olması hasebiyle bir yeryüzü varlığıdır.626 Bu yüzdendir ki imam el Matüridi, Ka’bi, Ebu Müslim el-İsfehani gibi birçok müfessir, Adem’in cennetinin yeryüzünde olduğunu söylemiştir.627 O, sadece denenmek ve imtihan edilmek amacıyla cennet'te konulmuştu. Hz. Adem’in geçici cennet hayatı, ileride yaşayacağı dünya hayatının bir nevi tatbikatı ve uygulamalı bir eğitimden ibaretti. Bu nedenle tövbesinin kabul edilmesinden sonra cennet'te kalmasına izin verilmemiştir. Hz. Âdem, dünyaya bir ceza olarak değil yaratılış amacı nedeniyle gönderilmiştir. Bundan sonraki hayatında daha önce yaşadığı acı tecrübenin de etkisiyle daha dikkatli, daha seçici olacak ve daha ölçülü hareket edecektir. “Bir musibet bin nasihate bedeldir” atasözü de bu gerçeğe işaret etmektedir. Çünkü hatalar insana mahsus ve insanın öğretmenleridirler. Dezavantaj gibi gözüken ve insanı huzursuz eden hatalar iyi değerlendirildiğinde avantaja dönüşme potansiyeli bulunmaktadır. Bu nedenle Hz. Adem’in yaşadığı bu acı tecrübe hem kendisi için hem de soyu için bir ibret vesikası olarak insanlığın hafızasında yer edinmiştir. 625 Bakara: 2/38. 626 Mustafa Öztürk, Kur’an-ı Kerim Meali, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015, 54. 627 Bkz. Ebu Mansur el-Maturidi, I, 441; Razi III, 4. 181 2.2.2.2.1. Bireysel Özeleştiri Toplumu meydana getiren bireylerdir. İnsanın sosyal bir varlık olması nedeniyle yaşadığı toplumun bir parçası olarak sorumlulukları olan bir varlıktır. Yani topluma faydalı olmak için kendisini her bakımından geliştirmek zorundadır. Sorumluluklarını yerine getirebilmesi için eğitim ve kültür bakımından kendisini geliştireceği gibi, ahlaki açıdan da kendisini geliştirmesi gerekir. Kişi, yaşadığı topluma karşı hissettiği sorumluluk bilinci ile kendini geliştirmeyi ahlaki bir görev olarak bilir. Bu çerçevede içsel eğitimin ve içe dönük değerlendirmenin önemi ön plana çıkmaktadır. Büyük oranda iç faktörlerden kaynaklanan davranışlarımıza yönelteceğimiz eleştirel bakışlarımız, eksikliklerimizi ve yanılgılarımızı görmemize imkan sağlayacaktır. Bu da ancak yapacağımız sağlıklı bir özeleştiri ile mümkündür. Eleştiri, biri dışa diğeri ise içe dönük olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. İşte içe dönük eleştiriden kast ettiğimiz özeleştiridir. Kişinin “kendi davranışları üzerine yönelttiği yargıya ve otokritiğe” diye özetlediğimiz özeleştiri, birey ve toplumların gelişmesi açısından son derece önemli ve hatta zaruridir. Özeleştiriyi de içine alan tövbenin dini hayat için ehhemmiyetini628 düşündüğümüzde bunun zaruretten çok bir vecibe olduğunu görmekteyiz. Bu bağlamda özeleştiri, bir sağlama, ölçme ve değerlendirme, gözden geçirme, bir takip ve kontrol mekânizması olup, insan hayatı için bir nevi sigorta görevini görmektedir. Hem bireysel hem de toplumsal düzeyde özeleştiri yapmak zor olmakla beraber zaruridir. Özeleştiri insanın tüm istek ve arzularına rağmen kendisini değiştirebilme ve sorumluluk bilincini elde edebilmesini sağlar. Sağlıklı bir özeleştiri yapabilmek için kişinin her şeyden önce kendisini, iyi ve kötü yanlarını yani potansiyelini iyi tanıması gerekir. Kendi kendimizi tanıma işi başarılması gereken en zor bir iş ve ulaşılması gereken en değerli bilgilerin başında gelir. Ancak ahlâkî ve manevî değerlere göre hayatını düzene koyma inanç ve kararlılığına sahip kimseler sancılı da olsa bu zorlu mücadeleyi kazanırlar. Nitekim hadis olarak da zikredilen, “kendini bilen Rabbini de bilir” ifadesi sık sık tekrar edilmektedir. 628 Not: Kur’an’da tövbe adında bir surenin olması ve bu surede toplamda on yedi kez tövbe kelimesinin tekrar edilmesi, tövbenin insanın ruhi kemalatı için ehemmiyetini göstermektedir. 182 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Sıhhatı teyid edilmeyen bu haberin muhtevası doğrudur. Zira kişinin kendisini gerçek anlamda bilmesi, hele hele eksikliklerini bilmesi, en önemlisi haddini bilmesi, tıpkı meleklerin;“…Senin bize öğrettiklerinden başka bizim hiçbir bilgimiz yoktur”629 dediği gibi kendisine yönelik derin düşünme ve objektif olmasıyla mümkündür. Özeleştiri içsel bir arınmadır. Derin düşünme süreci insanın kendi derin benliğine ulaşmanın en etkili yoludur. Çoğu zaman insan, hayatını olayların ve gerçeklerin dış yüzeylerinde gezinerek sürdürür. Gündelik ve sıradan iş ve olayların oyalayıcı etkisinden kendini kurtarıp, kendi iç dünyasına yönelemiyor. Kendi özüne ulaşmak için dikkatli ve yoğun bir düşünce etkinliğine ihtiyaç duyar. Çünkü başka türlü kendisini çözemez. Allah Teala kulu hakkında hayır murat ettiğinde ona nefsinin ayıplarını gösterir. Ayıplarını bildiği zaman rastlantısal değil şuurlu olarak onları daha iyi olacak şekilde değişime zorlar. Özeleştiri, insanın kendisini olduğu gibi görüp fakat öylece kabul etmemesidir. Değer kalıpları bakımından insanların üç farklı grupta topılandıkları görülmektedir. Bunlardan birincisi, kendi değer kalıplarını yeterli görerek, gelişmeye kapalı olanlardır. Bu yöntemi kullanan insanlar, sorumluluk duyguları zayıf olduğu için hata yapsalar dahi bu hatalarını sürdürmeye devam ederler. İkinci gruptakiler, yaptıkları hatalardan ders çıkarmayı bilir, aynı hatayı ikinci kez tekrarlamazlar. Üçüncü grup ise ideal olan gruptur; bu gruptakiler başkalarının hatalarından ibret almayı başarabilir ve herhangi bir konuda karar alırken olumlu olumsuz tüm unsurları göz önünde bulundurarak oldukça sağlıklı kararlar verirler. Aynı zamanda bu kişiler büyük işler yapmaya da yatkındırlar.630 Başkalarını eleştirmek kolaydır. Ancak, insanın yapabileceği en zor işlerden biri özeleştiridir. Çünkü bu, ego (zat) ile yüz yüze gelmek demektir. Biz ise kendimizden kaçmaya ya da kendimizi kutsamaya alışmışızdır.631 Nefsin arzularını, kusurlarını bilmek ve bunlarla mücahede etmek uzun soluklu bir süreçtir.632 Gazali, 629 Bakara: 2/32. 630 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 117. 631 Çelebi, 6. 632 Çamdibi, 167. 183 bunun yolunu şöyle açıklar: “Basiret sahibi olanlara kusur gizlenmez. Kusur bilindikten sonra tedavi kolaydır. Lakin insanların çoğu kendi kusurlarını bilmezler. Âlemin gözü önünde olan kılı görürken kendi gözü önünde olan odunu göremez.”633 İnsanla ilgili temel kavramlardan biri olan nefs, insanın özü ve gerçeği, ilâhî latife olduğu gibi, kötü huyların ve süflî arzuların kaynağıdır. Biz burada daha çok nefsin olumsuz yönü üzerinde duracağız. Çünkü insanı kötülüğe sevk eden bu tür nefsle mücadele etmek, hesap sormak, yaptıklarını gözden geçirmek bireysel özeleştirinin temelini oluşturmaktadır. Bu konuda en dikkat çeken şu aşağıdaki ayetlerdir: ۙ و َم َ ا سّٰو َیھا ْ ٍس َ ۙ ﴿۷﴾ َونَف ٰو َیھا ْ ا وتَق ُ ُج َور َھ َ َھَمَھا ف َل ﴿۸﴾ ْ َا ۙ ف َ َح َ م ْن ّٰ زَ ك َیھا َف ﴿۹﴾ ا ْل َ ْد ا َ ّٰس َیھ ق َ ْد َ خَاب َ م ْن د َوق “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirene, sonra da ona iyilik ve kötülük kabiliyeti ilham edene and olsun ki, muhakkak (isyan ve günah kirlerinden) temizlenen nefis kurtulmuştur. Onu (isyan ve günahla) kötülüğe gömen ise mahvolmuştur.”634 Ayet-i kerimedeki odak terimlerden olan "Ilham", if’al kalıbında bir kök kelime olup öğretme, tecrübe etme ve tefekkür olmaksızın insan ruhunda bir bilginin bir anda meydana gelmesidir.635 Kelimenin etimolojik tahlili, bize bu konuda daha iyi fikir verebilecektir. Terim, muhtevası itibariyle, "iblağ etmek, ulaştırmak" anlamına gelmekte, ancak daha hususi bir şekilde, Allah'ın, kulunun kalbine ilka ettiği, attığı (el-kazfu) şeyler hakkında kullanılmaktadır. Zira bu ilka ve kazf, o şeyi kula ulaştırmak gibidir.636 İbni Kesir ise bu âyetleri açıklarken şöyle demektedir: Allah Teala insanı düzgün, sağlam bir fıtrat üzere yarattıktan sonra ona hayır ve şer olanları açıkladı. Allah’a itaat etmek suretiyle kötü ahlaktan kendini arındıran kişi kurtulur. Buna karşı itaatı bırakıp günaha dalan ve böylece hidayetten ayrılan kişi ise helak olur.637 İnsanın birbirine taban tabana zıt (fücur-takva) iki boyutlu bir nefse 633 Gazali, İhya, III, 146. 634 Şems: 91/7, 8, 9, 10. 635 İbn Aşur, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî, Tahiret-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus 1997, XXX, 369; Yazır, IX, 561. 636Zencani, Tehzibu's-Sıhah, (thk. Abdusselam Muhammed Harun-Ahmed Abdulgafur Attar), Daru'lMearif, Mısır, ts., II, 789; İsfahânî, 971, 637 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 410-411; ( Ayrıca bkz.Sabuni, III, 1434) 184 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sahip olması, onu diğer varlıklardan ayırmaktadır. Gelişmeye ve ilerlemeye imkan veren bu özellikler, insanın kendi hemcinslerine karşı terakki etmesini de kolaylaştırmaktadır. Yukarıdaki ayetlerden de anlaşıldığı gibi; nefsin olumsuz boyutuyla kararlı bir şekilde mücahede eden ve nefsini kötü hasletlerden arındıran, temizleyen ve düzelten kişiler, kendilerini yenilemiş, gerçekleştirmiş ve ahlaki olgunluğa erişmişlerdir. Bu mücadelede kişinin en büyük argümanı veya silahı nefsin olumlu tarafında bulunan takvaya sarılmasıdır. Böylelikle olumsuz özelliklerle mücadele etmesi daha kolay olacaktır. Yukarıdaki ayetlerde geçen "zekkâha" ve "dessâha"nın faili Allah (c.c.) değil, kuldur. Çünkü onu kesbeden/elde eden insandır.638 İmam Ahmed, Müslim, Neseî ve İbn Ebi Şeybe'nin Hz. Zeyd b. Erkam'dan rivayet ettiği sahih bir hadiste Hz. Peygamber şöyle dua etmiştir: "Allah'ım nefsime takva bağışla ve onu temizle. Sen temizleyenlerin en iyisisin, velimsin, mevlamsın."639 Benzeri kelimelerle İmam Ahmed, Taberânî, İbn Merduye ve İbn Münzir; Abdullah b. Abbas ve Hz. Aişe'den rivayet etmişlerdir. Anlamı şudur: Kul tezkiye için istekte bulunabilir. Onu nasip ve tevfik etmek her hâlükârda Allah'a bağlıdır. Aynı şey "tedessiye" için de geçerlidir. Allah (c.c.) kimsenin nefsini zorla kötülüğe sevketmez. Ama bir insan kötülükte ısrar ederse Allah (c.c.) onu takva ve tezkiyeden mahrum eder.640 Özeleştiri, rastlantısal değil, bilinçli ve şuurlu bir şekilde insanın kendisini yenileme arzusudur. Nefsin insan hayatı için arz ettiği öneminden dolayı Allah Teala nefse yemin etmektedir. Nefsin olumsuzluklarından dolayı meydana gelen manevi aşınma ve tahribatların giderilmesi, temiz olan öze dönüşün sağlanması ancak özeleştirel bir bilinçle mümkündür. Görüldüğü gibi kişi değişime yönelik kararlı bir irade göstemesi halinde kendini düzeltme imkânını bulabilir. Yoksa kendiliğinden düzelmesi mümkün değildir. İnsandaki fıtrat onu daima gönül, zihin ve amel yollarıyla Allah’a yönelten bir sevk-i ilahidir. Bu ilâhî yönünü yitiren, Allah’ın yaratılış tabiatında gösterdiği yolu terk eden, fıtratını değiştiren kimse yarın Allah’ın huzurunda kendisini zavallı duruma düşürür. Ancak kendisiyle rahatlıkla 638 İsfahânî, 460. 639 Müslim, Zikr: 73; Nesei, İstiaze: 13; İbn Hanbel, IV, 371. 640 Mevdudi, VII, 138. 185 yüzleşebilen, vicdanındaki otokontrol mekânizmasını işletebilen, özü, sözü ve davranışıyla fıtratını gerçekleştirebilen insan psikolojik anlamıyla sağlıklı bir insandır. 641 Çünkü insan, “fücur” ve “takva” boyutlarıyla çift kutuplu bir varlık olarak yaratılmıştır. Adem (a.s), aldığı ilahi talimata rağmen yaptığı hatasından kurtulmanın yolunu yine Allah Teala’dan öğrenmiştir. Aynı şekilde takva dairesinde yaşamanın yolunu kullarına açıklayan Allah (c.c.), haktan ayrılan ve isyana tevessül eden kullarından yaptıkları hatalarından kurtulmak isteyene de yol göstermiştir. Bunun adı tövbe veya özeleştiridir. Bu nedenle özeleştiri fıtridir. Özeleştiri, insanın, iç denetimini sağlayarak nefsini temize çıkartmadan kendisiyle geniş ölçüde yüzleşebilmedir. Bu bağlamda özeleştiri, kişinin, yaşadıklarını tüm çıplaklığıyla, objektif bir şekilde ele alması, hatalarını ve eksikliklerini sebep-sonuç ilişkisi kapsamında değerlendirmesi ve en önemlisi bunları kabul ve itiraf etmesidir. Dolayısıyla özeleştiri, kişinin ilk temiz hali olan fıtratına tekrar bir dönüş yapmasıdır. Terbiye edilmemiş, doymak bilmez, azgın nefs-i emmare’nin baskısı altında olan insanın, Rabbinin merhameti olmadan, ibadet ve taatte bulunmadan kendi başına veya sahip olduğu kabiliyetlerle nefsiyle baş etmesi mümkün değildir. Aklını duygularının önüne koyan her insan, nefsin bu aşırı isteklerini baskılayarak etkisiz hale getirebilmesi için Rabbi’nin merhametinden tıpkı Hz.Yusuf’un istimdat ettiği gibi istimdat etmesi gerekir; “Ben nefsimi temize çıkarmam, çünkü Rabbimin merhamet ettiği hariç, nefis aşırı derecede kötülüğü emreder. Şüphesiz Rabbim çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”642 İbn Kesir’e göre Kral, Hz.Yusuf’un masumiyetini ve faziletini anladığında onu hapisten çıkartmak ister. Fakat Hz. Yusuf, haksız yere hapse atıldığını ileri sürerek kendisine atılan iftiranın temizlenmeden hapisten çıkmayacağını söyler. Ne zaman ki iftirayı atan kadın itiraf eder ve bu olaya şahit olan diğer kadınlar da bunu teyit ettikten sonra Hz. Yusuf hapisten çıkar.643 Böylece Hz. Yusuf, masumiyetini ve iffetli biri olduğunu bizzat ona iftira atanların şehadetiyle tescillemiş bulunmaktadır. Yani “kendinizi temize 641 Mustafa Bilgin, “Hak Dini Kur’an Dili”, DİA, İstanbul 1997, XV, 161. 642 Yusuf: 12/53. 643 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 393; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 138; Sa’lebi, V, 229; Sabuni, II, 555; Yazır, XIII, 224-225; Öztürk, 325. 186 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ çıkarmayın” âyetin gereği olarak kendi kendini temize çıkarmamış, bu iftirayı atanlara itiraf ettirerek temize çıkmıştır. Takip eden ayette geçen Kralın Hz. Yusufla ilgili söylediği “Şüphesiz bugün sen yanımızda yüksek makam sahibi ve güvenilir bir kişisin”644 ifadesi de bunu teyid etmektedir."645 Bireyin içinde yaşadığı psiko-sosyal, kültürel ve manevi çevre, bilişsel, duyuşsal ve karakter gelişimini etkilemektedir. İnsan hatasını kimi zaman göremeyebilir ya da yoğun tempolu bir iş hayatında bu durum gözünden kaçabilir. İnsanın çevresinde yer alan iş arkadaşları, ailesi, yakın arkadaşları rahatsız oldukları konuları kendisine anlatabiliyorlar ve bunun karşısında sorun yaşamıyorlarsa bu kişi eleştiriye açık biridir demektir. Kişinin konumu ne olursa olsun, her kes kendi konumuna göre kendisini gözlemleyecek, hatalarını kendisine hatırlatacak gerçek dostlara ihtiyacı vardır. Nitekim “Mümin müminin aynasıdır”646 meâlindeki hadis Müslümanların birbirlerine ayna vazifesi gördüklerini ifade eder. Çünkü aynalar sadece iyi olanı değil kötü olanı da gösterir. Gazali’nin de işaret ettiği gibi647 insan, kendisinde mevcut olup doğrudan doğruya göremediği kusur ve hatalarını din kardeşi vasıtasıyla görür. Hz. Ömer; “En sevdiğim insanlar, bana eksikliklerimi ve hatalarımı söyleyenlerdir”648 diyerek kendi kusurlarını Selmân-ı Fârisî’ye sorardı. Mümin mümine kusur ve hatalarını münasip bir dille söyleyerek ona ayna görevi yaptığı gibi bazen söz konusu kusur ve hataları kasten kendisi işleyerek ona bunların yanlış olduğunu anlatabilir.649 Ebu Yusuf b. İshak el-Kindi (d. 801/ö. 873), bu konuda şöyle demektedir: Kendisi için fazilet isteyen kimse, bütün tanıdığı insanların suretlerini birer ayna olarak görmelidir. Kötülükleri doğuran isteklerin acılarıyla karşılaştığı zaman, bu aynalar onlardan her birinin suretini kendisine gösterir. Öyle ki kendi kötülüklerinden hiçbiri dikkatinden kaçmaz. İnsanların kötülüklerine dikkat eden kimse, birisinin herhangi bir kötülüğü ile karşılaştığı zaman, sanki onu kendisi 644 Yusuf: 12/54. 645 Mevdudi, II, 471. 646 Bkz. Ebû Dâvûd, “Edeb”: 49; Tirmizî, “Birr”: 18. 647 Gazali, İhyâ, II, 18. 648 İbn Sa’d, et-Tabakatü’l-Kübra, III, 222. 649 Süleyman Uludağ, “ayna” DİA, İstanbul 1991, IV, 261. 187 yapmış gibi, nefsini kınar, nefsine daha çok sitem eder. Her gün her gece bütün fiillerini dikkatle gözden geçirir.650 Dolayısıyla eleştiri yapmadan önce ‘özeleştiri’ yapılmalı. Kendisini hatasız kabul eden biri, herkeste hata görmeyi marifet zanneder. Kişi eleştiri aldığında, hemen olumsuz tepki göstermemeli, bunun yersiz olmadığını düşünmeli ve bundan faydalanmaya bakmalıdır. Bu olaydan rahatsızlık duymamalı ve kendisi için faydalanabileceği bir hamle olarak görmelidir. Fert ve toplumun gelişmesi açısından son derece önemli olan özeleştiri, insan şahsiyetinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Böylece insan şahsiyeti daha iyi, daha olgun ve daha dingin olması sağlanmış olur. Kendimiz hakkında doğru bir bilgi ve bilinç, alçakgönüllü ve cesaretli olmayı gerektirir. Kendini beğenme, kendini yüceltme, kendi gücüne sınırsız güvenme, kendi kendini yeterli görme, hep kendini haklılaştırma ve savunma gibi eğilimler çoğu insanda yerleşik bir tutum halini alıyor. Genel olarak hep iyi yanlarımızı görme kötü yanlarımızın ise üstünü örtme, deyim yerinde ise halı altına süpürme ve onları kabullenmeme eğilimini taşıyoruz. Bu yüzden "kişi noksanını bilmek gibi bir irfan olamaz" denilmiştir. Kendi kusurlarını, zaaflarını, hatalarını görmek ve bunları kabullenmek büyük bir erdemdir. Kişiliğimizin gelişip olgunlaşması, kendi insanî eğilimlerimiz hakkında adil ve objektif bir bakış açısı gerektirmektedir. Nitekim iç denetimini sağlayarak sorumluluklarının farkında olan bireyler için Allah Teala şöyle buyurur; َ ُض ُّر ُكْم َ م ْن َ ض ُ َس ُكْم َ لا ی َْنف َ ُ یْكْم ا ُ َ وا عل َّ َ ذین َ امن َیُّ َھا ال َا ا ُ ْم ی ِ َم ُ ا كْنت ُ ُكْم ب ِئ ُنَبّ َی ًا ف ُ ْم َ جمیع ُك ِ َ مْر ِجع َ ّ ى � ِل ُ ْم ا َیْت َ ْ ااھتَد ِذ َّل ا ُ َون تَ ْعَمل “Ey iman edenler! Siz kendinizi düzeltin. Siz doğru yolda olursanız yoldan sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü Allah’adır. O zaman Allah size yaptıklarınızı haber verecektir”651 Bu ayet, her insanda görülen bir zayıflığa karşı bir uyarıdır. Bazı insanlar başkalarında bir hata görsek de eleştirsek diye bakar dururlar. Burada bu tür kişiler böylesi kötülüğe karşı uyarılmakta ve kendilerinden başkalarının inanç ve davranışlarını araştırıp eleştirmek yerine, kendi hareketlerine, 650 İbn Miskeveyh, 212. 651 Mâide:5/105. 188 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ahlak ve inançlarına dikkat etmeleri istenmektedir. Eğer bir insan Allah'a itaat ediyor, Allah'a ve insanlara karşı yükümlülüklerini yerine getiriyor, hayrın yerleştirilip, şerrin yok edilmesini de kapsayan hak ve takva yolunda gidiyorsa, o zaman bir başkasının sapkınlığı ve yanlışta oluşu hiç kuşkusuz kendisine zarar vermez.652 Özeleştiri yaparken eleştiri dozunu kaçırmak, kendimizi yargılarcasına eleştirmek ve kişiliğimizi ayaklar altına almak doğru değildir. Yani her işte olduğu gibi özeleştiri yaparken de adil olmak lazım. Bu sebeple öncelikle değiştirilebilir yanlış davranışlarımıza odaklanmamız en doğrusudur. Aksi takdirde benliğimize yönelik yapacağımız ölçüsüz eleştiriler olumsuz benliğe sebep olacağı gibi, kişiliğimizi ve onurumuzu rencide edecektir. Nitekim bu şekilde davranan kişilerde özgüven eksikliği oluştuğundan “benden adam olmaz” tarzından olumsuz öz değerlendirmeler yapabildikleri için bu tür davranışlardan kaçınmak gerekir. Kendini sorgulama, geçmiş yaşantılarımız, şu andaki eğilimlerimiz ve geleceğe yönelik beklentilerimiz hakkında bilinçli bir eylemdir. Kendi hayatımız, değerlerimiz, ideallerimiz, yeteneklerimiz ve başarılarımız hakkında eleştirel bir değerlendirmeyi içerir. Olumlu ve olumsuz yanlarımız nelerdir? Hangi konularda güçlüyüz, hangi konularda zayıflıklarımız var? İyi olan ve kötü olan yönlerimiz nelerdir? Bu ve benzeri soruların ışığında kendimiz ile ilgili gerçekçi bir görüş geliştirmeye ihtiyacımız vardır. İnsanın şu andaki var olma biçimi onun geçmiş yaşantılarına sıkı sıkıya bağlıdır. Fakat aynı ölçüde gelecekle ilgili tasarı, beklenti ve var olma biçimine de bağlıdır. Geçmişte yapılan hatalar veya sorumlusu bulunduğumuz başarısızlıklar, sebep olduğumuz ıstıraplar bilinmek isterler. Aksi takdirde geleceğe yönelik olumlu bir gelişme sağlanamaz. Her şeye rağmen, alçakgönüllü bir şekilde kendi kusurlarımızı kabul etmek, hiçbir zaman başarıya ulaşamasak bile bunlarla başa çıkmak için mücadele etmeyi sürdürmek zorunda olduğumuzu bilmemiz gerekir. İşte eleştirel düşünceden kastettiğimiz husus budur. Kişinin kendi hatalarının farkında olması, nefsin fücur boyutuna karşı uyanık olması, kendi kapasitesini yani 652 Mevdudi, I, 518. 189 gücünü ve acizliğini, buna karşılık Allah Teala’nın sonsuz kudret ve kerem sahibi olduğunu bilmesi, iyi ile kötüyü birbirinden ayırt edebilmesi, nerede nasıl davranmasını bilmesi yani seçici olması, olayları sebep-sonuç ilişkisi ile analiz ve sentez yapabilmesidir. Her beşer günahkârdır, günahkârların en hayırlısı, günah işlediğinin farkında olan ve bu günahından dönüp tövbe edendir diye buyuran Hz. Peygamber de, bu kaçınılmaz menfi durumdan kurtulmanın yolunu sonsuz kudret ve merhamet sahibi olan Allah (c.c.)’a sığınmakta olduğunu göstermiştir. İşte böyle bir durumda ister bireysel olsun ister toplumsal boyutta olsun hataları görüp telafi etmek üzere yapılan her türlü içe dönük düzenlemelere özeleştiri denir. Bu durum, itiraf ile başlar özür dileme ile devam eder tövbe ile taçlanır. 2.2.2.2.2. Toplumsal Özeleştiri Yaşamlarını sürdürmek, birçok temel çıkarlarını gerçekleştirmek için işbirliği yapan, aynı toprak parçası üzerinde birlikte yaşayan ve ortak bir ekini olan insan kümesine toplum denir.653 Her toplum fikir ve davranışlarında hataların sergilendiği sahnelerdir. Bazen hatalar bizatihi olmayıp, zaman ve şartların değişmesiyle olmaktadır. Bundan dolayı bazı uygulamalar zamanla değişmeye ve düzeltmeye gerek duyabilir. Toplumu meydana getiren bireyler yanıldıkları ve özeleştiri yaptıkları gibi, toplumlar da toplumun geneli tarafından işlenen ortak eylemlerinden ve yanılgılarından dolayı özeleştiri yaparlar. Bu durumda toplum zaman zaman kendini aklasa da veya sık sık dış düşmanlara dikkat çekerek hedef saptırsa da toplum vicdanı bir süre sonra devreye girerek, gerçeklerin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Kur’an perspektifinde yapılan toplumsal özeleştiride temel yaklaşım; toplumsal bir bilinçle yaratılış gayesine göre hareket edilip edilmemesidir. Burada genel olarak birey topluma tabidir. Yani genellikle toplumsal bakış esas alınır. Dolayısıyla toplumu ilgilendiren hususlarda ortak akıl ve istişare esas alınır. Nitekim Allah Teala bu konuda şöyle buyurur: و ِمَّما َ ُ یْنَھْم َ ْمُر ُھ ْم ُ ش َورى ب َ َ ُام َّ وا الصَلا َ ةَ وأ َق وأ ِ ِھْم َ ُ ِ وا ل َربّ َّ ِذ َ ین ْ استَ َجاب ُ َون َوال ُ ِنفق ْ ُ نَاھ ْم ی َرزَ ق 653 Marshall, 732. 190 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ “Onlar, Rablerinin davetini kabul ederler ve namazı dosdoğru kılarlar. Onların işleri de kendi aralarında bir istişare iledir. Kendilerine verdiğimiz rızıktan onlar Allah yolunda harcarlar.”654 Bu, müminlerin en iyi özelliklerinden kabul edilir. Öyle ki bu husus Al-i İmran: 159'da "emir" şeklinde beyan edilmiştir. Dolayısıyla, İslâm toplumunda istişare önemli bir yer işgal eder. İslâm toplumunda istişare yapmaksızın işleri yürütmeye çalışmak sadece cahillik değil, Allah'ın emrine karşı gelmektir. 655 Sosyal bir varlık olan insanın bireysel sorumlulukları olduğu gibi toplumsal sorumlulukları da vardır. İşte bu toplumsal sorumlulukları kapsamında Asır suresinde beyan edildiği gibi toplumsal bir bilinçle hak ekseninde tavsiyeleşme ile kendisini düzelttiği gibi toplumun düzelmesine de katkı yapması gerekir. Bu duyarlılığı elde eden her birey durumdan kendisine vazife çıkartması gerekir. Fakat bu tavsiyeleşmelerin her zaman karşılık bulamaması doğal bir durumdur. Allah Teala’nın bir kimseye bol rızık vermesi illa da, o kimsenin O'nun katında makbul oluşuna ve nimetlerle şereflendirildiğine delâlet etmez. Aksi de geçerlidir. Hz. Musa’nın döneminde yaşayan Karun, bunun en bariz örneğidir; onun, çevresinden gelen tüm uyarılara kulaklarını tıkaması ve Allah Teala’nın kendisine vermiş olduğu bolca nimetleri kendinden bilmesi, bunu bir üstünlük vesilesi olarak görüp şımarması ve fakirlere infakta bulunmaması helakına sebep olmuştur. Bu olay, Karun’a özenip dünyayı ahirete tercih edenlere ders olmuş, sonra hatalarını ve pişmanlıklarını şöyle itiraf etmelerine sebep olmuştur: “Daha dün onun yerinde olmayı arzu edenler, “Vay! Demek ki Allah, kullarından dilediği kimselere rızkı bol verir ve (dilediğine) kısarmış. Allah, bize lütfetmiş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Demek ki kâfirler iflah olmayacak” demeye başladılar.656 Yukarıdaki ayette geçen “kafirler”den maksat, Allah’ın nimetlerini inkâr eden nankörlerdir. Çünkü küfür; bir şeyi gizlemek, üstünü örtmek ve yok saymak demektir.657 Yapısal bir karakter olan nankörlük vasfı, kendisine nimetler verilmesi anında sevinip 654 Şura: 42/38. (Ayrıca Bkz. Al-i İmran: 3/159) 655 Mevdudi, V, 244-247. 656 Kasas: 28/82. 657 İsfahânî, 918; 191 böbürlenmesi; hatta kimi zaman, kendini yeterli görerek (istiğna) azgınlaşması (tuğyan); ama nimetler elinden alındığındaysa, büyük bir ümitsizlik ve feryad ü figan içine yuvarlanması ile kendini gösterir.658 Tarih boyunca nankörlükleri yüzünden birçok kavim ya helak olmuş veya başlarına çeşitli musibetler gelmiştir. Bir musibet bin nasihate bedeldir kaidesince genellikle bu tür musibetlerin akabinde bireysel ve toplumsal arınmayı sağlayan tövbe yani özeleştiri devreye girer. Nitekim bahçe sahipleri, nankörlükleri yüzünden başlarına gelen musibetten sonra şöyle demeye beşladılar: “Yazıklar olsun bize, biz azgın kimseleriz. Belki Rabbimiz bize bundan daha iyisini verir. Biz de ümitle O'na yöneleceğiz.”659 Toplumsal özeleştirinin gerekliliğini Allah Teala “Ey iman edenler, hep birlikte tövbe ediniz ki kurtuluşa eresiniz!”660 âyetiyle beyan buyurmuştur. Nitekim Yunus (a.s)’ın kavmi bu anlayışla hatasını anlayıp başlarına gelecek musibet daha gerçekleşmeden tam zamanında iman edip tövbe etmeleri onları bu musibetten kurtarmıştır.661 Diğer taraftan Salih (a.s)’ın kavmi hatasını görmeyip tövbe etmediği için helak olmuştur. Tövbe ahlaki bir sorumluluktur. Ahlak ise bireyle sınırlı değildir. Toplumsal davranışların da ahlaki olanı ve olmayanı vardır. Şu halde, bireysel tövbeden söz ettiğimiz gibi, toplumsal tövbeden de söz edebiliriz. Hz. Peygamber’in ifadesiyle tövbe pişmanlıktır. Hz. Yusuf’un kardeşleri Yusuf’a yaptıkları kötülüğü anladıklarında pişmanlıklarını şu sözlerle ifade ederken aynı zamanda kusurlarını da itiraf ettiklerini görmekteyiz: “ ین َ ٖ َ ِ خَاطپ َّا ل ِ ْن ُ كن یْنَا وا َ َ ُ َ عل َ َر َك ّٰ � ٰث َ ْد ا َق ِ ل ُوا تَ ّٰ ا� َال ق” “Dediler ki: "Allah'a andolsun, gerçekten Allah seni bize üstün kıldı. Gerçekten biz suç işlemiştik."662 Onların bu samimi itirafları karşısında Hz. Yusuf, yaptıkları kötülüklerini cehaletlerine bağlamış ve: “… َ َ ْوم ْی َ ُ یْكُم ال ٖر َ یب َ عل ْ kınama size Bugün…” "َلا تَث yok“62F 663diyerek onları affetmiştir. 658 Kılıç, İnsan, Fücur ve Takva…, 13. 659 Kalem: 68/29-32 660 Nur: 24/31. 661 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XV, 206; Ebu’s-Suud, İrşadü’l-Akli’s-Selim ila Mezayi’lKur’ani’l-Kerim, İhyau’t-Turasul-Arabiyye, Beyrut, ts., IV, 176; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’lKur’an, XV, 205. 662 Yusuf: 12/91. 663 Yusuf: 12/92. 192 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Bireysel özeleştiri ferdi bir tövbe ve bilinç tazelemesi olduğu gibi, toplumsal özeleştiri de toplumsal bir tövbe ve toplumsal bir bilinç tazelemesidir. Müslümanlar, bir özeleştiri olan tövbeyi ibadet bilen bir ümmettir. Zira eleştiri, Asr Suresi’nde dile gelen “hakkı tavsiye” emri kapsamına girer. Tövbeyi ibadet bilen bir ümmetin, eleştiriyi de ibadet bilmesi gerekir. İlk Kur’an nesli verimli bir eleştiri geleneği başlatmıştı. Hadis olarak nakledilen, “Sahabe birbiriyle karşılaştığında birbirine Asr Sures’ni okurdu” demek, ashabın, bireysel ve toplumsal özeleştiri yaptığı anlamına gelmektedir. Bu sayede Müslümanlar, kendini ve kardeşini sürekli denetleyen, her an yenileyen ve geliştiren bir toplum hüviyetini kazanır. İnsan benliğinin sağlıklı olarak ayakta durması, iç diyalektiğe (eşliliğe); yani, vicdanın sağlam bir dengede kalmasına özen gösterme yoluyla gerçekleşen özeleştiriye bağlıdır. Adı geçen eşlilik şartları vasıtasıyla gerçekleşen cemaat iç diyalektiği, o cemaatin gelişmesini ve sağlık kazanmasını sağlar. Yoksa düşünsel tıkanıklık cemaatin boğulmasına yol açar. Bu eşlilik atmosferi bütün kesimleriyle, - aile, küçük toplum, şehir, devlet, beşeriyet ve medeniyetler arası ilişkiler- beşeriyet atmosferine egemen olursa; verimlilik, gelişme ve sağlıklı olma yolu açılmış olur.664 Bu bağlamda yapılacak toplumsal özeleştirinin başarılı olabilmesi için her türlü kişisel menfaatlerden ve hesaplardan uzak olması, gerçekçi olması, şuraya dayalı olması ve farklı düşüncelere açık olması gerekir. Kur’an’da bu konuya işaret eden birçok delil vardır: “…Şüphesiz ki, bir kavim kendi durumunu değiştirmedikçe Allah onların durumunu değiştirmez…”665 En geniş anlamıyla bu ifade, hem bireysel, hem de toplumsal hayata yön ve biçim veren; taşıyıcılarının ahlakî niteliklerine ve “iç dünyalarındaki” ruhî/manevî biçimlenmelere göre uygarlıkları yükselten ya da alçaltan ilahî sebep-sonuç ilke ya da ilişkisini, yani, sünnetullâhı dile getirmektedir.666 Değişim iyi ve kötü olmak üzere iki türlüdür. İdeal değişim, kişinin ruhi kemalatını sağlamak üzere kendisini sürekli yenilemesi, bireysel ve toplumsal hayatıda daha iyi olanı gerçekleştirmeye çalışmasıdr. İstenmeyen değişim ise kişinin fıtratındaki iyi halini koruyamamasıdır. 664 Çelebi, 96. 665 Ra’d: 13/11. 666 Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, (Çev. Cahit Koytak vd.), İşaret Yay., İstanbul 1999, 487. 193 Nitekim bu ayetten ilham alan milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy bir dizesinde şöyle haykırmaktadır: “Bilmez misin ki kat’i bir düsturdur bu Hak’ça…Bir kavmi bozmaz Allah, onlar bozulmadıkça.” Günlük hayatta karşılaştığımız sıkıntıların kaynağını anlamakta bazen zorluk çekebiliriz. “Sana gelen her iyilik Allah’tandır. Başına gelen her fenalık ise senin kendi nefsindendir”667 âyetinde belirtildiği gibi kişi, başına gelen bir sıkıntıyı nefsinden kaynaklandığını bilmeli, ayağı dahi taşa değse bunun sebebini kendisinde aramalı, kalbini yoklamalı ve kendisiyle yüzleşmelidir. Yoksa kendisini görmeyip dış sebeplere takılıp kalırsa problemlere çözüm bulamaz. Dış sebepleri değiştirmemiz veya ortadan kaldırmamız her zaman mümkün olmayabilir. Fakat dış sebepleri de tetikleyen iç sebepleri yani hatalarımızı düzeltmemiz veya eksikliklerimizi tamamlamamız her zaman mümkündür. Çünkü başarı için kararlılık ve tevekkülle çalışmak gerekir. Uhud Savaşında ağır kayıplar veren Müslümanlardan bir kısmı şaşkın bir şekilde “bu nereden çıktı, nasıl böyle oldu, kimden kaynaklandı, hani Allah’ın yardımı nerede kaldı?” diye sormaları bunun en dikkat çeken örneğidir. Sonrasında Hz. Peygamber’e gelen vahiy ile: “Bu duruma düşmeniz sizin hatalarınızdan kaynaklandı” denilerek, Müslümanların kendi hatalarıyla yüzleşmeleri sağlanmıştır. ۙ َ َیْھا ل ْ ْم ِ مث ُ َ َصبْت َ ْد ا ٌ ق َة ْ ُكْم ُ م ۪صیب َت َ َصاب َ َّمٓا ا َ۪د ٌیر َول َ ٍء ق ِ َ ش ْي ا ٰ ُى ك ّل َ َ عل ِ َّن ّٰ � ُ ِس ُكْمۜ ا َْنف ُ ْل ُ ھَو ِ م ْن ِ عْنِد ا َاۜ ق ّٰ ٰى ھذ َن ُْم ا ْت ُل ق “Onların (müşriklerin) başına (Bedir’de) iki mislini getirdiğiniz bir musibet (Uhud’da) sizin başınıza geldiğinde, “Bu, nereden başımıza geldi?” dediniz, öyle mi? De ki: “O (musibet), kendinizdendir.” Şüphesiz Allah’ın gücü her şeye hakkıyla yeter.”668 Yukarıdaki ayette Uhud Savaşı’nda Müslümanlar’ın yaşadığı şok ve şaşkınlığın etkisiyle “Bu, nereden başımıza geldi?” demelerine karşılık,“Onların (müşriklerin) başına (Bedir’de) iki mislini getirdiğiniz…”ifadesiyle Allah (c.c.) Müslümanları teselli ederken, yaşadıkları sıkıntının sebeplerini dışardaki unsurlara 667 Nisa: 4/79. 668 Al-i İmran: 3/165. 194 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bağlamalarını da yadırgıyor ve dikkatleri kendi üzerlerine çekmeye çalışıyor.669 Büyük müfessir Taberi bu konuyu şu şekilde açıklıyor; Müslümanlar yaşadıkları şokun etkisinde kalarak “biz Müslüman onlar Müşrik, hani Allah bize yardım edecekti, Allah’ın Resulü içimizde, her gün vahiy geliyor düşmanlarımız ise müşrik ve kafir olmalarına rağmen neden bunlar başımıza geldi?” sormaları üzerine Allah Teala Hz. Peygamber’e ey Muhammed arkadaşlarına “bu sizden kaynaklandı” de diye buyurdu. Çünkü başınıza gelen bu musibet emirlere itaatsizlik ve taatı terk etmenizden, ganimeti isteyip bulunduğunuz yeri terk etmenizden kaynaklandı. Yoksa sizin dışınızdaki unsurlardan kaynaklanmadı670 Yani, "Bu sizin zayıflığınız ve yanlış davranışlarınızın bir sonucudur; siz sabretmediniz, takvaya aykırı şeyler yaptınız; komutanlarınızın tertibatına aykırı davrandınız, açgözlülüğün kurbanı oldunuz ve birbirinizle tartışmaya başladınız. Bir de kalkmış, 'Bu felâket nasıl başımıza geldi?' diye soruyorsunuz."671 Yapılan başka bir yoruma göre Müslümanların Bedir’de esir aldıkları yetmiş müşriki “bunlar bizim akrabalarımız ve kardeşlerimizdir” deyip fidye karşılığında serbest bırakmalarına karşı bir ceza olarak yetmiş Müslüman Uhud savaşında şehit olmuştur.672 Bu âyette geçen “O (musibet), kendinizdendir” ifadesi aslında her şeyi açıklamaktadır. Birincisi Bedir savaşına göndermede bulunarak oradaki zaferin nasıl elde edildiğini, sünnetullah’ın orada nasıl tecelli ettiğine işaret edilmektedir. Zira Bedir Savaşı’nda Müslümanlar’ın sayısı az olmasına rağmen tam bir disiplin içinde ve emirleri harfiyyen uygulamaları neticesinde Allah (c.c) onlara zaferi nasip etti. İkinci olarak burdan hareketle Uhud savaşındaki yenilginin sebepleri üzerine düşünmemizi, yine sünnetullah’ın burada nasıl tecelli ettiğine işaret etmektedir. Zira burada emre itaat etmeyen bir gurup Müslüman’ın yaptığı ölümcül hata ve bir kısım Müslüman’ın ganimet toplamaya çalışması, onlara ahireti ve Allah rızasını gözetmeyi unutturmuş, Allah Teala da onları sorunlarıyla yüz üstü bırakmıştır. 669 Nahcivani, I, 133. 670 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vilu’l Kur’an, VII, 371; Nahcivani, I, 133; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’lAzim, II, 158; Alusi, Şehâbeddin Mahmûd, Ruhu’l-Meani fi Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim ve’s-Seb’u’lMesani, Daru’l-İhyau’t-Turasu’l-Arabi, Beyrut, ts, III, 303; Beydavi, I, 111; Sa’lebi, I, 509; Ferra, I, 224; Sabuni, I, 204. 671 Mevdudi, I, 307. 672 Bagavi, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Mealimu’tTenzil, Beyrut 1987, II, 129; Mazhari, I, 576. 195 Kur’an dilinde bu acı akıbetin adı hızlandır. Furkan suresi 29. Âyette geçen “hazul” kelimesiyle aynı kökten olan hızlan dini bir terim olarak, “Allah’ın, kendi buyruklarına karşı gelen insanlardan yardımını kesmesi, onları yapayalnız ve yardımcısız bırakması” anlamına gelir.673 َا َ َم ْن ذ ْ ُكْم ف ُل َ ْخذ ِ ْن ی وا َ ُكْمۚ َ َ َلا ِ غَال َب ل ُ ف ُ َون ْن ُص ْر ُكُم ّٰ � َ ْؤ ِمن ِ ْن ی ْ ُم ا َتََو َّك ِل ال ْی َل ِ ف َ ّٰ ى � و َعل َ ْعِد۪ۜه َ َ ْن ُص ُر ُكْم ِ م ْن ب ۪ذي ی َّ ال Allah size yardım ederse, sizi yenecek yoktur. Eğer sizi yardımsız bırakırsa, ondan sonra size kim yardım edebilir? Mü’minler, ancak Allah’a tevekkül etsinler.674 Kaynaklarda yer alan bilgilerden anlaşıldığına göre, hızlânın “ilâhî yardımın kesilmesi ve kulun kendi başına terkedilmesi” anlamına geldiği görüşü genellikle kabul edilen bir husustur. Bu konudaki görüş ayrılığı daha çok hızlânın bütün beşerî fiilleri kapsayıp kapsamadığı noktasında odaklanmaktadır. Kelâm ilmi açısından bakıldığında meselenin odak noktasını ilâhî buyruklara boyun eğme hususu oluşturur. Bu çerçevede ileri sürülen görüşler içinde, hızlânın sadece ilâhî emirleri kabul etmek istemeyen kâfirler için geçerli olduğunu savunan görüş isabetli görünmektedir. Nitekim kâfirlerin bu durumu, fırtınalı bir havada denizin ortasında kaptansız olarak kendi haline terk edilen gemiye benzetilmiştir. İman ve itaat, inkâr ve isyan gibi dinî konularla ilgili olmayan hususların ise hızlâna konu teşkil etmediğini, bu alanda sünnetullahın geçerli olduğunu söylemek mümkündür. Uhud savaşında yaşanılan sıkıntının asıl sebebi; düşmana karşı kararlı bir şekilde mücadele etmeyenve dünya malına tamah edenlerin sorumsuz hareketleri kapsamında sünnetullah Müslümanların aleyhine işlemiştir. Nitekim Allah Teala “O (musibet), kendinizdendir” diyerek kendileriyle yüzleşmeleri gerektiğini vurgulayarak özeleştiri yapmalarını zımnen de olsa tavsiye etmiştir. Ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösteren çeşitli İslami cemaat, dernek ve sivil toplum teşkilatların cemaat taassubu ile hareket etmeleri, eleştirel yöntemle hareket etmemeleri ve en önemlisi özeleştiri kültürlerinin olmayışı toplumsal mutabakatı dinamitleyen en büyük faktör olmuştur. İslami hareketlerin, cemaatlerin, 673 Karaman vd., VI, 116. 674 Al-i İmran: 3/160. 196 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ örgütlerin, vakıfların çağın gereklerine göre daha iyi hizmet edebilmeleri için kendilerini sürekli yenilemeleri, yanılgıları bulmak için geçmişi sorgulayıp geçmişten ders çıkarmaları gerekir. Fakat şu anda gerek ülkemizde gerek tüm İslam âleminde bu tarzda bir özeleştiri yapıldığına şahit olamıyoruz. 2.2.2.3. Kur’an’da Özeleştirinin Amacı ve Önemi İnsan, sosyal hayatın asıl aktörü olması nedeniyle Kur’an’ın da asıl muhatabıdır. En değerli ve mükerrem varlık olarak yaratılan insan, daha önce kendisine öğretilmiş bilgilerle değil, ruhi kemale ermek üzere yetişmesine ve kendisini gerçekleştirmesine katkı sağlayacak imkânlar, çeşitli istidat ve kabiliyetler, gizli ve açık duygular, göz, kulak ve dil gibi organlar en önemlisi farkındalık yeteneği gibi potansiyel güçlerle donatılarak dünyaya gelmiştir. Halifelik misyonuyla yeryüzünü imar ve ıslah etmek üzere görevlendirilen insanın her yönden gelişmeye açık bir yaratılışa sahip olmasıyla beraber bir takım zaafları da vardır. İnsanın bu iki zıt kutba sahip olması tamamıyla onun hür irade sahibi olması ve kendi tercihlerinde serbest bırakılmış olmasıyla ilgili olup yeryüzündeki sorumlulukları için kaçınılmazdır. İnsana yüklenen, yeryüzünün imar ve ıslah etme, yeryüzünde adalete ve üstün ahlaka dayalı sosyal bir düzeni kurma sorumluluğunu hakkıyla yerine getirebilmesi için zaaflarından arınması ve potansiyel güçlerini ortaya çıkarıp geliştirmesi onun en büyük varoluş amaçlarından biridir. Bu konuda başvuracağı en büyük kaynak kuşkusuz Kur’an-ı Kerim’dir. Nitekim bu husus Kur’an’da şöyle izah edilmektedir: ِ ُك َ ب ِ َّن ّٰ � وا ُّ ِور َ َى الن ِل َم ِ ات ا ُ ُ ْخِر َج ُكْم ِ م َن ُّ الظل ِ ٍ نَات ِ لی َ ٍ ات َ بیّ ٰی ٰ َ ى ع ِبْدٖه ا ُ ّنَزِ ُل َ عل ٖذى ی َّ َ َر ُؤ ٌف َ ر ٖح ٌیم ُھَو ال ْم ل O, sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için kulu Muhammed'e apaçık âyetler indirendir. Şüphesiz Allah, size karşı çok esirgeyici, çok merhametlidir. 675 Yani Kur’an’ın kesin ve apaçık delilleri sayesinde siz insanlar, cehalet ve küfür karanlığından kesin bilgiye dayanan hidayet ve iman nuruna kavuştunuz.676 675 Hadid: 57/9. 676 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 10. 197 Özeleştiride asıl amaç; gündelik hayatta insan kaynaklı hata oranını en aza indirmektir. Toplumu oluşturan her bireyin doğruyu ve yanlışı kaynağından öğrenme ve tatbik etme sorumluluğu bulunmaktadır. Bu sorumluluk hem bireysel hem de toplumsal olmak üzere iki boyutludur. Burada asıl önemli olan, kişi, bireysel ve toplumsal boyuttaki sorumluluklarını yerine getirmeye çalışırken yaptığı hatalarının farkında olması ve bunları düzeltme gereğini hissetmesidir. Çünkü insan eylem ve söylemleriyle parçası olduğu topluma karşı sorumludur. Bu kapsamda insan, ilk önce, kendine yönelik değerlendirmesini yaparken sahip olduğu benlikle varmak istediği ideal benlik arasındaki farkı tespit etmeli, yani kendisini tanımalı, eksikliklerini tamamlamalı, hatalarını doğru ve objektif yöntemlerle gidermeyi prensip haline getirmelidir. Bu süreçteki kararlılığı ve samimiyeti onu başarıya götürecektir. Hiç kimse hatadan muaf değildir. Nitekim Hz. Peygamber bir hadisinde şöyle buyurmaktadır; “Her insan hata eder. Hata edenlerin en hayırlısı tövbe edenlerdir.”677 Kişinin insanlar nezdindeki makamı, en belirgin özelliği olan hatalarını düzeltmek için gösterdiği gayretle ölçülmektedir. Bununla birlikte çoğu insan için hayatta en zor şey hata yaptığını kabul etmesidir. Özeleştirinin asıl amacı kişiye hatalarını görme ve bunlardan ders çıkarma fırsatını vermesidir. Özeleştirinin derinlemesine yapılması olarak da tarif edilen bu hal, nefse ağır geldiğinden insanların çoğu bundan kaçarlar. Öyle ki nefis, kendi eksikliği ortaya çıkmasın diye herkesle çatışmayı dahi göze alabilir. Oysa herkes hata yapar ve bu hatalar da hayat deneyiminin doğal bir parçasıdır. İnsan, kâinatı objektif ilmi delillerle ve metotlarla araştırdığı gibi, kendi şahsiyetini de bir vakıa olarak tahlil edebilmelidir. Fakat insan çoğu zaman nefsine karşı objektif olamadığı için kendisini sorgulaması, sorguya çekmesi zor olabilir. Belki de bu durum insanlığın en zor problemlerindendir. Zira nefsi içinde bulunduğu durumda incelerken, bu içinde bulunulan durum, bir perde teşkil etmekte, hakikati 677 Tirmizi, Kıyame: 49; İbn Mace, Zühd: 30. 198 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olduğu gibi görmek yerine hakikat ve durum bu perde arkasından incelenmektedir. Kibirli bir insanın kendisini kibirli görmemesi gibi.678 Belirsizlik hepimizi rahatsız eder. Bunun çaresi, içinde “ne, neden, nerede, ne zaman, nasıl?” sorularını barındıran zihinsel sorgulamadır.679 Bu zihinsel sorgulamalar doğası gereği zor olmakla beraber kişisel gelişim için son derece önemlidir. Yeter ki kişi cesurca bu tür korkularının üzerine gidebilsin. Çünkü “yapamam” sözcüğü, bütün inanç ve motivasyonu körelten zehirli bir sözcüktür. Bu sözcük kişiyi sınırladığı gibi, içindeki enerjisinin de açığa çıkmasını engeller. Bu nedenle cesurca yapılan özeleştiri, insanın varlığını tanıması açısından son derece önemlidir. Zira yanlışlarına karşı kör ve sağır olan kimse doğru kararlar veremez. İnsanın varoluş gayelerinin başında kendisini ve çevresini ıslah etmesi gelir. Dolayısıyla özeleştiri bir tecdid ve ıslah işlevini görmelidir. Özeleştiri insanın kendisini ve sanatını değiştirmesine ve yenilenmesine katkı sağlamalıdır. Kişi kendi eksikliklerini ve hatalarını öncelikle kendinden gizleme eğilimi bu değişimi olumsuz yönde etkileyebilir. Dolayısıyla kendini özeleştirel bir incelemeye veya hayatını tüm yönleriyle sorgulama ve tartışmaya açık hale getiren kişi, kendi merkezinden uzaklaşarak egosunu tanıma ve yargılama imkânını bulur. Bu yanıyla da özeleştiri kişinin kendisi ile iç hesaplaşması veya itirafı olarak tanımlanabilir.680 Kur’an-ı Kerim’de insanın sınırlarını bilmesi ve haddini aşmaması gerektiği sık sık vurgulanmaktır. Dolayısıyla özeleştiri, insanın kendi yapabilirlik sınırlarını, gücünün neye yettiğini, neleri fark edip etmediğini ve düşünce sisteminin nasıl işlediğini kısaca kapasitesini anlamayı kolaylaştırmaktadır. Bu aşamada yapılacak sağlıklı bir sorgulama insanın kendisine söylediği yalanların ve inandırmaya çalıştığı her şeyin önüne geçmektedir. Özeleştiri, eğrisi-doğrusu, eksiği ve fazlasıyla kişinin olduğu gibi ortaya konduğu en sağlıklı kişisel analiz ve bakım yöntemidir. Kendi 678 Çamdibi, 2. 679 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 245. 680 Uzun, 19. 199 kendine konuşmakla, geçmişe ve geleceğe bakmakla, yani hatırlamakla ve hayal etmekle ilgili bir iştir kısacası özeleştiri. 681 Kamu yararına çalışan ve kamu hizmetini yürüten kurum ve kuruluşların tıpkı fertler gibi yaptıklarını gözden geçirmeleri ve surekli gelişip büyümeyi hedeflemeleri şuphesiz çok önemlidir. Dolayısıyla özeleştiri, eğitim kurumlarımıza, eğitim sistemimize, çalışma hayatımıza, araştırma merkezlerimize, kısaca toplumumuzun her kesimine yerleştirilmesi gereken çok önemli bir kültürdür. Matematiksel bir işlemde yapılan sağlama ve yeniden gözden geçirme işi veya iş hayatımızda çok önemli olan planlamanın ardında yapılan takip ve kontrol ne ise özeleştiri de odur. Çünkü eylem gözden geçirilmeksizin hatanın ortaya konması imkânsızdır. Fakat üzülerek diyebiliriz ki, İslami kültürümüzde özeleştiri kültürünün çok önemli bir yeri olmasına rağmen, bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde gittikçe kaybolmaktadır. İslami alanda çıkan yazılar ve kitaplar, geçmişte ve hala, şimdiye kadar olanları sadece temize çıkarma ve övme eğilimindedir. Yani, bir sağlama eğilimi, önemine rağmen hala harekete geçmemiştir. 682 Özeleştiri ile aynı işlevi olan nefs-i levvâme, kişinin kendisiyle yüzleşmesi ve hatalarıyla hesaplaşmasıdır. Bu insan hayatı için bir dönüm noktasıdır. Çünkü kişinin kendi hatalarıyla yüzleşmesi ve hesaplaşması önemli olduğu gibi aynı zamanda zor ve sancılı bir durumdur. Zor durumların üstesinden gelmek isteyen kimsenin en çok ihtiyaç duyduğu şey cesarettir. Hatalarla cesurca yüzleşmek için, bu hataları yüksek sesle duymaktan korkmamak gerekir. Eleştirilmekten rahatsız olanlar, hata yapmaktan ölesiye korkarlar. Tenkit edilmeyi kendilerine değer verilmemek olarak algılayanlar, herhangi bir konuda cesurca adım atmakta zorlanırlar. Hâlbuki eleştiri ile özeleştiri birbiriyle bağlantılı iki bütündür. Eleştiri karşısında özeleştiri, polemiğe girmeden, sağlıklı bir diyalogla yapılmalıdır. Eleştiri karşısında özeleştiri yapmak yerine gurur yapıp gelişmenin önüne bir engel olarak kişi kendisini koymamalı, yapılan eleştiriyi anlayışla karşılamalı ve ondan faydalanmalıdır. 681 Uzun, 8. 682 Çelebi, 10. 200 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Özeleştiri yapmak, doktorun tavsiyesiyle hastanın içmek zorunda olduğu ilaçlar gibidir. İçerken tadı, kokusu ve rengi hoşuna gitmeyebilir. Fakat söz konusu sağlık olunca kişi kendisini zorlayarak, yüzünü buruşturarak bu ilaçları içer. Ruh sağlığı beden sağlığından daha az önemli değildir. Hatta daha fazla önemlidir diyebiliriz. Bir ismi de şafi olan ve her türlü maddi ve manevi hastalıklara şifa veren Allah (c.c), manevi hastalıklar için ısrarla ve mübalağalı bir şekilde “kendisini eleştiren/ıslah eden nefse yemin ederim” buyurarak dikkatleri bu konuya çekmekte, manevi kirlerden temizlenmeyi ve arınmayı kullarına tavsiye etmektedir. Nitekim Allah (c.c) şöyle buyurur: “ ُّب حِ ُ وی ََّّو ۪اب َ ین َ ُ ِح ُّب الت َ ی ِ َّن َ ین ّٰ � ْ ُمتَ َط ِّھ۪ر ا ال...” “... Şüphesiz Allah çok tövbe edenleri sever ve çok temizlenenleri sever.”682 F 683 Bu ayette tövbe ile temizliğin yanyana zikredilmesi ve “sever” ifadesinin iki defa kullanılması manidardır. Demekki Allah temiz insanları sevdiği gibi, küçük ve büyük günahlardan kendisini arındıran,683F 684 hatasını görüp bundan rahatsızlık duyan, bundan dolayı arınmak isteyen ve ruhen kendisini geliştirmek isteyen kişileri daha çok sever. Bundan ötürü nefsin kötülüklerine karşı takva elbisesine bürünmek gerekir. O zaman Allah’ın sevdiği kişilerden olmak mümkündür.684F 685 İnsanlar, zaman zaman aynaların karşısına geçip kendilerini seyrederler. Aynalar insanı olduğu gibi gösterirler. Yani güzel taraflarını gösterdikleri gibi çirkin taraflarını da gösterirler. Hataları ve sevapları göstermesi açısından özeleştirinin tıpkı ayna gibi araçsal bir değeri vardır. İnsanın zaman zaman aynaya bakıp, kılıkkıyafetini düzeltmesi gibi, kişi de bakışlarını iç âlemine çevirip var olan kusurlarını ve hatalarını düzeltmesi gerekir. Burada asıl amaç kusurları ifşa etmek değil, tespit edilen kusurlardan ders çıkarmaktır. Özeleştiri, birey ve toplum için aynı derecede önemli olan bir kültürdür. Özeleştirinin olmaması kişilerde iş düzeninin bozulmasına, insanın kendisini yeterli ve mükemmel görmesine sebep olur: “Ad ve Semud milletlerini de yok ettik. Bunu, oturdukları yerler göstermektedir. Şeytan kendilerine, işlediklerini güzel gösterdi; 683 Bakara: 2/222. 684 Ebu’l-Hayyan, II/372. 685 Yazır, II, 158. 201 onları doğru yoldan alıkoydu. Oysa kendileri bunu anlayacak durumda idiler.” 686 Bu ayette de belirtildiği gibi, kişi dönüp yaptıklarına bakma ihtiyacını hissetmez. Geçmişte yaptığı hatalarından ders çıkarmaz. Aksine nefsini hak etmediği bir şekilde beğenir ve şımartır. Yanlış yolda olduğu halde bunun farkında olmaz, yaptığı işini abartılı bir şekilde takdim eder.687 Bu durum birey ve toplum için son derece zararlı, yıkıcı ve insanı başarısızlığa sevk eden tehlikeli bir durumdur. Sonucu itibarıyla büyük kayıplara ve helake götüren bir musibettir. 2.2.2.4. Özeleştiriyi Tetikleyen Faktörler Allah Teala, kainat ağacının en muazzez meyvesi ve en son yarattığı olan insanı dünyaya göndermekle beraber onu hiçbir zaman kendi haline, başıboş bırakmadığını ve ona ilgisiz kalmadığını beyan etmektedir.688 Çünkü hayatı ona bağışlayan Allah (c.c) hayatın kanunlarını da koymuştur. Yaşamına ve davranışlarına yön veren ilahi mesajları ve bu mesajları ona getiren elçileri belli aralıklarla göndermiştir. Ona gizli ve açık kabiliyetler vermiş ve onu kendi tercihlerinde serbest bırakmıştır. Allah Teala’nın insana olan bu iltifatı ve ilgisi, ona verdiği değerin göstergesidir. Yaratılış gayesine uygun yaşasın diye her imkân insana sağlanmıştır. İşte insanın yaratılış gayesine ters düşen her türlü davranışı Kur’an’da eleştiri konusu olmuştur. Mevcut varlıkların içinde en üstünü olan insan, kendisine bu üstünlüğü sağlayan özelliklerin başında aklı ve iradesi gelmektedir. Zira Akıl, Yaratıcı Kudretin insanoğluna lütfettigi nimetlerin en muhteşemidir. Bu nimet, tarih boyunca övülmüş tüm özelliklerin başı olarak kabul edilmiştir.689 Çünkü insanın düşünme, bilme, davranışlarını belirleme, denetleme ve yargılaması ya da iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, hakkı batıldan ayırmasıyla ilgili kabiliyeti veya dirâyetine topluca akıl denir.690 Yalnız akıllı olmak tek başına yeterli değildir önemli olan onu 686 Ankebut: 29/38. 687 Sa’lebi, VII/279. 688 Kıyame: 75/36. 689 Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Hz. Peygamber’in İlim, Talim ve Terbiyeye Verdiği Önem”, İslami İlimler Dergisi, Ekim 2014, 547. 690Bulaç, “Akıl”, SBA, I, 20. 202 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ iyi kullanmaktır. Yani insanın bir de aklını yerli yerinde kullanma sorumluluğu vardır. Bu noktada irade devreye girer. Bir temyiz aracı olan akıl, iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırırken iradesini de doğru yerde kullanması gerekir. Fakat bu her zaman mümkün olmayabilir. Çünkü iradeyi de etkileyen ve bazen mecrasından çıkaran çok değişik negatif duygular vardır. Ve insan bu negatif duyguların baskısı altındadır. Eleştiri deyince akla Kur’an’ın gelmemesi mümkün değildir. Kur’an’ın eleştirilerine muhatap olan insan davranışlarına baktığımızda fıtratına aykırı davranışlar olduğunu görürüz. Kur’an’ın bunları eleştirmedeki asıl gayesi sırf bunların kötü olduğunu açıklama ve kötülüklerini ifşa etmek olmadığını görürüz. Her konuda hidâyet kaynağı olan Kur’an, bu konuda da insana eşyanın hakikatini, olayların hikmetlerini anlamasını sağlamak, aynı zamanda bu anlayışını kolaylaştıracak eleştirel bir bakış açısı ve farkındalık kazandırmaktır. Kur’an eleştirisine muhatap olan ve dolayısıyla özeleştiriyi tetikleyen; riya, nankörlük, zulüm, haset, acelecilik, öfke, cimrilik, kin, bencillik, kibir gibi yaratılıştan gelen ve Kur’an’da bahsi geçen insana ait bazı özelliklerdir. Bütün bu olumsuz vasıfları içide barındıran kişi zaman zaman haddini aşarak kendisine yazık etmektedir. Aynı şekilde insan cahilliğinden dolayı karını ve zararını iyi hesaplamamakta, arzularının peşine takılarak günahlara dalmakta ve kendisine yazık etmektedir. Bu yüzden Allah Teala böyle durumlarda “keşke bilselerdi”691 ifadesini sık sık kullanmaktadır. İnsanın yaratılış gayesine uygun hareket etmesini engelleyen ve özeleştiri yapmak zorunda bırakan olumsuz özelliklerin başında ve en dikkat çekenlerden birisi, insanın “çok zalim ve çok cahil”692 olmasıdır. Bu iki kavram insan davranışlarına yön veren anahtar kavramlardandır. َ َم ظلَ" bir şeyi konulması gereken yere koymamak, zulmetmek, şirk koşmak, haddi aşmak, (nefsine) kötülük etmek/haksızlık etmek, yanlış yeri kazmak, (yoldan) çıkmak ve gasp etmek 691 Bkz. Bakara: 2/165; Ankebut: 29/41; Zümer: 39/26; Kalem: 68/33. 692 Bkz. Ahzab: 33/72. 203 anlamlarına gelmektedir."693 Nitekim Allah Teala "Ey Adem! Eşin ve sen cennette kal, orada olandan istediğiniz yerde bol bol yiyin, yalnız şu ağaca yaklaşmayın; yoksa zalimlerden olursunuz"694 diye buyururken insanın zulme olan meyline ve bu kavrama özellikle işaret etmektedir. Nefsi arzuların, erdeme dayalı bilgiyi gölgelemesi ile cehalet; adaletin yok olması ile de zulüm ortaya çıkmaktadır. Cehalet ve zulüm birbirini tamamlayan kavramlardır. Zulmün sebebi ya cahillik ya da ihtiyaçtır. Nefs ise temelde cahildir ve ihtiyaç onda hep vardır.695 Zira insan karını ve zararını bilmeyince, nerede nasıl davranacağını da bilemez. İbn Miskeveyh, zülmün sebepleri arasında cehalete bağlı yanılmayı da saymaktadır. Ona göre yanılan kimsenin zarar verme gibi bir düşüncesi yoktur. Kendisinden kastı aşan bir fiil meydana geldiğinde bundan dolayı üzülür ve pişmanlık duyar.696 Cehaletinden dolayı insan en başta kendi nefsine karşı zalim olabilmektedir. Diğer taraftan zulmün sebebi olan cehalet bir yandan da af kapsamına giren günahların mazereti olabilmektedir. Nitekim tövbenin geçerli olması için kişinin bilmeden yani cehaletinden dolayı günah işlemesi ve peşinden pişman olup tövbe etmesi gerekir. İlahi rehberleri takip ederek ıstıkametini bulmaya çalışan insan, hayatta karşılaştığı her şeyi sıkı bir elekten geçirmesi, doğruyu alıp ona sımsıkı sarılması yanlışı da eleyip bertaraf etmesi gerekir. Dolayısıyla rehber kitap olan Kur’an’ın temel prensiplerine ne kadar ters düşen duygu, düşünce ve davranışları varsa onları yapıcı bir eleştiriye tabi tutup ıslah etmesi, ıslah edilemeyecek kadar bozuk ve zararlı olanları da hayatından söküp atması gerekir. Dolayısıyla eleştirel ve özeleştirel bir yaklaşıma sahip olmadan bunları yapmak pek mümkün değildir. Kur’an’da özeleştiriyi karşılayan kelimelerden maksat; kişinin nefsin olumsuz eğilimlerine karşı son derece uyanık ve dikkatli olması, nefsin kötü arzularından kaynaklanan gayrimeşru isteklerine karşı tavır alması; duygu, düşünce ve davranışlarında meydana gelen kirlenmeleri temizlemesi; nefsini temize 693 İbn Manzûr, VI, 23-24;Abdulganî Ebu’l-‘Azm, Mu‘cem el-Ganiyyu’z-Zâhir, Muessesetu’l-Ganî li’nNeşr, Ribât 2013, III, 2192; Ahmet Selîm el-Humsî ve Sa‘dî Abdullatif Danâvî, er-RâfidMu‘cemu’nNâşieti’l-Lugavî,el-Muessesetu’l-Hadîse li’l-Kutub, Trâblus 2015, 606; Yazır, I, 352; Karagöz vd., 719. 694 Bakara: 2/35. 695 Uğur Pekcan, Nefis Muhasebesi, Menhec Yay., Konya 2013, 29. 696 İbn Miskeveyh, 135. 204 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ çıkartmadan kötü hasletlerden arındırması ve erdemlerle donatıp kendini yenilemesidir. Yukarıda anlatmaya çalıştığımız insanın duygu, düşünce ve davranışlarıyla ilgili olumsuz özellikleri burada tek tek açıklamamız mümkün olmadığı gibi tezimizde hedeflediğimiz gayemizle de örtüşmemektedir. Yalnız konumuzla alakalı birkaç örneğe değinmeden de geçemeyeceğiz. Kur’an’da yoğun bir şekilde eleştiriye muhatap olan ve özeleştiriyi tetikleyen karakterlerden biri nankörlüktür. Nankörlük, yukarıda da belittiğimiz gibi bir şeyi, bir nimeti kabul etmemek, görmezlikten gelerek duyarsız olmak, yalanlamak ve küfür anlamlarına gelmektedir.697 Nankörlük; geçmişte kavimlerin helakına sebep olan insanın en belirgin özelliklerinden biri olup Kur’an’da sıkça zikredilmektedir. Zira Allah Teâla insana saymakla bitiremeyeceği ölçüde bol ihsanda ve ikramda bulunmuştur. Bu nimetlere şükredildiği takdirde daha fazlasını vereceğini Allah Teâla beyan etmektedir. Buna karşılık insan, şükretmediği gibi bu ihsanları her defasında ya görmezlikten gelmiş veya kendi benliği ile ilişkilendirmiş yani nankörlük etmiştir. “Şüphesiz insan Rabbine karşı çok nankördür, buna elbette kendisi de şahittir”698 Allah, insanın Rabbine karşı nankör olduğuna dair delil olarak, kendilerine verilen bu kuvvetleri iyilik yerine kötülük için kullanmalarını göstermektedir. Allah'ın verdiği imkânları ve onlara bağışladığı güçleri Allah'ın en nefret ettiği şey olan yeryüzünde fesat çıkarmak için kullanmaları, aslında Allah'a karşı en büyük nankörlüktür. Buna karşılık vicdanı ve amelleri, Allah'a nankörlük ettiklerine şahittir. 699 Taberi’ye göre insan Rabbinin nimetlerine karşı duyarsız, bunları çabuk unutan ve kimi zaman da inkâr edendir. Hâlbuki Allah her şeyi görür ve her şeye şahittir700 demektedir. İnsan, bütün bu yaptıklarının yanlış olduğunu bile bile yapması nefsine söz geçiremeyişinden kaynaklanmaktadır. O halde kişi zaman zaman bakışlarını kendine yönelterek Rabbin nimetlerine şükrederse ne kazanacağını aksi takdirde neler kaybedeceğini gözden geçirmek zorundadır. Bu da ancak özeleştirel bir yaklaşımla kişinin kendi yaptıklarını gözden geçirmekle mümkündür. 697 Karagöz vd., 515; İsfahânî, 1084; İbrahim Mustafa vd., I, II, 1011. 698 Adiyat: 100/6, 7. 699 Mevdudi, VII, 211. 700 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an., XXIV, 567. 205 ُ ُ م ٰه َ َّم َ ا را َل ُ َكۜ ف َ َ یْك َ ط ْرف ِل َ ْرتَدَّ ا َ ْن ی َ َ بْل ا ِھ۪ ق ٰ َ ت۪یك ب ۬ ا َنَا ْ ِكتَ ِ اب ا ٌم ِ م َن ال ْ ُ ِ عل َه ۪ذ ِي عْند َّ َ ِ ا م ْن َ ال ال َ َ ال ٰ ھذ ُ ق َه َ ِ عْند � ق ْستَِقرا َوٓن۪ ُ َ ْض ِل َ ربّ۪ ۠ي ِ لَیبْل ِ ٌّي َ ك۪ر ٌیم ف َِا َّن َ ربّ۪ي غَن َ َر ف و َم ْن َ كف ْ ِسھ۪ۚ َ َ ْش ُكُر ِ لنَف َّ َما ی َِان و َم ْن َ ش َكَر ف ُ ُرۜ َ َ ْكف َ ْم ا َ ْش ُكُر ا َي ءا Kitaptan bilgisi olan biri, “Ben onu, gözünü kapayıp açmadan önce sana getiririm” dedi. Süleyman, tahtı yanında yerleşmiş hâlde görünce şöyle dedi: “Bu, şükür mü, yoksa nankörlük mü edeceğim diye beni denemek için, Rabbimin bana bir lütfudur. Kim şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse (bilsin ki) Rabbim her bakımdan sınırsız zengindir, cömerttir.701 İnsana ulaşan sıkıntıların ve korkuların ortadan kalkması ve kaybolması da nankörlük öğesinin ortaya çıktığı durumlardandır.702 “Denizde size bir sıkıntı dokunduğunda bütün taptıklarınız (sizi yüzüstü bırakıp) kaybolur, yalnız Allah kalır. Fakat sizi kurtarıp karaya çıkarınca yüz çevirirsiniz. Zaten insan çok nankördür.”703 Bu zaafından dolayı insan her defasında ilahi eleştirilere muhatap olmuştur. Kibir de tıpkı nankörlük gibi Kur’an’ın eleştirisine söz konusu olan, dolayısıyla özeleştiriyi tetikleyen faktörlerden biridir. Hatta kibir, şeytanın belirgin bir vasfı olarak belirtilmektedir. Sözlükte “büyüklük ve büyüklenme” anlamına gelen kibir bir ahlaki kavram olarak, kendini büyük görme, büyüklenme, başkalarını küçük görme demektir.704 و َّ ِ اس َ ّ ْر خَدَّ َك ِ للن ُ َص ِع ُ ِح ُّب ُ ك َّل ُ م ْختَ ٍ ال َ ف ُخ ٍورۚ َوَلا ت َ َ لا ی ِ َّن ّٰ � ًۜ ا َ ْر ِض َ مَرحا ِ ْي الا َلا تَ ْم ِش ف “Küçümseyerek surat asıp insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü Allah, hiçbir kibirleneni, övüngeni sevmez.”705 "Tusaır" kök itibariyle "saara" dan gelir; bu kelime, devenin dizinde bulunan ve onu yüzünü hep aynı yanda tutmaya zorlayan bir hastalık anlamına gelir. Deyim ise kibir ve büyüklük taslayan, başkalarını küçük görerek yüzünü çeviren şahsın tavrını ifade eder. "Muhtalîn" lugatte kendisini beğenmiş: "fehûr" ise başkalarına kendini öven kimse demektir. Bir insan, gururla şişip başkalarının kendi üstünlüğünü kabul 701 Neml: 27/40. 702 Kasapoğlu, Kur’an’da Ahlak Psikolojisi, 31. 703 İsra: 17/67. 704 Karagöz vd., 380; Kaya, 97. 705 Lokman: 31/18. 206 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ etmesini istediği zaman gurur ve kibirle, kendini beğenerek yürür.706 Kibir her insanda az çok bulunan ve insanı helake götüren bir hastalıktır. Bu hastalıktan kurtulmanın yolu, kişinin özeleştirel bir yaklaşımla kendini bilmesidir. Öncelikle Rabbinin azamet ve kudreti karşısında kendi acizliğini bilmek, kibriya ve azametin ancak Hakka’a yaraşır olduğunu ruhen sezmek. İkinci olarak ta kibre sebep olan hususlarla mücadele etmek.707 Kısacası, Allah Teala’nın kesin emriyle kaçınılması gereken kibir, zulüm, nankörlük gibi insanın varoluş amacıyla örtüşmeyen ve fıtrata yabancı olumsuz davranışlar; insanı yanlışa sürükleyen, hata üstüne hata yaptıran ve özeleştiriyi tetikleyen temel faktörlerdir. Kişinin benliğine hakettiğinden daha fazla anlam yüklemesinden kaynaklanan kibir, bu olumsuz davranışların içinde en baskın ve diğer olumsuzlukları da tetikleyen, en çok özeleştiriyi hakeden aynı zamanda özeleştiriyi engelleyen şeytana has manevi bir hastalıktır. Bundan kurtulmanın pratik çözümü, kişinin kendi mahyetini göz önünde bulundurarak tevazu eğitimi almasıdır. Çoğu zaman insan nefsin olumsuz yönünden kaynaklanan bu davranışlar kendi haline bırakıldığında kartopu gibi gittikçe büyüyen bir mahiyete sahiptir. Doğrular yanlışlarla bilinir realitesinden hareketle, özeleştiri ölçeğiyle doğru ve yanlışlar tespit edilmeli, doğrular pekiştirilmeli, özeleştiriyi tetikleyen ve insanı özeleştiri yapmak zorunda bırakan yanlış davranışların ise hayattan koparılıp atılması gerekir. 706 Mevdudi, IV, 330; Yazır, VI, 483. 707 Kaya, 100. 207 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUR’AN PERSPEKTİFİNDE ÖZELEŞTİRİNİN NEDENSELLİĞİ Tarihsel varlık alanında meydana gelen her olayın ve varlıklar âlemindeki her şeyin nedenselliğinin sorgulanabilmesi ve bunun metodunun ortaya konması, insanlığın birikimi olan bilimsel inkişafın vazgeçilmez esaslarından biri olduğu açıktır. Çünkü her olay bir öncekinin sonucu, aynı zamanda da kendinden sonrakinin nedenidir.708 Bu durum, insan davranışları ve zihinsel süreçleri ile birlikte bunların altında yatan nedenleri inceleyen ve araştıran bilim dalı psikolojinin hedefleri arasında yer almaktadır. Zira psikolojinin ilk hedefi organizmaların çeşitli davranış şekillerini tanımlamak, ikinci hedefi ise davranışın sebebini araştırmaktır. Şüphesiz insanlık, kendini tanımak için muazzam bir gayret göstermiştir. Bilginlerin, filozofların, şairlerin ve mistiklerin müşahedelerinden meydana gelen bir hazine sahibi olmamıza rağmen, insan hakkındaki görüşlerimiz bazı görünüş ve parçalardan ibarettir. Ve bu parçalar da bizim metotlarımızla yaratılmıştır.709 Gerçekten insanla ilgili bilgimiz pek sınırlıdır. İnsan, çok bilinmeyenli bir denklem gibidir. İnsanları inceleyenlerin kendi kendilerine sordukları soruların büyük bir kısmı cevapsız kalıyor. İç dünyamızda ki sırlar keşfedilmeyi beklemektedir.. İnsanı açıklayan en önemli kaynaklardan biri de dindir. Din, insan kadar eski bir olgudur ve dünya üzerinde birçok din insanı kendi bakış açısıyla tıpkı felsefe gibi açıklamaktadır. Bu bağlamda, hayat ve varlık ile ilgili bütün hususlarda olduğu gibi, insana dair bize en gerçekci ve kuşatıcı bilgileri sunacak kaynak, son ilahi kitap olan, Kur'an'dır.710 Allah Teala eşrefi mahlukat olarak yaratmış olduğu insanı dünyada bir başına yalnız ve başı boş bırakmamış, ona ilgisiz de kalmamıştır. Tarihin belli peryotlarında rehber olarak peygamberler ve ilahi mesajları içeren kitaplar göndermiştir. Kendisine ne önünden ne de arkasından hiçbir şekilde batıl bir şeyin bulaşmadığı tek ilahi kitap Kur’an’dır. Kur’an’ın asıl muhatabı da insandır. Bu 708 Çelebi, 120. 709 Kutub, İslam’da Sosyal Adalet, (Çev. Harun Önal), Beka Yay., İstanbul ts., 25. 710 Sadık Kılıç, “İnsan Fücur ve Takva Arasında “Bir Damla Endişe”, EKEV Akademi Dergisi, c. 1, sy. 4 (Mayıs 1999), 1. 208 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nedenle Kur’an’da insan; biyolojik, psikolojik, sosyolojik, kültürel ve tarihsel olarak çok yönlü ele alınmaktadır. Kur’an’ın odak noktasında yer alan insan, yaşadığı hayatın gerçek anlamını, hayatta mutlu olmak için nasıl davranması gerektiğini, onu mutsuzluğa sevk eden hataların sebeplerini ve onlardan nasıl kurtulup hayatını nasıl düzene sokacağını, kısaca dünya ve ahiret saadeti için ne gerekirse hepsini bu ilahi kitaptan öğrenme imkânını bulmuştur. Bu yönüyle Kur’an insan için, bir kullanma klavuzu, bir rehber ve hidayet kaynağıdır. 3.1. ÖZELEŞTİRİNİN ÖZNESİ ve NESNESİ İNSAN Tezimizin konusu olan “özeleştiri”yi temellendirmek ve özeleştiriyi tetikleyen temel etmenleri daha iyi anlayabilmek için, konuya ışık tutacak ve bu konunun temelini oluşturacak bilgi ve kavramların tespit edip değerlendirmemiz gerekir. Bu konunun ana merkezinde insan bulunmaktadır. Dolayısıyla insanı anlamadan insanın sergilemiş olduğu davranışları anlamamız mümkün değildir. İhsan boyutunda yaratılan insanı insan yapan ve onu mevcut varlıklardan ayıran temel özelliklerle, insanın davranışlarına etki eden motifleri bilmemiz konuyu daha iyi anlamamızı sağlayacaktır. Özeleştiri kavramı ile yaşamın her alanında (din, bilim, sanat, eğitim, siyaset, ekonomi vb.) karşılaşmak mümkündür. Zira insan için belirlenen bu dünya hayatında karşılaşılan problemlerin kaynağında temel unsur olarak insan vardır. Çoğu zaman insandan kaynaklanan bu problemleri çözecek olan da yine insandır. İnsanlık tarihi boyunca problem–insan ilişkisi hep olagelmiştir. Dolayısıyla problemlerden duyulan rahatsızlığı giderme isteği ve iradesi de hep süregelmiştir. Bu bağlamda yapılan eleştiri ve özeleştirinin problemleri gidermedeki rolü inkâr edilemez. Zira özeleştiri, kişinin kendi davranışları üzerine yönelttiği bir değerlendirme olması nedeniyle insan, özeleştirinin hem öznesi hem de nesnesidir. Bununla beraber öznellik payı nesnellik payından daha büyüktür. En güzel bir şekilde yaratılan insandan güzel davranışları sergilemesini beklemek kadar doğal bir şey yoktur. Bunun için her türlü donanıma sahip kılınan ve peygamberlerin rehberliği ile desteklenen insan, imtihanın gereği olarak çift kutuplu 209 olarak ve farklı kabiliyetlerle yaratılmıştır. Bu özelliğinden dolayı iyi davranışlar sergilediği gibi, bazen özeleştiriyi ve tövbe etmeyi gerektiren davranışları da sergilemektedir. Yaratılış gayesine göre bu hayatta yol almaya çalışırken arada bir tökezleyip düşmesi, sonra düştüğü yerden kalkıp deyim yerinde ise üzerindeki tozları temizlemesi, ona bir daha düşmeme konusunda tecrübe kazandıracaktır. Bu da insanın gelişme süreci için gerekli bir durumdur. Birey ve toplum hayatını her zaman yakından ilgilendiren böyle güncel bir konunun âyet ve hadislerin perspektifinde en başta psikolojik olmak üzere, sosyolojik, kültürel, ekonomik ve nihâyet dini ve ahlaki yönlerden değerlendirilmesi gerekir. Bu ilmi disiplinlerin ortak paydası olan insanın sergilemiş olduğu davranışlarını anlamak hayata bakış açımızı değiştirebilecğine inanmaktayız. 3.1.1. Kur’an’da İnsan Arapça olan İnsan kelimesinin iki kökten türetildiği iddia edilmiştir. İlki “cin” kelimesinin zıddı ve nefretin zıddı olan “ins” kelimesidir. Kadın ve erkek için ortak olarak kullanılan “İns” kelimesinin çoğulu “enasiyyu” şeklindedir. Bu kelime, çokça ünsiyeti olan ve çokça ünsiyet edilen anlamındadır. Başka bir ifade ile cana yakın ve munis olmak anlamlarına gelmektedir.711 Zira ünsiyet, ortak yönleri daha fazla olanlar arasında kurulan bir bağdır.712 Aynı şekilde insan nesli sosyal bir varlık olup, birbirleriyle uyumlu bir yakınlaşma ile bir arada yaşamaktan başka ayakta kalma şansı olmadığından bu ismi almıştır. İbnu’l-Arabi’ye (1165-1240) göre insana insan denmesinin sebebi kemal mertebesine yatkınlığıdır (ünsiyet). O halde ünsiyet ile insan arasında güçlü bir bağ vardır.713 İkincisi ise; Abdullah ibn Abbas (r.a)’dan şöyle rivâyet edilmiştir: İnsan kelimesi, Rabbi ile yaptığı anlaşmayı unutmak anlamına gelen “insiyan” kelimesinden türemedir.714 Türkçe sözlüklerde ise insan, toplum halinde bir kültür çevresinde yaşayan, düşünme ve konuşma yeteneği olan, 711 İsfahânî, 104; İbrahim Mustafa vd., I, II, 29; İbn Manzur, 148; Sarı, . 53. 712 Osman Nuri Küçük, İnsan-ı Kamil, İnsan Yay., İstanbul 2011, 18. 713 Suad el-Hakim, İbnü’l-Arabi Sözlüğü, (Çev. Ekrem Demirli), Kabalacı Yay., İstanbul 2005, 364. 714 İbn Manzur, VI, 10. 210 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ evreni bütün olarak kavrayabilen, bulguları sonucunda değiştirebilen ve biçimlendirebilen canlıdır.715 Felsefe ve Kelam ilimlerine önemli katkılarda bulunan büyük müfessir ve düşünür Fahreddin er-Razi (ö.1209), varlıkları sahip oldukları özellikler bakımından dört mertebeye ayırmaktadır; Birinci mertebe, akla sahip olup fiziki tabiatı ve arzuları olmayan meleklerdir; Melekler nurdan yaratılmışlardı. Meleklerin birtakım değişik özellikleri vardır; Kanatlı,716 günahsız717, itaatli,718 erkek ve dişiliği olmayan varlıklardır.719 Daha sonra Allah “alevli ateşten” cinnileri yarattı. Cinniler meleklere kısmen benzemekle beraber, meleklerden daha değişik bir yaratılıştadır. Erkek ve dişilikleri vardır. İkincisi ise fiziki tabiatı ve arzuları olup aklı olmayan daha düşük hayvanlardır; hayvanlar sudan yaratılmıştır.720 Üçüncüsü, fiziki tabiatı olup akıldan ve arzulardan yoksun olan cansız nesnelerdir; dördüncüsü ise akla, fiziki tabiata ve arzulara sahip olan insandır. Allah insanı topraktan yarattı.721 Sonra kendi ruhundan üfledi722 ve onu varlık sahasına çıkardı. Ruhun bu şekilde Allah'a nisbet edilmesi, onun, Rububiyyet makamıyla mahrem bir münasebet kurma yeteneğinin bulunduğuna göndermede bulunmak içindir. 723 Nitekim insan, yukarıda zikredilen varlıkların tüm özelliklerini taşıyan çok daha gelişmiş ve donanımlı bir varlıktır. En büyük özelliği ise akıllı olmasıdır. Bu temel nitelik onun, diğer canlıların aksine, hakimiyetin bir göstergesi sayılabilecek olan dik yürümek ve son derece güzel bir çehreye sahip olmak gibi cismani niteliklerini kapsaması yanında, idrak, akıl güzelliği, irfan gibi mana hususiyetlerini de kapsamaktadır. 724 Zira akıl, kendisiyle eşyanın hakikatinin bilindiği, hak ile batılı tefrik eden bir nur ve cevherdir.725 İnsan, ancak bu cevher sayesinde iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı, lehinde ve aleyhinde olanı birbirinden ayırabilmektedir. Dolayısıyla eleştirel düşünme anlayışı ve sezgisi 715 Akalın vd., 1195. 716 Bkz. Enbiya: 21/30. 717 Bkz. Tahrim: 66/6. 718 Bkz. Enbiya: 21/19-20. 719 Bkz. Saffat: 37/150. 720 Bkz. Nur: 24/45. 721 Bkz. Hicr: 15/26; Rahman: 55/14; Mü’minun: 23/12; A’raf: 7/12. 722 Bkz. Hicr: 15/29. 723 Şehâbeddin Mahmûd Âlûsî, Ruhu’l-Meani fi Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim ve’s-Seb’u’l-Mesani, Daru’lİhyau’t-Turasu’l-Arabi, Beyrut, ts, XXIV, 224. 724 Kılıç, İnsan, Fücur ve Takva…, 3. 725 Cürcani, 44-45. 211 de bu cevher ile gerçekleşmektedir. İnsan, meleklerin yoksun olduğu istek yetisine sahip olması sebebiyle, yeryüzünde Allah’ın halifesi olarak tayin edilmiştir.726 ْ ِس َ دُ ف۪یھا ُف َ ُل َ ف۪یھ َ ا م ْن ی َتَ ْجع ٓوا ا ُ َال ًۜ ق َة َ ْر ِض خَل۪ یف ِ ْي الا ِنّ۪ َ ي ج ِ اع ٌل ف ِ َكِة ا ئ ٰٓ َمل ْ َ َ ال َ ربُّ َك ِ لل ْ ق ِذ و ْ نَح ُن َوا اءۚ َ َ ْسِف ُك ِ الدّ َمٓ َ َوی ِ َح ْمِد َك ِ ُح ب َ ُم َون َسبّ ُ َ ا لا تَ ْعل َ ُم َ م ن َ ْعل ّ۪ي ا ٓ ِن َ َ ال ا َ َكۜ ق َ ِدّ ُس ل ُق َون Hani, Rabbin meleklere, “Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım” demişti. Onlar, “Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi yaratacaksın? Oysa biz sana hamdederek daima seni tesbih ve takdis ediyoruz.” demişler. Allah da, “Ben sizin bilmediğinizi bilirim” demişti.727 Yukarıdaki âyette geçen “halife” kelimesinden ister Hz. Adem’in şahsı ister soyu kastedilmiş olsun, nihâyetinde bu âyet insanın varlık sahasına çıkmanın miladı olmuştur. Zira bu ana kadar insan varlık âleminde yoktu. İnsanın olabildiğince en güzel ve düşünülebilecek en değerli bir hal üzere yaratılmış olduğunu söyleyen Müfessir Alusi bu konudaki görüşlerini şu şekilde açıklamaktadır: "İnsanın en güzel bir alaşım (kıvam) üzere bulunuşunun delillerinden birisi de şudur: Allah, insanda öyle nitelikler ve sıfatlar oluşturmuştur ki, bunlar insana Allah'ın sıfatlarını hatırlatır ve bu ilahi sıfatlara delalet eder. İşte böylece de onu, bilgi sıfatıyla (el-ilm), irade sıfatıyla, vd. dizayın etmiştir.”728 Bu itibarla da insana ait hiçbir şey, dünyevi bir değer karşısında feda edilemez; zira o, bedeli bulunmama imtiyazıyla dünyaya gönderilmiş farklı bir varlıktır.729 Kur’an perspektifinde insanı böyle tanıdıktan sonra, akabinde insanın varlık nedeni ve problemi akla gelmektedir. Dini yahut felsefi düşünce sisteminde oluş ve insanın varlığı meselesi, en büyük meseledir. Her zaman şu sorular sorulur: insan nereden geliyor? İnsanın bu dünyada var oluşunun kaynağı ve sebebi nedir? İşte bu, insan kafasını meşgul eden başlıca sorulardan birkaçıdır. Kur’an’a göre soruların tek doğru cevabı şudur: Oluşun kaynağı Allah’tır; varlık, insana Allah’ın bir lütfudur.730 726 Fahri Macid, İslam Ahlak Teorileri, (Çev., Muammer İskenderoğlu vd.), Litera Yay., İstanbul 2004, 257, (Razi Kitabu’n-Nefs ve’r-ruh, ed. M. H. Masumi, 1968, 4’ ten naklen) 727 Bakara: 2/30. 728 Âlûsî, XXX, 175. 729 Abdulmecit Okçu, Kur’an’a Göre Evrenin İnsana Musahhar Kılınışı, Salkımsöğüt Yay., Erzurum 2009, 41. 730 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 152. 212 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Tüm varlık âlemi bir ağaç, insan ise bu ağacın meyvesidir. Ağacın kökü, dalı ve yapraklarına göre ağacın gayesi olan meyvesi en son meydana gelir.731 Bu bağlamda insan da kainat ağacının meyvesi olması hasebiyle en başta döşünülmesine rağmen en son varlık olarak büyük bir gaye için yaratılmıştır. Kendisine eşyanın isimlerinin öğretilmesiyle veya öğrenme ve farkındalık yeteneğinin verilmesiyle beşer statüsünden insan statüsüne yükselen insanın imtihanı, cennette kendisine bir yasak konulmasıyla başlamıştır. “İnsanı yarattı ve ona düşünmeyi ve konuşmayı öğretti.”732 İradesini özgür bir şekilde kullanabilen ve cennet bahçesinde kısa süreliğine -cenneti ve ebedi hayatı tam anlamıyla tanıyıp sonraki hayatı yani dünya hayatını onunla kıyaslayıp, tekrar geldiği yere dönebilmek için- mutlu bir şekilde yaşama imkanı verilen insanın bu dünyadaki tarihi, onun ilk özgürlük eylemiyle, yani yasak meyveden yemesiyle ve cennetten kovulmasıyla başlar. Bu acı tecrübeyle yeryüzüne inen Adem, bundan sonra iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı gelen vahiy ile öğrenecek, kendisine verilen yeteneklerle bunları tahlil edecek ve özgür iradesiyle istikametini bulmaya çalışacaktır. İlahi iradenin tecellisi ile en başta düşünülen olay gerçekleşmiştir. Yani Adem’in yeryüzüne halife olarak görevlendirmek isteyen ilahi irade, Adem’in yasak meyveden yemesiyle gerçekleşmiş oldu. Ağırlıklı yoruma göre hilâfet, esas itibariyle yeryüzünü imar ve ıslah görevi olup insan bu görevin gerektirdiği güçlerle ْ ٌف .733donatılmıştır ُدَّ ٌام anlamındaki ileri ,ön ,kelimesi خَل ق sözcüğünün zıddıdır. 734 ًا ُ َلان ُ َلا ٌن ف َّ َف ف لَخَت deyimi, birisinden sonra gelmeyi ve onun yerine geçmeyi de ifade eder. Bunun mastarı esre ile söylenen ٌ َة لافَخِ kelimesidir. Bu kelime, başkası adına onun görevini üstlenmeyi anlatır. Bu, ya yerine görev yapılan kişinin hazır olmamasından veya ölümünden ya da görevini ifa etmekten aciz düşmesi yahut da yerine bırakılanın onurlandırılması nedeniyle yapılır. Yüce Allah bu son maddeye göre insanı yeryüzünde halife kılmıştır:734F 735 Demek ki, her naibin, halifenin kıymet ve 731 Küçük, 32. 732 Rahman: 55/3,4. 733 Ömer Özsoy vd., Konularına Göre Kur’an, Fecr Yay., Ankara 2013, 37. 734 İsfahânî, 355. 735 İsfahânî, 356. 213 şerefi, asilin şerefi ve niyabetin derecesiyle mütenasiptir.”736 Bunun içindir ki, melekler, Allah’a secde ettikleri gibi, O’nun halifesi olan insana da secde etmişler, ona boyun eğmişlerdir.737 İnsanın yeryüzünün halifesi738 olarak nitelenmesi, insandaki irade gücüne dayanan bir yetkilendirmedir. Allah Teala’nın “Ben mutlaka yeryüzünde bir halife atayacağım”739’dan maksat; “kendi iradem, kudret ve sıfatımdan ona bazı yetkiler vereceğim, o da bana nispetle, benim adıma yaratıklarım üzerinde birtakım yetkilere sahip olacak, benim adıma hükümlerimi yürütüp, uygulamaya koyacaktır. O, bu konuda asıl olmayacak, kendi zatı ve şahsı adına asil olarak hükümleri uygulayıcı değil, ancak benim emir ve kanunlarımı uygulamaya memur olacaktır. Sonra da onun arkasından gelenler, ona halef olarak aynı vazifeyi yürütecek olanlar bulunacaktır ve böylece “sizi yeryüzünde halife kılan odur” âyetinin sırrı gerçekleşecektir.740 Bu anlam, sahabe ve tabiin’den uzun uzadıya aktarıla gelen tefsirlerin özüdür. İnsan türünü temsil eden Adem’in yaratılışı esnasında, Allah’ın yeryüzünde bir halife yaratacağını bildirirken halife kelimesini tekil ve nekre olarak kullanılması,741 bu niteliğin bütün insanlara teker teker verildiğini gösterir. Bu noktada insan için en büyük risk, kendi benliğine fazladan anlam yüklemesi, Allah (c.c)’ı unutup kendini ön plana çıkarma eğilimidir. Ancak eleştirel bir düşünceyle kendi benliğinden sıyrılabilen ve merkezinden uzaklaşabilenlerin bu eğilimi bertaraf etmeleri mümkündür. Kâinattaki herşey Allah'a aittir; tüm insanlar da Allah'ın pek çok şeyini kendilerine emanet etmesi ve bunları kullanacak güç ve yetenek vermesi anlamında imtihan alanı olan yeryüzünde O'nun halifeleridir.742 Allah (c.c), akıl ve irade melekeleriyle donattığı insana emanet ve hilafet sorumluluğu vermiştir. İnsandan çok daha fazla fiziki güce ve başka yeteneklere sahip olan varlıkların almaktan 736 Yazır, I, 333. 737 Erdoğan Pazarbaşı, Kur’an ve Medeniyet, Pınar Yay., İstanbul 1996, 95. 738 Bkz. Hicr: 15/29; Sad: 38/72. 739 Bakara: 2/30. 740 Yazır, 323. 741 Bkz. Zümer: 39/62. 742 Mevdudi, I, 620. 214 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ çekindikleri bu sorumluluğun gereğini yapabilsin veya yaratılış gayesine göre hareket edebilsin diye insana akıl ve irade ehliyeti verilmiştir.743 Bu alanda sorumluluğunu engelleyecek veya zayıflatacak temel unsur ise yine kendisi yani nefsidir. İnsan, çocuksu zevklere düşkün nefsin doymak bilmez gayrimeşru istekleriyle mücadele ettiği ve içsel düzenlemeleri yaptığı ölçüde bu emanet ve hilafet görevini ifa etmiş olur. Kainat ağacının en muazzez ve son meyvesi olan insanın diğer canlılarla ortak olan özellikleri ile beraber, kendisini onlardan ayıran asil ve derin farklılıklar zincirine sahiptir. Bu farklardan her biri, ona yepyeni ve apayrı bir boyut kazandırır ve onun varlık dokusunda ayrı bir dal sayılır. Kendine özgü özellikleriyle şimdiye kadarki yaratıkların en gelişmiş ve en mükemmeli olan insanın, Allah Teala’nın yeryüzündeki halifesi olması O’nun iradesini yeryüzünde hakim kılmakla yakından ilişkilidir. İnsanı farklı kılan, kendi özünü ve kainatı keşfetmesi, Allah (c.c)’tan ödünç aldığı ilim, irade ve kudret sıfatlarıyla en başta kendisini yenilemesi ve geliştirmesi sonra yeryüzünü imar ve ihya etmesidir. Yerin ve göğün yüklemekten çekindiği insanın yeryüzündeki bu ulvi görevi sanıldığı kadar kolay değildir. Çünkü her ne kadar özgür iradesi varsa da kendi yapısına etki eden çeşitli cazibelerin etkisi altındadır.744 Beşeri bilimler alanındaki ilmi disiplinlerin gerek çalışma konusu bakımından gerekse kullandığı teori ve metot çokluğundan dolayı temel olgusu insan olup, insanın insansı özellikleri etrafında bir algı oluşturulmaya çalışıldığını görüyoruz. Özellikle Psikoloji ve Sosyoloji alanında hücresel ve anahtar öneme sahip olan insan algısı İslami İlimlerde de aynı önemi taşımaktadır. Kur’an-ı Kerim, insana, hayata bakışta bir perspektif ve ufuk kazandırmak niyetindedir. O, hiçbir zaman insanı detaylarda boğmaz. Aksine hayatın anlamını; hayata, insana, topluma ve evrene nasıl bakılması gerektiğini anlatır. Allah-insan, insan-insan, insan-çevre 743 Nahcivani, I, 241. 744 Mutahhari, 21. 215 gibi temel unsurlar arasındaki ilişkileri ve hiyerarşileri kurar. Bu ilişkilerin düzenlenmesinde başvurulan temel ilke ise adalettir.745 İnsanın varlığı kendi başına bir problemdir. İnsanla ilgili çok şey yazılmış ve çizilmiştir. Buna rağmen insanla ilgili fazla bir şey bilinmemektedir. Zira insanla ilgili hala birçok nokta karanlıkta bulunup keşfedilmeyi beklemektedir. Bununla birlikte insanın ruh ve beden denilen iki kısımdan oluştuğu olgusu genel olarak kabul edilmektedir. Ruh-beden ve bunlara bağlı diğer özellikler mahiyetleri itibari ile birbirinin zıddı gibi görünse de aslında birbirlerinin rakibi değil aksine birbirini tamamlayan unsurlardır. Bu çerçevede bedeni arzuları olan nefs işlediği kötülüklerle ruhta bir yandan huzursuzluğa sebep olurken diğer yandan ruhun kemalatına ve olgunlaşmasına yardımcı olmaktadır. Özeleştiri ile aynı mahiyette olan nefsin mertebelerinden Levvâme nefis, kendini kınayan nefs olmanın ötesinde kendini ıslah eden, hatalarını kendi ıslahı için malzeme olarak gören, ruh-beden dengesini uzlaşma zemini üzerinde adaletle tesis etmeye çalışan nefstir. Nitekim başta Hz. Adem olmak üzere, Hz. Musa ve Hz. Yunus gibi peygamberler ve ruh-beden dengesini sağlamayıp yanılgıya düşenlerin kendilerine yönelik yaptıkları değerlendirmelerinde, adil davranmadıkları, kendilerine zulüm ettiklerini itiraf etmişlerdir. Bizim özeleştiriden anladığımız; kişinin kendine karşı haksızlık yaptığını hissettiğinde durumunu bir an önce daha güzel işler yapmak suretiyle düzeltmeye çalışmasıdır. Mevcut varlıklardan farklı ve kendine özgü özellikleri olan insan, kendi yapısına etki eden, onu bulunduğu makamdan indiren hayvani özelliklerle mücadele ettikçe insanlık makamını koruyabilmektedir. Aksi durumda hayvanlardan daha aşağı seviyelere düşebilmektedir. Nefsin günah işlemeye meylini ve arzusunu baskılamak, bunların açığa çıkmalarını engellemek yani otokontrolünü sağlamak için bedeni ibadetlerle terbiye etmek gerekir. Sırtında yük olan ve ahlaki olgunluğuna engel olan hatalarından dolayı pişmanlık duyması, utanıp mahcup olması, hatalarına karşı tavır alması, daha güzel işler yaparak bu hatalardan ders çıkarması, insanı diğer varlıklardan ayıran, insana özgü “kendine yönelik eyleme 745 Bkz. Nisa: 4/3, 135; Mâide: 5/42, 95, 106; A’raf: 7/29, 89, 181; Nahl: 16/90. 216 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ geçebilen ve kendini düzenleyebilen varlık” özelliğidir. Bu da, özeleştirinin mantığını oluşturmaktadır. 3.1.2. Ontolojik Yapı Bakımından İnsan Allah Teala’nın kainatı yaratmasındaki temel gayesi insandır. Yani gaye varlık insandır. Her şeyi bir gaye ve hikmete binaen yaratan Allah, yeryüzünde yetkin kıldığı bu müstesna varlığı, yaratılış gayesine uygun davranmasını sağlayabilecek donanıma uygun yaratmıştır. Bu donanım, insanın hem ontik/fıtri hem de epistemik/bilgisel yapısında potansiyel olarak mevcuttur. Bu donanımlardan biri de, aklın verilerinden istifade ederek iyi ile kötüyü birbirinden ayırmayı sağlayan eleştirel düşüncedir. Zira Allah, kendi sıfatlarından belli oranlarda ödünç olarak verdiği insandan, bu sıfatları kullanarak, vahiyle belirlenmiş olan sorumluluklarını yerine getirmesini istemiştir.746 Allah ile ilişkisinde insanın konumunu tespit etmeye imkan veren anahtar kavramlardan biri fıtrattır. Fıtrat; hakikat, gerçek ve uygunluk (mutabakat) anlamındadır. “Uygunluk” insan doğasına, varlığın yapısına, bilimsel gerçeklerle örtüşmeyi ifade eder.747 Fıtrat kök olarak, yarmak, ayırmak suretiyle yeni bir şey yaratmak anlamlarına gelmektedir. Bu da, Allah’ın kendi mahiyetinden farklı olarak meydana getirdiği ve kendine has kurallarını yapısına yerleştirdiği bir varlık formu demektir.748 İnsan yaratılıştan gelen fıtri bir asalete ve keramete sahiptir. Allah onu tüm yaratıklarından daha üstün kılmıştır. O halde, o kendi öz benliğini anlar ve hisseder.749 “Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir” âyetinde insanın istidlal ve mantıksal çıkarımına ve gerçekliği keşfetmesine imkan veren ontik yapıya, fıtrat olarak işaret edilmektedir. İnsan, fıtratın izin verdiği kadarıyla her 746 Bkz. En’âm: 6/165; Kehf: 18/7; Zariyat: 51/56. 747 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 42. 748 İbn Manzur, “Fatr” md., V, 55. 749 Mutahhari, 12. 217 düzeydeki varlık hakkında bilgi edinebilir. Zira fıtrat; insanın kendisine göre yaratıldığı prototiptir ve insanın kapasitesini ve sınırlarını göstermektedir.750 ِ ًۜ ف و ْج َھ َك ِ ل ّ۪لد ِ ین َ حن۪یفا َ ْك ْم َ ِ ِك َّن ا َق َا ٰ ف ول ِ ُمۗ َ َیّ ْق ٰ ِل َك ّ۪ الد ُ ین ال ِ ذ ْ ِق ّٰۜ � َ َیْھاۜ َ لا تَ ۪بْد َ یل ِ لخَل َّ َ اس َ عل َ َط َر الن َّت۪ي ف ِ ال َ َر ْط َر َت ّٰ � ث ۗ َ ُم َون َ ْعل َّ ِ اس َ لا ی الن “(Resulüm!) Sen yüzünü hanif olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah'ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler.”751 İnsan, doğuştan yaratıcısını arama, merak etme, bulduktan sonra da O'nun isteklerini yerine getirme, meyil ve kapasitesinde yaratılmıştır. “Hem bilin ki, içinizde Allah'ın elçisi vardır. Şâyet o, birçok işlerde size uysaydı, sıkıntıya düşerdiniz. Fakat Allah size imanı sevdirmiş ve onu kalplerinize zinet yapmıştır. Küfrü, fasıklığı ve isyanı da size çirkin göstermiştir. İşte doğru yolda olanlar bunlardır.”752 İlk devir mutasavvıflardan olan Muhasibi (781-857); insanın yaratılış amacına uygun ödev ve davranışlarının belli bir sistem ile meydana geldiğini belirtmiş, psikolojinin içe bakış ve projeksiyon metotlarını ustalıkla uygulamıştır.753 İnsan genetik olarak dini yapılar oluşturmaya eğimli olmasına karşılık, dindarlık biçimini içinde doğduğu ve aidiyet hissettiği kültür grubuna göre belirler.754 Hz. Peygamber insanın bu özelliğine şu hadis-i şerifle işaret ediyor. "Her çocuğu annesi fıtrat üzere dünyaya getirir. Onun bu hali konuşma çağına kadar devam eder, sonra anne-babası onu Hristiyan, Yahudi, Mecusi yapar. Eğer anne-baba Müslümansa, çocuk da Müslüman olur"755 Bu hadisten anladığımız kadarıyla, her ne kadar fıtratın davranışlar üzerinde belirleyici bir etkisi olsa da bu etkinin zorlayıcı bir yönü yoktur. İnsanın doğuştan getirdiği saf ve temiz fıtratını koruyabilmesi, hayatında kötülüklerden ve zararlı tutum ve davranışlardan elinden geldiği kadar uzak 750 Düzgün,“İnsanın Doğası (Fıtratı) ve Özgürlüğü Üzerine”, Kelam Araştırmaları Dergisi, XIV. cilt, 2. sayı, 2016, 322-342. 751 Rum:30/30. 752 Hucurat: 49/7. 753 Hüseyin Aydın, Muhasibi’nin Tasavvuf Felsefesi, Fars Yay., Ankara 1976, 139-140. 754 Nevzat Tarhan, İnanç Psikolojisi, Timaş Yay., İstanbul 2014, 63. 755 Buhari, Cenaiz: 125, Müslim: 2047, Ebu Davud: 4714, Tirmizi: 2138, Ahmed b. Hanbel: 223. 218 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ durmasıyla mümkündür. Bu noktada, Kur’an’ın omurga kavramlarından biri olan takva yani kişinin iyi ve kötüye karşı geliştireceği tutum öne çıkmaktadır. Takva, kişinin Allah’ın kendisini sürekli kontrol ettiğinin bilinciyle zarara uğrayanlardan olmamak için Allah’ın çizdiği sınırlara yaklaşmamasıdır. Takva, kötülüğe ve insan karakterini bozup sağlam fıtrattan uzaklaştıran sapkınlıklara karşı bir savunma mekânizmasıdır.756 Vakidi’nin dediği gibi takva; kişinin dışını halk için süslediği gibi, içini de hakk için süslemesidir.757 Yoksa kişinin kendisini toplumun dışına itecek, insanlardan uzaklaştıracak bohem hayatı sürmesine sebep olacak şekilde maddi olan şeylerden uzaklaştırması değildir. Bunları dinin bir gereği olarak görmesi de yanlıştır. Dindarlığın ölçüsü; maddi olan şeylerden değil, Allah’ın yasaklarından kaçınmaktır. İnsan tertemiz bir fıtratla yaratılmasıyla beraber imtihan gereği iyi ve kötü duyguları olan bir varlıktır. Temiz fıtratın korunması demek; kötülüğe meyilli olan nefsin meşru olmayan isteklerine karşı kararlı bir şekilde direnebilmektir. Kibir ve gurur yerine tevazuu, düşmanlığın yerine dostluğu ve sevgiyi, bencilliğin yerine isar ve diğerkâmlığı yerleştirmektir. İster bireysel, ister toplumsal ister uluslararası düzeyde olsun bütün kargaşaların, olumsuzlukların ve savaşların sebebi, yok edilmesi gereken bu ferdi za’aflardır. Bununla birlikte, za’aflarına ne kadar teslim olursa olsun ve kendisi için çizilen sınırları ihlal ederse etsin, insan için sağlam fıtrata dönüş kapısı daima açık tutulmaktadır. Sağlam fıtrata dönüşün adı tövbe veya özeleştiridir. “Tövbe et” ifadesi, fıtratına aykırı davranan ve za’fa düşerek manen kirlenen kişilere verilen bir kurtuluş reçetesidir.758 Bu kapsamda eleştirel bir bakışla geride bıraktığı hayatını hazık bir tabip marifetiyle gözden geçirip manevi hastalıkları olan günahlarını teşhis ve tespit ettiğinde yine manevi tedavi yöntemi olan tövbe ederek,-tabiri caiz ise- bir nevi fabrika ayarlarına (fıtrat) geri dönerek şifayı bulmaya çalışmaktır. İnsan varlığının en bariz özelliği, iç içe bir tabiata sahip olmasıdır. “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirene, sonra da ona iyilik ve kötülük kabiliyeti 756 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 48. 757 Razi, I, 193. 758 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 49. 219 ilham edene and olsun ki, muhakkak (isyan ve günah kirlerinden) temizlenen nefis kurtulmuştur. Onu (isyan ve günahla) kötülüğe gömen ise mahvolmuştur.”759 İnsanda bu iki zıt kutbun potansiyel olarak içiçe bulunması, onun yeryüzündeki sınavı açısından kaçınılmazdır. Şöyle ki, insanın bir şeyle sorumlu tutulması, o şeyi yapmaya kabiliyetli olması halinde anlamlıdır. Bir şey yapma kabiliyetine sahip olmak ise, o şeyi yapmama özgürlüğünü de beraberinde getirir. Şâyet bu içiçelik söz konusu olmasaydı, bir sınavdan değil, zorunlu bir rolden söz etmek gerekirdi.760 Bu yapısıyla insan, bu kâinattaki varlıkların tümünden ayrılır. Halbuki kainatta mevcut olan varlıkların tamamı, muayyen bir hedefi olan tek bir tabiata sahiptirler. Hayvanlar belli bir iradenin mahsulü hareketler sergilemeyen tamamıyla içgüdüsel faaliyetlerle hareket eden canlılardır.761 Melekler de aynı şekilde tek tabiatlı varlıklardır. Çünkü yaratılışları itibarıyla mutlak itaate mecburdurlar. Öğretilmiş bilgilere sahiptirler. “…ve Allah’ın kendilerine emrettiği şeylerde O’na isyan etmezler. Ve emredileni yaparlar.”762 Bu dört âyet ve buna ek olarak Beled suresinin “Biz ona eğri ve doğru iki yol gösterdik”763 âyeti ve İnsan suresinin, “Ve gerçekten biz ona yolunu gösterdik. O ya şükredicidir ya inkar edicidir.”764 âyeti, İslam’ın, insan psikolojisinin temelini oluşturur. Bu âyet insanın karakterinin ve mizacının çift yönlülüğünü ifade eden âyetlerin hem tamamlayıcısı ve hem de o âyetlerle direk ilgilidir.765 Bu ve benzeri âyetlerden İslam’ın insana bakış açısını görmek mümkündür. Buna göre insan denen bu gaye varlık, çift yönlü bir mizaçta ve çift yönlü eğilimlerle yaratılmıştır. Bu “çift yönlü” olma özelliği insanın bizzat yaratılış gerçeğini ifade etmektedir. İnsan bir yönüyle ilahi soluk denilen ruh, diğer yönüyle çamurdan yaratılmıştır. Tabi ki ruh geldiği yere doğru yücelmek isterken, beden de geldiği yere doğru alçalma eğilimindedir. İşte fücur ve takva boyutu denilen şey bu iki eğilimdir. 759 Şems: 91/7, 8, 9, 10. 760 Özsoy, Konularına Göre Kur’an, 37. 761 Kutub, İslam’da Sosyal Adalet, 59. 762 Tahrim: 66/6. 763 Beled: 90/10. 764 İnsan: 76/3. 765 Kutub, fi Zilal’il-Kur’an, X, 491. 220 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ İnsan kendisine sunulan şerefli durumuna rağmen doğruya otomatik olarak yönelecek bir kabiliyette değildir. Ancak kendisine verilen kabiliyetlerle doğruyu yanlıştan ayıracak bir yapıda yaratılmıştır. Bu yüzden insan Rabbi’nin kendisine gösterdiği doğru yolu tutmalı ve O’na kul olmalıdır.766 Ancak diğer taraftan insan yapısının başka bir boyutu da, yine Kur’an’da belirtildiği üzere, insanın kendisine yapılan iyiliklere karşı nankör,767 hırslı,768 aceleci, cimri,769 bir yapıda yaratılmış olmasıdır. İnsan karakteri, “iyi” ve “kötü” karşısındaki tavrıyla, kendisini şekillendirmeye ve o ana kadar yazılı olmayan hayat sayfalarını doldurmaya başlar. Allah insanı, her ne kadar tarafsız bir fıtratta yaratmış olsa da, ona hem iyiye hem de kötüye eğilim gösterebilecek bir kapasite vermiş ve bu kapasitenin ne yönde kullanılması gerektiğini de aklına ve sağduyusuna bırakmıştır. İyi ve kötü diye iki ayrı kategorinin varlığının, insanın hür iradesiyle ve yaptığı fiillerinin sonunda gerçekleşen sorumlulukla yakın ilgisi vardır.770 İradenin insanların iş ve davranışlarını etkilemesi bakımından çeşitli tanımları yapılmıştır. Buna göre irade; bir şeyin yapılmasına da yapılmamasına da muktedir olan hayat sahibinin bu iki şıktan birine kendi isteği ile hükmetmesidir. Ya da düşüncenin ortaya koyduğu bir gayeye doğru gitme hareketidir.771 Yani insanın eylemde bulunup herhangi bir davranış sergileyebilmesi için önce iradeye sonra güce ihtiyacı vardır. Muhasibi’ye göre irade, ruhun doğruya ya da yanlışa, iyiye ya da kötüye, güzele ya da çirkine, ahlaki olana ya da ahlaki olmayana ait olan şeylere yönelmesinin umumi bir ifadesidir. İnsan iradesi farklı iki tesir altında kalarak çalışır. Ona göre, insan iradesine, “nefs ve nefsani hazlar” tesir ettiği gibi, “tefekkür, nazar ve derin kavrayış” ta tesir edebilmektedir. Buna göre tefekküre bağlı irade “sadık”, nefsi arzulara bağlı irade de “sadık olmayan irade” olmaktadır. Ona göre, her iki durum da iradeden ibarettir. Ama asıl olan sadık iradedir.772 766 Mehmet Paçacı, Kur’an’da ve Kitab-ı Mukaddes’te Ahiret İnancı, Nun Yay., İstanbul 1994, 107. 767 Bkz. İbrahim: 14/34. 768 Bkz. Mearic: 70/19. 769 Bkz. İsra: 17/11, 100. 770 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 48. 771 Karagöz vd., 319. 772 Muhasibi, er-Riaye., 143. 221 Allah (c.c), akli melekeleri yerinde olan insanı hilafet ve emanet görevi ile sorumlu tutmuştur. Dolayısıyla İslam’a göre belli bir akıl ve idrak olgunluğuna erişen kişiler kendi tercihlerinden, eylemlerinden ve tasarruflarından doğrudan sorumlu olurlar. Allah Teala, “Ben cinleri ve insanları, ancak bana ibadet etsinler diye yarattım”773 buyurmak suretiyle, insanın sorumlu bir varlık olduğunu beyan etmektedir. Sorumluluk, kötülüğe meyilli ve sorumlulutan hoşlanmayan, çocuksu zevklerine düşkün nefsin engelleyici mahiyetine rağmen kişinin Rabbe karşı konumunu belirleyip duygu, düşünce ve davranışlarının hesabını verebilmesidir. Sorumluluk, insanın kendisine, ailesine, yaşadığı topluma ve çevreye karşı ahlaki görevlerini yapmasıdır. Bu sırada meydana gelen yanılgıların sebep ve sonuçlarını değerlendirip arasındaki bağlantıyı görebilmesidir. Bu bağlantının doğru tespit edilmesi ile sebep olduğu hataların bedelini ödemesidir. Bilgi veya şuura ilaveten insan sorumluluğunun en temel ön şartı veya dayanağı özgürlüktür.774 Bütün dinlerde ve bütün felsefelerde insan özgürlüğe ve seçme hakkına sahip olmadıkça sorumlu sayılmaz. Burada bahsedilen özgürlükle, amaç güdülerek yapılmış iradi fiiller kast ediliyor. Demek ki burada fail, yaptığının sonucunu biliyor ve zaten bunu amaçlıyor.775 Diğer taraftan İslam’a göre ahlaki ve dini sorumluluk tamamen şahsidir. 776 Hiç kimse başkasının günahından dolayı sorumlu tutulamaz.777 Ferdi sorumluluk, her insanın yapıp ettiklerinden sorumlu olması ve bunların neticelerini ceza ve mükafat olarak görmesi demektir. Başkalarının günahlarını yüklenmek ise, günaha sebebiyet vermekten dolayı terettüp eden bir cezadır. Hadiste anlatıldığına göre; bir kimse kötülükte bir çığır açarsa o kötülükten hasıl olan günaha ortak olur.778 Çünkü kötülüğe sebep olmak ta sorumluluk gerektiren bir davranıştır. Ahlaki sorumluluk konusunda en az özgürlük kadar önemli olan başka bir kavram da kendisinden yapılması istenilen davranışın kişinin yapabileceği yani gücü 773 Zariyat: 51/56. 774 Macid Fahri, 39. 775 Cabiri, 98. 776 Draz, 114. 777 Bkz. En’am, 6/164; İsra: 17/15; Fatır: 35/18; Zümer: 39/7; Necm: 53/38-41. 778 Bkz. Müslim, İlim: 15. 222 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ dâhilinde olma durumudur. Zira Allah Teala, “Allah kimseye gücünün yettiğinin dışında teklifte bulunmaz”779 buyurmak suretiyle buna işaret etmektedir. Nitekim Hacca gitmeyi “yoluna gücü yeten herkes için (men isteta’a)…insanlar üzerinde Allah’ın bir hakkıdır”780 buyurmak suretiyle, yapılması istenen eylemin, kişinin gücünde olan bir durum olduğuna işaret etmektedir. İnsan, ancak yapabilme gücüne sahip olduğu görevlerden sorumlu tutulabilir, yükümlü olabilir. Beceremeyeceği, gücünün üstünde olan bir görev, insanı bağlamaz. İnsanın sınırlı bir güce sahip olduğu, tartışma götürmeyen bir gerçektir. Gücünün sınırlı olması nedeniyle insanın yükümlülüklerinin de sınırlı olması gerekir.781 Kur’an’ın tabiriyle dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden ibarettir. Oyun ve eğlenceye düşkün olan insan nefsi tabiatı gereği sorumluluk kabul etmeyen, sorumluluktan hoşlanmayan ve özgürlüğüne düşkün bir yapıya sahiptir. Herne kadar durum böyle olsa da yukarıda değindiğimiz nedenlerden dolayı insan sorumluluğu olan bir varlıktır. Gerçekten sorumluluk ağır bir yüktür. Hele bu sorumluluk Allah’a gerçek anlamda kul olmak ise daha da büyük bir yüktür. Göklerin, yerin ve dağların yüklenmekten korkup çekindikleri bu emanetin (sorumluluğun) ne denli ağır bir yük olduğunu, yasak meyveyi yemekle Adem anlamıştı. Âdem tamamıyla özgür iradesiyle yanlış bir tercihte bulunmuştu. Fakat işlevsel bir akla sahip olan Adem, hatasının farkına varır varmaz, hiçbir mazeret ileri sürmeden ve hiç vakit geçirmeden yapması gerekeni yaptı. Yani günahını itiraf ederek “Rabbimiz, biz nefislerimize zulmettik, eğer bizi bağışlamazsan ve esirgemezsen, gerçekten hüsrana uğrayanlardan olacağız"782 Rabbine sığınmak suretiyle hatasını kabul etti.783 Bütün benliği ile derin bir pişmanlık duygusu ile Rahman ve Rahim olan Rabbinden affını diledi ve sonuçta duası kabul oldu. Fakat mukadder olan yeryüzüne inmekten kurtulamadı. 779 Bakara: 2/286. 780 Al-i İmran, 3/97. 781 Mutahhari, 52. 782A’raf: 7/23. 783 Not: Allah Teala tövbenin esaslarını Nisa: 4/17 âyetinde söyle açıklamaktadır;“Allah'ın kabul edeceği tövbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tövbe edenlerin tövbesidir. Allah onlara rahmetiyle tekrar yönelecektir. Zira Allah her şeyi bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.” 223 Diğer taraftan, yine özgür iradeye sahip bir varlık olan şeytan, Adem’i kıskanarak, varlığını ve mahiyetini aşağılayarak, ırkçılık yaparak ve de kibirlenerek Rabbine isyan etti; (Allah) Dedi: "Sana emrettiğimde, seni secde etmekten engelleyen neydi?" (İblis) Dedi ki: "Ben ondan hayırlıyım; beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan yarattın"784 sözüyle hatasını kabul etmek yerine küstahlığına devam etti. Azgın bir varlık olarak cennetten ve Allah’ın rahmetinden uzaklaştırıldı. Hz. Adem ile Şeytan arasında geçen bu hikayede; hatalara karşı takınılan tavrın mahiyeti anlatılmaya çalışılmaktadır. Hz. Adem hatasını kabul ederek bundan dolayı pişman ve mahcup olurken şeytan, azgın olmasını Allah Tealaya nispet ederek küstahlığına devam etmiştir. Hz. Adem, Allah’a karşı acizliğini itiraf etmiş ve içine düştüğü bu zor durumdan kurtulmak için Allah’ın rahmetine sığınarak, tövbe ederek kurtulmuş, şeytan ise kibirlenerek Allah’a karşı isyanında ısrar ederek Allah’ın lanetine müstehak olmuştur. İşte bu iki çarpıcı örnek insanların önüne birer seçenek olarak konulmuştur. Dileyen benzer durumlarda Hz. Adem’i kendine örnek alır adam olur, dileyen de suçu başkasına atarak şeytanın yolunda gitmeye devam eder ve helak olur. Bundan dolayı insan için doğru olan yol, bütün tedbirlere rağmen bazen şeytana gafil avlanırsa ve Allah'a karşı gelirse tövbe etmektir. İnsan hemen o anda pişman olmalı, günahına üzülmeli, utanmalı, tekrar Allah'ın yoluna dönmeli ve günaha sebep olan yönlerini ıslah etmelidir.785 Varoluş amacına göre kendisine yakışan fiilleri sergilemeyen insan, bulunduğu insanlık makamından aşağıya düşer. 786 Bu bağlamda, mevcut varlıklar içinde akıl denilen üstün bir yetenekle donatılan, vahiy ile aklının önü aydınlatılan ve iradesini özgür bir şekilde kullanabilen insanın, kendisine yakışmayan fiilleri işlemesi sonucu ceza görmesi kadar doğal bir şey olamaz. İslam inanç sistemi içinde önemli bir yer işgal eden Ahirete ait ayetlerde bu husus sıklıkla işlenmektedir. Fakat burada asıl güdülen maksat, insanın ceza veya mükâfat aşamasına gelmeden önce kişinin kendi yaptıklarını sürekli gözden geçirmesi, iyiliklerini artırması, sırtında bir yük olan ve onu dünya ve ahirette zor durumda bırakacak kötülüklerinden 784A’raf: 7/12. 785 Mevdudi, II, 22. 786 İbn Miskeveyh, 32. 224 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ vazgeçmesi bunun yerine iyi işler yapmakla durumunu düzeltmesi gerekir. İşte insanın kendisini geliştirmesinin en etkili, bir o kadar sancılı faaliyeti olan özeleştiriden kast ettiğimiz budur. Adem (a.s) bunu başarırken şeytan kibrinden dolayı kaybetmiştir. Yine Adem (a.s) bunu başarmışsa onun soyundan olan her insan da başarabilir demektir. 3.1.3. Kur’an’da İnsan Davranışlarının Nedenselliği Kur’an’ın ana temalarından biri insan davranışlarıdır. İnsanın dışarıdan gözlemlenebilen tepkileri787 iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan manevi nitelikleri, huyları ve bunların etkisiyle ortaya koyduğu iradeli eylemlerin tümüne davranış denmektedir. Hidâyet kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, insan fıtratına uygun olarak sergilenen davranışları överken, fıtratına ve yaratılış amacına ters olarak sergilenen davranışları ise eleştirmektedir. Aynı zamanda eleştirilen davranışların nedenlerini ve sonuçlarını açıklayarak, ideal çözüm önerilerini de sunmaktadır. Buna en güzel örnek Mü’minun suresinde788 mü’minlerin huşu içinde namazlarını kılmaları, boş sözlere aldırış etmemeleri, zekat vermeleri, ırzlarını korumaları, emanete sahip olmaları gibi davranışları övülürken, buna karşılık Allah Teala’nın nimetlerini görmezlikten gelerek nankörlük etmeyi ve O’na ortak koşmayı eleştirmektedir. Bundan dolayı başa gelen musibetler anlatılarak sebep-sonuç ilişkisi kapsamında insanlara ders verilmektedir. İnsanı anlamak için sadece davranışlarına bakmak yeterli değildir. Aynı zamanda onun etkisi altında bulunduğu saikleri Kur’an’ın mihenk taşına789 vurmak suretiyle davranışların ne şekilde ortaya çıktığını göz önünde bulundurmak gerekir.790 Gazzali’ye göre insan tabiatı dört unsurdan oluşur ve bunlar onun bütün psikolojik eğilimlerinin, ilgi ve davranışlarının kaynağını teşkil eder: Rabbaniyet, behimiyet, sebuiyet, ve şeytaniyet diye sıralanan bu unsurlardan rabbaniyet bağımsızlık, üstünlük, başarılı olma, engelleri aşma, önder olma, sevilme ve 787 Doğan, 350; Akalın vd., 599. 788 Bkz. Mü’minun: 23/2, 3, 4, 5. 789 Mihenk Taşı: Altın, gümüş vb. madenlerin ayarını anlamak için sürtüldükleri bir tür taş, mihenk, denek taşı. (Bkz. Akalın vd., 1680) 790 Çamdibi, 59-60. 225 beğenilme gibi istek ve eğilimlerinin çıkış kaynağı, psikolojinin adlandırdığı “kendini gerçekleştirme” melekesidir. Behimiyet beslenme, boşaltım, teneffüs, cinsellik gibi fizyolojik ihtiyaçların tatmini yönündeki davranışların esasıdır; bütün bunlar şehvet kelimesiyle ifade edilir. Sebuiyet öfkelenme, saldırma, tahrip etme gibi davranışların kaynağıdır; buna gazap gücü de denir; günümüz psikolojisi bunu “saldırganlık dürtüsü” diye adlandırır. Şeytaniyet aldatma, hile yapma, kötülüğü iyilik gibi göstermeye çalışma, akıl ve düşünceyi kötülük yolunda kullanma eğilimlerini meydana getirir. Gazap ve şehvet bakımından insan ile hayvan tabiatı ortak iken benlik bilinci, akıl ve düşünce ile kötülük yapma gücü yönünden insan tamamen kendine özgü bir türdür.791 Kur’an’da sık sık anılan “akletmek” ifadesi neden ile sonuç, eser ile eser sahibi arasındaki ilgiyi, nedenselliği ifade eder. Neden sonuç ilişkisi ise ancak işlevsel bir akıl ile anlaşılabilmektedir. Bu da ancak zihinsel aktiviteleri eleştirel bir yöntemle düşüncenin boyutları olan tezekkür, tefekkür, tedebbür ve tefekkuh aşamalarını gerçekleştimekle olur. Eleştirel bir yöntemle düşünmek, bilime giden yolu aydınlattığı için bilmekten daha fazla katma değere sahip olduğunu söyleyebiliriz. İbn Haldun, “amelin evveli, fikrin ahiridir, fikrin evveli de amelin ahiridir” diyerek fikrin gelişimindeki nedenselliğe, sebep-sonuç ilişkisine vurgu yapar. Bir insan başını sokacağı bir çatı vücuda getirmeyi fikretse önce zihni bu çatıyı tutacak duvarlara, sonra bu duvarların oturacağı temele intikal eder. Şu halde fikrin ahiri temeldir. Onun için önce temel atarak işe başlar, sonra duvara geçer, sonrada (aklına ilk önce gelen) çatıya gelir.792 Bu bağlamda davranışların öncüllerini anlamadan insan davranışlarını anlamamız mümkün değildir. Davranışın öncülleri olan duygu ve düşünce boyutunda bir olumsuzluk yoksa davranışın da olumsuz olması mümkün değildir. Nitekim düşünmeden hareket edenler, yaptıkları hataları düzeltmek için daha sonra çok düşünmek zorunda kalırlar diyebiliriz. 791 Gazalî, Ebu Hamıd Muhammed b. Muhammed, İhyau ulumi’d-din,(1. Baskı), Dımaşk 2010, III, 10. 792 İbn Haldun, Mukaddime, (Der. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., Bursa 1981, II, 767. 226 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ İbn Hadun’a göre bir insan bu neden-sonuç ilişkisini kullanabildiği ölçüde diğer insanlardan ayrılır. Nasıl ki satrançta (ki tamamen neden-sonuç ilişkisinin oyunudur) iyi oyuncu olmak kaç hamle sonrasını görebilme ve karşı oyuncunun yapabileceği hamleleri tahmin etmeye bağlıdır, insan için de bu zihni zincirin halkası uzadıkça o insanın mertebesi de artar.793 İnsanın hayvandan ayrılıp, insan olup kemale ermesini “temyiz” süreciyle açıklayan İbn Haldun, bu sayede insanın doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ayırt etme yeteneğini yakalayacağı kanaatindedir. Evreninin işleyişinin, evrende gerçekleşen olayların çeşitli bilimsel yasalarla belirlenmiş olduğunu ve bu belirlenmiş olayların gerçekleşmelerinin zorunlu olduğunu; her olayı, kendinden önce gelen olayların belirlediğini öne süren öğretiye determinizm denir.794 Determinizmin bir türü de tarihsel determinizmdir. Bu kuram döngüsel ve ilerlemeci olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Döngüsel tarih kuramına göre, tarih kendisini sürekli yenilemekte olup, bütün tarihi olaylar, döngüsel bir süreç içerisinde yeniden ortaya çıkmaktadır.795 Yani tarih tekerrürden ibarettir. Bu anlayışa göre doğada görülen döngüsel düzenin aynı şekilde toplumsal ve tarihsel hadiselerde de var olduğuna inanılmaktadır. Kur’an’ın yarısına yakını oluşturan eski kavim ve milletlere ait kıssalarını incelediğimizde bu döngüsel tarih anlayışını daha iyi anlamaktayız. Çünkü hafıza-i beşer nisyanla malul olduğu için yaşanılan hadiselerden gereken dersler alınmamakta, tarihi vakalar üç aşağı beş yukarı aynı tarzda devam etmektedir. Sözgelimi, yetmiş şehidin verildiği Uhud savaşı sonrasında Müslümanların yaşadığı yenilginin şoku ile şaşkın bir şekilde “bu da nereden çıktı? Hani biz Müslüman onlar müşrikti? Neden Allah’ın yardımı gelmedi?” gibi sorulara karşılık olmak üzere âyetler inmeye başladı. Çünkü bu soruları soranların öncelikle yapılan hatanın kendilerinden kaynaklandığını bilmeleri ve özeleştirilerini yapmaları gerekirdi. Çünkü özeleştiri, olayların meydana gelmesinde kesin rol oynayan iç faktöre yöneliştir. Müslümanlar, günümüze kadar, dikkatlerini hasımları üzerinde 793 Şeyh Şamil Yılmaz, İbn Haldun’da Tarihsel Varlık Alanının Nedenselliği, (Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2009, 2. 794 Bakırcıoğlu, 173. 795 İmamoğlu, 228. 227 yoğunlaştırdılar. Kendilerini, problemi meydana getiren öğelerden sıyırdılar. Yani, şimdiye kadar suçlanan hep dış faktör olmuştur. Halbuki olayların meydana gelmesinde temel olan iç faktördür. Bunun anlamı; Müslümanların önünde zorlu bir muhasebe beklemektedir.796 Nitekim Allah Teala aşağıdaki âyette yeryüzünde dolaşmamızı ve dolaşırken tarih boyunca sünnetullah’a aykırı hareket edenlerin akıbetlerinin ne olduğunu tarihi kalıntılarına bakarak anlamamızı istemektedir. Sizden önce nice (milletler hakkında) ilâhî kanunlar gelip geçmiştir. Onun için, yeryüzünde gezin dolaşın da (Allah'ın âyetlerini) yalan sayanların âkıbeti ne olmuş, görün!797 Burada Kur’an-ı Kerim, Müslümanların bakışlarını Allah’ın yeryüzündeki kanunlarına, her işin gereğince akıp gittiği sünnetullaha döndürmektedir. Bu kanunlar hayatın dışında değildirler. Hayata hükmeden kanunlar değişikliğe uğramadan seyrine devam etmektedir. İşler düzensiz olarak devam etmez. Şâyet onlar, bu kanunlardan ders alıp özlerini kavrarlarsa, olayların arka planında ki hikmet açıkça görülür, olayların ötesindeki hedef açıklanmış olur. Böylece, olayların tabi olduğu düzenin değişmezliği ve bu düzenin ötesinde gizli hikmetin varlığıyla tatmin olurlar. Yollarına devam ederken bu kanunların ışığında seyir çizgilerini belirlerler. Böylece zafer ve üstünlük elde etmek için, başta Allah ve Resulüne itaat etmek olmak üzere zaferin sebeplerine sarılmadan sırf Müslüman oluşlarını söylemeleri yeterli değildir.798 Kur'ân'a göre, insan davranışlarını etkileyen çeşitli motivler vardır. Bunlardan bir kısmı fizyolojik, bir kısmı da psikolojiktir. Açlık, susuzluk ve cinsel güdü önemli fizyolojik motivler olup insanı faaliyete sevkeden faktörlerdir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bu gerçeklere şöyle işaret edilmektedir; “Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Onları da sizi de biz besliyoruz. Onları öldürmek, büyük günahtır.”799,“Kadınlardan, oğullardan, kantarlarca yığılmış altın ve gümüşten, salma atlardan, davarlardan ve ekinlerden gelen zevklere aşırı düşkünlük, insanlara 796 Çelebi, 99. 797 Al-i İmran:3/137. 798 Kutub, fi Zilal’il-Kur’an, II, 191. 799 İsra: 17/31. 228 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ süslü (cazip) gösterildi. Bunlar, sâdece dünyâ hayatının geçimidir. Asıl varılacak güzel yer, Allah'ın yanındadır.”800 Aynı şekilde Kur'ân'ın “nefis” adını verdiği psikolojik yapı, insanı faaliyete geçiren en önemli iç faktörlerden biridir. Nefis, insanın özü, kendisi, ilâhî latife olduğu gibi, kötü huyların ve süflî arzuların kaynağıdır aynı zamanda.801 Yukarıdaki âyette belirtildiği gibi insanın dünya nimetlerine ve zevklerine aşırı düşkünlüğünden ötürü maddi açıdan zenginleştiğinde veya belli bir gücü eline geçirdiğinde şımarmakta ve istiğna duygusuyla Allah’a karşı asi olabilmektedir. Batı kültürüne dayalı günümüz psikolojisi konuları arasında yer almayan fakat Kur’an’a göre insan davranışlarını etkileyen bir başka motiv de vardır o da şeytandır. Yalnız şeytan her insanın davranışlarına direk etki edip nüfuzu altına alamaz. Ancak o, terbiye ve tezkiye edilmemiş “nefs-i emmare”yi kullanmak suretiyle dolaylı yollardan insan davranışlarını etkilemektedir. “Çünkü inananlara ve Rab'lerine dayananlara o (şeytan)ın bir gücü yoktur. Onun gücü, sâdece kendisini dost tutanlara ve Allah'a ortak koşanlaradır. (O, sâdece onları kandırabilir.”802 Netice olarak, varlık âleminde meydana gelen her şeyin bir sebebi ve bağlı olduğu bir kanunu vardır. Durup dururken hiçbir şey oluşmamaktadır. Kur’an’da yerin ve göğün yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde düşünen akıl sahipleri için birer ibret olduğu vurgulanmaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda mademki hiçbir şey durup dururken meydana gelmiyor ise, insan davranışları da rastgele meydana gelmiyor demektedir. Bu çerçevede, Kur’an’ın asıl muhatabı olan insanın sergilemiş olduğu davranışlarının arka planında çeşitli etkenlerin olduğunu varsayarak bu etkenleri din psikolojisi açısından araştırıp bulmak, neden öyle davrandığını anlayabilmek açısından son derece önem arz etmektedir. Nasıl ki hastalığa sebep olan etkenler erken teşhis edildiğinde tedaviyi kolaylaştırıyorsa, aynı şekilde olumsuz davranışlara sebep olan etkenleri özeleştirel bir yaklaşımla araştırıp bulmak, bunlardan gerekli dersleri çıkarmak, ruhi 800 Al-i İmran: 3/14. 801 Uludağ, “nefis” DİA, İstanbul 2006, XXXII, 526. 802 Nahl: 16/99-100. 229 kemalatının önünde engel olanları eleyip atmak da insanın gelişimini kolaylaştırmaktadır. 3.2. KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİYE KAYNAKLIK EDEN NEFSİN MAHİYETİ Nefs, Kur’an-ı Kerim’de temel psikolojik bir kavramdır. Arapça’da birbirinden farklı anlamlar bir tek kelimeyle izah edildiği gibi bazen de bir kelime birçok anlama gelebilmektedir. Örneğin; altın, su ve göz kelimeleri “ayn” kelimesi ile izah edilirken “salat” kelimesi; dua, namaz, rahmet ve bereket anlamlarına gelmektedir.803Aynı şekilde anlam bakımından oldukça geniş kapsamlı bir kelime olan “nefs”; hayat ve his kuvvetleriyle iradi hareket edebilen latif bir cevherdir.804 Kur’an’da nefs, “ruh” anlamında kullanıldığı gibi805 “zat ve öz varlık”806 mânasında da kullanılmıştır807 Nefs, müennes bir kelime olup lugatte bir kimsenin her türlü zahiri ve batıni, dünya ve ahirete bakan duyuları, manevi ve akli melekeleri, maddi ihtiyaç, arzu ve hevesleri, kendi öz varlığı, öz benliği, kişiliği, ruh, can, hayat, hayatın ilkesi, beden, bedenden kaynaklanan süflî arzular gibi manalara gelmektedir. 808 Müfessirler “nefs” kelimesini bedene ait şehevi ve gazabi arzular809 olarak kullandıkları gibi, kötü vasıfları kendisinde toplayan, şerre sevk eden, şehevi istekleri kamçılayıp hayırlı ve iyi işlerden alıkoyan kuvvet anlamında kullanmışlardır. Bu bakımdan her ne kadar söz konusu kavram tasavvufi bir terim olarak görülse de, tefsirle ilgisi hiç azımsanmayacak derecededir.810 Konumuz gereği nefsin bu her iki yönünü ele alırken biz burada daha çok beden ve bedenden kaynaklanan hevâ, heves ve süfli arzularla ilgili olan nefsin üzerinde duracağız. Zira başlangıçta insan için birer hizmetkâr olan nefsin bu özellikleri kendi haline 803 Erkan, 802. 804 Cürcani, 90. 805 Bkz. En‘âm: 6/93. 806 Bkz. Âl-i İmrân: 3/28, 30. 807 Süleyman Uludağ, “Nefis”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 526; Çamdibi, 113. 808 Isfahânî, “nfs” md. 1076; Sarı, “nfs” md. 1541; Firuzabadi, I, 745; ibn Manzur, “nfs” md.VI, 233; Zebidi, “nfs” md.; Ayverdi, 923; Doğan, 1301; Dımeşki, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (Trc. Zafer Erginli vd.), Kalem Yay., İstanbul 2006, 747; Yazır, IX, 520; Ali Ünal, SBA, “nefs” mad., III, 102,103. 809 Bkz. Kaf: 50/16. 810 Muhsin Demirci, Tefsir Terimleri Sözlüğü, 225. 230 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bırakıldığında sahibini yiyen bir canavar olma potansiyeli vardır. Nefs insanların yaşamını devam ettirebilmesi, ilerleyip yükselebilmesi, beslenip büyüyebilmesi, üreyip çoğalabilmesi amacıyla gayret ve enerji kaynağı olarak, Allah'ın yarattığı bir mahlûktur. 811 Psikologlar, ruh bilimciler Kur'ân'ın “nefis” adını verdiği unsuru, tekrar tekrar bulup ortaya çıkarmakla, sanki keşfedilmemiş bir şeyi yeniden keşfetmeye çalışmaktadırlar. Psikanalizcilerin “alt şuur” tabiri; içgüdüler, enstenktler; refleksçilerin şartlı ve şartsız refleksleri veya davranışçıların “otomatik-assosiye” davranışları, bütün bunlar İslam'ın “nefs-i emmâre” telâkkisini başka başka isimlerle ifade etmekten öte bir şey değildir.812 Nefis, Kur'ân'da insanı faaliyete sürükleyen temel etken olarak açıkça zikredilir: “(Yusuf'un) gömleğinin üstünde yalan kan getirdiler. (Yakub): “Herhalde, dedi, nefisleriniz sizi aldatıp (kötü) bir işe sürükledi. Artık tek çarem gizlice sabretmektir. (Bu) dediğinize dayanmak için ancak Allah'tan yardım istenir!”813 Modern Batı psikanaliz ve psikolojisi özellikle Freudizm’in etkisiyle insanı temelde kötü bir yaratık, genel toplumsal ahlaki değerlerin etkisiyle bastırılmış hayvani güdülerin tutsağı ve bu güdülerle toplum ahlakının çatışma alanı olarak değerlendirmekte ve onun problemlerini sadece tatmin edilmemiş hayvani arzularda görmektedir.814 Oysa insanın hem somut hem de soyut/ruhsal bir yapısı vardır. Başka bir deyişle insan hem çıplak gözle algılanan bir cisim (beşer) hem de basiretle idrak edilen bir ruhsallıktan (insan) mürekkeptir. Bunlardan birincisi insanın halk yönüyle yani beşeri arzularla, ikincisi ise emr815 yahut ruh tarafıyla ilgilidir. Beşeri arzularını hayatının devamı için bir vasıta olarak yaratan ve ruhi bir mekânizmayla idare eden Allah’tır: “Yaratmak (halk) ve programlamak (emr) Allah’a aittir”816 ayetinde geçen halk, varlıkların maddi yapısını, emr ise, bu maddi yapının programını gösterir. Halk somut ve mekânik olanı, emr ise soyut ve ruhsal olanı 811 Ayhan Songar, Çeşitleme, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1981, 25. 812 Songar, 25. 813 Yusuf: 12/18. 814 Ünal, 105. 815 İsra: 17/85. 816 A’raf: 7/54. 231 temsil eder.817 Muhasibi’ye göre nefs, varlığı reddedilemez fıtri bir gerçektir. Yokedilmesi ve aşırı perhizlere maruz bırakılması da gerekmez. Ancak o, yapısı icabı, şehvet, hevâ ve fesada daha yatkındır. Bu yatkınlığı kamçılayan şeytan ise, hedeflenen asıl düşmandır. Şu halde, eğer ortada yoğun perhiz, riyazet ve mücahede gibi muamelelere tabi tutulacak bir şey varsa, o da şeytan ve batıni marazlardır. Kul, bunlarla bilgisi ve iradesiyle mücadele edip ortaya çıkan fesadı ıslah ederse, bizatihi ve tabii bir varlık olan nefsini ortadan kaldırması gerekmez.818 Görüldüğü gibi nefs mutlak kötü olamayıp, kötülüğü içinde barındıran bir yapıya sahiptir. Bu kötülüklerle mücadele etmede insan çaresiz değildir. İnsanın, varoluş amacını gerçekleştirmek ve her bakımdan kemale erebilmek için özeleştirel bir yaklaşımla bu kötü dürtülerle mücadele etmesi ahlaki bir sorumluluktur. Gazzâlî’ye göre kalp, ruh, nefis ve aklın birbirinden farklı birçok anlamı vardır. Ancak bu dört kavram Rabbani ve ilâhî latifeyi ifade etme noktasında birleşir ve eş anlamlıdır. Allah’ın Adem’e üflediği ruh819 ile itminana ererek Allah’a dönen nefis820 aynı şeydir. Gazzâlî nefsi “Rabbânî ve ilâhî latife”, “mânevî bir cevher”, “insandaki bilen ve algılayan latife”, “hakiki insan”, “insanın kendisi” şeklinde tarif eder; filozofların “nefs-i nâtıka” dedikleri şeyin de bu ilâhî latife olduğunu söyler. 821 İnsan esas itibariyle nefisten ibaret olduğundan, “İnsan nedir?” sorusuna verilen cevaplar aynı zamanda, “nefis nedir” sorusunun da cevabı sayılmıştır.822 İnsanı ülvi bir amaçla yaratan Allah (c.c), onu yeryüzünde kendi adına hareket edebilecek şekilde çeşitli kabiliyetlerle donatarak halifelik göreviyle görevlendirmiştir. Bu kabiliyetlerin bir kısmı “fücur” yani olumsuz, bir kısmı ise “takva” yani olumlu mahiyettedir. İmtihan için gerekli olan ve birbirine taban tabana zıt olan bu kabiliyetler sarmalında olan insanın yapması gereken en önemli husus; kemalatı için son derece gerekli olan ve sürekli birbiriyle çatışan bu zıt 817 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 27. 818 Muhasibi, er-Riaye, 116. 819 Sad: 38/72. 820 Fecr: 89/27-28. 821 Gazali, İhya, III, 3, 4. 822Eş‘arî, II, 25; Râzî, V, 640-648. 232 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kabiliyetlerin baskısı ve dürtülerine karşı gerekli direnci ve kararlılığı gösterip, bunlara rağmen yaratılış gayesine göre hareket edebilmesidir. Böyle davranması halinde “ahsen-i takvim” vasfına sahip olacaktır. Aksine yani hayvani duygularla hareket etmesi ve bu duygularını ilah edinmesi halinde “esfel-i safilin” denilen hayvanlardan daha aşağı bir seviyeye düşme riskiyle karşı karşıyadır. Bu çerçevede, yukarıda birçok anlama gelen hatta birbirine zıt anlamları ihtiva eden “nefs” kelimesinin ön plana çıktığını görmekteyiz. Kur’an-ı Kerim’de kendisinden sık sık söz edilen “nefs” kimi yerde her türlü kötülüğün kaynağı olmakla beraber küstah, kimi yerde yaptığı kötülükleri gören ve bunlardan dolayı pişman ve mahcup olan, kimi yer de ise kemalatını ve iç huzurunu sağlamış, herşeyini kendisine borçlu olduğu Rabbine karşı itaatkâr olanıyla karşılaşıyoruz. Nitekim çeşitli dini ve felsefi disiplinler nefsin bu versiyonlarını kendi anlayışlarına göre yorumlamaya çalışmışlardır. 3.2.1. Nefs (Kişilik) Tipleri İnsan nefsinin varlığı her zaman aynı, her hal ve durumda değişmeyen bir cevher değildir. İnsanın yaşayışı ve hareketlerine, içinde bulunduğu psikolojik duruma göre değişebilen ve hakikatleri potansiyel olarak ihtiva eden bir cevherdir.823 Nitekim Gazali bu durumu şöyle izah etmektedir:şahsiyet, Rabbaniyet (tanrısallık), şeytaniyet, sabuiyet (tahripkarlık) ve behimiyet (hayvanlık) asıllarından meydana gelen, herkesin şahsiyetine göre bunlardan bir terkibdir. Bazılarında dördü de mevcut, bazılarında biri fazla diğerleri az olur. Bu asıllardan hayvanlık ve tahrip güçleri ile bunları teşvik edip kışkırtan şeytaniyet, aslını Rabbani bir asıldan alan akıl, basiret nuru824 ile onlara hâkimiyet sağlarsa, şahsiyet itidale kavuşur. Akıl bunları idare etmekten aciz kalırsa onlar hakimiyeti ele geçirirler; akıl, onlara hizmet eder hale düşer; öfke ve şehvetlere kulluk etmek durumuna düşer. İnsanların çoğu bu durumdadır.825 823 Çamdibi, 140. 824 Cürcani, 48. 825 Gazali, İhya, III, 108. 233 Allah Teala Kur’an’da insanı ilâhî hitaba muhatap kılarak onun sorumlu tutulmasına sebep olan nefsi bazen mutlak olarak826 bazen kötülüğü emreden, 827 bazen nefsi ve yaptığı kötülükleri kınayan, 828 bazen de daha ileri bir aşamada huzura eren829 şeklinde niteleyerek ona birbirinden farklı görevler yüklemiştir.830 Kötülüğü aşırı derecede emreden nefse aynı derecede mukavemet etmek gerekir. Yani nefs-i emmare zehrine karşılık nefs-i levvame panzehri ile mücadele etmek gerekir. Bunun sonucu olarak manevi hastalıklardan kurtulma hali olan nefs-i mutmainne meydana gelir. Manevi hayattaki bu yolculukta dikkat edilmesi gereken en önemli husus şer’i sınırları sürekli çiğnemek isteyen nefs-i emmareye karşı nefs-i levvameyi takva ile diri tutmaktır. Dolayısıyla özeleştiri, nefsin gayrimeşru isteklerine karşı gösterilen bir tepkidir. Psikoanaltik teoriye göre insanın ruhsal aygıtı derinlemesine göre üç kısımdan oluşur: En alta bulunan ve ruhsal aygıtın en önemli kısmını oluşturan bilinçli olmayan id, en üstte bulunan, otoritenin asıl rol oynadığı toplumsal değer ve yargıları temsil eden üst-benlik (süper ego) ve bu iki yapı arasında aracılık etme ve ruhsal aygıtın ahenkli bir biçimde çalışmasını sağlama işlevini üstlenmiş benlik ego. İd’teki içgüdüler mantık ve sınır tanımaz, yer ve zamanın uygun olup olmamasına bakmaksızın bir an evvel doyuma ulaşmak ister; ama istekleri çoğunlukla dış gerçekliğe uymaz. Böyle bir durumda benliğin yapacağı ya id’ten gelen içgüdüleri geri itmek, ya da onları mantığa ve toplum değerlerine uygun hale gelecek bir şekilde süzgeçten geçirerek bilince çıkmalarına izin vermektir.831 Psikoanalitik teoriler, kişilik ve kişilik gelişiminin, insan ruhunun derinliklerinde oluşan olaylar ve çatışmalar tarafından belirlendiği düşüncesine dayanır.832 Freud’un id tanımlaması, bu bilgileri Gazali’den aldığını düşündürmektedir. Kaynak kullanılmadığı için net bir şey söylemek güç olsa da onun id tanımı, Gazali’nin “nefs-i emmare” olarak adlandırdığı kavramlarla 826 Bkz. Şems: 91/7. 827 Bkz. Yusuf: 12/53. 828 Bkz. Kıyame: 75/2. 829 Bkz. Fecr: 89/27. 830 Razi, I, 4750. 831 Erol Göka, “Savunma Mekanizmaları”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990, III, 360. 832 Güney, 315. 234 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ örtüşmektedir.833 Tevhid dini olan İslâm'ın bu kuvveleri ilâhî sıfatlara yakınlık derecelerine göre tasnif etmiş olduğunu görüyoruz. Bugün psikoloji mütehassıslarının incelediği tüm kuvveleri ile nefis, Kur’ân’da üç şekilde geçmektedir: Nefs-i Emmare, Nefs-i Levvâme ve Nefs-i Mutmainne. Bir bedende bir veya birden fazla nefis bulunup bulunmadığı konusunda da farklı görüşler mevcuttur. İbn Kayyim el-Cevziyye’e (ö. 751/1350) göre, Allah’ın insanı nefs-i emmâre ve nefs-i levvâme ile imtihan ettiği, imtihanı başaranlara nefs-i mutmainneyi ikram ettiği belirtilerek aslında bunların bir tek nefisten ibaret olduğu sonucuna varılır. Bu çerçevede genellikle bir bedende bir nefsin bulunduğu görüşü kabul edilmiştir. Bu kanaatte olanlara göre kötülüğü emretme, yapılan kötülüğü kınama ve itminana/huzura erme gibi farklı ve zıt sıfatlar bir nefsin değişik sıfatlarıdır.834 Bazılarına göre ise bir bedende emmâre,835 levvâme,836 mutmainne 837 olmak üzere üç nefis mevcuttur. Bu üç nefis arasında devamlı bir mücadele vardır. Hangisi baskın gelirse beden onun hükmü altına girer. 3.2.1.1. Nefsi Emmare İnsanın içgüdü ve ilkel isteklerini ihtiva eden838, bedeni arzulara meyleden, hissi şehvet ve lezzetleri emreden nefstir. Kalbi süfli cihetlere doğru cezbeder. Nefs bu mertebede kötülüklerin kaynağı ve kötü ahlakın menbaıdır.839 Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse nefsini bir an bile ihmal etmemesi, başıboş bırakmaması ve sürekli onu gözetim altında tutması gerekir. Bu konuda ön plana çıkan ve Hz. Peygamber’in ifadesiyle “insanın en büyük düşmanı iki koltuğu arasındaki nefsidir”840 dediği; terbiye edilmemiş ve günaha çok meyilli olan nefs-i emmaredir. Bu, irsî yolla gelen içgüdüsel ve doğuştan (fıtrî) olan itici gücün (motivasyon) karşılığıdır. Nefsin ilkel ve terbiye edilmemiş şeklidir. Bedenin doğal isteklerine 833 Tarhan, İnanç Psikolojisi, 180. 834 Mustafa Çağrıcı, “Ruh” DİA, İstanbul 2008, XXXV, 200. 835 Yusuf: 12/53. 836 Kıyame: 75/2. 837 Fecr: 89/27-28. 838 Çamdibi, 140. 839 Cürcani, 91. 840 Gazâlî, İhyâ, III, 4. 235 meyleden nefstir. Bütün ibtidai arzuların bulunduğu şehvetleri ihtiva eder. İnsanda ilk bulunan ve en zor te’dib edilen kuvvetler deposudur.841 İnsanı kötülüğe sevk eden842, helake çağıran, şeytana yardım eden, hevâ ve heveslere uyan ve çeşitli kötülüklerle itham edilen hayvani nefstir.843 Dolayısıyla nefs-i emmare, insan varlığının en aşağı tabakası olup çocuksu istekleri ön planda olan, sorumluluktan ve hesap vermekten hoşlanmayan, hazcı ve şehevi duygularını tatmin etmeyi en büyük amaç bilen ve insanın ruhen olgunlaşmasını engelleyenen en büyük engeldir. Bu nedenle özeleştirinin merkezinde yer alan nefsin bu çeşididir. Çünkü özeleştiri deyince her şeyden önce nefs-i emmareden kaynaklanan kötülüklerle mücadele akla gelir. İslam âlimleri insanı tanımlamaya çalışırken, Kur’an’ın değişik âyetlerinde geçen844 insan nefsinin olumsuz boyutu olan nefs-i emmareyi, bedenin doğasına meyleden, lezzet ve duygusal şehvetleri (istekleri) emreden, kalbi alçak şeylere doğru çeken, kötülüklerin, kınanan ahlak ve fiillerin kaynağı olarak görmüşlerdir.845 İnsanı ve nefsi tasvir eden Muhasibi’ye göre nefs çift kutuplu olup iyiliğe de kötülüğe de meyillidir. Öyle ise nefs ne cisim, ne de cismin bir parçasıdır. Araz olmayıp cevherdir. Cismin, cisim olmasını sağlayan uzunluk, genişlik ve derinlik bizatihi nefste değil, onun hallerinde söz konusudur.846 Görüldüğü gibi bu âyetler nefsi; kötü dürtülerin kaynağı, arzu edilen şeylere doğru insanı zorlayan, daima insana kötülüğü yoğun bir şekilde emreden ve dayatan negatif bir yapı şeklinde takdim etmektedir. O halde buna karşı aynı oranda mücadele etmek gerekir. Hz. Âdem’in yaratılma sürecinde, meleklerin insan türü ile ilgili yaptıkları yorumlarda, onun bu olumsuz yönüne dikkat çekmektedirler. “Yeryüzünde bozgunculuk çıkarırlar” deyip dikkat çektikleri insanoğlunun bu olumsuz yönü, terbiye edilmemiş süfli duygularıdır. Çünkü nefs şeytanın içinde gizlendiği bir 841 Çamdibi, 134; Güney, 316. 842 Doğan, 1301. 843 Dımeşki, 747. 844 Bkz. Yusuf: 12/18, 53. 845 Cürcani, Ta’rifat, “Nefs” md. 243; Tehanevi, Muhammed Ali b. Ali, Keşşafu Istılahati’l-Fünun, Darü’l-Kütubü’l- ilmiye, Lübnan 1998, II, 222;Yazır, V, 225. 846 Muhasibi, er-Riaye, 111. 236 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ mahzen olup, onun aracılığıyla insanın aleyhine yardım ve destek alır.847 Yeryüzünün yetkin ve müstesna varlığı olan insanın, yaratılış gayesine uygun yaşamasını engelleyen en önemli engel bu terbiye edilmemiş olan nefs-i emaresidir. Allah’a kulluk gayesi ile yola çıkan insan, bu yolda istikrarlı bir şekilde yürüyebilmesi ve menziline istikamet üzere ulaşabilmesi için her şeyden önce “nefis muhasebesi” veya deyim yerinde ise “nefis muharebesi” dediğimiz, nefsin süfli arzularını bastırması, terbiye etmesi, ferdin kendi kendini kontrol etmesi olarak da bilinen otokontrol mekânizmasını çalıştırması gerekir. Bu mekânizmayı çalıştırarak kendisinden beklenen tutarlı fiilleri gerçekleştirmek, diğer varlıklardan farklı olarak, insana verilmiş olan akıl ve irade melekesi ile mümkündür. Yaratılış ağacının nadide meyvesi olan ve kendisine “zübde-i âlem” denilen insanda bitkisel ve hayvansal hayat ve özellikleri vardır. Kişinin bedeni faaliyetleri, özellikle solunum faaliyeti, onun bitkisel yanını oluştururken, insan için birer hizmetkar olan sıfatlar, tamamen dünya hayatına dönük başıboş bırakıldığında, yiyen, içen, çiftleşen, cahil, cimri muhteris, kibirli, kıskanç, kindar bir yaratık haline gelir. Devamlı şehvet ve gazap kuvvetinin etkisiyle hareket eden böyle bir insana veya insanı bu yöne çeken kuvvetlere nefs-i emmare denir ki, insanın insanlığı bu nefisle, daha doğru bir deyişle, kişiliğin bu yönüyle mücadele etmesinde yatar.848 Nefsin ilkel istekleri olan bu itici güçler olmakla beraber insanda asıl olan ulvi değerlerdir. İşte Yakup (a.s)’ın “…nefisleriniz sizi aldatıp (kötü) bir işe sürükledi” ve Yusuf (a.s)’ın uğradığı tüm iftira ve karalamalara rağmen nefsini değerlendirirken söyledikleri; nefsin bu aşamasının ne kadar riskli olduğu ve bu aşamadaki nefsin tuzaklarından kurtulmanın yolunu en güzel bir şekilde izah etmektedir: ْ َس َّف ِ َّن الن ْسى ا َ ِّرئُ نَف ُب ُ ٌور َ رحیم َو َم ٌ ا ا ِ َّن َ ربّى غَف َ َ ربّى ا َِّلا َ م َ ار ِحم ِ ُّ الس ِوء ا ٌ ب َ َ َّم َ ارة لا “(Yine de) ben kendimi bütünüyle temize çıkarmaya çalışmıyorum. Çünkü Rabbimin merhameti olmadıkça, nefis aşırı derecede kötülüğü emreder. Şüphesiz 847 Muhasibi, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, 26. 847 Bkz. Kaf: 50/16. 848 Ünal, “nefs” mad., III, 102,103. 237 Rabbim çok bağışlayandır, çok merhamet edendir”849 Yakup ve Yusuf (a.s)’ların bahsettikleri nefis bu türden yani ilkel istekleri olan, Allah’ın rızasına uygun olmasa da her istediğini yapan, günah işlemeye çok istekli ve kişiyi sürekli günaha sevk eden nefistir. 850 Âyette geçen “kötü olanı emretmeye alışıktır/yatkındır” ifadesinden kasıt yani, çoğu zaman akıl ve sağduyunun ahlaken iyi ve olumlu bulmadığı yöne sürükleyen güdülerle doludur. Bu ifade, 24. ayetteki “kadın ona karşı arzu doluydu, o da kadını arzuluyordu; öyle ki, (bu ayartma karşısında) eğer Rabbinin burhanı içine doğmasaydı (bu arzuya yeniliverecekti)” ifadesine ve ayrıca 33. Ayette geçen “Sen onların tuzaklarını benden uzak tutmasan, ben onların ayartmalarına kapılırdım” şeklindeki Hz. Yusuf'un duasına açık bir atıf yapılmaktadır. Hz. Yusuf'un insan yapısındaki bu zayıflığı dile getiren sözleri, bizzat bu zayıflığı yenmesini bilmiş birinin tevazuunu yansıtan kalbi sözlerdir: Çünkü âyetin devamı göstermektedir ki, Hz. Yusuf ahlakî zaferini kendisine değil, sadece Allah'ın lütuf ve merhametine bağlamaktadır.851 Dolayısıyla, kötülüğe meyilli olan nefsi kontrol altında tutmakta en önemli argümanımız olan özeleştiride başarılı olabilmek için daima Allah’ı anmak ve O’nun rahmetine sığınmayı göz ardı etmemek gerekir. Nasıl nefs, hevânın formuna bürünebiliyorsa, akıl da hevânın dolaylı denetiminde nefsin hizmetine girebilir veya aksi rolde ruhun hakimi durumunda iş görebilir. Eğer insan İlâhî olana yönelirse akıl yararlı hizmetler görür; hevânın formuna bürünen nefs-iemmârenin emrine girerse şeytanca yıkıcılık yapar.852 Hevâ’nın, varlığı istila etmesi durumunda kalp de mühürlenir; bu türden olan kalpte hastalıklar başlar ve artık kalp, düşünme, eşyanın hakikatine nüfuz etme ve bilme yeteneğini kaybeder, körelir. Bu gibi kişileri Allah Teâla Kur’an-ı Kerim’de “arzularını ilah edinenler”853 olarak nitelemektedir. Hevayı ilah edinmek, hayatı insana bağışlayan Allah’ı görmezlikten gelerek O’nun koymuş olduğu hayata dair kanunları tanımayıp kendi ihdas ettiği kanunlarla yaşamaya çalışmaktır. Kur’an bunlar için; “Yoksa 849 Yusuf: 12/53. 850 Razi, XVIII, 471; Sa’lebi, V, 230; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 142; Sabuni, I, 555. 851 Muhammed Esed, 469. 852 Muhâsibî, er-Riâye, 197. 853 Bkz. A’raf: 7/176; Furkan: 25/43; Casiye: 45/23. 238 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ onların ekserîsini işitirler veya akıl ederler mi zannediyorsun? Onlar sırf hayvan gibi hattâ gidişçe daha sapkındırlar.”854 Burada arzularının peşinden koşanlar herhangi bir amacı olmayan hayvanlara benzetilmiştir. Böyle olunca da herhangi bir otoriteye karşı bir sorumluluk duygusunu da taşımazlar. Dolayısıyla tıpkı hayvanlar gibi yaptıklarından dolayı hiçbir endişe duymadan ve beklentiye kapılmadan tam bir sorumsuzlukla olabildiğince arzularını helal ve haram ayırımı yapmaksızın gerçekleştirmeye çalışması özeleştirinin yokluğundan kaynaklanmaktadır. Böylece hatalarını da kabul etmez veya onlara bir kılıf bulur. Özetle İslâmî anlayışa göre nefs, bizatihi düşman ve mutlak kötülük kaynağı değildir. Nefsin kendisine ve bütün türevlerine karşı değil, kötülüğü emreden emmâre türevine karşı mücadele edilmektedir. Zira nefis, Allah tarafından insanlara yaşamaları, beslenip büyümeleri, çoğalmaları için gayret ve enerji kaynağı olarak verilmiş bir kuvvettir. Hz. Peygamber: “Üzerinde Rabbinin de hakkı vardır, nefsinin de… Öyleyse her hak sahibine hakkını ver”855 derken bu gerçeğe işaret etmektedir. Sırf dünya hayatının sürdürülebilmesi için araçsal bir değeri olan nefsin yemek, içmek, cinsel arzular vb. duyguları ile bu duyguların gerçekleşmesi için insana verilen çeşitli yetenekler araç olmaktan çıkıp hayatın asıl amacı haline geldiğinde, hayatın gerçek anlamı anlaşılmamış demektir. Dolayısıyla doymak bilmeyen nefsin tüm arzularının karşılanması yanlış olduğu gibi, onları tamamen yok edilmesi de yanlıştır. Bunların yerine nefsin gayrimeşru, ölçüsüz, gerçekçi olmayan ve özeleştiriye kapı aralayan çocuksu isteklerini ya terbiye edip kontrol altına almak ya da onları mantığa ve toplum değerlerine uygun olacak şekilde ıslah edip süzgeçten geçirerek açığa çıkmalarını sağlamaktır. Bu aşamada nefsin ikinci mertebesi olan nefs-i levvâme yani özeleştiri devreye girmektedir. Zira nefsin bu mertebesinin asıl işlevi dengeleyici olmaktır. 854 Furkan: 25/44. 855 Buhari, Adab: 84-86. 239 3.2.1.2. Nefsi Levvâme Nefsi Levvâme; kınayıcı nefis anlamında Arapça bir sıfat tamlamasıdır. Tasavvufi olarak, bir parça kalbin nuru ile nurlanmış, o nur ölçüsünde uyanıklık kazanmış olan nefistir.856 Tam manasıyla sükûna kavuşmamış mutmainne mertebesine ulaşamamış, fakat şehvetlere karşı nefsi müdafaa eden ve onun ilkel isteklerine karşı direnmeye çalışan nefstir.857 Levvâme sıfatını alan nefis, yaptığı kötü işlerin farkındadır; kötü bir iş yaptığında veya bir günah işlediğinde kendisini kınayan, gafletten bir parça sıyrılmış olan nefstir.858 Nefsini sürekli kınayan Mü’minin nefsidir. Mücahid, “kaçırdığı fırsatlara pişman olan nefistir” der. Bu yüzden özeleştiride bulunur, kendisini kınar, günahları yapmak istemez. Ancak yeterince olgunlaşmadığı için yeterince kararlılık gösteremediğinden günahları işlemeye devam eder. Bununla birlikte, bir takım iyileşmeler mevcuttur.859 Levvâmenin anlamı; günaha karşı direnen ve günah işlediğinin bilincine vardığında tövbe edendir. Bu aşamada birey henüz değişme yeteneğine haiz olmaza da dünyaya yönelik ben-merkezci yaklaşımın olumsuz etkilerini anlamaya başlar. 860 Bu durumda “ُ امة َو َ َّ َلل ُ” kelimesi” أ ِ َمة َ َللائ أ “anlamını kazanmaktadır. Bu da övme sıfatıdır. Yani insanın kusurlarından dolayı kendini kınaması övülecek bir haslettir. Dolayısıyla -İbn Abbas’ın da dediği gibi- nefs-i levvame, Allah’a itaat konusunda meydana gelen kusurlarından dolayı sürekli kendisini kınayan nefstir.860F 861 Kur’an’da sıkça vurgulanan nefsin bu çeşidine şöyle değinilmektedir: امِة َّو َ َّ ْ ِس الل َّف ِالن ْ ِسُم ب ُق ْ ِقٰی َم َة وَلا ا َ ْوِم ال ِی ْ ِسُم ب ُق َلا ا Kıyamet gününe yemin ederim. (Kusurlarından dolayı kendini) kınayan nefse de yemin ederim (ki diriltilip hesaba çekileceksiniz).862 Allah Teala bu iki âyeti kerimede iki büyük şeye yemin etmektedir; Kıyamet Günü’ne ve kendini kınayan 856 Cürcani, 91. 857 Çamdibi, 141. 858 Humsi, 937. 859 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, (5. Basım), Ağaç Kitabevi Yay., İstanbul 2009,73; Dımeşki, 760; Kadı Beydavi, Muhtasar Beydavi Tefsiri, (Trc. Şadi Eren), Selsebil Yay., İstanbul 2011, IV, 561. 860 Robert Frager, Kalp Nefs Ruh, Gelenek Yay., İstanbul 2002, 86-87. 861 Kurtubi, XIX, 93. 862 Kıyame: 75/1, 2. 240 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nefse. Gerçekten her ikisi de büyük öneme haiz temel olgulardır. Allah Teala Kur’an’da belli başlı şeylere yemin etmektedir. Bu tarz yeminler, yemin edilen şeyin ehemmiyetini, gerçekliğini ve insanlar için çokça anlam ifade ettiği içindir. Kıyamet gününün azameti zaten bilinmektedir. Yemin edilmeye gerek yoktur diyen ve bu şekilde tefsir edenlere rastlamak mümkündür. Nefs-i levvameye gelince, Allah’a karşı sorumluluklarının farkında olan, bu arada günah işlediğinde kendini kınayan, Allah’a sığınıp af dileyen nefse verdiği değerden ötürü Allah Teala yemin etmektedir.863 Bu iki varlığa aynı üslup ve aynı yoğunlukta peşi sıra yemin edilerek söze başlanması, bu iki olgunun hemen hemen aynı derecede büyük, işlevsellik açısından aynı konumda ve mahiyet itibariyle birbiriyle içiçe olduğunu, insanın dünya ve ahiret hayatı için aynı öneme sahip olduğunun göstergesidir. Hesap günü olan kıyamet gününün azameti, o günde gerçekleşecek ve insanlara sıkıntı verecek olağanüstü hadiselere dikkatler çekilirken, bu büyük güne bir hazırlık olmak üzere, yine aynı şekilde sıkıntılı bir durum olan; kendisinden hesap soran ve kendisini sürekli kınayan/özeleştiri yapan nefise864 Allah (c.c.) yemin etmektedir. Bu ifade, bir nevi nefs muhasebesi olup, hesap günü olan “Kıyamet Günü” ifadesiyle aynı surede865 ve yan yana zikredilerek aralarındaki güçlü bağaikisinin de ortak paydası olan hesap verme anlamına- işaret edilmiş ve dikkatlerimize sunulmuştur. Birincisi “Kıyamet gününe yemin ederim” diye buyurarak bu günün önemine dikkatlerimizi çekmektedir. Aralarında Ferra’nın da bulunduğu birçok nahiv âlimlerine göre kasem ifade eden fiilin başına “لا “nefy edatının gelmesi Arap dilinde bilinen bir kaide olup866 buradaki “لا “nefiy yani olumsuzluk edatıyla olumsuz bir anlam oluşmayıp aksine bu “لا “edatıyla yemin te’kid edilmekte yani 863 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 275; Sabuni, III, 1427; Mazhari, VII, 292; Yazır, IX, 203. 864 Zemahşeri, IV, 1160; Behcet Abdulvahid eş-Şeyhli, Belağatu’l-Kur’an’l-Kerim fil İ’caz, Mektebetü’lDendis,, 1. Baskı, Amman 2001, X, 408; Hazın, IV, 333; Kurtubi, Ebi Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensari, el-Camiu’l Ahkami’l-Kur’an, Darü’l-Kütüb, Kahire 1967, XIX, 92; Bıkai, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer, Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-ây ve’s-süver, Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 1995, VIII, 243;Bilmen, Kur’anı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, VIII, 3903; Cebecioğlu, 73; Dımeşki, 760. 865 Kıyamet, 75/1-2. 866 Kanuci, Ebi Tayyib Sadık b. Hasan b. Ali el-Hüseyni, Fethu’l-Beyan fi Makasidi’l-Kur’an, Daru’lKitab’l-İlmiyye, 1.Baskı, Beyrut 1999, VII, 278;Ebu’s-Suud, IX, 64; Sabuni, 1427; Yazır, IX, 203; Ferra, V, 195. 241 pekiştirilmektedir. Kıyamet gününün azameti ve önemi anlatılmaktadır. Bu ifade ile sanki şöyle söylenmektedir: “Şu söyleyeceğimiz söz o kadar apaçık ki yemin etmeye bile gerek yoktur.” Bu anlam, yemini desteklemiş olacağı için, olumsuzluk edatı ile pekiştirmiş olur.867 Öyle bir gün ki tüm insanlar hesap vermek üzere orada toplanacaklar ve ebedi hayatlarına karar verilecektir. Bu âyetlerde “Kıyamet” ve “Levvâme” kelimelerinden hemen önce “la” ile pekiştirilmiş “Kasem” kelimesinin gelmesi, her ikisinin ortak bir anlam ve amaç üzerinde inşa edildiği bilincini vermek üzere, günlük hayatını düzene sokup ahirette ebedi saadete ulaşmak isteyen kimsenin yaptıklarını sürekli sorgulayıp gözden geçirmesi gerektiğine güçlü bir vurgu vardır. İkinci olarak “Nefs-i Levvâme’ye yemin ederim” diyerek bu sefer dikkatlerimiz bu yöne çekilmektedir. “Levvame” kelimesinin “la” harfi ve “kasem” kelimesiyle pekiştirilerek mübalağa sigasıyla gelmiş olması, bundan önce anlattığımız yine mübalağa sigasıyla gelen nefs-i emareden ötürüdür. Çünkü insan için nefsin üç makamı vardır: emmare, levvame ve mütmainne. Bunlardan en kötüsü, mantıksız istekleri olan doymak bilmez nefsi emmaredir. Nefs-i levvame ise nefs-i emarenin bu mantıksız isteklerini baskılayan, dengeleyen ve kontrol altında tutan nefs olup, nefs-i emmare ile ideal benlik olan nefs-i mutmainne arasında köprü görevini görmektedir. Bu öneminden dolayı Allah Teala onunla yemin ederek, methe layık olan nefsin bu mertebesinin insan hayatı için ne kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır. 868 İnsanın kendisiyle hesaplaşmasını kolaylaştıran faktör kıyamet inancıdır. İnsan için aynı derecede önem arzettiği için bu iki olgu yanyana vurgulu bir şekilde zikredilmektedir. Hasan-ı Basri’ye göre bu nefis, Mü’min’in nefsidir. Çünkü Mü’min eylem ve söylemlerinde sürekli kendini eleştiren, konuştuğunda “neden böyle konuştum”, bir şey yaptığında “neden böyle bir şey yaptım” deyip durur. Kafir 867 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXIV, 47; Sa’lebi, X, 81; Beydavi, 419; Sabuni, III, 1427; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 275; Razi, XXII, 283; Ebu Mansur el-Maturidi, X, 334, 335; Yazır, IX, 203; Kutub, Fi Zilal’il-Kur’an, X, 284. 868 Bilmen, Kur’anı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, VIII, 3903. 242 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ise günahlarını görmezden gelerek nefs muhasebesi yapmaz.869 Ferra da nefs-i levvameyi şöyle açıklamaktadır: Bu, mutlak iyi veya kötü olan nefs değildir. Ancak her durumda kendisini kınayan; kötülükleri yaptığına, iyilikleri de daha fazla yapmadığına pişman olup kendisini kınayan nefstir.870 Nefs-i emarenin gerçekçi ve mantıki temellerden yoksun, gayrimeşru isteklerini bastıran, engelleyen, dengeleyen ve özeleştiriye karşılık olarak da kullanılan kavram nefs-i levvâmedir. Nefs-i levvâme hakkında İsmail Hakkı Bursevi özetle şunları ifade etmektedir: “nefs-i levvâmenin emmare ve mutmainneye bakan iki yönü vardır. Emmareye baktığı zaman geçmişte yaptığı günahları hatırlayarak pişmanlık duyar. Nefse muhalefet etmek suretiyle ibadete ve itaate yönelir. Nefs-i mutmainneye baktığı zaman onun nuruyla nurlanır ve onun rengine bürünür. İtminan meydana gelinceye kadar geçmişte yapılan hatalara karşı pişmanlık duyar; ancak bu hal devamlı olmaz.”871 İnsanın, kural tanımaz ve doymak bilmez nefsin isteklerine karşı tavır almayışı ve yeterince kararlılık göstermeyişi onu özeleştiri yapmak zorunda bırakmaktadır. Kimi rivâyetlere göre hadis kimi rivâyetlere göre ise Hz. Ömer’in sözü olan “Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz”872 ifadesi nefs-i levvâme ile kıyamet günü arasındaki ilişkiyi tanımlaması bakımından bize bir fikir vermektedir. Kur’an da nefs-i levvâme veya özeleştiri bir anlam üzere inşa edilmiştir. Bu anlamın temelinde ise Ahiret inancı vardır. Çünkü Ahiret inancı kişinin kendi davranışlarına yönelik değerlendirme yapmayı873 yani özeleştiriyi gerektirmektedir. Kıyamet günü denilince aynı zamanda hesap günü akla gelir. Ölümün ebedi bir yok oluş olmaması inancıyla, kişinin dünya hayatında yaptığı her şeyin hesabını vereceği hesap günü gelip-çatmadan, günlük hayatında kendisiyle sürekli hesaplaşan, yaptıklarını Kur’an ölçeğinde sorgulayan, nefis muhasebesi yapan, özeleştirisini yapan, hatalarıyla yüzleşip hatalarından ders çıkaran kişinin benliği geliştiği gibi kıyametteki hesabı da 869 Hazın, VII, 182; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 275; Sabuni, III, 1427; Kutub, fi Zilal’ilKur’an, X, 284. 870 Ferra, V, 195. 871 İsmail Hakkı, Bursevi, Ruhu’l-Beyan, Eser Matbaası, İstanbul 1968, X, 243-244. 872 Tirmizî, Kıyâme: 25. 873 Ebu Mansur el-Maturidi, X, 334-335. 243 kolay olur. Bu açıdan bakıldığında yukarıdaki âyet daha iyi anlaşılacaktır. Bu nedenle insan kendisini kandırmaktan vazgeçmeli, ahirette bütün gerçekleriyle yüzleşmeden daha bu dünyada fırsatı varken kendi hatalarıyla yüzleşmelidir. Yoksa ahiretteki pişmanlıkların, dilek ve temennilerinin hiçbir faydası olmayacaktır. Her insanın içinde iyiliğin de kötülüğün de hissi vardır. Bir kişi ne kadar bozulmuş, dejenere olmuş olursa olsun, vidanında muhakkak kötülük yapmamasını ve iyilikte bulunmasını isteyen bir dürtü vardır. Böyle birisinin iyilik ve kötülük kriteri yanlış olabilir. Ama yine sağduyusu ona yaptıkları hususunda itiraz eder. Bu, insanın salt bir hayvan olmadığını göstermektedir. Onun içinde ahlâki bir duygu vardır. İyilik ve kötülük arasında tefrik yapabilme hissi vardır. Kendini yapmış olduğu iyiliklerden ve kötülüklerden sorumlu sayar.874 Kıyamet günü üzerine yemin etmek; bir gün bu kâinat nizamının alt üst olacağını, sonra her insanın tekrar diriltileceğini, yaptıklarının hesabının sorulacağını ve yaptığı iyilik ya da kötülüğün karşılığını bulacağını göstermektedir. Burdan hareketle, üzerine yemin edilen ikinci şey, nefsi levvâme'dir. Bu sıfatın önemini belirtmek için Allah Teala kendisiyle yemin etmektedir. Çünkü “levvâme” kelimesi hatalarından dolayı “kendisini sürekli kınayan” anlamına gelmektedir. Bugünkü tabirle kolaylıkla özeleştiri yapabilen kişidir. Nefs-i levvame, bir nevi insanın gençlik döneminde yaşadığı duyguları yansıtmaktadır ki, bu dönemde insan sürekli bir arayış içindedir. Sürekli gel-gitler yaşamaktadır. Hak ve hakikatı ararken kendini çocukluk döneminden, o dönemin çocuksu istek ve zevklerinden bir türlü kurtaramamaktadır. Bu dönem bir geçiş dönemi olduğu için oldukça sancılı geçer. Bu dönem insanın kendisini gerçekleştirmeye çalıştığı dönemdir. Bu dönemin temel özelliği; birbirine taban tabana zıt duyguların olmasıdır. Bu duygular arasında sıkışan kişi, muhakeme ve mukayese yeteneği ile bu girdaptan çıkabilmektedir. Kişi bir günah işlediğinde bu nefs onu kınar. Bu nefs, derece olarak nefs-i mutmainne’den aşağıdadır.875 Bu bağlamda nefs-i levvâme, kınayıcı nefs anlamında olup aynı zamanda insanı denetleyen, günah işlendiğinde onu huzursuz eden ve vicdan azabı çektiren 874 Mevdudi, VI, 532. 875 İsfahânî, 975. 244 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nefistir.876 Başka bir deyişle vicdan rahatsızlığıdır.877 Dolayısıyla bu aşamada kişiyi en çok etkileyen ve özdenetimini sağlayan ahiret inancıdır. Kur’an ve sünnet rehberliğinde tanzim edilen hayat, bizi rollerin hâkimiyetinden uzaklaştırır ve içerdiği yönlendirmeler ile ikazlar sayesinde tedrici olarak nefs-i emareden nefs-i levvâmeye doğru yükseltir. Öncelikle alınan ders, insanın yalnız ve başıboş bırakılmadığı878 dersidir. Sonra evreni yaratan bu muhteşem güce oranla, insanın varoluşsal konumu ve değeri gelir. Allah’ın sonsuz kudretine karşı kendi acizliğini ve fakirliğini düşünen insan günlük hayatına olabildiğince ölçülü ve dikkatli davranmak zorunda kalır. Özeleştiri, hata ve kusurların kaynağı olan nefse yani alt benliğe bir yöneliştir. Nefse yani iç âleme yönelmek ise bir nevi rotayı düzeltmektir. Özeleştiri yapan kişi kendini sorguladıktan sonra özdenetimini devam ettirmelidir. Öz denetim, daha önemli bir amaca ulaşabilmek için kişinin tepkilerini, davranışlarını veya başka amaca yönelme eğilimini denetleyip kısıtlamasıdır.879 “Denetlenmek” insan nefsine zor ve nahoş gelen kelimelerden biridir. Çünkü nefs, sorgulanmaktan ve denetlenmekten hoşlanmaz, dünya zevklerinden sorumsuzca ve sınırsız bir şekilde faydalanmak ister; bugünün zevk, eğlence ve oyunlarını düşünür. Geleceğe bakan gözü kördür.880 Varlıklardan herbirinin kendine has özellikleri vardır; insanın kendisine has özelliklerinin başında, yaratılış amaçlarını gerçekleştirmek için gösterdiği irade ve çabasıdır.881 Dolayısıyla akıllı kişi nefsini terbiye eden, diğerleri ise nefsine ve kötü arzularına uyan ve insan olma özelliğini kaybedenlerdir. Dolayısıyla kusurlarının farkında olan ve bunları ıslah ve ikmal etmek için çabalayan kişinin rahatlıkla özeleştiri ile kendisini yenilemesi mümkündür. Nitekim Hz. Peygamber: َى َّ َ ى عل ا وتَ َمن ْ َس َ ھُ ھَو َ اھ َ َ َع نَف ْب َت َ ِ اج ُز َ م ْن أ ْع وال َمْو ِت َ ْ َ ال َ ْعد ْ َس َھُ و َعِم َل ِ ل َما ب َ َ ان نَف ِ ُس َ م ْن د ال َّ� ْ َكیّ 876 Doğan, 1301. 877 Muharrem Ergin, Hayat Büyük Türkçe Sözlüğü, Hayat Yay., İstanbul ts., 945. 878 Kıyame: 75/36. 879 Akalın vd., 1865. 880 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 248. 881 İbn Miskeveyh, 28-29. 245 “Akıllı kişi nefsini hesaba çeken ve ölümden sonrası için çalışan, aciz kimse ise, nefsinin arzularına tâbî olan ve Allah’tan (olmayacak şeyler) temenni eden kimsedir.”882 Her geçen gün insanın hayat kitabından bir sayfanın çevrilmesi olup, onu dünyadan uzaklaştırıp hesap günü olan ahirete yaklaştırmaktadır. Salih amelin dışında hiçbir şeyin geçerli olmadığı o günde hesabının kolay olmasını isteyen kişi daha fırsat varken kendisiyle ve kendi gerçekleriyle yüzleşip hesabını bu dünyada görmelidir. Allah Teala'nın insanların helâkına sebep olabilecek şeyler için onları önceden uyarması, sadece O'nun engin merhametinden kaynaklanır. ِ َ خَب ِ َّن َّ � َ إ ُ َّ وا � َّق وات َدَّ َم ْت ِ ل ٍغَد َ ْ ٌس َّ ما ق ْتَ ُ نظ ْر نَف ول َ َ ُ َّ وا � َّق ُوا ات َّ ِذ َ ین َ آمن َا أ َون َیُّ َھا ال ُ ی ِ َما تَ ْعَمل ٌیر ب Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve herkes, yarına ne hazırladığına baksın. Allah'tan korkun, çünkü Allah, yaptıklarınızdan haberdardır. 883 Buradaki “yarın” kelimesi genel bir mana ifade edip henüz gelmeyen zamanı ifade etmektedir. Yarından maksat ahiret günü olduğu gibi, ahirete veya kişinin ölümüne kadar ki zamana da işaret etmektedir. Dolayısıyla nefs muhasebesi geçmişe yönelik bir ölçme ve değerlendirme olduğu gibi aynı zamanda geleceğe yönelik bir planlamadır. Öyle ise daha yarın gelmeden bugünden kişi kendisiyle hesaplaşmalı ve yarın kendisine azık olacak ve kurtuluşuna vesile olacak salih amelleri şimdiden işlemelidir. İbn Kesir bu âyeti şu şekilde tefsir etmektedir; takva ile emir, yapılması emredilen ve yasaklanan şeylere yönelik bir durumdur. Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz. Yarın Rabbinizin huzuruna çıkarken salih amellerden ne kadar biriktirdiğinize bakınız. Çünkü Allah bütün amel ve hallerinizi en iyi bilendir.884 Bu ayetteki hikmetlerden biri, herkesin kendisi için neyin iyi, neyin kötü olduğunu bilmesi gerektiğidir. Çünkü kendisi için neyin iyi, neyin kötü olduğunu ayırt edemeyen bir kimse, ahiret hayatında kendisine neyin yararlı, neyin zararlı 882 Tirmizi, Kıyame: 25; İbn Mace, Zühd: 31(II, 1423, 1424); Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 124; Hâkim, Müstedrek, IV, 251; İbn Ebi’d-Dünya, Hafız Ebi Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd, Muhasebetü’n-Nefs, (1. Baskı), Daru’l-Kutübü’l-İlmiyye, Beyrut 1986, 19. 883 Haşr: 59/18. 884 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XX, 299; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 76; Beydavi, I, 323; Nesefi, IV, 192. 246 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olduğunu da idrak edemez.885 Bu âyette iki defa “َ ُ َّ وا � َّق ات “ifadesinin kullanılması bir yandan nefsin kötülüklerine karşı daha dikkatli olunması gerektiğine işaret olduğu gibi diğer yandan sakınmak ve çekinmek anlamlarına gelen “takva” ile “özeleştiri” kavramları arasındaki ilişkiye işarettir. Abdullah b. Ömer’den Hz. Peygamber’in şöyle dediği rivâyet edilmektedir; “Dünyada nefsini hesaba çeken kişinin ahiretteki hesabı kolay olur.”886 Gerek yukarıdaki âyette gerekse bu hadisten hareketle nefs muhasebesi veya özeleştiri yapmanın insanın manevi hayatı için son derece önemli olduğunu söyleyebiliriz. Öyleyse, Mümin, sürekli Allah’ın murakabesi altında olduğunu düşünerek özeleştiri yapmalıdır. Gerek bu dünyada gerekse ebedi hayatı olan ahirette ana sermayesi olan ömrünü nerede tükettiğini gözden geçirmelidir. Çünkü âyette geçen “دَغٍ لِ “ifadesi mutlak bir zaman birimi olması nedeniyle henüz gelmeyen zamandır diyebiliriz. Dolayısıyla “yarın” ifadesi, hem bu dünyayı hem de ahireti kapsamaktadır. Zaten bunları birbirinden ayırmamız mümkün değildir. Özeleştiri anlamına gelen nefs-i levvâme, kişinin kendisiyle yüzleşmesi yani vicdan muhasebesi yapmasıdır. Çünkü günahlar imanı olan kişinin iç âleminde huzursuzluğa sebep olmaktadır.887 Nitekim insan hayatı bir takım iç ve dış kötülüklere karşı mücadeleyle geçer. Bu mücadelede kaydettiği her başarı, ideal kişilik sahibi olma yolunda atılmış bir adımdır. İnsan, nefsini bir takım zorluklarla deneyerek, arzu ve şehvetlerine belli ölçülerde gem vurarak ve sürekli zikir ve tefekkürde bulunup ibadetlerini artırarak, sahip olduğu ve etkisi altında bulunduğu hayvani sıfatlarıyla devamlı mücahede ederek, yersiz öfkesini, hased ve kin gibi sevimsiz duygularını kontrol altına alarak insanlık yolunda sürekli tekamül eder. Bu nedenle kişi hatalarını görebilmesi için zaman zaman iç âlemine dönebilmeli, tabiri caiz ise tüm projeksiyonları o yöne çevirmelidir. Tespit ettiği hatalarından dolayı hissettiği pişmanlığındaki samimiyetinin göstergesi olarak durumunu daha güzel bir iş yapmak suretiyle düzeltmelidir. Yoksa özeleştiri anlamına gelen nefs-i levvâmeden kastettiğimiz kuru kuruya kişinin kendini kınaması değildir. Bu durum 885 Mevdudi, VI, 225. 886 Sa’lebi, V, 568. 887 Bkz. A’raf: 7/157. 247 insanda süreklilik arz edince kişinin manevi hayatı için çok önemli olan takva mertebesine ulaşılmış olur. Kur’an insanın hep “iki kutuplu”luğunu vurgular. Hem Allah (c.c)’ın bu dünyadaki temsilcisi derinliğinde, Allah’ın ruhuyla müşerref olmuş muhteşem bir varlıktır; hem de kendi yapıp ettikleri sonucunda “aşağıların en aşağısına” düşebilme riskiyle karşı karşıyadır. Eğer bulunduğu nefs katında sadece yatay istekleri (hırs, şehvet, gurur vb.) doğrultusunda yaşarsa, yükselme mümkün değildir ve zaman içerisinde “düşüş” yaşanacaktır.888 Özetle; nefs-i levvâme katına çıkıldığında artık aşağı âlemin sesleri dağılmaya başlar, dünya sahnesinde oynanan roller belirginleşir ve eğer ders alınırsa çok muhteşem bir değişim süreci devreye girer, gerçek özgürlüğe adım atılmış olur. Çünkü dürtülerin ve tacizlerin etkisinden çıkma süreci başlamıştır. Nefs-i levvâme, insanın günah ve hatalara bulaşmalarına karşılık ruhi savunma mekânizmasıdır. Çünkü aksiyoner bir varlık olan insan bir hata yaptığında veya bir günah işlediğinde vicdani bir reaksiyon meydana gelmekte, vicdanı harekete geçmekte ve hatasının farkına varmaktadır. İşte o anlarda insan nefsini bu hatalardan dolayı hesaba çekmeyi düşünmektedir. Yalnız kişi çok miktarda hata işlemek ve günah kazanmak suretiyle bu durumu ıskaladığında -tıpkı mikroplara karşı vücut direncinin düşmesi gibi- takva boyutundan çıkıp fücur boyutuna girerek hatalarından dönüş yapmaz ve nefis muhasebesi yapmayarak, nefs-i levvâme kapsamından çıkmaktadır. Çünkü günahlarda süreklilik, takva denilen ruhi savunma mekânizmasını zayıflatmakta ve bir süre sonra da işlevsiz hale getirmektedir. Artık bu kişi büsbütün nefs-i emarenin etkisi altında kalır ve onun oyuncağı haline gelir. Nefs-i levvâme, Allah'ı tefekkür etme gücüdür. Muhasebe eden ve muhasebeye yatkın olan nefis demektir. Yunus (a.s) kavmine kızıp izinsiz görevi bırakması ve sonrasında balığın karnında başlayan zindan hayatında yaptığı iç و ُھَو ُ مِل ٌیم” ;örnektir güzel en buna muhasebesi ْ ُح ُ وت َ َ َمھُ ال ْتَق َال ف” “Yunus kendini kınayıp dururken onu bir balık yuttu.”8F 889 Hz. Yunus'un böyle bir derde duçar olmasının 888 Merter, 142. 889 Saffat: 37/142. 248 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ nedeni; kavminin iman etmemekteki ısrarına karşı yeterince kararlılık göstermeyip sahibi olan Allah'ın izni olmaksızın, memur edildiği görevi terk edip kaçmış olmasıdır.890 Nitekim o da bu durumun farkında olarak bu sıkıntılı anında Allah’ı tesbih ederek sık sık şu duayı okumuş ve derin bir pişmanlıkla yaptığı hatayı itiraf ederek affını dilemiştir; ۚ ّ ُ ۪ي كْن ُت ِ م َن َّ الظ ِال َ م۪ ین ۗ ِ ان َْن َت ُ س َ بْح َ انَك َِّلآ ا َ ا ٰھ ِل َلا “... ٓ ا “Zünnûn'u (balık sahibi/Yunus'u) da (hatırla!) Hani öfkelenerek (halkından ayrılıp) gitmişti de kendisini asla sıkıştırmayacağımızı sanmıştı. Derken (balığın karnında) karanlıklar içinde: “Senden başka hiçbir ilâh yoktur. Seni eksikliklerden uzak tutarım. Ben gerçekten (nefsine) zulmedenlerden oldum” diye yalvarmıştı.891 Bu ayette de görüldüğü gibi Yunus (a.s.) “Seni eksikliklerden uzak tutarım” derken dolaylı olarak kendi eksikliğini kabullenmiş olup Rabbe karşı acziyetini itiraf etmiştir. 892 “Ben gerçekten (nefsine) zulmedenlerden oldum” derken de hatasını kabul etmiş ve bundan dolayı pişman olmuş bir şekilde Allah’ın merhametine sığımıştır. Bu iki pasajda da güçlü bir özeleştiri vurgusu olduğunu görüyoruz. Daha önce de belirttiğimiz gibi nefs-i levvame ile nefs muhasebesi arasında güçlü bir bağ vardır. Eserlerinde nefs muhasebesine geniş yer ayıran Gazali, insanın yaptıklarını sürekli kontrol altında tutmanın faydalarını şöyle izah etmektedir; Kişinin dindeki ana sermayesi farzlardır. Karı ise nafile ve faziletlerdir. Zararı ise günahlardır. Bu ticaretin zamanı ise gün boyudur. Kişi bu ticaretteki ortağı olan nefsiyle ilkin farzlar konusunda hesaplaşmalıdır. Çünkü nefis, hain bir ortak gibidir. Ona hesap sormazsan varını yoğunu götürür. Eğer farzları usulüne göre eda etmişse bundan dolayı Allah’a şükretmelidir ve devamı için gayret göstermelidir. Eğer ihmalkârlık yapmışsa kazasını yaparak yaptığı hatasını telafi etmesi gerekir. Eğer noksanlık bırakmışsa nafilelerle tamamlaması gerekir.893 Gazali’ye göre insan hiçbir zaman boş değildir. Kimi zaman farz olan ibadetleri yapar, kimi zaman günah kimi zaman da mübah olan fiilleri yapar. Bu durumda kişi eğer taat üzere ise ihlasla ve 890 Zemahşeri, IV, 63; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VII, 38; Mevdudi, V, 43; Karaman vd., IV, 553; Tefsiru’l-Muyesser, Komisyon, Melik Fahd Matbaası, Medine 2009, VIII, 137. 891 Enbiya: 21/87. 892 Sabuni, II, 738. 893 Gazali, İhya, VI, 220. 249 sabırla taatine devam etmeli. Şâyet günah üzere ise günahından vaz geçmeli, bundan dolayı utanmalı ve tövbe etmeli ve bu hatasını nedenini sorgulamalıdır. Eğer mübah üzere ise edep dairesinde nimete şükretmeli, yaptığı işin daha iyisini yapmalıdır.894 Kur’an-ı Kerime dikkatle bakıldığında, nefs-i levvâmenin yüceltildiği, Allah’a imandan sonra en çok üzerinde durulan ve en çok vurgulanan Kıyamet günü ile birlikte anıldığı ve kendisine yemin edilerek dikkatlerimize sunulduğu görülmektedir. Nitekim İbn Abbas, İbn Münzir ve İbn Cerir gibi sahabe ve bir kısım İslam alimleri de, nefs-i levvâmeyi, insanı gaflet uykusundan uyandırabilecek derecede kalbin nuruyla aydınlanan, geçmişteki hatalarına ve kaçırdığı fırsatlara karşı nedamet duyan ve kendisini ve kusurlarını ıslah etmekle uğraşan bir nefistir derken bu hakikate işaret etmişler. Bu nefis daima tetikte olup ilahi olanla nefsin doğası arasında gidip gelir. Her ne vakit doğası gereği ondan bir gaflet meydana gelse, hemen ilahi bir uyarı alır ve nefsini kınamaya başlar, bu durumdan Allah’a tövbe ederek döner, şeklinde tanımlanmaktadır.895 Dolayısıyla levvame makamında bulunan nefis veya insan, özeleştirel bir yaklaşımla nefsin gayrimeşru isteklerini kararlılıkla bastıran, hatalara karşı duyarlı, hatalarını hiçbir mazeretin arkasına sığınmadan olduğu gibi kabul eden, hatalardan ders çıkaran,varoluş amacına göre yaşamaya çalışan ve sürekli kendisini geliştirmek isteyen bir yapıya sahiptir. 3.2.1.3. Nefsi Mutmainne Kur’an-ı kerim’de ismi geçen nefsin üçüncü aşamasıdır. İdeal benlik olarak tanımlanan insan-ı kamil derecesine ulaşmış kimselerin bulunduğu nefs makamıdır. Bu yönüyle mutmainne olan nefs; levvame olan nefsin emmare nefsle mücdelesinin bir sonucudur. Bundan hareketle, özeleştiri anlamına gelen nefs-i levvamenin insanın olgunlaşmasında ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla nefis de tıpkı bir insanın biyolojik hayatının gelişim evreleri diye bilinen çocukluk, gençlik ve olgunluk gibi benzer evrelerden geçmektedir. İşte nefsi mutmainne bir nevi olgunluk dönemini ifade etmektedir. Ruhi-kalbi ilhamlarla dolan ve gerçek 894 Gazali, İhya, VI, 215. 895 Cürcani, 243; es-Suyuti, Celalettin, ed-Dürrü’l-Mensur, Beyrut 911 h., VIII, 343. 250 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ mutluluk ve doygunluğu Allah’ı anmada bulan, O’nu her an hazır ve nazır olarak hissedip hareketlerini kontrol ettiğinin şuurunda olan896, iyiliği kötülükten ayıran, huzura ulaşan nefstir.897 Bu, Allah'a ya da gayba tam inanma ve güvenme gücü mukabilidir. Ancak iman hazzıyla nefsin bu aşamasına kavuşmak mümkündür. Mutasavvuflar bu aşamadaki nefsi, kalbin nuruyla tamamen aydınlanan ve bu sayede de kötü ahlaktan arınan, iyi ahlakla bezenen ve kendisini tamamen (ilahi nurun ve ilhamın mekânı olan) kalbe döndüren, Allah’la huzur bulan nefsin bir aşaması olarak görmektedirler.898 Yukarıdaki maddelerde insan nefsi tüm kuvveleri ile zikredilmiştir. Bu kuvvelerin hepsi Kur'ân-ı Kerim'de, Allah tarafından mükellef tutulan ve O'nun huzurunda sorguya çekilecek olan varlık olarak tanımlanmış bulunan insan kavramında toplanır: "Her nefis, kazandığına karşılık bir rehindir."899 "Nefs-i mutmainne" den murad, hiçbir şüphe ve tereddüt taşımadan, tam huzurlu bir kalple Allah'ı Rab, Hz. Peygamberin getirdiği dini de hak din bilerek Allah'a ulaşmaya çalışan insandır. O insan, ister kadın olsun ister erkek olsun Allah (c.c.) ve Rasulü bir konuda getirdiği hükme karşı kalbinde en ufak bir şüphe ve sıkıntı duymadan kabul eden ve Allah'ın yasaklarından mecburen değil, seve seve kaçınarak uzak durandır. O insan Allah (c.c.) yolunda ne türlü bir fedakarlık gerekiyorsa hiç çekinmeden yapan, O'nun yolunda türlü eziyete sabreden, dünyanın İslâm dışı lezzet ve menfaatlerine aldırmayan, tersine bu konuda kalbi mutmain olarak hakk dini takip eden kişidir. 900 “Allah kimi doğru yola koymak isterse onun kalbini İslamiyet'e açar, kimi de saptırmak isterse, göğe yükseliyormuş gibi, kalbini dar ve sıkıntılı kılar. Allah böylece, inanmayanları küfür bataklığında bırakır.”901 Dünyaya gönül bağlayan, mutluluğu dünya nimetlerinde ve zevklerinde arayan inançsız insanların sonunun nasıl olacağı çarpıcı bir şekilde anlatılmaktadır. Buna karşılık Allah’a gönül bağlayan, mutluluğu ve huzuru Allah’ı ihlas ile 896 Ünal, III, 104. 897 Doğan, 1301. 898 Cürcani, 91. 899 Müddessir: 74/38. 900 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an., XXIV, 424; Razi, I, 4749; Hazın, VII, 246; Mevdudi, VII, 120. 901 En’âm: 6/125. 251 zikretmekte, O’na boyun eğmede ve O’nun rızasını kazanmada bulan “tatmin bulmuş nefsin” sonunun ne olacağı anlatmak için de buyruluyor ki; ِ ْر ۚ ”ا ً ً َ مْر ِضیَّة َة ِ ِك َ ر ِ اضی ٰ َى ربّ ِل ُ . ِج ٓع۪ ي ا َّة ِن ْ ُم ْط َمئ ْ ُس ال َّف ُ َھا الن َا أ “ َیَّت ی "Ey huzura eren nefis! Sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön."902 Bu nefis, Allah’ın zikri ile huzur bulmuş, Allah’tan başka hiçbir şeye muhtaç olmayan, Hz. İbrahim örneğinde olduğu gibi, hakka sarıldığı için hiçbir endişe ve korku hissetmeyen nefistir.903 Bu olgunluğu yakalamış olan insanın iç çatışmaları yatışmış, sıkıntı ve gerilimleri son bulmuştur.904 Gelecek zamana yönelik olan bu hitap ve anlatım üslubu, Kur’an’ın icaz, yani özlü anlatım şekillerinden birisidir. Bunda dinleyeni hemen geleceğe hazırlayacak bir telkin vardır. Eninde sonunda dönüşün Allah’a olacağı mesajı verildikten sonra, bu dönüşün öyle bir halde olsun ki, sen Rabbinden hoşnut, Rabbin de senden hoşnut olsun.905 Tıpkı Hz. İbrahim’in ifade ettiği gibi; tam anlamıyla iman etmekle beraber, bu imanla huzur bulmuş ve sükûnete kavuşmuş kalptir.906 İşte Kur’an açısından nefsin emmare seviyesinden peyderpey levvam ve mutmainne derecelerine yükselme kapasitesinin olması, manevi sahada terakki etmesi insanın daima böyle bir imkana ve potansiyele sahip olduğu realitesini ortaya koymaktadır. Nitekim mutmainne makamı, levvame makamında bulunan nefsin emmare olan nefsle yaptığı mücadelede varmak istediği makamdır. Kur’an’ın nihai hedefi; insanın kendi zaaflarıyla sürekli mücadele ederek, özeleştirel bir yaklaşımla zayıf yönlerini güçlendirmesi, günahlara meyilli olan nefsini terbiye etmesi, ahlaki olgunluğa ulaşması ile ruhen terakki etmesidir. Böylelikle insanlık mahiyetine ve şerefine sahip ideal benlik olan insan-ı kamil makamına ulaşmakla yenilenme sorumluluğunu yerine getirmesidir. Dolayısıyla özeleştiri olmadan, kişinin kendine yönelik içsel düzenlemeleri yapmadan en önemlisi yaratılış amacı doğrultusunda hayatını tüm yönleriyle ortaya koyup değerlendirmeden bunu gerçekleştirmesi mümkün görünmemektedir. 902 Fecr: 89/27-28. 903 Beydavi, I, 490; Sa’lebi, IV, 413. 904 Karaman vd., V, 622. 905 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an., XXIV, 423;Yazır, IX, 519. 906 S’alebi, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahluf, el-cevahiru fi Tefsiru’l-Kur’an, Beyrut t, IV, 413. 252 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.3. ÖZELEŞTİRİNİN BİREYSEL VE TOPLUMSAL GELİŞMEYE KATKISI Bütün canlılarda ilerleme, gelişme ve olgunlaşma eğilimi vardır. Gerek ilk insan Adem’in yaratılışı gerekse anne rahmine düşen her insanın çeşitli evrelerden geçerek varlık alanına çıkması ve sonraki gelişmeler insandaki bu eğilimin en büyük kanıtıdır. Bedenen bu gelişmeler olurken insanın asıl mahiyetini teşkil eden ruhi yönü de bu gelişmeden nasibini almaktadır. Birbirine taban tabana zıt duygu sarmalında olan insanın iç âleminde hayat boyu devam eden zıt duygular çatışması ve mücadelesi insanın gelişmesine katkı yapmakta ve ilahi iradenin insan için hedeflediği gayeye varmasını sağlamaktadır. İşte insanın kemalatı, böylesi olumsuz yönlerle mücadele edilerek gerçekleşir. Nitekim,“Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun ki, nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir”907 âyeti de bu hakikate işaret etmektedir. Fert ve toplum planında değişim ve gelişimi sağlayanlar, sağlam durum tespiti yapanlar; tenkit, tahlil ve tahkik (furkan) kâbiliyeti olanlardır. Yukarıdaki âyette geçen “tezkiye” kelimesi, zekat kelimesinin tef’il kipidir. Bu da, arılık ve saflık denilen temizlik, paklık anlamıyla birlikte artıp büyümek908 demektir. Nefsi temizleyip koruyarak iman, ilim, irfan, iyi ve hayırlı işler, ilahi ahlak ve takva hasletleriyle terbiye edip ilahi tecellilere mazhar kılmak ve günahlardan sakınmak suretiyle feyizlendirmek, bereketlendirmek ve geliştirmek demektir.909 Ruhu manevi kirlerden temizleyip arındırmak anlamına gelen tezkiye özeleştiri ile benzerlik arzetmektedir. Nitekim özeleştiri de, zamanla temiz fıtratından uzaklaşan insanın kendisini değiştirme, geliştirme ve yenilemenin en etkili ancak en sancılı yollarından biridir. Çünkü insan, kendi hatalarını ve eksikliklerini öncelikle kendisinden gizlemeye çalışır. İnsan, özeleştirel bir incelemeyle hayatını tüm yönleriyle sorgulama ve tartışmaya açık hale getirdiğinde kendi merkezinden uzaklaşarak egosunu tanıma ve yargılama imkânını bulur. Bu yanıyla da özeleştiri kişinin kendisi 907 Şems: 91/7-9. 908 İbrahim Mustafa vd., I, II, 440; İsfahânî, 460; Karagöz vd., 662. 909 Es-Sa’lebi, X, 214; Ebu’s-Suud, VII, 20; İbn Kesir, VIII, 412; Yazır, IX, 564; Sabuni, III, 1505. 253 ile iç hesaplaşması veya sessiz itirafı olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda özeleştiri, kuramsal ve eylemsel alanlarda yanılgıları bulma ve düzeltme yöntemi olarak kullanılır. Buna ister tövbe ister özeleştiri diyelim kişinin kendi davranışlarına ve özellikle şahsına yönelik objektif ve adil bir yaklaşımla yapacağı değerlendirme, birey ve toplumun gelişmesine ve ilerlemesine büyük katkısı olacaktır. Bu değerlendirmede kişinin esas aldığı temel İslami kriterler anahtar konumda olacaktır. Tezkiyenin manası temizlemek ve arındırmak olması hasebiyle tezimizin ana konusu olan özeleştiri ile arasında güçlü bir bağ olduğunu yukarıda belitmiştik. Malın zekatla temizlenmesi ve artması gibi ruhun da manevi kirlerden arınmasıyla gelişeceği ve kemale ereceğini söyleyebiliriz. Bu çerçevede kim nefsini fücurdan temizler, takvaya yükseltir ve içinde iyilik geliştirirse, o kişi kurtuluşa erer.910 Eleştiri ve özeleştiri, hangi alanda olursa olsun, ne zaman yapılırsa yapılsın özellikle kendi kendini geliştirmenin en güçlü yöntemidir.911 Dolayısıyla özeleştiri, iş birimini oluşturan öğelerden biri olarak kabul edilir. İş birimini oluşturan öğeler; planlama, uygulama ve değerlendirmedir. Özeleştiri yapılan bir işin geri dönütü üzerinde yapılan ölçme ve değerlendirme aşamasıdır. Bu nedenle değerlendirme aşamasının sağlıklı yapılmaması kendinden önceki tüm çalışmaları akamete uğratır. Kur’an’da nefsin temizlenmesi tavsiye edilirken, nefsin temize çıkarılması ise yasaklanmaktadır. Zira ikisi birbirine taban tabana zıt kavramlardır. Nefsi temize çıkarmak; nefsini beğenip kusurlarını gizlemek, görmezlikten gelmek, onu aklamaya çalışmak veya nefsi temizmiş gibi göstermektir.912 Yani özeleştiriden kaçınmaktır. Bu da insanın her bakımından gelişimini engelleyen bir yaklaşımdır. Özeleştiri islami şahsiyeti takviye etmekte ve geliştirmektedir. Kişinin Allah’a karşı sorumlulukları kapsamında meydana gelen kusurlarından dolayı mahcup olup kendini ayıplaması, pişman olup durumunu güzel işler yaparak düzeltmeye çalışması ve hatalarıyla yüzleşme cesaretini göstermesi, ahlaki olgunluğu sağlayan temel etmenlerdir. 910 Mevdudi, VII, 137. 911 Hançerlioğlu, 33. 912 İbn Kesir, VII, 463; Ebu Hayyan, X, 167. 254 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Kur’an açısından nefsin psikolojik olarak emareden derece derece levvam ve mutmainne mertebelerine doğru yücelme yeteneğine sahip olması, insanın, manevi sahada daima terakkiye namzet bir varlık olduğu göstermektedir. Kur’an’ın nihai anlamda hedeflediği, bu şekilde terakki etmek suretiyle insanlık erdemine sahip bir fert ve toplum oluşturmaktır.913 Şüphesiz insanın hayatı boyunca en önemli ödevi, kendi içsel güçlerinin ve iç potansiyelinin gelişmesine, ortaya çıkmasına, kısaca içsel doğumuna gayret etmesidir. Bu gayretin sonucu ve mükafatı ise, kendi gerçek kişiliğini elde etmesidir. Çünkü insanın bir tek varolma nedeni vardır, o da kendini ve potansiyel güçlerini geliştirmesidir.914 Günlük yaşantıda sürekli irili ufaklı birçok hata yapmak insan hayatının bir gerçeğidir. Bu demektir ki hiçbir insan mükemmel değildir. Burada önemli olan hatalar değil, bu hatalar karşısındaki tepkinin hangi yönde olduğudur. Çünkü insan yaşadıklarından, kör tarafına döndüğünden pek ders almaz. Bütün bunlara rağmen, durup kendine şu soruyu sormaz: “yarın aynı problemi yaşamamak için bugün yaşadıklarımdan ne gibi dersler çıkarabilirim?” Oysa sorunlardan yeni şeyler öğrenebilmek için doğru olan tutum şu olmalıdır; sorunlar benim öğretmenlerimdir. Öğrenme ve gelişmeme yardım ederler. Onlar olmadan ciddi gelişme kaydedemem. Onlarla öğreniyorum ve hedeflerime doğru ilerliyorum.”915 Bireysel gelişimde yapılan yanlışların tekrarlanmaması için, hatalar önemsenmeli, dikkate alınmalı, aynı hataların tekrarlanmaması sağlanmalıdır. Hatalardan ders çıkarmamak gelişim değil gerilemeye sebep olur. Dolayısıyla kendisini geliştirmek isteyen kişi, özeleştirel bir yaklaşımla yaptıklarını sürekli gözden geçirmelidir. Bugünkü anlamda yapılıp yapılmadığı bir yana bırakacak olursak başlangıçtan bugüne Müslümanlar bireysel ve toplumsal olarak özeleştiri yapmışlardır. Zira başta Kur’ân bunu emretmektedir. Hesap günü olan kıyamete yemin ettiği gibi çok kınayıcı nefse (nefs-i levvâme) yemin eden Kur’ân’a göre;916 kimse nefsini temize çıkarmaya veya kusuru olmadığını söylemeye kalkışmamalı; 913 Aydın, Hayati, 107. 914 Fromm, 15-16. 915 Gülhan, 48. 916 Bkz. Kıyame: 75/2. 255 zira nefis sürekli kötülüğü emreder. Kimin kötülüklerden uzak yaşadığını en iyi bilen Allah’tır.”917 Şeytan, hesap gününde bahane bulanlara veya topu kendisine atarak kendisini kınayıp suçlayanlara, kusuru kendilerinde aramaları gerektiği itirazında bulunur.918 İnsan, önce düşünüp kendisine gelmeli,919 yaptıklarını gözden geçirmeli, otokritiğe tabi tutmalı ve böylece herkesten önce kendi nefsini düzeltmelidir.920 O, başkalarını iyiliğe çağırıp da kendi nefsini unutmamalı921 Başkasını eleştirmeden önce kendi yaptıklarını gözden geçirmesi ve içe bakış yöntemiyle kendisiyle hesaplaşmalıdır. Başkasını eleştirirken aynı kusurların kendisinde de olabileceğini düşünmeli ve ona göre davranmalıdır. Gözündeki merteği görmeyip başkasının gözündeki çöpe takılmamalıdır. Çünkü “Mümin müminin aynasıdır.”922 Hz. Peygamber de, kişinin nefsini tanımasını, hatalarını sürekli gözden geçirmesini, daha hayatta iken kendisini hesaba çekmesini; önce kendisine sonra insanlara konuşmasını (va’zetmesi) istemiştir. Halk arasında da “kişinin kendi kusurunu bilmesi gibi bir irfan olmaz” sözü bu gerçeğe işaret etmektedir. Bireysel veya toplumsal değişimin asıl aktörü insan iken, kimi zaman değişimin önündeki engellerden biri olabilmektedir. Çünkü değişimin doğasında her zaman için bir stres, kaygı ve belirsizlik vardır. Değişince hayatından bazı şeylerin yok olacağını düşünen insanlar olabildiğince değişime direnirler. Bu direnmenin yansımalarından biri fikir ve şahıslara dokunmayı yasaklamaktır. Özeleştiri, şahıs ve fikirlerinin dokunulmazlığını engeller. Zira Peygamberlerden başka hiç kimse masum değildir. Kaldı ki peygamberler dahi beşeri özelliklerinden dolayı zaman zaman ilahi ikazlara muhatap olmak durumunda kalmışlardır. İslam’dan önceki dinlerde bozulmalara sebep olan durum şahıs ve fikirlerin dokunulmazlığı olmuştur. Bu durum, Allah’a imanın zayıf olduğu ortamlarda yayılmıştır. İnsanlara dokunulmazlık vasfını vermek, onları kutsamak ve onlara insanüstü bir vasıf nispet etmektir. Nitekim Kur’an’ın tenkitine de konu olan Yahudilerin din adamlarını 917 Bkz. Yusuf: 12/53; Necm: 53/32. 918 Bkz. İbrahim: 14/22; Bakara: 2/44. 919 Bkz. Enbiya: 21/64; Rum: 30/8. 920 Bkz. Maide: 5/105. 921 Bkz. Bakara: 2/44. 922 Bkz. Ebû Dâvûd, “Edeb”: 49; Tirmizî, “Birr”: 18. 256 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kutsamaları ve ilahlaştırmaları buna örnek olarak gösterilebilir.923 Tevhid inancına zarar veren ve kişileri şirke sevk eden bu yaklaşım aynı zamanda ilahi otoriteyi de işlevsiz hale getirmektedir. Özeleştiri, beşeri nefse musallat olan en büyük hastalık niteliğindeki kibri iyileştirir. Onu kibirden korur ve manen tedavi eder. Kibir insanın ruhunda tümsekler oluşturup, paranoya hastalığına sebep oluyor. Aynı şekilde kendinden hiçbir şekilde ödün vermeden adeta mukaddes bir zatmış gibi bir düşünceye kapılmaktadır. Nitekim şeytan, sırf kibrinden dolayı hatasını kabul etmediğinden küstah bir tavırla isyanına devam etmiştir.924 Kibirli insan, tartışmayı, eleştiriyi, kabul ve reddi asla kabul etmez. Bu durum rehabiliteye gerek duyulacak en büyük hastalıktır. Çünkü nefsin arzularını ilahlaştıracak derecede kutsayan kişiler nefsine asla söz geçiremezler. Bu nedenle nefsine toz kondurmaz, yaptıklarını gözünde büyütür ve kendini hep kusursuz görür. Özeleştirinin faydalarından birisi de, fert ve toplumun mevcut durumunu değiştirmesi ile hayatına kolaylık ve yaşamına rahatlık getirmesidir. Bu nedenle özeleştiri, çağdaş ve uygar olmanın bir gereğidir. Çünkü değişim, hayatın ve tabiatın bir kanunudur. Hiçbir şey olduğu gibi kalmaz. Allah Teala şöyle buyurur: “bir topluluk kendisini değiştirmedikçe, Allah’ta onu değiştirmez.”925 Bu durumda değişimin başlangıcı, değişimin asıl aktörü olan insanın kendisini değiştirmeye yönelik gösterdiği iradeye bağlıdır. Hiç şüphesiz ki “ideal”, insan için bir yol gösterici, bir hedef belirleyicidir. İnsan da önceden kendisi için belirlediği hedef kadar büyüktür. Başka bir deyişle insan, hayatı boyunca ideali kadar yaşar ve ideali ölçüsünde, onun gösterdiği yol kadar yol alır ve ilerler. İdealinin filizlenip yeşermesini isteyen kişi, onları değerlerle yoğrulmuş bir ortamda yeşertmek zorundadır. Bir mü’min için en büyük hedef ideal kişilik (insan-ı kamil) sahibi ُ ْشِر ُك َون 923 َِّلا ھُ َوۜ ُ سْب َحانَ َ ھُ ع َّما ی َ ا ٰھ ِل ۚ َ لآ ا ً ً َ و ِ احدا ٰھا ِل ٓوا ا ُدُ َ ْعب َِّلا ِ لی ُِمُرٓ وا ا ۚ َ و َمٓا ا َ َم َم۪س َ یح ْ اب َن َ مْری ْ ً ِ م ْن ِ دُون �ّٰ ِ َ وال َابا َ ْرب َانَ ُھْم ا َ َ ارھُ ْم َ و ُر ْھب َ ْحب ٓوا ا ُ َّ َخذ ِت ا (Yahudiler) Allah’ı bırakıp, hahamlarını; (hıristiyanlar) rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih’i rab edindiler. Oysa, bunlar da ancak, bir olan Allah’a ibadet etmekle emrolunmuşlardır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, onların ortak koştukları her türlü şeyden beridir. (Tevbe, 9:31) 924 ین ۪ط ٍ نْ م ُھ ِ َ ْت َق َ ِ ن۪ي م ْن نَ ٍار َ و َخل ْت َق ۚ َ خل ۬ َ خْی ٌر ِ مْنھُ َنَا َ َ ال ا ۜ ق ُ َك َ َمْرت ْ ا ِذ َ ا َ ْس ُجد ََّلا ت َ َك ا َ َ ال َ م َ ا منَع ق” Allah buyurdu: Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan nedir? (İblis): Ben ondan daha üstünüm. Çünkü beni ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın, dedi.” (A’raf, 7:12) 925 Rad:13/11. 257 olmak istemesidir. Yani insanın kendisini sürekli geliştirmek istemesidir. Bunun için de kendisini güzel hasletlerle donatması ve güzel işler yapmayı kendine şiar edinmesi gerekir. Aynı şekilde meydana gelen hataları telafi etmek üzere kendisiyle ve hatalarıyla yüzleşme cesaretini göstermeli ve nefis muhasebesini objektif bir şekilde yapmalıdır. Ancak insanların böyle bir erdeme ulaşması kolay değildir. Çünkü nefis hesaba çekilmekten hoşlanmaz. Zira insanoğlunda nefsini beğenme, onun isteklerini güzel görme ve haklı sebeplere dayandırma duygusu ve eğilimi vardır. İbn Kesir’de yapılan bir yoruma göre yukarıdaki ayetten kastedilen değişim hem olumlu hem de olumsuz olmak üzere iki türlüdür. Buradaki değişim mevcut hali büsbütün terk etmek olmayıp bulunduğu durumu aksi istikamete değiştirmektir. Yani iyi iken kötü, kötü iken iyi olmaya çalışmaktır. Çünkü boşluk bir şekilde doldurulur. Bu bir tercih meselesi olduğu için Allah (c.c) da kulunun tercihine göre ona istediği imkanı verir.926 Dolayısıyla özeleştirel bir yaklaşımla kötü hasletlerinden arınmak isteyen ve olumlu yönde değişim iradesini gösteren kişiye Allah Teala bu imkanı verir. Özeleştiri, insan şahsiyetinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. İnsan kendisinde bir kusur gördüğünde, özeleştirisini yapıp bu kusurlu davranışını düzeltmelidir. Tıpkı kangren olmuş bir organın kesilip atılması gibi insan da kendisinde örneğin uzun süreli tembellik, rahata ve uykuya düşkünlük hissettiğinde, bunun işlerinin aksattığını ve amaçlarının çoğunu gerçekleştirmede olumsuzluklara sebep olduğunu gördüğünde, muhasebe açısından çalışmanın faydaları ile tembelliğin zarlarını kıyaslayarak özeleştirisini yapmalıdır. Hiç şüphesiz, bu durum insanın kişiliğini geliştirdiği gibi insanlar arasında saygınlığını da arttırır. Toplumdaki her fert için özeleştirinin faydası, kişinin, toplumda kabul gören amaç ve hedeflerin gerçekleştirilmesi doğrultusunda hayatını düzenlemesidir. Kainat, bir sistemler manzumesinden oluşmaktadır. Kâinat ağacının son meyvesi olan insanın da, biri maddi diğeri manevi olmak üzere iki sistemi vardır. 926 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 383; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 440.; Nesefi, II, 203. 258 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Sistemleri ayakta tutan ise savunma mekânizmalarıdır. Maddi yönünü teşkil eden biyolojik bir savunma mekânizması olduğu gibi, manevi yönünü teşkil eden ruhi savunma mekânizması da vardır. Savunma mekânizmaları sağlıklı çalıştığı müddetçe beden ve dolayısıyla ruh terakki eder. Bir hastalık karşısında vücudun direnci ve savunma mekânizması devreye girer, hastalık bertaraf edilir. Bunun gibi, bir günah karşısında ruhun direnci ve savunma mekânizması denilen tövbe, vicdan azabı, nefs muhasebesi ve özeleştiri sistemi devreye girdiğinde günahlar bertaraf edilir. Deyim yerinde ise bu durumda insan hem hasta hem de doktordur. Kişi bu bilinçle yaşayıp ve sağlam bir irade ile hareket ettiği müddetçe, hayatı boyunca sürekli yenilenmekte ve ruhen terakki edebilmektedir. Zira Allah (c.c), her an yaratmaya devam etmektedir. Dolayısıyla Allah’ın yeryüzündeki halifesi olan insan da her an kendisini yenilemek zorundadır.927 “Göklerde ve yerde bulunanlar, (her şeyi) O’ndan isterler. O, her an yeni bir ilâhî tasarruftadır.”928 İnsan, ihsan boyutunda yaratıldığı için, kendisine yakışanı sergileme sorumluluğu vardır. Yani insan güzel davranışlar sergilemek zorundadır. Fakat fıtratına ve yaratılış gayesine uygun olmayan davranışları sergileyenler ancak özeleştiri ile kaybettiği itibarını kazanır, rotasını ve istikametini düzeltebilirler. Çünkü özeleştiri, kişiye hatasını gösterme fırsatını verir. İnsan günlük hayatının meşguliyetinde ve işlerinin yoğunluğundan nefsini ihmal edip zaman zaman gaflete düşebilmektedir. Bazen istemeden hedefinden sapmakta ve meşakkatli bir yola girebilmektedir. Bazen de hedefine geç ulaşmakta veyahut asli hedefini bırakıp, tali hedeflere odaklanmaktadır. İşte bütün bu olumsuzlukları bertaraf etmek, istikameti elde edip yolunu kaybedenlerden olmamak için zaman zaman kişi kendisiyle yüzleşmeli, hatalarını görüp rotasını, Kur’an’ın deyimiyle929 nebiler, sıddıklar, salihler ve şehitlere göre düzeltmelidir. Özeleştiri, acizlik, çaresizlik, tükenmişlik ve bir yenilgi değildir. Aksine özeleştiri karşılaşılan problemlerle karşı cesurca mücadele etmektir. Olayları sebep- ْ ٍنۚ 927 ُ َو ف۪ي شَأ َ ْوٍم ھ َ ْر ِضۜ َّ كُل ی ِ َّ ي الس ٰم َو ِ ات َ و ْالا ُ َ م ْن ف ُھ ل � َ ْسـ ی” Göklerde ve yerde bulunanlar, (her şeyi) O’ndan isterler. O, her an yeni bir ilâhî tasarruftadır.” (Rahman: 50/29.) 929 Bkz. Fatiha: 1/7: Nisa: 4/69. 259 sonuç ilişkisi kapsamında değerlendirerek, çoğu zaman iç sebeplerden kaynaklanan hataları tespit etmek ve bu hataları düzeltmeye yönelmektir. Dolayısıyla özeleştiri meşakkatli bir iş olduğundan büyük cesaret, gayret ve samimiyet gerektirir. Özeleştiri her ne kadar bireysel bir faaliyet olarak görülse de aslında toplumsal bir yönü de vardır. Özeleştiri kültürü yaygınlaşıp toplumun tabanına yayılırsa asıl o zaman bireysel özeleştiri yapmak daha kolay olur. Herkes evinin önünü süpürdüğünde sokaklar pırıl pırıl olur hesabıyla birey kendisini değiştirip yenilediğinde bireylerden oluşan toplum da yenilenmiş olur. Peygamberler bireysel ve toplumsal değişimin ve gelişimin önderleri ve en önemli aktörleridirler. Her biri geldiği toplumu ilahi kriterlere uygun dizayn etme, ıslah ve ikmal etmek üzere büyük fedakârlıklar göstermişlerdir. Hz. Muhammed peygamberler zincirinin son halkasıdır. O, uzun bir süre ilahi vahiy tecrübesinden uzak kalmış ham bir topluma geldi.930 Aslında o dönemde hemen herkes yeni bir peygamberin beklentisi içindeydi. Çünkü toplumda ahlak çökmüş, haksızlıklar başını almış gitmiş, cinsiyet ve ırk ayırımı ile insanlar ötekileştirilmiş, kan davaları ile hayat çekilmez olmuş, faizle insanların emekleri sömürülmüş bir durumdayken Hz. Peygamber’in gelmesi insanlık için son umut olmuştur. Hz. Peygamber’in gelişi, bütün bu olumsuzluklara sebep olan toplumun elit tabakasında başlangıçta bir şaşkınlık, ilerleyen zamanda ise bir telaş ve korkuya sebep olmuştur. Aslında yapmaları gereken, gerek bireysel gerekse toplumsal olarak, tövbe ve istiğfara dayalı özeleştirilerini yapıp toplumun ıslahına katkı yapmaktı. Fakat Cahiliye toplumunda özellikle imtiyazlı olanlar; İslamiyet’in gelişi ile ayaklarının altındaki zeminin kaydığını gördüklerinde bireysel menfaatlerini toplumsal menfaate tercih ettiler. Hz. Peygamber ve kendisine inanan bir avuç Müslümanın samimi gayretleri sonucu yirmi üç yıl gibi kısa bir zaman diliminde daha önce dünyanın gündeminde olmayan bu kabile devleti dünyada hatırı sayılır bir İslam devleti haline geldi. “Kendilerine bir uyarıcı gelince, ümmetler içinde en doğru yolda gidenlerden biri olacaklarına, and olsun ki, bütün güçleriyle Allah'a yemin etmişlerdi; fakat kendilerine uyarıcının gelmesi, yeryüzünde büyüklük taslamak ve kötü düzen kurmak 930 Çelebi, 74. 260 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ ile uğraştıklarından sadece nefretlerini arttırdı. Oysa pis pis kurulan kötü tuzağa ancak sahibi düşer. Öncekilere uygulanagelen yasayı görmezler mi? Sen Allah'ın yasasında bir değişiklik bulamazsın. Sen Allah'ın yasasında bir başkalaşma da bulamazsın.”931 Bu sözü Arapların ve Kureyş'in ileri gelenleri ile özellikle Yahudi ve Hristiyanlar, Hz. Peygamber’e daha peygamberlik gelmeden önce toplumun çok kötü olan ahlâkî manzarasını gördüklerinde diyorlardı.932 Yukarıdaki âyetle Allah’ın elçileri olan Peygamberlere karşı gelen önceki milletlerin başına gelen musibetlere dikkat çekilerek, inkarlarında ısrar etmeleri halinde sünnetullahın gereği olarak aynı akıbete bu ayete muhatap olanların da uğrayacakları belirtilmiştir. Çünkü bu ilahi yasa insanlık tarihi kadar eski olup herşeyin bu kapsamda yani sebep-sonuç ilişkisiyle meydana geldiğine işaret etmektedir. Bu çerçevede, insanların yaşadığı olumsuz tecrübelerin sebeplerini dışarıdaki herhangi bir unsura veya eşyanın tabiatına bağlaması hataların tekrarına sebep olacağından gelişmelerini de olumsuz yönde etkilemektedir. O halde kişi öncelikle, gelişmenin önündeki en büyük engel olan ve hatalarından kaynaklanan ayağındaki pranga ve sırtındaki yüklerden kurtulması gerekir. Dolayısıyla insan, yaşadığı olumsuzlukların sebeplerini kendi içinde arar ve sağlıklı bir özeleştiri yaparsa daha çabuk sonuca ulaşır. 933 Özeleştiriyi, birey yaptığı gibi guruplar, cemaatler, örgütler, meslekler, uluslar hatta kültür ve medeniyetler de yapmalıdır. Gruplar, zaman zaman kurumsal kimlikleriyle özeleştiri mekânizmasını çalıştırmaları gerekir. Örneğin birey, bulunduğu hal ve durumu; cemaatler tutum ve etkinliklerini; örgütler hedef ve vasıtalarını, uluslar dünya arenasındaki yerlerini ve ilişki biçimlerini; kültürler yerel olanla evrensel olan arasındaki dengeyi; medeniyetler temel paradigmalarını, insan ve evren algı biçimlerini gözden geçirebilir, sorgulayabilir.934 İslami hareketlerin bir kısım samimi mensupları, cemaatlerine yönelik özeleştiri kapısının açılmasından korkuyorlar. Onlara göre özeleştirinin iyi yanları olduğu gibi kötü yanları da vardır. 931 Fatır: 35/42-43. 932 Mevdudi, IV, 565; (Ayrıca bkz.: En’âm: 6/155,156; Saffat: 37/167-169). 933 Mevdudi, IV, 565. 934http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yillar&MakaleNo=d260s017m1 (Erişim Tarihi: 23.04. 2017) 261 Düzeltmekten çok bozucu yanları da vardır. Bu şekilde düşünen bir kısım eski alimler; liyakatsız kimselerin bu kapıdan girmelerini engellemek için, dini konularda bilgisizce konuşup fetva vermelerini, fetva verirken hem sapmaları hem de saptırmalarının önüne geçmek gibi haklı endişelerle özeleştiri kapısını kapatmışlardı. Fakat biz bu konuda kuralsız bir özeleştiriyi kastetmiyoruz. Toplumsal özeleştiride, işin ehli, ilimde ruhsat ve ehliyet sahibi olan kişilere bu kapıyı açık bırakmak gerektiği kanaatindeyiz. Bir insana, çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerde meydana gelen yanılgılardan dolayı özeleştiri yapması gerektiği gibi, gelişmek isteyen İslami cemaatlerin de aynı şekilde kurumsal kimlikleriyle özeleştiri yapmaları gerekir. Çünkü hiçbir cemaat veya grup hatadan korunmamıştır. Hele hele içinde değişik görüşlerin yer aldığı içtihadi hareketlerin, doğru ve yanlış olma ihtimallerinin olduğu bu tür çalışmalarda özeleştiri yapmaları kaçınılmazdır. Özeleştiri kültürünün yok olması islami hareketlere faturası ağır olur. En fazla da başarısızlık ve gerilemeye sebep olur. Bu durum emeklerin boşa gitmesine ve halkta ümitsizliğe sebep olmaktadır. Aslında iyi düşünürsek islami hareketler, mensuplarının kendi malı olmayıp, islam ümmetinin malı olduğu gibi gelecek neslin de malıdır. Bundan dolayı bu hareketlerin güçlü yanlarını bulup buna dayanma, zayıf noktalarını bulup bundan da ibret alınması gerekir. Özeleştiri, insanın, hayatının birçok alanında yapacağı düzenlemelerde başvuracağı en önemli araçtır. Selefi salihin ve hulefa-i raşidinin hayatlarında buna dair birçok örnek vardır. İlk halifeler kendilerini seçenlerden bunu istemişler, zaman içinde meydana gelen dînî guruplar birbirlerini kıyasıya eleştirmişler, mücedditler kitaptaki (doğru, gerçek, sahih) İslâm ile yaşanan İslâm arasındaki tutarsızlığı açık ve etkileyici ifadelerle dile getirmişler ve farkın kapanması, toplumun gerçek İslâm’a dönmesi için gayret sarf etmişlerdir. Tasavvuf mensupları özellikle ferdin kendini devamlı denetlemesini (murâkâbe), hesaba çekmesini, yapıp ettiklerini sorgulamasını (muhasebe) istemişlerdir. Örneğin Gazzalî’nin meşhûr İhyâ isimli kitabının bir bölümü bu konuya ayrılmıştır. 262 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Son devrin fikir adamı ve milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy, toplumsal bozulmalardan hareketle yaşadığı dönemi aşağıdaki dizelerle eleştirerek bir yandan da özeleştiri yapmaktadır: Müslümanlık nerde! Bizden geçmiş insanlık bile... Adem aldatmaksa maksad, aldanan yok, nafile! Kaç hakiki müslüman gördümse, hep makberdedir; Müslümanlık, bilmem amma, galiba göklerdedir; 935 Şurasını iyi bilinmesi gerekir ki özeleştiri, islami hareketlerin ve mensuplarının değerini düşürmez. Aynı şekilde yapılan fedakârlıklarının da değerini düşürmez. Çünkü bu hareketlerin tarihinde sayısız fedakârlıklar vardır. Fakat ameller de haklı olarak iyi ve kötü olarak değerlendirilir. Bu da Kur’an mantığına uygun düşmektedir. Dolayısıyla özeleştiri, iyi ile kötüyü birbirinden ayıran adalet ve vicdanın nihai durumudur.936 İnsanın toplumsal bir varlık olması başkalarının tecrübelerinden faydalanmayı gerektirmektedir. Eleştirel bir yaklaşımla hareket eden toplumlar her alanda ilerlerken, geçmişi övmekten başka bir şey yapmayan, bireysel ve toplumsal geçmişine toz kondurmayan, özeleştiriye bütün algılarını kapayan ve buna duyarsız kalanlar ise gelişmenin önündeki en büyük engel olmuşlardır. Bununla birlikte bütün eleştiriler doğru ve isabetli değildir. Fakat toplumda gerçeklerin ortaya çıkarılması için kuvvetli bir etkendir. İşte bundan dolayı çeşitli kategori ve düzeylerde yapılan özeleştiri ve içsel düzenlemelerin toplumsal gelişmeye önemli katkı yapmaktadır.937 Kısacası, özeleştiri, bireysel ve toplumsal gelişim yolcuğumuzda, neyin doğru ve uygun olduğu konusunda karışık düşünceler yolumuzu tıkadığı zaman, kendi yolumuzu bulmamıza ve hatalarımızla yüzleşme cesaretini göstermemize yardımcı olur. Diğer taraftan, aslında bize uygun olmayan bir yol izlediğimiz zaman, kendimize ve başkalarına zarar vereceğimizi anlamamızı da sağlar. Bu anlayış ve bakış açısı, kişiliğimizi geliştirdiği gibi, diğer insanların duygularını dikkate alma, onlarla empati kurmayı da sağlamaktadır. 935 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, TDV Yay., (Nşr. M. Ertuğrul Düzdağ), (1.Baskı), Ankara 2017, 269. 936 http: // www. İkwanwiki. Com./ index.php, (Erişim Tarihi:13.09.2015) 937https://www.saffar.org/?act=artc&id=982/ (Erişim tarihi :28.12.2016) 263 3.4. KUR’AN PERSPEKTİFİNDE İLK ÖZELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ 3.4.1. Kur’an’da Özeleştiri Örnekleri Kur’an-ı Kerim’de özeleştiri konusunu ele alan birçok ayet bulmak mümkündür.938 Bunların bir kısmı bireysel özeleştiri bir kısmı ise toplumsal özeleştiriye örnek olabilecek mahiyettedirler. Bunlar her Müslüman’ın kendisine, ailesine, akrabalarına, aşiretine, milletine, İslami kurum ve dava arkadaşlarına uygulayabileceği türden örneklerdir. Bu âyetlerin perspektifinde konuya yaklaşıldığında bu konunun anlaşılmasına önemli katkılar sağlayacağına inanmaktayız. Kur’an-ı Kerim’de özeleştiriye örnek olabilecek ayetleri incelediğimizde Kur’an, konuyu nefse indirgemekle problemin kaynağına parmak basmıştır. İnsanla ilgili temel kavramlardan biri olan nefs, insanın özü ve gerçeği, ilâhî latife olduğu gibi, aynı zamanda kötü huyların ve süflî arzuların da kaynağıdır. Kur’an’da ilk özeleştiri örneğini, Hz. Adem ve eşinin yasak meyveyi yemeleri sonucu Allah Teala’dan azar işitmelerini ihtiva eden: “Ben size o ağacı yasaklamamış mıydım? Şeytanın açık düşmanınız olduğunu size söylememiş miydim?”939 âyetiyle başladığını görmekteyiz. Bu eylemde iki türlü kusur görmek mümkündür; birincisi yasak ağacın meyvesinden yiyilmesi, ikincisi ise apaçık düşman olarak belirlenen şeytana karşı gerekli tedbirin alınmaması ve sözünün dinlenilmesi. Bu nedenle onlar bütün uyarılara rağmen yasağı çiğnemeleri sonucu Rablerinden sitem ve azar işittiler.940 Bu azardan derin bir şekilde etkilenen Hz. Adem ve eşi yaptıkları hatayı düzeltmenin yolunu öğrendiklerinde, özeleştirinin sacayaklarından biri olan bakışlarını kendilerine çevirip pişman olmuş bir halde hiçbir mazeret ileri sürmeden şu itirafta bulundular; “O ikisi: “Ey Rabbimiz! Biz kendimize yazık ettik, yaratılış gayemize aykırı hareket ettik; bizi bağışlamaz, bize merhamet etmezsen, büyük zarara uğrayanlardan olacağız”941 dediler. Derhal durumu anladılar ve hatalarını itiraf edip tövbe ve bağışlanmaya yönelerek Allah’ın 938 Bkz. Bakara: 2/32; A’raf: 7/23; Yusuf: 12/ 53,97; Enbiya: 21/87, 88; Kalem: 68/29-32; Kıyame:75/2. 939 A’raf: 7/22. 940 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XII, 356; Kutub, Fizilal’il-Kur’an, IV, 415; Yazır, IV, 171. 941 A’raf: 7/23. 264 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ rahmetine sığındılar.942 Bir şeyi yerli yerinde kullanmamak demek olan zulüm burada gerçekleşmiştir. Çünkü Allah’ın emri yerine azgın nefsin doymak bilmez istekleri doğrultusunda hareket edilmiş, insanın zayıf noktalarından biri olan çok yaşamak arzusu ön plana çıkmıştır. İnsanların Allah'a isyan olan yolda yürümesi kendi kendine zulmetmesidir. Kendisine yazık etmesidir. Çünkü işlediği günahlarının cezasını neticede kendisi çekecektir.943 Bu kapsamda, nefsin arzuları doğrultusunda hareket edildiğinde kişide hüsran denilen büyük kayıpların meydana gelmesi kaçınılmaz olur. Çünkü nefsin çocuksu eğilimleri sadece bulunduğu anı düşünmekte, geleceğe bakan gözü ise kördür. Nitekim bu olayda da böyle bir durum söz konusu olmuştur. Hz. Adem ve eşi, ilahi nasihatleri bir an için kulak ardı etmeleri veya şeytanın dürtülerine karşı gerekli kararlılığı göstermeyip yasağı çiğnemeleri üzerine Allah Teala’nın sitem ve azarına muhatap oldular.944 İlkin “ey Adem” diye ismiyle hitap eden Allah Teala ikincisinde ismiyle değil “ben size…” diye hitap etmesi de Allah Teala’nın onlara kızdığı ve onları azarladığının göstergesidir.945 Bu azardan sonra mahcup olan Hz. Adem’in sağa-sola kaçtığı, vicdan azabı çektiği ve utancından saklandığı rivâyet edilmektedir.946 Hz. Adem’in utanması ya mahrem yerlerinin açılması veya günahlarının farkına varmasından veyahut her ikisinden kaynaklanmaktadır. Çünkü insandaki utanma ve haya duyguları tabiî ve fıtrîdir. Nitekim Hz. Peygamber; “Utanmıyorsan dilediğini yap!”947 diye buyurması, insana özgü duygulardan birisi olan hayâ ya da utanmanın insanı kötülüklerden ve günahlardan alıkoymada ne denli güçlü bir duygu olduğunu dile getirmektedir. Bunun ilk belirtisi, bir kişinin başka birisinin önünde mahrem yerleri açıldığında veya yanlış bir davranışta bulunduğunda tabiî olarak yüzünün kızarması ve duyduğu utanma hissidir. Hz. Adem bunu hissettiğinde zahiri olarak bitki yapraklarıyla mahrem yerlerini, batıni olarak da tövbeyle günahlarını örtmeye çalışmıştır. Kur'an bize bu utanma duygusundan kaynaklanan örtünmenin fıtri olduğunu vurgulamakla 942 Yazır, IV, 171. 943 Ulutürk, 96. 944 Sabuni, I, 374; Bursevi, III, 146; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 398. 945 Ebu’l-Hayyan, IV, 281. 946 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, III, 398. 947 İbn Mace, Zühd: 17; Buharî, Edeb: 78; Ebu Davud, Edeb: 6. 265 beraber, devamındaki ayetle de takva elbisesine948 işaret ederek günahlardan korunma ile takva arasındaki güçlü bağa işaret etmektedir. Adem ve eşinin hiçbir telkin altında kalmadan hemen örtünmeye girişmeleri hayanın ilk günden beri insanda bulunan fitrî bir duygu olduğunu göstermektedir.949 Bu azardan sonra tez elden yapmaları gereken bir husus vardı; tövbe yani özeleştiri. Çünkü herhangi bir mazeretleri yoktu. Onlar da bunun farkında oldukları için bu yola başvurmadılar. Her ne kadar ilahi takdir böyle tecelli etmiş olsa da nihâyetinde şeytanın ve kötülüğe meyilli nefsin dürtülerine gerekli kararlılığı gösteremeyişlerinden kaynaklanan bu yanılgılarını düzeltmeleri gerekirdi. Çünkü dünyada benzer bir durumla karşılaştıklarında nasıl davranacaklarını uygulamalı bir şekilde öğrenmeleri gerekirdi. Onlar da Rabb’in sonsuz merhametine sığınarak kendilerini affetmesi için O’na yalvarmaya ve yakarmaya başladılar. Nihâyet onların bu yakarışı olumlu bir karşılık buldu ve affedildiler. Onların bu yakarışı aynı zamanda özeleştirinin ilk örneği veya miladı olması açısından önemlidir. Çünkü Hz. Âdem’in soyu olan insanlar da bu örnekten hareketle benzeri durumlarda aynı şekilde davranacaklardı.

.Bu olayı değerlendirdiğimizde şu sonuca ulaşabiliriz; Adem (a.s.) kararsızlığından dolayı işlediği günaha karşı aldığı tavırla beş hususta isabet etmiştir; O, Allah’ın emrine karşı geldiğini itiraf etmekle, bu karşı gelişe pişman olmakla, kendini kınamakla, alelacele tövbe etmekle ve Allah’ın rahmetinden ümidini kesmemekle bahtiyar olmuştur. Diğer taraftan iblis de; günahını ikrar etmemekle, pişman olmamakla, kendini kınamayıp azgınlığını Allah’a nispet etmekle ve Allah’ın rahmetinden ümidini kesmekle bahtsız olmuştur.950 Hz. Peygamber bu ilahi yasaya işaret ederken “Kim Allah için alçak gönüllü olursa Allah onu yüceltir; kim büyüklük taslarsa onu da alçaltır”951 diye buyurmuştur. َّ َّكُر َون 948 َذ َّ ُھْم ی َل َع َ ِ ات �ّٰ ِ ل ٰی ِل َك ِ م ْن ا ٰ ِل َك َ خْی ٌرۜ ذ ٰ ْ ٰوى ذ َّق َ ُ اس الت َ وِلب ۠ ً ِ ُكْم َ و۪ریشا ٰت ُ َو ۪ار َي سْوا ً ی َاسا َْی ُكْم ِ لب ْنَ َ ا عل َْن َزل َدْ ا َ ق َم ٰد َٓن۪ي ا َا ب ی “Ey Âdem oğulları, Size mahrem yerlerinizi örtecek giysi, süsleneceğiniz elbise yarattık. Takva elbisesi, işte o daha hayırlıdır. Bunlar Allah’ın ayetlerindendir. Umulur ki düşünüp öğüt alırlar.” (A’raf, 7, 26.) 949 Sabuni, I, 374;Mevdudi, II, 20; Karaman vd., II, 510. 950 Ebu’l-Hayyan, IV, 281; Yazır, IV, 178; Karaman vd., II, 510-511. 951 İbn Mace, “Zühd”: 16; Nevevi, Riyasu’s-Salihin, I, 516; Razi, XIV, 25. 266 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Peygamberler tüm insanlar için ve özellikle ümmetleri için birer örnek yani rol modeldirler. Hz. Adem’in yasak meyveyi yediği zaman peygamber olduğuna dair elde hiçbir delil bulunmamaktadır. Muhtemelen yasak ağaçtan yiyip cennetten çıkarıldıktan ve tövbe ettikten sonra kendisine peygamberlik verilmiştir.952 Şayet bu esnada peygamber olsa da beşer olması hasebiyle bazen yanılabileceği veya Kur’an’ın deyimiyle gerekli metanet ve kararlılığı gösteremeyebileceğini gözardı etmemek gerekir.953 Bu olayda, ilk etapta Hz. Adem’in düşmanı olan şeytan Adem’i yanıltarak davasında başarılı olmuş gibi görünse de nihâyetinde kazanan Hz. Adem olmuştur. Çünkü Hz. Adem şeytanın aksine kendisini temize çıkartmadan, hiçbir mazeret ileri sürmeden –herne kadar Allah adına kandırılmış olsa da- kendi hatasıyla yüzleşme cesaretini göstermiş, hatanın telafisi için özeleştirinin sacayaklarından biri olan hatasını itiraf etmiştir. Böylelikle bu olumsuz durumunu avantaja ve fırsata dönüştürerek tecrübe kazanmış, bundan sonraki hayatı için çeşitli dersler çıkartmış ve bu mütevazi tavrıyla Allah Teala nezdinde değeri artmıştır. Diğer taraftan şeytan ise küstahça tavırlarından dolayı Allah Teala’nın merhametinden uzaklaş ve kaybedenlerden olmuştur. Aynı şekilde Hz. Adem’in çocuklarından Kabil, Allah Teala’ya sunduğu Kurban ibadetinin kabul edilmeyişinin sebebini kendi içinde araması ve hatalarını görmesi gerekirken, şeytani bir tavırla kardeşi Habil’i bundan sorumlu tutarak öldürmesi ve şeytanın yolundan giderek küstahlığına devam etmesi onu alçaltmıştır. Bu kapsamda Allah Teala’ya karşı ıstıkbar ve ıstığna duygularıyla hareket etmek özeleştiriyi engellediğinden telafisi zor hatalara sebep olmaktadır. Yaptığı özeleştiri ile sonraki insanlara örnek olan peygamberlerden biri de Yunus (a.s)’dır. Yunus (a.s) Ninova954 şehrine peygamber olarak gönderilmişti. Çok 952 Şimşek, II, 260. 953 Bkz.Taha: 20/115. 954 Ninova: Dicle Nehri'nin doğu kıyısında bulunan ve bir dönem Asur Devleti'ne başkentliğini yapan bir Antik çağ kenti olup Musul şehrinin hemen yanında bulunmaktadır. Kur’an-ıKerim, Yunus peygamberin görevini ve görev yerini terk ederek kaçmasının büyük bir hata olduğunu açıklıyor. Fakat nerede görev yaptığı, nereye kaçtığı ve bindiği geminin nereye gittiği hakkında bilgi vermemektedir. Yani olayın ayrıntısına yer vermemektedir. Bu bilgi daha çok Tevrat ve İsraili haberlere yer veren tefsirlerde geçmektedir. Çünkü olayın veya öykünün gerçek olması için ayrıntılarını bilmek gerekmez. Bu ikisi birbirinden ayrı ve farklı şeylerdir. Öykünün yaşanmış bir gerçek olması ayrı şey, ayrıntılarının bilinmesi ayrı şeydir. Geçmiş zamanda öykünün olayları meydana gelmiş ve yeryüzü bu olaylara tanık olmuştur. 267 istemesine rağmen kavmi onu dinlememiş, onu yalanlamış hatta bazı rivâyetlere göre onu ölümle tehdit etmişlerdir. O da bu baskı ve tehditlere yeterince direnç ve kararlılık göstermemiş, sabırsızlık etmiş, daha ilahi vahy gelmeden görevini ve görev yerini terk etmiştir. Bu durum, tıpkı sahibinden izin almayan, sahibini ve işini terk eden köle misali Allah Teala nezdinde hata olarak kabul edilmiş ve şu şekilde kınanmıştır. “Zünnûn’u da hatırla. Hani öfkelenerek (halkından ayrılıp) gitmişti de kendisini asla sıkıştırmayacağımızı sanmıştı. Derken karanlıklar içinde, “Senden başka hiçbir ilâh yoktur. Seni eksikliklerden uzak tutarım. Ben gerçekten (nefsine) zulmedenlerden oldum” diye dua etti. Biz de duasını kabul ettik ve kendisini kederden kurtardık. İşte biz mü’minleri böyle kurtarırız.”955 Yunus (a.s) da tıpkı Hz. Adem gibi yaptığından utanmış, pişman olmuş ve suçunu itiraf ederek Rabin’den af dilemiştir. Bunlar özeleştiride atılması gereken en önemli adımlardır. Yunus (a.s) kıssası, baştan sona bir özeleştiri kıssasıdır. Aynı zamanda, tövbe ve özeleştirinin bir yeniden başlama olduğunu öğreten bir kıssadır. Tövbenin ilk şartı imanı yenilemektir. Onun için Yunus (a.s) tövbesinde “La ilahe illa ente” senden başka ilah yoktur dedikten sonra yaptığının hata olduğunu itiraf ederek sorumluluğu inkârcı kavme atmamıştır. Faturayı onlara değil kendine kesmiştir. Yunus (a.s), yakarışında “Seni eksikliklerden uzak tutarım” demesiyle zımnen kendi eksikliklerini ve zafiyetlerini kabul etmiş olur. Nitekim onun sabırsızlık gösterip yeterince mücadele etmemesi bir kusurdu. Yunus (a.s)’ın bu ifadesi suçun ikrarı ve itirafı olup, meydana gelen bu kusurlarından dolayı kendini ayıplaması, özeleştiri yapması, AllahTeala’dan af dilemesi, düştüğü girdaptan kurtuluşuna ve sahil-i selamete çıkmasına vesile olmuştur. Kur’an’da bir başka özeleştiri örneği ise, Kâlem suresinde kendilerinden söz edilen “bahçe sahipleri” bahsinde açık bir şekilde görmek mümkündür. Allah (c.c) bu konuda şöyle buyurmaktadır “Şüphesiz biz, vaktiyle “Bahçe Sahipleri” ne (yaptıkları yüzünden) belâ verdiğimiz gibi, onlara da belâ veririz.”956 Çünkü onlar hatalı bir şekilde davrandılar. Allah’ın fakirlere belirlemiş olduğu haklarını gasp (Bkz. Halidi, Salah Abdullah, Kur’an Öyküleri, (Çev. Ahmet Sarıkaya), 2. Baskı, Kitap Dünyası Yay., Konya 2005., II, 122) 955 Enbiya: 21/87, 88. (Ayrıca Bkz. Yunus: 10/98; Saffat: 37, 139-148; Kalem: 68/ 48-50) 956 Kalem: 68/17. 268 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ etmeye kalkıştılar. Bunun üzerine ürünlerinin helak olmasıyla cezalandırıldılar. “Onlar uykudayken Rabbinin katından bir felâket, bostanlarını sardı.”957 Çünkü onlar fakirleri haklarından mahru bırakmak suretiyle başlarına gelen bu felakete bizzat sebep oldular. Aralarında fısıldaşarak: “Bugün sakın oraya hiçbir yoksul girip de karşınıza çıkmasın! (Yoksulları) engellemeğe güçleri yetermiş gibi erkenden gittiler.” Fakat bahçeyi o halde görünce: “Biz mutlaka yolumuzu şaşırmış olmalıyız (yanlış geldik)!” dediler.”958 Çünkü gördüklerine inanmak istemiyorlardı. Bu karşılaştıkları apaçık gerçekleri görmezden gelerek kendilerini bir nebze de olsa avutmak istiyorlardı. Bu durumda nefislerini tatmin etmek için herkesin yaptığı gibi suçlarını üzerine atabilecekleri (suçlayacakları) bir günah keçisi aradılar. Çünkü insan her şeye rağmen dolaylı da olsa nefsini temize çıkartmak istemekte ve suçunu kabul etmek istememektedir; “Biz haksızlığa uğradık, biz mazlumuz ve mağduruz” demeye başladılar. Başta bireysel olarak birbirlerini suçladıkları gibi daha sonra karşılıklı olarak birbirlerini kınamaya başladılar. Fakat onların bu yaptıkları onlara hiçbir fayda sağlayamadı. Sonra asıl yapmaları gereken noktaya geldiler. En sonunda suçlarını itifaf edip; “Ey Rabbimiz! Seni noksan sıfatlardan uzak tutarız” demeye başladılar. Burada da tıpkı Yunus (a.s) kıssasında olduğu gibi Allah Tealay’ı noksan sıfatlardan tenzih etmekle dolaylı olarak kendi noksanlıklarını kabul etmiş oldular. Yani suçlarını kabul ettiler. “Gerçekten biz, kendimize yazık ettik” diyerek pişmanlıklarını dile getirip özeleştiri yaptılar. Topluca, yaptıkları hatanın farkına varıp suçlarını şöyle itiraf ettiler: İşte onların bu sözleri doğru bir tespittir. Çünkü kişinin suçunu itiraf etmesi problemin çözümü için atılması gereken ilk adımdır. Nitekim problemin onlardan kaynaklandığını, dışarıdaki herhangi bir sebepten kaynaklanmadığını anladılar. Bu durumda insanın kendi iç âlemine yönelmesi, kendi hatalarıyla yüzleşmesi, özeleştiri ve nefis muhasebesini yapması çok yerinde ve asil bir duruş olup insanın ruhi kemalatına büyük katma değeri vardır. Yusuf (a.s.)’ın maruz kaldığı iftira olayı ve sonrasında gelişen olaylar, özeleştiri açısından değerlendirilmesi gereken başka bir hadisedir; bu olayda işlenen 957 Kalem: 68/19. 958 Kalem: 68/23-26. 269 ana tema, nefsin arzularına karşı dikkat edilmesi gereğidir. Çünkü insanı yaratılış gayesinden uzaklaştıran ve sonunda özeleştiri yapmak zorunda bırakan terbiye edilmemiş nefse karşı son derece uyanık ve tedbirli olmak gerekir. Nitekim Allah Teala, Hz. Yusuf’un dili üzerine şöyle beyan buyurmaktadır; ْ ۪س ۚي َ ِّرئُ نَف ُب ٓ ِوء َو َمٓا ا ِ ُّ الس ٌ ب ْ َس لا َ َ َّم َ ارة َّف ِ َّن الن ُ ٌور َ ر ٌح۪ یم ا ِ َّن َ ربّ۪ي غَف َ َ ربّ۪ۜي ا َِّلا َ م َ ا ر ِحم ا “Ben nefsimi temize çıkarmam, çünkü Rabbimin merhamet ettiği hariç, nefis aşırı derecede kötülüğü emreder. Şüphesiz Rabbim çok bağışlayandır, çok merhamet edendir” dedi.”959 Birçok tefsirde İbni Abbas kanalıyla gelen rivâyetlere göre Hz. Yusuf, Rabbine olan sadakatine ve takva dairesinde yaşama gayretine rağmen, kendisine atılan iftira ile yaşadığı acı tecrübeden hareketle, nefsin kötülüğü emredici yönüne ve dürtüsüne işaret ederek kendisini de bu kapsamda değerlendirdiğine işaret etmektedirler. Nitekim âyetin devamında Rabbin merhameti sayesinde hem kadının hem de nefsinin bu tuzağından kurtulduğunu beyan etmektedir. Çünkü bu anlamdaki nefs, insana, Allah’ın rızasına ters düşen her türlü arzulara boyun eğdiren nefstir. Hz. Yusuf ta bir beşer olarak böyle bir riskle karşı karşıya olduğunu “ben nefsimi temize çıkarmam” deyişinden anlıyoruz. Bu tavır, kişinin kendi mahiyetini, zaaflarını, kusurlarının farkında olması, tövbe ve istiğfarla Rabbine sığınması, şahsiyetini ıslah ve ikmal etmesidir.960 Diğer taraftan Hz. Yakub’un çocuklarının yaptığı özeleştiri, toplumsal özeleştiri örneklerinden biridir. Tamamıyla kıskançlıklarından dolayı kardeşleri Yusuf’a yaptıkları kötülüklerini geçte olsa anladıktan sonra Allah (c.c)’tan utandıklarından olsa gerek, direk Allah’a yalvarmayıp babalarından şöyle bir dilekte bulunurlar; “Ey babamız! Suçlarımızın bağışlanmasını dile, bizler hiç şüphesiz suçluyuz”961 diyerek itirafta bulundular. Kul günahını samimiyetle itiraf edip tövbe ederse Allah (c.c) onu affeder.962 Nihayetinde 959 Yusuf: 12/53. 960 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XVI, 143; Sa’lebi, V, 211; Hazın, III, 289; Mazhari, IV, 34; Savi, Haşiyetu’s-Savi Ala Tefsiru’l-Celaleyn, Ahmet es-Savi, Daru’l-İhyau’t-Turasu’l-Arabiyye, Beyrut ts., II, 247; Bekli, Araisu’l-Beyan fi Hakaiku’l-Kur’an, Ebi Muhammed Sadrettin Ruzbahan b. Ebi Nasr (1.Baskı), Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 2008, II, 179. 961 Yusuf: 12/97. 962 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 410. 270 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ onlar da öyle davranıp suçlarını itiraf edip özeleştiri ile işlemiş oldukları cürümlerinin963 ağır yükünden kurtuldular. Terbiye edilmemiş ve süfli arzuların kaynağı olan nefsin aşırı baskısı ve tazyiki altında olan insanın, sonsuz merhamet sahibi Rabbin merhametine sığınmadan, kendi gücüyle bununla baş etmesi mümkün değildir. Şems Suresi’nde nefse yemin ederek dikkatlerimizi bunun üzerine çeken Allah Teala, nefsini tezkiye eden yani kötülüklerden arındıran ve temizleyenlerin kurtuluşa ereceğini beyan etmektedir. Diğer taraftan Necm Suresi 52. Âyette ise “nefsinizi temize çıkartmayın” diye de nefsi temizlemeden sanki temizmiş gibi davranmanın ve hatayı örtbas etmenin yanlışlığına işaret etmektedir. Çünkü nefsi kötü hasletlerden arındırıp temizlemekle nefsi temize çıkarmak birbirine taban tabana zıt ifadelerdir. Nefsi kötü duygulardan temizlemek ancak takva dairesinde ibadetlere devam etmek, davranışları sürekli gözden geçirip değerlendirmek ve sistemli bir şekilde nefs muhasebesi ve özeleştiri yapmakla mümkündür. Yine başka âyetlerde insanın günah işleme potansiyeli göz önünde bulundurularak, yapılan hatalardan sonra insanın böylesi durumlarda takındığı tavırlara dikkat çekilmektedir. Zira insan çoğu zaman yaptığı hataların bedelini ödemek istemediğinden hesaba çekilmek te istememektedir. Çünkü nefis hesaba çekilmekten hoşlanmaz. Bu nedenle kimi zaman tıpkı devekuşu gibi başını kuma sokarak gerçekleri inkar etmek suretiyle hataların üstü örtülmek istenir. Kimi zaman da çeşitli savunma mekânizmaların, bahanelerin veya mazeretlerin arkasına sığınılarak kendini avutmak eylemine başvurulmaktadır. Böyle bir yola başvurmak, kimseye bir fayda sağlamadığı gibi yanlışın da devam etmesine ve katmerleşmesine sebep olmaktadır. Allah (c.c) bir kısım zayıflık belirtilerini gösterenler hakkında şöyle buyurmuştur: “Siz Allah'ın izni ile düşmanlarınızı öldürürken, Allah, size olan vadini yerine getirmiştir. Nihayet, öyle bir an geldi ki, Allah arzuladığınızı (galibiyeti) size gösterdikten sonra zaafa düştünüz; (Peygamberin verdiği) emir konusunda 963 Cürüm: suç, yanlışlık, kusur ve hata. Cürüm, ikinci şahısların hakkını ihlal ve gasp etmeyi içine alan kusur ve hatanın ötesinde daha büyük suçları kapsamaktadır. (Bkz. TDK Sözlük, ilgili madde) 271 tartışmaya kalkıştınız ve asi oldunuz. Dünyayı isteyeniniz de vardı, ahireti isteyeniniz de vardı. Sonra Allah, denemek için sizi onlardan (onları mağlup etmekten) alıkoydu. Ve andolsun sizi bağışladı. Zaten Allah, müminlere karşı çok lütufkârdır.”964 Burada söz konusu olan olay Uhud Savaşıdır. Zira Uhud Savaş’ında Müslümanlar kendilerinden ve zaferden gayet emin bir şekilde davranıp düşmanlarını küçümsemeleri ve savaşın kurallarını ihlal etmeleri, en önemlisi bir kısım Müslümanın dünya malına tamah etmeleri ve mevzileri terk edip ganimet toplamaları neticesinde ağır bir bedel ödemek zorunda kaldılar.965 Daha sonra olayın şokuyla “bu nasıl oldu, niye böyle oldu, hani Allah’ın yardımı nerede kaldı, hani biz Müslüman onlar müşrikti” v.b sorularla olayı anlamaya çalışınca “bu durum sizden yani hatalarınızdan kaynaklandı”966 mealindeki âyetle, yaşanılan bu olumsuzluğun ve trajedinin asıl sebbinin dışarıdaki unsurlara bağlanmaması gerektiği aksine kendi iç kusurlarından kaynaklandığı belirtilerek dikkatler iç faktörlere çekilmiştir. Toparlayacak olursak; Hz. Adem ve eşinin yasak ağacın meyvesini yemekle başlayan ve cennetten çıkarılmalarıyla devam eden imtihan süreci ve dünya hayatı, iyi ve kötü amellerin sergilendiği sahneler olmuştur. Hz. Adem’de olduğu gibi ilk günah insanlık için ahlaki bakımdan bir düşüş değil aksine bir yükselişi ifade etmektedir. Başka bir tabirle günahlar insanın kemalatı için araçsal bir değeri vardır. Aynı zamanda öteki canlılardan farklı olup adına “insan” denen ve özgür davranabilen, yanlışlık yapabilen, fakat yanlışlarının farkına vararak özür dileyip tövbe eden, iyiliğe yönelme bilinç ve iradesini gösterebilen bir varlık kategorisinin başlayışını da ifade etmektedir.967 Günah mefhumunu insan hayatından söküp atmak mümkün değildir. Yani günahlar ve hatalar insana has olmakla beraber insana yapışık değildirler. Günahların ve hataların farkına varıldığında tez elden bunların kirlerinden arınmanın yoluna bakılmalıdır. Bu da ancak kişinin kendine yönelik içsel 964 Al-i İmran:3/152. 965 Not: Uhud Gazvesinde Ayneyn gediğine yerleştirilen nöbetçi okçular, düşmanın bir an bozulması üzerine Hz. Peygamber’den emir gelmeden yerlerini terk etmeleri savaşın seyrini Müslümanların aleyhine değiştirmiş ve Müslümanlardan yetmiş kişi şehit olmuştur. (Bkz. İbn Hişam, III, 154-155) 966یرٌ دَ۪ ِ ْ شَيٍء ق ٰى ُك ّل َ َ عل ِ َّن ّٰ � ُ ِس ُكْمۜ ا َْنف ُ ْل ھُ َو ِ م ْن ِ عْنِد ا َاۜ ق ّٰ ٰى ھذ َن ُ ْم ا ْت ُل ۙ ق َْی َھا ْل ْم ِ مث ُ َ َصْبت َ ْد ا ٌ ق َة ْ ُكْم ُ م ۪صیب َت َ َصاب َ َّمٓا ا َول َ ا “Düşmanınıza iki mislini verdirdiğiniz kayıp kendi başınıza gelince "Bu nereden başımıza geldi?" mi diyorsunuz? De ki: "O, kendinizdendir." Doğrusu Allah her şeye kadirdir.” ( Al-i İmran, 3/165) 967 Karaman vd., II, 512. 272 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bir düzenleme denilen yaptıklarını sorgulama, nefs muhasebesi veya özeleştiri yapmakla mümkündür. 3.4.2. Hadislerde Özeleştiri Örnekleri Hz. Peygamber’in yaptığı tebliğ ile aktif bir şekilde başlayan İslam Tarihi, çok anlamlı, anlamlı olduğu kadar çarpıcı hadiselere şahit olmuştur. Bu tarihin en önemli ayağı kuşkusuz Mekke’de geçen zaman dilimidir. Çünkü bu kutlu dinin temelleri bu zaman diliminde atılmıştır. Aynı zamanda İslami şahsiyetin inşa edildiği dönemidir. Bu inşa sürecinin, Allah inancından sonra en fazla vurgulanan Ahiret inancı etrafında şekillendiğini söyleyebiliriz. Nitekim Şeddat b. Evs’ten rivâyetle Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: ‘Akıllı kişi nefsini kınayan ve ölümden sonrası için hazırlık yapan kişidir. Aciz kimse ise nefsin her türlü arzularına uyan ve ondan sonra Allah’tan kurtuluş bekleyendir.968 İnsana İslami bir şahsiyet kazandırma sürecinde tesis edilmeye çalışılan en önemli husus güzel ahlak olmuştur. Bu kapsamda güzel ahlakın önemini anlatan birçok hadis bulunmaktadır: “Nerede olursan ol Allaha karşı gelmekten sakın. Yaptığın kötülüğün arkasından bir iyilik yap ki bu onu yok etsin. İnsanlara karşı güzel ahlakın gereğine göre davran”969 Bu ve buna benzer hadislerde güzel ahlakın esasları ortaya konulurken başka hadislerde ise yapılan kötülüklerden dolayı tövbe etmenin gerekliliği vurgulanmaktadır: Hz. Peygamber’in “pişmanlık tövbedir”970 hadisi, her türlü yanlış davranıştan sonra insanın iç âleminde hissettiği mahcubiyet ve pişmanlık, kişiyi bir yandan kendine yönelik eyleme geçirirken, diğer yandan bundan ders çıkarmaya ve yanlışını güzel davranışlar sergilemek suretiyle düzeltmeye bir teşviktir. Bu durum, insana, kendisine yönelik devamlı uyanık olma bilincini kazandırmaktadır. Nitekim ümmeti için en güzel örnek olan Hz. Peygamber; “Allah’a yemin ederim ki ben günde Allah Teala’dan yetmiş defadan çok istiğfar eder ve O’na tövbe ederim”971 derken bu gerçeğe işaret etmiştir. Bu ve 968 Tirmizi, Kıyamet: 26. 969 Tirmizi, Birr: 55. 970 Elbani, (h.n.: 6802), II, 1150. 971 Nevevi, Riyasu’s-Salihin, I, 34; Elbani, I, 487. 273 buna benzer hadislerde zikredilen sayıdan maksat tövbeye bir sınırlama getirmek olmayıp, sürekli tövbe etmenin gerekliliğine işaret etmektir. Bu yeni din garip bir şekilde başlamıştı. İlk etapta ne kadar garip, mazlum, mağdur ve fakir insan varsa Hz. Peygamber’in etrafında toplanarak bu dini yaymaya çalışıyorlardı. Hz. Peygamber her türlü zorluğa rağmen bir yandan bu bir avuç garip ama samimi Müslümanlarla ayakta kalamaya çalışırken diğer taraftan Mekke’nin ileri gelenlerini de ikna etmeye çalışmaktaydı. Çünkü bu davanın daha geniş alanlara ve kitlelere ulaştırma sorumluluğunu üzerinde taşıyordu. Nitekim Abdullah ibn. Ömer (r.a.)’den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber şöyle buyurur: “Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mes’ulsünüz. İmam çobandır ve sürüsünden mes’uldur. Erkek ailesinin çobanıdır ve sürüsünden mes’uldur. Kadın kocasınının evinde çobandır, o da sürüsünden mes’uldur. Hizmetçi, efendisinin malından sorumludur ve sürüsünden mes’uldur.”972 Dikkat edilirse şahıs ve konumları farklı da olsa ortak payda sorumluluk anlayışıdır. Bu anlayış, özeleştiriyi besleyen ve insandan beklenen davranışları açığa çıkartan temel faktörlerden biridir. İşte bu sorumluluk anlayışıyla, Hz. Peygamber Mekke’nin ileri gelenlerini ikna etmeye çalıştığı bir esnada sahabeden gözleri görmeyen Abdullah İbn. Mektum çıkagelir ve Hz. Peygamber’e yeni din ile ilgili sorular sorar. Hz. Peygamber’in, bu ileri gelen müşriklerin İslam’a girmelerindeki aşırı arzusu bir an Abdullah İbn. Mektum’u görmesine ve sorularına cevap vermesine engel olur. Bunun üzerine âyet iner ve Hz. Peygamber’in bu davranışı eleştirilir.973 Hz. Peygamber bu olaydan müteessir olur ve Abdullah İbn. Mektum’la her karşılaştığında “Ey Rabbimin beni kendisi yüzünden azarladığı kişi, söyle bana bir ihtiyacın var mı?” diyerek bir yandan yaptığından dolayı pişman olurken diğer yandan onun gönlünü alıyordu. Ona hiçbir şekilde gönül koymuyordu.974 İslam’ın Medine devrinde her geçen gün Müslümanların yararına oluyordu. İslam toplumunun ve devletinin teşekkülünden kısa süre sonra, hicretin birinci yılı 972 Buhari, Ahkam:1, Cuma:11, İstikraz:20, Itk: 17, Vesaya: 9, Nikah: 81; Müslim, İmaret: 20 973 İbn Hişam, I, 459. 974 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXX, 32,33; Zemahşeri, IV, 688. 274 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sonlarında İslam düşmanlarına karşı savaşmaya izin veren “cihad” âyetleri 975 nazil olmuştu. Cihad âyetlerinin nazil olması, yıllardır zulme uğrayan, din düşmanlarına karşı koyma güç ve hakkına sahip bulunmayan Müslümanları çok sevindirdi.976 Müşriklere karşı yapılan ilk savaş olan Bedir Savaşı’nda cereyan eden ve konumuz açısından önem arz eden birkaç hadiseye değineceğiz; Ashabdan Hubab ibn el-Munzir, Bedir Savaşı’nda harp tekniği (sevku’l-ceyş) bakımından Hz. Peygamber’in yanlış bir mevki tuttuğunu görmüş ve ona, bu halin Allah’ın emri neticesi mi yoksa kendi tercihi mi olduğunu sormuştur. Allah’ın emri olmadığı kendi tercihi olduğu cevabını alınca da, düşmana en yakın kuyunun işgal edilmesi ve diğer kuyuların kapatılmasını tavsiyesinde bulunmuştur. Bu fikri beğenen Hz. Peygamber de kararını değiştirerek Hubab’ın dediğini yapmıştır.977 Bedir Savaşı’nda alınan esirlerin durumu Müslümanlar arasında tartışma konusu olmuştur. Çünkü alınan esirler arasında Hz. Peygamber’in amcası Abbas, damadı Ebü’l-As, Hz. Ali’nin kardeşleri Akil ve Nevfel gibi Müslümanların çok yakın akrabaları ve Esved b. Amir ve Abd b. Zem’a gibi saygın Kureyşliler de bulunduğu yetmiş esir vardı. Bunlara ne yapılacağı ile ilgili henüz vahiy gelmemişti. Hz.Peygamber ashabı topladı.978 -Allah sizi Kureyş’e galip etti, zafere erdiniz. Şimdi esirler hakkında ne yapmak istersiniz? dedi. Hz. Ebubekir, fidye alınmasının Müslümanlar için iktisadi açıdan yararlı olacağını belirtti.979 Bedir Savaşı’nda alınan esirlerin özgürlüklerine kavuşmaları için ödeyecekleri dört bin dirhemlik kurtuluş fidyesi, Medine Devleti’nin yapılanmasında, çeşitli kurum ve kuruluşlarını yerleştirmesinde, Müslüman 975 Hac: 22/39-40 (Bu ayet (39), hicretten sonra birinci yılın Zil-Hicce ayında savaşmaya verilen iznin yer aldığı ilk Kur'an ayetidir. Daha sonra H. 2. yılın Recep ve Şa'ban ayında Bakara Suresi'nin 190, 191, 193, 216 ve 244. ayetleriyle de savaş emri verilmiştir. Bkz. Mevdudi, III, 371) 976 Hizmetli, 326. 977 İbn-i Hacer, Ebu'l Fazl Şihabuddin Ahmed bin Ali bin Muhammed el-Askalanî, el-İsabe fi Temyizi’sSahabe, Müellif; Ahmed b. Ali, (Tah. Ali Muhammed el Bücavi), Darülcil Yay., Beyrut, h.1412 (1991), Köksal, II, 27; İbn Hişam, II, 320; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, II, 144. 978 Suruç, II, 48. 979 Çakan, 486; Suruç, II, 49. 275 toplumun güçlenmesinde oldukça etkili olacağı düşünülüyordu. Müslümanların mali durumu düzelecekti.980 Hz. Ömer ise, “…bunlar seni yalanladılar, yurdundan çıkardılar, seninle savaştılar. Bana yakınlarımı ver boyunlarını vurayım. Ali’ye kardeşi Akil’i teslim et, öldürsün. Hamza’ya kardeşi Abbas’ı ver, öldürsün. Böylece bilinsin ki bizim kalbimizde müşriklere karşı sevgi diye bir şey yoktur…” dedi.981 Hz. Peygamber, Hz. Ebubekir’in görüşüne uydu. 4 bin dirhem fidye ücreti getirenin serbest bırakılacağını ilan etti.982 Çünkü Ebu Bekir, esirlerin er geç Müslüman olabilme ihtimalleri olduğu için, serbest bırakılma taraftarıydı.983 Esirlerin mali durumlarına göre fidye miktarı tayin olundu. Ödeyen hürriyetine kavuştu. Ödeyemeyen ise on Müslüman çocuğa okuma-yazma öğretmekle kurtuldu.984 Bu ve buna benzer olaylarda görüldüğü gibi, Hz. Peygamber’in ilahi vahye dayanmayan tasarrufları daima tartışmaya açık tutulmuştur. Hz. Peygamber, vahiy almadığı meselelerde bazen kendi kanaatine ve zahire göre, bazen de istişareye göre hüküm vermiştir. Bu sahada her sahabenin fikir beyan etme hürriyeti bulunmaktaydı. Esirlerle ilgili verilen bu karar da istişare ile alınmıştı. Fakat istişare ile alınan kararlar her zaman doğru olmayabilirdi. Nihâyet âyet inince durum değişmişti: “Yeryüzünde savaşırken düşmanı yere sermedikçe esir almak hiçbir peygambere yaraşmaz. Geçici dünya malını istiyorsunuz. Oysa Allah ahireti kazanmanızı ister. Allah güçlüdür, hakimdir. Artık elde ettiğiniz ganimetlerden helal ve hoş olarak yiyin. Allah’tan korkun. Şüphesiz ki Allah, çok affedici, çok esirgeyicidir.”985 Bu âyetler inince Hz. Peygamberve Hz. Ebu Bekr’in gelen vahyin etkisiyle titreyerek986: “…Eğer azap gelseydi, Ömer ile Sad b. Muaz’dan başka 980 Hizmetli, 332. 981 Suruç, II, 49. 982 Müslim, Cihad: 58; Tirmizi, Cihad: 34; Vakıdi, Meğâzî, I, 105-111; İbn Hişâm, es-Sire, II, 316. 983 Lings, 214. 984İbn Sad, Ebû Abdillâh Muhammed el-Kâtib el-Hâşimî el-Bağdâdî, et-Tabakatü’l-Kübra, Beyrut 1978, II, 22. 985 Enfal: 8/67-69. 986 Lings, 214. 276 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kurtulan olmazdı”987 diyerek istişare ile de olsa alınan bu kararın yanlışlığına işaret etmiş ve bir nevi özeleştiride bulunmuştur. Hz. Peygamber’in hayatında bu konuya örnek olabilecek üçüncü olay münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Selûl’ün cenaze namazını kıldırmasıdır. Abdullah b. Übeyy, Medine (Yesrib) halkından olup Hazrec kabilesine Mensuptu. Medine’ye İslâm gelmeden önce kendi kabilesi arasında şeref ve itibar sahibi bir zat idi. Hazrec kabilesinin ileri gelenleri onun reisliğinde ittifak etmiş ve ilk kez Evs ve Hazrec kabileleri, böyle bir kimsenin liderliğinde birleşmişlerdi. Halkın güvenine mazhar olan Abullah b. Übeyy, Medine halkının genelini ilgilendiren hususlarda da söz sahibi idi. Onun içinde yer almadığı ve özellikle de hayır dediği bir anlaşmanın geçerli olması çok zordu.988 Hz. Ömer’den alınan bir rivayete göre; “Abdullah b. Ubeyy öldüğünde, Resulullah (s.a.v.) cenaze namazını kıldırması için çağrıldı. O da kalkıp gitti. Onun başucunda namaz kılmayı murad eder olduğu halde durduğu zaman, yer değiştirdim ve onun göğsü hizasında durdum ve şöyle dedim: - Ya Resulullah, Allah’ın düşmanı Abdullah b. Übeyy b. Selul’e mi namaz kılıyorsun? ki o şu günde de şöyle söyleyen kimsedir, onun günlerini sayıyordum.989 Resulullah (s.a.v.) tebessüm ediyordu. Nihâyet tekrarladığım zaman bana şöyle dedi: - Ey Ömer! Geri dur! Çünkü ben muhayyer kılındım ve bunu seçtim. Sonra Resulullah (s.a.v.) onun üzerine cenaze namazını kıldı ve cenazesiyle birlikte yürüdü. Defin işlemleri bitinceye kadar kabrinin başında durdu. Çok geçmeden münafıklar üzerine namaz kılmayı yasaklayan tövbe suresinden iki âyet nazil oldu. Bu âyette Allah şöyle buyurdu: “Onlardan ölen kimsenin namazını sakın kılma, mezarı başında durma. Çükü onlar Allah ve peygamberini inkâr ettiler fasık 987 Köksal, II, 196. 988İbn Hişam, II, 234-235; Tevhid Bakan, “Hz. Peygamber’in Abdullah B. Übeyy’in Cenâze Namazını Kılması”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, sayı: 39, 211-240. 989 Doğrul, V, 208. 277 olarak öldüler.”990 Resulullah (s.a.v.) de bundan sonra vefat edinceye kadar hiçbir münafık üzerine cenaze namazı kılmadı.991 Resulullah’ın fedakâr dava arkadaşları, anlam veremedikleri Hz. Peygamber’in münafıkların reisi Abdullah b. Übeyy’in namazını kıldırması olayına karşı itirazlarını açık yüreklilikle ifade etmişlerdir. Hz. Peygamber de bunu anlayışla karşılamış ve bunun gerekçelerini şu şekilde anlatmaya çalışmıştır; “gömleğimi kefenlenmesi için ona vermem ve cenaze namazını kılmam Allah’tan ona verilecek azabı engellemeyecektir. Ancak ben, bu hareketimle onun kavminden (Hazrec) bin kişinin İslam’a girmesini umuyorum”992 demek suretiyle durumun nazikliğini ve asıl maksadını ortaya koymuştur. Hz. Peygamberin aynı toplumda yaşayan herkese iyi muamelede bulunduğu bilinen bir gerçektir. Allah Resulü toplum bireyleri arasında bir ayırım gözetmediği gibi, kendisine karşı olumsuz davranışlarda bile affetme yolunu tercih ederdi. O’nun böyle davranmasındaki amacı, toplum bireyleri arasında birlik, beraberlik ve dayanışma ruhunu sağlamlaştırmak, insanları bir araya getiren dinamikleri her zaman canlı tutmak, İslam’a mesafeli duranların gönüllerini kazanmak, Müslümanlara ve İslam davetine karşı olumsuz hareketleri önlemektir.993 Hz. Peygamber’in böyle davranması ilk etapta toplum kesimleri tarafından yeterince anlaşılmasa da daha sonraki süreçte Resulullah’ın haklılığı ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı olacak ki, ilk başta Resulullah’a karşı çıkan Hz. Ömer daha sonra “Resulullah’a karşı gösterdiğim cüretimden dolayı kendim şaşırdım. Allah ve Resulü en iyisini bilir. Allah’a yemin olsun ki, kısa bir süre sonra ilgili âyetnazil oldu”994 demek suretiyle kendine yönelik değerlendirmelerde bulunarak bir nevi özeleştiride bulunmuştur. 990 Tövbe: 9/84. 991 İbn Hişam, IV, 283; Vakıdi, III, 1059. 992 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, V, 257. 993 İbn Sa’d, II, 65; Arslan, 102. 994 İbn Hişam, IV, 283; Buhari, Cenaiz: 85. 278 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.4.3. Sahabe Hayatında Özeleştiri Örnekleri Her biri gökteki bir yıldız gibi olan Sahabe-i Kiram, vahyin nüzul ortamına şahit olmaları ve Hz. Peygamber’in terbiyesinden geçmeleri nedeniyle İslam’ı en güzel bir şekilde yaşayan örnek nesil olmuştur. Buna rağmen beşer olmaları nedeniyle zaman zaman kendilerinden sadır olan hatalarını büyük bir olgunlukla kabul edip nefs muhasebesi yaptıkları görülmektedir. Nitekim Hz. Ömer şöyle demiştir: “Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz. Amelleriniz teraziye konup tartılmadan siz amellerinizi tartınız. Hiçbir şeyin gizli kalmayacağı o büyük gün için kendinizi hazırlayın.”995 İnsanlar birbirlerinden farklı karakterlere sahiptirler. Bu durum dört büyük halifede açık bir şekilde görülmektedir. Hz. Ebubekir daha soğukkanlı, Hz. Ömer daha sert mizaçlı, Hz. Osman daha yumuşak karakterli iken Hz. Ali’nin daha bilge ve cesur olduğunu görüyoruz. Başta dört halife olmak üzere sahabenin önde gelenleri, eleştirilerde bulundukları gibi kendilerine yöneltilen eleştirilere de değer verip özeleştiri ile gereğini yapmışlardır. Sözgelimi Hz. Ebubekir halifeliğin ilk hutbesinde Müslümanlara şöyle hitap etmiştir: -Ey İnsanlar! Ben sizin üzerinize veli kılındım, hâlbuki sizin en hayırlınız değilim. Eğer iyilik yaparsam bana yardımcı olunuz. Eğer kötülük yaparsam beni doğrultunuz. Doğruluk emanettir, yalan hıyanettir. Zayıfınız hakkını alıncaya kadar bana göre kuvvetlidir. Kuvvetliniz de inşallah hakkı ondan alıncaya kadar zayıftır.996 Hz Ebubekir, kendisine tevdi edilen hilafet görevinin bir emanet ve ağır bir yük olduğunun farkındadır. Bu ağır görevi tek başına yapamayacağını, Müslümanlar’ın desteklerine özellikle uyarılarına ihtiyaç duyduğunu vurgulamaktadır. Şimdikiler gibi ben yaptım oldu demiyor. Hata yapma ihtimalini göz önünde bulundurarak, Müslümanların da bu konuda insiyatif almalarını tavsiye ediyor. Hz. Ömer minberde, boşanan kadına dört yüz dirhemden fazla mehir vermeyi yasakladığında, bunu duyan Kureyşli bir kadın Hz. Ömer’e gelir ve şöyle itirazda 995 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, I, 134. 996 İbn Hişam, IV, 406. 279 bulunur: Allah Teala “Eğer bir zevceyi bırakıp da başka bir zevce almak isterseniz öbürüne yüklerle (mehir) vermiş olsanız bile içinden bir şey almayın”997 buyurarak bize bu hakkı veriyor da, Ömer bu hakkımızı engelliyor öyle mi?” Bu söz üzerine Hz. Ömer şöyle der: Bir kadın doğruyu bildi, Ömer ise hataya düştü998 demek suretiyle özeleştiride bulunmuş ve önceki kararından vazgeçmiştir. Bu hadisede kadın sahabenin çekinmeden Hz. Ömer’i eleştirmesi ve hakkını araması, diğer taraftan Hz. Ömer’in bu eleştiriyi anlayışla karşılaması ve özeleştirel bir yaklaşımla niyetinden vazgeçmesi takdire şayan bir durumdur. Bir başka örnek Hz. Ali’den: Hz. Ali “ümmü’l-veled”999’in satılabileceği yönünde yeni bir görüşe meylettiğini ifade edince, Abide b.Amr es-Selmani ona şöyle der: “Topluluğun görüşüne uygun olan görüşün, bizce, tek başına kaldığın görüşten daha güzeldir.” Arkadaşlarının görüşlerine değer veren Hz. Ali, bu uyarıyı ve eleştiriyi dikkate alarak yeni görüşünden vazgeçti.1000 Görüldüğü gibi başta dört büyük halife olmak üzere Selef-i Salihin denilen Asr-ı Saadetin manevi önderlerinin olaylar karşısındaki tutumlarını incelediğimizde, onların, büyük sıkıntılara maruz kalacaklarını bilseler bile, hak ve hakikat uğruna, doğruluğuna inandıkları şeyi söylemekten ve yapmaktan çekinmediklerini görüyoruz. Dolayısıyla halifelerin dışında diğer sahabe hayatında da özeleştiriye dair birçok örnek vardır. İşte onlardan birkaçı: Bunların içinde en çarpıcı olanı Tebük Seferi’ne katılmayan Kab b. Malik, Hilal b. Umeyye ve Mürare b. Rebi’in kıssalarıdır. Bu sahabeler savaşa katılmamakla büyük bir hata yaptıklarını anladıklarında İslam ordusu çoktan Medine’den ayrılmıştı. Bu durum onları strese sokmuş ve vicdan azabı çekmelerine sebep olmuştur. Bu konuyu ele alan ayetlerde değinildiği gibi geride kalanlar (elMuhallefun) olarak tabir edilen bu samimi Müslümanlar, savaştan sonra Müslümanların boykotlarına maruz kalmış, neredeyse dışarıya çıkamaz veya dışarı çıktıklarında ise evlerine gidemez olmuşlardır. Fakat onların samimiyeti ve 997 Nisa: 4/20. 998 Şaban Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, (Trc. İbrahim Kafi Dönmez), Ankara 2007, 113. 999 Ümmü’l-veled: Efendisinden çocuk doğuran cariye demektir. 1000 Zekiyyüddin Şaban, 113. 280 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sarsılmaz imanları, yaptıkları bu hatanın düzeltme çaresinin yine Allah Teala’nın merhametine sığınmada olduğunu onlara telkin ediyordu. O sahabelerden biri olan Kab b. Malik’in Hz. Peygamber’in huzurunda yaptığı itiraf konumuz açısından son derece manidardır; “Resulullah Medine’den ayrıldıktan sonra halkın arasına çıkınca gördüğüm bir husus beni üzmeye başladı; çarşı-pazarda benim gibi kalanlar meyanında gördüklerim ya münafık damgasını yemiş olanlardı veya zayıflıkları sebebiyle Cenab-ı Hakk’ın mazur addettiği kimselerdi.”1001 Kab b. Malik, çarşı-pazar dolaşırken gördüğü manzara karşısında endişeye kapılmış, erkenden vicdan azabı çekmeye başlamış ve savaşa katılmamakla büyük bir hata yaptığının farkına varmıştır.1002 Olayı kendisinden dinlemeye devam edelim; “Resulullah’ın gelmesi yaklaştı dendiği zaman benden yanlış düşünceler zail oldu. İyice anladım ki, hiçbir yalan beni kurtaramaz. Doğruyu söylemeye karar verdim. Derken Resulullah ve ashabı bir sabah Medine’ye geldiler.” O’nun bu asil duruşu ve herşeye rağmen yalan sölememe kararlılığı, münafıklıktan ne kadar nefret ettiğini ve imanındaki samimiyetini göstermektedir; “Evet, ey Allah’ın Resulü! Ben senin değil de dünya ehlinden bir başkasının yanında oturmuş olsaydım, inandırıcı bir özür söyleyip, mutlaka öfkesini gidererek yanından ayrılırdım. Çünkü Allah bana yeterli bir ifade gücü vermiş bulunmaktadır. Ancak, Allah’a kasem olsun kesinlikle inanıyorum ki, bugün sizi, benden razı kılacak bir yalan söylesem çok geçmeden Allah sizi bana öfkelendirecektir. Size doğruyu söylesem bana kızacaksınız. Ama ben de o hususta Allah’tan af dilerim. Gerçeği söylüyorum, kasem olsun hiçbir özrüm yoktu. Vallahi başka hiçbir vakit, sizden geri kaldığım zamanki kadar güçlü ve zengin değildim.”1003 Bunun üzerine Hz. Peygamber onun ve diğer iki sahabe hakkındaki kararı Allah’a bırakarak beklemelerini, bu arada Müslümanlardan onlarla konuşmamalarını tembih ederek huzurdan ayrılmalarına müsaade etmiştir. Bu bekleme suresi tam elli 1001 Zühri, 97. 1002 Suruç, II, 544. 1003 Vakıdi, III, 232; Nevevi, Riyasu’s-Salihin, I, 50. 281 gün sürmüş, bu arada bu sahabeler büyük bir strese girmiş ve vicdan azabı çekmişlerdir. Bu durumu yine Kab b. Malik’ten dinleyelim: “Öyle ki yeryüzü bana yabancılaştı. Dünya önceden bilip tanıdığım dünya olmaktan çıktı.”1004 Bu ifade onların ruh halini göstermesi açısından son derece manidardır. Nihayet sıkıntılı geçen ellinci günün sabah namazından sonra Sel’ dağı üzerinden birinin yüksek sesle: “Ey Ka’b bin Malik, müjde!” dediğini işiten Ka’b bin Malik, secdeye kapanır ve o gün başka bir elbisesi olmamasına rağmen üzerindeki elbisesini çıkararak müjdeyi getirene hediye olarak verir.1005 Nihayet onların affedildiğini bilidiren aşağıdaki ayet gelince yaşadıkları bu sıkıntılı günler bitmiş oldu: “Savaştan geri kalan üç kişinin de tövbelerini kabul etti. Yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmiş, vicdanları da kendilerini sıktıkça sıkmış, böylece Allah’(ın azabın)dan yine O’na sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı. Sonra (eski hâllerine) dönsünler diye, onların tövbelerini de kabul etti. Şüphesiz Allah, tövbeyi çok kabul eden ve çok merhamet edendir.”1006 Allah (c.c.), insanları sergiledikleri çeşitli olumsuz davranışları nedeniyle eleştiriye tabi tutarken tövbe kurumuyla onlara özeleştiri yapma fırsatını vermiştir. Tebük savaşından geri kalan mü’minlerin Allah (c.c.) ve Hz. Peygamber tarafından kınanmaları, kınamadan sonra yaşadıkları stres ve af yoluyla kendilerine özeleştiri fırsatı verilmesi Hz. Peygamber döneminde yaşanan bu konuya dair bariz bir örnektir. Bu durumda söz konusu Müslümanların yaşadığı stres ve iç huzursuzluk, bu konu ile ilgili hissettikleri derin pişmanlığın göstergesidir. Bu pişmanlığa sebep olan hatalarını tıpkı bazı münafıkların yaptığı gibi geçersiz bazı mazeretlerin arkasına sığınarak örtbas edebilirlerdi. Amma yapmadılar. Nitekim Allah’ın gazabına uğrayacaklarını anladıklarında, bundan kurtulmak için yine 1004 Buhari, Vesaya: 16, Cihad: 103, Menakıb: 23, Meğazi: 3,78, Tefsir, Berae:17, 18, 19, Eyman: 24, Müslim b. Haccac Ebu Hüeyin, el-Camiu’s-sahih, Darü’l-Hadis, (1. Baskı), Beyrut 2003; İmam Nevevi, Riyazu’s-Salihin, (Trc. Abdülvehhab Öztürk), Kahraman Yay., İstanbul 2016, I, 43-52. 1005 Nevevi, Riyazu’s-Salihin, I, 52. 1006 Tövbe: 9/118. 282 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Allah’tan başka sığınılacak bir yer olmadığını anlayarak tövbe ettiler.1007 Yine, yaptıkları hatanın dışarıdaki her hangi bir sebepten değil kendi kusurlarından kaynaklandığını kabul edip Allah (c.c)’tan af dileyerek, bu davranışlarıyla sonraki nesiller için örnek oldular. Asr-ı Saadette yaşanan ve yukarıdakiler gibi özeleştiriye örnek olabilecek hadiselerden birkaçı da şöyledir: Ebû Nüceyd İmrân ibn Husayn el Huzâî (r.a)’den rivâyet edildiğine göre: Cüheyne kabilesinden zina ederek gebe kalmış bir kadın Peygamber (s.a.v)’in huzuruna geldi ve: Ya Rasulallah cezayı gerektiren bir suç işledim, cezamı ver dedi. Bunun üzerine Peygamber (s.a.v) kadının velisini çağırttı ona: “Bu kadına iyi davran doğum yapınca bana getir” buyurdu. Adam Hz. Peygamber’in emrettiğini yaptı, kadın doğurup Hz. Peygamber’e getirilince kadının elbisesinin sıkıca bağlanmasını emretti ve Hz. Peygamber’in emriyle kadın taşlandı. Hz. Peygamber de cenaze namazını kıldı. Bunun üzerine Ömer (r.a) Ya Rasulallah zina etmiş bir kadının namazını mı kılıyorsun? deyice Hz. Peygamber şöyle cevap verdi: “O kadın öyle bir tövbe etmiştir ki, onun tövbesi Medine halkından yetmiş kişiye dağıtılsaydı hepsine bol bol yeterdi. Sen Allah Teala’nın rızasını kazanmak için can vermekten daha iyi bir şey biliyor musun?”1008 Kadının bu tavrı ve Hz. Peygamber’in bu yaklaşımı, kişisel gelişim ve ahlaki olgunlaşma için son derece önem arzeden özeleştiriye bir örnektir. Kadın bu tavrıyla benliğinden uzaklaşarak içsel bir düzenleme yapmış, yaptığı hatasını itiraf ederek arınmayı tercih etmiştir. Yine başka bir rivâyette Hz. Peygamber'in kâtibi Hanzala İbnu'r-Rebî elEsedî (r.a) anlatıyor: Birgün Hz. Ebu Bekirle karşılaştık. Bana:"Nasılsın?" diye sordu. -"Hanzala münafık oldu"dedim. -"Sübhanallah, sen neler söylüyorsun?" diye şaşırdı. Ben açıkladım. -"Hz. Peygamber'in huzurunda olduğumuz sırada bize cennet ve cehennemden söz edilir, sanki gözlerimizle görmüş gibi oluruz. Oradan ayrılıp çoluk 1007 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIV, 543; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 229; Sabuni, I, 484. 1008 Müslim, Hudûd: 24; Nevevi, Riyazu’s-Salihin., I, 56. 283 çocuğumuza, bağ- bahçemize karışınca çoklukla unutup gidiyoruz". Hz. Ebu Bekir de: -"Allah'a yemin olsun ben de aynı şeyi hissediyorum" dedi. Beraberce Hz. Peygamber'e gittik ve bu durumu açtık. Bize: -"Nefsimi kudret elinde tutan Zat-ı Zülcelâl'e kasem olsun siz, benim yanımdaki hâli dışarda da devam etirip (cennet ve cehennemi) hatırlama işini koruyabilseniz melekler sizinle yataklarınızda ve yollarda müsafaha ederdi. Fakat ey Hanzala, bazan öyle bazan böyle olması normaldir (münâfıklık değildir)" dedi ve (son cümleyi üç kere tekrarladı)"1009 Sahabenin bu hassasiyeti sarsılmaz imanlarından kaynaklanmaktadır. Böylesi durumlarda, benliklerinden sıyrılarak rahatlıkla nefs muhasebesi ve özeleştiri yaptıkları görülmektedir. Fakih sahabelerden Üveymir ibn Malik (ebüdderda), bir şahsın hatasından dolayı insanlar tarafından ayıplanıp aşağılandığını görünce onlara şöyle seslenmiştir: “Bu adam bir kuyuya düşmüş olsaydı siz, onu çıkarmak istemez miydiniz” diye sormuş, insanlar da “Evet, çıkarmak isterdik” deyince, Ebüdderda hazretleri, “Öyleyse onu ayıplamayın, o din kardeşinize sövmeyiniz. Aynı hataya düşmediğiniz için Allah’a şükrediniz” demiş. “Sen ona buğz etmez misin” diye sorulmuş, buna karşılık Ebüdderda: “Ben onun yalnız yaptığı fenalığa buğz ederim. O, bu fenalığı terk edince yine benim kardeşimdir” diye cevap vermiştir.1010 Görüldüğü gibi İslami eleştirel anlayışa göre asıl problem kişi veya kişiler değil kişilerin sergilemiş olduğu davranışlardır. Bir defasında, Hz. Bilâl-i Habeşî ile münakaşa eden Hz. Ebû Zer tartışma sırasında Hz. Bilâl’e, “siyah kadının oğlu” demişti. Olay duyulunca cahiliye dönemine ait bu tavra Hz. Peygamber çok kızmış ve Hz. Ebû Zer’e: “Ey Ebû Zer! Onu annesinin renginden dolayı ayıpladın hâ! Demek sende hâlâ cahiliye kalıntısı var”1011 diyerek onu azarlamıştı. Bunun üzerine Ebu Zer başını mescidin eşiğine koyarak “Bilal siyah ayağıyla yanağıma basıp çiğnemedikçe, vallahi başımı yerden 1009 Müslim, Tövbe: 12, (2750); Tirmizi, Kıyamet: 60. 1010 Bilmen, Hukuki İslamiye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu, I, 353. 1011 Buhari, İman: 22; Itk: 15; Edeb: 44; Müslim, Hibât: 40. 284 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kaldırmam” diyerek pişmanlığını dile getirmiştir. Bilal ise, yerden Ebu Zer’i kaldırır, “bu yüz basılmaya değil, öpülmeye layıktır” diyerek onu bağrına basar. Görüldüğü gibi Hz. Peygamber’in en seçkin arkadaşları bile zaman zaman yanlış yapabiliyorlar. Ama bu yanlışlarında ısrar etmiyorlar. Zira biliyorlar ki, hatadan dönmek fazilettir, hatada ısrar etmek ise o hatadan daha büyük bir hatadır.1012 Çünkü hata, bir anlık dalgınlık, unutma veya bilmemezlikten kaynaklanmaktadır. Hatada ısrar ise bile bile kasten yapılan bir eylemdir. Nitekim Ebu Zer, bir yandan özeleştirel bir yaklaşımla; hatasını kabul ederek, hataya karşı tavır alarak ve hatayla kendi arasına mesafe koyarak içsel bir düzenleme yapmış, diğer yandan kalbini kırdığı Hz. Bilal’den özür dileyerek dışsal bir düzenleme yapmıştır. İşte özeleştiriden kastedilen mana ve amaç bundan ibarettir. Her birisi gökteki bir yıldız gibi olan Sahabe-i Kiram’ın Hz. Peygamber’den almış oldukları terbiyenin gereği olarak bireysel ve toplumsal ilişkilerinde Allah rızasını esas alarak Müslümanlara örnek olmuşlardır. Ancak sahabe de olsa Hz. Peygamber’den başkasının masumiyeti yoktur. Onlardan hiçbirisinin böyle bir iddiası da yoktur. Beşeri özelliklerinden dolayı, yaptıkları ictihatlarda yanılma ihtimalleri mevcuttur. Başta dört büyük halife olmak üzere bütün sahabe bunun farkında olarak, her zaman eleştiriye açık olduklarını beyan ederek yeri geldiğinde hatalarını kabullenmiş, bundan dolayı tövbe ve istiğfarda bulunmuşlardır. Bu bağlamda sahabe hayatında bireysel ve toplumsal düzeyde özeleştiriye örnek olabilecek birçok uygulamayı bulmak mümkündür. 3.5. KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİYİ KOLAYLAŞTIRAN FAKTÖRLER Özeleştiri, hayat boyu devam eden, öze dönük bir değerlendirme faaliyetidir. İnsanın bu değerlendirmedeki asıl gayesi, kendisini geliştirme ve kemale erdirmedir. Bilindiği gibi, bir şeyin gayesi en başta düşünülür fakat en sonda meydana gelir. Dolayısıyla kişisel gelişim ve kemale erme uzun soluklu bir süreçtir. Bu süreçte kişinin kendine yüklediği anlamın gerçekçi olması ve kendine karşı objektif olması, bu gayenin gerçekleşmesini kolaylaştırmaktadır. 1012 Eren, Şadi, Kardeşlik Felsefemiz, Selsebil Yay., İstanbul 2013, 53. 285 Tüm peygamberlerin ortak dini olan İslam, temel ilke ve prensipler üzerinde kurulu olup özü itibariyle insanı inşa etme projesidr. İçinde her şeyin apaçık açıklandığı Kur’an-ı Kerim’de bu projenin evrensel ilkelerini görmek mümkündür. İslami şahsiyetin oluşmasında bu ilkelerin katma değeri pek büyüktür. Bu ilkeler teorik olmanın ötesinde, pratiği olan ve yaşamsal değeri olan, bireysel hayatı düzenlediği gibi toplumsal hayatın da olmazsa olmazlarıdır. Bu ilkeler; tevhid ilkesine bağlı sağlam bir iman, ihlasa dayalı salih ameller ve adalete dayalı bir yaşam tarzı olarak özetlenebilir. Kıyamet suresinde insanın bir damla sudan yaratıldığı ve Allah’ın kudretiyle gelişip büyütüldüğü belirtilerek insanın yaratılışına dikkat çekilmektedir. Böylelikle özü bir damala sudan olan ve sahip olduğu tüm imkanları Rabbine borçlu olduğu gerçeği kendisine hatırlatılmaktadır. Bu çerçevede Rabbe karşı sorumluluğu hatırlatılarak, O’na karşı daha dikkatli olma bilinci yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Bu bilinci yakalamış olan kişinin kendine ve çevresine bakışı gerçekçi olması ve haddini bilmesi beklenir. Birçok tasavvuf kitabında hadis olarak bilinen “kendini bilen Rabbini bilir” ifadesi; Rabbisinin azametine karşılık kusurlarının farkında olan kişinin haddini aşmayacağı gerçeğini ifade etmektedir. Dolayısıyla bu bilinçle hareket eden kişinin kendine yönelik değerlendirmeleri daha sağlıklı ve davranışlarına yönelteceği değerlendirmelerin de daha gerçekçi olması beklenir. Yukarıda özet olarak açıkladığımız temel ilkeler aynı zamanda dini bilinci de geliştirmektedir. Dini duyarlılığın temel göstergelerinden biri olan takva dairesinde yaşamak, nefsin gayrimeşru isteklerini engelleyen kontrol mekanizmasını işler hale getirecektir. Bu yüzden otokontrol mekanizmasını çalışır hale getirenler hatalarını görmeleri ve telafi etmeleri daha kolaydır. Meydana gelen yanılgıları telafi etmek için manevi yönden arınmayı ısrarla tavsiye eden Allah (c.c) ve Hz. Peygamber, bunun yapılış usulünü gerek âyetlerde gerekse hadislerde yaşanmış örneklerle açıklamaktadırlar.1013 Daha çok nefsin olumsuz arzularına yönelik ve kişisel gelişimi esas alan bu arınma eyleminde özeleştiri yapmak hayati öneme sahiptir. İnsanın kendisini geliştirmenin en etkili yöntemi olan özeleştirinin, tabiatı gereği zor ve َ ّٰس َیھا1013 َ ْد َخ َ اب َ م ْن د ا وق َ َح َ م ْن َ ز ّٰك َیھ َ ْل َف َ ْدا ق...”nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.” (Şems, 91/9-10) 286 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sancılı bir eylem olması hasebiyle, bunu kolaylaştıran faktörleri burada incelemeye çalışacağız. 3.5.1. Bireysel Faktörler 3.5.1.1. İçsel Bütünlük İnsanın içsel bütünlüğünü sağlayan ve hayatına anlam katan temel unsurların başında iman ve imanın dışa yansıyan boyutu olan salih amel gelmektedir. İman kelime olarak; “bilmek, inanmak, şüphe götürmez bir şekilde ikna olmak ve karşısındakine güven vermek, güven içinde olmak demektir.1014 Terim olarak iman genellikle “Allah’tan alıp din adına tebliğ ettiği kesinlik kazanan hususlarda peygamberleri tasdik etmek ve onlara inanmak” diye tanımlanır.1015 Böylece söz konusu tasdik ile kalb huzur ve sükuna, güven ve emniyete kavuşur, rahata erer.1016 İman, akıl ve sağduyu temelinde gerçekleştiği için, kör bir teslimiyeti ve taklidi dışlar.1017 Kişinin inancı çeşitli yollarla insanın zihinsel hayatını birleştirir ve ona egemen bir merkez verir. Bu merkez, insanın kişisel hayatının bütün öğelerini; bedensel, bilinçaltı, bilinç ve ruhsal öğelerini birleştirir, kişiliğe derinlik, yön ve birlik kazandırır.1018 İman, mahiyeti itibarıyla birbiriyle bağlantılı birçok boyuttan teşekkül eder. Bu boyutların ahenkli ve uyumlu bir şekilde bir araya gelmesinden mutlak manada olgun, bütün iman oluşur. En genel anlamda iman iç (psikolojik) ve dış (fizyolojik) olmak üzere iki boyuttan meydana gelir. Psikolojik boyut zihinsel, duygusal ve iradi unsurların bir araya gelmesiyle teşekkül eder. Duygusal unsurların içeriği ise, sıdk, sevgi, korku (takva), fedakârlık, tam bir teslimiyet, ihsan (murakebe), ihlas, yakin, güven gibi olgularla doludur. Dil ile ikrar ve amel ise, imanın dışa yansıyan 1014 İbrahim Mustafa vd., I, II, 56; Karagöz vd., 315; Akalın vd., 1181; Erkan, 292. 1015 Mustafa Sinanoğlu, “İman” DİA, İstanbul 2000, XXII, 212-214. 1016 İsfahânî, 100; Gölcük, Kelam, 101. 1017 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 38. 1018 Ayşegül Konar vd., “Din Psikolojisi Açısından İnsan Olma Sürecinde Kendini Gerçekleştirme ve Din”, Toplum Bilimleri Dergisi, Ocak-Haziran, 8(15), 365-383. 287 tezahürleri olarak fizyolojik boyutu oluşturur.1019 Ruhi hayatımız, bütünlük içinde cereyan etmektedir. Bu parçaların birleşmesinden daha farklı bir bütünlük arzetmektedir.1020 İman ile ibadetin birlikteliği ruhi bütünlüğü oluşturur. Çünkü kalbi huzura (itmi’nan) kavuşturan Allah’ı zikretmektir.1021 Dolayısıyla bedenin dini pratikleri ruhi kemalatı ve içsel bütünlüğü oluşturur. Başta namaz olmak üzere ibadetler insanı taşkınlıktan ve haddini aşmaktan koruyacağı gerçeğinden hareketle, günahların insan ruhunda meydana getirdiği tümsekler ancak sağlam bir imana bağlı olarak gelişen ihlasa dayalı ibadetler ve nasuh bir tövbe ile düzeltilebilir. Ahlaki tutum ve davranışlar, inanan insanın hayatında bağımsız, kendi başına gelişen eylemler ve eğilimler olmayıp Kur’an merkezli mü’min şahsiyetini oluşturan kişilik bütünlüğünün bir parçasıdır. İnanan insanın kişiliği kalbi inanışlar ile inanışa bağlı tutum ve davranışlar bütünlüğü şeklinde gerçekleşir. İmanın dışa yansıyan davranış boyutu genel hatlarıyla ibadetler, ahlaki davranışlar ve hukuki ilişkiler şeklinde insan hayatında yer alır. Dolayısıyla gerçek, olgun, imanı bütün bir mü’min için, ahlaki davranışlar imanın fizyolojik boyutudur. İmanın dışa yansıyan tezahürüdür.1022 Kur’an, insanı bütünsel bir bakışla değerlendirmektedir. Dolayısıyla iman ve salih amel birlikteliği en fazla vurgulanan hususlardan biridir.1023 Kişinin inandığı değerleri doğru davranışlarla sergilemesi ahlaki bir görevdir. Bu ahlaki görevin farkında olmayan kişilerde meydana gelen çelişkiler Kur’an’ın temel eleştiri konuları arasında yer almaktadır. Zihinsel bütünlüğü olmayan kişilerde meydana gelen bu tip davranış bozukluğunu Allah Teala sert bir şekilde eleştirmektedir; “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle karşılanır.”1024 Bu çelişkili durum; tıpkı hikmetin manalarını başkalarına anlatan ve kendisi bu manalardan hiç yararlanmayan kitap ve dergiler gibi veya keskinleştiren, fakat kendisi kesmeyen 1019 Kasapoğlu, Kur’an’da AhlakPsikolojisi, 9. 1020 Çamdibi, 57. 1021 Rad: 13/28. (Ayrıca Bkz. Hicr: 15/97; Hud: 11/12; Nahl: 16/127; Şuara: 20/24-25; Neml: 27/60) 1022 Kasapoğlu, Kur’an’da AhlakPsikolojisi, 136-137. 1023 Karaca, 136. 1024 Saff: 61/2, 3. 288 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bileme taşı gibidir.1025 O halde, “Allah’ın en çok sevdiği işi, ibadeti bilsek de yapsak” diyen samimi müminler,1026 Allah’ın öfkesine yol açmamak için büyük söylememeli, yapamayacakları şeyleri adamamalı, adadıklarını da yapmalıdırlar. Dolayısıyla inandığı değerleri doğru davranışlarla sergilemek ahlaki bir sorumluluktur. Aksi takdirde inançlarına zarar gelmesi kaçınılmaz bir durum olacağından, bu hataya düşenlerin benliklerinden rahatlıkla sıyrılarak özeleştirel bir yaklaşımla hatalarını düzeltmeleri gerekir. Müslüman’ın söyledikleri ile yaşadıkları örtüşmeli. Ne söylüyorsa, onu bizzat yaparak göstermelidir. Şâyet yapmaya niyeti veya gücü yoksa o zaman susmalıdır. Çünkü bir kimsenin yapmadığı bir şeyi söylemesi veya verdiği sözünü tutmaması Allah katında kınamayı gerektiren en kötü amellerdendir. Bu şekilde ikircikli davranan, duruma göre tavır değiştiren münafık karakterli kişi Allah'ın azabını haketmiştir. İbn Kesir, tefsirinde âyetin genel anlamını esas alarak verilen sözün mutlaka yerine getirilmesi gerektiğini söylemektedir.1027 İnanç, davranış ve tutmlarda gerçek bir farklılık meydana getirdiği ölçüde, imana dönüşür. Çünkü iman ile davranış arasında döngüsel bir ilişki mevcuttur.1028 Hz. Peygamber, çelişkili davranmanın ancak münafıklığın alametlerinden biri olduğunu şöyle izah etmiştir: "Münafıklığın alametleri üçtür: söz söylerse yalan söyler, ahidde bulunursa ahdini yerine getirmez ve kendisine emanet edilene hıyanet eder."1029 Eylem ile söylemin birbirini desteklememesi, ikisinin arasında çelişkilerin olması erdemsizliktir yani münafıklıktır. Yüce Allah, böyle davranan insanların bu tür davranışlarını Kur’an-ı Kerim’in değişik yerlerinde eleştirmektedir. Bu nedenle Kur'an, münafıklık hastalığını tedavi eden bir ilaç olarak imanın iki temel ilkesi olan Allah’a ve ahiret 1025 İbn Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, Çev. Abdulkadir Şener vd., Büyüyen Ay Yay., İstanbul 2013, 212. 1026 Müfessirler bu ayetin nüzul sebeplerini şu şekilde açıklamaktadırlar; İbn Abbas, "Cihad farz olmadan önce, bazı Müslümanlar "Keşke Allah'ın en sevdiği ameli bilseydik. Onu hemen yapardık" diyorlardı. Fakat onlar Allah'ın en sevdiği amelin cihad olduğunu öğrenince, bunu yerine getirmek kendilerine çok zor gelmiştir." demektedir. Mukatil bin Hayyan ise, "Bu kimselerin Uhud"daki imtihanla karşı karşıya kaldıklarında Rasûlulah'ı (a) bırakıp kaçtıklarını" söylemektedir. İbn Zeyd, "Birçok kimse, Rasûlullah'a "Düşmanlarınla karşılaştığında biz de senin yanında olacağız" demişler ama vakit geldiğinde sözlerini yerine getirmemişler ve yalanları ortaya çıkmıştır." derken, Dahhak ve Katade, "Bazı kimseler savaşa katılmalarına rağmen savaşmazlar ama savaştan sonra da, "Biz şunu şunu yaptık" diye övünürlerdi. İşte Allah bu ayette, onları zemmetmektedir" demektedirler. (Bkz. Mevdudi, VI, 265) 1027 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXIII, 350; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 105. 1028 Karaca, 137. 1029 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VIII, 193; Elbani, (h.n.: 16), I, 66. 289 gününe iman konusuna tekrar tekrar değinir. Dolayısıyla bu tür eleştirilere muhatap olan samimi Müslümanlar kalplerinde hissettikleri huzursuzluğu bertaraf edebilecekleri pratik çözüm özeleştiri yapmaktır. Kur’an-ı Kerim, insanlığın kurtuluşu için gönderilmiş son ilahi kitaptır. İnsanların bu dünyada mutlu bir hayat sürüp, ahirette ebedi saadete ulaşması için, Kur’an’ın getirmiş olduğu temel ilkelerine sımsıkı sarılması gerekir. İşte o ilkelerden biri de iman ve salih amel birlikteliğidir. Kur'ân-ı Kerim'de “iman” ile “salih amel” kavramlarının pek çok âyette yan yana1030 tekrar edilmesinin amacı ve hikmeti, kalbi imanla, imanın dış boyutu arasındaki münasebetleri belirtmek, mutlak manada bir imanın kalbi ve amelî boyutların birleşerek oluşturdukları kompozisyondan meydana geldiğini vurgulamaktır.1031 Gerçek iman, kişiyi güzel işler yapmaya sevk ettiği gibi, kötülüklerden de alıkoyar. Nitekim iman-salih amel birlikteliğinin insan hayatını düzene soktuğu, namaz gibi belli başlı ibadetlerin insanı her türlü taşkınlıktan koruduğu ve ona otokontrol alışkanlığını kazandırdığı ayetle sabittir.1032 Çünkü imanın merkezinde bulunan Allah (c.c) aynı zamanda güzel işlerin de merkezinde bulunmaktadır. Hayatından lezzet almak isteyen iman etmeli, imanını muhafaza etmek isteyen kişi ise salih amel işlemelidir. Salih amellerle hayatını düzene sokan kişinin, araçsal değeri olan özeleştiri ile kendisini yenileyip geliştirmelidir. Her şeyden evvel belirtelim ki, salih amel ve iman sözcükleri, var olabilecek en kuvvetli semantik bağ ile neredeyse ayrılması imkansız bir birlik halinde birbirlerine merbutturlar. Nasıl gölge simayı takip ederse, aynı şekilde de nerede iman varsa, orada salihat veya “güzel işler” vardır.1033 Kısaca salihat denilen güzel davranışlar, imanın dışa yani davranışlara yansımış halidir. İman esasları arasında Allah’a imandan sonra en çok vurgulanan ahiret inancı, insan davranışlarını yönlendirmede en etkili faktörleden biridir. Bu kapsamda bir adı da hesap günü olan ahiret gününe iman, gündelik hayatta insana kendisiyle sürekli hesaplaşmayı, 1030 Bkz. Bakara: 2/62; Hac: 22/50; Talak: 65/11; İnşikak: 84/25; Buruc: 85/11; Tin: 95/6; Asr: 103/3. 1031 Kasapoğlu, Kur’an’da Ahlak Psikolojisi, 10. 1032 Bkz. Ankebut: 29/45. 1033 Toshihiko Izutsu, Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Pınar Yay., İstanbul 2013, 269. 290 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ davranışlarını sorgulamayı, sahip olduğu değerlere uygun tutum ve davranışlar sergilemeyi sağlar. Çünkü imanlarının gereği olarak güzel davranış sergilemeyenler, gerçek anlamda iman etmiş sayılamazlar. İman edip iyi işler yapanlara, Allah Teala elde edilebileceğin en iyisini müjdelerken, bu iki yapıcı unsura işaret etmektedir.1034 İman, hakim bir güç olarak insanın isteklerini kontrol ederek, doğruya hakka ve ahlaka doğru götürür ve ona bir otokontrol alışkanlığını kazandırır. İman, insanı inşa ve ihya eder.1035 Beden kalbin isteğine ilgisiz kalamaz. Kalp iyi ise, yani iman kalpte bütünlük ve olgunluk arz ediyorsa, beden kalpteki imana uygun olarak eylemini yapacaktır. Çünkü fiziksel eylemler, daima psikolojik eylemleri izlerler. Psikolojik eylem iyi olursa, fizyolojik eylem iyi olur.1036 Kalbindeki inançlar doğrultusunda hareket etmek insanda fıtridir. İnanan bir mü’min de doğal olarak, davranışlarını daima inancına uyduracak ve inançlarıyla davranışları arasında uyum sağlamaya çalışacaktır.1037 Buna dürüstlük denir. Dürüstlük; güven duygusunun oluşmasında, iç huzurun gerçekleşmesinde ve toplumsal barışın sağlanmasında en önemli göreve sahip olan değerdir. Gerçek dürüstler, çıkarlarına ters olsa da sözlerinde dururlar. İnanmadıkları şeyi yapmazlar. Her türlü etki karşısında sonuna kadar direnirler. Niyetleri, düşündükleri, söyledikleri ve yaptıkları hep uyum içindedir.1038 Buna karşılık nefsin istekleri, heva ve sosyal motivler, insanı gurur, hırs, kıskançlık, cimrilik ve kin gibi tecavüzkâr ve inancına ters düşecek davranışlara sevk edebilir. Böyle durumlarda, kişinin tutum ve tercihini, güzel amellerle desteklenen inancı belirleyecektir. Benliğinden uzaklaşıp kendisini yenilemek isteyen kişi, özeleştirel bir yaklaşımla yaptıklarını gözden geçirmeli ve hatalarıyla arasına mesafe koymalıdır. İlmin gerçek değeri ve hakîkati, yaşanmasıyla ortaya çıkar. İlim, kişiyi Hakk’a, takvâya, sâlih amellere sevk ediyorsa ilimdir. Yoksa Şeytan da, Kârun da 1034 "İman edip salih ameller işleyenlere gelince, Allah onların mükâfatlarını tastamam verecektir. Allah zalimleri sevmez." (Al-i İmran: 3/57) 1035 Mutahhari, 44. 1036 Toshihiko Izutsu, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, (Trc. Selahaddin Ayaz), Pınar Yay., İstanbul 1984, 212. 1037 Mazharuddin Sıddıki, Semavi Dinlerde İtikad ve Amel, (Çev. Muhammed Han Kayani), Fikir Yay., İstanbul 1991, 45. 1038 Tarhan, Değerler Psikolojisi…, 84. 291 ilim sahibiydi. Fakat ilim, benliklerini şımartıp onları dehşetli bir kibir ve gurura sürüklemişti. Dolayısıyla ilim-amel bütünlüğü ahlakî bir sorumluluktur. Kur’an-ı Kerim, bildikleriyle hareket etmeyen âlimi, “kitap yüklü merkep” misâli, gereksiz bir hamallık yapmakla nitelemektedir: “Tevrat’la yükümlü tutulup da onunla amel etmeyenlerin durumu, ciltlerle kitap taşıyan eşeğin durumu gibidir. Allah’ın âyetlerini inkâr eden topluluğun hâli ne kötüdür! Allah, zalimler topluluğunu hidayete erdirmez” 1039 Bu ayet, ilmiyle amel etmenin ahlaki bir ödev olduğu ve aralarında güçlü bir bağ olduğunu göstermektedir.1040 Nitekim Hz. Peygamber bu tür faydasız ilimden Allah’a sığınmıştır: “Allâh’ım! Fayda vermeyen ilimden, huşû duymayan kalpten, doymak bilmeyen nefisten ve kabul edilmeyen duâdan Sana sığınırım.”1041 İnsanın boyun eğiciliği, kişiyi, taptığı gücün bir parçası haline getirir ve kendini güçlü hissetmesine neden olur. Onun adına karar verdiği sürece kişi hata yapmaz. İnsanı kanatları altına aldığı için yalnız da kalamaz. Suç da işleyemez; çünkü buna engel olur. Ama eğer bir suç işleyecek olursa da bunun cezası, mutlak güce geri dönmektir.1042 Mutlak güç olan Allah’a boyun eğmemek için, bir insanın yanılgıya ve suça yönelik cesaretinin olması gerekir. İnsan hiçbir zaman Allah’tan müstağni olamaz. Allah’ın sonsuz kudretine karşılık kendisinin her bakımdan zayıf ve muhtaç olduğunun farkında olan insan, haddini bilir, gündelik hayatında daha ölçülü ve dikkatli olur. Kendisini her zaman ve mekânda gözetlediğini bilen ve her şeyini kendisine borçlu olduğunu bildiği Allah’a karşı gelmekten hem korkar hem de hayâ eder. Herşeye rağmen bir hata işlediğinde tıpkı Hz. Adem gibi sonsuz merhamet sahibi Allah Teala’ya tövbe ve istiğfarla sığınarak acziyetini itiraf eder, rahatlıkla özeleştiri yaparak durumunu ıslah etmeye çalışır. Fakat istiğna duygusuna kapılıp takva dairesinden çıkan ve ahirete inanmayan kişi ise tıpkı şeytan gibi işlediği günahlarda ısrar ederek küstahlığına devam eder. 1039 Cuma: 62/5. 1040 Abdulkerim Seber, Kanunu’t-Te’vil, Tıbyan Yay., İzmir 2014, 168. 1041 Müslim, Zikir: 73; Nesâî, İstiâze: 13, 65. 1042 Bakırcıoğlu, 857 (Erich Fromm, İtaatsizlik Üzerine, 1987’den nakil) 292 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.5.1.2. Sosyal Adalet Adl, Arapça bir kelime olup, "doğru olmak, doğru davranmak, hak ve hukuka uygunluk, adaletle hükmetmek, eşitlemek" vb. manalara gelen ve “kıst” kelimesiyle eşanlamlı olan bir mastardır.1043 Ayrıca, "doğruluk, hakkaniyet ve adalet" anlamlarıyla isim olarak kullanıldığı gibi, "çok adil" anlamında sıfat olarak da kullanılır. Şu halde “adl” kelimesi eşit bir şekilde paylaşmak, 1044 herkese kendine uygun düşeni, kendi hakkı olanı verme anlamına gelir.1045 Bu kelimenin zıddı zulümdür. Zulüm, sınırı aşmak, yasakları çiğnemek, bir hakkı, olması gereken yerin dışına koymaktır. Nitekim Allah Teala, Adem ve eşini cennette serbest kılmakla beraber, onlara bir sınır çizmiş ve ona yaklaştıkları takdirde “zalimler”den olacaklarını bildirmiştir.1046 Davranış ve hükümde doğru olmak, hakka göre hüküm vermek, eşit olmak, eşit kılmak, gibi anlamlara gelen adalet, Kur'an'da ve hadislerde, genellikle, düzen, denge, denklik, eşitlik, gerçeğe uygun hükmetme, doğru yolu izleme, takvaya yönelme, dürüstlük, tarafsızlık gibi anlamlarda kullanılmıştır.1047 Zira adalet birçok anlama gelmekle birlikte en geniş anlamıyla her hak sahibine hakkını tam olarak vermektir. İki kişi arasındaki ilişkiden, aile içi ilişkilere ve oradan toplumsal ve uluslararası ilişkilere kadar her yetki sahibinin elinden geldiğince adaletle davranması, her hak sahibine hakkını tam olarak vermesinin pek çok kötülüğü önleyeceği, daha güvenli ve huzurlu bir ilişkiler ağının ortaya çıkmasına büyük katkıda bulunacağı aşikârdır. İslam’da sosyal adalet, her şeyden önce insan hayatının tüm yönlerini ve temel prensiplerini içine alan geniş kapsamlı bir adalettir. Yoksa sınırlı iktisadi bir adalet değildir sadece. İnsanların imkan ve fırsatlardan eşit ölçüde yararlanmasını esas alan sosyal adalet, hayatın görünen tüm yönlerini ve tüm çalışma alanlarını kapsar, tıpkı duygu, yaşayış, vicdan ve kalplerle ilgili hususları kapsadığı gibi. 1043 İbn Manzur, “ adl” mad., XI, 430; Akalın vd., 24;Sarı, 978. 1044 İsfahânî, 680. 1045 Akalın vd., 24. 1046 Yazır, I, 352. 1047 Mustafa Çağrıcı, “Adalet”, DİA, İstanbul 1988, I, 341. 293 Ayrıca bu adaletin kapsadığı değerler sadece iktisadi değerler olmadığı gibi, genel anlamda maddi değerler de değildir. O bütün bunlarla birlikte manevi/ruhi tüm değerleri de kapsayan bir adalet biçimidir.1048 İslam inancına göre, insanlar arası ilişkileri tanzim etmede en çok üzerinde durulan kavram, hiç şüphesiz "adâlet" kavramıdır.1049 Bu kavram, Kur'an-ı Kerim'de çok müştaklarıyla birlikte yirmi sekiz âyette geçmektedir. Hadisi şerifte ise insanlarla olan ilişkilerde temel kriter olarak benimsenen empati yapma yani başkalarının duygularını anlama ilkesi ön plana çıkmaktadır. Hakkı teslim etmek ve hakka hukuka riâyet etmek demek olan adâlet, insanların haklarına saygı göstermek, herkese layık olduğu ve hak ettiğinin karşılığını vermek gibi erdemleri içeren ahlakî, hukukî, felsefî, dinî ve aynı zamanda evrensel bir değerdir. Bu nedenle adâlet, İslam medeniyetinde toplumsal hayatın esası ve mülkün temeli sayılmıştır. Kur'an ve hadislerde, Allah'ın adâletle hükmettiği, 1050 adâleti emrettiği1051 ve adâletle davranmak1052 gerektiğine dair çok sayıda ilahî mesaj yer almaktadır. Bu önemine binaen, kişinin gerek bireysel gerek toplumsal yaşantısında adalet ilkesine ne derece bağlı kaldığını belirlemede özeleştiri belirleyici bir faktördür. Sosyal bir varlık olan insanın gerek bireysel gerekse toplumsal sorumlulukları vardır. Bu sorumluluklar insanın kendi şahsına karşı olduğu gibi, içinde yaşadığı topluma, çevreye ve en önemlisi kendisini yoktan var eden Rabbi’ne karşıdır. İnsana saymakla bitiremeyecek kadar nimet veren Allah (c.c), insanı başıboş bırakmamıştır.1053 Sorumluluklarını her vesile ile ilahi mesajlarla ona hatırlatmış ve nasıl davranması gerektiğini de belirtmiştir. İnsan sorumluluklarını yerine getirirken başvurması gereken en önemli değer adalet kavramıdır. Dolayısıyla Allah (c.c) her işimizde, yani gerek kendimize karşı, gerekse insanlara karşı olan sorumluluklarımızda adil olmamızı emretmiştir. Adaletle beraber ihsanı1054 da emreden Allah (c.c), işlerimizi yaparken en iyiyi yakalama gayretini de 1048 Kutub, İslam’da Sosyal Adalet, 51. 1049 Bkz. Bakara: 2/282; Nisa: 4/135; Mâide: 5/42; Enam: 6/115; A’raf: 7/29; Sad: 38/26; Şura: 42/15. 1050 Bkz. Nisa: 4/58. 1051 Bkz. Nahl: 16/90. 1052 Bkz. Mâide: 5/8. 1053 Bkz. Kıyame: 75/36. 1054 Bkz. Nahl: 16/90. 294 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ göstermemizi istemektedir.1055 Gündelik hayatında ölçülü, adil olmayan, işlerini yerli yerinde yapmayan kişi zalim olarak nitelendirilmektedir. İnsanın çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerde, sorumluluklarını tam anlamıyla yerine getirmemesiyle adaletten ayrılarak en başta kendisine yazık etmekte ve suçlu konuma düşmektedir. Bu durumun farkına varan kişi, özeleştirel bir yaklaşımla yaptıklarını sorgulayararak gözden geçirir ve durumunu düzeltmeye çalışır. Adalet, hayatın her konusunda, her yerde geçerli ve uyulması gereken bir kanundur. Nefs kuvvetlerinin her birinin kendilerine mahsus yerlerinde bulunmaları; yerlerini, sınırlarını geçmemeleri gerekir. Bu kuvvetlerin i’tidali aklın emriyledir.1056 Gazali, adaleti akıl kuvveti vasıtasıyla şehvet ve gadabın çarpıştırılması sonucu ortaya çıkan durum1057 veya sırat-ı müstakim, işlerde ifrat ve tefritin ortası,1058 hakiki orta yol manasına kullanmıştır. İnsanda, şehvet kapsamında değerlendirebileceğimiz hayvani içgüdülerin karşısında kontrol mekanizması doğuştan mevcuttur. Bu mekanizma eğitim gibi dış müdahelerle gelişir. Şuur altında çarpışır durumda olan iki duygudan birisinin yok edilmesi mantklı bir iş değidir. Mantıklı olan kişi ikisini de tartar, ölçüp biçer, akıl ve tecrübeye göre değerlendirir ve işler hale getirir.1059 Dolayısıyla bu değerlendirmenin adil olması ancak verilen tepkinin yerinde ve insaflı olmasıyla mümkündür. İnsanlar günlük hayatlarında akıllarını kullanıp, ilahi mesajların aydınlattığı yoldan gitmesi gerekirken, çoğu zaman nefsin kötü arzu ve heveslerinin peşine takılarak ölçüyü kaçırmakta, adalet mefhumundan uzaklaşmakta yani zalim olmaktadır. “Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler, (sorumluluğundan) korktular. Onu insan yüklendi. 1055 İhsan: ihsan, sözlükte iki anlamda kullanılmaktadır. 1) “Bir şeyi en güzel bir şekilde yapmak”, 2) “Ona iyilik etmek”. Türkçemizde “ihsan”, daha çok bu ikinci anlamda bilinir. Âyette ise iki anlama da gelebilir. Birinci anlamda “ihsan”, Hz. Peygamber’in hadisinde “sanki görüyorsun gibi Allah’a ibadet etmen (bkz. Buhari, iman, 37; Müslim, iman, 57; Cürcani, 69) diye tefsir edilmiştir. Yine bu anlamda Hz. Peygamber, “Allah Teala her konuda “ihsan”ı emretti, dolayısıyla öldürmeyi ve kesmeyi de “ihsan” ile güzel bir şekilde yapınız. Her biriniz bıçağını iyi bilesin ve keseceği kurbanını rahat ettirsin.” (bkz.Müslim, sayd, 57; Ebu Davud, Edahi,12) 1056 Çamdibi, 193. 1057 Gazali, İhya, III, 10. 1058 Gazali, İhya, III, 62. 1059 Kutub, İnsan Psikolojisi Üzerine, 233. 295 Doğrusu o çok zalim, çok cahildir.”1060 Görüldüğü gibi insanın zulmü cehaletinden kaynaklanmaktadır. Bu iki kelime şekilsel olarak ayrı gibi görünse de muhteva olarak hemen hemen aynı anlama gelmektedir. Çünkü aklı olan bir kişi kendisine bile bile zulüm etmez, etse etse ancak cehaletinden eder. Onun bu zulmü, tıpkı Hz. Adem’in dediği gibi çoğu zaman kendi şahsına yönelik yaptığı kötü tercihler olarak ortaya çıkmaktadır; “Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz,”1061 İnsanın cehaletinden kaynaklanan ve zulüm olarak telaki edilen ölçüsüz hareketler ile ilgili belirsizlikler belirli hale geldiğinde yani farkına varıldığında meydana gelen hasarın tamiri olan tövbe yani özeleştiri eylemi gerçekleşir. Nitekim Hz. Adem işlediği günahtan sonra ne yapacağını bilememiş ancak Allah Teala’dan öğrendiği bir takım kelimelerle tövbe ederek günahından arınmıştır. Sosyal adalet kavramı yukarıda belirttiğimiz gibi kişinin hayatın tüm alanlarında ve herkese karşı dürüst olması ve hakkı ikame etmeye çalışmasıdır. Nitekim Allah (c.c) şöyle buyurmaktadır: َ َو ِالد ْ َ ِو ال ُ ِس ُكْم ا َْنف ٰٓى ا َ ْو َ عل ول اء ِ �ِّٰ َ َ َٓ ْ ِق ْس ِط ُ ش َھد ِال ََّو َ ام۪ ین ب ُوا ق ُ ُ وا كون ٰ َمن ۪ذ َ ین ا َّ َیُّ َھا ال َٓا ا � ی ِیا َ ُك ْن غَن ِ ْن ی ۚ ا ْ َر۪ب َ ین َق و ْالا ِ یْن َ َِا َّن َ ُضوا ف ُ ْعِر ا َْو ت ۫ ا ا ْ ُـوٓ ِ ْن تَل وا َ ۚ ُوا َ ْن تَ ْعِدل َھٰوٓ ى ا ْ ُوا ال ِع َّب َ َلا تَت ِ ِھَما ف ٰى ب َْول ُ ا َ ّٰ ا� ً ف َق۪ یرا ً ْو ف ُ َون ۪ خَبیرا ِ َما تَ ْعَمل َ َ ك َ ان ب ّٰ� Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın aleyhine de olsa, Allah için şahitlik yaparak adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun. (Şahitlik ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adaletten ayrılmayın). Çünkü Allah ikisine de daha yakındır. (Onları sizden çok kayırır.) Öyle ise adaleti yerine getirmede nefsinize uymayın. Eğer (şahitlik ederken gerçeği) çarpıtırsanız veya (şahitlikten) çekinirseniz (bilin ki) şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.1062 İslami literatürde çelişkili ve çifte standartlı davranışlar şiddetle eleştirilmekte ve kısaca adaletsizlik olarak kabul edilmektedir. Nitekim başka bir ayette adil davranmanın önemi şöyle izah edilmektedir: “Ey iman edenler! Allah 1060 Ahzab: 33/72. 1061 A’raf: 7/23. 1062 Nisa: 4/135. 296 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ için hakkı titizlikle ayakta tutan, adalet ile şahitlik eden kimseler olun…”1063 Yani, kendi aleyhinize veya birinci dereceden akrabalarınızın aleyhine de olsa şehadetinizin tek gayesi, adaleti gerçekleştirmek olmalıdır. Bu kapsamda hiçbir korku ve endişe duymadan, kişisel çıkar gözetmeden ve taraf tutmaksızın Allah'ın rızasını kazanmak esas gaye olmalıdır.1064 Birinci âyette geçen “kendiniz” ifadesi konumuzla yakından alakalı olduğu için üzerinde biraz durmak istiyoruz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi özeleştiride en önemli hususlardan biri, bir hüküm verirken veya herhangi bir tasarrufta bulunurken aleyhine dahi olsa kişinin kendine karşı objektif olması, nefsini temize çıkartmaması, kendi tarafını tutmaması, kişisel çıkarını ve yakın akrabalarının menfaatini öncellememesi ve adalet ilkesinden ayrılmamasıdır. Çünkü toplumun menfaati her zaman kişisel menfaatlere tercih edilir. Dolayısıyla özeleştiri, günlük hayatında adalet ilkesinden ayrılan kişinin tıpkı Hz. Adem gibi “Biz kendimize yazık (zulüm) ettik” demesidir. Kendine yönelik bir değerlendirme olması hasebiyle kendisi hakkında olabildiğince adil olmasıdır. Haksızlığa meyleden nefsine karşı dik durması ve ondan hesap sormasıdır. Adalet sadece hakimlerin ve idarecilerin faaliyetlerini kapsamaz, günlük hayatta kişilerin davranış ve tutumlarını da ilgilendirir. Bu sebeple ayet, tek tek her iman edeni her an için ilgilendiren bir konuya dikkat çekmektedir. Başkası hakkında adil davranmak zordur ama kişinin kendisini ve akrabalarını ilgilendiren meselelerde adil davranması çok daha zordur. Çünkü bu noktada duygular da devreye girer. Bu sebeple ayet, “kendiniz, ana-babanız ve akrabalarınız aleyhine de olsa” kaydını özellikle düşmektedir. O halde iman eden kişi, bu gibi konularda tavrını tekrar gözden geçirmelidir.1065 İnsanın bir iç bir de dış sorumluluğu vardır. Kişinin topluma karşı sorumluluk taşıması, kendi çıkarına uygun olmasa bile adil olmasını gerektirir. Nitekim Hz. Peygamber, bu temel ilkeyi hayatın merkezine yerleştirmeye çalışmış, daha hicretin ilk senesinde yaptığı en önemli iş Medine’deki sosyal hayatı bir nizama sokmak 1063 Mâide: 5/8.. 1064 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, IX, 302; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, II, 433; Beydavi, I, 265; Nesefi, I, 244; Bagavi, II, 298; Mevdudi, I, 415. 1065 Şimşek, I, 580. 297 olmuş, topluma empatik bir bakış açısını kazandırmak istemiş, Muhacirler, Ensar ve Yahudilere taalluk eden meşhur kırk yedi maddelik nizamnamesini ilan etmiştir. Bu nizamnamenin 13.maddesinde şöyle bir ifade geçmektedir: “Muttaki Müslümanlar, Müslümanlar içinden zulmedenin veya bir fesada, düşmanlığa, günah veya zulme müncer1066 olacak bir şey isteyen kimsenin karşısındadırlar. İster içlerinden birinin oğlu olsun, elleri hep birlikte onun üzerine olacaktır.”1067 Yukarıdaki âyet ve hadislerlerde de belirtildiği gibi, mülkün temeli olan adalet, her yerde ve herkese lazım olan, her zaman ön planda olması gereken sosyal ve evrensel bir değerdir. Kiminin dediği gibi; “Adalet örümcek ağı gibidir. Güçlüler deler geçer zayıflar takılıp kalır” anlayışı İslam’ın adalet anlayışıyla asla bağdaşmamaktadır. Nitekim Hz. Peygamber, hırsızlık yapan soylu bir kadının cezası infaz edilmesin diye gelenlere söylediği; “Kızım Fatıma dahi olsa elini keserim”1068 diye buyurması bunun en güzel örneğidir. Vasat bir din olan İslam, ifrat ve tefriti dışlamış adaleti bu hayatın merkezine koymuştur. İnsanın zulme meyilli olan yapısı ancak adalet kavramının içselleştirilmesi ve hayatın merkezine alınmasıyla ıslah edilebilir. Adalet kavramını hayatının temel ilkesi haline getiren kişi, hakkaniyetle hareket edeceğinden kolay kolay özeleştiri yapmak zorunda kalmaz. Bir yanılgısı olduğunda hiçbir mazeret ileri sürmeksizin kendisine çekidüzen verir. Rahatlıkla hatalarını itiraf edip yanlışında ısrar etmez ve özeleştiri ile kendisini rahatsız eden günah parazitlerinden kurtulur. 3.5.1.3. Tevazu ve Vakar Tevazu Arapça’da indirmek anlamına gelen “وضع “kelimesinden türeyen bir isimdir.1068F 1069 Sözlükte “alçak gönüllü olmak” anlamına gelen tevazu, ahlak kavramı olarak, “kişinin nefsini Hakk’ın huzurunda kulluk mevkiine koyması, insanlara karşı kibirli ve gururlu olmaması” demektir.1069F 1070 Nitekim Kur’an’da: “Allah katında en 1066 Müncer: Bir yana doğru çekilip sürüklenen ( Bkz. Akalın vd. vd., 1728) 1067 İbn Hişam, II, 158. 1068 Buhari, Hudud:11,12, Şehadat:8, Enbiya:50; Müslim, Hudud: 8,9. 1069 İsfahânî, 1163. 1070 İbrahim Mustafa vd., I, II, 1097; Karagöz vd., 657. 298 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ üstün olanınız takva bakımından en üstün olanınızdır”1071 buyurulmak suretiyle insanların kendilerini üstün görmelerinin yanlışlığına dikkat çekilmiştir. Hele Allah’a karşı konumunu bilmeden, istiğna duygusuyla hareket edip günah işleyenler şiddetle eleştirilmiştir. Buna karşılık; kendisini yoktan var eden ve her bakımdan muhtaç olduğu Allah’a karşı minnet duygusuyla yaşayanlar, O’na karşı daha saygılı, dikkatli ve ölçülü hareket ettikleri için övülmüştür. Bütün dikkatlerine rağmen bilmeden bir yanlışlık yaptığında yüreği ürpererek hemen tövbe ve istiğfarla, daha güzel işler yapmak suretiyle durumunu düzelten ve Kur’an’da “Rahmanın Kulları” olarak nitelenen vakar sahibi insanların vasıfları şöyle açıklanmaktadır: َادُ ا ً َو ِعب ُ َ وا سَلاما َال ُ َون ق ْ َج ِ اھل َ ُھُم ال َ َ ا خَاطب وِاذ َ ً َ ْر ِض َ ھْونا َ ْى الا َ ْم ُش َون َ عل ۪ذ َ ین ی َّ َّ لر ْح ٰم ِن ال “Rahmân’ın kulları, yeryüzünde vakar ve tevazu ile yürüyen kimselerdir. Cahiller onlara laf attıkları zaman, “selâm!” der (geçer)ler.”1072 Allah'ın gerçek kullarının dikkati çeken ilk niteliği "yürüyüş"leridir. Çünkü yürüyüş kişinin karakterini gösterir. Kibir ve gurur gösterisi içinde değil, mütevazı ve vekarlı bir yürüyüş, yürüyenin soylu ve ağır başlı bir kişi olduğunu gösterir. O halde, çeşitli tipte kişilerin farklı yürüyüşleri, onların ne tür bir karaktere sahip olduklarının göstergesidir. Ayet, Rahman'ın gerçek kullarının halk içinde "yürüyüş"leriyle tanınabileceklerini ima etmektedir. Onların Allah'a ibadet ve itaatları kendilerini öylesine değiştirmiştir ki, ilk bakışta "yürüyüş"lerinden hiç bir kötülüğe bulaşmaları umulmayan soylu, mütevazı, vakur ve iyi huylu kişiler oldukları anlaşılır.1073 Hz. Peygamber de “kim Allah için alçak gönüllü davranırsa, kuşkusuz Allah da onun derecesini yükseltir”1074 diye buyurmuştur. Buna istinaden Sahabe-i Kiram’da tevazu örneklerini görmek mümkündür; Hz. Ebubekir halife seçildiğinde okuduğu ilk hutbesinde söylediği şu cümle tevazuyu en güzel bir şekilde özetlemektedir; “Başınıza geçmiş olmam, o demek değildir ki, içinizde benden daha iyisi yoktur.”1075 Yine Hz. Ömer halife seçilince ilk hutbesi için minbere çıktığında; 1071 Hucurat: 49/13. 1072 Furkan: 25/63. 1073 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XIX, 293; "İbn Kesir, Tefsiru’l Kur’an’l Azim, VI, 121; Beydavi, I, 227; Mevdudi, III, 600. 1074 Müslim, Birr: 69; Tirmizi, Birr: 82. 1075 Kandehlevi, IV, 240. 299 “Allah, kendimi Ebu Bekir’in yerine layık görmemi uygun bulmaz” diyerek bir basamak aşağıya inmiştir.1076 Mü’min hem tevazu hem de vakar sahibi olmalıdır. Ancak kişiyi zillet ve meskenete düşürecek derecedeki bir tevazu da dinin özüne aykırıdır. Tevazu göstereyim derken şahsiyetini ayaklar altına almaması ve vakarından ödün vermemelidir. Aşırı decede vakarda ileri gitmek ise, insanın kendisini beğenmesine ve kibre düşmesine sebep olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, kibir ile vakarın sınırını iyi tayin edebilmektir. Çünkü tıpkı hased ve gıpta gibi aralarında ince bir çizgi vardır.1077 Kibirli, nefislerine toz kondurmayan ve özeleştiri yapmakta zorlanan kişilerin aksine tevazu sahibi insan, nefsine hakim, Hakk’a ve halka karşı sorumluluklarının farkındadır. Bu sorumluluk bilinci ile çevresiyle kurmuş olduğu ilşkilerde meydana gelen yanılgıların sebeplerini öncelikle kendi iç âleminde arar. Benliğinden sıyrılır ve hatasını kabul etmeyi bir erdem olarak görür. Yanılgılardan pişman olmakla beraber bunları bir fırsata dönüştürmeye çalışır. Bunun için hem kendini düzeltmek hem de yanılgılarına bir kefâret olmak üzere toplum yararına güzel işler yaparak gerçek anlamda ıslaha dayalı özeleştiride bulunur. 3.5.2. Toplumsal Faktörler Sosyal bir varlık olan ve tertemiz bir fıtrat üzere doğan insan, içinde doğup büyüdüğü ailesinden, çevresinden ve aldığı eğitimden etkilenir. Bu etkilenme ileride ona yön verecek ve şahsiyetinin oluşmasına katkı yapar. İnsanın şahsiyeti, veraseten getirilen birtakım gizil güçleri ihtiva etmekle beraber, çevreden aldığı şekille gelişmekte ve bütünleşmektedir. Çocukta veya fertte istenen ahlaki davranışların ve karakterlerin yerleşik hale gelmesi, karakter eğitiminin gayesidir. Burada üzerinde önemle durulması gereken husus; insanın bilgi ve kavrayış ile karakterize olan zihinsel gelişimi ve değer bilincine ek olarak doğru pratikler içinde olmaya bağlı karakter gelişimiyle sonuçlanan eğitimin, insanın en görkemli başarısı olduğudur.1078 Bireyin gizil güçleri, bunların ortaya çıkmasına elverişli çevresel olanaklar var 1076 Kandehlevi, IV, 252. 1077 Erdem, 144. 1078 Cevizci, 167. 300 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olduğu ölçüde ortaya çıkabiliyor. Çevresel olanakların başlıcaları; aile çevresi, okul, iş yeri ve buralarda yaratılan yaşantı ve öğrenme ortamlarıdır.1079 3.5.2.1. Aile İnsanın çeşitli aşamalardan geçerek varlık alanına çıkması onun eğitilebilir bir varlık olduğunu göstermektedir. Eğitim, toplumun genç bireylerini kendi yaşantılarına ve bu arada aktarılan değerlerle bilgilere dayalı olarak, önceden belirlenen doğrultuda değiştirme ve dönüştürme faaliyetidir.1080 Bu değiştirme ve dönüştürme faaliyeti hayat boyu devam eden bir süreç olup çeşitli aşamalardan meydana gelmektedir. Bu aşamaların ilki ve en kritik olanı şüphesiz aile eğitimidir. Nitekim çocuğun zihinsel gelişimi büyük oranda ilk beş yılda yani okul öncesi aile ortamı denilen dönemde oluşmaktadır. Bu dönemde özellikle anne-çocuk ilişkisi ve annenin çocuğa karşı tavırları ileriki hayatta çocuğa yön vermede belirleyici bir role sahiptir. Zira çocuğun hayatındaki ilk öğretmeni annesi sonra babasıdır. Şahsiyetin yapılanmasında çocukluk yıllarının önemi çok büyüktür. Bu yıllardaki tesirlerin izleri daha kalıcı ve kuvvetlidir. Bu yaşlardaki hayat, adeta şahsiyetin çekirdeğini oluşturmaktadır. Çocuklara küçük yaşlarında verilen karakter eğitimi, ahlaki değerlerin eyleme dönüşmüş şeklidir. Fromm, insan psikolojisini ve kişiliğini toplumun belirlediğini, bu kişiliğin oluşmasında en önemli görevin ise aileye düştüğünü söylemektedir. 1081 Gazali, çocukluk döneminin çeşitli safhalarında terbiyenin değişik safhalarına işaret ediyor: “çocukların eğitim yolu, üzerinde önemle durulması gereken mühim işlerden biridir. Çocuk, ana-babasının yanında ilahi bir emanettir. Onun temiz kalbi, saf, kıymetli, her türlü nakış ve şekillerden boş bir cevherdir. O, nakşedilen her şeyi kabule müsait, kendisine yönelen her şeye meyleden bir vaziyettedir.”1082 “Ağaç yaş iken eğilir” atasözünden hareketle bu dönemde çocuğa yönelik yapılan her türlü faaliyetler, doğru ve yanlış uygulamalar, telkinler ve beslenme biçimleri, ileride çocuğun karakterlerinin biçimlenmesine rol 1079 Bakırcıoğlu, 938; Cevizci, 298. 1080 Cevizci,, 165. 1081 Bakırcıoğlu, 1200. 1082 Gazali, III, 69. 301 oynayacaktır. Başta ahlak ilmiyle uğraşanlar olmak üzere Müslüman alimler insan şahsiyetinin yapısı, gelişimi ve bununla ilgili kavramlar üzerinde günümüzde de geçerli olan görüş ve değerlendirmeler ortaya koymuşlardır. Nitekim şahsiyetin ve karakterin hem doğuştan getirilen hem de çevre ile etkileşim içerisinde geliştirilip kazanılan özelliklerden meydana geldiğine dair zamanımızdaki anlayış Müslüman alimler tarafından da benimsenmiştir.1083 İnsan, çeşitli gizli yeteneklerle doğar. Sözgelimi insanın yapısında saklı bulunan bir konuşma gücü vardır, bunun ortaya çıkarılması ve geliştirilmesi için dış amillere ihtiyaç vardır. Aynı şekilde insanın içgüdülerinden kaynaklanan arzularını kontrol ve ıslah eden kontrol mekanizması doğuştan vardır. Ancak bunun ortaya çıkartılması ve geliştirilmesi için dış yardımlara ihtiyaç vardır. “Her çocuk fıtrat üzere doğar. Sonra ebeveyni onu Yahudi, Hristiyan veya Mecusi yapar”1084 Çocuğa iyilik telkin edilir ve iyi işler yaptırılırsa, çocuk iyi bir insan olarak yetişir; dünya ve ahirette saadete ulaşır. Çocuğa verilen eğitim geleceğe yapılan en iyi yatırımdır. Bu eğitimin en önemli ayağı ise sorumluluk dugusunun aşılanmasıdır. Sorumluluk duygusu gelişen bireyler, hangi yaşta olursa olsun nasıl davranması gerektiğini bilirler. "Bir baba çocuğuna güzel ahlaktan daha üstün bir miras bırakamaz"1085 hadisi durumu en güzel bir şekilde özetlemektedir. Ahlaki gelişmenin bireyde, tıpkı bilişsel gelişmede olduğu gibi, belirli birtakım evreler üzerinden gerçekleştiğini ileri süren Piaget, bu evreleri ahlak öncesi dönem, dışa bağımlı dönem ve özerk dönem olarak sıralar. Buna göre doğumdan 4-5 yaşlarına kadar olan süreçte, çocuklar ahlak öncesi bir dönemde bulunurlar. Bu dönemde egoizm ve egosantrizmleri nedeniyle kendi dışındaki insanların görüş ve hassasiyetlerini ancak bu dönemin sonlarına doğru sosyal hayata karışmaları sonucu dikkate almaya başlarlar. 6-10 yaş arası sürece karşılık gelen dışa bağımlı dönemde, çocuk toplumda var olan ve bireylerin ilişkilerini yöneten birtakım kuralların mutlak ve değiştirilemez şeyler olduklarını ve onlara her koşul altında uyulması gerektiğini 1083 Hayati Hökelekli, “Şahsiyet”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, 297-298. 1084 Elbani, (h.n: 4559), II, 837. 1085 Tirmizi, Birr: 33. 302 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kabul eder. O, artık kuralları olan bir toplumun veya geleneğin içine girmiş, kendisinin kurallar tarafından belirlenmesini olumlayan biridir. On bir yaşından itibaren başlayan üçüncü evre ise, çocuğun, kendi dışındaki kuralların mutlak olmayıp, uzlaşıma bağlı bulunduklarını; istenildiği takdirde değiştirilebileceklerini kabul ettiği özerklik dönemidir.1086 Bu bağlamda, bireyin toplumsal rolünü belirleyen bu üç aşamalı ahlaki gelişiminin en önemlisi özerklik dönemidir. Zira bu dönem, kişiliğin oluştuğu, aldığı kararlarında öznel davrandığı ve sorumluluğuna katlandığı, otokontrol ile davranışlarına yön verdikleri döneme denk gelmektedir. Nitekim sorumluluk duygusu gelişmiş bireyler diğerlerine nispeten daha az özeleştiri yapmak zorunda kalırlar.Veya bir yanlışlık yaptıklarında ise rahatlıkla özeleştiri yapabilmektedirler. Dolayısıyla bir insan hakkında karar vermeden önce onun hangi şartlar altında ve nasıl bir aile çevresinde büyüdüğüne bakmak gerekir. Zira aile eğitimi bireyin toplumsal hayatını belirlemede ve sorumluluk duygusunu geliştirmede kritik öneme sahiptir. 3.5.2.2. Çevre Sosyal bir varlık olan insanın, içinde yaşadığı toplumun değerleriyle barışık olması, onları benimsemesi ve içselleştirmesi bir zorunluluktur. Aksi takdirde toplum tarafından dışlanır ve yalnızlığa itilir. Bir ferdin içinde yaşadığı cemiyetin örfünü benimsemesi, sevmesi ve gelişmesi için katkıda bulunması, kendi cemiyeti içinde ahlaklı bir birey örneği olarak kabul edilmesi için yeterlidir. Bir birey veya topluluğun yaşam tarzını biçimlendiren örf, adet, gelenek ve görenek ile alışkanlıklar, davranışlar ve inançların toplamı1087 ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünün toplamına kültür denir.1088 Bir milleti millet yapan; kültürü, tarihi ve ortak değerleridir. Gelişme çağındaki çocukların okul, aile ve diğer sosyal kurumların da yardımıyla içinde yaşadıkları toplumun kültürel norm, değer 1086 Cevizci, 22. 1087 Bakırcıoğlu, 996. 1088 Akalın vd. vd., 1558. 303 ve gelenekleri öğrenmeleri; yetişkin kişilerin de hayat boyu kendilerini kültürel gelişmelere uydurmaları kaçınılmaz bir olgudur. İnsan davranışlarına etki eden faktörlerin en önemlisi ve fakat gözle görülmeyeni, bir milletin, bir sınıfın veya bir muhitin kabul edilmiş görüşleri, inançları ve kıymet hükümlerinin bir bileşimi olan kültürdür.1089 Toplumun genel kabullerini kanıksamış ve içselleştirmiş bireyler, çevresiyle barışık, günlük yaşamında son derece ölçülü davranan ve diğergam özelliklere sahip kişilerdir. Bu bağlamda toplumun genel kabullerinin iyi olması halinde fert üzerinde de olumlu etki yapacağı gerçeğini göz ardı etmemek gerekir. Değerlerin gündelik hayatta yer edinebilmesi için, insanların o değerleri işlemek istemeleri gerekir. Var olan erdemleri yeniden üretme arzusu korunmalı ve erdemler, özünü kaybetmeden uygun yer ve uygun şartlarda yaşanabilmelidir. Oysa bu konuda bir katılık söz konusu olduğunda yeni değer üretebilmek mümkün değildir.1090 Başta ahlak ilmiyle uğraşanlar olmak üzere Müslüman alimler insan şahsiyetinin yapısı, gelişimi ve bununla ilgili kavramlar üzerinde günümüzde de geçerli olan görüş ve değerlendirmeler ortaya koymuşlardır. Nitekim şahsiyetin ve karakterin hem doğuştan getirilen hem de çevre ile etkileşim içerisinde geliştirilip kazanılan özelliklerden meydana geldiğini yukarıda belirtmiştik. İslam çevre etiğinin en üst düzeyi çevreye bilgelik gözüyle bakmak ve çevremizdeki her şeyde bir bilgelik görebilmektir. Yani diğer bir ifade ile bakışlarımız sadece yaşadığımız çevre ile sınırlı olmayıp tüm kainata hikmet ve ibret nazarı ile bakabilmektir. Bilgelik, erdemli davranışların da ötesinde bir derinlik, sıradan insanlar bir yana, sorumluluğunu yerine getiren erdemli insanların bile kavrayış gücünü aşan biçimde, varlıklar, olaylar ve olguların arka planına vukufiyet ve bunun gerektirdiği gibi davranabilme gibi üstün niteliklerin adıdır.1091 Bu durumu bildiren pek çok âyetlerden biri şudur: “Biz, gökleri, yeri ve bunlar arasında bulunanları, eğlenmek için yaratmadık. Biz onları ancak hak ve hikmete uygun 1089 Sidney l.Pressey ve ark., Psikoloji ve Yeni Eğitim, I, 271. 1090 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 54. 1091 Cevdet Kılıç vd., İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi, Grafiker Yay., Ankara 2013, 429. 304 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ olarak yarattık. Ama onların çoğu bilmiyorlar.”1092 Bu âyette söz konusu olan hikmet eşyanın arkasında gizli olan hakikatı olup, düşüncenin ileri boyutunda yani derin düşünce ile elde edilebilecek bir durumdur. Bu hakikatı kavrayan kişi, kendisini ve içinde yaşadığı çevreyi daha iyi tahlil edebileceğinden davranışları da daha mantıklı ve gerçekçi olacaktır. İnsanın doğuştan getirmiş olduğu gizil güçleri, çevresiyle kurmuş olduğu ilişkilerle geliştirdiği bilinen bir gerçektir. Bu gizil güçlerden birisi de kontrol mekanizmasıdır. İyi bir kültürel çevrede yaşayan kişi, çevresinden aldığı telkinlerle duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol edebilmekedir. Çevresinde olup biten hadiselere duyarsız kalmayan, durumdan kendisine vazife çıkaran ve sorumluluk bilinciyle hareket eden kişiler, ait olduğu çevrenin kabul edilmiş görüşleri, inançları ve kıymet hükümlerine aykırı davranmamaya çalışır. Çevrenin olumlu telkinleri ile sorumluluk bilincini kazanan kişi, parçası olduğu çevrenin değerlerine aykırı hareket ettiğini farkettiğinde ise kolaylıkla özeleştiri yapar. Aynı kişiler kendi hatalarından ders çıkardığı gibi başkaların hatalarından da ders çıkarmaya çalışır. 3.5.2.3. Eğitim Geniş anlamıyla eğitim, bireyin toplum yaşayışında yerini alması için gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmesidir.1093 Eğitim, hem bilgi verip öğretmeyi hem de verilen bilgileri davranışa dönüştürmeyi ifade eder.1094 İdeal eğitim, insanlara ortak duygular kazandıran bir süreçtir. Çocuklar başta olmak üzere bütün bireylere, eğitim sayesinde ortak duygu, düşünce ve bilinç kazandırılır. Eğitim; ailede, okulda, çevrede ve medyada ortak bir anlayış ve bilinçle verilmelidir. Yalnızca bilgi depolayarak ve bu bilgileri davranışa dönüştürmeden ortak duygu ve ortak değerlere ulaşmamız mümkün değildir. Psikolojik sağlığın ilk basamağı, kişinin kendini bilip tanımasıdır. Kendini analiz etmek, insanın bilmesi gereken ilk şeydir. Yoksa kendine karşı bir tür 1092 Duhan: 44/38, 39. 1093 Akalın vd. vd., 761. 1094 Ertuğrul Yaman, Değerler Eğitimi, Akçağ Yay., Ankara 2014, 43. 305 körleşme yaşar, doğru zannederk hep hatalı kararlar verir. Bundan dolayı olacak ki, ünlü tasavvuf ve halk şairimiz Yunus Emre (1238-1321) bir dizesinde; İlim ilim bilmektir Okumaktan murat ne Dört kitabın ma'nisi İlim kendin bilmektir Kişi Hak'kı bilmektir Bellidir bir elifte Sen kendini bilmezsin Çün okudun bilmezsin Sen elifi bilmezsin Ya nice okumaktır. Ha bir kuru emektir. Bu nice okumaktır. Dört kutsal kitabın özü ve ruhu bir elif harfinde apaçık bellidir! Elif, bizim yazımızdaki “a” harfinin karşılığıdır ve Arapça’da düz bir doğru “l” şeklinde yazılır. Bu şeklinden ötürü şair, dört kitaptan türlü örnekler ve hikâyelerden yola çıkarak insanlara bir tek buyruk verir: Doğru ol! Dosdoğru yaşa!1095 Zira Peygamber Efendimizi en çok etkileyen âyetlerden biri de; “(Ey Resulüm!) Öyle ise emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Beraberindeki tövbe edenler de dosdoğru olsunlar. Hak ve adalet ölçülerini aşmayın! Çünkü O, yaptıklarınızı hakkıyla görendir.”1096 âyetidir. Bilgi, insanın en belirgin özelliği olan cehaletini giderir ve önünü aydınlatır. Ayağını yere sağlam basmasını sağlar. Bilgi güçtür sahibine özgüven kazandırarak hata yapmasını engeller. Bilgi cesarettir hatalarıyla cesur bir şekilde mücadele etmeyi sağlar. Olayların neden ve sonuçlarını sağlıklı bir şekilde değerlendirmesini sağlar. İnsanın bilgisi içten dışa, dıştan içe gider gelir. Önce kendimizi tanırız, kendimizden pay biçerek başkalarını; başkalarından ve doğadan öğrendiklerimizle yeniden kendimizi tanırız. Bilgi, her şeyden önce insanın kendini bilmesini sağlamalıdır. Kendini bilmek, kişinin haddini bilmesidir. Zira Allah Teala insan davranışlarına belli sınırlamalar getirmiş, bu sınırları aşan yani haddini bilmeyen insanlar Kur’an-ı Kerim’in on altı yerinde kınanmış ve ilahi azapla tehdit edilmişlerdir. “Rabbinize yalvara yakara ve gizlice dua edin. Bilesiniz ki O, haddi aşanları sevmez”1097 ayeti ve birçok tasavvuf kitabında hadis olarak zikredilen “kendini bilen Rabbini bilir” sözü; kişinin Rabbine karşı konumunu bilmesine 1095http://www.antoloji.com/ilim-ilim-bilmektir-yunus-emre-bir-siir-bir-yorum-siiri/Sedat Demirkaya, (Erişim Tarihi: 16.02.2016) 1096 Hud: 11/112. 1097 A’raf:7/55. 306 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ yardımcı olmaktadır. Nefsini zafiyetle, kusurla bilen, bilirki Rabbi her şeye kadirdir. Nefsini cehaletle bilen, Rabbini fazıl ve adaletli bilir. Nefisin kusurlarını bilen, Rabbinin kemal ve celalini bilir.1098 Bilgi, öncelikle insan ilişkilerini rastlantısal değil şuurlu olmasını gerektirir. Kişinin ne istediğini, bunları neden istediğini bilinçle belirlemiş olmalıdır. İnsan, rüzgârın önüne katılmış bir yaprak gibi sürüklenmemelidir. İnsanın ruhen terakki etme sürecinde birinci şart kendini bilmesidir. İnsanların güçlü ve zayıf taraflarıyla kendilerini tanımaları, hayattan beklentilerini, amaç ve hedeflerini sorgulamaları gerekir. Evrende duygu ve düşünce süreçlerinin farkında olan tek varlık insandır. Psikolojide metakognisyon1099 denilen bu durum, insanın varoluşunun farkına varan tek varlık olduğunu gösteriyor.1100 Bu itibarla insanın kendisini bilmesi için duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol edebilmesi yani otokontrolünü sağlayabilmesi gerekir. Çünkü bu kontrol mekanizması patlamayı önleyen bir sübap görevini görüp, nefsin hayvani içgüdüsel eğilimleri karşısında şuurlu bir faaliyet mekanizması olarak yer alır. Bu da ancak, neyi, nerede, nasıl ve niçin yapmayı veya yapmamayı belirleyen doğru ve etkili bir eğitim ile mümkündür. 3.5.3. Dinsel Faktörler İslam inancına göre hayatı ve hayata dair herşeyi yaratan Allah (c.c)’tır. Hayatı yaratan Allah olduğuna göre hayatın kurallarını da O’nun koyması kadar doğal bir şey yoktur. İmtihan yeri olan bu fani dünyada kimin daha iyi işler işlediğini denemek için ölümü ve hayatı yaratan Allah insanın hayatına müdahele etmektedir.1101 Dolayısıyla insan başıboş bırakılan bir varlık olmadığı gibi, insan hayatı da anlamsız bir varoluş ve ölüm de ebedi bir yokoluş değildir. Din insanın yapıp-etmelerine karışır. İnsana yapılması gerekenle, yapılmaması gerekeni 1098 Razi, I, 82. 1099 Metakognisyon (Üstbiliş): “Düşünme ile ilişkili düşünme”; kişinin kendi düşünsel süreçlerinin farkında olması. kişinin nasıl öğrendiğini belirleyebilme, gözlemleyebilme ve buna uygun yeni stratejiler belirleme yetisi.(Bkz.Bakırcıoğlu, 1604) 1100 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 248. 1101 Bkz. Mülk: 67/2. 307 öğretmek ister. Eğer insan, bu dünyada dinin buyurduğu yapılması gerekeni işlerse “ebedi” dünyada ödüllenir; dinsel deyimi ile cennetlik olur; yok eğer yapılması gerekeni yapmazsa, günah işlemiş olur, “öbür” dünyadaki yeri de Cehennem olur; yani ceza görür. Böylece din insana ya bir şey vaat ediyor; ya da ona korku veriyor.1102 İnsanın iki özelliği olan ümit ve korkunun (reca ve havf) dengede tutulmasına İslam’da önem verilmiştir. “Onlar ümit ederek (rağaben) ve korkarak (reheben) bize yalvarıyorlardı.”1103 Dinin Müminlere vaat ettiği mükâfatlarla dini inkâr edenlere verilecek cezalar arasında bir denge gözetilmiş, insanları ıslah etmek için bu ödül ve cezanın insanlara duyurulmasına terğib (isteklendirme) ve terhib (sakındırma) denilmiştir. Bu çerçevede insanları belirli hedeflere doğru motive etmenin iki yolu vardır. Kişi, arzu edilen eylemleri yaparsa ödüllendirilir, aksini yaparsa cezalandırılır. Mü’minleri iyiliğe teşvik, kötülüklerden sakındıran her âyet terğib ve terhib uslübuyla vahyedildiği görülmektedir. 3.5.3.1. Terğib Sözlükte “istemek, özenmek” anlamındaki rağbet kökünden türeyen terğib “bir kimseyi bir işi yapmaya özendirmek, teşvik etmek” demektir. Terğib dinin iyi, doğru, güzel ve faziletli kabul ettiği şeylere özendirip teşvik etmeyi ifade eder.1104 Buna eğitim bilimlerinde motivasyon denir. Kişiyi bir amacı gerçekleştirmeye teşvik etmek, harekete geçirmek, isteklendirme ve güdülemek için o amaç için araçsal değeri olan olgulardan sözetmek morallerin yüksek tutulmasını temin etmek bakımından önemlidir. İnsanın teşebbüs gücünü ve azmini artırmak, yapılan işlerden en iyi neticenin alınmasını sağlamak bakımından Kur’an’da iyi insanlara verilecek ödül mahiyetinde olan nimetlerden bahsedildiğini görmekteyiz.1105 Bir benzerlerinin dünyada olduğu bu ödüllerin kişiyi iyi işleri işlemeye yönelttiği, kötülükleri işlemesi 1102 Mengüşoğlu, 139. 1103 Enbiya: 21/90. 1104 İbn Manzur, I, 422; İsfahânî, 433; İbrahim Mustafa vd., I, II, 403; Mehmet Görmez, “Terğib”, DİA, İstanbul 2011, XXXX, 508-509. 1105 Banu Gürer, “İnsan davranışlarını Yönlendirmede Kur’an’da Ödüllendirme Motivleri”, Marmara Üniversitesi İahiyat Fakültesi, Din Eğitimi Araştırmalar Dergisi, 2003/12, 101-178. 308 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ halinde ise bunlardan mahrum kalacağı endişesiyle kişide otokontrol görevini görmektedir. İnsanın ruh ve bedenden oluşan terkibi, ona, melek ile diğer canlılar arasında bir yer edinmesini sağlamıştır. Onun bu yapısı yükseklere çıkmasını sağladığı gibi en aşağı seviyelere düşmesine de zemin hazırlamaktadır. Ancak kullarına karşı aşırı derecede müşfik olan Allah (c.c.), özenle yarattığı ve besleyip büyüttüğü insanı bir başına yalnız, çaresiz ve rehbersiz bırakmamıştır. Aksine ona ilk günden doğru yolu göstermiş ve vahyin penceresinden süzülen kutsal ışıkla önünü aydınlatmıştır. Kendinden önceki tüm ilahi kitapların mesajlarını içinde barındıran ve tüm insanlık için bir hidâyet kaynağı olan Kur’an, insandan beklenen davranışları yapmaya teşvik etmede güçlü bir motivasyon kaynağıdır. Bundan dolayı Kur’an’da iman edip iyilikte bulunanların her iki dünyada mutlu olacağı ve ahirette cennetle müjdelendiğini görmekteyiz: َّ ْ َجن َ ْص َح ُ اب ال ِ َك ا ئ ٰٓ ۬ول ُ ۜ ا ٌ َّة وَلا ِ ذل َتَ ٌر َ َ ْر َھ ُق ُ و ُج َوھ ُھْم ق وَلا ی َ ۜ ٌ َة َاد ٰ َى و ِزی ْ ُح ْسن ُوا ال َ ْح َسن ۪ذ َ ین ا ۚ ُ ھ ْم َ ف۪ یھ ِلل ِ ا خَال َ دُون َّ ِة Güzel iş yapanlara (karşılık olarak) daha güzeli ve bir de fazlası vardır. Onların yüzlerine ne bir kara bulaşır, ne de bir zillet. İşte onlar cennetliklerdir ve orada ebedî kalacaklardır.1106 Kur’an terğib bağlamında olmak üzere zaman zaman, kişinin iman edip yararlı işler yaptığı takdirde bunun kendisine dünyada nimet bolluğu sağladığı gibi1107, ahirette ise iyi bir yaşam, cennet ve onda verilecek nimetleri konu edinmekte ve bununla muhatapların hislerini harekete geçirerek istek ve ümitlerini kamçılamaktadır.1108 Bu çerçevede Kur’an, insandaki şehvet dürtüsünü hedef almaktadır.1109 İslam alimleri şehveti, sırf cinsellik açısından mütalaa etmemektedirler. Şehvet, nefsin kendine yararlı olan şeyleri elde etme isteği ile ilgili bir dürtüdür.1110 Nitekim Kur’an da bu anlama işaret etmektedir; “Biz dünya hayatında da âhirette de sizin dostlarınızız. Çok bağışlayan ve çok merhametli olan 1106 Yunus: 10/26. 1107 Bkz. A’raf: 7/96; Hud: 11/52; Nuh: 71/10-12. 1108 Aydın, Hayati, 221. 1109 Aydın, Hayati, 221. 1110 İsfahânî, 569. 309 Allah’tan bir ağırlama olarak, orada canlarınızın çektiği her şey var, istediğiniz her şey orada sizin için var”1111 Başka bir ifade ile islam alimleri, şehveti, vücuda yararlı şeylere karşı, kalpte bulunan fıtri bir meyil olarak nitelemektedirler.1112 Kur’an-ı Kerim’de iman ile salih amel olabildiğince içiçe bir mahiyettedir. Bu birlikteliğin meyvesi olarak bu dünyada rahat bir hayat olurken ahirette de cennet nimetleri olarak takdim edilmektedir: “Allah da onlara hem dünya nimetini, hem de ahiretin güzel mükâfatını verdi. Allah, güzel davrananları sever.”1113 Aksi takdirde ise başta dünya hayatında çeşitli sıkıntılar ve geçim darlığına sebep olacağı beyan edilmektedir: “Her kim de benim zikrimden (Kur’an’dan) yüz çevirirse, mutlaka ona dar bir geçim vardır. Bir de onu kıyamet gününde kör olarak haşrederiz.”1114 Zemahşeri, âyette dinden yüz çeviren kişinin düşeceği belirtilen dar geçimi, kişiye hırsın hakim olması yüzünden gittikçe artan bir tamah ile infak etmemesi ve dünyaya aşırı derecede bağlanacağı şeklinde yorumlamakta ve bunun da kişiyi büyük oranda huzursuzluğa sevkedeceğini belirtmektedir.1115 Görüldüğü gibi insanın özlemini çektiği ve uğrunda mücadele ettiği gerek bu dünyadaki gerekse ahiretteki nimetler çeşitli temsillerle insanın önüne serilerek, bunlara kavuşmak isteyenlerin salihat denilen güzel işler yapmaları gerektiği vurgulanarak insanlar motive edilmektedir. Birçok müfessir, cennetin içindeki gölge, yiyecek-içecek ve meyvelere vurgu yapan birtakım âyetlerde özellikle Arabistan insanının özlemlerinin göz önüne alındığını ifade etmektedir.1116 Eğitimde başvurulan en eski yöntemlerden biri olan ödüllendirme, kişide istendik davranışları sağlama amacına yöneliktir. Bu amacın gerçekleştirilmesi için insanın ilgisini çeken nimetlerden sözedilerek kişi motive edilmektedir. Aksi takdirde nimetlerden mahrum edileceği bilinci verilerek kişide otokontrol mekanizması işler hale getirilmektedir. Nimetlere kavuşma arzusu, insanı kendi davranışları üzerinde sürekli değerlendirme yapmaya sevkedecektir. 1111 Fussilet: 41/31. 1112 Gazali, İhya, III, 15. 1113 Al-i İmran: 3/148. 1114 Taha: 20/124. 1115 Zemahşeri, III, 95. 1116 Razi IX, 402; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, II, 128; Sabuni, III, 1434. 310 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.5.3.2. Terhib “Korkmak, çekinmek, sakınmak” manasındaki rehbet kökünden türeyen terhib “bir kimseyi korkutmak, bir işi yapmaktan sakındırmak” anlamına gelir.1117 İnsanları belirli hedeflere doğru sevk etmenin yolundan biri olan terhib; kişi arzu edilen eylemleri yapmazsa cezalandırılır. Bundan dolayı eğitimde ceza ile tehdit, insanlık tarihi boyunca var olagelmiştir. Kur’an da cezaya bir eğitim unsuru olarak başvurur. Ancak onun buna sadece insanı ıslah etmek için başvurduğunu söyleyebiliriz.1118 İnsan, yaratılışı bakımından hayra da şerre de meyli olan, iradesini iyi veya kötü yönde kullanabilen bir varlıktır. İnsanı imandan ve ahlaki değerlerden uzaklaştıran, onu kötülüğe sevk edip arzu ve heveslerine kul-köle yapan ancak terbiye edilmemiş kendi nefsidir. İmanın en önemli esaslarından biri olan Ahiret inancı insan davranışlarını etkili bir şekilde yönlendirmektedir. Muhasebe, yargı veya hesaplaşma ahiret olgusunun en önemli unsurlarıdır. İnsanın şerre olan meylinden ötürü yapabileceği kötülükleri engellemek amacıyla ahiretteki hesaplaşma ayetlerde sürekli hatırlatılmaktadır.1119 Kur’an-ı Kerim’de terhib konusunda en fazla ön plana çıkan konu ahiret günü ve bu güne dair yaşanacak olağanüstü hadiselerdir. Bir adı da ceza ve hesap günü olan ahiret konusu çeşitli vesilelerle ve kurgusal bir anlatımla gündeme getirilerek, dikkatler o tarafa çekilmek suretiyle insanların henüz bu dünyada fırsatları varken kendileriyle sürekli hesaplaşmalarını sağlamak ve bu güne yönelik duyarlılık seviyeleri arttırılmaya çalışılmaktadır. Ahirete iman, İslam inanç esaslarından biri olup, tevhid anlayışının başlıca temellerinden biridir. Bu bakımdan tevhid anlayışının iyice anlaşılması için ahiret mefhumunun da iyi bilinmesi gerekir. Ahiret inancı, son derece dikkat çekici ve canlı bir üslup ile mutlak güç sahibi ilah anlayışının yanı sıra, ilk vahiy döneminin en yoğun olarak işlenen konusudur. Kur’an-ı Kerim’de bu gün için genellikle ahiret kelimesi kullanılmaktadır. "رةَ خِ الا ٰ ْ “ kelimesi Kur'an'da doksan iki yerde geçmektedir. 1117 İbn Manzur, I, 436; İbrahim Mustafa vd., I, II, 423; Görmez, “Terhib” DİA, İstanbul 2011, XXXX, 508-509. 1118 Aydın, Hayati, 121. 1119 Bkz. En’âm: 6/22-31; A’raf: 7/6, 38, 170; Taha: 20/111, 112; Furkan: 25/22, 26, Yasin: 36/65. 311 Ahiret, ahir kelimesinin dişilidir. Ahir, “evvel” (ilk) kelimesinin zıddıdır ve “sonra gelen ve son”, “gelecek”, “öbür dünya”, “hesap günü”, “sonuncu” demektir.1120 Semitik bir dil olan İbranice’de bu mefhum için kullanılan kelime de aynı kökten gelmektedir. Eski Ahit Peygamberleri bu mana için “be aharıt ha yamin” (son ve gelecekteki günlerde) ibaresini kullanmışlardır.1121 Ahiret yerine çoğu zaman kullanılan kıyamet kelimesi bir terim olarak, içinde yaşadığımız evrenin ve onun bünyesinde yer alan dünyanın parçalanıp dağılması, her şeyin alt üst edilerek ayağa kalkması ve bütün şuurlu varlıkların dünyada sergiledikleri eylemlerin, iyi mi kötü mü olduğunu görmek üzere, Allah (c.c,)'ın huzurunda keyfiyetini tam bilemediğimiz bir şekilde hesap vermeleri şeklinde tanımlanmıştır.1122 Vahiy bir topluma geldiğinde, muhatap aldığı toplumun durumunu göz önünde bulundurarak, bulunduğu durumdan istediği duruma getirmeyi amaçlamıştır. Bu vesile ile vahiy, muhatap aldığı toplumu olumlu yönde değiştirmeyi hedeflemiştir. Dolayısıyla gelen vahiy bir değişim ve gelişim sürecini başlatmaktadır. Kur’an-ı Kerimde, tevhid inancının en önemli ilkelerinden biri olan ahiret inancının öneminden dolayı sıklıkla tekrar edildiği ve her defasında insanların dikkatleri oraya çekildiği görülmektedir. Bu fonksiyon, hem toplumun inanç ve davranış bütünlüğü içinde istenilen noktaya çekilmesinde, hem de bu noktada kalışının önemi nedeniyledir. Ahiret inancı, bu fonksiyonundan ötürü önceki peygamberlerden devralınan ve değişmeyen vahyin ana ilkelerinden biri olmuştur; “Doğrusu inananlar, Yahudiler, Sabiiler ve Hristiyanlardan Allah'a ve ahiret gününe inanan, yararlı iş yapan kimselere korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir.”1123 Kur’an’da ahiret hayatına “hesap günü”1124 denildiğini yukarıda belirtmiştik. İslam inanç sistemi içindeki öneminden ve insanların hesap vermek üzere tekrar dirilip kıyam etmelerini anlatan “Kıyamet” adında bir sure indirilmiştir. 1120 İbrahim Mustafa vd., I, 27; İsfahânî, 73; Akalın vd. vd., 54; Karagöz vd., 13. 1121 Paçacı, 9 (Kohler, Kaufman, “Eschatology”, The Jewish Encyclopedia, London 1901, V, 209’dan naklen) 1122 Ahmet Çelik,, “Kur’ân’a Göre Ahiret İnancının Bireysel ve Toplumsal Yönü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, sayı: 16, 173-195. 1123 Mâide: 5/69. 1124 Şuara: 26/82. 312 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Beşer tarihinin en karanlık dönemlerinden birini vahyin kutsal ışığı ile aydınlatan Kur’an’ın inanç sisteminde ahiret inancının apayrı yeri vardır. Çünkü bu karanlık dönemde hakim olan inanca göre; müşrik Araplar, ölüm, ölüm ötesi ve yeniden dirilmeye inanmıyorlardı. Çünkü dünyada yaptıkları taşkınlıklarından dolayı hesap verme düşüncesi uykularını kaçırıyordu. Onun için ahireti inkar etmek suretiyle kendilerini avutuyorlardı. Onların bu yöndeki inançları Kur’an’ın değişik âyetlerinde sert bir şekilde eleştirilmektedir; “Hayat ancak bu dünyadaki hayatımızdır. Ölürüz ve yaşarız; bizi ancak zamanın geçişi yokluğa sürükler derler. Onların bu hususta bir bilgisi yoktur. Sadece böyle sanırlar.”1125 Kur’an’daki delillerin yanı sıra İslam öncesi Arap şiiri ve yazıtları, ölüm ve gelecek hayatın varlığı hakkında koyu bir karamsarlığı ve hatta kasveti ortaya koymaktadır.1126 “Hayat yolculuğun için dünya geçiminden azık al, zira o, ne olursa olsun, yoluna azık alanın en iyi azığıdır.”1127 Bu anlayışa göre ölüm ile insanın varlığı tam bir yokluğa gömülmektedir. Bu ise bir çeşit nihilizmdir. Çünkü nihilizm’e göre kabirden sonra hiçbir şey yoktur. Yukarıda gördüğümüz gibi, çöl Araplarını dinsizliğe götüren bu nihilizm, Mekke’liler arasında da bütün gayretleriyle bu dünyada refah içinde yaşama arzusu şeklinde kendini göstermişti. Mekke’lilerin, Kur’an’ın tekrar dirilme fikrine karşı olan bu olumsuz tavır ve davranışları, ancak tüccar mantığıyla izah edilebilir. Bu onlarda zengin tüccarların kendine güvenme halini, Kur’an’ın deyişi ile istiğna1128 (kendi başına buyrukluk) halini doğurmuştu.1129 Bu istiğna duygusu onlara bazı değer ve kavramları unutturmuştu. Bu kavramlar; pişmanlık, tövbe ve özeleştiri gibi kişinin kendine yönelik yaptığı değerlendirmelerdir. Kısacası onlar, tüccar zihniyetli, dünya arzusu ile dolu iş adamları idiler. Gelecek hayata, ahirete ait hiçbir şey öğrenmek istemiyorlardı, onlara göre böyle bir şey olamazdı. Çünkü böyle bir güne inanmaları halinde, hayatlarında birçok şey değişecek, özgürlükleri 1125 Bkz. Casiye: 45/24; En’am, 6/29; Duhan: 44/34, 35; Mü’minun: 23/37. 1126 Paçacı, 62. 1127 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 108, (Divanu’l-Hamase, CDLIX, 1-2.’den nakil) 1128 Alak: 96/7. 1129 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 113. 313 kısıtlanacak ve istedikleri gibi davranmalarının artık mümkün olamayacağının farkındaydılar. Bu insan tipi, daha önce insanın zaafları1130 olarak belirlediğimiz ve onu şimdiki hayatının çekiciliğine tekabül eden özelliklerinin sonuna kadar ileriye götürülmesinin ürünüdür. Burada bütün insani erdemlerin, dünyadaki faydalanmalar ve arzular adına bastırılması söz konusudur. “Siz dünyanın geçici malını istiyorsunuz, oysa Allah (sizin için) ahireti istiyor”1131 Ahlaki boyuttaki bu tavır alışlar hiçbir konuda hiçbir otoritenin kabul edilmemesinin tezahürüdür. İnsan yeterince büyük (istikbar) ve kendi kendine yeterli görülmektedir (istiğna). Doktrin boyutunda bu, insanın yaptıklarından ötürü sorgulanmasına yol açabilecek her türlü otoritenin (Allah) inkarını doğurmaktadır.1132 Oysa Allah insanı yok iken var etmiştir. Sonra O, insanı yok edecek ve dünyada yaptıklarının hesabını sormak için yine var edecektir.1133 İşte Kur’an’ın ahiret konusundaki tezi temelde, insanın ölümü sonrasında yüce bir kudret tarafından mahkeme edilmesi, iyilerin mükâfatlandırılmaları, kötülerin ise mahkum edilmeleri anlayışı üzerine oturmaktadır. Bu anlayış, insan hayatına bir anlam kazandırmanın yanı sıra, meydana getirdiği gerilim ile insanları iyiye yönlendirme, kötülüklerden sakındırmada en önemli motivasyon kaynağıdır. O halde insan ölüm sonrasında mükafat görmek için, dünya hayatında iyi işlere koşmalı cezadan korunmak için ise, her fırsatı değerlendirip kötülük etmekten kaçmalıdır. Bu dinamik mekânizma insan hayatında bu şekli ile kurulduğu zaman sonsuz bir canlılık ve enerji ortamı oluşmaktadır. Bu itibarla hayat, anlamsız bir var oluş olmadığı gibi ölüm de sonu hiçlik olan bir yok oluş değildir. Aksine hayat, bir hayırlı faaliyetler alanı, ölüm ise bu faaliyetlerin karşılığının bulunacağı ebedî varlık sahasına geçişi sağlayan bir dönüm noktasıdır. “Kıyamet günü için adalet terazileri kuracağız. Öyle ki hiçbir kimseye zerre kadar zulmedilmeyecek. (yapılan iş) bir 1130 İnsanın zaafları; İstiğna, İstikbar, Tuğyan, Fahr, Tecbir, Bağy, Zulüm, Cehalet, Nankörlük, Cimrilik, Aceleci olması, bencillik v. 1131 Enfal: 8/67. 1132 Paçacı, 126. 1133 Bakara: 2/28. 314 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ hardal tanesi ağırlığınca da olsa, onu getirip ortaya koyacağız. Hesap görücü olarak biz yeteriz.”1134 Kur’an’da ahiretin safhalarını belirten saa, mevt, kıyame, haşr, ba’s, azap, ceza gibi kavramların bir yandan kendi anlamlarını ifade ederken, bir yandan da başka bir unsurun yoğun etkisi altındadır. Eskatolojik (uhrevi) kavramlar gurubu diyebileceğimiz bu gurup kavramları, Kur’an’ın anlatım üslubu ve kavram bütünlüğü içerisinde muhatabı, kendi manaları yanı sıra, her zaman çok daha önemli bir başka noktaya götürmektedirler. Bu nokta, Allah’ın hesap gününde, dünyada yaptıklarından insanı hesaba çekmesi ve bu yargılamada tek otoritenin kayıtsız şartsız Allah olmasıdır. 1135 “Hesab gününün sahibi Allah’tır.”1136 İnsanın küçük kıyameti olan ölüm hadisesinin her an gerçekleşme ihtimaline karşı, insanın sürekli uyanık olmasını ve sürekli kendisini sorguya çekmesini gerektirir. Özeleştiride esas olan kişinin eylem ve söylemlerini belli bir ölçeğe göre değerlendirmesidir. Bu bağlamda Müslüman, hayatını ve hayatta sergilediği davranışlarını Kur’an ve sahih hadislerin süzgecinden geçirerek doğru ve yanlışlarını tespit etmesi ve sorgulaması gerekir. Kur’an’ın Ahiret düşüncesi bu dünyadan uzakta kalan basit bir düşünce değildir. Tersine insanın dünya hayatiyle, bu dünya ile yakından ilgilidir. Ahiret hayatı içinde düşünülen cennet ve cehennem kavramları, dünya kavramıyla doğrudan bağlı olmakla kalmaz; yaptırım gücünden dolayı, bütün sistemi etkilemek suretiyle, onu ebedi “mükafat” ve “mücazat” yoluyla kontrol eder. Cennet ve cehennemin varlığı, ahlaki yönde kendisini gösterir. İnsan bu dünyada bir şey yaptığı, herhangi bir şekilde hareket ettiği zaman bu düşünce onun hareketlerini etkiler. Bu düşünce, ahlaki değerin kaynağıdır. “Artık kimin tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir. Kimlerin de tartıları hafif gelirse, işte onlar da kendilerini ziyana uğratanların ta kendileridir. Onlar cehennemde ebedî kalacaklardır.”1137 İnsan, İslam toplumun bir üyesi olarak yaşadığı sürece daima 1134 Enbiya: 21/47. 1135 Paçacı, 96. 1136 Fatiha: 1/4. 1137 Mü’minun: 23/102, 103; Karia: 101/6-9. 315 cennete bağlı emin hareket tarzını seçmek ve cehenneme bağlı olan hareketlerden sakınmak zorundadır.1138 Dolayısıyla ahiret inancının muhatap üzerindeki fonksiyonelliğinden ötürü, bu inanca sahip olan kişi, eylem ve söylemlerinde daha ölçülü, daha seviyeli ve daha sorumlu davranmak zorundadır. Böylelikle bu inanç sayesinde sorumluluk ve kanaat duygusu gelişir. Kur’an, ahiret konusunu işlerken izlediği üslup dikkat çekici bir özelliktedir. Onun ahiret olaylarını anlatırken diğer konularda kullandığından farklı bir dil kullandığı hissedilmektedir. Çoğunlukla ilk dönemde gelen âyetlere ait olan bu üslubun ifadeleri kısa fakat anlam bakımından yüklü ve gerilimlidir.1139 İnsan, bu gerilimli atmosfere sokulmak suretiyle beklenen büyük günün dehşetine dikkati çekilerek, bu güne gereğince hazırlanmasını, daha fırsatı varken kendisine gelmesini ve gaflet uykusundan uyanması sağlanmaya çalışılmaktadır. Kişinin gaflet uykusundan uyanıp kendisine gelebilmesi ancak kendisiyle yüzleşmesiyle mümkündür. Kişinin, hayatını belli bir ölçeğe göre sürekli gözden geçirmesi, eleştirel bir yöntemle süzgeçten geçirmesi, beklenen büyük güne ne kadar hazır olduğunu tespit etmede hayati bir öneme sahiptir. Ahiret inancı muhatap üzerinde son derece fonksiyonel bir etkiye sahip olduğunu yukarıda belitmiştik. Nitekim Allah Teala’nın rızası ve cennetin nimetleri kişiyi salihat denilen güzel işlere sevk ederken, cehennem azabı ve kıyametin dehşet sahneleri ise onu kötülüklerden ve itaatsizlikten alıkoymaktadır. Bu inanca sahip olan kimse hesap günü gelip çatmadan evvel, geride bıraktığı hayatını belli bir ölçeğe göre gözden geçirmesi gerekir. Günahkâr olarak Allah'ın huzuruna gitmek istemiyorsa, yükünü hafifletmek için daha fırsatı varken nefsini sistemli bir şekilde sanık sandalyesine yerleştirip onu yargılaması, yaptığı kötülüklerden bir an önce onu vaz geçirmesi ve kötülükleri iyiliklerle telafi etmesi gerekir. İşte ahiret inancı ile özeleştiri (Nefs-i Levvame) arasında böylesi güçlü bir bağ (hesap sorma) olduğu için Kıyamet suresinde her ikisi aynı tonda ve yan yana zikredilmiştir. İkisi de insanın, duygu, düşünce ve davranışları üzerinde olumlu etkiler bırakarak kişinin ahlaken olgunlaşmasını ve her iki dünyada mutlu olmasını sağlamaktadır. 1138 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 110. 1139 Paçacı, 93. 316 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Buraya kadar yazdıklarımızı toparlamak gerekirse şunları söylememiz mümkündür:ahiret gününün diğer bir adı da hesap günüdür. Yani ahiret denince ilkin aklımıza hesap vermek gelir. Dolayısıyla hesap günü; diğer bir adı da nefs muhasebesi olan özeleştiri ile iç içe olan bir kavramdır. Davranışlara yönelik bir değerlendirme olan özeleştiri, ahiretteki hesabın bu dünyadaki bir provasıdır. Nitekim ilk provayı Hz. Adem Cennette Allah (c.c.)’ın rehberliğinde yapmıştır. Şimdi sıra onun soyu olan insanlarda. Nasılki maçtan önce düzenli idman yapan bir oyuncunun maçı kazanması kolaysa, aynı şekilde bu dünyada hesabını gören kimsenin de ahiretteki hesabı kolay olur. Nitekim kıyamet günü denilen o büyük ve dehşetli günde yaşanan olağanüstü hadiseler ve insanların bu hadiseler karşısındaki şaşkınlığı, telaşı ve korkuları çok beliğ bir şekilde beyan edilerek insanın dikkatleri yine insanın kendisine yöneltilmektedir. İnsanın korktuğu ve hoşlanmadığı şeyden yüz çevirmesi ve kaçınması doğaldır.Tıpkı zebranın ölüm korkusuyla aslandan korkup kaçması gibi. Zayıf bir ihtimal de olsa zebra kaçmakla aslandan kurtulabilir. Fakat o günün dehşetinden, kaçacak ve sığınacak yer arayacak olan insanın, kaçmakla bir yere varamayacağı mesajı verilmektedir. Aynı şekilde bu manzara üzerinden okuyucuya şu mesaj da verilmektedir: kendinden kaçarak, kendi gerçeklerinden yüz çevirerek, hatalarını görmemek için birçok mazeret ortaya koyarak bir yere varamazsın. Çünkü insan nefsine karşı şahittir yani birçok şeyin farkındadır. Öyle ise daha fırsat varken, daha Allah’ın azabıyla yüzleşmeden kendini kandırmaktan vaz geç, kendine gel, kendinle barış, kendinle ve kendi gerçeklerinle yüzleşme cesaretini göster, Rabbine sığın, tövbe et, hayatını düzene sok ve mutlu ol. 3.6. ÖZELEŞTİRİYİ ENGELLEYEN FAKTÖRLER Eleştirinin, bir insanı, bir yapıtı, bir konuyu titiz ve hassas bir çalışmayla doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek anlamlarına geldiğini yukarıda belirtmiştik. İster içe dönük (özeleştiri), ister dışa dönük olsun eleştiri doğası gereği pek sevilmeyen bir kavramdır. Bunun sebebi, eleştirinin, ya doğru tanımlanmadığı veya daha çok olumsuz yönden kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Yoksa eleştiri 317 mutlak anlamda kötü bir şey değildir. Kanaatimizce bu durumun bir başka sebebi ise, eleştiri ile yergi1140 kelimelerinin birbiriyle karıştırılmasıdır. Başka alanlarda olduğu gibi burada da kavramların yerli yerinde kullanılmamasından kaynaklanan kavram kargaşası eleştiri ve özeleştiriyi olumsuz yönde etkilemektedir. Özeleştiri, insanın kendi kendisini kavrama ve açıklama yöntemidir. İnsan, kâinatı objektif ilmi delillerle ve metodlarla araştırdığı gibi, kendi şahsiyetini de bir vakıa olarak tahlil edebilmektedir. İnsan şahsiyetini araştırırken tam bir gerçeklik içinde olması oldukça zordur; belki de insanlığın en zor problemlerinden birisidir. Zira nefsi içinde bulunduğu durumda incelerken bu içinde bulunulan durum, bir perde teşkil etmekte, hakikatı olduğu gibi görmek yerine hakikat ve durum bu perde arkasından incelenmektedir. Gerçekleri olduğu gibi görmenin zor oluşunun sebepleri çoktur: Muhakemenin eksikliği veya gelişmemiş olması, yeniliklere kapalı olma, motivasyonel güçlerin, duyguların etkisi, klik vb. taassubu, peşin hükümler gibi.1141 İslami bilinçle ilgili karşılaşılan en önemli sorunlardan birisi özeleştiri azlığıdır. Hatta bazen özeleştiri yapanlara şüpheyle bakılmaktadır. Özeleştiri, İslam kültürüne batıdan geçmiş bir kavramdır. Çoğu kimse de bu kelimeyle herhangi bir kusuru açığa çıkarmayı ve teşhir etmeyi anlıyor. Çünkü bu kelime, İslami literatürde olmayıp bu haliyle nüzul döneminde kullanılmadığı gibi Kur’an ve sünnette de geçmemektedir. Ancak muhteva ve içerik bakımından kitap ve sünnette geçmektedir. Rotayı veya istikameti düzeltme ameliyesi olan özeleştiri, bireysel ve toplumsal bir faaliyetle zaman zaman içe bakış ve içe dönüş ile içsel denetimi sağlamaktır. Bu manasıyla Kur’an’ın ruhuna uygun düşmektedir. Zira Allah Teala öneminden dolayı ‘nefs-i levvâmeye’ye yemin etmektedir. 1142 Nefs-i levvâme, İslami literatürde nefs muhasebesi olarak bilinmektedir. Başka bir deyişle kişinin yaptığı hatalardan veya ıskaladığı fırsatlardan dolayı nefsini kınaması, kusurlarını tespit edip onları ıslah ve ikmal etmesi anlamına gelir. Muhteva olarak temel kaynaklarımızda yer almasına rağmen özeleştirinin kültürümüzde bilinmeyen bir 1140 Yergi: Yermek ve kötülemek için söylenmiş söz veya yazılmış yazı, hicviye. (Bkz. Ayverdi, 1353) 1141 Çamdibi, 2, 3. 1142ةِام َّو َ َّ َّ ْف ِس الل ِالن ْ ِس ُم ب ُق ْ ِقٰی َم َة وَلا ا َ ْوِم ال ِی ْ ِس ُم ب ُق َلا ا “Kıyamet gününe yemin ederim. (Kusurlarından dolayı kendini) kınayan nefse de yemin ederim (ki diriltilip hesaba çekileceksiniz). (Kıyame: 75/1-2) 318 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kavram olması özeleştiriyi olumsuz yönden etkilemektedir. Bununla beraber özeleştirinin sistematik olarak kültürümüzde yer almasını engelleyen çeşitli faktörler vardır. İşte onlardan bazıları şunlardır; 3.4.1. Bireysel Faktörler 3.4.1.1. Kişilik Bozukluğu Kişilik, bireyin içinden kaynaklanan tutarlı davranış kalıplarını,1143 ilgilerini, tutumlarını, yeteneklerini, konuşma tarzını, dış görünüşünü ve çevreye uyum biçimi ile ilgili özelliklerini içeren bir kavram olduğunu yukarıda belirtmiştik. Kişilik bozukluğu ise, derinlere kök salan, kişinin mesleksel ve toplumsal yaşamında bozulma ya da ruhsal yapısında kaygı yaratan uyumsuz, katı bir ilişki kurma, algılama, düşünme ve davranma ile ortaya çıkan genel kişilik gelişimi bozukluklarıdır.1144 Cehalet, yanlış eğitim, milli ve manevi değerlerden yoksun olma, stresli bir hayat, yoğun tempoda çalışıp daha fazla zengin olma hırsı gibi çevresel faktörler ve tabii ki helal ve harama dikkat etmeden edinilen beslenme alışkanlıkları karakter üzerinde olumsuzluklara sebep olabilmektedir. Gazali, el-Erba’in’de kalbin kötü karakterlerinin aslında çok olduğunu, ancak bunları ona indirip on esas olarak anlatmaktadır. Bunlar; yenilen şeylerin haram ve pis olmasıyla beraber helal olsa dahi ölçülü olması, dilden kaynaklanan yalan ve benzerleri, öfke, hased, cimrilik, makam sevgisi, dünya sevgisi, kibir, ucub ve riya. Gazali, kötü huyların hepsinden temizlenmenin gereğine işaret eder: “Onların hepsinden temizlenmedikçe bazılarından kendini temizlemen sana kafi değildir. Kötü huylardan birini sana galip olduğu halde bırakırsan, o seni geride kalanlara davet eder. Çünkü bu huyların biri diğerine bağlıdır. Kötü huyların biri diğerinin yerini alır ve onun vazifesini görür.”1145 Kötü karakter insanın kaderi değildir. Her ne kadar kötü karakterin sebeplerini bilsek de her daim çaresini aramayız. Şâyet bunun bir çaresine bakılmazsa insan yaşamını oldukça olumsuz yönde etkileyecektir. 1143 Burger, 698. 1144 Bakırcıoğlu, 939. 1145 Çamdibi, 199, (el-Erba’in, 186’den naklen) 319 Bir davranış ya da düşünce biçiminin, karakter özelliği sayılabilmesi için öncelikle sürekli olması, yani huy haline gelmiş olması gerekir. İnsanların çoğunda, az veya çok hoşa gitmeyen bir takım özellikler olabilir. Kimse mükemmel olmadığı için herkesin bir takım kusurları olabilir. Herkes zaman zaman alıngan, bencil ya da titiz olabilir. Bu tutumlar, ancak sürekli ve tekrarlayıcı iseler, kişilik hataları sayılırlar. Örneğin, yerli yersiz öfkelenen ve öfkelenince etrafına zarar veren kişiye sinirli değil psikopat denir. Bu, bir kişilik bozukluğu olduğu için tedaviye ihtiyaç vardır. Kişilik bozukluğu olanlar çevrelerini kendilerine uydurmaya çalışırlar, kendileri değişmek istemezler ve hatta çaba bile göstermezler. Kendilerini kimsenin anlamadığından şikâyet eder ve çevre ile sürekli bir sürtüşme halindedirler.1146 Pozitivizm ve benzeri akımların etkisinde kalan ve sürekli bir ikilem arasında bocalayan çağımız insanının davranışları git gide ilgi odağı olmaya devam etmektedir. İkilemler arasında bocalama durumu devam ettikçe ileride tedavisi zor; depresif, paranoid, pasif-agresif, sapılantılı, narsist ve histrionik gibi çeşitli kişilik bozukluklarına sebep olabilmektedir. Bu durum insanlığı, korkunç bir bunalımın eşiğine getirmektedir. İlahi mesajların son halkası olan Kur’an’ın rehberliğine önem vermeyen ve buna duyarsız kalan çağımız insanı bu bunalımlara davetiye çıkartmaktadır. Yaratılış gayesini bilmeyen insan, hataların mahiyetini, nedenlerini ve bunlarla nasıl mücadele edeceğini bilmediğinden, çoğu zaman yaptığı hataların sebeplerini kendi içinde aramak yerine dışarıda arar ve özeleştiri refleksleri zayıf kalır. Bu nedenle hatalar ve bunalımlar gün geçtikçe içinden çıkılmaz hale gelmekte ve toplumsal bir yara halini almaktadır. Çoğu zaman maneviyatsızlıktan veya manevi boşluktan kaynaklanan kişilik bozukluklarını kısaca açıklamanın faydalı olacağına inanmaktayız. Zira kişilik, insanın dışa bakan yüzü ve kimliği olduğu için insanlar arası ilişkileri belirleyen temel faktörlerden biridir. • Depresif Kişilik: Çeşitli nedenlerle depresyona giren kişinin bu nedenlere bağlı olarak kaygılarının ön plana çıktığı kişilik bozukluğudur.1147 Bu tip kişiler sürekli gergin ve mutsuzdurlar. Çağımızın yaygın hastalıklarından biri olan 1146http://www.stres112.com/kisilik.html, (Erişim Tarihi:15.02.2017) 1147 Bakırcıoğlu, 477. 320 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ depresyon, genellikle manevi boşluktan kaynaklanmaktadır. Kalplerin ancak Allah (c.c.)’ı zikretmekle huzur bulacağını beyan eden Kur’an-ı Kerim’in gönüllere şifa olduğu ve ruhi bunalımları gideren en etkili anti depresan etkiye sahip olduğu bilinen bir gerçektir. ُ ُ وبۜ ُل ْق ِ ُّن ال ِ تَ ْط َمئ ِ ِذ ْكِر ّٰ � ََلا ب ِ ا ِ ِذ ْكِر ّٰۜ � ُ ُھْم ب ُوب ُل ِ ُّن ق ُ َ وا وتَ ْط َمئ ٰ َمن ۪ذ َ ین ا َّ ال Onlar, inananlar ve kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşanlardır. Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.1148 İbn Kesir, Mü’min kalbinin Allah’ı zikretmekle huzur ve sukunet bulduğunu, her türlü şüphe ve sıkıntıdan kurtulduğunu söylemektedir.1149 • Paranoid Kişilik: Çevresindeki insanların gizli güdülerine, gizli amaçlarına kafayı takma, aşırı kuşkuculuk, kendi yanlışını üstüne almaktan kaçınma, aldatıldığına, kullanıldığına inanma, kendi önyargı ve tutumlarını haklı çıkaracak ipuçları bulmak amacıyla çevreyi dikkatle tarama gibi belirtilerle ortaya çıkan kişilik bozukluğudur.1150 Herkesin kendisine karşı olduğu varsayımıyla ortaya çıkan, kuşkuya dayalı paranoid düşünce kalıpları; tehdit algılamalarını arttıracağından kişinin iç huzuruna ve rahatlığına zarar verecektir. Sonuçta kişinin iç dünyasında oluşturamadığı barışı topluma yansıtması da mümkün değildir.1151 َ ْح َس ۜ ی ٌ َة َّد َّ ُھْم ُ خ ُش ٌب ُ م َسن َن َ ْوِل ِھْمۜ َ كا ُوا تَ ْس َم ْع ِ لق ُول َق ِ ْن ی وا َ ْج َس ُامُھْمۜ َ ُ َك ا ُ ْعِجب َیْتَ ُھْم ت ا را َ َ ِذ َ ِیْھْمۜ َوا ُ َون ُ ك َّل َ ص َ یْح ٍة َ عل ب Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider. Konuşurlarsa sözlerine kulak verirsin. Onlar sanki elbise giydirilmiş kereste gibidirler. Her kuvvetli sesi kendi aleyhlerine sanırlar…1152 • Edilgin-Agresif Kişilik: Olaylar karşısında gerekli bağımsız davranışı gösteremeyen; kimilerinde kararsız ve başkalarının buyruğunu bekleyen; kimilerinde ise, aşırı öfkeli, kırıcı ve engelleyici davranışlar gösteren kişilik 1148 Rad: 13/28. 1149 İbn Kesir, II, 76. 1150 Bakırcıoğlu, 1217. 1151 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 196. 1152 Münafıkun, 63/4. 321 bozukluğudur.1153 Bu gibi kişiler yeterince kararlı olamadıkları için hatalarıyla yüzleşme cesaretini gösteremezler. • Narsist (Özsever) Kişilik: Görkemlilik düzeyinde eşsiz olma, yeteneklilik, önemlilik ve benzerleri duygusu; zihnin sınırsız başarı kazanma düşlemeleriyle uğraşması; başkalarından sürekli ilgi ve hayranlık görme gereksinimi; başkalarının eleştiri ve değerlendirmelerine karşı aşırı duyarlık gösterme; ancak başkalarını kullanma, onları ülküleştirme ile aşırı küçümseme gibi özelliklerle ortaya çıkan kişilik bozukluğu.1154 İnsanlar, toplumsal olarak veya mesleki açıdan başkalarının beğenisini veya takdirini kazanabilmek adına gerçek duygularıyla uyuşmayan bir benlik kavramına sahip olabilirler. Böyle bir durum, gerçek duyguların, insanların kendilerine yabancılaşmalarına, dünya ile ilgili deneyimlerinin çarpıtılmasına ve kendilerini gerçekleştirme potansiyellerinin sınırlamasına yol açacak şekilde bastırılmasına sebep olur. Kişinin benlik kavramıyla fiili durumu arasındaki bu uyumsuzluk, birtakım zihinsel bozukluklarının müsebbibi olabilir.1155 Kendilerini eşsiz ve çok önemli biriymiş gibi algılayanlar yanlışlarını doğruymuş gibi algılamaktadırlar. Kendilerine toz kondurmayan bu özsever kişiler, kendilerini dokunulmazlık zırhına büründürerek özeleştiriye tüm kapılarını kapatmaktadırlar. Yukarıda kısaca açıkladığımız kişilik bozuklukları, bireysel ve toplumsal hayatı olumsuz etkilediği gibi kimi zaman onmaz yaralara ve sıkıntılara da sebep olmaktadır. Modernizmin yan etkileri olarak kabul edilen bu kişilik bozuklukları ve karakter bunalımının en etkili ilacı sağlam bir dini eğitimdir. Çünkü iç huzuru yakalayamayan insanın benlik bütünlüğü kaybolur. Bütünlüğünü kaybolmuş ve parçalanmış bir benlik ise potansiyel bir tehlikedir. Benliğini kaybetmiş, kendisiyle, inancıyla, çevresiyle ve yaratıcısıyla barışık olmayan insanların yaşadığı ve yaşattığı olumsuzlukların sebep veya sebeplerini kendi dışında aradıkları için özeleştiri yapmaları beklenmez. 1153 Bakırcıoğlu, 544. 1154 Bakırcıoğlu, 1211. 1155 Cevizci, 63. 322 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ 3.4.1.2. Cehalet Cehâlet veya cehl sözlükte “bilgisizlik ve bilmemek” anlamına gelir.1156 Bu iki kavramın fıkıh terimi olarak kullanılışında ise genellikle şu farklılık göze çarpar: Cehl kişinin inanç, söz veya davranışları konusundaki bilgisizliğini, cehâlet ise kendi dışında kalan durumlara ilişkin bilinmezliği ifade eder.1157 Rağıp el-İsfahani, cehaleti üç kısma ayırmaktadır; birincisi kişinin bilgiden yoksun olmasıdır. Asıl olan budur. İkincisi, bir şeye, olduğundan başka biçimde inanmaktır. Üçüncüsü ise, bir şeye, hak ettiğinden başka bir şekilde davranmaktır. Bunu yaparken ister doğru bir inanca sahip olsun, ister yanlış bir inanca dayansın fark etmez.1158 İnsan, Kur’an’da “çok zalim ve çok cahil” olarak nitelendirilmektedir. “Zülüm”, bir şeyi yerli yerinde kullanmamaktır.1159 Bu da insanın cehaletinden kaynaklanmaktadır. Kur’an kıssalarında, günahlara karşı gösterilen ilk tepkinin ifadesi olarak sık tekrar edilen “انفسنا ظلمنا ربنا “ifadesinden hareketle, insan çoğu zaman cehaletinden dolayı kendine yazık ettiği sonucunu çıkarabiliriz. Bilgisizlik olarak bilinen cahillik, insanın ayrılmaz bir vasfı değildir. İnsan, dünyaya hiçbir şey bilmeden gözünü açmaktadır. İnsana bilmediği her şeyi Allah (c.c) öğretmektedir.1160 Nitekim Kur’an-ı Kerim’de: “… ات ِ مَ ُ ُ ْخِر ُج ُھْم ِ م َن ُّ الظل ۙ ی ُوا ٰ َمن ۪ذی َن ا َّ وِل ُّي ال َ ُ َ ّٰ� ِور ُّ ۜ َى الن ِل ا” “Allah, iman edenlerin dostudur. Onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır…”160 F 1161 Burada Allah, insanın cehalet karanlığından bilginin ışığına ulaşacağını bildirmektedir. İnsan, temizlenip ilahi nurları alır hale geldiğinde o, ışık ile aydınlanır. O zaman da sadece ruhlar değil, fiziki yapıları bedenler de bundan istifade eder.16F 1162 Özeleştiri, kişinin kendisine yönelik değerlendirme ve öz çözümleri içeren bir bilgi kaynağıdır. İslami bilinçle ilgili karşılaşılan en önemli sorunlardan birisi özeleştiri azlığıdır. Hatta bazen özeleştiri yapanlara şüpheyle bakılmaktadır. 1156 Ayverdi, 187. 1157 İbrahim Kâfi Dönmez, “Cehalet” DİA, İstanbul 1993, VII, 220. 1158 İsfahânî, “chl” md., 249, 250. 1159 Mustafa Çağrıcı, “Zülum”, DİA, İstanbul 2013, XXXXIV, 507-509. 1160 Alak: 96/5. 1161 Bakara: 2/257. 1162 Eyüp Bekiryazıcı, Şihabeddin Sühreverdi’nin Felsefesinde Ontoloji Problemi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), AÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2005, 212. 323 Özeleştiri, İslam kültürüne batıdan geçmiş bir kavram olduğu için çoğu kimse bu kelimeyle herhangi bir kusuru açığa çıkarmayı ve teşhir etmeyi anlıyor. Böylesi bir cehalet özeleştiriyi olumsuz yönde etkilemektedir. Cahil her sözünde kendini aklar, alim her sözünde kendini yoklar kaidesince ilim erbabı gerektiğinde kendisiyle rahatlıkla yüzleşebilmektedir. Çünkü kişinin eksikliklerini bilmesi onu tamamlamaya yönelik atılan ilk adımdır. İnsanın kendi mahiyetini bilmesi, zaaflarının farkında olması beraberinde haddini bilmesini gerektirir. Kişinin kendini bilmemesi, cehaletinin farkında olmaması çoğu zaman onu hatalara sevk eder. “Cahilin cesareti” diye halk arasında kullanılan bir tabir vardır. Karını ve zararını, yaptığı işin sonucunun nereye varacağını ve yaptığı hatayı nasıl telafi edeceğini bilmeyen kişiye cahil denir. Cahil, sulak alanda dahi suzsuz kalır. Bundan dolayı cahil kimse hata üstüne hata yapar ve hatasını başka hatalarla düzeltmeye çalışır. Zira cehalet, birey ve toplumların gelişmesi önündeki en büyük engeldir. Cehalet, herhangi bir konuda bilgisiz olmaktan ibaret değildir. Aynı şekilde yanlış ve eksik bilmek de cehalettir. Cehalet kavramı Kur’an’da, iki yerde bilmeme ve tanımama1163 anlamında; bunun dışında fert ve toplumların ilahi iradeye uymayan yanlış ve hatalı inanç, söz, fiil ve davranışlarını ifade etmek için kullanılmıştır.1164 Bu bağlamda, kavramların kapsam alanının doğru tespit edilmemesi anlam kargaşasına sebep olmaktadır. Sözgelimi, gündelik hayatta karşılaşılan zorlukların, eziyetlerin ve başarısızlıkların imtihan olgusuna bağlanması, kişilerin sorumluluklarından kaçmasıdır. Burada mesele, imtihan olgusunun yanlış bilinmesinden kaynaklanmaktadır. İmtihan, doğru yolda yürürken karşılaşılan eziyetlere göğüs germektir. Yoksa yanlış yolda karşılaşılan eziyetlerin imtihan kapsamında değerlendirilmesi ve bunların imtihan olgusuna bağlanması cehaletten kaynaklanmaktadır. Aynı sıkıntı “ictihad” kavramı için de geçerlidir. Buna göre; sahabilerin müctehid oldukları, doğru yaparsa iki, yanlış yaparlarsa bir sevap kazanacaklarına vurgu yapılmıştır. Hz. Osman’ın öldürülmesiyle başlayan süreçte birçok sahabinin katledilmesine sebep olan Cemel, Sıffin gibi haddiselerde “ictihad” kavramı bağlamından koparılarak birbirini öldürenlerin sevap! kazanmış oldukları 1163 Bkz. Bakara: 2/273; Hucurat: 49/6. 1164 İsfahânî, 249-250; İbrahim Mustafa vd., 184;Karagöz vd., 86. 324 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sonucu çıkarılmıştır.1165 Dolayısıyla çoğu zaman cehaletten veya kavramları yerli yerinde kullanılmamaktan kaynaklanan bu gibi trajikomik anlayışlar özeleştiriyi engellemektedir. Sorundan rahatsızlık duymamak ya da gerekli şekilde tepki vermemek, başlı başına bir sorundur. Sorunu çözememe durumunda onu hep başkalarına yüklemeye çalışmak ve bir günah keçisi aramak da ayrı bir sorundur. Sorunları sebep-sonuç çerçevesinde çözenler birikim ve tecrübelerini arttırmış, hayatı biraz daha öğrenmiş olurlar. Dolayısıyla yaşanılan acı tecrübeler ve sıkıntıları tamamıyla imtihan veya kadere bağlamak ve hiçbir sorumluluk almamak yeni sıkıntılara davetiye çıkartmak demektir. Kuran-ı Kerim’de, insanların Allah Teala’yı gerçek anlamda bilmemelerinden dolayı, Allah’ı sever gibi başka varlıkları sevmelerini, Allah’ın azabının ne kadar büyük olduğunu vb. konuları vurgularken “keşke bilselerdi” ifadesinin kullanıldığını görmekteyiz.1166 Bu ifade, insanın temel özelliklerinden biri olan “çokça cahil” olmasının bir teyididir. Bu cehalet insanın temel vasfı olmakla beraber insana yapışık değildir. “Eğer onlar iman edip Allah’ın emirlerine karşı gelmekten sakınmış olsalardı, Allah katında kazanacakları sevap kendileri için daha hayırlı olacaktı. Keşke bilselerdi!”1167 âyetinde açıkça belirtildiği gibi insanın zararına olan şeyi bile bile yapması düşünülemez. Olsa olsa ancak cehaletinden kaynaklanmaktadır. Hemen her insan, fani ömrünü geçireceği bu dünyada sağlıklı, huzurlu, mutlu ve başarılı bir hayat sürmek ister. Bu doğal amacına ulaşmak için çalışır, çabalar ve emeğinin karşılığını almayı bekler. Bu uğurda gücünü, emeğini ve sermayesini sarf eder. Ne var ki kimi zaman bu yolda akamete uğradığı da olur. Birçok insan, böylesi bir mücadele sonunda sağlıksız, mutsuz ve umutsuz bir durağa geldiğinde nerede hata yaptığını sorgulamak yerine, başkalarını suçlamayı tercih eder. Oysa sorunun temel sebebi çoğu zaman bireyin kendisidir. Huzurlu bir hayat için atılacak doğru adım, başkalarını suçlamak değil, kendimize çekidüzen vermektir. Sebep ve 1165 Mehmet Azimli, Hz. Osman, Ankara Okulu Yay., 3. Baskı, Ankara 2016, 12. 1166 Bkz. Bakara: 2/102, 165;Nahl: 16/41; Ankebut: 29/41, 64; Zümer: 39/26; Kalem: 68/33. 1167 Bakara: 2/103. 325 sonuçları başkalarında aramak ve özeleştiriden kaçmak zafiyet göstergesidir.1168 "Belki insan, birtakım mazeretler ileri sürerse de, öz nefsine karşı şahitlik edecek"1169 Bunlar ferdi gerçek başarıya götürmeyen avuntulardır.1170 Bunlar aynı zamanda özeleştirinin mahiyetini ve önemini kavramayan, insan hayatına yapacağı katkının farkında olmayan beyhude çabalardır. Kişi bilmediği şeyin düşmanıdır kaidesince, özeleştinin sevilmemesinin bir sebebi de bu kavramın tam olarak bilinmemesi, yanlış veya eksik bilinmesinden kaynaklandığını düşünüyoruz. Bu da özeleştiriyi engelleyen faktörlerden biridir. 3.4.1.3. Enaniyet/Ucb Ben anlamına gelen “ene” kelimesi Arap dilinde birinci tekil şahıs zamiridir. Günümüzde bir ahlak ve psikoloji terimi olarak kullanılan “insanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, herkesi ve her şeyi kendi çıkarı için kullanma isteği (egoizm)” ve “kendini üstün görme, kendini her şeyin amacı olarak kabul etme eğilimi (egosantrizm)” anlamındaki enaniyeti yeren pek çok ifade Kur’an’da ve hadislerde yer almaktadır.1171 Ayrıca iddia, kibir ve bencillik anlamında kullanılmaktadır. Kibir ve gurur anlamını taşıyan ene (ben) kelimesi, Kur’an’da yerilmiş,1172 böyle bir davranışın şeytana özgü olduğu belirtilmiştir.1173 Bu kötü hasletin zıddı; başkasını kendine tercih etmek anlamına gelen diğergamlık ve isardır.1174 Kur'an'da ve hadislerde enaniyet kelimesi geçmez. Fakat muhteva olarak enaniyetten bahseden çok sayıda âyet ve hadis bulunmaktadır. Psikolojide özseverlik veya narsizm olarak bilinen enaniyetin İslami literatüdeki karşılığı kibir ve bencilliktir. Bilindiği gibi şeytan enaniyeti yüzünden Hz. Adem’e secde etmemiştir. Kimi insanlar da Şeytan’ın peşine takılarak aynı hatayı işlemektedirler. Halbuki insanın gerçek büyüklüğü, enaniyetten sıyrılmakla mümkündür. Kur’an-ı Kerim, 1168 Yaman, 85. 1169 Kıyame:75/14-15. 1170 Çamdibi, 76. 1171 Karagöz vd., 148. 1172 Nazi’at: 79/24. 1173 A’raf: 7/21. 1174 Cürcani, 72. 326 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bütün iyiliklerin Allah’tan, kötülüklerin ise nefisten olduğunu bildirir.1175 İnsanın nefsi ise, bu ilahi hükmün aksine meyleder. Ortada bir başarı varsa kendinden bilir, başarısızlığı kadere yükler. Kendisini kusursuz gören ve nefsine toz kondurmayan ve her yaptığını doğru zanneden kimse, Firavun’un, Karun’un ve onlar gibi kibirleri ve küstahlıklarıyla meşhur olup Kur’an’da isimleri geçen kimselerin yoluna girmiş demektir. Kendini beğenen, kendisini dünyanın merkezinde zanneden ve benliğine hakettiğinden fazla anlam yükleyen kişi kendi özünden gittikçe uzaklaşır. Aynı şekilde Rabbinden ve insanlardan da uzaklaşır ve yalnızlaşır. Rabbine karşı acziyetini unutan ve egosunu şişirip arzularını ilahlaştıran kişi Tanrıdan rol çalmaya çalışır ve adeta kendine tapmaya başlar. Bu da özeleştiriyi engelleyen en büyük faktörlerden biridir. Bencillik anlamına gelen enaniyet insanlarda farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Örneğin kibir bunlardan biridir. Bir insan kendisini dünyanın merkezi ve en nadide varlığı olarak görmeye başladığında, kısa sürede Allah'ın kendisine verdiği imkanlar ve özellikler doğrultusunda bir büyüklenme psikolojisi içine girer ve şımarır. Bencillik çocuksu bir duygudur. Bencil kişiler kendilerini sevginin ve ilginin nesnesi olarak gördüklerinden empati yapmaları nadir görülen bir durumdur. Aynı şekilde bencil kişiler yaptıkları hatayı kabullenme, bundan pişmanlık duyma ve özeleştiri yapmaları kendileri açısından zor bir durumdur. Enaniyette düşünce katılığı söz konusudur. Düşünceler esnek olmadığı için de kişi karşı tarafı değil kendi istek ve beklentilerini ön planda tutar.1176 Diğer taraftan, sadece “insanlık” kavramına erişmiş, insani bir niteliğe kavuşmuş, insani yaratılış bakımından olgunlaşmış olanlar, gerçek “tek vücut” olma, birlikte hissedebilme ve diğerinin sorunuyla ilgilenme, bunu kendi sorunuymuşçasına hissetme olgusuna sahip olanlardır.1177 Hz. Peygamber’in “Mü’minler tek bir vücut gibidirler, başı veya gözü ağrıdığında diğer tüm organları da bu ağrıyı hisseder.”1178 mealindeki hadisi bu durumu çok güzel bir şekilde ifade etmektedir. 1175 Nisa: 4/79 1176 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 199. 1177 Mutahhari, 82. 1178 Elbani, (h.n.: 6668), II, 1131. 327 Mihnet1179 ile minnet1180 aynı derecede sabır gerektiren imtihanlardır. Hz. Ömer’in bu konuda söyledikleri gayet manidardır: “Darlıklarla imtihan edildik sabrettik, genişlikle imtihan edildik ama sabredemedik (şükrünü eda edemedik)”1181 İnsanın benliğine olan aşırı düşkünlüğü sebebiyle kendine fazladan anlam yüklemesi, sahip olduğu nimetleri kendinden bilmesi, kibirlenmesine, şımarmasına ve kendisini müstağni görmesine sebep olmaktadır. Bunun en çarpıcı örneği Karun’un şımarık bir eda ile “ben kendi ilmimle ve kendi iktidarımla kazandım”1182 demek suretiyle Allah’ın verdiği nimetleri kendinden bilmiş, bencilliğini ve enaniyetini göstererek yaratıcısının nimetlerini inkar etmiş ve nankörlük etmiştir. Onun bu şımarıklığı aklını başından almış, doğru düşünmesine engel olmuş, yapılan nasihatlere kulaklarını tıkatmış ve sonunda helak olmasına sebep olmuştur. İnsana verilen tüm istidat ve kabiliyetlerle kainatta mevcut bulunan her şeyin kendisine musahhar kılınması, onun gücünden ve ilminden olmayıp, aksine onun acizliği, cahilliği ve fakirliğine istinaden, hakim, alim ve erhamu’r-Rahimin olan Allah’ın rahmetinin bir tecellisidir. Bunun farkında olan kişi sürekli şükreder ve hatalarından dolayı Rabbinden affını ister. Enaniyetle hemen hemen aynı anlama gelen kelimelerden biri Ucb’dır. Sözlükte “kendini beğenme, aşırı derecede önemseme, kibir, böbürlenme ve şımarma” anlamına gelen ucb, dini bir kavram olarak, kişinin sahip olduğu amel, maharet, ilim, san’at, mal, makam ve güzellik gibi nimetleri büyük görerek bunların gerçek sahibinin Allah olduğunu unutması,1183 bir gün yok olup gideceğini düşünmemesi demektir. Çok kötü bir huy olan kendini beğenme, kibir ve gurur ruhi yükselmeye ve manevi kurtuluşa engeldir.1184 Kısacası kendini beğenme; gerçekte kişinin kendisini layık olmadığı bir derecede görmesidir.1185 1179 Mihnet: Sıkıntı, üzüntü, zorluk, eziyet, meşakkat, dert, elem ve keder. (Bkz. Akalın vd. 1680) 1180 Minnet: Yapılan bir iyiliğe karşı kendini borcu sayma, gönül borcu. (Bkz. Akalın vd. 1687) 1181 İsfahânî, “BLY” mad. 169 (Abdullah b. Mübarek, Zühd, thk. Habib Abdurrahman el-A’zemi, Daru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 182’den naklen). 1182 Kasas: 28/76-80. 1183 Bkz. Kasas: 28/78. 1184 Karagöz vd., 665. 1185 İbn Miskeveyh, 219; İsfahânî, 674. 328 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ “Nefsi her şeyden üstün görme” anlayışının en tehlikeli olanı, şu ayet-i kerimede veciz bir şekilde ifade edilmektedir; “Nefsinin arzusunu ilâh edinen, Allah’ın; (hâlini) bildiği için saptırdığı ve kulağını ve kalbini mühürlediği, gözüne de perde çektiği kimseyi gördün mü? Şimdi onu Allah’tan başka kim doğru yola eriştirebilir? Hâlâ düşünüp ibret almayacak mısınız?”1186 Çünkü arzu ve tutku gözü kör, kulağı sağır, kalbi duygusuz eder, o kimse bilgin de olsa, bilmesine rağmen gerçeği duymaz olur.1187 Bu anlayışın sonucu olarak Şeytan’ın, Allah’ın emrine isyan ederek Hz. Adem’e secde etmemesi, Nemrud’un, Hz. İbrahim’i yakmaya çalışması, Firavun’un, Hz. Musa’yı öldürme isteği, Karun’un, Allah’ın vergisini unutup “bu servet bana, ancak kendimdeki bilgi sayesinde verilmiştir” demesi ve nihâyet Mekkeli müşriklerin “el-Emin” diye vasıflandırdıkları Hz. Peygamber’e karşı giriştikleri amansız mücadele, bu ortak düşüncenin en çarpıcı örnekleridir. Üstünlüğün ölçüsünü maddi unsurlarda arayan bu anlayışa sahip kişilerin kendilerine yönelik gerçekçi bir değerlendirme yapmaları veya eleştiriye açık olmaları beklenemez. Ucb (özseverlik), görkemlilik düzeyinde eşsiz olma duygusu; başkalarından sürekli ilgi ve hayranlık görme gereksinimi; başkalarının eleştiri ve değerlendirmelerine karşı aşırı duyarlık ve tepki gösterme; ancak, başkalarını kullanma ve onları aşırı küçümseme gibi özelliklerle ortaya çıkan bir kişilik bozukluğudur.1188 Ucb, kulların birçoğunda bulunan ve kalbi körelten büyük bir afettir. Kendini beğenen kişi, kötülük yaptığı halde iyilik yaptığını zanneder.1189 Bu duyguya kendisini kaptıran kişi fazla geçmeden kibirlenmeye başlar. Bu sefer işlediğini bildiği günahlarını ve hatalarını küçümser ve onların birçoğunu unutur. Diğer taraftan amellerini çok görmeye başlar ve onlar hakkında aldanır.1190 İnsan yok iken ve kendisinden söz edilmeye değer bir şey değilken Allah Teala onu varlık âlemine çıkarmış, varlığından haberdar etmiş, ona saymakla bitirilemeyecek derecede nimetler bahşetmiştir. İnsan fıtraten çok polemikçi bir 1186 Casiye: 45/23. 1187 Yazır, VII, 346. 1188 Bakırcıoğlu, 1211. 1189 Bkz. Enam: 6/122; Rad: 13/33; Nahl: 16/63; Neml: 27/4, 24; Mü’min: 40/36, 37; Fussilet: 41/25. 1190 Abdulhalim Mahmud, 225. 329 karaktere sahiptir. Kendi yaratılışının mebdeine; kendisinin hangi süreçlerden geçirilerek insan kimliğiyle anılmaya başlandığına bakmadan, özellikle Allah'a kelimenin tam anlamıyla bir hasım kesilmektedir!1191 .. "Allah, insanı, bir damla sudan yarattı. Fakat bakarsın ki (insan), Rabbine apaçık bir hasım oluvermiştir"1192 Her bakımdan zayıf, hakir, zelil ve her bakımdan yüce yaratıcısına muhtaç olan insanın kendisinden hesap sorulmayacağını düşünerek istiğna duygusuyla taşkınlık yapması ve özeleştiri yapmaması her türlü mantıki temelden yoksundur. Nitekim şu aşağıdaki ayette insanın gerçek mahiyeti güzel bir şekilde ifade edilmektedir: “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü sen ne yeri yarabilirsin ne de boyca dağlara erişebilirsin. Bütün bunlar, Rabbinin katında hoşlanılmayan kötü şeylerdir.”1193 Kişinin kendi şahsını, fikrini kutsaması, en iyi olarak telakki etmesi, cehaletinden kaynaklanan bu kendini beğenmişlik durumu, kusurlarını görmesine mani olduğu gibi özeleştiriyi de engelleyen faktörlerden biridir. Her insan, birçok yetenekle beraber doğar; bu yetenekler, farkındalık ve sosyal öğrenme ile gelişir. Burada önemli olan, kişi varoluş amacına doğru yol alırken nerede olduğunu ve bu yetenekleri hangi yönde kullandığını bilmesi ve bu şekilde olası hatalardan korunmasıdır. Haritayı açıp bulunduğu mevkii tespit edemeyen insan daha fazla ileriye gidemez. Tıpkı bunun gibi, kişi sahip olduğu değerlerin kıymetini, değerleri ona verenden dolayı bilmesi, onlara sahiplenmemesi ve nihâyet kendisini bilmesi önemlidir. Sahip olduğu gücü, iyi ve kötü taraflarıyla kişiliğini, hayatın ne kadarına sahip olduğunu bilmezse, yolundan sapar.1194 İnsanın kendisini bilmesi kadar büyük nimet yoktur. Hele hatasını bilmesi kadar büyük bir marifet yoktur. Bu, basit bir şeymiş gibi görülür ama zordur. Birçok insan kendini ya olduğundan büyük görür, ya da büyüklüğünün farkında değildir; üstelik kendini bir de hakir görenler vardır. Olumsuz benliğe sahip olan insanlar, kendi kendinin değerini alçaltma, benlik saygısından yoksunluk, hiçbir değerlendirme yapmaksızın başkalarına uyma gibi olumsuz kendilik duygusuna sapılanıp 1191 Kılıç, İnsan, Fücur ve Takva…, 14. 1192 Nahl: 16/4. 1193 İsra: 17/37, 38. 1194 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 189. 330 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ kalabilmektedirler. Kendini olduğundan daha iyi ve yüksekte görenler kadar, olduğundan daha kötü ve alçakta görenler de doğru bir yol tutmuş olmazlar. Onun için zaman zaman kendimizi sorgulama, güvendiğimiz ve saygı duyduğumuz dostlarımızın tanıklığına başvurma ve her yönden kendini kanıtlamış yüksek kişilik ve karakter sahibi saygın kimselerin özellikleri çerçevesinde kendimizi değerlendirmeye ihtiyacımız vardır. Sonuç olarak insanın kendi nefsine karşı yanlı davranıp, bencil bir yaklaşımla yaptığı hatalarının sorumluluğunu kabul etmemesi, nefsine toz kondurmaması ve özeleştiri yapmamasının en önemli nedenlerinden birisi de ucuptur. Narsizm denilen psikolojik hastalığın bir çeşidi olan bu duruma kapılan kişiler hatalarına karşı kör, sağır ve dilsiz olabiliyorlar. Toplumdan olabildiğince uzaklaşan bu tip insanları uyaracak gerçek dostları da bulunmamaktadır. Tamamıyla cehaletten kaynaklanan bu manevi hastalıktan kurtulmak için, kişinin kendi benliğini olduğu gibi tanıması, nasıl yaratıldığını, yaratılış gayesini ve zaaflarını ve Rabbine karşı konumunu sürekli gözden geçirmesi gerekir. Kendisini bilen kimse, aynı zamanda birçok kusur ve eksiklerinin bulunduğunu da bilir. O ilkin nasıl var olduğunu, gelişip büyüdüğünü, hayatını ve akıbetini bilirse kendisinin gerçek değerini bilmiş olur. Aynı zamanda sahip olduğu güzellikleri Allah’tan, kusurları da nefsinden bilmesiyle bu illetten kurtulabilir. Bu da ancak kişinin özbenliğinden sıyrılması, kendi merkezinden uzaklaşması ve özeleştiri yapmasıyla mümkündür. 3.4.2. Toplumsal Faktörler Yukarıda bir kısmını açıkladığımız özeleştiriyi engelleyen bireysel faktörler olduğu gibi toplumsal faktörlerinin de olması doğaldır. Nitekim toplum bireylerden oluşmaktadır. Bireylerin insana, eşyaya ve olaylara yaklaşımı ve onlara yüklediği anlam çerçevesinde toplum da nasibini almaktadır. 331 3.4.2.1. Atalar Kültü veya Paternalizm İnsanın hayatında en çok hissettiği temel olgulardan birisi de değişim ve gelişimdir. Bu durum bireysel hayatta olduğu gibi toplumsal hayatta daha çok müşahede edilmektedir. Bu nedenle “değişmeyen tek şey değişimdir” sözünü çok sık duyarız. Ama insanların değişime karşı çoğu zaman direnç gösterdiğini görmekteyiz. Bu, yeni bir durum olmayıp insanlık tarihi boyunca süregelen bir olgudur. Çünkü değişimin doğasında her zaman için bir stres, kaygı ve belirsizlik vardır. Değişince hayatından bazı şeylerin yok olacağını düşünen insanlar olabildiğince değişime direnirler. Değişince zarar edeceğini düşünen, zarardan kaçınma eğilimi yüksek olanlar; gelecekte olabilecek sorunlar, belirsizlik korkusu ve yabancısı olduğu şeyden korkma gibi kötümser endişeler değişimi engelleyen temel faktörlerdir. Kimi çevreler değişmeyi güçsüzlük saysalar da, bunun, gerçekle hiçbir alakası yoktur. Çünkü değişme gelişmeyi, gelişme de olgunlaşmayı sağlamaktadır. Bireysel veya toplumsal değişikliklere gösterilen direnç, gelişmenin ve olgunlaşmanın önündeki en büyük engeldir. Nitekim toprağa atılan bir tohum, rüzgârdan, güneşten ve soğuktan çekinip yeryüzüne çıkmaktan korkarsa yer altında çürüyüp gidecektir. Her doğan insan bir toplum içerisinde ve o topluma özelliğini veren kültür ortamı içerisinde bulur kendisini. Birey kültür ortamıyla başlattığı etkileşim sürecini bir ömür boyu devam ettirir. Fertler bir yandan mevcut kültürle hayatlarını şekillendirirken, diğer yandan bu kültürü yeni yetişen nesle aktarma uğraşına girerler. Başta yetişen nesil olmak üzere bütün toplum bireyleri kültür ortamına adapte olmaya çaba harcarlar. Zira sosyal bir varlık olan insan doğal olarak, önceki nesillerin devretmiş olduğu fikirleri, inançları, davranış kalıplarını benimser, sahiplenir. Sahiplenilen bu sosyal normlar nesiller boyu sürekliliğini korur. Geçmiş nesilden alınan sosyal normların en belirgin özelliği süreklilik arz etmesi ve sürekliliği sağlayan ataların üstünlüğü fikridir.1195 1195 Mustafa Armağan, Gelenek, Ağaç Yay., İstanbul 1992, 19 332 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Varoluş için özgüvene sahip olmayan, bağımlılık duyguları yüksek, “paternalist” yani babacı, babayı ve atayı kutsallaştıran anlayışlar kendi çözüm ve modernizmini oluşturamadığı için iç huzuru sağlayamazlar. “Kurtar bizi baba” gibi paternalist yaklaşımlar özeleştiri yaptırmaz ve gelişmeyi engeller; bu tür toplumların yazılı olmayan kuralları, inançları ve kutsalları vardır. Bu nedenle travmayı çözmekte zorlanırlar.1196 Bireyin içinde yaşadığı cahil toplumun normları insandaki inanma kabiliyetinin uyanmasını ve gelişmesini engelleyen etkili bir perdedir. Kur'ân-ı Kerim bu toplumsal yapıyı Hakk'ın tezahürüne en büyük engel olarak kabul etmiş; akli incelemeyi, delillere sarılmayı bilinçli ve insanca yaşamayı önermiştir. İslamiyet’in gelişi ile İslam öncesi ahlaki hayatın rehber ilkesi olmuş olan aşiret temelleri yahut “atalarımızın adetleri” dedikleri kuralların yerine, tümüyle Allah’ın mutlak iradesine dayalı yeni bir ahlak anlayışı getirilmiştir.1197 Kur’ân-ı Kerim'in ısrarla, hidâyetin ve gelişmenin önüne bir engel olarak dikilen atalar kültü üzerinde durduğunu görüyoruz. Hz. İbrahim’in babasının inancını ve bu inancın ne kadar saçma olduğunu sorgulaması ve eleştirmesi buna en güzel örnektir.1198 Hz. İbrahim’in babasını sahip olduğu inancı üzerinde eleştirmesi aynı zamanda geleneksel anlayışı da sorgulayan bir durumdur. Çünkü geleneksel anlayışa göre genellikle babalar çocuklarına nasihat eder. Oysa burada aksi bir durum söz konusudur. Demek oluyor ki akıl yaşta değil baştadır. Çocuklar da babalarını hakka uymaları nokktasında uyarabilirler. “Babalarımızı üzerinde bulduğumuz din bize yeter” deyip atalarının yanlış inançlarını ve hayat tarzlarını hiç sorgulamadan körü körüne sürdürerek hak dine karşı direnen inkârcıların tutumlarını anlatıp eleştirme bağlamında taassuba işaret eden ifadeler birçok âyette yer almakta, insanlar düşünerek ve bilerek inanmaya çağırılmaktadır.1199 Bir âyette, Allah’ın bildirdiği gerçeklere uymaları istendiğinde 1196 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 59. 1197 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan., 71. 1198 Meryem: 19/43-45. 1199 لٍ لاَض ي َ ِ َ ُ اؤ ْكُم ف َْنتُ ْم َ وآب َ ْد ْ كُنتُ ْم أ َق َ َ ال ل ِ ِد َ ین () ق َ َھا عَاب َا ل َ َ اءن َا آب ُ َ وا و َج ْدن َال ُ َون () ق َ َھ ِ ا عَاكف ُ ْم ل َْنت ِي أ َّت ِ ُ یل ال َّ َماث َ ْو ِم ِھ َ م َ ا ھِذِه الت ِ ِیھ َ وق َب َ َ ال ِ لأ ْ ق ِذ إ ِ ٍ ین ُمب İbrahim, babasına ve milletine: "Bu tapınıp durduğunuz heykeller nedir?" demişti. "Babalarımızı onlara tapar bulduk" demişlerdi. İbrahim, “Andolsun, siz de, atalarınız da apaçık bir sapıklık içindesiniz” dedi. (Enbiya: 21/52-54) 333 atalarının tuttuğu yolda yürüyeceklerini söyleyen müşrikler, atalarının akla uygun davranıp davranmadığı, tuttukları yolun doğru olup olmadığı üzerinde düşünmeye ve sorgulamaya davet edilmekte, bilinçsizce atalarının yolunu izleyenler çobanın sesine göre hareket eden sürüye benzetilerek, “Onlar sağır, dilsiz ve kördür, çünkü akıllarını kullanmazlar” 1200 şeklinde eleştirilmektedir. İnsanı yoktan var eden ve ona göz, kulak ve akıl gibi açık ve gizli kabiliyetler verdikten sonra onu kendi tercihlerinde serbest bırakan Allah (c.c), insanı mantıksız gerekçelerle fıtratlarına aykırı hareket etmelerini sert bir şekilde eleştirmektedir: “Onlara Allah'ın indirdiği Kur'ân'a tabi olun denildiği zaman derler ki; Hayır biz atalarımızı hangi inanç üzerinde bulduysak, ona tabi oluruz. Şeytan onların atalarını cehenneme çağırıyor idiyse de mi?”1201 Demek ki aklına ve hür iradesine rağmen kişinin atalarının yanlışlarını gördüğü halde körü körüne onları taklit etmesi, diğer taraftan ilahi mesajlara kulaklarını tıkaması, gerçekleri görmezden gelmesi ve bundan dolayı nedamet duymaması Kur’an’ın sert tenkitine sebep olmaktadır. Aklın ve düşüncenin eğitimi; düşünsel özgürlük elde etmek ve bunu engelleyecek olan şeylerle mücadele etmek, ecdadını, büyüklerini, gösteriş düşkünlerini, çoğunluğu vb. taklit etmemek, İslam’ın üzerinde durduğu hususlardır.1202 Sorgusuz atalar yolu yaklaşımı, bilinç altında gelişip kemikleşen, saf fıtratı (yaratılışı) bozup, yeniden şekillendirerek insanı aslından saptıran tehlikeli bir hastalıktır. Onun için Kur’an atalar yoluna, eleştirisiz yaklaşarak, doğru mu yanlış mı diye sorgulamadan uyanları kınar. Yanılma seçeneklerini belirterek insanları uyarır.1203 Hareketten, tartışmadan, fikirlerin çatışmasından ürken, korkan, uzak durmak isteyen kişiler ve toplumlar, güdülmeye yatkın kişiler ve toplumlardır. Baba, sultan, şeyh, kral, patron, şef, ne buyurmuşsa, kendi iradelerini bir tarafa bırakarak ona boyun eğmek, daha uygun, daha kolay ve akıllıca bir davranış gibi görünür böylelerine. Mutlak otorite Allah ve Resulü, mutlak doğru ayet ve sahih hadisler olmasına rağmen, yukarıda ismi geçen makam sahiplerine mutlak bağlılık 1200 Bakara: 2/170-171. 1201 Lokman: 31/21. 1202 Mutahhari, 38. 1203 Mehmet Çoban, Otokritik, Çağlayan Yay., İzmir 2007, 17. 334 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ göstermek, kişinin kendi iradesini bir tarafa bırakması demektir. Halbuki bu yaklaşım, kişiyi sorumluluktan kurtarmadığı gibi, hatalarını görmeyi ve dolayısıyla özleştiri yapmayı engellemektedir. Kur’an’da bu konuya işaret eden âyetlerde1204 eleştirilen husus, körü körüne, hiç bir aklî dayanakları olmadan atalarını taklit etmeleridir. Taklitten maksat, delil olmaksızın başkasının görüşünü kabul etmektir.1205 Saf, katıksız ve düpedüz taklide yönelen insanlar iradesini ve aklını kullanmaktan aciz köle ruhlu kişilerdir. Öyle bir taklit ki taklit ettikleri şey doğru mu, yanlış mı bunun üzerinde hiç ama hiç düşünme ihtiyacını duymazlar. İnsan bir şeyi taklit eder, fakat bir yandan da onu sorgular veya taklit etmeden önce tahkik eder ve üzerinde düşünür. Fakat inkarcılar kendilerine gelen ilahî mesajı kabul etmedikleri gibi taklit ettikleri gelenek ve değerlerin doğru olup olmadığı üzerinde düşünmek de istemezler. Cahiliye toplumlarında gelenekçi anlayış geçmişin tartışılmasına, atalardan miras alınan sosyal normların analiz edilmesine ve seçmeciliğe tabi tutulmasına karşı çıkarlar. Ataları kutsama anlayışının bir tezahürü olan bu yaklaşım gelişmenin ve ilerlemenin lokomotifi olan özeleştiriyi engelleyen en büyük faktörlerden biridir. Bu tür karşı koyma ve yeniliğe direnç göstermeleri doğal olarak, onların gözünde, mevcut toplumsal nizamdan, herhangi bir kopuşu gerektirecek yahut ne denli hafif tarzda olursa olsun, aşiret büyüklerinden devraldıkları adetlerin itibarına gölge düşürecek her şeyin kötü olduğunu ifade eder. İslam’ın başlattığı ahlaki ıslahatın doğasında ise, kavimlerin hiçbir adet ve geleneğinin kutsiyetinin olmadığıdır. Dolayısıyla İslam ahlakının kökü, tevhid inancından beslenen samimi imana dayanmaktadır.1206 İnsanın içinde yaşadığı kültürden edindiği normlardan bir anda sıyrılması, onlardan vaz geçmesi oldukça zor bir iştir. Bu tür kültürel değerler önceki nesillerden miras olarak alınmış ve bireylerin benliğine, karakterlerine derinlemesine yerleşmiş, onların kişiliklerinin adeta ayrılmaz bir parçası olmuştur. Aynı şekilde 1204 Bkz. Bakara: 2/170; Mâide: 5/104;A’raf: 7/28; Yunus:10/78; Hud: 11/109; Lokman: 31/21; Saffat: 37/69; Zuhruf: 43/21. 1205 İbn Kesir, II, 244. 1206 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 72. 335 toplum hayatında batıl inançlar, kötü alışkanlıklar ve hurafeler hakim olunca, bu insanları atalarında taklit yoluyla devraldıkları bu inanç ve alışkanlıklardan uzaklaştırmak ve ayırmak imkânsız gibidir. İşte toplumun yapısını oluşturan batıl inanç ve kötü alışkanlıklar insanları hakikatleri idrak etmekten, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaktan, eleştiri ve özeleştiri yapmaktan alıkoyan en önemli sosyal motiflerdendir. Kur'ân-ı Kerim, ataları taklit ve onlara uyma bahanesiyle dünya ve âhiretle ilgili hakikatleri inkâr etme anlayışını pek çok âyette değişik vesilelerle kınar.1207 Böyle bir anlayış gelişmenin ve ilerlemenin önündeki en büyük engeldir. Gelişmenin önündeki bu engelleri aşmanın yolu eleştirel bir yaklaşımla doğru ile yanlışı birbirinden ayırmak, doğruyu alıp başa taç etmek, yanlışı da tarihin çöp tenekesine atıp hayattan çıkarmaktır. Elbette atalardan ve geçmişten tevarüs edilen her bilgi ve tecrübe mutlak anlamda yanlıştır ve kötüdür denilemez. “Çölün başıboş çocukları” diye tarif edilen cahiliye dönemi insanları da, ister kişisel olsun, ister toplumsal olsun, herhangi bir eylemin veya söylemin, kendilerince oluşturmuş oldukları standartlarına vurup, doğruluğuna yahut yanlışlığına, iyi ya da kötü oluşuna hükmedebilmelerini temin eden ince eleyip sık dokuyan davranış kuralları vardı. Ancak iyiyi ve kötüyü, doğru ve yanlışı birbirinden ayırabilecek tutarlı ve nazari bir temelden yoksundular.1208 İslam ahlak nizamında ise, tam tersine her olgun insanın yaptığı gibi, aklını kullanarak, peygamberlerden tevarüs edilen tevhide dayalı imanı kapsamında bilgiyi seçerek ve sorgulayarak alır. Zarurat-ı diniyye olarak bilinen konuların idraki, ravinin rivâyetini kabul etme, hüccet olarak alınması halinde sahabi sözüne uyma taklidin muhtevası dışında kalır.1209 Nitekim Kur’an’da bu konuda şöyle buyrulmaktadır; “Yoksa siz Yakub’un, ölüm döşeğinde iken çocuklarına, “Benden sonra kime ibadet edeceksiniz?” dediği, onların da, “Senin ilâhına ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilâhı olan tek bir ilâha ibadet edeceğiz; bizler O’na boyun eğmiş Müslümanlarız.” dedikleri zaman orada hazır mı 1207 Mâide: 5/104; Lokman: 31/21. 1208 Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, 71. 1209 NurettinYıldız, SBA, “taklid” mad, IV, 55. 336 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bulunuyordunuz?”1210 Burada Yakup (a.s)’ın çocuklarının seçici davranarak “tek ilah” vurgusu yapmaları; atalar kültünün sorgulanması gerektiği, tevhid inancına aykırı olmayanların benimsenebileceği, körükörüne kabul etmenin de ne kadar mantıksız olduğunu göstermesi açısından manidardır. Görüldüğü gibi bu âyetler, müşrik ataların ve onlardan devralınan geleneklerin, hakim güçlerin elinde birer paravana ve maske olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak burada ilginç olan nokta, savunmanın yine ataların arkasına gizlenerek yürütülmek istenmesidir. Yani müşrikler, işledikleri cinâyetlere, haksızlıklara ve insan haysiyetini ayaklar altına alan uygulamalarını ataların arkasına sığınarak, onları siper edinerek yaptıklarını meşrulaştırmaya ve kendilerini haklı çıkarmaya çalışmalarından ibarettir. Bu durum, onların bu batıl inançlarında dahi samimi olmadıklarının göstergesidir. Olgun insan taklit etmez. Taklit, kişinin kendisini inkar etmesi anlamına gelmektedir. Oysa belli bir olgunluğa ulaşmış olan kişi, edindiği bilgiyi sorgular, faydalı ise uygular. Faydalı değilse de islah ederek, kendine uygun hale getirip o şekilde uygular. Her din bir kültür içinde ortaya çıkar. O kültürü bütünüyle reddetmez, kültürden bazı izler taşır ama aynı zamanda kültürü yönlendirir.1211 İslam dini açısından konuya baktığımızda, Hz. Peygamber risalet görevine başladığında cahiliye döneminde süre gelen uygulamalardan tevhid inancına ters düşenleri temelden kaldırarak ilğa1212 etmiş, diğer taraftan bir kısmını da islah ederek ibka1213 etmiştir. Sorgulamadan kabul ve tatbik etmek taklittir. Taklit, insanların hayata kendi yorumlarını katmalarını engelleyip farklılığın ve çeşitliliğin yok edilmesine sebep olur. Aralarında İbn Hazm, İbn Teymiye, İbnu'l-Kayyim ve Şevkanî'nin de bulunduğu bazı İslam bilginleri taklitçiliği bidat olarak gördüklerinden bunun haram 1210 Bakara: 2/133. 1211 Vejdi Bilgin vd., Din Sosyolojisi, Palet Yay., Konya 2013, 115. 1212 İlğa: Temelden kaldırmak. Hz. Peygamber, Cahiliye döneminde Recep ayının ilk on gününde putlar için kurban edilen “Atira” ve bereket getireceği beklentisi ile putlar için kurban edilen “Feraa” kurbanlarını temelden kaldırarak yasaklamıştır. (İbrahim Mustafa, 882) 1213 İbka: Kısmen zararlı olan bir şeyi ıslah ederek ondan faydalanmak. Cahiliye döneminde de Yeni doğan çocuğun doğumundan sonra Allah’a şükrün bir ifadesi olarak kesilen “Akika” kurbanına dokunulmamış ve günümüze kadar gelmiştir. (Bkz. Dihlevi, II, 269) 337 olduğunu delilleriyle savunmuşlardır. Çünkü Allah Teala mukallitleri birçok yerde kınamaktadır.1214 Kitap ve Sünnet’in hakim kılınmasını emreden Allah Teala bir ihtilâf çıkınca hakem olarak kitap ve sünnete başvurulmasını istemiştir.1215 Yine hükmün yalnız kendisine ait olduğunu bildirmesi,1216 dinde Allah ve Rasulünden başkasına dayanmayı yasaklaması,1217 kendinden başkasının şari’1218 olarak kabul edilmesini yasaklaması1219 kitap ve sünnet’e davet edilen bir kimse, her ne sebeple olursa olsun, onu terk ederse, kendisine büyük bir musibet isabet edeceğinin bildirilmesi1220 taklidin haramlığına delalet eder. “Bilmiyorsanız o halde zikir ehlinden sorun.”1221 ayetindeki “zikir” Kur’an ve hadis, onun “ehli” de bunları bilen âlimlerdir. Kitap ve Sünnet’e uymak taklit değildir. Zira Allah Teâlâ, kendine, rasûlüne ve ülü’l-emre itaati emretmiştir.1222 Ülü’l-emre itaat, dinin uygulayıcıları olmaları bakımındandır. Yoksa onların kendi şahıslarına itaat emredilmemiştir. Dini konularda uzman olmayan kişi dini ilimlerde derin bilgiye sahip olan rasih alimlere sorması ve buna göre hareket etmesi gayet normaldir. Çünkü her alanın uzmanları olduğu gibi dinin de uzmanları vardır. Bu nedenle özellikle avam tabakasında bulunan mükellefler dini konularda ihtisas sahibi alimlerin görüşlerine göre hareket etmeleri kesinlikle Kur’an’da eleştirilen taklide ve taklitçiliğe girmez. Aksine içlerinde el-Hatibu'l-Bagdadî, Şatıbî ve Şah Veliyullah ed-Dehlevî gibi bilginlerin bulunduğu bir grup islam alimi, fiili olarak delili bulmak ve anlamak imkanına sahip olmayan avam yani halk tabakası, bilginleri belli şartlarda taklit edebilir demişlerdir. Selef,1223 öncelikli olarak bu yolu takip etmiş, hiçbir zaman bunlar varken başka birisinin kişisel rey ve görüşüne göre hareket etmemiştir. 1214 Bkz. Mâide: 5/104; Lokman: 31/21. 1215 Bkz. Nisa: 4/59. 1216 Bkz. En’âm: 6/57; Yûsuf: 12/40. 1217 Bkz. Tövbe: 9/16. 1218 Şari’: Şeriat koyan anlamına gelmektedir.( Bkz. Karagöz vd., 612) 1219 Bkz. Tövbe: 9/35. 1220 Bkz. Nûr: 24/63. 1221 Nahl:16/43. 1222 Bkz. Nisa: 4/59. 1223 Selef: Ashab, Tabiin ve Tebe-i Tabiin gibi Hz. Peygamber’in asrına en yakın yaşayan Müslümanlar. (Bkz. Karagöz vd., 588) 338 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Sonuç olarak, tarih boyunca ataların peşinden giderek peygamberlere ve onların getirmiş oldukları kutlu mesajlarına karşı çıkan ve bunlara sırtını çeviren taklitçiler, fıtratlarına aykırı davranmak suretiyle, yaşadıkları sosyal çevrenin etkisinden bir türlü kurtulamamışlar. İlahi mesajların önünü aydınlattığı akıllarını kullanıp gerçekleri aramak yerine körü körüne takip ettikleri atalarının saplandığı şirk bataklığında kaybolup gitmişlerdir. Birçok âyette sorgulamayı ve eleştirel bir yaklaşımla doğruyu araştırıp bulmayı tavsiye eden Yüce Allah, engin merhametinden dolayı kullarının bu duruma düşmelerine asla razı olmamaktadır. Bu durum belli bir dönem ve nesille sınırlı olmayıp, tarihin her döneminde değişik versiyonlarla süregelmiştir. Bu da bir nevi bir savunma psikolojisi olup, insanlar bu vesile ile yaptıkları hataları atalarının arkasına sığınarak, onları kendilerine siper edinerek örtbas etmeyi tercih etmişlerdir. Böylece özeleştiriden kaçmak suretiyle kendilerini avutmaya ve kandırmaya çalışmışlardır. 3.4.2.2. Gelenekçilik Sözlükte gelenek, eski çağlardan beri kuşaktan kuşağa geçerek yaşanagelen ve toplumun, topluluğun üyeleri arasında ortak bir ruh ve sağlam bir bağ yaratan her türlü değerli alışkanlık, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar1224, bilgi, töre ve davranışlardır.1225 Kavramsal olarak; “Mevcut yapıya hayat veren geleneksel değer ve normları koruma taraftarlığı ya da hızlı değişimle geleneklerden kopulmasına karşı çıkmak anlamlarına gelen gelenekselci veya muhafazakarlık” gündelik dilde “korumak” ya da “olduğu gibi muhafaza etmek” anlamlarına gelir. Gelenekselci görüşe göre, insan aklı yetersiz olduğu için temel ölçü olamaz. Bu nedenle geçmişin tecrübelerinden, birikiminden ve sermayesinden faydalanmak gerekir. Gelenekselci ekol, XX. yüzyılın ilk yarısında Fransız Müslüman düşünür René Guénon’un (1886-1951) başlattığı, modern zihniyetin insanlara sınırlı ve ters yüz edilmiş bir din sunduğu tezini savunan bir fikir akımı etrafında toplanan düşünürlere verilen bir isimdir. Bu ekol her ne kadar R. Guénon’a dayandırılsa da 1224 Akalın vd. vd., 920. 1225 Bakırcıoğlu, 671. 339 onu asıl temellendiren ve sistemleştiren kişi Frithjof Schuon (1907-1998)’dur. “Gelenekselci” diye anılmaları, bu ekol mensuplarının modern zihniyete karşı geleneği savunmaları ve kökeni semavi olan, vahye dayanan her şeyi –ki, buna “geçmişten tevarüs edilen” ve dini olarak tavsif edilebilecek olanlar, bir medeniyeti meydana getiren tüm ayırıcı nitelikler dâhildir- “gelenek” olarak kabul etmeleri sebebiyledir.1226 İslam toplumunda ise, geleneksel dini eğitim kurumlarındaki alimlerin ileri sürdüğü görüştür. Değişimin gerekli olduğunu kabul etmeye hazır olmadıkları için, Hz. Peygamber’den sonraki erken dönemin İslam inanç, gelenek ve görenekleri ve onun uygulamasından ortaya çıkan durumu, sonraki dönemlerde de aynen korumayı ve muhafaza etmeyi tercih ederler. Batıyı ve batı değerlerini hiçbir inceleme yapmadan reddederler. Bu bakış açısı ile onlar eski gelenekleri sürdürmeyi modern zamanların sorunlarını cevaplamaktan daha fazla önemsediler. Modern zamanla çok az bağlantısı olan soyut İslami teorinin meselelerini tartışırlar. Bilimsel, teknik ve teknolojik bilginin Müslüman toplumu bozacağını, zayıflatacağını ve imanına zara vereceğini savunurlar. Onların duruşu değişime karşı bir direnmedir.1227 Özeleştiri, gelişmeler karşısında duyarsız kalmamaktır. Hayat dinamik bir yapıya sahip olup sürekli bir değişim ve gelişim içindedir. Hayatta değişmeyen tek şey değişimin bizzat kendisidir. Akan bir suda iki defa yıkanmanın mümkün olmadığı gerçeğine karşılık, değişime direnen kişi içinde iki defa yıkanamadığı suyu tersinden akıtmaya çalışmaktır. Değişimi inkar etmek kendini inkar etmektir. Çünkü insan da sürekli değişmektedir. Aşırı muhafazakar veya kapalı havza diye tarif edilen toplumlar, değişimi bir tehdit olarak görmektedirler. Onun için modern olarak kabul edilen çoğu şeye mesafeli dururlar. Geçmişten tevarüs edilenleri sorgulamadan atmak veya almak ne kadar yanlış ise modern deyip yeni olan her şeyi sorgulamadan atmak veya almak da o kadar yanlıştır. Yani her ikisinde de seçici olmak, eleştirel bir anlayışla hareket etmek en iyisi. 1226 Dilaver Gürer, “Gelenekselci Ekol'ün "Dinlerin Aşkın Birliği" Anlayışı”, Türk-İslam Akademik Araştırmalar Dergisi, İSAM Kütüphanesi, Konya 2006, I, 129. 1227 Muhammed Mümtaz Ali, 163. 340 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Tarihçi İbn Haldun, gerek tarihçilerin gerekse müfessirlerin sadece nakil ve rivâyetlerle hareket etmelerini şiddetle eleştirmektedir. O şöyle demektedir: “Haberlerde sadece nakil ve rivayete dayanıldığı, adet, örf ve sosyal politika kural ve usullerine, cemiyet ve fertlerin dünyayı imarlarının tabii cereyanına ve insanın toplumsal durumlarına dikkat edilmediği, gözle görülebilenler görülmeyenlerle ve içinde bulunduğumuz zaman geçmişle karşılaştırılmadığı takdirde, hataya düşmekten ve doğru yoldan sapmaktan kurtulmak mümkün değildir. Tarihçilerin, müfessirlerin ve rivâyet imamlarının, çoğunlukla olaylarda ve rivâyet ettiklerinde hataya düşmeleri de sadece her önlerine çıkanı nakletmeleri, onları usullerine göre arz etmemeleri, benzerleriyle kıyaslamamaları, hikmet ölçülerinden, evrenin doğasından, haberleri değerlendirmede sağlam görüş ve basiretten yoksun bulunmalarındandır. İşte bu yüzden doğrudan saptılar, yanılgı ve hata çölünde yollarını kaybettiler.”1228 Özeleştiri, geçmişi tüm yönleriyle ortaya koyup değerlendirmekten ibarettir. Geçmişi üstün görme ve beğenme duygusu, sosyal değişime karşı olan toplumlarda sıkça görülen bir olaydır. Çünkü adetlerine bağlı olan toplumlar değişiklikten rahatsız olur. Fakat bu durum adetlerin niteliğine göre de değişiklikler arz eder. Kendisine veya geçmişine kusur isnad etmek insana zor gelir. Dolayısıyla önceden beri süregelen çok sayıdaki adetlerden insanı bir anda vazgeçirmek güç bir meseledir. Özellikle köklü bir geçmişe sahip toplumların, yıllar öncesi, hayat normlarının bir birikimi olan geleneksel yapıyı değiştirmenin kolay olmadığı görülüyor. Çünkü söz konusu geleneksel yapı toplum bireylerinin tamamının katılımıyla bir kültür birikimi meydana getirmiştir. İşte toplum vicdanında kemikleşen bu dahili geleneksel yapıyı değiştirmeyi başaran, aynı zamanda toplumu, ilâhi geleneğe davet eden bir din olmuştur.1229 Görüldüğü gibi bireysel bazda olduğu gibi toplumsal bazda da geçmişi tüm yönleri ile eleştirel bir bakışla ortaya koyup sorgulamak zor da olsa bir ihtiyaçtır. Çünkü eksikliklerin ve yanlışların görülebilmesi buna bağlıdır. Ancak geçmişine tutkulu, geçmişini dokunmazlık 1228 Mukaddime, I, 18,19. 1229 René Guénon, Egemenliğin ve Çağın Alametleri, (Çev. M. Kanık), İz Yay., İstanbul 1990. 341 zırhına büründüren kapalı havza toplumlar değişimden korktukları için, değişim, dönüşüm ve gelişmeyi sağlayan özeleştiriye açık değildirler. İslami düşünce ortamına baktığımız zaman ilgilerin farklı farklı olduğunu görürüz. Fakat sonuçta hepsi de geçmişi övme konusunda birleşir. Eleştirilmesi ve rasyonalize edilmesi konusunda değil.1230 Bizim toplum ve ümmet olarak eskiyi ve eskiye dair olanları toptancı bir yaklaşımla övmemiz bize yeni bir şey kazandırmayacaktır. Bunun yerine eskiden yapılan hataları düzeltmemiz (ıslah), boş bırakılan alanları doldurmamız (ikmal) gerekir. İslam’ın temel ilkeleri çerçevesinde sürdürülmeye çalışılan bireysel ve toplumsal çalışmalarda, insan faktöründen dolayı hataların olmaması mümkün değildir. İşte burada neden ve sonuç, ikisi arasındaki ilişkiden hareketle insan iradesi ile Allah’ın iradesi arasındaki ilişkilerin araştırılması kaçınılmaz hale gelir. Eğer bu kavramlar belirginleşmez, bilinçsizlik içinde gömülü kalır ve eleştirel davranışlar sergilenmezse hatalar yinelenir. Bu bakımdan dinin kendisi değil, fakat dinsel yorumu konu edinen bir ihyadan söz etmek mümkündür ve gereklidir. Zira Kur’an’ı indiren Allah’tır, fakat onu yorumlamaya çalışanlar ise, farklı tarihsel durumlarda yaşayan insanlardır.1231 Toplumumuzda özeleştiri kültürü yok olup kaybolunca, mevcut olandan daha iyisini yapamama fikri ön plana çıkıp şöyle söylenmeye başlandı; elimizdekinden daha iyisini yapmak mümkün değildir. Elimizdekiler en iyileridir. Öncekiler sonrakilere bir şey bırakmamışlar. Bu şu demektir ki; ben aklımı kullanmaktan acizim. Yeni bir fikir ileri süremem. Hâlbuki Kur’an-ı Kerim’in âyetlerinin bir kısmı muhkem diğer bir kısmı ise müteşabihtir. Hz. Peygamber Kur’an’ın tüm âyetlerini tefsir etmemiştir. Bir kısmını tefsir etmiş diğerlerini de Müslümanlara bırakmıştır. Çok sayıda tefsir kitapları vardır. Bunda sınırlama yoktur. Her biri kendinden öncekilere benzemeyecek kadar yenidir. Diğer taraftan nice ileri sürülmüş fıkhi görüş vardır ki zamanımızdaki görüşlerden daha iyidir. Bütün bunların sebebi görüşlerin açık bir şekilde ortaya atılıp tartışılmasıdır. 1230 Çelebi, 12. 1231 Demir, a.g.m., 162. 342 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Özeleştiri, var olan gidişe dur diyebilmek, yapılanları eleştirel biçimde olagelenin dışında görmeye çalışmaktır. Mevcudu en iyi olarak kabul edip savunmak toplum hafızasını dumura uğratan çok sakıncalı ve tehlikeli bir durumdur. Aynı zamanda işin kolayına kaçmaktır. Bazen biz de aynı hataya düşebiliriz. Yaptıklarımızı en iyi kabul edip bundan daha iyi bir şey olamayacağını savunuruz. Gerçekten çok iyi çalışmış olabiliriz. Fakat bir başkasının bizim yaptıklarımızdan daha farklı bir şey yapabileceklerini kabul etmemiz gerekir. Aksi takdirde Allah’ın mahlukatına verdiği nimetlerine sınırlama getirmiş oluuruz. Nitekim halk arasında “boynuz kulağı geçer” diye bir tabir vardır. Sonrakiler öncekilerin tecrübelerinden faydalanarak ve üzerine de yeni şeyler ilave ederek daha güzel bir ürün meydana getirebilirler. Medeniyetler ancak böyle gelişir. Tıpkı uzun atlama yapacak kişinin birkaç adım geri gidip hız alması gibi kültürel mirasımızdan alacağımız kuvvetle daha ileri gitmemiz mümkündür. Çünkü geçmişten kopuk bir gelecek kurulamaz. Gelenekçi toplumlar değer yargılarına son derece bağlı ve yeniliğe kapalıdırlar. Aslında her toplum bu özelliğe az çok sahiptir. İnsanların gelenek ve göreneklerinden vazgeçip yeni düşünceleri kabul etmeleri zor bir iştir. Belki de en zor iş kişinin alışkanlıklarından vazgeçmesidir. Atalarından devraldıkları gelenek ve değerleri körü körüne ve sorgulamadan izleyenler, bu gelenekleri uyulması gerekli bir otorite olarak kabul ederler. Geleneklerin otoritesini benimsemiş olmak Allah'ın otoritesini benimsemeye engel olur.1232 Geçmişi ve geçmişe dair olanı kutsamaya dayalı anlayış tarihin belli bir dönemiyle, belli nesille sınırlı olmayıp, aynı zamanda sosyal etkileşim ile nesilden nesile geçerek süreklilik arz etmektedir. Kısmen de olsa İslam âlemi de bundan nasibini almıştır. Her ne kadar İslam inancı bu anlayışı sert bir şekilde eleştirmiş olsa da, sosyal bir varlık olan insan, hangi inanca sahip olursa olsun kendisini bu geleneksel anlayıştan kurtarması zor olmaktadır. Diğer taraftan düşünen, sorgulayan, geçmişte yapılan hataları eleştiren insanlar suçlanmakta, ötekileştirilmekte ve hatta kimi zaman sapık olarak nitelendirilmektedirler. 1232 Kasapoğlu, Kur’an’da AhlakPsikolojisi, 206-211. 343 Bir çeşit feodalizm olan gelenekçilik, dışa kapalı, geleneklere bağlı ve soyluluğa inanmakta; asaletin, toplumdaki sınıfların, geçmişteki geleneksel yapının korunmasını isteyerek, dışarıdan gelecek her türlü değişim ve reformlar karşısında büyük bir taassub göstermektedir.1233 Kurulu düzen, refah ve mutlulukları bu kurulu düzenin işlemesine bağlı olan bireyler ya da kuruluşlar, bireysel menfaatlerini korumak için gelenek siperinin arkasına sığınarak bireysel ve toplumsal değişimi sağlayan özeleştiriyi engellemeye çalışırlar. Buna gelenekten çok gelenekçilik denir. Çünkü burada geleneklerin istismarı sözkonusudur. Cahilye dönemindeki zengin tüccarlar bunun en belirgin örnekleridir. Yeni gelen dine ve onun getirdiği toplumsal düzenlemelere ilk karşı çıkanlar da her zaman bunlar olmuştur. Bunları din, “mütref” (varlıklı ve şımarık kimseler) olarak adlandırmaktadır.1234 ِ ُر َون ِ َ ھ۪ كاف ُْم ب ْت ُ ْر ِسل ِ َمٓا ا َّا ب ِن ۙ ا ٓا ُ َوھ ْ َرف َ َ ال ُ مت َِّلا ق َ ٍة ِ م ْن ۪ نَذ ٍیر ا َ ْری ْنَا ف۪ي ق َ ْر َسل َو َمٓا ا “Biz, hangi memlekete bir uyarıcı göndermişsek oranın şımarık zenginleri, “Biz, sizinle gönderileni inkâr ediyoruz” demişlerdir.”1235 Görüldüğü gibi Peygamberlerin mesajına ilk karşı çıkanların servet, nüfuz ve yetki sahibi olan zengin kimseler olmuştur.1236 Bu gerçek Kur'an'ın birçok yerinde zikredilmektedir.1237 Özetle, birey ve toplum olarak yenilenme yani özeleştiri sorumluluğumuz vardır. Bu sorumluluğumuzu yerine getirirken geçmişin tecrübesinden faydalanmak bir gerekliliktir. Bu bir taklit değildir. Burada önemli olan geçmişi yadsımak veya kutsamak değil özümsemektir. Yani şekilden çok içeriğe yönelmek ve önem vermek gerekir. Gelenekle gelenekçilik farklı farklı şeylerdir. Zira gelenek süreklilik ve değişim vasatına işaret ederken; gelenekçilik statikliğe, değişime direnmeye ve din alanında düşüncenin tekâmül edip bir sona ulaştığına işaret eder. Düşüncenin bir 1233 Şeriati, 51. 1234 Düzgün, Din Birey ve Toplum, 99. 1235 Sebe: 34/34. 1236 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XX, 409; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VI, 520. 1237 Bkz. Enam: 6/123; A’raf: 7/60, 66, 75, 88, 90; Hud: 11/27; İsra: 17/16; Müminun: 23/24, 33, 38, 46; Zuhruf: 43/23. 344 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ temele oturması, kurumsallaşması ve gelişebilmesi için gelenek büyük bir önem arz etmektedir.1238 İslam toplumu için bunun ayrı bir önemi vardır; geçmişin miladı Hz. Peygamber’in yaşadığı devir olduğu için, sonraki devirlerin ilk devre göre daha iyi olmayacağı aşikârdır. Vahyin indiği zaman diliminde yaşayan Müslümanların İslam’ı daha iyi anladıkları bir gerçektir. Onlardan tevarüs edilen bilgiler elbette bugün ve yarın için çok önemlidir. Dolayısıyla geçmişle bağını koparanın geleceği olamaz. Bir ağacın kökü ne kadar toprağın derinliğine salınırsa değil ki rüzgâra en şiddetli kasırgalara karşı bile direnir ve dimdik ayakta kalır. Yalnız geçmişi savunurken geçmişe takılıp kalmamak gerekir. Kişi bulunduğu zaman diliminde geçmiş ile gelecek arasında bir köprü olmalıdır. Geçmiş ve gelecek ile ilgili temel yaklaşımımız; ne tümünü almak ne de tümünü atmak olmalıdır. Aksine seçici olmak, sorgulayarak ve test ederek kültürel bünyemize uygun olanı almalı olmayanı da dışarıda bırakmalıyız. Yani toplumlar manevi köklerinden kopmadan bulunduğu zamanı yaşamalı, milli ve manevi değerlerini muhafaza etmeye çalışırken dünyadaki gelişmelerin gerisinde kalmamaları gerekir. 3.4.2.3. Dini Grup Taassubü Dinler her ne kadar başlangıçta karizmatik dini şahsiyetlerin etkisiyle ortaya çıksa da, sonuçta bir topluluk içinde gelişmiş, yayılmış ve kurumsallaşmışlardır. Dindarlığın temel boyutlarından biri, müminin dini bir grup içinde yaşama ve birlik oluşturma özelliğinde somutlaşır.1239 İnsanların aidiyet duygularını bir topluluk veya cemaat içinde gidermeye dönük arayışlarında dinsel motivasyonun etkisi çok güçlüdür. Bu itibarla insan hem evrendeki hayatı anlamlı kılma ihtiyacını karşılamak, hem de sosyal hayattaki birlikteliğini anlamlı kılmak için dini gerekçelere sığınır. Dini gruplar mensuplarına bu anlamda ahlaki ve dinsel 1238 Demir, a.g.m., 162-163. 1239 Celalettin Çelik, Din Sosyolojisi, Palet Yay., Konya 2013, 277. 345 açıklamaların ötesinde, sosyal, ekonomik ve kültürel ağ olma potansiyelleri ile imkan sunarlar.1240 Sözlükte “bir dine, bir görüş ve düşünceye veya bir partiye aşrı ve körü körüne bağlanmak, taraf olmak, akraba ve kavminin fertlerine yardım etmek ve onları aşırı biçimde kayırmak” anlamına gelen taassup, terim olarak, din, ahlak, adet gibi konularda haksızlık ve husumet derecesine varacak kadar saplantıya düşmek demektir. Bugün İslami hareketin önemli bir kısmı, belli bir misyonu yerine getirmek üzere, belli bir cemaate intisab etme olgusuyla karşı karşıyadır. Bu durum hareketin taassup batağına düşmesine yol açacaktır.1241 Olumsuz anlamda kullanılan bu tür taassup bilgisizlikten, muhakemesizlikten ve aşırı inatçılıktan kaynaklanmaktadır. Bu bakımdan taassubun aşırılığı, toplumun sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasına en büyük engeldir.1242 Taassup, taraf tutmak, kendi hatasını görmeme, mağrurluk, kendini beğenme gibi bencilliğin tüm bozukluklarını burada görmek mümkündür.1243 Kur’ân-ı Kerîm’de taassupla aynı kökten türeyen kelimeler geçerse de bunların terim anlamıyla ilgisi yoktur. Dört âyette kör bir inatla gerçeğe karşı direnenler hakkında “anîd” kelimesi1244, bir âyette de “yanlış bir inancı inatla sürdürme” anlamında “lecâc”1245 masdarından fiil kullanılmıştır. Bir âyette geçen1246 “hamiyyete’lcâhiliyye” sözü taassubu ifade etmektedir: İnkarcıların ortak özelliği; peygamberlerin getirdiklerini düşünmeden red etmek, eski sapık inançlarına da yine düşünmeden sımsıkı sarılmaktır. Bu ayet, Hudeybiye barış anlaşmasında müşriklerin “الرحیم الرحمن الله بسم “ifadesine itiraz edip onun yerine “اللھم باسمك “ifadesini yazmak istemeleri üzerine inmiştir.1246F 1247 “İyilik ve takvâ üzerinde yardımlaşın, kötülük ve düşmanlık yönünde yardımlaşmayın”1247F 1248 meâlindeki âyetle tartışmaların doğru 1240 C. Çelik, 300. 1241 Turabi, 21. 1242 Karagöz vd., 624. 1243 Mutahhari, 75. 1244 Bkz. Hud: 11/59; İbrahim:14/15; Kaf: 50/24; Müddessir:74/16. 1245 Mü’minun: 23/75. 1246 Bkz. Feth: 48/26. 1247 Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, XXII, 253; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, VII, 345; Sa’lebi, IX, 54; Nesefi, IV, 130. 1248 Maide: 5/2. 346 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bilgilere, kanıtlara, aydınlatıcı kaynağa dayandırılması1249 ve güzellikle yapılması1250 gerektiğini, dinde zorlama olamayacağını1251 bildiren âyetlerde dolaylı biçimde taassup reddedilmektedir. Eğer bir iman şuur, idrak ve açık delillerden yoksun ise, o iman cahilce bir taassup olmaya, hakikati görmeyi ve hidayete ermeği önleyen bir fanatizme dönüşür. İnsanların tevhid ilkesi etrafında daha çok bir araya gelmeleri gerekirken değişik mezhep ve cemaatlere bölünmeleri, taklit ve taassuptan kaynaklanan temelsiz ve boş fikirlere inanmaları, Kur’anı Kerim’de şiddetle kınanmakta ve reddedilmektedir; “Şüphesiz bu (İslâm), tek bir din olarak sizin dininizdir. Ben de Rabbinizim. Öyle ise bana karşı gelmekten sakının. (İnsanlar ise, din) işlerini kendi aralarında parça parça ettiler. Her grup kendinde bulunan ile sevinmektedir.”1252 Günümüzde dini gruplar içerisinde eleştiriye ve aklın kullanılmasına kesinlikle müsaade edilmemektedir. Bazı dini liderlerin düşünce, fikir ve ifadelerine büyük bir değer verilmekte, hatta kutsanmakta ve aksi bir düşüncenin söylenmesine kesinlikle imkan tanınmamaktadır. Halbuki lider tarafından ifade edilen görüş ve düşünceler İslam’ın temel prensiplerine ve akıl ölçülerine uygunluğu oranında kabul edilmesi gerekir. Aksi takdirde bu görüş ve düşünceleri kim söylerse söylesin hiçbir değeri yoktur.1253 Tıpkı Hz. Ebubekir’in halife olarak seçildiğinde okuduğu ilk hutbesinde: “Ben, Allah ve Resulüne itaat ettikçe, siz de bana itaat ediniz; ben, Allah ve Resulüne asi olursam, sizin de bana itaatiniz lazım gelmez. Kendim ve sizin için Allah’tan af ve mağfiret dilerim!”1254 dediği gibi başta devlet başkanları olmak üzere her kesin eleştiriye açık olması gerekir. Bu açıdan cemaat, tarikat, siyasi parti liderlerinin ve sivil toplum kuruluşu üyelerinin kurumsal kimliklerinden dolayı sorumsuzlukları söz konusu olamaz. İster birey ister toplumların hiçbirinin düşüncelerinin bir kutsiyeti yoktur. Dolayısıyla tıpkı Hz. Ebubekir’in dediği gibi İslam’ın temel kaynakları olan Kur’an ve Hadis’e uygunluğu nisbetinde bu 1249 Bkz. Al-i İmran: 3/66; Hac: 22/3,8. 1250 Bkz. Nahl: 16/125; Ankebut: 29/46; Fussilet: 41/34. 1251 Bkz. Bakara: 2/256. 1252 Bkz. Mü’minun: 23/52, 53; Enbiya: 21/93. 1253 Arslan, 19. 1254 İbn Hişam, IV, 406; İbn Sad: III, 183; Taberi, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, III, 203. 347 düşünceler meşrudur. Aksi takdirde kim söylerse söylesin söylenenlerin hiçbir kıymeti yoktur.“Çünkü düşünceleri eleştirilmeyen kişiler yanlışlarla dolu bir hayat sürmeye mahkumdurlar.”1255 Genel anlamda mezhepler, sosyokültürel, siyasi ve ekonomik şartların değişimine bağlı olarak dinin anlaşılması ve yaşanmasında ortaya çıkan görüş ve yorum farklarının kurumsallaşmasıdır.1256 Özel anlamda ise mezhepler, İslam’ın birinci asrından itibaren gerek dini, gerekse siyasi bir anlayışla ortaya çıkmaya başlamış; böylece İslam’ın çatısı altında gelişme gösteren söz konusu mezheplere mensup alimler de, zaman zaman Kur’an’ı farklı yorumlamaya çalışmışlardır. Çünkü onların bir kısmı Kur’an’ı, bir kısmı da mensubu bulundukları mezhebin veya ekolün görüşlerini esas alarak nasları tefsir etmişlerdir.1257 Çünkü sınıfsal bir yaşam, sınıfsal bir görüş getirir. Bu görüş, insanın dünya içinde yaşadığı toplumu ve olayları özel bir açıdan görmesine ve her şeye özel bir gözlükle bakmasına, sınıfsal yorumlarda bulunmasına neden olur.1258 Basit bir konu da olsa bazı konuları eleştirmek yıkımlara sebep olur endişesi ile her türlü eleştiriyi yasaklamak çözüm değildir. Bu konuda ifrat ve tefritten kaçınmamız gerekir. Yanlışı eleştirmekten korktuğumuz gibi doğruyu da bazen savunmaktan korkabiliriz. Bilakis yanlış karşısında susmanın bizi başka hataları yapmaya sevk etmesinden veya mevcut hataların derinleşip kök salmasından korkmamız gerekir. Diğer taraftan böyle düşünenlerin bu tavırları, İslam inancına olan güvenlerinin zayıf olduğuna işarettir. Eğer onlar İslam’ın kuvvet ve cevherini yeterince bilselerdi, bu tür cüzi meselelerin İslam’ın özüne zarar veremeyeceğini de bilirlerdi. Özeleştiriyi engelleyen en önemli sebeplerinden birisi de arkasından gidip takip ve taklit ettiğimiz herhangi bir dini veya siyasi grubu temsil eden şahsiyetlerin fikirlerini, bazen de kendi fikirlerimizi kutsadığımızdan kaynaklanmaktadır. Şurası bir gerçek ki, sahabe-i kiram içtihada kapalı olan naslar ile aklın sahasına giren ve 1255 Yunus Vehbi Yavuz, İslam’da Düşünce ve İnanç Özgürlüğü, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2010. 65. 1256 C. Çelik, 286. 1257 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara 2014.I, 306. 1258 Mutahhari, 73. 348 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ görüş beyan edebilecekleri hususları birbirinden ayırıyorlardı. Buna en iyi örnek; Hübab b. Münzir b. Cemuh’ün Bedir savaşında karargâh kurulurken, kararhgahın yerini beğenmeyip Hz. Peygamber’e yaptığı itirazdır.1259 Burada bir asker olan Hübab’ın ordu komutanı ve Allah’ın elçisi Hz. Peygamber’e karşı fikrini çekinmeden söylemesi dikkate değer ve takdire şayandır. Diğer taraftan Hz. Peygamber’in bu itiraz karşısında bir asker dahi olsa isabetli ve doğru sözüne değer verip uygulaması, fikir hürriyetine değer vermesi açısından ayrıca özel bir anlama haizdir. Kendilerine seçim hakkı tanınmayan insanlar, başkalarının iradesine göre davranmak zorunda kalacaktır. Bu durumda kişilerin sorumluluk anlayışları tartışmalı hale gelmektedir. Başkalarının kendi haklarında aldıkları kararlara uyma zorunluluğu olan kişiler, kendilerine fırsat verildiği takdirde “iyi” veya “kötü”nün hangi kanadında bulunduklarını göstereceklerdir. Böylece insanların çoğunun benimsediği değerler, o halkın genel ahlak kurallarını oluşturacaktır. Bu noktada özgürlük, kilit rol oynayan bir değerdir.1260 Taassubu en çok eleştiren İslâm âlimlerinden biri de imam Gazzâlî’dir. Gazzâlî’ye göre bir sözü söyleyene göre değil gerçek olup olmadığına bakarak değerlendirmek gerekir.1261 Bir düşünce ve inanç hareketiyle ilgili duydukları şeyleri tahkik etmek, inceleyip değerlendirmek yerine kulaktan dolma bilgilerin taklitçi bir tutumla benimsenmesi insanlarda katı bir bağlılık/bağnazlık doğurmakta ve giderek taassup duygusunun yerleşmesine yol açmaktadır. Daha sonra da bir aidiyetlik duygusu içinde ait olduğu dini veya siyasi gurubun görüşlerini kutsarcasına mutlak doğru kabul edip, İslam’ın başından beri yerleştirmek istediği tevhid inancını zehirlemektedirler. Eleştirel bir bakışla hareket eden her Müslüman birey, konumu ve misyonu ne olursa olsun kişileri ve görüşlerini Kur’an ve sahih hadisler bağlamında ve ölçeğinde değerlendirir. Bu bağlamda, İslami cemaat, vakıf, dernek ve örgütlerin herhangi bir masumiyetleri ve kutsiyetleri yoktur. İnsanların bireysel tercihleri sonucu mensubu bulunduğu cemaati tek doğru, tabi olduğu cemaat liderini masum 1259 İbn-i Hacer, II, 10; İbn-i Hişam, II, 355. 1260 Tarhan, Değerler Psikolojisi ve İnsan, 47. 1261 Gazali, el-Münķız mine’d-Dalal, (Trc., Şemseddin Yeltekin), Yeryüzü Yay., İstanbul 2013, 18,19. 349 bir şekilde görüp fikirlerini mutlak doğru görmesi toplumsal mutabakatı zehirleyen tehlikeli bir eğilimdir. Bunlardan hiçbiri Allah’ın dininin biricik koruyucuları değillerdir. Güzel işleri nispetinde değer görmeli, şeriata uygun olmayan faaliyetleri konusunda da eleştirilmelidirler. Günümüzde birçok dini gruplar ve cemaatler içerisinde eleştiriye ve eleştirel akla pek fırsat verilmemektedir. Biat kültürüne sımsıkı bağlı olan bu tür cemaatler, liderlerine adanmışlık ruhuyla bağlanarak âyet ve hadislere farklı anlamlar yüklemek suretiyle yaptıklarını meşrulaştırmaya çalışmaktadırlar. Bu kapsamda “itaat” kavramı bağlamından koparılarak kendi amaçlarına uygun kullanıldığına şahit olmaktayız. Âyette geçen itaat kavramı, Allah’a, Resulü’ne ve sizden olan ululemr’le sınırlı iken, dini liderler kendilerini dokunulmaz olarak ileri sürerek fikirlerini dinin emriymiş gibi kutsamaktadırlar. İnsanın kendisini eleştirilerden muaf tutması kendi insanlık sınırlarını kabul etmemesi anlamına gelmektedir. “Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e ve sizden olan ulülemre (idarecilere) de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz -Allah'a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız- onu Allah'a ve Resûl'e götürün (onların talimatına göre halledin); bu hem hayırlı, hem de netice bakımından daha güzeldir.”1262 Bu ayet, İslam’ın bütün dini, kültürel ve siyasi sisteminin temelini teşkil etmektedir; buna göre tek otorite Allah’ın otoritesidir. İkinci olarak Hz. Peygamber’e itaat ve bağlılıktır. Üçüncü olarak Müslümanların kendi aralarında seçip yetki verdikleri yöneticilere bağlılıktır. Müslümanlar arasında herhangi bir mesele ortaya çıktığında, hepsi birden Kur'an ve Sünnet'e başvurmalı ve onun verdiği karara boyun eğmelidirler. İslâm'ı, İslâmdışı sistemlerden ayıran ana sebebin, Allah'ın Kitab'ını ve Rasûlü'nün (s.a.v) sünnetini nihaî otorite olarak kabul edip başvurulması ve onların hükmüne boyun eğilmesi olduğunu söyleyebiliriz. Bu tavsiyenin, Yahudilerin ahlâkî ve dinî durumlarını eleştiren pasajdan sonra geldiğine dikkat edilmelidir. Bu, şu anlama gelir: Ne zaman bir toplum Allah'ın Kitab'ı ve Rasûlü'nün Sünnet'ini gözardı eder, 1262 Nisa: 4/59. 350 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ bunun yerine yönetici ve dinî liderlere düşüncesizce itaat ederse, İsrailoğulları'nın kötü akıbetine uğramaktan kurtulamaz.1263 İslam’da kişisel vazife ve sorumluluklar ilahi prensiplerle tayin edilmiştir; fert emri toplumdan veya toplumun diğer fertlerinden değil, ilahi prensiplerden almaktadır. Toplumda fertler arası bağlılık noktası toplumun itibari değerleri ve çıkarları değildir. Bütün benlikler Allah’a yönelir ve onda birleşir. Her ne yapılırsa yapılsın Allah rızası esas alınır. Allah için sevilir ve yine Allah için nefret edilir. Her durumda hak eksenli hareket edilir. Bu ölçüye uymayan, çoğu zaman cehaletten kaynaklanan, muhakemesiz bir şekilde bir düşünüşe ve inanışa bağlanıp ondan başkasını doğru kabul etmemek taassubü ifade etmektedir. Dolayısıyla toplumun menfaati yerine ait olduğu dini grubun menfaatleri önceleyen bu tarz duygu, düşünce ve davranışlar; insanın bireysel ve toplumsal ilerleme ve gelişmesinin en etkili yöntemi olan ve merkezi bir role sahip olan özeleştiriyi olumsuz yönde etkilemektedir. 1263 Mevdudi, I, 370-373. 351 SONUÇ Bir düşünceyi, eseri ya da konuyu, daha çok eksik ya da yanlış yönlerini ortaya koyacak biçimde titizlikle inceleme olarak tanımlanan eleştiri aynı zamanda iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaktır. Dolayısıyla eleştiri mutlak anlamda kötü bir şey olmayıp, aksine iyi ile kötüyü birbirinden ayırmaya yarayan bir bakış açısıdır. Buna rağmen eleştiriyi sevimsiz hale getiren husus, çoğu zaman yergi kelimesi ile karıştırılmasından kaynaklanmaktadır. Eleştiri ve özeleştiri iç içe olup biribirinden ayrılmaz iki bütündür. Türkçe’de özeleştiri, kişinin davranışları üzerine yönelttiği bir değerlendirmedir. Bu değerlendirme olumlu olduğu gibi olumsuz da olabilmektedir. Batı menşeli (selfcriticism veya autocriticism) olan bu kavramın, Batı kültüründe de net ve evrensel bir tanımına rastlamak mümkün değildir. Bunun sebebi de sanırız, benlik anlamına gelen “self” kelimesinin birçok anlama gelmesinden kaynaklanmaktadır. Kimine göre özeleştiri; self-disclosure (itiraf etmek), kimine göre self-actualization (kendini gerçekleştirme) kimine göre ise self-monitoring (kendi kendini denetleme) olarak tanımlanmaktadır. Çünkü “self” tek bir konu olmayıp, daha ziyade gevşek bir şekilde birbirine bağlı alt konuların bir araya gelmesinden ibarettir. Özeleştirinin evrensel bir tanımının olmamasının bir diğer nedeni ise bu konunun öznel bir yaklaşım olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü öznel sorunlar, öznel çözümler gerektirir. Bu nedenle herkesin özeleştirisi farklı mahiyette ve düzeyde olabilmektedir. Özeleştirinin hem kavramsal hem de teknik ve teorik boyutunu ele aldığımız bu çalışmanın sunucunda iki noktaya özellikle dikkat edilmesini önemsiyoruz: A. Ulaştığımız bulgular: 1. Hemen her toplumda insanların, kendi inanç, değer ve kabulleri ölçeğinde özeleştiri yaptıkları görülmektedir. Bu kapsamda, hazcı bir anlayışa sahip olan Batı kültüründe özeleştirinin faydacı bir yaklaşımla tanımlandığı söylenebilir. Maddi soyluluğu esas alan batılılarn özeleştiri refleksleri gevşek de olsa; kişinin üretime yaptığı katkı oranıyla doğrudan ilişkilidir. 352 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Ancak, Kapitalizm’in sebep olduğu problemlere bir tepki olarak ortaya çıkan Marksizm’de ise, insan odaklı bir özeleştiri mekanizmasının nispeten işletildiği müşahade edilmektedir. Dolayısıyla bu veriler neticesinde Batı’daki özeleştiri formatının seküler olduğu, uhrevi/ahlaki bir boyutunun olmadığı, kapsamlı bir şekilde yapılmadığı, yapılanların ise tamamıyla dünyevi endişelerle yapıldığı sonucuna ulaşıldı. 2. Kur’an’da ve klasik eserlerimizde yukarıda anlattığımız şekliyle geçmeyen özeleştiri, Kur’an’da ve İslam kültüründe olmadığı anlamına gelmez. Özeleştiriye karşılık olarak modern Arapça’da kullanılan “ النقد الذاتي“nin Kur’an’da ve İslam klasik eserlerindeki karşılığı nefs-i levvame, nefs muhasebesi, tövbe, itiraf vb. kelimelerdir. Kur’an’daki anlam alanına uygun olarak süreç içerisinde kavramsallaşan bu kelimeler, aralarında bir takım nüanslar olsa da genel olarak özeleştiriyi ifade ederler. Bu kavramlar arasında yer alan nefs-i levvame, itiraf, nefs muhasebesi vd. bir özeleştiri iken; tövbe, özeleştiri olmakla birlikte maddi ve manevi onun gereğini yerine getirmedir. Yani özeleştiriyi sonuca bağlamadır. Dolayısıyla Batı kültürünün aksine İslam’da özeleştiri, başından beri var olup “hesap verme” anlayışı ve endişesi üzerine inşa edilir. Bu anlayışın temelinde de ahiret inancı yatmaktadır. Bu kapsamda; İslam inanç esasları içinde, önem açısından ikinci sırada yer alan kıyamet gününe Allah Teala yemin ettiği gibi, hemen peşinden “nefs-i levvameye” de aynı tarz ve üslupla yemin ettiği görülür. Bu durum, konunun nezaketini göstermesi açısından son derece manidardır. 3. İnsanın kemalatı için kritik öneme sahip olan, özeleştiyi kolaylaştıran ve anlamlandıran, anahtar konumunda olan bazı Kur’anî kavramlar tespit edildi. Bunlar; adalet, vicdan, takva vb. kavramlardır. Aslında özeleştirinin, insanın kendini yeniden tanıma ve geliştirme sanatı olduğu, bu çalışmanın önemli çıkarımlarından biridir. Mademki özeleştiri bir sanat, herkes özeleştiri yapabilir mi, diye bir soru akla gelebilir. Bu sorunun cevabı; şartlı bir “evet”tir. Bu ise, insanın, hayatını tüm 353 yönleriyle eleştirel bir bakış ve anlayışla gözden geçirmesidir. İyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı birbirinden ayırmaya yarayan bu anlayış, nefsin olumlu boyutu olan,“takva” şartına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Nitekim Allah Teala bu durumu şöyle izah etmektedir:“Ey iman edenler! Eğer Allah’a karşı gelmekten sakınırsanız; O, size iyiyi kötüden ayırt edecek bir anlayış verir ve sizin kötülüklerinizi örter, sizi bağışlar.” Çünkü takva; korunmak, çekinmek ve meşru sınırları çiğnemek isteyen nefse karşı kararlı bir şekilde direnmek olması bakımından özeleştiri veya otokontrol ile benzerlik arzetmektedir. Dolayısıyla insanın kendi varlığı üzerinde yeni ve müsbet açılımlara fırsat vermesi demek olan bu “anlayış” veya “sezgi”nin yani özeleştiri sanatının/düşüncesinin, insanlarda potansiyel olarak var olduğu; ancak insanın takvaya dayalı gayretine bağlı olarak gelişip ortaya çıktığı sonucuna ulaştırır. 4. İnsanın hayatında en çok hissettiği temel olgulardan birisi de değişim ve gelişimdir. İnsanın bu yönde sürekli bir eğilimi olmasının ötesinde sorumluluğu vardır. Yeryüzünü ıslah ve ihya etmek üzere görevlendirilen insanın en başta gelen görevi kendisini ıslah etmesi ve yenilemesidir. İnsanın kendisini ıslah edip geliştirmesinin en etkili yolu da özeleştiridir. Çünkü özeleştiri, değişme iradesinin bir sonucudur. Bu yüzden etkileri somut bir şekilde kendisini hissettirmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda, insanlık tarihini göz önünde bulundurduğumuzda, insanın gerek bireysel gerek toplumsal olarak kat ettiği gelişmelerin ve elde ettiği başarıların temelinde, birbirinden farklı da olsa yapılan özeleştirinin etkisinin çok fazla olduğunun belirlenmesi, bu çalışmanın ulaştığı önemli neticelerden biridir. 5. Özeleştiri, insanın kendisini geliştirmesinin en etkili yöntemi olmasına rağmen, sevimsiz bir kelimedir ve bu yüzden de pek yapılmayan bir ameliyedir. Burada yine şöyle bir soru insanın aklına gelebilir; mademki özeleştiri bu kadar önemli, o halde niçin sevilmiyor veya pek yapılmak istenmiyor? Bunun birçok sebebi olmakla beraber bize göre en önemli 354 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ sebeplerinden biri toplumu bilinçlendirici, yol gösterici ve pratiğe yönelik çalışmaların azlığı ve kaynakların yetersizliğidir. Diğeri de buna bağlı olarak cehalettir. Çünkü insan bilmediği şeyin düşmanıdır. Bu konudaki yanlış ve eksik bilgiler ile önyargılar özeleştiriyi olumsuz yönde etkilemektedir. Nasıl ki eleştiri salt bir “yergi” değilse, özeleştiri de salt bir “muatebe” yani nefsi aşağılama ve kişiliği ayaklar altına almaktan ibaret değildir. Dolayısıyla özeleştiriyi doğru tanımlamak, bu konudaki olumsuz yaklaşımları ve tedirginliği bertaraf edecektir. 6. Özeleştirinin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için insanın, kendi benliğinden sıyrılması ve merkezinden uzaklaşması gerekir. İnsan, kendi benliğine aşırı düşkün olması nedeniyle objektifliği genellikle yakalaması mümkün olmayamayabilir. Bu nedenle çoğu zaman kusurlarına karşı kör ve sağır gibi davranır, hatalarını kendisinden bile gizlemeye çalışır. Bu durumda, kendine olduğu gibi değil, perde arkasından baktığından yanılması kaçınılmaz olur. Bu ise özeleştiriyi olumsuz etkiler. Bu olumsuzluğu yaşamamak ve özeleştiriye yönelmek için hatalarını kendisinden daha iyi gören dostlarının yapıcı eleştirilerine ve uyarılarına her şeyden daha çok ihtiyaç duduğu kanaatindeyiz. Bu eleştiri ve uyarılar karşısında ise yöntem olarak özeleştiri, polemikçi değil diyalogcu bir tutumla yapılmalıdır. Yapılan eleştiriyi anlamaya çalışmak ve özeleştirici bir tutumla davranmak yerine gurur yaparak duymazdan gelmek, gelişmenin önüne bir engel olarak kişinin kendisini koyması demektir. Hâlbuki böyle yapacağına, göremediği hatalarına yöneltilen iyi niyetli ve yapıcı eleştiriyi ciddiye alıp, anlayışla karşılaması halinde dezavantaj gibi görünen bu durmu avantaja dönüştürebilecektir. 7. İnsan, yapı itibarıyla birçok içsel dürtülerin etkisinde olduğu için değişken ve istikrarsız bir yapıdadır. Bu durumu en güzel izah eden Hz. Peygamber’in katibi Hanzala; "Hz. Peygamber'in huzurunda olduğumuz sırada bize cennet ve cehennemden söz edilir, sanki gözlerimizle görmüş gibi oluruz. Oradan ayrılıp çoluk çocuğumuza, bağ- bahçemize karışınca çoklukla unutup gidiyoruz". Bu nedenle her ne kadar nefs denetlenmekten 355 hoşlanmazsa da, özeleştiriden sonra özdenetim yapma zorunluluğu vardır. Buna İslam literatüründe “murakebe” denir. Murakebe, hayat boyu devam eden uzun soluklu bir eylemdir ve özeleştiriyi anlamlı kılan en önemli kavramdır. Bu bağlamda, kişinin manevi hayatını zehirleyen ve çoğu zaman nefsin olumsuz özelliklerinden kaynaklanan günahlara karşı alınacak tedbirlerde özeleştiri-özdenetim birlikteliğinin gerekliliği, bu çalışmanın önemli belirlemelerindendir. B. Bundan sonra bu alanda yapılacak çalışmalar için önerilerimiz: 1. Biz bu alanla ilişkin Kur’anî kavramlar tespit etmeye çalıştık. Tespit ettiğimiz bu kavramların yeterli olduğunu düşünmüyoruz. Çalışmamız bu alanda bir ilk olduğu için bunun geliştirilebileceğini düşünüyoruz ve bundan sonra kavramsal çalışmalara ihtiyaç olduğu kanaatindeyiz. 2. Özeleştirinin İslam’ın kutsal metinlerine ait bir hususiyet olmadığını düşünmekteyiz. Semavi dinlere ait diğer metinlerde de bunun bulunduğunu var sayarak, bu aradaki etkileşimin ne olduğunu karşılaştırmalı bir çalışma ile ortaya koymanın Kur’anî metinde bulunan özeleştiriye de bir şekilde nasıl kaynaklık etmiş olabileceğinin ve aralarında nasıl bir ilişki olabileceğinin araştırılabileceğini düşünüyoruz. 3. Özeleştirinin Kur’an merkezli ortaya konuluşunun İslam felsefî düşüncesinde ve İslam ahlakında yani nazari ve ameli alanda nasıl sonuçlar doğurduğunun üzerinde Kur’anî ölçekler eşliğinde geniş saha çalışmalarının yapılmasının faydalı olacağı kanaatini taşıyoruz. 4. Herşeyden önce, özeleştiri eyleminde sorunun hem öznesi hem de nesnesi olan insanın, tüm yönleriyle kendisini iyi tanıması gerekir. Çünkü diğer varlıkların tersine insan, benliği ve kişiliği olan bir varlıktır. İnsanların çoğu benliklerinin farkında değildir. İnsanlar benliklerinin dışarıya yansıyan, başka insanlar tarafından değerlendirilen yanlarını ya bilmez veya yanlış bilirler. Özeleştiri, isanın kendisini tanıması ve açıklama yöntemi olduğuna göre, bu alanda yapılacak çalışmalarda başta Din Psikolojisi ve Din Sosyolojisi olmak üzere sosyal bilimlerin verilerinden 356 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ istifade etmenin ve bunları Tefsir alanına taşımanın konunun anlaşılmasına katkı sağlayacağına inanıyoruz. 5. Eleştiri ve özeleştride dikkat edilmesi gereken en önemli husus; şahıs yerine şahısların sergiledikleri davranışların ele alınması zorunluluğudur. Zira hangi konumda olursa olsun her insan benliğine düşkün olduğundan kendisine yöneltilen eleştiriler ona ağır gelir. Burada yapılması gereken şey; benliği aşağılamak yerine benlikten kaynaklanan aşağılık duygu, düşünce ve davranışların seviyesini yükseltmenin daha mantıklı olacağını düşünüyoruz. Netice itibariyle hayat anlamsız bir var oluş olmadığı gibi ölüm de ebedi bir yok oluş değildir. Kimin daha iyi davrandığını tespit etmek için ölümü ve hayatı yaratan Allah Teala, yaratılış gayesine uygun davranmayan insanları çeşitli vesilelerle uyarmakta, eleştirmekte ve hatta kınamaktadır. Bu durumda özeleştiri merkezi bir rol oynamaktadır. Zira bu eleştirilere karşı kişinin, temelinde ahiret inancı bulunan özeleştiri ile istediği zaman ıstıkametini düzeltmesi ve hayatını düzene sokarak yenilenme sorumluluğunu yerine getirmesi mümkündür. 357 KAYNAKÇA Abdülhalim Mahmud, Muhasibi, (Çev. M.Beşir Eryarsoy), İnsan Yay., İstanbul 2005. Abdulganî Ebu’l-‘Azm, Mu‘cem el-Ganiyyu’z-Zâhir, Muessesetu’l-Ganî li’n-Neşr, Ribât 2013. Adler, Alfred, İnsanı Tanıma Sanatı, (Trc. Şelale Başar), Dergah Yay., İstanbul 1981. Ahmet Selîm el-Humsî ve Sa‘dî Abdullatif Danâvî, er-RâfidMu‘cemu’n-Nâşieti’lLugavî, el-Muessesetu’l-Hadîse li’l-Kutub, Trâblus 2015. Akalın vd., Şükrü Haluk, Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara 2011. Akdere, İlhan, Marksizm’de Temel Kavramlar, Doğa Yay., İstanbul 2010. Akşaroğlu, Vedi “Toplum Ve Birey: Yabancılaşma Üzerine Kuramsal Bir Tartışma” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi , 2017, 35 (35) , 78-83. Alusi, Şehâbeddin Mahmûd, Ruhu’l-Meani fi Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim ve’s-Seb’u’lMesani, Daru’l-İhyau’t-Turasu’l-Arabi, Beyrut, ts, Apak, Adem, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, (6. Baskı), Ensar Yay., İstanbul 2011. Armağan, Mustafa, Gelenek, Ağaç Yay., İstanbul 1992. Arslan, İhsan, Hz. Peygamber ve Sahabe Örnekliğinde İslam’da Eleştiri Kültürü, Metamorfoz Yay., İstanbul 2016. Ateş, Süleyman, Kur’an Ansiklopedisi, Kuba Yay., İstanbul ts. Aydın, Hayati, Kur’an’da Psikolojik İkna, Timaş Yay., İstanbul 2006. Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş, (6. Baskı), Literatürk Yay., Konya 2012. Aydın, Hüseyin, Muhasibi’nin Tasavvuf Felsefesi, Fars Yay., Ankara 1976. Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Timaş Yay., İstanbul 1987. Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilnet Matbaacılık, İstanbul 2011. Azimli, Mehmet, Hz. Osman, Ankara Okulu Yay., (3. Baskı), Ankara 2016. 358 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Bagavi, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed elFerrâ’, Mealimu’t-Tenzil, Beyrut 1987. Bakan, Tevhid, “Hz. Peygamber’in Abdullah B. Übeyy’in Cenâze Namazını Kılması”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, 2013, 211-240. Bakırcıoğlu, Rasim, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, (2. Baskı), Anı Yay., Ankara 2016. Bekiryazıcı, Eyüp, Şihabeddin Sühreverdi’nin Felsefesinde Ontoloji Problemi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2005. Bekiryazıcı, Eyüp, “İslam Düşüncesi ve İşrâkîlik”, Eski Yeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi, 28, 2014, 25-36. Bekli, Ebi Muhammed Sadrettin Ruzbahan, Araisu’l-Beyan fi Hakaiku’l-Kur’an, (1.Baskı), Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 2008. Beydavi, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Tefsiru’l-Beydavi, Darü’l-İhayau’t-Türasu’l-Arabiyye, Beyrut 691 h. Bıkai, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer, Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-ây ve’s-süver, Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 1995. Bilgin, Vejdi vd., Din Sosyolojisi, Palet Yay., Konya 2013. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuki İslamiye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Basım ve Yay. İstanbul ts. Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmihali, Çelik Yay., İstanbul 2002. Bilmen, Ömer Nasuhi, Kur’anı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, Bilmen Yay., İstanbul ts. Bingöl, Abdülkerim, Kur'ân'da Eleştiri Mahiyeti ve Muhatapları, (Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2015. Bodur, H. Ezber, “Modern Kapitalizmin Doğmasında Dinin Rolü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, 1990, 90. 359 Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yay., Ankara 2003. Bulaç, Ali, “Akıl” SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Burger, Jerry M., Kişilik, Kaknüs Yay., (Trc., İnan Deniz E. Sarıoğlu), İstanbul 2006. Bursevi, İsmail Hakkı, Ruhu’l-Beyan, Eser Matbaası, İstanbul 1968. Cabiri, Muhammed Abid, Arap Ahlaki Aklı, Mana Yay., İstanbul 2015. Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, (5. Basım), Ağaç Kitabevi Yay., İstanbul 2009. Celaleyn, Celaleddin el Mahalli, Celaleddin e’s-Suyuti, Tefsiru’l-Celaleyn, Dar İbn Kesir, Beyrut 2014. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara 2014. Cevheri, İsmail b. Hammad, es-Sıhah fi’l-Luğa, (4. Baskı), Kahire 1987. Cevizci, Ahmet, Eğitim Sözlüğü, Say Yay., İstanbul 2010. Cüceloğlu, Doğan, Yeniden İnsan İnsana, (23.Baskı), Remzi Kitabevi, İstanbul 2000. Cürcani, Seyyid Şerif, Ta’rifat, (Trc. A. Mecdi Tolun), Litera Yay., İstanbul 2014. Çağrıcı, Mustafa, “Adalet”, DİA, İstanbul 1988. Çakan, İ. Lütfü, Ana Hatlarıyla Hadis, Ensar Yay., İstanbul 2016. Çamdibi, Hasan Mahmut, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, Çamlıca Yay., İstanbul 2014. Çelik, Celalettin, Din Sosyolojisi, Palet Yay., Konya 2013. Çelik, Ahmet, “Kur’ân’a Göre Ahiret İnancının Bireysel ve Toplumsal Yönü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16, 2001, 173-195. Çelebi, Halis, İslami Hareket ve Özeleştiri Üzerine, Rey Yay., (Çev.: Metin Parıldı), Kayseri ts. Çoban, Mehmet, Otokritik, Çağlayan Yay., İzmir 2007. Dağ, Mehmet, Kur’an’da Üslub Diyalektiği İltifat, Salkımsöğüt Yay., Ankara 2008. 360 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Dağ, Mehmet, “Zemahşeri Özelinde Kur’an’ın Mu’tezili Yorumu”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2013, Sayı: 40, 73. Demiray, Kemal, Türkçe Sözlük, İstanbul 1988. Demirayak, Kenan, Arap Edebiyatı Tarihi, Fenomen Yay., Erzurum 2012. Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Ana Konuları, (9. Baskı), İFAV Yay., İstanbul 2015. Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, (2. Baskı), İFAV Yay., İstanbul 2011. Demir, Şehmus, “Din-Dini Bilgi Ayırımı Ekseninde Geleneğin Ne’liği ve Değersel Boyutu”, İlahiyat Akademi Dergisi, 1(1-2), 2015, 154. Dımeşki, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (Trc., Zafer Erginli vd.), Kalem Yay., İstanbul 2006. Dihlevi, Şah Veliyullah, İslam Düşünce Rehberi, (Trc. Mehmet Erdoğan), Daru İhyai’l-Ulum, Beyrut 1990. Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Yazar Yay., Ankara 2014. Doğrul, Ö. Rıza, Büyük İslam Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 1978. Dölek, Ali, “öz”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Dönmez, İbrahim Kâfi, “Cehalet”, DİA, İstanbul 1993. Draz, M. Abdullah, Kur’an Ahlakı, (çev., Emrullah Yüksel vd.), İz Yay., İstanbul 2009. Durmuş, İsmail, “Hiciv” DİA, İstanbul 1998. Düzgün, Şaban Ali, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yay., Ankara 2013 Düzgün, Şaban Ali, “İnsanın Doğası (Fıtratı) ve Özgürlüğü Üzerine”, Kelam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, 2016, 322-342. Ebu’l-Hayyan, Muhammed b. Yusuf, Bahru’l Muhit, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2001. Ebu Mansur el-Maturidi, Te’vilatü Ehli’s-Sünne, Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 2005. Ebu Naim, Ma’rifetü’s-Sahabe, Daru’l-vatan, Riyad 1998. 361 Ebu’s-Suud, İrşadü’l-Akli’s-Selim ila Mezayi’l-Kur’ani’l-Kerim, İhyau’t-TurasulArabiyye, Beyrut, ts. Elbani, Muhammed Nasiru’d-Din, Camiu’s-Sağir ve’z-ziyade, Mektebetü’l-İslami, Beyrut 1982. Er, Rahim, “Tenkit” DİA, İstanbul 2011. Erdem, Hüsameddin, “Deizm”, DİA, İstanbul 1994. Erdem, Hüsameddin, Ahlak Felsefesi, (8. Baskı), Hü-Er Yay., Konya 2015. Eren, Şadi, Kardeşlik Felsefemiz, Selsebil Yay., İstanbul 2013. Ergin, Muharrem, Hayat Büyük Türkçe Sözlüğü, Hayat Yay., İstanbul ts. Erich Fromm, Yaşama Sanatı, Çev. Aydın Arıtan, Arıtan Yayınevi, İstanbul 1994. Erkan, Arif, Elbeyan Arapça Türkçe Büyük Sözlük, Huzur Yay., İstanbul 2006. Ermiş, Hamza, Arapça’dan Türkçeleşmiş Kelimeler Sözlüğü, İstanbul 2008. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, TDV Yay., (Neşr eden: M. Ertuğrul Düzdağ), (1.Baskı), Ankara 2017. Ertürk, Emin, “Marksizm”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Ezheri, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tezhibu’l-Luğa, Kahire 1964. Fayda, Mustafa, “ifk”, DİA, İstanbul 2000. Ferra, Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad b. Abdullah ed-Deylemi, Meani’l-Kur’an, Darü’l-Mısrıyye, Mısır 2010. Firuzabadi, Muhammed b. Yakup, el-Kamusu’l-Muhit, Müessesetü’r-risale, Beyrut 2005. Frager, Robert, Kalp Nefs Ruh, Gelenek Yay., İstanbul 2002. Freud, Sigmund, Psikanalize Yeni Giriş Dersleri, (Trc. Selçuk Budak), Öteki Yay., Ankara 1997. Fromm, Erich, Yaşama Sanatı, (Çev. Aydın Arıtan), Arıtan Yay., İstanbul 1994. Gazali, el-Münķız mine’d-Dalal, (Trc. Şemseddin Yeltekin), Yeryüzü Yay., İstanbul 2013. 362 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Gazali, Faysalü’t-tefrika beyne’l-İslam ve’z-Zendika, (Çev. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., İstanbul 2016. Gazali, İhyau ‘Ulumu’d-Din, (Trc. Ahmet Serdaroğlu), Bedir Yay., İstanbul 1989. Geçit, Mehmet Salih, Ehl-i Sünnet Siyasal Düşüncesinin Oluşumu, Tibyan Yay., İzmir 2015. Goldzıher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, (Çev. Rahim Er vd.), (2. Basım), Vadi Yay., Ankara 2012. Göka, Erol, “benlik”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Göka, Erol, Savunma Mekanizmaları, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Gölcük, Şerafettin, Kur’an ve İnsan, Esra Yay., Konya 1996. Gölcük, Şerafettin vd., Kelam, (2. Baskı),Tekin Kitabevi, Konya 1991. Görgün, Tahsin, “Tecdid” , DİA, İstanbul 2011. Görmez, Mehmet, “Terğib”, DİA, İstanbul 2011. Gözütok, Şakir, İslam’ın Altın Çağında İlim, Nesil Yay., İstanbul 2012. Gülhan, Tahsin, Araştırma Teknikleri, Yeni Asya Vakfı Yay., İstanbul 2003. Güneş, Kadir, el-Mu’cem, Mekteb Yay. İstanbul 2016. Güney, Salih, Sosyal Psikoloji, (2. Basım), Nobel Yay., Ankara 2012. Günday, Hüseyin vd., Arapça Dil Bilgisi, (3. Baskı), Alfa Yay., İstanbul 2008. Gürer, Dilaver, Türk- İslam Akademik Araştırmalar Dergisi, İSAM Kütüphanesi, Konya 1, 2006, 129. Gürer, Banu, “İnsan Davranışlarını Yönlendirmede Kur’an’da Ödüllendirme Motivleri”, Marmara Üniversitesi İahiyat Fakültesi, Din Eğitimi Araştırmalar Dergisi, Sayı: 12, 2003, 101-178. H. Mehmed Soysaldı, “İslam’da Tövbe”, Tasavvuf Dergisi, 6, Ankara, Mayıs/2001. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Hz. Peygamber’in İlim, Talim ve Terbiyeye Verdiği Önem”, İslami İlimler Dergisi, Ekim 2014, 547. 363 Halidi, Salah Abdullah, Kur’an Öyküleri, (Çev. Ahmet Sarıkaya), 2. Baskı, Kitap Dünyası Yay., Konya 2005. Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2012. Hatiboğlu,Mehmed Said, İslami Tenkit Zihniyeti ve Hadis Tenkitinin Doğuşu, Otto Yay., Ankara 2015. Hazın, Alaü’d-din Ali b. Muhammed b.İbrahim el Bağdadi, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Darü’l-fikr, Beyrut, 1979. Hizmetli, Sabri, İslam Tarihi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009. Hökelekli, Hayati, “Enaniyet” DİA, İstanbul 1995. Hökelekli, Hayati, “Şahsiyet” DİA, İstanbul 2010. Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisine Giriş, (3. Baskı), Dem Yay., İstanbul 2013. Humsi, Ahmed Selim vd.,er-Rafid, el-müessesetü’l-hadis li’l-kitab, Beyrut 2015. İ’tr, Nurettin, Menhec en-Nakd fi ulumi’l-Hadis, (3. Baskı), Daru’l-Fikr, Suriye1412 h. İbn Aşur, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî, Tahiret-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus 1997. İbn Arabi, Fütuhat-ı Mekkiyye, (trc. Ekrem Demirli), Litera Yay., İstanbul 2015. İbn Haldun, Mukaddime, (Der. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., Bursa 1981. İbn Hişam, Ebu Muhammed Abdülmelik b. Hişam b. Eyyub el-Himyeri, esSiyretü’n-Nebeviyye, (Trc. Abdulvehhab Öztürk), Kahraman Yay., İstanbul 2014. İbn Kesir, İmadud’d-Din Ebu’l-Fida İsmail, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, Dar Tayyibe, (2.Baskı), Beyrut 1999. İbn Kesir, İmadud’d-Din Ebu’l-Fida İsmail, el-Bidaye ve’n-Nihaye fi’t-Tarih, (Trc. Mehmet Keskin), Çağrı Yay., İstanbul 2008. İbn Kesir, İmadud’d-Din Ebu’l-Fida İsmail, es-Siyretü’n-Nebeviyye, (Trc., Hanifi Akın), Çelik Yay., İstanbul 2015. 364 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ İbn Manzur Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed elEnsarî, Lisanu’l-Arab, Darü’l-Ma’arif, Kahire 1119 h. İbn Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, (Çev. Abdulkadir Şener vd.), Büyüyenay Yay., İstanbul 2013. İbn Sad, Ebû Abdillâh Muhammed el-Kâtib el-Hâşimî el-Bağdâdî, et-Tabakatü’lKübra, Beyrut 1978. İbn-i Hacer, Ebu'l Fazl Şihabuddin Ahmed bin Ali bin Muhammed el-Askalanî, elİsabe fi Temyizi’s-Sahabe, Müellif; Ahmed b. Ali, (Tah., Ali Muhammed el Bücavi), Darülcil Yay., Beyrut, h.1412 (1991) İbnü’l-Esir, İzzüddin Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Keram, el- Kamilfi’t-Tarih, Daru’sSadr, Beyrut 1982. İncil, Matta 7, Bölüm 7, Lu. 6:37-38, 41-42, Çağdaş Türkçe Çevirisi, yeni Yaşam Yay., 5. Basım, İstanbul 1991. İbrahim Mustafa vd.,el-Mu’cemu’l-Vasit, İhyaü’t-Türas, Kahire 1960. İsfahani, Rağıb, Müfredat, (Trc. Abdulbaki Güneş vd.), Çıra Yay., İstanbul 2012. Izutsu, Toshihiko, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, (Trc. Selahaddin Ayaz), Pınar Yay., İstanbul 1984. Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (Trc., Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, ts. Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Pınar Yay., İstanbul 2013. Jean- Jacques Rousseau, İtiraflar I, (Çev. Reşat Nuri Güntekin), MEB Basımevi, İstanbul 1991. Kadı Beydavi, Muhtasar Beydavi Tefsiri, (Trc. Şadi Eren), Selsebil Yay., İstanbul 2011. Kandehlevi, M. Yusuf, Hayatü’s-Sahabe, (Çev. Ahmet Meylani), İslami Neşriyat, Konya, ts. Kant, İmanuel, Pedagoji Üzerine, (Çev. M. Rahmi), Yeni Zamanlar Yay.,(2.Baskı), İstanbul 2005. 365 Kant, İmanuel, Pratik Usun Eleştirisi, (Çev. İsmet Zeki Eyupoğlu), Say Yay., (8. Baskı), İstanbul 2013. Kanuci, Ebi Tayyib Sadık b. Hasan b. Ali el-Hüseyni, Fethu’l-Beyan fi Makasidi’lKur’an, Daru’l-Kitab’l-İlmiyye, (1.Baskı), Beyrut 1999. Kara, Seyfullah, “İfk OlayınınEtkileri ve Olayla İlgili Ortaya Konan Tavırlar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 15, 2001, 343-382. Karaca, Faruk, Din Psikolojisi, (3.Baskı), Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon 2017. Karagöz, İsmail vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yay., Ankara 2010. Karaman, Hayrettin vd., Kur’an Yolu, DİB Yay., Ankara 2007. Kasapoğlu, Abdurrahman, Kur’an’da AhlakPsikolojisi, Yalnızkurt Yay., İstanbul 1997. Kasapoğlu, Abdurrahman, Kur’an’da Kişilik Psikolojisi, İzci Yay. İstanbul 1997. Katar, H. Mehmet, “Kefaret” DİA, İstanbul 2002. Kaya, Yunus, Tasavvuf, Uzak Ülke Yay., (2. Baskı), İstanbul 2011. Kılıç, Cevdet vd., İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi, Grafiker Yay., Ankara 2013. Kılıç, Sadık, Kur’an’da Günah Kavramı, Hibaş Yay., Konya 1984. Kılıç, Sadık, “İnsan Fücur ve Takva Arasında “Bir Damla Endişe”, EKEV Akademi Dergisi, 1(4), (Mayıs 1999), 1. Kıllıoğlu, İsmail, “Aydınlanma Çağı”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Kireççi, Mehmet Akif, Arap Edebiyatında Eleştiri Tarihine Giriş, Tezkire Derleme Dizisi 1, (Kasım 1991), Vadi Yay., Ankara 1991. Konar, Ayşegül vd., “Din Psikolojisi Açısındanİnsan Olma Sürecinde Kendini Gerçekleştirme ve Din”, Toplum Bilimleri Dergisi, Ocak, 8(15), 365-383. Koçyiğit, Hikmet, Kur’an’da Eleştirel Tavır, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Erzurum 2003. Köknel, Özcan, Kişilik, Öz Dizgi Matbaası, İstanbul 1986. Köksal, M. Asım, İslam Tarihi, Şamil Yay., İstanbul 1981. 366 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Köse, Ali vd.,Din Psikolojisi, Timaş Yay., (4. Baskı), İstanbul 2014. Krech, Davıd vd.,Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler, (Trc: Erol Güngör), (3. Baskı), Ötüken Yay., İstanbul 1980. Kurt, Abdurrahman, Din Sosyolojisi, Sentez Yay., Bursa 2016. Kurtubi, Ebi Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensari, el-Camiu’l Ahkami’lKur’an, Darü’l-Kutüb, Kahire 1964. Kuşeyri, Abdulkerim b. Havazin b. Abdulmelik, Tefsiru’l Kuşeyri, Heyetu’l Mısriyyetü’l amme li’l-Kitab, Mısır, 2000. Kutluer, İlhan, “İnsan” DİA, İstanbul 2000. Kutub, Muhammed, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, İşaret Yay., (Trc. Bekir Karlığa), İstanbul 1992. Kutub, Seyyit, fi Zilal-il Kur’an, Dünya Yay., İstanbul 1989. Kutub, Seyyit, İslam’da Sosyal Adalet, (Çev. Harun Önal), Beka Yay., İstanbul, ts. Kutub, Seyyit, Kur’an’da Edebi Tasvir, Beka Yay., (Trc.Kamil M. Çetiner), İstanbul, ts. Küçük, Osman Nuri, İnsan-ı Kamil, İnsan Yay., İstanbul 2011. Lings, Martin, Hz. Muhammed’in Hayatı, (Çev. Nazife Şişman), İnsan Yay., İstanbul 2016. Levis Maluf, el-Muncid fi’l-Luğati’l-Arabiyye, Darü’l-Kur’ani’l-Kerim, Tahran 1342h. Lunn, Eugene, Marksizm ve Morenizm, (çev.Yavuz Alogan), Dipnot Yay., Ankara 2010. Macid Fahri, İslam Ahlak Teorileri, (Çev. Muammer İskenderoğlu vd.), Litera Yay., İstanbul 2004. Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, (Çev. Osman Akınhay vd.), Bilim ve Sanat Yay., Ankara 2003. 367 Maverdi, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri, en-Nükt ve’l-Uyun, Daru’l-Kutub’il-İlmiyye, Lübnan ts. Mazhari, eş-Şeyh el Kadi Muhammed Senaullah el Üsmani, et-Tefsiru’l-Mazhari, (1.Baskı), Beyrut 2007. Mengüşoğlu, Takyettin, İnsan Felsefesi, Doğubatı Yay., Ankara 2015. Merad, Ali, “Islah”, DİA, İstanbul 1999. Mevdudi, Seyyid Ebu'l A'lâ, Tefhimu’l-Kur’an, İnsan Yay., (Trc. Muhammed Han Kayani vd.), İstanbul 1996. Muabide, Yahya Zekeriya Ali, el Ehadisu’n-Nebeviyye el-Varid fi Vekai’i’lFelekiyye, (Yayınlanmış Doktora Tezi), Yermuk Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, Ürdün 2009. Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, (Çev. Cahit Koytak vd.), İşaret Yay., İstanbul 1999. Muhammed Fuad Abdulbaki, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfazi’l- Kur’ani’l-Kerim, Daru’l Ma’rife, Beyrut 2012. Muhammed Hamîdullah, “Hudeybiye”, DİA, Ankara 1998. Muhammed Mümtaz Ali, “Eleştirel Düşünme ve İslami Yöntem”, (Çev. Hülya Çınar), Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Karabük Üniversitesi, 3(2), 2014, 160. Muhammed Reşit Rıza, Tefsirü’l-Menar, Darü’l-Menar, Mısır 1999. Muhasibi, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, er-Riaye, İnsan Yay., (Çev. Şahin Filiz vd.), (4.baskı), İstanbul 2011. Muhasibi, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, (Trc. Ali Pekcan), Gelenek Yay., İstanbul 2011. Muhasibi, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed, Edebu’n-Nufus, İşaret Yay., İstanbul 2003. Mukatil b. Süleyman, Tefsiru’l-Mukatil b. Süleyman, Daru’l-Kutübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. 368 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Mutahhari, Murtaza, İnsan-ı Kamil, (Çev. İsmail Bendiderya), Kevser Yay., İstanbul 1999. Müslim b. Haccac Ebu Hüeyin, el-Camiu’s-sahih, Darü’l-Hadis, (1.Baskı), Beyrut 2003. Nahcivani, eş-Şeyh Ni’metullah b. Mahmud, el-fevatihu’l-ilahiyye ve’l mefatihu’lğaybiyye, 1. Baskı, Osmanlı Hilafet Matbaası, İstanbul 1325 h. Nedvi, Ali el-Haseni, Müslümanların Gerilemesiyle Dünya Neler Kaybetti, (Trc. Mehmet Süslü), Hikmet Yay. İstanbul 1986. Nehhas, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed, Meani’l-Kur’an, Mekke 2010. Nesefi, Ebu’l-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Tefsiru’n-Nesefi, Daru’nNefais, Beyrut 2005. Nevevi, Yahya b. Şerafeddin, Şerhul Erbain en-Nevevi, Ravza Yay, İstanbul 2014. Nevevi, Yahya b. Şerafeddin, Riyazu’s-Salihin, (Trc. Abdulvehhab Öztürk), Kahraman Yay., İstanbul 2016. Okay, M. Orhan, “hiciv”, DİA, İstanbul 1998. Okçu, Abdulmecit, Kur’an’a Göre Evrenin İnsana Musahhar Kılınışı, Salkımsöğüt Yay., Erzurum 2009. Ömeri, Muhammed Ali Kasım, Dirasat fi Menheci’n-Nakd İnde’l-Muhaddisin, Darü’n-Nefais, Amman 1420 h. Özdenören, Rasim,“Diyalektik”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Özel, Mustafa, “Kapitalizm”, SBA, Risale Yay., İstanbul 1990. Özsoy, Ömer vd.,Konularına Göre Kur’an, Fecr Yay., Ankara 2013. Özsoy, Ömer, Sünnetullah, (2.Baskı), Fecr Yay., Ankara 1999. Öztürk, Mustafa, Kur’an-ı Kerim Meali, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015. Paçacı, Mehmet, Kur’an’da ve Kitab-ı Mukaddes’te Ahiret İnancı, Nun Yay., İstanbul 1994. Pazarbaşı, Erdoğan, Kur’an ve Medeniyet, Pınar Yay., İstanbul 1996. 369 Pekcan, Uğur, Nefis Muhasebesi, Menhec Yay., Konya 2013. Razi, Ebu Abdullah Fahru’d-din, Mefatihu’l-Ğayb minel Kur’ani’l-Kerim, İhyau’ttürasu’l-Arabiyye, ts., Razi, Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir, Muhtaru’s-sıhah, Mektebetü’l-lübnan Nişarun, Beyrut 1995. René Decartes, Aklın Yönetimi için Kurallar, (Çev. Engin Sunar), Say Yay., İstanbul 2016. René Decartes, Felsefenin İlkeleri, (Çev. Mesut Akın), Say Yay., İstanbul 2015. René Guénon, Egemenliğin ve Çağın Alametleri, (Çev. M.Kanık), İz Yay., İstanbul 1990. S. Bailin, R. Case, ''Common Misconceptions of Critical Thinking'', in David Scott, Curriculum Studies-Major Themes in Education, 3, London 2003, 296. Sa’lebi, Ebu İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim en-Nisaburi, el Keşf ve’lBeyan, (1. Baskı), Daru’l-İhyau’t-Türasu’l-Arabiyye, Beyrut 2002. Salim b. Zevkan, es-Sire, Trc. Harun Yıldız, Ankara Okulu Yay., Ankara 2016. Sabuni, Eş-Şeyh Muhammed Ali, Sefvetu’t-Tefasir, el Mektebetül Asriyye, Beyrut 2014. Sarı, Mevlüt, el- Mevarid, Bahar Yay., İstanbul 1982. Savi, Ahmet es-Savi, Haşiyetu’s-Savi Ala Tefsiru’l-Celaleyn, Daru’l-İhyau’tTürasu’l-Arabiyye, Beyrut ts. Seber, Abdulkerim, Kanunu’t-Te’vil, Tıbyan Yay., İzmir 2014. Seferoğlu, S. Sadi vd., “Eleştirel Düşünme ve Ögretimi”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 30, 2006, 193-200. Sifil, Ebubekir, Hikemiyat, Ravze Yay., İstanbul 2015. Sinanoğlu, Mustafa, “İman” DİA, İstanbul 2000. Songar, Ayhan, Çeşitleme, İstanbul 1981. 370 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Suad el-Hakim, İbnü’l-Arabi Sözlüğü, (Çev. Ekrem Demirli), Kabalacı Yay., İstanbul 2005. Sum’ani, Ebu MuzafferMansur b. Muhammed el-Merzui,Tefsiru’l Kur’an, Daru’lVatan, Riyad 1997. Suruç, Salih, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, Nesil Yay., (534. Baskı), İstanbul 2016. Suyuti, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, ed-Dürrü’l-Mensur, Beyrut ts. Sülemi, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Hüseyn, el-Hakaiku’t-Tefsir, Darü’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2001. Şahinel, Semih, Eleştirel Düşünme, Pegem A Yay., Ankara 2002. Şeriati, Ali, Kapitalizm, Dünya Yay., İstanbul 2004. Şeriati, Ali, Öze Dönüş, Fecr Yay., Ankara 2011. Şeyhli, Behcet Abdulvahid, Belağatu’l-Kur’an’l-Kerim fil İ’caz, Mektebetü’lDendis,, 1. Baskı, Amman 2001. Şimşek, M. Sait, Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri, Beyan Yay., İstanbul 2016. Taberi, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyan fi Te’vili’l-Kur’an, Daru’lMa’rife, Lübnan 1992. Taberi, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihu’l-Ümem ve’l Müluk, Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 1997. Taberi, Tarih-i Taberi, Trc. M. Faruk Gürtunca, Sağlam Yay., İstanbul 2007. Tarhan, Nevzat, Değerler Psikolojisi ve İnsan, Timaş Yay., İstanbul 2015. Tarhan, Nevzat, Duyguların Psikolojisi, Timaş Yay., İstanbul 2006. Tarhan, Nevzat, İnanç Psikolojisi,Timaş Yay., İstanbul 2014. Tehanevi, Muhammed Ali b. Ali, Keşşafu Istılahati’l-Fünun, Darü’l-Kütubü’lilmiye, Lübnan 1998. Tokmakoğlu, Gürsel, Benlik, Bilinç ve Vicdan, İz Yay., İstanbul 2012. 371 Topaloğlu, Bekir, “Tövbe” DİA, İstanbul 2012. Topaloğlu, Bekir, Kelam ilmine Giriş, Damla Yay., İstanbul 2013. Topaloğlu, Bekir vd.,Yeni Kamus, Yılmaz Ofset, (7. Baskı), İstanbul 1977. Turabi, Hasan, Özeleştiri ve Yenilenme Sorumluluğu, Ekin Yay. (Çev. Vahdettin İnce), İstanbul 1998. Tufî, Necmuddin Süleyman b. Abdilkavi, Kitabu’t-Ta’yin fi Şerhi’l-Erbain, Beyrut 1998. Udeh, Abdulkadir, Mukayeseli İslam Hukuku ve Beşeri Hukuk, Rehber Yay., (Trc. Ali Şafak), Ankara 1991. Uludağ, Süleyman, “Nefis” DİA, İstanbul 2006. Ulusoy, Mustafa, I. Ulusal “Maneviyat Psikolojisi” Sempozyumu, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri 2014. Ulutürk, Veli, “Kur’an-ı Kerim’in Zulüm ve Zalim Dedikleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, 1991, 96-117. Uzun, Çağlar, Özeleştiri, (Yayınlanmış Sanatta Yeterlilik Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anasanat Dalı, Ankara 2009. Vakıdi, Muhammed b. Ömer, Kitabü’l-Meğazi, Trc. Musa K. Yılmaz, İlk Harf Yay., (1. Baskı), İstanbul 2014. Yaman, Ertuğrul, Değerler Eğitimi, Akçağ Yay., Ankara 2014. Yaran, Cafer Sadık, İslam Ahlak Felsefesine Giriş, Dem Yay., (3. Baskı), İstanbul 2014. Yavuz, Yunus Vehbi, İslam’da Düşünce ve İnanç Özgürlüğü, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2010. Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Akçağ Yay., Ankara 2013. Yeğin, Abdullah, Yeni Lugat, Fatih Matbaası, İstanbul 1968. Yıldırım, Zeki, “Kur’ân’da Peygamberlerin İsmeti”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, 2003, 87-118. 372 KUR’AN’DA ÖZELEŞTİRİ Yılmaz, Şeyh Şamil, İbn Haldun’da Tarihsel Varlık Alanının Nedenselliği, (Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2009. Yılmaz, Ali, “Kur’ân’a Göre İnkârın Psikolojik Tezâhürleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 20, 2003, 91-128. Zavi, Tahir, Ahmed, Tertibu’l-Kamusu’l-Muhit, Mısır 1959. Zebidi, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseyni Tacu’l-A’rus Min Cevahiru’l-Kamus, Darü’l-Hidaye, Kuveyt 2008. Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (Trc. İbrahim Kafi Dönmez), TDV Yay., Ankara 2007. Zemahşeri, Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakaiku Ğamaidu’t-tenzil, Daru’lKitabi’l-Arabiyye, Beyrut 1407 h. Zerkeşi, Ebu Abdillah Bedrettin Muhammed b. Abdillah b. Bahadır (v. 794), elBahru’l-Muhit fi usuli’l-fıkh, Daru’l-Kitabi, Beyrut 1994. Zencani, Tehzibu's-Sıhah, (thk. Abdusselam Muhammed Harun-Ahmed Abdulgafur Attar), Daru'l-Mearif, Mısır, ts. Zühri, İbn Şihab, el-Meğazi, (Çev. Mehmet Nur Akdoğan), Ankara Okulu Yay., Ankara 2016. Zürkani, Menahilü’l-İ’rfan fi Ulumi’l-Kur’an, (Trc. H. Aldemir), Beka Yay., İstanbul 2015.

.FAYDALANILAN WEB SİTELERİ http://alwaei.com/topics/view/ (Erişim Tarihi: 21.09.2015) http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yillar&MakaleNo=d260s017m1 (Erişim Tarihi: 23.04. 2017) http://www.antoloji.com/ilim-ilim-bilmektir-yunus-emre-bir-siir-bir-yorumsiiri/Sedat Demirkaya, (Erişim Tarihi: 16.02.2016) http://www.sadabat.net/?title=makaleler&menuid=3&mk=29, (Erişim Tarihi: 20.04. 2017) 373 http://www.stres112.com/kisilik.html, (Erişim Tarihi:15.02.2017) http://www.turkedebiyati.org/birlesik-kelimelerin-yazimi-imlasi.html, (Erişim Tarihi : 01.04.2017) https://kortopsikoloji.com/dergi/kisa-kisa-Erişim tarihi: 18, ( Erişim Tarihi: 02.04. 2017) https://www.saffar.org/?act=artc&id=982/ (Erişim tarihi :28.12.2016) http://www.islamveihsan.com/tefekkur-etm

Bugün 25 ziyaretçi (27 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol