Sünnet aynı zamanda en kapsamlı ve en sahih bilgi veren İslam Mektebi’nin diğer bir adıdır. O mektepte Allah Teala’nın ayetlerinin murad-ı ilahi çerçevesinde nasıl anlaşılması gerektiği öğretilir. İslam ümmetinin ilim dünyasına iftiharla sunduğu üstatlar orada yetişmiş, o mektepte ders okutmuşlardır. Ebû Hureyre, Enes b. Malik, Aişe, Said b. Müseyyeb, Ebû Hanife, Evzai, Malik b. Enes, Buharî, Müslim, İbn Hacer, Nevevî o mektebin farklı dönemlerde yaşayan hem öğrencileri hem de ulu hocalarıdır. Sünnet mektebi tarih boyu İslam dışı ideolojik oluşumların önünü kapattığından heterodoks meşreplerin öncelikli hedefi olmuştur. Çağımızda ise, ory antalist yaklaşımların tesirinde kalan kimi Müslümanlar tarafından tarihinin en haksız ve en ağır tenkitlerine maruz kalmıştır. Bu baptan olan Mısır ve Hindistan merkezli tenkitler İmam Zahid Kevserî, Keşmirî gibi birkaç ulu hocanın bereketli çalışmaları neticesinde akamete uğramıştır.

Sünnet mektebinin büyük hocası İmam Kevserî, eserleri yanında talebeleri ile de ilim dünyasına katkıda bulunmuş, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Merhum Abdufettah Ebû Gudde onun en gözde talebelerindendir. Sünnet ve cemaat hassasiyetiyle temayüz eden bu mektebin müstakim duruşlu muasır temsilcisi olan Muhammed Avvame ise, özellikle hadiste ve fıkıhta eşine az rastlanır bir ilim adamıdır.

Medine-i Münevvere’ye her gidişimde Avvame’yi ziyaret etmek noktasında bende şiddetli bir arzu oluşmasına rağmen çalışmalarından alıkorum endişesi, genellikle bu arzuma gem vurmuştur. Bu yüzden dünyadan Ravza’ya, Ravza’dan da dünyaya açılan güzergahta Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem)’nden başka –Avvame dahil- kimseyle görüşmeden Türkiye’ye döndüğüm olmuştur. Bir cihetle öğrencisi olmamdan da cesaret alarak zaman zaman kendilerini rahatsız etmekten de geri kalmamışımdır. Medineli Yusuf Zülelî ile birlikte kendisini en son ziyaret ettiğimde yanında oğlu da vardı.

Selamlaşmadan sonra ilk olarak Mehmet Emin Er Hoca’yı tanıyıp tanımadığımı soran Avvame, kendisiyle henüz tanıştığı Emin Er Hoca ile ilgili şunları söyledi: “O, Türkiye’de kalan büyük ilim adamlarından biridir. Allah ömrünü mübarek eylesin. Şimdi 95 yaşlarında… Fakat ilmi ve aklı yerinde, çok ince meselelerden bahsedebilmektedir. Tevazuda da zirveye ulaşmış biridir.”

Hadis çalışmaları üzerine konuşurken bir ara oryantalist söylemlerle örtüşen hadis tenkitçiliğinin mutlaka sorgulanması gerektiğine vurgu yapan Avvame Türkiye’de meşhur olan bir hadisçinin yüksek lisans tezini kendisine ait bir eserden intihal ettiğini üzülerek anlattı. Ülkemizdeki ilmî faaliyetler ve ulema merkezli fikir teatisinin ardından kayıt cihazını açtım ve kendilerine ilk soruyu yönelttim.

Avvame: Tabiî buyurun.

Şenocak: Alimler nezdinde İmam Kevserî’nin hadis ve fıkıh ilmindeki yeri neresidir?

Avvame: Biraz beklerseniz size bununla ilgili bir vesika getireyim. (Üstat yandaki çalışma odasına gidip, Emin Saraç Hocaefendi’nin kendisine hediye ettiği Kevserî ile alakalı ifadeleri haiz bir sahife ile geri geldi.) Muasır Ezher âlimlerinden biriyle Mısır’da karşılaşmıştım. İsmi Şeyh Abdülvahab Abdüllatif, bu ismi duydunuz mu?

Avvame: Suyuti’nin Tedribu’r-Ravi’si başta olmak üzere birçok eseri tahkik eden Şeyh, pek çok tahkik çalışmasına da eşlik etti. Şeyh’in Ezher’in hadis bölümünde yüksek lisans yapan talebelere okuttuğu ders kitapları da vardır. Bunlardan bir tanesi “el Muhtasar fî İlm-i Ricali’l-Eser”dir. Aynı zamanda Kevserî’nin de çağdaşı olan Şeyh Abdulvahhab Abdullatif “el Muhtasar fî İlm-i Ricali’l-Eser” adlı eserini bastırınca ondan bir nüsha da Kevserî’ye takdim eder. Kevserî’ye takdim etiği eserin ilk sahifesine şu ifadeleri yazar: “Hafızlarının İmamı, hadiste müminlerin emiri, Huccetü’l-İslam, dünyanın alimi, muhakkik, mutkin, takva sahibi, zahid, büyük hoca, üstatlarımızın üstadı, şeyh Muhammed Zahid el-Kevserî’ye… Allah ömrünü uzatsın ve onu İslam’ı müdafaa eden bir kılıç olarak yaşatsın.” Müellif Abdulvahab.

Şenocak: Bitirici bir ifade. Artık bunun üzerine söz söylenemez.

Avvame: Evet… (Üstat Avvame, önemine binaen Şeyh’in merhum Kevserî hakkında tadat ettiği ifadeleri ikinci defa okur.) Evet işte, Mısırlı, Ezherli muhaddis bir âlim, merhum Kevserî hakkında bunları söylüyor. Hadis ilmiyle iştigal eden bir alim onu bu sıfatlarla tavsif ediyor. Biz Mısırlıları tanırız. Kuzey Afrikalılar övgü içeren bu tür tabirleri kolay kolay kullanmazlar. Ama bu geleneğe rağmen Şeyh Abdulvahhab bunları söylüyor. İşte görüyorsunuz üzerinde bu yazının da yer aldığı söz konusu kitabın mukaddimesi. Kevserî kitabı talebesi Muhammet Emin Saraç’a hediye etmiş. İşte şurada da Muhammet Emin Saraç’ın yazısı var.

Şenocak: Efendim, Merhum Kevserî’yi çağdaşı olan alimlere nispetle öne çıkaran ve muhakkik alimler nezdinde onu farklı kılan özellikleri nelerdi?

Avvame: Çağdaşları derken kimleri kastediyorsunuz, Türkiye’dekileri mi, yoksa bütün muasırlarını mı?

Şenocak: Genel anlamda soruyorum. Mesela İstanbul’da onunla beraber okuyan, okutan çok sayıda arkadaşları vardı fakat Mustafa Sabri Efendi onun için “Kevserî, Fatih Medresesi’nin medar-ı iftiharıdır” diyor. O, fakih ve muhaddis kimlikleriyle dünya alimlerinin problemlerini çözen adam olarak şöhret buldu. Onu öne çıkaran amiller nelerdi?

Avvame: Merhum Kevserî’nin şöhret olma ve ilerleme nedenleri çoktur. Bence en önemlisi kabiliyeti ve yetişme şartlarıdır. Emin Saraç’tan duyduğuma göre, Kevserî daha 20 yaşlarında iken el yazma eserler konusunda meşhur olmuştu. O, gençliğinin ilk çağlarında, alimler için bir müracaat kaynağıydı. Ayrıca kendisine kuvvetli bir hafıza, sağlam bir zihin ihsan edilmişti. Burada (Medine-i Münevvere’de) oturan Türk ulemasından Şeyh Mustafa Necatüddin adında bir komşumuz vardı. (Allah rahmet etsin.) Onun bana anlattığına göre Türkiye’de Şeyh Hamdi Küçük adında Kevserî’nin arkadaşlarından bir alim vardı. Şeyh Hamdi muhataplarına, Kevserî’nin ilmini ve hafızasının gücünü anlatırken şöyle bir teşbihte bulunurdu: “Kişi sandığa bir şey koysa ve onu kilitlese, bu şey sandıktan kaybolur mu?” Muhatapları “Hayır.” deyince, Şeyh şöyle devam eder: “Güçlü bir hafızaya sahip insan da kitabı okuduğunda, kitap o kişinin kafasında kalır. Yani hiçbir şeyi unutmaz.” Kevserî’nin talebe ve eserleri bu teşbihin hiçte mubalağa olmadığını göstermektedir. İşte Kevserî böyle bir hafızaya sahipti.

Merhum Kevserî’nin zekasına ve kabiliyetine gelince Hocamız Şeyh Abdülfettah Ebû Gudde’nin (rahimehullah) bize anlattığına göre Suriye adalet eski bakanlarından Nuhad el-Kasim, Kevserî ile karşılaştığında hayretler içerisinde kalmış ve şöyle demiştir: “Hayatımda bundan daha berrak zihne sahip bir âlim görmedim.”

Yine hocamız Abdulfettah ile, hocası Mustafa Zerka (rahimehullah) – ki Zerka hepimizin hocasıdır- arasında Merhum Kevserî’nin ilmî durumuna delalet eden şöyle bir diyalog geçmiştir. Hocamız şöyle demektedir: “Mısır’a gittiğim ilk yılın sonunda Suriye’ye döndüğümde, Hocam Zerka bana, orada ulemadan kimlerle karşılaştığımı sordu. Ben de Kevserî’den bahsettim. Onun ilmî derinliğinden söz ettim. Aradan belli bir süre geçti. Sonra Mustafa Zerka Mısır’a gitmeye karar verdi ve benden Kevserî’nin adresini istedi; ben de verdim. Üstat Zerka Kahire’de belli bir müddet kalıp Suriye’ye döndüğünde kendisiyle ilk karşılaşmamda bana şöyle dedi: “Hayatta üzüldüğüm tek bir şey var, o da Üstat Kevserî’den 6 yıl fıkıh okuyamayışımdır.” Bu ifadelerin sahibi Zerka’nın bizzat kendisi fakih olduğu gibi babası da, dedesi de fıkıhta hüccettir. O fakih bir aileden gelmektedir. İşte ulema Kevserî’yi böyle anlatıyor.

Onu diğer âlimlerden daha meşhur yapan sebeplerden biri de, ömrünün önemli bir bölümünü Kahire gibi birçok âlimin bulunduğu bir şehirde geçirmesidir. Kahire Ezher’in yurdudur. Ezher’de ilimde İslam alemin kıblesidir. Dünyanın çeşitli bölgelerinden gelen âlimler oraya giderlerdi. Sonra Mısır kitapların basıldığı yerdi. Bu da önemli bir nedendir.

Ayrıca Kevserî’nin ehl-i sünneti ve Eşarileri savunması, fukahayı özellikle de Ebû Hanife’yi müdafaa etmesi, bu konudaki eserleri tahkik ve tenkitli neşretmesi, teliflerde bulunması ona eşsiz bir şöhret getirmiştir. İlim meclislerindeki güçlü nefesi bütün dünyaya ehl-i sünnetin gücünü göstermiştir. Öyle ki, bugün bile muarızları, ne itikat ne de fıkıh alanında onu susturmaya güç yettirememektedirler. Ona reddiye yazmaya cüret edemeyenler ancak Yemanî’ye sığınarak bir şeyler söyleyebilmektedirler. Fakat ehli ilim bilmektedir ki Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemanî bu kitabı kendiliğinden yazmamış, bilakis bunu yazmaya zorlanmıştır.

Yemânî’nin “et-Tenkîl”i

Şenocak: Muallimî’yi zorlayanlar kimlerdi?

Avvame: Belli… Onlar malumunuzdur.

Şenocak: O halde bu durum Yemânî’nin “et-Tenkîl”inin güvenilirliğini daha ilk anda tartışmaya açmaktadır?

Avvame: Tabiî ki… el-Muallimî, nerelidir? Yemenlidir. Yani Şafii bir âlimdir. Kevserî ise Hanefi’dir. Üstat Kevserî güçlü bir ilim ortamında yetişmiş birisi olarak Mısır’a geldiğinde kendisini yoğun tartışmaların içerisinde bulur. Kalemini kılıç yapıp ehl-i sünneti müdafaa eder. Bu noktada birçok eser yazar. Muallimî de muhakkik bir şafi alimidir. Aslında ikisi de aynı gayeleri taşımaktadır. Fakat el-Muallimî’nin Şafi oluşunu kullanmak isteyen Kevserî karşıtları boş durmazlar. Bilindiği gibi Şafiler genelde Hanefi alimlere reddiye yazarlar. Fakat bu ilmi kaygılardan beslenmez. İşte “et-Tenkîl”in de arka planında bunlar vardır.

Eserin güvenilirliği ile alakalı şunu söylemeliyim: Hicrî 1400’de Medine-i Münevvere’ye yerleştikten 2–3 ay sonra umre için Mekke’ye gitmiştim. Orada Harem’in kütüphanesini gezerken el yazma eserler bölümüne girdim ve Muallimî’nin Kevserî’ye yazdığı reddiyenin kaydını görünce, merak edip istettim. Muallimî’nin el yazısıyla kaleme alınan kitap okul talebelerinin müsveddelerini ihtiva eden bir defter kadardı. İçeriği de, Kevserî’nin Te’nibu’l-Hatib’te ele aldığı fıkhı konuları reddiyeden ibaretti.

Şenocak: Yani günümüzde olduğu gibi itikadî konular yoktu öyle mi?

Avvame: Evet. Zaten kitabın adı da “Te’nib’deki fıkhı meselelere reddiye” idi. Kevserî’nin reddiye yazdığı Hatip el-Bağdadi şafi ulemasındandı. el-Muallimî’de Kevserî’ye karşı onu müdafaa ediyordu. Bunu görünce ben 2 sene önceki olayı hatırladım. Neydi o? Hintli âlim Habiburrahman el Azami’nin Haleb’e gelişi…

Şenocak: Muhaddis Habiburrahman el Azami mi?

Avvame: Evet Hindistanlı büyük hadis âlimi… Halep’te bir ay kaldı ve ben bu süre zarfında ona hizmetle şereflendim ve kendisine çeşitli sorular sordum. Muallimî’yi tanıyor musun? diye de sordum. “Evet” dedi. Nasıl birisidir dediğim de bana aynen şöyle dedi: “O bir Şafii’dir.” Ben de ona olan saygımdan dolayı başka bir şey sormadım. Zaten “O bir Şafii’dir.” ifadesi Muallimî’nin hangi saiklerin etkisinde kalarak “et-Tenkîl”i yazdığını ifade etmektedir.

İşte Harem’in kütüphanesinde o defteri görünce aklıma Şeyh’in söyledikleri geldi. “Muallimî, Şafiî bir alimdi ve Şafiî Hanefi’ye reddiye yazabilirdi.” Sonra buradaki muasır alimler onun bu cesaretini görünce yani Kevserî’ye cevap verecek derecede ilmi kudrete sahip birisi olarak görünce, bunu fırsat bildiler ve onu “Te’nib”e tamamen reddiye yazacak biri olarak görevlendirdiler. Böylece o da “Tenkil”i yazdı. Bunun mukaddimesi Kevserî hayattayken basıldı. Kevserî onu gördü ve okudu. Sonra buna reddiye olarak “et-terhîb bi nakdi’t-Te’nib”i yazdı. “et-Terhîb” O hayattayken basıldı. Muallimî Kevserî’den 15 sene sonra vefat etti. Muallimî bunu görünce Harem’in kütüphanesinde memur olan aynı zamanda da Muallimî’nin emrinde çalışan Afrikalı Muhammet b. Osman el-Kenevi’ye şöyle dedi: “Tamam. Bu adam büyük alim, ikinci kez ona reddiye yazılmaz.” Muallimî’ye ait şu ibareler de Kenevî’nin rivayetini teyit etmektedir. Muallimî “et-Terhîb”ten sonra İbn Ebi Hatim er-Razi’nin “el-Cerh ve’t-Ta’dil”ini tahkik eder. Eser Hindistan’da basılır. Muallimî ön sözün sonlarında şunları söyler: “Büyük alim üstat Muhammet Zahid el Kevserî –Allah onun ömrünü uzatsın- Takdimet-ü cerh ve’t-Ta’dil”in İstanbul’da ki Murat Molla kütüphanesinde bir nüshasının bulunduğunu bildirmektedir. Allah ondan razı olsun, Allah onu ilme hizmette ve yaymada muvaffak eylesin.”

Şimdi şöyle bir soru akla gelir: Kim Tenkîl’i okursa Kevserî’yi küfre imandan daha yakın görür. Kitaptan anladığımız kadarıyla Kevserî böyle gözüküyor. Şimdi nasıl oluyor da Muallimî böyle gördüğü Kevserî için “Büyük alim”, “Allah ondan razı olsun.”, “Allah onun ömrünü uzatsın.” diyor. Mesela sen Taha Hüseyin için Allah onun ömrünü uzatsın der misin?

Avvame: Öyleyse nasıl oluyor da Muallimî Kevserî için “Allah ömrünü uzatsın.” diyor. Yani bir tezat yok mu? Bir adamın itikadı bozuk diyeceksin, sonra da “Allah onun ömrünü uzatsın.” diyeceksin. Bunu akıl kabul etmez. Kaldı ki Muallimî bunu itiraf ediyor. Muallimî bu ifadeleri Kevserî’nin vefatından 26 gün önce, 23 Şevval 1371 hicrî tarihinde yazıyor. Yani Kevserî daha hayatta. Bunu yazıyor ki kitap basılsın ve Mısır’a ulaşsın, Tenkil’de Kevserî hakkında yazdıklarından özür dilemek istiyor; fakat kitap Mısır’a varmadan Kevserî vefat ediyor.

Şenocak: Efendim! Albanî’nin Tenkil’e yazdığı mukaddimede Kevserî’yi aşağılayan ifadeler var. Öyle ki adını anmaktan bile içtinap eder bir yaklaşım içerisinde… Ondan bahsederken “adam” ifadesini kullanıyor. Satır aralarında küfre imandan daha yakın görülen, bundan dolayı da aşağılanan bir Kevserî portresi var… Albani’nin yaklaşımı ile ilgili neler söyleyeceksiniz?

Avvame: Albani, Tenkîl’in mukaddimesinde Muallimî’den şunu nakleder: “kim bu kitabı okuyup üzerine not düşecek olursa, bunu kırmızı kalemle yapsın, ifadelerinin altına da imzasını(adını) koysun.”. Muallimî neden böyle bir talepte bulunur? Çünkü, Tenkil’in aslı Mekke’de yaşayan Mısır asıllı birisi tarafından içine çok çirkin ifadeler eklenerek Mısır’da basılmıştı. Nitekim Kevserî, Muallimî’nin Talî’atu’t-Tenkîl’ine karşı yazdığı Terhib’te “Ben şu şu cümleleri övgüye uygun görüyorum.” demiştir. Fakat Mısırlı, bütün bunları Talî’at’tan çıkarmıştır. Yemenlileri tanırım; onlar sözlerinde edeplidirler. Tenkil’deki gibi çirkin sözleri söylemezler, fakat kitap kimin adına çıkarsa ondan da o sorumlu olur. İşte bu yüzden Muallimî, Tenkil’i yeni tahriflerden koruyabilmek için; “kim bu kitaba not düşerse onu kırmızı kalemle yazsın, altına da adını koysun.” deme ihtiyacını hissetmiştir. Fakat Albani, mukaddimesinde bunu nakletmiş olsa da genelde buna riayet etmemiş, bu gerçeği gizlemiştir.[1] Her neyse…

Kevserî ile ilmi alanda mücadele edemeyenler, bu tür indî mütalaalarla ilim talebelerini ondan uzaklaştırmak istiyorlar. Maalesef bu propaganda belli oranda etkili de olmuştur. Gerek kütüphanelerde, gerek kitapçılarda karşılaştığım ilim talebeleri Kevserî’nin hiçbir eserini okumadıkları halde “O bir mutaassıb Hanefi’dir.” diyebilmektedir. Hatta bu, çeşitli Arap ülkelerinin üniversitelerinde temel İslam bilimleri okutan hocalar içinde geçerlidir. Taassup nitelemesi ile alakalı düşüncelerinizi öğrenebilir miyiz?

Avvame: Bir kere taassup ne demektir? Onu tahlil edelim. Âlimlere göre taassup; gerçek başkasının yanında olmasına rağmen, bir diğer kişinin sözünü veya görüşünü almaktır. Mesela Ebû Hanife ve Şafi bir meselede ihtilaf etse -ki ben ilim talebesiyim ve Hanefi olarak yetiştim ve Hanefi’yim- Ebû Hanife şöyle diyor, Şafi ise bunun zıddını söylüyor. Konu ile alakalı bütün delillerin Şafi’den yana olduğunu bilmeme rağmen, Ebû Hanife’nin görüşünü delilsiz olarak alırsam bu taassup olur. İşte taassup budur. Bu anlamıyla taassup, fısktır. Eğer biz âlimlerimizi mutaassıp olmakla suçlarsak, mesela Nevevi, Şirazi mutaassıp birer Şafi, Merginani, Ayni mutaassıp birer Hanefi’dir dersek o zaman biz onları fasık yapmış oluruz. Onlara iftirada bulunuruz. Müslüman birisi bunu kabul edebilir mi? Elbette hayır. En güzeli şöyle demektir: “Falan âlim mezhebine mültezimdir.” Evet, âlimlerimiz belli bir mezhebe tabi olarak yetişmişlerdir. Bu da tabiidir. Çünkü belli bir mezhebin görüşlerinin bilindiği ortamlarda olmuşlardır. Şöyle bir örnek vereyim: “Sen Türk’sün, ben ise Suriyeli… Sen Türkiye’nin adetlerine alışkınsın, ben başka bir ülkenin adetlerine alışığım. Sen kendi âdetine ben de kendi âdetime göre davransam, düşünen bir insan bizi bu halde görse, ne seni ne de beni yadırgar. Yine ikimiz üzerinden konuşursak ülkelerimizin farklılığından dolayı damak tatlarımız da farklı olabilir. Sen kendi ülkenin yiyeceği ve içeceğini seversin, ben de kendi ülkeminkini beğenirim. Benimkinden sen hoşlanmazsan, seninkinden de ben hoşlanmazsam bu tenkit mevzuu olmamalıdır. Akıl bunu gerektirir. Neden? Çünkü ikimizde belli adetler çerçevesinde farklı ortamlarda yetiştik. İşte ilim de böyledir. Âlimlerimiz belli bir gelenek ve mezhep üzere yetiştiler, küçüklüklerinden itibaren 20- 30 veya 50-60 sene o mezhep üzere yaşadılar. Belli ölçü, anlayış, ruh, akıl, yetişme, adet… Bütün bunlar nasıl değişsin?… Onun artık kanına ve kemiklerine işlemiş, nasıl ondan sıyrılsın. Eğer bir mezhebe bağlanmış ve ona iltizam etmişse o kişi bunda mazur görülür. Bunda İslam’a aykırı bir yön de yoktur. Fakat burada başka bir nokta daha var ki o da alimlerimizin ufuklarının genişliğini gösterir: Gerçekten Hanefi bir alim Şafi’yi mazur görür; Şafi de Hanefi’yi… Bu yüzden “Mezhebimiz doğrudur.” sözü yanlış kabul edilir. Aynı şekilde “Diğer mezhepler yanlıştır.” sözü de doğru addedilmez. Onların doğruyu bulması bizi hatalı kılmadığı gibi, onların hatası da bizi doğru kılmaz. Biraz önce de söylediğim gibi taassubun ilmi manası, delili olan âlimlerin sözünü bırakarak, delilsiz olarak kati bir şekilde tek başına kalmaktır. Delile rağmen, doğrudan yüz çevirerek belli şahısların görüşlerini almaktır. Başkasının görüşünü, Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem)’nün sünnetine tercih etmektir. Bu, fısktır. Fakat elimde kesin bir delil var, senin de yanında kendine göre kesin bir delil var ise işte bu delillere göre belli görüşleri savunmak taassup olmaz. Falan alimin veya mezhebin görüşünde sabit olmak veya farklı bakış açılarına sahip olmak haram olmadığı gibi, fısk ve hata da değildir. Mesela fıkıhta bir çok konu ihtilaflıdır. Bazen delil, bazen de delilin delaleti zannî olur. Bu hususlar da alimlerimizin daha sağlam olduğuna inandıkları delili almaları ya da delaleti daha açık olan görüşü tercih etmeleri taassup değil bilakis ilmin emanetine sadakattir. Alim olmaları böyle davranmalarını gerektirir. Buna göre, bahsettiğiniz şahısların Kevserî’ye mutaassıp nitelemesinde bulunmaları ya taassubun ne alma geldiğini bilmemelerinden ya da müfteri olmalarından kaynaklanmaktadır.

Şenocak: Hocam geçen hafta Mekke-i Mükerreme’de Ümmü’l-Kura Üniversitesi’nin önündeki bir kitapçıda Nijeryalı öğrencilerle sohbet ederken, üniversitede hoca olduğunu zannettiğim bir şahıs eline aldığı hadis kitaplarıyla yanımıza geldi. Oradan buradan epey şeyler söyledi. Fakat ısrar etmeme rağmen söylediklerinden hiçbirini kitaplardan tevsik edemedi. Kevserî’yi şiddetli bir şekilde tenkit eden bu kişi, tenkit mevzuu olan konuları Üstad’ın eserleri yerine ya Yemanî’den ve Seyyid Efğanî’den nakletti. Kendinden başkasını dinlemeye tahammülü olmayan adam söylediklerini de delillendiremeyince “ben Kevserî’nin görüşlerini nasıl kabul ederim, o sahabeyi kötülüyor, Ebû Hanife dışındaki müçtehit imamları aşağılıyor.” dedi. Gerçekten siz selefilerin iddia ettikleri türden Kevserî’nin eserlerinde bir ibare gördünüz mü?

Avvame: Aslında bu söz Muallimî’ye aittir. Kevserî’yi bu şekilde itham eder. “O, Enes b. Malik ve Ebû Hanife’yi zayıf sayan 3 sika raviyi cerh etmiştir.” der. Daha önce de söylediğim gibi mesele açık, bunlar uydurma ve iftiradır. İmam Kevserî ölene kadar ilim dairesi dışına çıkan tek bir kelime sarf etmemiştir. İnsaflı olan birisi onun hiçbir kitabında bahsettikleri türden iftiraları bulamazlar. Eğer şüphesi olanlar varsa onlara bunu isbat etmeye, sorularını cevaplamaya hazırım.

Şenocak: Hocam günümüzde ilim talebeleri Kevserî’nin kitaplarına hangi yönden daha çok ihtiyaç duymaktadırlar?

Avvame: Öncelikle şunu söyleyeyim, ilme yeni başlayanlar veya orta düzeydekiler Kevserî’nin kitaplarından yararlanamazlar. Onlardan daha çok yüksek seviyedeki ilim talebeleri, ilim adamları istifade edebilir. Ben şahsen diğerlerinin okumasını tavsiye de etmem. Kafaları karışır.

Avvame: Evet 21 veya 22 tane daha makalesi var. Ürdünlü birisi onları topladı. Yakında bastıracak inşallah.

Avvame: Kevserî, Allah Teala’nın ilim için yarattığı bir adamdır. O, hocalarımızın hocasıdır. Halep müftülüğü yapan Esad el-Ebedi (rahimehullah) – ki hocalarımın hocasıdır- derdi ki: “İki yüz senedir dünyaya Kevserî gibi bir alim gelmemiştir.” Yine hocam ve hocalarımın hocası Mustafa Zerka (rahimehullah) da şöyle derdi: “Allah Teala bu ümmete zaman zaman istisnai kişiler gönderir. İşte Kevserî de onlardandır. İlim bazen azalır, yer yüzünden çekilir. Bu istisnai kişilerle tekrar yükselir.” Kevserî ilmi yükselten adamdır. Hem hadiste, hem usulde büyük bir muhakkiktir. Mezhepte, mukayeseli fıkıhta, akidede, eski ve yeni felsefede, edep, şiir, tarih, bunun yanında ahlak, tasavvuf ve seyr sulûk’ta… imamdır.

Avvame: Evet o Nakşibendi’dir.

Şenocak: Efendim malumunuz Kevserî’nin Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi ile kadim dostluğu var… Sabri Efendi de Kevserî gibi bir ders vekiline sahip olmasından dolayı muasırı olan şeyhulislamlara karşı iftihar ettiğini söyler. Fatih Medreseleri’nin Ezher’e karşı “Te’nibu’l-Hatîb” ve “en-Nuketu’t-Terîfe” gibi her türlü övgüye layık eserlerin müellifini yetiştirmek ve müderris olarak bağrında tutmakla iftihar ettiğinden söz eder. Yine onu, hadis ve fıkıh okyanusunda benzeri olmayan dalgıç olarak tavsif eder.[3] Kevserî de “Nazretun Abire” başta olmak üzere bir çok eserinde Mustafa Sabri Efendi’den saygın bir dille bahseder. Durum böyle iken birileri bu iki büyük imam arasında görüş ayrılığına neden olan “cebr” meselesinden hareketle onları iki hasım gibi göstermek gayreti içerisindedir. Aralarında ki münasebet hakkında neler söyleyeceksiniz?

Avvame: Bu husus Maturidi ve Eşari imamlar arasında ihtilafa neden olmuştur. Mustafa Sabri Efendi Maturidi’dir, fakat bu meselede Eşarilerin görüşünü tercih etmiştir. O Mevkıfu’l-Akl’de yaklaşık 55 sayfada Kevserî’nin görüşlerine itiraz eder.[4] Üstat da konu ile alakalı “el-İstibsar fi’t-Tehaddüs-i ani’l-Cebr ve’l-İhtiyâr”ı yazar. Bu, iki ehl-i sünnet imamı arasıda geçmiş bir meseledir. Dolayısıyla yeniden bu konuya dalmak, bizim için kısır bir döngü olur.

Avvame: Kevserî, ilme ihtiyacı olduğuna inanan ve bu uğurda gayret sarf eden kimseye istidadına göre ders okuturdu. Ebû Gudde’yi gördüğünde ondaki okuma ve araştırma iştiyakını keşfetmişti. Bu yüzden ona aşırı ilgi gösterirdi.

Ebû Gudde’nin Ezher’den önce Halep’te uzun bir tahsil dönemi vardır. Fakat Ezher’deki 6 yıllık eğitim hayatı ona yeni ufuklar kazandırmıştır. Çünkü, Mısır’da Kevserî ile birlikte olmuştur. Eğer o, derse geç kalmışsa Kevserî birisini gönderir mutlaka onu çağırtırdı.

Kevserî kapsamlı bir kütüphaneydi. Bazen müşkül bir fıkhi meselede, kıyıda köşede kalmış, konu ile hiç alakası yokmuş gibi görünen bir bilgiyi getirir, bahsettiği mesele ile irtibatlandırırdı. Onun bu yönünü müşahhas bir şekilde arz edebilmem için Ebû Gudde’den bir iktibas yapmalıyım: Ebû Gudde Leknevi’nin “er-Ref’u ve’t-Tekmîl”ine mukaddime yazarken müellifin terceme-i hâli babında şöyle der: “Onun elinde bir lamba vardı, lambayı kitaplara tutar ve onlardan istediği bölümleri alırdı.” Ebû Gudde bana şöyle demişti: “Bu sözün aynısı Kevserî için de geçerlidir.” Ben itiraf ediyorum, vallahi sanki elinde bir lamba vardı ve neyin nerede olacağını bilir, istediği bilgileri alırdı.

Şenocak: Abdülfettah Ebû Gudde’nin hocası Kevserî’ye olan yakınlığı malum. Siz de onlarca yıl Ebû Gudde ile –onun ifadesiyle- önce öğrenci sonra da arkadaş olarak birlikte oldunuz. Bugün, sünnet ve cemaat yolunun Kevserî ile temsil edilen müstakim duruşu, Ebû Gudde ve Muhammed Avvame ile devam ediyor. İlim cihetiyle nesebinizin Kevserî’ye dayanması ya da Kevserî çizgisini devam ettirmeniz sizin için ne anlam ifade ediyor?

Avvame: (Üstat sorudan sonra mütebessim bir çehre ile bir müddet sessiz kaldı. Ardından şöyle devam etti.) Abdullah ibn Mübarek diyor ki; “Birlikte yürümüş olmamıza bakarak, adımızı o büyüklerin adına eklemeyiniz.” Diğer sorularınıza geçelim.

Avvame: Evet bu 50 seneye tamamlandı. Allah Teala’ya şükürler olsun.

Şenocak: Ebû Gudde’nin ilmî yönü ile alakalı neler söylersiniz?

Avvame: Evet o, muhakkik, muttaki bir alimdi, hüccetti. Diline ve kalemine sahip biriydi. Ben onun kadar adil davranan, insaflı olan, şartlar ne olursa olsun hakkı söylemekten imtina etmeyen bir insan görmedim. Daha önce de yazdım, onun hiçbir zaman “keşke bunu söylemeseydim, keşke şunu yapmasaydım” dediğini duymadım. Evet, ben onun hak terazisinde hafif gelen bir sözüne, fiiline ya da ahlakına rastlamadım.

Avvame: O bana bir keresinde şöyle demişti: “Kevserî’nin elinde deliller var, İbn Teymiye ve İbn Kayyım hakkında konuşuyor. Ama benim elimde delil yok.”. İşte bu tutumu, onun insaf ve takvasına delildir. Eğer o, hocasına duygusal olarak bağlı kalsaydı, onun İbn Teymiyye hakkındaki bütün sözlerini aynen tekrar ederdi. Fakat onun ilme bağlılığı kör bir mukallit olmasına mani oldu.

Kevserî, Ebû Gudde’nin yanında dağ gibi bir azamete sahipti. Ona çok hürmet ederdi. Fakat insaf, adalet ve takva onun yanında Kevserî’den daha üstün ve daha değerliydi. Bu yüzden Kevserî’ye sadece ikna olduğu ilim yönünden bağlanmıştı. İşte bu Ebû Gudde’nin en büyük özelliğidir.

Birçok âlimin İbn Teymiye hakkında konuştuğunu gördük, hak ne ise biz onu kabul ederiz, ne o tarafa ne bu tarafa meylederiz.

Şenocak: Kevserî karşıtı olmakla şöhret bulan belli çevrelerin, Ebû Gudde’ye, hocasını tekfir etmesi için baskı uyguladıkları söyleniyor. Bu doğru mudur?

Avvame: Evet doğrudur. Fakat Ebû Gudde Allah’tan korkan takva sahibi bir âlim olduğundan sabırla bu baskılara direndi, nezih yaşadı ve nezih vefat etti.

Şenocak: Efendim son olarak Türkiye’deki ilim adamlarına ve talebelere neler tavsiye edersiniz?

Avvame: İlimle uğraşan herkese, kendilerini cahillikle savaş ediyor gibi görmelerini tavsiye ederim. Sizler, ilim talebeleri olarak ilim bayrağını taşıyorsunuz, bunu taşımaya özen gösterin ve bütün gücünüzle onu elde etmek için çalışınız. Çünkü siz ümmeti ve dünyayı saran cehaletle savaşıyorsunuz. Bu savaş, İslam’ı bilmeyen normal vatandaş, öğrenmeye muhtaç ya da İslam’la mücadele eden inatçı bir cahile karşı olabilir. Yolumuza çıkacak engellere karşı kararlılıkla durmak lazım. Bu da ancak ilmi tahsil etmek ve yaşamakla olur.

Ayrıca sizin ülkenizde İslami ilimlerde derinleşmeye şiddetle ihtiyaç var. Türkiye’de ilim ehli diğerlerinin karşısına çıkmaktan çekiniyor ya da onlara mukavemet gösteremiyor. Bu durum Türkiye’deki ilim adamlarının köklü ve derin bir ilme ihtiyaçlarının olduğunu gösterir. İslam düşmanlarına karşı ancak iki şekilde mücadele edilebilir: ilim tahsil ve tahkiki ile. Sonra da ilimde derinleşmek… Resûlüllah (sallallahu aleyhi ve sellem)’ın bir konudaki hadisi, sekülaristler veya onlarla aynı yerde duranlar tarafından inkar edildiğinde ilim talebesi savunmaya geçmeden önce eleştiri konusu olan hadisin kesin olarak sahih olup olmadığını öğrenir. Ardından alimler bu hadis hakkında ne diyor, şerhlere bakar sonra da açık açık bu hadis şunu beyan ediyor, hükmü bunu gerektiriyor der. Sizin ülkeniz bu çaptaki alimlere muhtaçtır. İlmi tahsil ve tahkik etmiş ve onunla emin ve izzetli olan insanlara…

Şenocak: Bizde bahsettiğiniz vasıfları haiz ilim adamı maalesef azdır. Mesela biri çıkar ilmî kriterleri bir tarafa iterek Buharî’yi tenkit eder, fakat bu kişi Buharî’nin öşrünü bile okumamıştır. “Buhari’de uydurma hadis var” der. Bu nevi yaklaşımlara karşı ilim talebelerine nasıl bir tavır takınmalarını önerirsiniz?

Avvame: Eğer rical ilmini, usulû hadisi, Buharî’nin meşhur şerhlerini, ravilerini, onu müdafaa eden kitapları, hangi hadislerinin tenkit edildiğini, tenkitlere karşı yazılan reddiyelerin içeriğini bilmezsek, nasıl cevap verebiliriz! Eğer bahsettiğim ilim ve kitaplara vakıf olursak mukni cevaplar verir, insaflı olanları da ikna edebiliriz. İlim ehlinin, avam ağzıyla savunma yapması caiz değildir.

Şenocak: Efendim ilave etmek istediğiniz bir husus var mıdır?

Avvame: Türk halkına son bir tavsiyede bulunmak istiyorum: Bu iki imama yani Mustafa Sabri ve Zahit Kevserî’nin ilmî miraslarına sahip çıksınlar. Onların eserlerini okusunlar, okutsunlar, tahkikli yeni neşirlerini yapıp İslam alemine dağıtsınlar; ilim adamlarının istifadesine sunsunlar.

Avvame: Allah Teala yardımcınız olsun. Teşekkür ediyorum.

[1] Tenkîl, Kevserî karşıtlarının en güçlü tek başvuru kaynağı olduğundan defalarca basılmış, çok kere de müellifinden habersiz eklemelere ve çıkarmalara maruz kalmıştır. Muhammed Nasıruddîn Albanî’nin eserin birinci baskısına yazdığı mukaddimeden de anlaşıldığı gibi kitap, insaf fukaraları için rant kapısı olarak görülmüş, yayıncıların iştahını kabartmıştır. Albanî’de “Tenkîl”den rızıklanabilmek (!) için onu tahkike karar vermiş ve Muallimî’nin vefat yılı olan hicri 1876’da notlarla neşretmiştir. Bu yüzden Muallimî Albanî imzalı neşri görememiştir. O, her ne kadar eseri dikkatle gözden geçirip müellife ait olmayan ifadeleri çıkardığını, kendine ait olan notları (nun), Muhammed Abdürrezzâk Hamza’ya ait olanları ise (mim ve ayn) harfleriyle remzettiğini, Mullimî’ninkileri ise remzetmeksizin naklettiğini bildirse de, Kevserî’yi nitelerken kullandığı ifadeler, eseri neşretmek için Muallimî’nin vefatını beklenmesi ve Üstat Muhammed Avvame’nin “Tenkil”in yazılış serüveni ile alakalı söyledikleri yan yana konulduğunda, söz boğazda düğümleniyor. Ebu’l-Vefâ el-Efgâni’nin nitelemesiyle “Allâme, Muhakkik, Mudekkik, el-Fakîhu’l-kebîr, el-Muhaddisu’ş-şehîr, Mevlâna Şeyh Muhammed Zahid el-Kevserî”ye reva görülenlerin mutlaka mahşerde karşılığı olacaktır. Tenkîl’in Albanî imzasıyla çıkan baskısı için bkz. Abdürrahman b. Yahya el-Muallimî, et-Tenkîl bimâ fî Te’nîbi’l-Kevserî mine’l-Ebâdıl, tahk. Muhammed Nasıruddîn Albanî, Mektebetu’l-Mearif, Riyad, 2005, I-II.

[2] Kevserî külliyatının önemli eserlerinden olan “Makalât” Ebubekir Sifil tarafından tercüme edilip, yayına hazır hâle getirilmiştir.

[3] Bkz. Mustafa Sabri, Mevkifu’l-Akl-i ve’l-İlm-i ve’l-Alem min Rabi’l-Alemîn, (Dip. not: 1-2) Beyrut, 1981, III, 393.

[4] Mustafa Sabri, a.g.e., III, 390-445.


XXXXXXXXXXX

20. Yüzyılda Ehl-i Sünnet Alimleri: Muhammed Zâhid El-Kevserî- Müfid Yüksel

20. Yüzyılda Ehl-i Sünnet Alimleri:

Muhammed Zâhid El-Kevserî

Müfid Yüksel

Muhammed  Zâhid Bin Hasan Hilmî Bin Ali El-Kevserî, 20. yüzyılın en tanınmış Hanefi ulemasındandır. Nakşibendî-Hâlidî meşayihinin ünlülerinden, Şeyh Ahmed Ziyauddîn Gümüşhânevî’nin (Vefatı: 7 Zi’l-Ka’de 1311/13 Mayıs 1893) halifelerinden Hasan Hilmî Bin Ali El-Kevserî’nin oğludur. Kafkasya’nın  Şebjer (Kuban nehrinin kollarından  Şebjer Çayı üzerinde yer alan kasaba) nahiyesinden olan Hasan Hilmî Efendi çerkeslerin Gûser kabilesine mensuptur. Bu yüzden Gûserî nisbeti ile anılmıştır. Kevserî nisbeti Gûserî’nin mu’arrebidir. 1245/1829 yılında, Kafkasya’da  Şebjer’de doğan Hasan Hilmî Efendi, tahsilini memleketinde yapar. 1280/1864 yılında Kafkasyanın Rus işgaline uğraması ile Anadolu’ya hicret eder ve Bolu’nun Düzce kazasında tavattun eder. Orada Mevlana Hâlid’in hulefasından Şeyh Abdullah El-Mekkî silsilesinden gelen, Şeyh Devlet diye bir şeyhe intisab eder.  Ondan icazet alır. Bir ara İstanbul’a gelerek Şeyh Ahmed Ziyauddîn Gümüşhanevî ile sohbet eder, ondan Delâil-i Hayrât icazeti alır. İstanbul’dan da Hicaz’a gider. Mekke-i Mükerreme’de hulefa-yı Halidiyyeden Şeyh Musa El-Mekkî’nin hizmetinde bulunur. Bu zâttan da irşad icâzeti alır. Ardından İstanbul’a dönerek, Gümüşhanevî’den inâbesini tazeler ve ondan hilâfetnâme alır. Düzcelilerin talebiyle Düzce’ye yerleşir orada Yeni Cami ittisalindeki medresede  tedris faaliyetinde bulunur. Bu medrese’nin bitişiğine şeyhinin emriyle 1310/1892 tarihinde bir tekye inşa eder. Burada irşad faaliyetini de sürdürür. Şeyh Hasan Hilmî El-Gûserî (Kevserî) 1345/1926 yılında istanbul’da vefat etmiştir. 1296H. Tarihinde Düzce’de dünyaya gelen Muhammed Zâhid El-Kevserî  tahsilini Düzce ve İstanbul’da yapmıştır. Önce pederinin yanında tahsil gören, Zâhid El-Kevserî, Düzce’de Şa’ban Fevzi ve Mehmed Nâzım Efendilerin yanında tahsil görmüştür. Tahsiline devam etmek üzere Hicri 1311 tarihinde İstanbul’a gelmiş, Kadıasker Hasan Efendi (Vefatı:1046) Medresesi’ne (Bu medrese, Fatih’te eski Zincirlikuyu , şimdiki Hasan Fehmipaşa caddesi üzerinde, Uşşakîzâde Abdullah Efendi Medresesi’nin yanında  bulunmaktaydı. H.Receb 1039/Şubat 1630 tarihinde Rumeli kazaskeri Hasan Efendi tarafından bina edilerek tedrisata açılmıştır. 1792 kayıtlarında beş (5) hücreli olan bu medrese, 1914 kayıtlarında ahşap olarak fevkânî ve tahtânî olarak onyedi (17) hücreden oluşmaktaymış. 1918’de harap duruma gelip Balkan muhacirlerine barınak olarak kullanılan medrese binası Cumhuriyyet devrinde yıkılmış olup, yerine halen mevcut olan Ahmet Rasim Lisesi binası yapılmıştır.)  girmiştir. Fatih’te Çekmeceli İsmaîl Zühdî Efendi’den Netâic ve Şerhu’l-Münye kitaplarını okur. Hafız Musa Kâzım Es-Sîrozî’den Kâfiyeyi, Belâğat ve Bedi’ okur. Karinâbâdlı Halil Efendi’de Vaz’iyye’yi okur. Sonradan Eğinli İbrahîm Hakkı Efendi’nin (Vefatı:H.27 Şevvâl 1318- Fatih Cami’i haziresinde Hocası Hafız Ahmed Şakir Efendi’nin yanında medfundur.) derslerine devam eder. Onun yanında Molla Cami’nin Kâfiye şerhini okur. Yine bu zâtın yanında fıkıh ve mantık kitaplarını okuyarak tamamlar. Gümüşhanevî’nin halifesi ve seccadenişîni Kastamonulu Hasan Hilmî Efendi’den (1240/1824-1329/1911) Gümüşhanevî’nin tasnifi olan Ramuz’u’l-Ehâdis’i okur. Ali Rıza Es-sa’dî Efendi’de Lüccetu’l-Esrar’ı okur. Yenikapı Mevlevîhânesinde, Selânikli Mevlevî Mehmed Es’ad Dede’nin yanında, Hafız-ı Şirâzî’nin Dîvân’ı başta olmak üzere bazı Farsça eserler tedris eder. Bunun yanısıra, Edirnekapı dışındaki Emîr Buharî Tekyesi Şeyhi Alsonya’lı Ali Zeynelâbidîn Efendi (Vefatı:H.1336), Silistreli El-Hacc Selîm Efendi, İstanbullu Ahmed Râmiz Efendi ve Konyalı Mustafa Hakkı Efendilerin yanında ders görmüştür. H.1324’te icra olunan ruûs imtihanını kazanarak Dersiâm olmuştur. Dört yıl Dersiâm olarak hizmetten sonra, 10 Sefer 1331/5 Kânûn-i Sânî 1328 (1913) tarihinde İstanbul Müderrisliği ruûsunu almıştır. Fatih Cami’i’nde Dersiâmlık yaparken, Darüşşafaka’da Arapça dersleri vermiştir. Dârulfunûn’da fıkıh ve tarih müderrisliği yaptığı gibi Süleymaniye medreselerinde Tabakâtu’l-Kurrâ ve Müfessirîn müderrisliğinde bulunmuştur. 15 Ağustos 1336/1920 tarihinde şu aşağıdaki belgeyle (İrâde-i Seniyye) Ders Vekîli olmuştur:

Bâb-ı Fetvâ

Dâire-i Meşîhat                                                                               Muhammed Vahîduddîn

Meclis-i Tedkîkât-ı şer’iyye a’zâsından Hasan Hulkî Efendi’nin afvıyla yerine ders vekîli Ahmed Hamdî ve ders vekâletine dersiâmdan Medrese-i Süleymaniyye Tabakâtu’l-Kurrâ Ve’l-Müfessirîn müderrisi Düzceli Zâhid Efendiler ta’yîn ve Medâris-i ‘İlmiyye İ’âşe Kalemi Müdîri Yunus Bahrî Efendi’nin açılacak bir me’mûriyyete ta’yîn olunmak üzere afvıyla yerine Darulfunûn me’zûnlarından ve Duyûn-i ‘umûmiyye müstahdemîn-i sâbıkasından Hasan Fehmî Efendi Ta’yîn olunmuşdur.

Bu İrâde-i Seniyye’nin İcrâsına Meşîhat Me’mûrdur. 29 Zi’l-Ka’de 1338/ 15 Ağustos 1336

Şeyhu’l-İslâm

Mustafa Sabrî

Bu arada Meşîhat müsteşarlığı ve Şeyhülislâm vekilliği de yapan Muhammed Zâhid El-Kevserî, H.1341/4 Aralık 1922 tarihinde Saltanatın kaldırılmasının ve Sultan Vahîduddîn’in İstanbul’u terkinin akabinde, İstanbul’u terk ederek Mısır’a hicret etmiştir. Sonra Şam’a yerleşmiştir. Bir süre Şam’da bulunduktan sonra tekrar Kahire’ye dönmüştür. Kahire Üniversitesi ve Ezher’de müderris olmuştur. Burada bulunduğu dönemde Selefî ve Modernist ekolün önde gelenleriyle tartışmalara girmiş, bu ekollere cevap niteliğindeki makale ve eserleriyle tanınmıştır. Bunun yanısıra Ehl-i Sünnet inancı ve mezhebine ilişkin çok önemli eser ve kaynakları tahkik ederek yayınlamıştır. Özellikle Selefî-Vahhâbi ekolüne karşı tarihte yazılmış birçok eseri gün ışığına çıkarmıştır. Mısır’da Şeyhülislâm Mustafa Sabrî ve Selâmetu’l-Kuda’î El-‘Azzâmî ile birlikte çalışmıştır. Ancak, Şeyhülislâm Mustafa Sabrî’nin Mısırda iken, Şafi’î ve Eş’arî mezhebini tercihi üzerine onunla da bazı tartışmalara girişmiştir. Ancak, Zâhidu’l-Kevserî, en çok Şeyh Muhammed Abduh ekolünden gelen modernleşmeci Ezher uleması ile  Selefî itikadına mensup olanlarla ciddi bir mücadele sergilemiştir. Son derece velut bir yazar olan Şeyh Muhammed Zâhid El-Kevserî 21 eserini İstanbul’da iken telif etmiş olup, bunlardan üçü basılmıştır. Diğerleri maalesef yazma halinde kalmıştır. İstanbul’da iken yazdığı en önemli eserleri, Nakşibendilikle ilgili olan “İrğâmu’l-Merîd”- 1328’de basılmıştır, Necmuddîn-i Kübra’nın Usul-i ‘Aşere’sine şerh-yazma halinde, “ Er-Ravzu’n-Nadiri’l-Verdî Fi Tercimeti’l-İmâm Er-Rabbânî Es-Serhendî”-yazma halinde , “Elbuhûsu’l-Vefiyye Fi Mufredâti İbni Teymiyye”-yazma halinde, “ Et-Ta’akkubu’l-Hasîs Lima Yenfîhi İbnu Teymiyye Mine’l-Hadîs”-yazma halinde- ve üç ciltlik yine yazma halindeki “ El-Medhalu’l-‘Amm Li ‘Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eserleridir. Mısır’da iken ise 35 telif eser daha neşretmiştir. Bu eserlerinden de 5’i yazma halinde kalmış olup 30’u basılmıştır. Böylece toplam 56 telif eser yazmıştır. Bunların dışında 10 kitaba ta’likât yazmış olup, 57 esere mukaddime yazmıştır. Bu 57 eserin 23’ünü tahkik etmiştir. Mısır’da te’lif ettiği eserlerin en önemlileri, yazma halindeki “ Ref’u’r-Reybe ‘An Tahabbutâti İbni Kuteybe- İbn Kuteybe’nin Te’vîlu Muhtelifi’l-Hadîs kitabına reddiye olup, Mısır’daki ilk telif eseridir-, “ Bulûğu’l-Emânî Fi Sîreti’l-İmâm Muhammed Bin Hasan Eş-Şeybânî-1355’te basılmıştır-. Bunların dışında en önemli çalışmaları Selefîliğin reddi niteliğinde, ta’lik ve tahkik ettiği eserlerdir. Ebu’l Ferec El-Cevzî’nin “Def’u’ş-Şubehi’t-Teşbîh” ve Takiyuddîn Es-Subkî’nin “ Es-Seyfu’s-Sakîl” İmam Beyhakî’nin ( Hafız Ebubekr Ahmed Bin El-Huseyn Bin Ali El-Beyhakî, Vefatı: H.458) “ Kitâbu’l-Esmâ Ve’s-Sifât”  adlı eserleri bunların başlıcalarıdır. Bunlar dışında, Cemaluddîn Ebu Muhammed Abdullah Bin Yusuf El-Hanefî Ez-Zeyla’î’nin (Vefatı:H.762) “ Nasbu’r-Raye Li Ehâdisi’l-Hidâye” kitabı , Muhammed Bin Mâlik Bin Ebi’l-Fezâil El-Hammâdî El-Yemânî’nin “Keşfu Esrâri’l-Bâtıniyye Ve Ahbâri’l-Karâmite” adlı eseri, İbn Asâkir Ed-Dimaşki’nin (Vefatı:H.571) “Tebyînu Kizbi’l-Müfteri Fi Ma Nüsibe İla’l-İmâm Ebi’l-Hasani’l-Eş’arî” adlı kitabı, Ebu Muhammed Abdurrahman Bin Ebi Hâtem Er-Râzî’nin (H.240-327) “ Adâbu’ş-Şâfi’î Ve Menâkibuhu” eseri, Kadı Ebubekr Bin Et-Tayyib El-Bâkillânî’nin (Vefatı:H.403) “El-İnsâf Fi Ma Yecibu İ’tikaduhu Velâ Yecûzu Cehl Bihi “ isimli risalesi, Allâme Kemâluddîn Ahmed El-Beyazî El-Hanefî’nin “İşârâtu’l-Merâm Min ‘İbârâti’l-İmâm” adlı mühim eseri  ve Ebu Mansur Abdülkâhir Bin Tâhir El-Bağdâdî’nin (Vefatı:H.429) “ El-Fark Beyne’l-Firak Ve Beyânu’l-Firkati’n-Nâciyeti Minhum” isimli eserleri tahkik edip mukaddime yazdığı mühim eserlerden bazılarıdır. Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin yazdığı Mukaddimeler bir araya getirilerek, 1997 yılında “ Mukaddimâtu’l-İmâm El-Kevserî” başlığıyla Dâru’s-Süreyya neşriyatı tarafından Beyrut’ta basılmıştır. Ayrıca Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin yazdığı makaleleri “ Makalâtu’l-Kevserî” adıyla üç kez yayınlanmıştır. Son kez, 1998’de önceki iki baskısı karşılaştırılarak, tashih ve tahkik edilerek Mısır’da Abdülkâdir Mahmud El-Bekâr tarafından Daru’s-Selâm yayınları arasında çıkarılmıştır. Makalâtın ikinci baskısının baş tarafında ve  üçüncü son baskısının arkasında, Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin hayatını, eserlerini ve şahsiyetini inceleyen talebesi Ahmed Hayri tarafından yazılmış olan son derece kapsamlı ve değerli bilgileri içeren geniş bir bölüm mevcuttur. Ahmed Hayrî’nin yanısıra, Muhammed Ebu Zehre’nin, Pakistanlı Muhaddis Muhammed Yusuf El-Benurî’nin ve Şeyh Muhammed İsmail’in Zahid El-kevserî’yi tanıtan makaleleri mevcuttur. Fıkıh, Kelam, Hadis , Tefsir ve Nakil İlminde yed-i Tula sahibi olan Muhammed Zâhid El-Kevserî 19 Zi’l-Ka’de 1371 Hicri tarihinde (12 Ağustos 1951) pazar günü Kahire’de vefat etmiştir. İmam Muhammed Zâhid El-Kevserî, Kahire’de Hayyu’l-Besâtîn’de yer alan kabristanda, arkadaşı Şeyh İbrahîm Selîm Efendi’nin yanına defnedilmiştir. Kevserî’nin mezar şâhidesinde َArapça şu kitâbe vardır:

الفاتحة

لروح محمّد الزاهد الكوثری وهوالقائل

يا واقفا بشفير اللحد معتبرا

قد صار زائراً من اليوم قد قبرا

فالموت ختم فلا تغفل و كن حذرا

من الفجائة وادع للذی عبرا

فالزاهد الكوثری ثاو بمرقده

مسترحماً ضارغا للعفو منطرا

Kevserî’nin talebeleri arasında, Şeyh Abdülfettah Ebu Gudde, Abdullah El-Ğumarî ve Ahmed Hayri gibi tanınmış kimseler bulunmaktadır. Arap aleminde siyasal selefîliğin yaygınlaşması dolayısıyle uzun süre unutulmaya yüz tutan  Zâhidu’l-Kevseri’nin tüm eserleri 200 ve 2001-2002  yıllarında, Mektebetu Câmiati’l-Ezher tarafından “ Min Turâsi’l-Kevserî” dizisi olarak yeniden neşredilmiştir. Türkiye’de ise, gerek Arap diline vakıf olanların fıkdanı, gerekse İlahiyatçı kesimin çoğunlukla Modernist-Selefî çizgide olanlardan oluşması ve 80’li yıllardaki Radikal İslamcı akımlar dolayısıyle Şeyh Kevserî pek tanınmadığı gibi eserleri de Türkçeye kazandırılmamıştır. ( El-Kazanî, 1307:181-185;El-Kevserî, İrğâmu’l-Merîd, 1328:87-11; Makâlât, 1994;1998; Mukaddimât, 1997; İbn Yemîn, 1396/1976; Gündüz, 1984:158-160; Albayrak, 1996:3/371-372;Kütükoğlu, 2000:237-239; Haddad, 2002)

Not: Muhammed Zâhid El-Kevserî İle Alakalı Daha Kapsamlı Bir Çalışma Hazırlanacaktır

Bibliography

Albayrak, Sadık, 1996. Son Devir Osmanlı Uleması, 3. Cilt, İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 

Gündüz, İrfan, 1984. Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddîn, Hayatı-Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı,Seha Neşriyat, İstanbul

Haddad, Dr. Gibril Fouad, 2002. İmam Zahid Al-Kawtharî

İbn Yemîn, Muhammed Emîn Bin İbrahîm, 1396/1976. Ed-Durru’n-Nadîd Fi Şarhi’n-Nazmi’l-‘Atîd, Matbaatu’s-Sa’ade, Kahire

El-kazânî El-Menzilevî, Muhammed Murad Bin Abdillah, 1307. Zeylu Reşahâti ‘Ayni’l-Hayât, El- Matba’atu’l-Mîriyye, Mekke

El-Kevserî, Muhammed Zahid, 1328. İrğamu’l-Merîd Fi Şerhi’n-Nazmi’l-‘Atîd, Bekir Efendi Matbaası, İstanbul

El-Kevserî, Muhammed Zahid, 1414/1994 Ve 1418/1998.  Makâlâtu’l-Kevserî, İkinci Baskı: El-Mektebetu’l-Ezheriyye Li’t-Turâs, Kahire; Üçüncü Baskı: Dâru’s-Selâm Li’t-Tabaati Ve’n-Neşr, Kahire

El-Kevserî, Muhammed Zahid, 1418/1997. Mukaddimâtu’l-İmam El-Kevserî, Dâru’s-Süreyya Li’t-Tabaati Ve’n-Neşr, Dimaşk-Beyrut

Muhammed Zâhid El-Kevserî-1

Öyle şahsiyetler vardır ki içinden çıktıkları toplumlarda, önemli miheng noktaları oluşturmuş ve tarihte derin izler bırakmışlardır. Ahirete intikal etmelerinin üzerinden uzun yıllar geçmiş olmasına rağmen eserleri ile yaşamaya devam ederler. Hele bunlar toplumların ülkelerin tarih ve yaşamında müsbet izler, eserler bırakmışlarsa daha ziyade unutulmazlar. Bu yazıda bunlardan birinden geçen yüzyılın tanınmış Ehl-i Sünnet ulemâsından Muhammed Zâhid El-Kevserî’den söz edeceğim.

Muhammed  Zâhid Bin Hasan Hilmî Bin Ali El-Kevserî, 20. yüzyılın en tanınmış Hanefi ulemasındandır. Nakşibendî-Hâlidî meşayihinin ünlülerinden, Şeyh Ahmed Ziyauddîn Gümüşhânevî’nin (Vefatı: 7 Zi’l-Ka’de 1311/13 Mayıs 1893) halifelerinden Hasan Hilmî Bin Ali El-Kevserî’nin oğludur. Kafkasya’nın  Şebjer (Kuban nehrinin kollarından Şebjer Çayı üzerinde yer alan kasaba) nahiyesinden olan Hasan Hilmî Efendi Adıgelerin/Çerkeslerin Gûser kabilesine mensuptur. Bu yüzden Gûserî nisbeti ile anılmıştır. Kevserî nisbeti Gûserî’nin mu’arrebidir. 1245/1829 yılında, Kafkasya’da  Şebjer’de doğan Hasan Hilmî Efendi, tahsilini memleketinde yapar. 1280/1864 yılında Kafkasya’nın Rus işgaline uğraması ile Anadolu’ya hicret eder ve Bolu’nun Düzce kazasında tavattun eder. Orada Mevlana Hâlid’in hulefasından Şeyh Abdullah El-Mekkî silsilesinden gelen, Şeyh Devlet diye bir şeyhe intisab eder.  Ondan icazet alır. Bir ara İstanbul’a gelerek Şeyh Ahmed Ziyauddîn Gümüşhanevî ile sohbet eder, ondan Delâil-i Hayrât icazeti alır. İstanbul’dan da Hicaz’a gider. Mekke-i Mükerreme’de hulefa-yı Halidiyyeden Şeyh Musa El-Mekkî’nin hizmetinde bulunur. Bu zâttan da irşad icâzeti alır. Ardından İstanbul’a dönerek, Gümüşhanevî’den inâbesini tazeler ve ondan hilâfetnâme alır. Düzcelilerin talebiyle Düzce’ye yerleşir orada Yeni Cami ittisalindeki medresede  tedris faaliyetinde bulunur. Bu medresenin bitişiğine şeyhinin emriyle 1310/1892 tarihinde bir tekye inşa eder. Burada irşad faaliyetini de sürdürür. Şeyh Hasan Hilmî El-Gûserî (Kevserî) 1345/1926 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. 1296H. Tarihinde Düzce’de dünyaya gelen Muhammed Zâhid El-Kevserî  tahsilini Düzce ve İstanbul’da yapmıştır. Önce pederinin yanında tahsil gören, Zâhid El-Kevserî, Düzce’de Şa’ban Fevzi ve Mehmed Nâzım Efendilerin yanında tahsil görmüştür. Tahsiline devam etmek üzere Hicri 1311 tarihinde İstanbul’a gelmiş, Kadıasker Hasan Efendi (Vefatı:1046) Medresesi’ne (Bu medrese, Fatih’te eski Zincirlikuyu, şimdiki Hasan Fehmipaşa caddesi üzerinde, Uşşakîzâde Abdullah Efendi Medresesi’nin yanında bulunmaktaydı. H.Receb 1039/Şubat 1630 tarihinde Rumeli kazaskeri Hasan Efendi tarafından bina edilerek tedrisata açılmıştır. 1792 kayıtlarında beş (5) hücreli olan bu medrese, 1914 kayıtlarında ahşap olarak fevkânî ve tahtânî olarak onyedi (17) hücreden oluşmaktaymış. 1918’de harap duruma gelip Balkan muhacirlerine barınak olarak kullanılan medrese binası Cumhuriyet devrinde yıkılmış olup, yerine halen mevcut olan Ahmet Rasim Lisesi binası yapılmıştır.)  girmiştir. Fatih’te Çekmeceli İsmaîl Zühdî Efendi’den Netâic ve Şerhu’l-Münye kitaplarını okur. Hafız Musa Kâzım Es-Sîrozî’den Kâfiyeyi, Belâğat ve Bedi’ okur. Karinâbâdlı Halil Efendi’de Vaz’iyye’yi okur. Sonradan Eğinli İbrahîm Hakkı Efendi’nin (Vefatı:H.27 Şevvâl 1318- Fatih Cami’i haziresinde Hocası Hafız Ahmed Şakir Efendi’nin yanında medfundur) derslerine devam eder. Onun yanında Molla Cami’nin Kâfiye şerhini okur. Yine bu zâtın yanında fıkıh ve mantık kitaplarını okuyarak tamamlar. Gümüşhanevî’nin halifesi ve seccadenişîni Kastamonulu Hasan Hilmî Efendi’den (1240/1824-1329/1911) Gümüşhanevî’nin tasnifi olan Ramuz’u’l-Ehâdis’i okur. Ali Rıza Es-sa’dî Efendi’de Lüccetu’l-Esrar’ı okur. Yenikapı Mevlevîhânesinde, Selânikli Mevlevî Mehmed Es’ad Dede’nin yanında, Hafız-ı Şirâzî’nin Dîvân’ı başta olmak üzere bazı Farsça eserler tedris eder. Bunun yanısıra, Edirnekapı dışındaki Emîr Buharî Tekyesi Şeyhi Alsonya’lı Ali Zeynelâbidîn Efendi (Vefatı:H.1336), Silistreli El-Hacc Selîm Efendi, İstanbullu Ahmed Râmiz Efendi ve Konyalı Mustafa Hakkı Efendilerin yanında ders görmüştür. H.1324’te icra olunan ruûs imtihanını kazanarak Dersiâm olmuştur. Dört yıl Dersiâm olarak hizmetten sonra, 10 Sefer 1331/5 Kânûn-i Sânî 1328 (1913) tarihinde İstanbul Müderrisliği ruûsunu almıştır. Fatih Cami’i’nde Dersiâmlık yaparken, Darüşşafaka’da Arapça dersleri vermiştir. Dârulfunûn’da fıkıh ve tarih müderrisliği yaptığı gibi Süleymaniye medreselerinde Tabakâtu’l-Kurrâ ve Müfessirîn müderrisliğinde bulunmuştur. 15 Ağustos 1336/1920 tarihinde şu aşağıdaki belgeyle (İrâde-i Seniyye) Ders Vekîli olmuştur:

Bâb-ı Fetvâ

Dâire-i Meşîhat

Muhammed Vahîduddîn

Meclis-i Tedkîkât-ı şer’iyye a’zâsından Hasan Hulkî Efendi’nin afvıyla yerine ders vekîli Ahmed Hamdî ve ders vekâletine dersiâmdan Medrese-i Süleymaniyye Tabakâtu’l-Kurrâ Ve’l-Müfessirîn müderrisi Düzceli Zâhid Efendiler ta’yîn ve Medâris-i ‘İlmiyye İ’âşe Kalemi Müdîri Yunus Bahrî Efendi’nin açılacak bir me’mûriyyete ta’yîn olunmak üzere afvıyla yerine Darulfunûn me’zûnlarından ve Duyûn-i ‘umûmiyye müstahdemîn-i sâbıkasından Hasan Fehmî Efendi Ta’yîn olunmuşdur.

Bu İrâde-i Seniyye’nin İcrâsına Meşîhat Me’mûrdur. 29 Zi’l-Ka’de 1338/ 15 Ağustos 1336

Şeyhu’l-İslâm

Mustafa Sabrî

.

Muhammed Zâhid El-Kevserî-2

Bir ara Meşîhat müsteşarlığı ve Şeyhülislâm vekilliği de yapan Muhammed Zâhid El-Kevserî, H.1341/4 Aralık 1922 tarihinde Saltanatın kaldırılmasının ve Sultan Vahîduddîn’in İstanbul’u terkinin akabinde, İstanbul’u terk ederek Mısır’a hicret etmiştir. Sonra Şam’a yerleşmiştir. Bir süre Şam’da bulunduktan sonra tekrar Kahire’ye dönmüştür. Kahire Üniversitesi ve Ezher’de müderris olmuştur. Burada bulunduğu dönemde Selefî ve Modernist ekolün önde gelenleriyle tartışmalara girmiş, bu ekollere cevap niteliğindeki makale ve eserleriyle tanınmıştır. Bunun yanısıra Ehl-i Sünnet inancı ve mezhebine ilişkin çok önemli eser ve kaynakları tahkik ederek yayınlamıştır. Özellikle Selefî ekolüne karşı tarihte yazılmış birçok eseri gün ışığına çıkarmıştır. Mısır’da Şeyhülislâm Mustafa Sabrî ve Selâmetu’l-Kuda’î El-‘Azzâmî ile birlikte çalışmıştır. Ancak, Şeyhülislâm Mustafa Sabrî’nin Mısırda iken, Şafi’î ve Eş’arî mezhebini tercihi üzerine onunla da bazı tartışmalara girişmiştir. Ancak, Zâhidu’l-Kevserî, en çok Şeyh Muhammed Abduh ekolünden gelen modernleşmeci Ezher uleması ile  Selefî itikadına mensup olanlarla ciddi bir mücadele sergilemiştir. Son derece velut bir yazar olan Şeyh Muhammed Zâhid El-Kevserî 21 eserini İstanbul’da iken telif etmiş olup, bunlardan üçü basılmıştır. Diğerleri maalesef yazma halinde kalmıştır. İstanbul’da iken yazdığı en önemli eserleri, Nakşibendilikle ilgili olan ‘İrğâmu’l-Merîd Fi Şerhi’n-Nazmi’l-Atîd Li Tevessuli’l-Murîd Bi-Ricâli’t-Tarîkati’n-Nakşbendiyyeti’l-Hâlidiyye’- 1328’de basılmıştır. (Zâhid El-Kevserî’nin tasavvuf ve tarikatlerle ilgili ikinci bir eseri daha olup, Halvetîye tarikatı ricâliyle alakalıdır.’El-Buhûsu’s-Seniyye An ba’zi Ricâli Esânîdi’t-Tarikati’l-Halvetiyye’ adını taşımakta ve 2006 yılında El-Mektebetu’l-Ezheriyye yayınları arasında neşredilmiştir.), Necmuddîn-i Kübra’nın Usul-i ‘Aşere’sine şerh-yazma halinde, ‘ Er-Ravzu’n-Nadiru’l-Verdî Fi Tercimeti’l-İmâm Er-Rabbânî Es-Serhendî’-yazma halinde , ‘El-Buhûsu’l-Vefiyye Fi Mufredâti İbni Teymiyye’-yazma halinde, ‘ Et-Ta’akkubu’l-Hasîs Lima Yenfîhi İbnu Teymiyye Mine’l-Hadîs’-yazma halinde- ve üç ciltlik yine yazma halindeki ‘ El-Medhalu’l-‘Amm Li ‘Ulûmi’l-Kur’ân’ adlı eserleridir. Mısır’da iken ise 35 telif eser daha neşretmiştir. Bu eserlerinden de 5’i yazma halinde kalmış olup 30’u basılmıştır. Böylece toplam 56 telif eser yazmıştır. Bunların dışında 10 kitaba ta’likât yazmış olup, 57 esere mukaddime yazmıştır. Bu 57 eserin 23’ünü tahkik etmiştir. Mısır’da te’lif ettiği eserlerin en önemlileri, yazma halindeki ‘ Ref’u’r-Reybe ‘An Tahabbutâti İbni Kuteybe- İbn Kuteybe’nin Te’vîlu Muhtelifi’l-Hadîs kitabına reddiye olup, Mısır’daki ilk telif eseridir-, ‘ Bulûğu’l-Emânî Fi Sîreti’l-İmâm Muhammed Bin Hasan Eş-Şeybânî-1355’te basılmıştır-. Bunların dışında en önemli çalışmaları Selefîliğin reddi niteliğinde, ta’lik ve tahkik ettiği eserlerdir. Ebu’l Ferec El-Cevzî’nin ‘Def’u’ş-Şubehi’t-Teşbîh’ ve Takiyuddîn Es-Subkî’nin ‘ Es-Seyfu’s-Sakîl’ İmam Beyhakî’nin ( Hafız Ebubekr Ahmed Bin El-Huseyn Bin Ali El-Beyhakî, Vefatı: H.458) ‘ Kitâbu’l-Esmâ Ve’s-Sifât’  adlı eserleri bunların başlıcalarıdır. Bunlar dışında, Cemaluddîn Ebu Muhammed Abdullah Bin Yusuf El-Hanefî Ez-Zeyla’î’nin (Vefatı:H.762) ‘ Nasbu’r-Raye Li Ehâdisi’l-Hidâye’ kitabı , Muhammed Bin Mâlik Bin Ebi’l-Fezâil El-Hammâdî El-Yemânî’nin ‘Keşfu Esrâri’l-Bâtıniyye Ve Ahbâri’l-Karâmite’ adlı eseri, İbn Asâkir Ed-Dimaşki’nin (Vefatı:H.571) ‘Tebyînu Kizbi’l-Müfteri Fi Ma Nüsibe İla’l-İmâm Ebi’l-Hasani’l-Eş’arî’ adlı kitabı, Ebu Muhammed Abdurrahman Bin Ebi Hâtem Er-Râzî’nin (H.240-327) ‘ Adâbu’ş-Şâfi’î Ve Menâkibuhu’ eseri, Kadı Ebubekr Bin Et-Tayyib El-Bâkillânî’nin (Vefatı:H.403) ‘El-İnsâf Fi Ma Yecibu İ’tikaduhu Velâ Yecûzu Cehl Bihi ‘ isimli risalesi, Allâme Kemâluddîn Ahmed El-Beyazî El-Hanefî’nin ‘İşârâtu’l-Merâm Min ‘İbârâti’l-İmâm’ adlı mühim eseri  ve Ebu Mansur Abdülkâhir Bin Tâhir El-Bağdâdî’nin (Vefatı:H.429) ‘ El-Fark Beyne’l-Firak Ve Beyânu’l-Firkati’n-Nâciyeti Minhum’ isimli eserleri tahkik edip mukaddime yazdığı mühim eserlerden bazılarıdır. Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin yazdığı Mukaddimeler bir araya getirilerek, 1997 yılında ‘ Mukaddimâtu’l-İmâm El-Kevserî’ başlığıyla Dâru’s-Süreyya neşriyatı tarafından Beyrut’ta basılmıştır. Ayrıca Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin yazdığı makaleleri ‘ Makalâtu’l-Kevserî’ adıyla üç kez yayınlanmıştır. Son kez, 1998’de önceki iki baskısı karşılaştırılarak, tashih ve tahkik edilerek Mısır’da Abdülkâdir Mahmud El-Bekâr tarafından Daru’s-Selâm yayınları arasında çıkarılmıştır. Makalâtın ikinci baskısının baş tarafında ve  üçüncü son baskısının arkasında, Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin hayatını, eserlerini ve şahsiyetini inceleyen talebesi Ahmed Hayri tarafından yazılmış olan son derece kapsamlı ve değerli bilgileri içeren geniş bir bölüm mevcuttur. Ahmed Hayrî’nin yanısıra, Muhammed Ebu Zehre’nin, Pakistanlı Muhaddis Muhammed Yusuf El-Benurî’nin ve Şeyh Muhammed İsmail’in Zahid El-kevserî’yi tanıtan makaleleri mevcuttur. Fıkıh, Kelam, Hadis , Tefsir ve Nakil İlminde yed-i Tula sahibi olan Muhammed Zâhid El-Kevserî 19 Zi’l-Ka’de 1371 Hicri tarihinde (12 Ağustos 1951) pazar günü Kahire’de vefat etmiştir. İmam Muhammed Zâhid El-Kevserî, Kahire’de Hayyu’l-Besâtîn’de yer alan kabristanda, arkadaşı Şeyh İbrahîm Selîm Efendi’nin yanına defnedilmiştir.

Kevserî’nin talebeleri arasında, Şeyh Abdülfettah Ebu Gudde, Abdullah El-Ğumarî ve Ahmed Hayri gibi tanınmış ulemâdan kimseler bulunmaktadır. Arap aleminde siyasal/ideolojik selefîliğin yaygınlaşması dolayısıyle uzun süre unutulmaya yüz tutan  Zâhidu’l-Kevseri’nin tüm eserleri 1999-2010  yılları arasında, Mektebetu Câmiati’l-Ezher tarafından ‘ Min Turâsi’l-Kevserî’ dizisi olarak yeniden neşredilmiştir. Türkiye’de ise, gerek Arap diline vakıf olanların fıkdanı, gerekse İlahiyatçı kesimin çoğunlukla Modernist-Selefî çizgide olanlardan oluşması ve 80’li yıllardaki Radikal İslamcı akımlar dolayısıyle Şeyh El-Kevserî pek tanınmadığı gibi eserleri de Türkçe’ye kazandırılmamıştır.

Not: Muhammed Zâhid El-Kevserî İle Alakalı Daha Kapsamlı Bir Çalışma Hazırlanmaktadır.

M.YÜKSEL.COM

Istanbul'dan Mısır'a Bir İslam Alimi Muhammed Zahid EL-KEVSERÎ

Rahmetle anılmak, ebediyet budur amma;
Sessiz yaşadım, kim beni, nereden bilecek?
(Safahat, s. 456)

Osmanlı Devleti tarih sahnesinden çekilirken yeri doldurulamaz büyük bir boşluk bırakıyordu. Yıkılışı hazırlayan sebepler hakkında söylenen ve yazılan tesbitlerin kıymet ölçüsü ne olursa olsun bir vakıayı kabulde herkes müttefikti: Kader, hükmünü bir kez daha icra etmişti; bütün görkemi ve ihtişamı ile koca bir devlet daha önceki benzerlerinin akıbetine uğruyordu.

Bu ortak kabul geride kalan hem kişiler hem de müesseseler için yeniden derlenip toparlanma ve beraberliğin en güçlü müşevviki olabilirdi. Geçmişteki tatsızlıklar bir kenara bırakılabilir, eski hesaplar üzerine çizgi çekilebilirdi. Yıkılan bir devletten geriye kalabilecek belki de en kötü şey, eski hesapların Osmanlı Devleti tarih sahnesinden çekilirken yeri doldurulamaz büyük bir boşluk bırakıyordu. Yıkılışı hazırlayan sebepler hakkında söylenen ve yazılan tesbitlerin kıymet ölçüsü ne olursa olsun bir vakıayı kabulde herkes müttefikti: Kader, hükmünü bir kez daha icra etmişti; bütün görkemi ve ihtişamı ile koca bir devlet daha önceki benzerlerinin akıbetine uğruyordu.

Bu ortak kabul geride kalan hem kişiler hem de müesseseler için yeniden derlenip toparlanma ve beraberliğin en güçlü müşevviki olabilirdi. Geçmişteki 
tatsızlıklar bir kenara bırakılabilir, eski hesaplar üzerine çizgi çekilebilirdi. Yıkılan bir devletten geriye kalabilecek belki de en kötü şey, eski hesapların sorumlularını arayan geçimsiz mirasçıları olsa gerek. İşe buradan başlamak ne kadar akıl dışı ise, mevhum suçlar için kişi ve müesseseler aramak da o kadar abes idi. Geçmiş yılların pişmanlıkları, kaybedilen zamanı ve israf edilen o kadar mesaiyi telafiye yetmezdi. Gerçi, yapılan hataları tamir adına böyle bir pişmanlık duyuldu mu, o konuda da kesin bir şey söylemek mümkün değil.

İki İstikamet: Batı'ya Gidiş-Doğu'da Kalmak

Problemleri beraber çözme alternatifi ortadan kalkınca, her kımıldanış yeni belirginleşmeye başlayan yönelişler arasındaki mesafenin daha da açılmasına sebep oldu. Gündemi oluşturma şansını elde edenler, çok heyecanlı, çok hırslıydılar. Yapmaya çalıştıkları her projeye kendi mühürlerini basmak istiyorlardı. Her proje için gerekli altyapı ve hazırlık için bekleyecek kadar sabırlı değillerdi. Kervan yolda ikmal olur. düşüncesi, yapılacak her değişim ve teklifin üst yazısı olarak kabarık dosyaların uygulanmaya konması için yeter ve artar sebep idi.

Batı'ya giderek, orada bilgi ve kültürüne yeni şeyler katıp memleketine dönen genç kuşağın, en azından bazıları itibarıyla, kendi vatanları hakkındaki düşünceleri şüphesiz samimane idi. Son dönem düşünce hayatının şekillenmesinde bu genç kuşak, belirgin bir rol oynadı. Onlar keşfettiklerini zannettikleri bir âlemin usanmaz âşıkları oldular. Dolayısıyla birkaç isim ile temsil edilmeye çalışılan yeni düşünceler, gündemi oluşturmada hiçbir zorluk yaşamadı. Beşir Fuad, Baha Tevfik, Ziya Gökalp, Abdullah Cevdet en belirgin simalardı. Yeni dönemin düşünce temellerini onlar belirliyordu. Acaba hakikaten öyle miydi? Beşir Fuad, tanımadığı ve ihata edemediği bir âlemin kitaplarının,1 Baha Tevfik ise gençlik ve toyluğunun kurbanı olacaklardı.2 Bu iki kötü tecrübe, o dönem düşünce yapılanması hakkındaki tercihin sahihliği hususunda zihinleri kurcalamaya devam etmektedir.3 

İşte bu kesif karmaşa içinde Batı'ya Gidişe karşılık pek de dikkate alınmayan bir tercih vardı: Doğu'da Kalmak. Aslında böyle bir isimlendirme sadece bir tavrı belgelemekten başka bir şey ifade etmiyor. Çünkü bu tercihi yapanlar, kendilerinden fedakârlıkta bulunamayacakları kıymetlerinin olduğunu söyledikleri müddetçe, hayatlarının sonuna kadar yok sayılacaklardı. Onlar Doğunun kaderini paylaşmaya kararlıydılar. Doğu, yine yalnız, yine mağdur ve yine işlemediği suçlarının mahkûmu. Vefalı evlatlarından belki artık karşılığını bile ödeyemeyeceği fedakârlıklar istemekte, çok değil, hiç değilse yalnız bırakılmamayı beklemekteydi. Mecburi inziva, vatanı terk mecburiyeti, kenara itilme, sebepsiz tecridlerle sürecek hayat demek olan bu tercih, ne çok insanı incitti ve mağdur etti!

Dönem ve şartlar ne kadar elverişsiz olursa olsun Osmanlı Medresesi, son asra çok kıymetli temsilciler bırakıyordu. Zahid el-Kevserî, Mustafa Sabri, Bediüzzaman Said Nursi, Elmalılı Hamdi, Ahmed Naim, göz kamaştıran bir seviyede duruyorlardı. Ortam aynen Ebû Hureyre'nin (r.a.) haber verdiği dönemi andırıyordu. Bir keresinde Ebû Hureyre (r.a.) arkadaşları ile otururken: İrade ve Kudreti ile yaşadığım Allah'a yemin ederim ki, öyle bir zaman gelir ki, âlimler için ölmek som altınlardan daha sevimli olur.4 demişti. Şartlar aynen öyle idi. İsimlerini zikrettiğimiz şahıslar, defalarca ölümden beter sıkıntılara göğüs germişlerdi. Ama bütün bu zorluklar, bugün üzerinde yaşadığımız toprak parçasında İslâmî Doğu düşünce ve inancının yeşermesini sağlayan Doğu'nun bu sadık evlâtlarının vefa hissine mani olamadı. 

BİR YETÎMU'L-ASR: ZAHİD EL-KEVSERÎ5

O, anavatanından hicrete zorlananlardan biriydi. Kırkını aşmış yaşına bakılmaksızın çileli bir hayatın içine itilecekti (1922). Katlanılması zor bir hayata adım atıyordu. Yolda karşılaştığı bir arkadaşından, hasımlarının kendisi hakkında bazı plânları olduğunu işitince evine dahi uğrama fırsatını bulamamış, ilk vapurla vatanını terk etmek zorunda kalmıştı. Sahip olduğu her şeyi, ailesini, iyi durumdaki yaşantısını, talebelerini ve sevenlerini geride bırakmıştı. Biyografisini veren kitaplar, Kevserî'nin Türkiye'den ayrılış sebebi ile alâkalı olarak, İttihad ve Terakkî'nin ileri gelenleri ile düştüğü bir anlaşmazlıktan bahsederler.6

Türkiye'de kaldığı yıllar ile alâkalı tatmin edici geniş bir malûmat bulunmuyor. Ancak, Mısır hayatında, oradaki talebelerinin onu ciddî sahiplenmeleri ve kendisinin, hayatı hakkında yazdıkları bir araya getirildiğinde, ayrıntılı bir hayatın portresi ile karşılaşıyoruz. Talebelik dönemi, hocaları, hocalarının ilmî durumu hakkındaki malûmat, Kevserî'nin sistemli bir eğitim aldığını gösteriyor.

Zahid el-Kevserî'nin, bundan sonraki hayatı, İskenderiye, Kahire, Şam şehirleri arasında değişik amaçlı seyahatlerle geçecektir. Bir çok avantajları geride bırakarak ayak bastığı bu yeni vatanda her şeye yeni baştan başlayacaktı, ama, burada yüklenip getirdiği mânevî bir çok sorumluluk ile yaşamak zorundaydı. Her şeyden önce ilmî yeterliğinin göstergesi bir makamda bulunmuş, yani Şeyhu'l-İslâm vekilliği yapmıştı. Âsitane'nin bir âlimi olmak, hem de idari kademenin en tepesinde yer almak, o günün ehl-i ilmi için dünyevî paye açısından en yüksek yerdi. Zahid el-Kevserî, yıllarca bu makamı temsil etmişti. Mısır'da geçimini temin ederken, uzun yıllar bir makam olarak temsil ettiği unvanlarını, bundan böyle sadece liyakati ile sürdürmek zorundaydı. Kendi dönemindeki diğer çağdaşları gibi, Kevserî de, fütur vermeden başarılarına başarı katarak Mısır'da kendi ağırlığını koyabileceği bir ortam oluşturdu.. Vefatından sonra onun hakkında yazı yazanlar ve kitaplarını basanlar, Kevserî'nin isminin altına Vekilü'l-Meşîhati'l-İslâmî bi Dâri'l-Hilâfeti'l-Osmani Sabikan ifadelerini yazmakta hiç tereddüt etmeyeceklerdi.

Mısır hayatı, ancak sabırla aşılabilecek zorluklarla doluydu. Elveda bile diyemeden ayrıldığı ailesine ancak 8 yıllık bir aradan sonra kavuşabilecekti. Dört çocuğundan ikisi, o daha İstanbul'da iken vefat etmişlerdi. Ailesinin Mısır'a gelmesinden sonra diğer iki çocuğu da çeşitli sebeplerden vefat ettiler. Hayatta iken evlât acısını iliklerine kadar hisseden bu çilekeş baba, yine kendisi kadar çileli hanımı ile başbaşa kalacaktı. İnsan, her türlü sıkıntının üstesinden gelebilecek bir kabiliyettedir. Sürüp giden hayatın sıradanlığı içinde sıkıntılar, daha sonraki günlerin tatlı hatıraları olur şüphesiz. Ancak Kevserî gibi büyük bir devletin imkânları ile tanışmış birisinin kemal yaşını bulduktan sonra her şeye yeniden başlamak zorunda kalışı, talihin acı bir cilvesi idi. Yıllar sonra bir talebesine hatıralarını anlatırken, Şam'a geldiği günlerde, küçük bir otel odasında günlerce aç kaldığını, açlığını unutmak için kitaplarla meşgul olduğunu anlatmıştı.7 Yine bir talebesinin kaydettiğine göre, Kevserî'nin Mısır'da bulunmasından rahatsızlık duyanlar onu ülke dışına çıkarmak için uğraşmışlar, ancak vefalı dostlarının araya girmesi ile buna muvaffak olamamışlardı.8

İslâmî ilim şubelerinde ciddî bir tıkanıklığın yaşandığı yaygın bir fikir olarak değişik münasebetlerle dile getiriliyor. Varlık içinde yokluk sendromunu hatırlatan bu karamsar yaklaşım, ilim talibi yeni heyecanların İslâmî ilimlere harcayabilecekleri enerjilerinin günlük heveslerle heba olmasına sebep oluyor. Aslında, durumun farkında olanların, meselenin İslâmî ilimlerin tabiatından değil, onları anlama esprisinin keşfedilememesinden kaynaklandığını izah etmeleri gerekiyor. Bir şeyleri anlama ve kavramanın belli bir seviye ile alâkalı olduğu gerçeği, kabullenmesi zor olsa da bir hakikat. 

Zahid el Kevserî'yi okumak ve anlamak, belli bir seviyenin işi.Ancak bu seviyeden sonra olmaz diye üstü kapanan meselelerin paslı kilitlerini açan 
Kevserî'yi bir model olarak görmek mümkün olabilecektir..

O Dönemde Mısır

Avrupa medeniyeti karşısında hazırlıksız ve savunmasız yakalanan bu kuşak, teknolojik gelişmelere adapte olmakta çabuk davranamadı ama, Allah vergisi bir seri intikalle uzaktan seyrettiği bir dünyayı zihnî plânda yakalamak için hummalı bir zihin faaliyetine girişti. Bu, bazen hayranlık, bazen savunma, bazen kaçış ve daha çok da bir çıkış yolu bulma hedefliydi. Hepten suskun kalmaktansa bir şeyler yazıp, bir şeyler söyleme çabaları, Türkiye'de olduğu gibi Mısır'da da çok hareketli bir fikrî hayatın oluşmasını sağlamıştı. Asrın başlarında konuşulmaya başlayan modernleşme düşüncesi, ilerleyen yıllarda toplumun her kesiminden ciddî katılımcılar buldu. Küçük bir mesele bile, Ezher şeyhlerini, şâirleri, gazetecileri tartışmanın içine çekiyor, hattâ mesele devlet ricalinin müdahalesine sebep oluyordu.9 Kalem erbabı, âdeta bir kıvılcım arıyordu. Her fırsatta şahlanan ilhamlarını cömertçe kullanıyorlardı. Kevserî'nin Mısır'da bulunduğu yıllarda, en verimli dönemlerini yaşayan, Türkiye'de de isimlerini asrımız İslâm düşüncesi paralelinde duyduğumuz şu şahsiyetleri örnek olarak zikredebiliriz: Mahmud Şeltut, Şeyh Merağî, Ferid Vecdi, Meâli Heykel, Ahmet Emin, Mahmut Akkad, Ferah Anton, Ahmet Şevki...

Bu hareketli zeminde Zahid el-Kevserî tek başına, mazisine ait kimliğinin ağır sorumluluğu ile beraber riskli bir tecrübenin önünde duruyordu. Daha ilk günden itibaren ilmî faaliyetlerini sürdürebileceği ortamları araştırmış, sağlam bir vasata ayak basmadan ailesini bile getirtmeyi düşünmemişti. Bu yaklaşık tam 8 senesine mal oldu. Şam'da kaldığı günlerde, zamanını Darü'l-Kütübi'z-Zahiriye'deki yazma eserleri inceleme ile geçirdi. İskenderiye, Kahire, Şam yolculukları hem birikimlerini artırma hem de geniş bir ilim çevresiyle diyalog kurma amaçlıydı. Demek ki, gurbet, yalnızlık, mağduriyet, yabancılık, Kevserî'de muhtemel tesirlerini icra edemeyecekti. Dışarıdan gelen, Araplara göre acem olan bu garip adam Arapça'yı arızasız kullanabiliyor, birçoklarının ele almaktan kaçındığı meselelerde rahat konuşabilecek kadar kendine güveniyordu. Hadis ve Fıkıh'taki uzmanlığı, diğer sahalardaki vukufiyeti ile birleşince ortaya zengin ve renkli bir üslûp çıkıyordu. Günümüzde unutulmaya yüz tutmuş Rical İlmi dediğimiz hadis ravileri ile ilgili karmaşık ilimde Kevserî, kadim Hadis geleneğinin 14. hicrî asra düşen parlak bir halkasını temsil ediyordu.

İlim erbabınca biraz abartılı bulunabilecek bu genel ifadelerin biraz açılması gerekiyor: Hadis ilmi edebiyatında (literatüründe) Tahammülü'l-İlm veya daha hususî bir ifade ile Tahammülü'l-Hadis; talebenin, hocasından, hocasının rivâyet etmeye (dinlediklerini başkalarına aktarmaya) hak ve yetkisi olan hadislerini çeşitli yollarla almasını ifade eder. Belli usûl ve kaideler çerçevesinde gerçekleşen bu faaliyet ilmî bir seviyenin de göstergesidir. Buna bağlı olarak talebenin, şeyhinden dinlediği şeyleri nakledebilmesi hakkı ve salâhiyeti hocasının özel iznine bağlıdır. İznin (icâzetin) geçerli olabilmesi için konulmuş kaidelere riâyet şartıyla üstad, talebesine yine kendi belirleyeceği hadisleri veya kitabının tamamını nakil hakkını verir.10 Bu usûl, asırlarca bir gelenek olarak korunmuştur. İmam Şafiî'nin, İmam Malik'ten, Muvatta'ı bu yol ve usûlle aldığı rivâyet edilir.11

Kevserî, yukarıda genel hatları ile değindiğimiz bu metodun son asırdaki en belirgin temsilcilerinden birisidir. O, bu metodu fiilen uygulamış bulunmaktaydı. Şöyle ki; Kevserî, 1945'te vefat eden, Mısır'da çok yardımlarını gördüğü Şeyh Yusuf ed-Dicvî ile samimi bir ilmî diyalog içindeydi. 1942 yılında Kevserî bu kıymetli zattan, İmam Malik'in Muvatta˜ının Yahya el-Leysî (v. 234) nüshasını kendisine okuyarak rivâyet izni (icâzeti) almıştı.12 Bundan önce de, Muhammed b. El-Kettanî el-Malikî (v. 1926)'den Şam Emevi Camii'nde Tirmizî'nin Kitabu'ş-Şemâilini dinlemişti.13 Bunlara ne gerek vardı. gibi kolaycılığı bir kenara bırakırsak, o günlerde 60 yaşını çoktan geride bırakmış bulunan Kevserî'nin bu yüksek ilmî anlayışı, zamanımızda yaygın ve hâkim sathî ilim anlayışı üzerinde bizi bir kez daha düşünmeye sevketmektedir. 

Bu özellikleriyle Zahid el-Kevserî, kendi döneminde kadim bir âlim olarak temayüz ediyordu. Mısır'da İstanbul'dan gelen bir âlim olarak kalmak ile bir köşeye çekilerek mazinin güzel hatıraları ile avunma tercihi arasındaki yol ayrımında hedefini belirlerken, bu kesif donanım onun tek azığıydı. Kitap kitap, bahis bahis çok köklü biriken bu donanım, hayatın aşındırıcı hâdiselerine karşı bu yalnız âlimin tek vefalı arkadaşı oldu.

Kevserî, İstanbul'da bulunduğu yıllarda, talebelerine ayırdığı vaktin yanında bâkir bir sahanın da farkına varmıştı: Yazma eserler. Keşfi bekleyen bu nadide eserlere itina ile eğildi. Aradan geçen uzun yıllara rağmen Mısır'daki yazma eserlerle alâkalı uğraşlarına Türkiye'deki birikimi de eklenince, geniş bir literatüre ulaştı. Talebelerinin naklettiğine göre zaman zaman İstanbul kütüphanelerinden bahsettiğinde, kitapları birkaç gün önce incelemişçesine detayları ile anlatabiliyordu.14 Elden geçirdiği kitaplara notlar düşüyor, tanıtım yazıları yazıyor, eser ve müellifin ilmî kıymeti hakkında bugün bile hâlâ değerini koruyan tatmin edici bilgiler veriyordu.

Tefsir, Hadis, Fıkıh, Fıkıh Usûlü ve Arap Edebiyatı ile mükemmel denebilecek bir seviyede meşgul olan Zahid el-Kevserî, hem Türkiye'de kaldığı yıllarda, hem de Mısır hayatında bir çok talebeyle onlara icâzet verecek derecede uzun süreli ilgilenmiş, sabırlı bekleyişlerle ilimle coşan heyecanlarını talebeleri ile paylaşmıştır. Günün geçici kavga ve tartışmaları ona üstad, hoca, muallim olduğu hakikatini hiç unutturmamış, o, bu ağır işleri her şeye katlanarak devam ettirmiştir. Bu tahammül ve sabrı ona, seleflerine lâyık bir takipçi unvanı kazandırırken, etrafını da vefalı talebeleri kuşatmasını sağlamıştır. Bugün Mısır ve Beyrut'ta bir çok kez basılan kitapları, bu kadirşinas talebelerinin üstadlarını ciddî sahiplenmeleri ile mümkün olabilmektedir. Daha hayatta iken tüm çocukları vefat eden Kevserî'ye talebelerinin bu yakın alâkası, eğer yaşasaydı Kevserî için, sıkıntılı hayatının en büyük tesellisi olurdu şüphesiz.

Son Asrın Kadim Edalı Âlimi

Allâme, Muhakkik, Nakid, Bahhase, Naibu Şeyhi'l-İslâm bi'l-Memleketi'l-Osmanî et-Türkiye Sâbıkan, Sahibü'l-Fazıla, Mevlâna (r.a.)15... ifadeleri, İslâm ilim tarihi boyunca dönemine mührünü vurmuş şahısları tanıtımda kullanılan genel bir kabul ile alâkalı remzî kelimelerdir. Bunlarla şahısların İslâmî ilimlerdeki geniş yelpazelerine kısaca işaret edilmiş olur. Yukarıya aldığımız övgü dolu ifadelerini Abdülfettah Ebû Gudde, Tahanevî'nin Hadis ilimlerine dair meşhur kitabı Kavaid fi Ulûmi'l-Hadis'e yazdığı önsözde üstadı Kevserî için kullanıyor. Benzer ifadeler, Ebû'l-Vefa el-Afganî'nin yayına hazırladığı Usûlü's-Serahsî'nin giriş bölümünde de yer alıyor.16 Aynı şekilde, meşhur âlim Ebû Şame el-Makdisî'nin (v. 665) Teracimu Ricali'l-Karneyn (1942 tarihli baskısı) adlı kitabının başına Kevserî'nin tanıtım yazısı konulmuş ve yayıncı, yazının sahibinden Abdülfettah Ebû Gudde'ninkine benzer ifadeler ile söz etmiştir.17

Abdülfettah Ebû Gudde, Zahid el-Kevserî'nin en meşhur ve en sadık talebelerindendir. Kevserî ile aralarında hoca-talebe diyalogu açısından manidar bir münasebet oluşmuş. Hattâ Ebû Gudde'nin el-Kevserî nisbeti ile anılmaktan iftihar ettiği söylenir. Bu sadık talebenin üstadına hayranlığı sadece sözden ibaret değildir. Telif ettiği, tahkik ettiği, neşre hazırladığı eserlerinde fırsatlar düşürüp sürekli üstadından alıntılar yapmakta, Üstadımız Şeyh Zahid el-Kevserî şöyle buyuruyor. ifadeleri ile hocasını devreye sokmaktadır.18 1997'de vefat eden Ebû Gudde, İslâm Dünyası'nın hatırı sayılır âlimlerinden biri idi. Üstadına duyduğu bu engin saygı, ona ayrıca vefalı bir insan olma özelliği de kazandırıyor.

Dışarıdan İçeriye

Zahid el-Kevserî, 1952 yılında Mısır'da vefat etti. O günün iletişim imkânları günümüzdeki kadar süratli olmasa da, ilim çevreleri birbirleri ile bir şekilde irtibat içinde bulunabiliyorlardı. O yıllar, belirli sıkıntıların yaşandığı bir devreydi. İslâmî ilimlerdeki hareketlenme, Türkiye için 70'li yılları beklemek zorundaydı. Artık bu kıpırdanış yıllarında Kevserî ilim çevrelerince tanınır oldu. En azından, basılan kitapları biliniyordu. Kevserî hayatta iken basılan Nüketü't-Tarife adlı kitabı çok erken yıllarda kaynak eser olarak kullanılmıştı.19 Ne var ki, bundan sonra, başkaca ciddi bir gelişme kaydedilmedi. Mütevazi İslâm hukukçusu Ömer Nasuhi Bilmen'in bir yerdeki .... Fâzıl-ı şehîr, Zahid el-Kevserî'nin Büluğu'l-Emani fi Sireti'l-İmam Muhammed b. Hasen eş-Şeybanî adındaki eserini mütalâa etmeli.20 şeklindeki samimi sözleri, anlaşıldığı kadarı ile, yapması gereken tesiri icra etmemişti. Geçtiğimiz on yıllarda oldukça hız kazanan İslâmî araştırmalarda Kevserî'nin kitapları kaynak ve dipnot olarak sıkça zikredilmiş olmasına rağmen, ilmî konumu ve şahsiyeti ile alâkalı ciddî bir etüde rastlanmıyor. Bununla beraber Kevserî'nin kendi dönemindeki gemi azıya almış, sınır tanımaz aşırı fikirlere takındığı tavizsiz tavrı, aradan şu kadar yıl geçtikten sonra mutaassıp, sert21 gibi peşin bazı düşüncelerle hapsetmek, hakkında ciddî bir araştırma yapılmamış kıymetli bir zatı böylesine kısa yoldan değerlendirmelerle mahkûm etmek, meseleyi hepten anlaşılamaz hâle getiriyor. Halbuki Kevserî, ilmî tavrındaki ciddiyetinden dolayı o günlerde Mısır'da Raviyetü'l-Asr ve Eminü't-Türasi'l-İslâmî22 diye isimlendiriliyordu. Değerlendirmeler arasındaki bu uçurum, gözden kaçan bir şeylerin olduğunu ima etmektedir. Bu hususta genel-geçer bir kıstas teklif etme gibi iddiamız kesinlikle söz konusu değil. Ancak aradan geçen şu kadar zaman içinde değerlendirmeler arasında daha insaflı bir çizgiye gelmek de, o kadar imkânsız olmasa gerek.23

Yukarıda Abdülfettah Ebû Gudde'nin ifadeleri ile tanımaya ve anlamaya çalıştığımız bu vatanından cüda âlimi yine kendisine vefalı talebelerinin samimî ifadeleri ile ele alalım. Muhammed Yusuf el-Bennurî, Kevserî'nin Makalât adlı eserine yazdığı önsözde şunları söylüyor: Tabakat-ı İbn Sa'd'da Mesruk'un Abdullah b. Mes'ud (r.a.) hakkındaki şu değerlendirmesini okumuştum. Mesruk şöyle anlatıyordu: Allah Resûlü'nün (s.a.s.) yakın arkadaşlarından bir çoğu ile beraber olma imkânına sahip oldum. Onları hep, kendilerinden insanların su ihtiyaçlarını giderdikleri su kaynakları (el-İhaz) olarak düşünmüşümdür. Şöyle ki: Onlardan bazıları bir adamın, bazıları iki, bir diğerleri de on adamın susuzluğunu giderecek vüs'ate sahip idiler. Bazıları da vardı ki, bütün insanlık bu menbaın başına toplansa, hepsi de bu kaynaktan doya doya içebilir ve suya kanabilirdi. İşte Abdullah b. Mes'ud (r.a.), bu genişlik ve enginlikteydi.24 Bennurî şöyle devam ediyor; Bu rivayeti düşününce, yapılan benzetmenin Zahidü'l-Kevserî'ye çok uygun (sevaen bi sevain) olduğunu gördüm... O'nun, uzun yıllardan sonra Cenab-ı Hakk'ın kendi milletine bir lütfu ve ihsanı olduğu kanaatini taşıyorum.25

Çağımızın meşhur İslâm hukukçularından Muhammed Ebû Zehra da, Kevserî'yi takdir ifadeleri ile hatırlayanlardan. Bu tanınmış Arap müellifi şunları söylüyor: Onunla karşılaşmayı çok istiyordum. Yerini bilemediğim için bu isteğimi gerçekleştirememiştim. Bir gün Atabe meydanında (Kahire'de bir semt) dolaşırken, simasında hakikatin parıltılarını sezdiğim biriyle karşılaştım. Türk âlimlerinin giydiği bir elbise giymişti. Etrafında talebeleri ile yürüyordu.. Talebelerden birine yaklaştım; Bu kim? diye sordum. Üstad Kevserî dedi. Bu ilk karşılaşmamızdan sonra kendisini sürekli ziyaret ettim. Yazdıklarından çok daha fazlası bir ilme sahipti. Evet o, Mısır'da bir hazine idi. Üstad Kevserî'nin kitaplarını okuduğunuzda, kullandığı dil sizde halis Arap bir müellifin bıraktığı tesiri bırakır.26

Son bir kesiti de sadık talebesi Abdulfettah Ebû Gudde'den nakledelim: Üstadımız Zahid el-Kevserî gerçek mânâda bir zahid idi. Onu tanıyanlar bunu yakinen bilirlerdi. Eline bir şeyler geçtiği zaman onunla muhtaç olanların ihtiyacını görürdü. Eli daraldığı zaman sabreder ve 
Cenab-ı Hakk'a şükrederdi. Allah ona rahmet etsin ve sabredenler makamına yükseltsin.27

Burada zikredilenlerin haricinde Zahid el-Kevserî'nin ilmî otoritesini itiraf eden başkaları da var. Arap dili ile konuşma ve yazmanın yanında İslâmî ilimlerde belli bir seviyeyi tutmanın zorluğunu bilen bu dilin çocuklarının, dışarıdan gelen birisini bu derece takdir etmeleri bizim için ayrı bir değer ifade etmektedir. Bu yönüyle de Kevserî şu an Arap Dünyasında eserlerinden en çok bahsedilen Türk müellifi olma ünvanını da elinde bulundurmaktadır.

Düşünce ve aksiyon insanı, bazen vefâlı bir vatan evlâdı, bazen düşünce buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, bazen dâhi bir sanatkâr, bazen bir devlet adamı, bazen de bunların hepsidir.

Leys b. Sa'd ve Zahid el-Kevserî

Tarihteki hâdiseler, şüphesiz kendi zamanlarının özellikleri içinde değerlendirilebilir. Ancak bazen yaşanan zaman ile tarihî vak'a arasında öylesine bir benzerlik ortaya çıkar ki, aradan geçen uzun asırlar, sadece kemmî bir kıymet ifade eder

Zahid el-Kevserî, 30 yıl ayrı kaldığı memleketine bir daha dönemedi ve gurbette vefat etti. Uzaklarda kaldığı yıllarda bir gün vatanına, sevdiklerine, dostlarına kavuşabileceği umudunu taşıyordu. 1951 yılında Türkiye'deki bir dostuna yazdığı mektubu, gurbetlerde yorulan büyük âlimin hazin vatan hasretini heceliyor: ...Vatan-cüdâların anayurda dönmelerini teshil (kolaylaştırma), insanî ve vatanî bir iştir. Herkesin görüşü bir olmaz. Bunlar, pek tabiî bir şeydir.28

Kevserî şimdi, Mısır'da Kahlevî Mescidi yakınlarında hususî bir hazire içerisinde iki kızı ve yakın bir dostu ile mütevazi bir mekânda medfun bulunuyor. Mısır'ın büyük İmamı Leys b. Sa'd'ın kabri de, buraya oldukça yakın bir mevkide. Bu yakınlık, sanki Kevserî'ye kaderin son garip cilvesi, bir iltifatı gibi. İmam Şafiî, bir keresinde Mısır'ın Leys b. Sa'd'ı hakkında şöyle demişti: Leys, ilim yönüyle İmam Malik'ten daha güçlü idi. Ne var ki, etrafındakiler onu hak ettiği ölçüde takdir edemediler.29 Belki Kevserî etrafındaki talebeleri açısından şanslı idi ama, kendi insanı tarafından bu kadar ihmali hak etmiş miydi? Hele sebepsiz ve mesnetsiz hissî düşüncelerin mahkumiyetini çekmek için, acaba hangi onulmaz suçu işlemişti?

İslâmî ilim şubelerinde ciddî bir tıkanıklığın yaşandığı yaygın bir fikir olarak değişik münasebetlerle dile getiriliyor. Varlık içinde yokluk sendromunu hatırlatan bu karamsar yaklaşım, ilim talibi yeni heyecanların İslâmî ilimlere harcayabilecekleri enerjilerinin günlük heveslerle heba olmasına sebep oluyor. Aslında, durumun farkında olanların, meselenin İslâmî ilimlerin tabiatından değil, onları anlama esprisinin keşfedilememesinden kaynaklandığını izah etmeleri gerekiyor. Bir şeyleri anlama ve kavramanın belli bir seviye ile alâkalı olduğu gerçeği, kabullenmesi zor olsa da bir hakikat. Zahid el-Kevserî'yi okumak ve anlamak, belli bir seviyenin işi. Ancak bu seviyeden sonra olmaz diye üstü kapanan meselelerin paslı kilitlerini açan Kevserî'yi bir model olarak görmek mümkün olabilecektir..

Baştan beri kronolojik bir biyografi endişesi taşımadan dopdolu bir hayatın önemli bulduğumuz kısımlarına değinmeye çalıştık. Zira çoğu zaman doğum ile ölüm tarihi arasında telâşlı bir koşuşturmayı hatırlatan biyografiler, bir çok detayın zayi olmasına sebep oluyor. Zahid el-Kevserî, bu aceleciliğe kurban edilemeyecek kadar kıymetli. Ama bir ihmalin kurbanı. Bu, onun uzaklarda olmasından da kaynaklanmıyor. Çünkü yukarıdan itibaren nazara verilmeye çalışılan ayrıntılar bir kenara bırakılacak olursa ve Kevserî'nin yerine Elmalılı Hamdi Yazır, Mustafa Sabri, Bediüzzaman Said Nursi, Ahmed Naim gibi isimler konulacak olsa, portrenin genel çerçevesinde ciddî bir değişmenin olmadığı görülecektir. Onlar, herkesin Doğuya sırt çevirdiği bir zamanda yerlerini değiştirmeden doğunun vefalı evlâtları oldular. Ama hak ettikleri ilgi ve alâkayı şimdiye kadar bulamadılar. Tam keşfedilemedikleri kanaatini taşıdığımız bu zengin koleksiyonun her parçası tartışmasız çok kıymetlidir. Samimî ilim yolcuları için sağlam bir dayanak olacak bu şahıslar, yeni bir çok açılıma da vesile teşkil edeceklerdir.

Dipnotlar

1. Cemil Meriç, Kırk Ambar s. 288
2. Rıza Bağcı, Baha Tevfik'in Hayatı-Edebî ve Felsefî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma s. 217-218 (1996-İzmir).
3. Durmuş Hocaoğlu, Laisizm'den Millî Sekülerizme s. 262 (1995 - Ankara).
4. İbn Sa'd, Tabakatu'l-kübrâ 4/337.
5. Muhammed Zahid el-Kevserî h. 28 Şevval 1296, m. 16 Eylül 1879'da Düzce'ye 3 km uzaklıktaki babasının adı ile anılan Hacı Hasan köyünde doğdu. Bu yazıda kronolojik bir biyografi hedeflenmediği için, sadece dikkat çekilmek istenen tarihler verilmekle yetinilecektir.
6. Ahmed Hayri, el-İmam el-Kevserî s. 41 (Bu çalışma Kevserî'nin Makalât adlı eserinin başına konmuş 1994-Beyrut).
7. Abdülfettah Ebû Gudde, Safahat min sabri'l-ulemâ alâ şedâidi'l-ilmi ve't-tahsil s. 252.
8. Ahmed Hayri, el-İmam el-Kevserî s. 52 (dipnot) Makalât'ın girişi (1994-Beyrut).
9. Mustafa Sabri, Mevkıfu'l-akl ve'l-ilmi ve'l-âlim min Rabbi'l-âlemîn ve ibadihi'l-mürselîn 1/308 ve devamı. 
10. Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü s. 385.
11. Ebû Ferec Cemalüddin Abdurrahman b. Ali el-Cevzî, Sıfatu's-safve 2/147-148 (Beyrut-1992).
12. Muhammed Zahid el-Kevserî, Hayatı-Eserleri-Tesirleri, Sempozyum Bildirileri s. 50 (Sehâ Neşriyat 1996-İstanbul).
13. Muhammed Zahid el-Kevserî, Hayatı-Eserleri-Tesirleri, Sempozyum Bildirileri s. 47 (Kitap haline getirilmiş bu sempozyum bildirilerinde Kevserî'nin hayatına ait bir çalışma ile yine Kevserî'nin Makalât adlı eserinin tercemesinin tamamlanıp yayınana hazırlandığı sevindirici haberi için aynı eser s. 89, 151).
14. Ahmed Hayri, a.g.e. s. 44.
15. Tehanevî, Kavaid fi ulûmi'l-hadis (Abdülfettah Ebû Gudde'nin takdim yazısı) s. 13.
16. Serahsî, Usûl-i Serahsî s. 8 (Tarihsiz-Karaçi).
17. Ebû Şame el-Makdisî, Teracimu ricali'l-karneyn el-ma'ruf bi'z-zeyl alâ ravdateyn (1947-Beyrut). Kitabı yayına hazırlayan şahıs Kevserî'yi şöyle takdim ediyor: Mevlâna, el-Üstad el-Kebîr, Sahibü'l Fâdile Muhammed Zahid b. Hasen el-Kevserî, Vekil-i Meşyahati'l-İslâmiye fi'l-Hilâfeti'l-Osmaniye Sabikan.
18. Abdülfettah Ebû Gudde'nin bu türden atıfları için bkz. El-İsnad mine'd-dîn s. 96, (1996-Beyrut); Kelimat fi keşf-i ebâtil ve iftiraat, Cevabu'l-Hâfız Ebi Muhammed Abdülazim el-Münzirî el-Mısrî an esiletin fi'l-cerh ve't-ta'dil ile beraber basılmış. s. 37, (1984-Beyrut); Kitabu'l-Kesb, Abdülfettah Ebû Gudde'nin takdim yazısı s. 29, 35, 42, 48, 53, (1997-Beyrut); Abdülfettah Ebû Gudde, Teracim-i Sitte min Fukahai'l-İslâmî fi'l-karni'r-rabia aşara ve eseruhum el-fıkhıyye s. 53, (1997-Beyrut); Safahat min sabri'l-ulemâ alâ şedâidi'l-ilm ve't-tahsil s. 253, 274, (1992-Beyrut).
19. Hayreddin Karaman, İslâm Hukuku'nda İçtihad s. 233.
20. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuku İslâmiye Kamusu 1/393.
21. Mehmet Erdoğan, İslâm Hukuku'nda Ahkâmın Değişmesi s. 92, 99.
22. Zahid el-Kevserî, Mukadimâtü'l-İmam el-Kevserî s. 19, 29, (1997-Beyrut) (Muhammed Receb el-Beyyumî'ye ait takdim yazısı).
23. Aynı tenkidlere maruz kalmış iki güzide İslâm âliminin, yıllar önce kendileri hakkındaki değerlendirmelere verdikleri cevap için bakınız. Mustafa Sabri, a.g.e., 1/46; Said Nursi, Tarihçe-i Hayat s. 13. 
24. İbn Sa'd, Tabakatu'l-kübrâ, 2/343. (Bu kaynak Makalât'ın 1994 baskısında 2/105 şeklinde verilmiş. Eldeki Tabakatu'l-kübrâ baskısında hâdise bu sahifede zikredilmemiş.); İbn Cevzî, a.g.e. 1/ 404.
25. Zahid el-Kevserî, Makalâtu'l-Kevserî s. 3, (Muhammed Yusuf el-Bennurî'nin takdim yazısı).
26. Zahid el-Kevserî, Mukaddimâtu'l-Kevserî s.13, 16 (Muhammed Ebû Zehra'nın takdim yazısı).
27. Abdülfettah Ebû Gudde, Safahat min sabri'l-ulemâ alâ şedâidi'l-ilm ve't-tahsil s. 253, (1996 Beyrut).
28. Muhammed Zahid el-Kevserî Hayatı-Eserleri-Tesirleri, Sempozyum Bildirileri s. 52, (Sehâ Neşriyat, 1996- İstanbul).
29. Şihabüddin Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Kitabu Tehzibi't-Tehzib 8/415, (Beyrut, 1984).

.

Muhammed Zahid El-Kevseri

Makalemizde Osmanlı'nın yetiştirdiği son dönem âlimlerinden birisi olan ve ortaya koyduğu ilmî çalışmalarıyla kendinden sonra gelen ilim adamlarına önemli bir miras bırakan Muhammed Zâhid el-Kevserî'yi hayatı, eserleri ve ilmî şahsiyeti itibariyle kısaca tanıtmaya çalışacağız.HayatıKevserî, Çerkez asıllı bir aileye mensuptur, aslen Kafkasyalı'dır. Ailesi, 1879 yılında Kafkasya'dan göç ederek Düzce'ye yerleşmiştir. Babasının adı, Hasan Hilmi el-Kevserî'dir. Zâhid el-Kevserî, 14 Ekim 1879 yılında Düzce'nin Hacı Hasan Efendi köyünde dünyaya gelmiştir. Onun ilk hocası, babası olmuştur. Fıkıh, hadîs, tasavvuf, kelâm gibi birçok temel dinî ilmi babasından okumuş ve ondan icazet almıştır.1Kevserî, Rüşdiye'de okuduğu yıllarda Şeyh Muhammed Nazım Efendi'den şer'î ilimlerin yanı sıra, sarf, nahiv, Farsça, tarih, matematik ve coğrafya gibi ilimleri okumuş ve yine aynı yıllarda, Düzce Müftüsü Üsküplü Hüseyin Vecih Efendi ve Şaban Fevzi Efendi'den de dersler almıştır.2Rüşdiye'den mezun olduktan sonra on beş yaşlarında ilk defa Düzce'den ayrılan ve İstanbul'a gelen Kevserî, Kazasker Hasan Hilmi Efendi Daru'l-hadisi'nde kalmaya başlamıştır. O, bundan sonra yaklaşık on yıl devam edecek olan eğitim ve öğretim hayatını, İstanbul'un en güzide âlimlerinden ders alarak geçirmiştir. Zamanının önde gelen âlimlerinden, sarf, nahiv, fıkıh, tefsir, hadis, usul gibi şerî ilimlere ait pek çok kitabı okumuş ve icazet almış olan Kevserî daha sonra uzun süre Fatih Cami'nde Eğinli İbrahim Hakkı'nın derslerine devam etmiştir. İbrahim Hakkı, Kevserî'nin edebî ve ahlâkî şahsiyetinin oluşmasında çok önemli bir yere sahiptir. Onun vefatından sonra, Alasonyalı Zeynelâbidîn Efendi'nin derslerine devam eden Kevserî, 1904 yılında henüz 26 yaşındayken ilmî tahsilini ikmal etmiştir.3 Onun ilmî sahada kendilerinden en fazla istifade ettiği hocaları bu iki zâttır.4Kevserî, 1907 yılında, Ders Vekîli Ahmed Asım Efendi başkanlığında teşekkül eden bir heyet huzurunda dersiamlık imtihanını vererek şer'î, edebî ve aklî ilimlerin tamamından ders okutabileceğine dâir icazet almaya hak kazanmıştır. O, bundan sonra Mısır'a gitmek üzere Türkiye'den ayrılacağı ana kadar ilmiye sınıfının değişik kademelerinde 16 yıl süreyle görev yapmıştır.5Kevserî'nin talebelik yılları sona erip müderrislik dönemi başladığında, ilk durağı Fatih medreseleri olmuştur. 1907 yılından 1913 yılına kadar Fatih Camiî'nde dersiam sıfatıyla müderrislik yapmıştır. 1913 yılında ise, İstanbul Müderrisliği Reisliği'ne atanmıştır. Onun Fatih medreselerinden sonraki durağı, Ürgüplü Mehmed Hayri Efendi tarafından ıslâh edilen medreseler olmuştur. Bu medreselerde Cuma günü hâriç haftanın diğer günlerinde, belâgat, aruz ve ilm-i vad' (lafızların mânâ kazanma yöntemini inceleyen bir ilim) dersleri okutmuştur.6Kevserî, 1915 yılında Kastamonu'da yeni açılan bir medreseye baş müderris olarak tayin edilmiş ve üç yıl süreyle burada görev yaptıktan sonra tekrar İstanbul'a dönmüştür. Dönüş yolculuğunda ciddi bir deniz kazası geçirmiş ve bu kazada birçok değerli kitabı sulara gömülmüştür.7 Kastamonu'dan İstanbul'a dönmesinin ardından, 1918 yılında Darüşşafaka'da müderrislik görevine başlamış ve orada Arapça dersleri okutmuştur. Kısa bir süre bu görevde bulunduktan sonra Süleymaniye Medresesi'nde, "Medresetü'l-Mütehassisîn" müderrisliğine atanmıştır. Ardından, "Meclisü Vekâleti'd-Ders"e, Süleymaniye Medresesi temsilcisi olarak üye seçilmiştir. Daha sonra da Sultan Vahdettin Han zamanında Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi'nin ders vekili olmuştur. Ne var ki, Kevserî'nin bu görevi çok uzun sürmemiş, İttihat ve Terakkî ile anlaşamadığı için ders vekilliğinden azledilmiştir. Ancak ders vekâleti meclisi üyeliği ile müderrislik görevini, 3 Kasım 1922 tarihinde Mısır'a gitmek üzere Türkiye'den ayrılıncaya kadar sürdürmüştür.8Kevserî, İttihad ve Terakkî idaresi ile arasının bozulması, Türkiye'deki gelişme ve değişmelerin gönlünce olmaması, medreselerin kapatılması, vazife yapabileceği uygun bir ilmî muhitin kalmaması ve nihayet tutuklanacağı yönünde bir emir çıkarılacağını haber alması üzerine, ailesine bile haber veremeden 1922 yılında deniz yolunu kullanarak Mısır'a hicret etmiştir.9Mısır hayatı Kevserî, Mısır'a göç ettikten sonra ilmî ve fikrî cereyanları çok iyi takip etmiş ve yazdığı makale ve kitaplarıyla ufuk açmış ve rehberlik yapmıştır. Mısır basın yayınında yer alan fikrî ve ilmî tartışmalarda yer almış ve gerektiğinde karşı yazılar/reddiyeler yazmıştır. Hattâ onun yazdığı yazılardan rahatsız olan bazı gruplar, kendisinin sınır dışı edilmesi için yüksek düzeyde girişimlerde bulunmuş; fakat başarılı olamamışlardır. Çünkü o, kendisini Mısır'da kabul ettirmiş ve ilim çevrelerince pek çok insan tarafından kudve kabul edilmiştir.10Kevserî'nin her hafta Ezher Üniversitesi karşısındaki Muhammed Ebû'z-Zeheb Camiî'nde Cuma namazı sonrası teşekkül eden bir ilim halkası olmuştur. Birçok muhakkik âlim ve ilim talebesi, Ebû'z-Zeheb Camiî'ndeki bu ilim meclisini büyük bir fırsat bilerek bu ders halkasına iştirak etmişlerdir. Kevserî'nin talebelerinden birisi olan Emin Saraç, bu meclislerin tam bir ilim halkası olduğunu ve bu meclislere katılanların onların ağzından çıkanları katî bir hüccet saydıklarını ve kemal-i ihtiramla onların derslerini dinlediklerini söylemiştir.11 Zamanla burası ilmî ve fikrî konuların müzakere edildiği âli bir meclis olmuştur. Muhammed Recep el-Beyûmî'nin aktardığına göre Kevserî, burada kendisine tevcih edilen en derin ve muğlâk dinî suallere bile -sanki bu sorular ona daha önce sorulmuş gibi- kolaylıkla cevap vermiştir.12Kahire vaizi olan Muhammed İsmail de Kevserî'yi ziyaret etmek için evine her gittiğinde, onun yanında kendisiyle sohbet etmeye gelmiş ziyaretçiler, ilim talebeleri veya kendisine soru sormak için çeşitli yerlerden gelmiş âlimlerden büyük zâtlar bulduğunu söylemiştir. Yanına gelen kişilerin, kendisine bazı müşkül/zor sorular yönelterek, Kevserî'den bunların çözümünü beklediklerini aktarmıştır. Diğer yandan Muhammed İsmail, Kevserî'nin yanına gelen ilim adamlarının ondan gerek matbu gerekse el yazması eserler hakkında sorular sorduklarını ifade etmiştir. Muhammed İsmail, onun ilmî yönünü, engin bir denize ve coşkun bir ırmağa benzetmiştir.13Mısır'da kaldığı süre içinde kendisini tamamen ilme vakfeden Kevserî, talebe okutmayı da hiçbir zaman ihmal etmemiştir. Onun evi adeta küçük bir medrese gibi vazife görmüştür. Zîrâ evinde devamlı okuttuğu talebeleri bulunmuştur. İcazet verdiği talebe sayısı üç yüzün üzerindedir.14 Onun şöhretini İslâm ülkelerine yayan ve eserlerinin tanıtılmasına vesile olan da onun öğrencileri olmuştur.15Kevserî, 30 yıllık gurbet hayatı olan Mısır döneminin iki yılını Şam'da geçirmiştir. Kısa bir müddet Kahire'de kaldıktan sonra İskenderiye üzerinden Şam'a gitmiştir. Orada bir yıl ikamet ettikten sonra Filistin üzerinden tekrar Kahire'ye dönmüş; ardından 1928 yılında ikinci kez Şam'a gitmiş ve bir yıl daha orada kalmıştır. Onu Şam yolculuklarına iten sebep, ilim ve kitap merakıdır. Şam'da kaldığı bu süre içinde vaktinin neredeyse tamamını Şam kütüphanelerinde geçirmiş ve Şam'ın bazı önde gelen ilim adamlarıyla da ilmî görüşmelerde bulunmuştur. İkinci Şam ziyaretinden dönüşünde geçimini temin etmek üzere Mısır Devlet Arşivi'nde çalışmaya başlamıştır. Kevserî'nin eşini ve çocuklarını Kahire'ye getirtmesi de bu ikinci Şam ziyaretinin dönüşü sonrasındadır.16Kevserî, gurbette bulunduğu süre içinde sürekli memleketine dönme aşk ve iştiyakıyla dolup taşmıştır. Son yıllarında, göz rahatsızlığı, şeker hastalığı, prostat ve tansiyon gibi rahatsızlıklara yakalanan Kevserî, geride sadece eşini bırakarak,17 71 yaşında iken 1952 yılında vefat etmiş; 10 Ağustos Pazartesi günü, Şeyh Abdülcelil İsa'nın Câmi'u'l-Ezher'de kıldırdığı cenaze namazından sonra Şafiî mezarlığında medfun bulunan kızlarının yanında toprağa verilmiştir. Birçok hastalığına rağmen vefat edeceği ana kadar onun zekâsında ve hafızasında hiçbir zayıflık görülmemiştir.18 Kevserî'nin talebesi olan Ahmed Hayri, onun vefatının İslâm ve ilim dünyası, özellikle de Hanefîler için büyük bir kayıp olduğunu ve Mısır'da onun yerinin bir daha doldurulamadığını söylemiştir.19İlmî şahsiyetiKevserî, ele aldığı bütün meseleleri Kur'ân ve Sünnet süzgecinden geçirmeyi bilmiş ve yazdıklarında bu iki kudsî kaynağı kendisine referans almıştır. Kevserî için naslara bağlılık ve delilli konuşma çok önemlidir. Bu sebepledir ki o, örf ve maslahat gibi delillere dayanarak kısmî de olsa, nasları devre dışı bırakmaya çalışan âlimlere karşı sert çıkışlar yapmıştır.20Bunun yanında Kevserî'nin çok önem verdiği ve korumaya çalıştığı diğer bir kaynak da seleften bize intikal eden ilmî ve fıkhî mirastır. O, bu yönüyle sonradan ortaya çıkan ve mezheplere yüz çeviren anlayışlarla mücadele etmiştir. Bu anlayış mensuplarından bazılarının, mezhep imamları veya muhaddisleri önemsememeleri, hattâ selef-i salihine dil uzatmaları Kevserî'ye çok ağır gelmiştir. O, geçmişin ilmî birikimini ve özellikle mezhepleri dikkate almadan birtakım yeni görüşlerin ictihad diye takdim edilmesinin, dinin yozlaşmasına sebebiyet vereceğini düşünmüştür. Müslümanların birlik ve beraberliğini önemseyen Kevserî, bu yeni görüşlerin birliğe değil ihtilâfa hizmet ettiği kanaatindedir.21Kevserî, Hanefî mezhebi aleyhinde kaleme alınan yazılarla tarihî bir hesaplaşma içine girmiş ve onlara cevaplar vermiştir. Hanefî mezhebini ve İmam-ı Azam Ebû Hanîfe'yi tenkit eden âlim ve eserlere karşı reddiyeler yazmıştır. Diğer yandan Ehl-i Sünnet'in yolunu terk ederek, itikadî hususlarda Ehl-i Sünnet'çe sapık fırkalardan sayılan gruplarla mücadele etmiş ve böylece dine zarar verebileceğini düşündüğü fikirlere engel olmaya çalışmıştır. Dinde ıslah, tecdid, mezhepleri birleştirme veya mezhepleri toptan terk ederek Kur'ân ve hadîsi esas alma gibi duygu ve düşüncelerle mücadelenin yanında Müslümanların karşısına çıkan bâtıl fırka ve gruplara karşı söz ve yazılarıyla karşı koymuştur. Bu gibi yenilikçilerin karşısında duran Kevserî, geleneksel çizgiyi muhafaza etmeye gayret göstermiştir. Onun bu özelliğindendir ki, Muhammed Ebû Zehra onu anlattığı bir makalesinde selefin son temsilcilerinden biri olarak takdim etmiştir.22Evet, o, gerek usûlde gerekse fürûda Ehl-i Sünnet ulemasının çizgisine sımsıkı bağlıdır. Kevserî, fıkhî meselelerde savunduğu fikirlerin Kur'ân ve Sünnet'ten delillerini çok iyi bildiği gibi, meselelerin dayandığı usûl prensiplerini de bilmesi yönüyle oldukça muhakkik bir âlimdir. Kevserî'nin hayatı boyunca içinde bulunduğu ilmî çalışmalarına baktığımızda, onda bir tutarsızlık göremememiz de onun sağlam bir usûl anlayışına sahip olduğunun bir göstergesidir. O, asla kendi içinde bir tutarsızlığa düşmemiş ve hayatı boyunca fikrî istikrarını muhafaza etmiştir.Kevserî'nin, genellikle ilim çevrelerince bilinen en önemli yönü, hadîsçiliğidir. Fıkhî ve kelamî yönü ise daha sonra gelir. Onun hadîs ilminin en dakik konularında söz söylemesi, derin bir rical ilmine sahip olması ve ravileri cerh ve ta'dil ilminin esaslarına göre tenkit edebilmesi, hadîs-i şerîflere olan vâkıf ve müdakkik bir nazarla bu hadîslerin sıhhat derecelerini değerlendirebilmesi, metin ve senet kritiğindeki başarısı ve hadis kitapları hakkındaki derin bilgisi, âlimlerin onun hakkında böyle bir kanaate ulaşmalarındaki faziletleridir. Bununla birlikte Kevserî'nin doğrudan hadîs ilimleriyle ilgili kaleme aldığı bir eseri yoktur. Ancak onun kaleme aldığı eserlerin birçoğunda bu ilim dalının muhtelif meseleleriyle ilgili önemli tahliller bulmak mümkündür. Aslında Kevserî'nin hadîsçiliğiyle fıkıhçılığı iç içe geçmiştir. Yani o, hiçbir zaman mücerret olarak hadis nakletmekle veya senet tenkidi yapmakla yetinmemiş, hadîslerin mânâlarına ve ruhuna nüfûz etmeyi gaye edinmiştir.Kevserî, akide alanındaki çalışmalarıyla, adeta yeniden Maturudî ve Eş'arî mezheplerini ihyâ etmeye yönelmiştir. O, mütekellimin döneminin kelâm kitaplarının neşrine çalışmış ve Ezher ulemasını da bu konuda teşvik etmiştir. Kendisi Maturudî olmasına karşılık, Eş'arî kelâmına yönelik itirazlara da ilmî cevaplar vermiş ve birçok Eş'arî kelâm kitabının basımına öncülük etmiştir. O, kader, illet-hikmet, tevessül, şefaat, Allah'ın sıfatları, irade hürriyeti, istitâat, nüzûl-i İsa, miraç, hidayet ve dalâlet gibi daha ziyade yaşadığı dönemde tartışma konusu olan mevzular hakkında çalışmalar yapmıştır.Kevserî'nin en büyük özelliklerinden birisi de çok geniş bir kitap literatürü bilgisine sahip olmasıdır. Özellikle yazma eserler alanında eşi-benzeri pek olmayan Kevserî, ilim adamlarının da sık sık kendisine müracaatta bulundukları bir âlim olmuştur. O, yıllar geçmesine rağmen, İstanbul kütüphanelerindeki yazma eserleri unutmamış ve yer yer eserlerinde bunlara atıflarda bulunmuştur. Ezher hocalarından Muhammed Recep el-Beyûmî, Kevserî'nin bu yönüne dikkat çekerek, daha önce mahtut eserler alanında derin bilgi sahibi olan birçok âlim tanıdığını söylemiş; ancak Kevserî'nin, bu alanda sahip olduğu malumat ile eşsiz bir yerinin olduğunu ifade etmiştir.23Kevserî, muarızları tarafından, Hanefî mezhebinde veya dinde taassup sahibi olmakla eleştirilmiştir. Ancak onun eserlerini okuyanlar, daha ilk aşamada onun taassuba karşı ne derece sert bir tutum içinde olduğunu göreceklerdir. O, müdafaa ettiği mevzularda, kuru bir tarafgirlik göstermek yerine, meseleyi âyet, hadîs ve usul prensipleriyle; akıl, mantık ve hikmet boyutuyla ele almış, konunun asıllarını ortaya koymuş ve delillerle konuşmuştur. Eğer onun taassuba hamledilen bazı tavır ve üsluplarına muhakkak bir isim vermek gerekirse, buna hamiyet-i diniye denilmesinin daha uygun olacağı kanaatindeyiz. Belki de Kevserî'nin taassupla itham edilmesinin bir sebebi de onun dinî meselelere objektiflik adı altında bir müsteşrik gözüyle bakmayıp, daha baştan Kur'ân'ın, Sünnet'in hattâ ulemanın büyüklüğünü kabul etmesi ve düşüncelerini bunlar üzerine örgülemesidir.Hakkı açıklama yolunda kimseden çekinmeyen Zâhid el-Kevserî, iki asırdır Ezher'de İsmâililer'in hâkim olduğunu ifade etmiş, Ezher ulemasını gelenekten kopmakla suçlamış ve onların yayımladığı bazı fetvalara itiraz etmiştir. Onların sakallarını tıraş etmelerini, vakar ve ciddiyetten uzak giyinmelerini, ezan okunurken hâlâ Ezher'in Nizamiye kısmındaki derslerin devam etmesini sert bir üslûpla eleştirmiştir. Hattâ yayımlanan bazı neşriyata, özellikle de Ehl-i Sünnet akidesine ters düşen yayınların çıkmasına sessiz kalan ve buna izin veren Ezher ulemasına karşı çıkmıştır. Ezher'de okutulacak derslerin içeriğiyle ilgili, özellikle hadis ilimlerinin nasıl okutulacağına dair bir rapor hazırlayarak kendilerine sunmuştur.24Mustafa Sabri Efendi, kendisine fetva sormaya gelenleri Kevseri'ye yönlendirmiştir. Çünkü o, Kevserî'nin olduğu bir yerde kendisinden fetva sorulmasından rahatsızlık duymuştur.25 Mustafa Sabri Efendi'nin Kevserî hakkındaki şu sözleri de onun ilmî ufkunu gösterme adına manidardır: "Şeyhülislâmlığım dönemimde, Zahid Efendi'yi ders vekili olarak tercih ettim. Onu ders vekâletine getirdim derken, ona minnet ederek bu göreve getirdiğimi söylemek istemiyorum. Bilakis, asrın İslâm âlimlerine karşı onunla övünmek için bunu yaptım… Dostum Zahid Efendi'nin, sahili olmayan iki deryada, yani hadîs ve fıkıh ilminde emsalsiz olduğunu itiraf ediyorum. Ve bu itirafı, fazilet ve kemâlât ehlini takdir konusunda üzerime düşen vecibelerin en önemlisi olarak telâkki ediyorum."26Kevserî'nin hafıza kuvvetinin insanı şaşırtacak derecede olduğunu ifade eden Ali Ulvi Kurucu, ona bir şey sorulduğunda, "Filan kütüphanede vardır; filan yerine bakınız." diyerek rahatlıkla bu soruları cevapladığını ve onun sorulan sorulara sanki kitaptan okuyormuş gibi cevap verdiğini söylemiştir. Onun bilhassa hadîs ricali, mezhepler, mezhep imamlarının dayanmış olduğu hadîsler, o hadîslerin sıhhat dereceleri hakkındaki malumatının çok geniş ve derin olduğunu ifade etmiştir.27Zühd ve takvasıKevserî'nin önde gelen talebelerinden biri olan Ahmed Hayri, Kevserî'nin zühd konusunda adeta "Zâhid" olan ismiyle müsemma olduğunu ve onun tasavvurların çok ötesinde dünya ve dünya ehline karşı müstağni davrandığını ifade etmiştir. Ayrıca Ahmed Hayri, onun zühd ve istiğnasını anlatırken, çok az bir gıda ile yetindiğini ve hiçbir zaman başkalarının elindekine göz dikmediğini de söylemiştir.28Ahmed Hayri'nin, Kevserî'yi nasıl tanıdığını ve ona nasıl talebe olduğunu anlattığı hâdise de, onun zühd ve iffetini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Ahmed Hayri bir gün, Seyyid Muhammed Emîn Hancı kitap evinde onunla karşılaşır. Kevserî, satın aldığı bir kitap için Hancı'ya talebinden daha fazla bir ücret vermekte ısrar eder ve şöyle der: "Aslında bu kitap, bu fiyattan bile daha fazla eder. Hâlbuki sen benim için fiyatı düşürmek istiyorsun." Hancı ise, Kevserî'nin bu tavrına karşılık bu parayı almamak için diretmiş ve ondan aldığı ücretten kâr ettiğini söylemiştir. Ahmed Hayri, şahit olduğu bu olay münasebetiyle kendisinde gördüğü faziletli ve ilmiyle maddi bir menfaat peşinde koşmayan bu âlim arasında bir bağın olmasını arzu eder ve daha sonra bu arzusu yerine gelir.29Muhammed Recep el-Beyûmî de, yüksek mansıp ve payelere nail olan, bol miktarda mal varlığı ve bunun getirdiği hoş ve rahat bir hayatı bulunan makam mansıp sahibi âlimlerden hiç kimsenin, Kevserî'nin gösterdiği zühdü gösteremediğini ifade etmiştir. Diğer yandan Kevserî, bazı kitapları tashih ve tahkik etmesi ve onlara takdim yazması gibi çalışmaları neticesinde kendisine teklif edilen ücreti, çok ihtiyacı olmasına rağmen almaya yanaşmamıştır. Çünkü ona göre, Allah katında kavuşacağı nimetler daha faziletli ve daha devamlıydı. Bir de o, dünyada nail olduğu bu nimetlerle, ahiret sevabının bir arada bulunmamasından korkuyor ve ahiret nimetlerini dünyada yemek istemiyordu.30Evet, Kevserî hiçbir zaman, ilim öğretmekten, ders vermekten ve kitap tashih etmekten dolayı herhangi bir ücret kabul etmemiştir. Öyle ki son zamanlarında hastalıklarının onu çepeçevre sardığı ve ilaç parasına ihtiyaç duyduğu esnada bile, çok sevdiği kitaplarını ve evinin eşyalarını satmış ama yine de kendisine yapılmak istenen yardımları reddetmiştir.31Kendisinden Ezher Üniversitesi'nde ders vermesi istendiğinde, hasta olduğunu ve okutacağı derslerin hakkını veremeyeceğini ifade ederek bütün ısrarlara rağmen bu teklifi reddetmesi de onun makam ve mansıba ehemmiyet vermediğini göstermektedir.32Abdülfettah Ebû Gudde, Kevserî'nin gerek zühd ve onurlu duruşunu göstermesi gerekse onun ilim iştiyakının ve kitap merakının her şeyin önüne geçtiğinin anlaşılması bakımından onun başından geçen şöyle bir hâdise anlatmıştır: Şam'da ikamet ettiği günlerde bir ara Kevserî'nin parası ve yiyecek bir şeyi kalmaz. O, aç olarak yattığı gecenin sabahında âdeti olduğu üzere Zahiriyye Kütüphanesi'ne gider ve akşama kadar kitaplarla meşgul olur. Akşam evine döner. Bu hâl üç gün devam eder. Kevserî, akşamları odasına çekildiğinde açlığının şiddetlendiğini, ilimle meşgul olunca ise açlığının hafiflediğini söyler. Üç günün sonunda kendisine borcu olan bir arkadaşının gönderdiği para imdadına yetişir ve bu sıkıntısı bertaraf olur.33Ebû Zehra da Kevserî'nin tek hedefinin Allah rızasını kazanmak olduğunu söylemiştir. Ona göre Kevserî, ilmin bir ibadet olduğunu bilen, sahip olduğu ilimle başkalarının değil sadece Allah'ın rızasını kazanmak için uğraşan, ilmini insanlar arasında itibar sağlamak, makam, mansıp elde etmek veya dünya nimetlerine nail olmak için kullanmayan birisidir. O, Kevserî'nin ilmi bir geçim kapısı veya herhangi bir hedefe ulaşmak için basamak olarak kullanmadığını aksine onu en yüce bir gaye ve makam olarak gördüğünü ifade etmiştir. Kevserî'yi, selef-i salihinin son temsilcilerinden biri olarak tavsif eden Ebû Zehra, vefatıyla birlikte yerinin onun kadar boş kaldığı başka bir âlim olmadığını söylemiştir.34Ebû Zehra'ya göre Cenabı Hakk'ın ona bahşettiği diğer özellikler ise, ilmi ticarete tercih etmesi, dinin izzetini muhafaza etmesi, inancı uğruna vatanını terk etmesi ve bütün hayatında âlimin maddî yönü ile değil ruhu ile yaşayabileceğini göstermesidir.35 Öte yandan Kevserî, yükselmek için hiçbir zaman makam sahiplerine dayanmamış, bir arzusunu gerçekleştirmek veya ne kadar büyük olursa olsun, bir hedefe erişmek için de hiçbir zaman makam sahiplerinin gözüne girmeye çalışmamıştır. Çünkü o, yüce hedeflere ancak doğru yollarla ve müstakim metotlarla ulaşılabileceğine inanmıştır.36Osmanlı Devleti'nde ilmiyenin değişik kademelerinde birçok vazife alan hattâ şeyhülislâm vekilliğine kadar yükselen Kevserî'nin telif ettiği eserlerinin hiçbirine aldığı bu unvanları yazmaması da onun sahip olduğu yüksek tevazudan kaynaklanmıştır.37EserleriKevserî, altmışa yakın eser kaleme almış ve bunların da yarıdan fazlası basılmıştır.38 Onun eserlerinden sekiz, dokuz tanesi değişik kitaplara reddiye olarak kaleme alınmıştır. Onun en hacimli ve önemli eserlerinden sayılan, en-Nüketü't-tarîfe, İhkâku'l-hak, Te'nîbü'l-Hatîb, el-İşfâk alâ ahkâmi't-talâk birer reddiye mahiyetindedir. Aslında Makâlât'ında yer alan yazılarının birçoğu da makalelerin girişlerinden de anlaşılacağı gibi Mısır gazete ve dergilerinde çıkan yazılara birer cevap mahiyetindedir.Diğer yandan kaleme aldığı eserlere bakılacak olursa, onun özellikle Hanefî mezhebinin önde gelen simalarını anlatan biyografiler kaleme aldığı görülür. Onun eserlerinden dokuz tanesi bir çeşit biyografi eseridir. Hanefî imamlarının biyografilerini anlattığı eserlerinde onlar aleyhine ortaya atılan rivâyetleri tek tek incelemiş ve bunların doğru olup olmadığını ortaya koymuştur.Kevserî'nin pek çok önemli eserin yayımlanmasına öncülük etmesi, bu eserlerin bir kısmını doğrudan kendisi yayına hazırlarken, bir kısmını da talebelerine tavsiye ederek onlar aracılığıyla bu eserlerin yayımlanmasına vesile olması birçok değerli eserin ilim dünyasının istifadesine sunulmasını sağlamıştır. Bunun yanında onun birçok esere yazdığı takdimler, yaptığı ta'lik ve tahkikler de en az onun yazdığı kitap ve makaleler kadar değerlidir. Hattâ bazı âlimler, onun yazdığı bazı mukaddimelerin, mukaddime yazılan asıl eserin önüne geçtiğini ifade etmişlerdir. Nitekim daha sonra onun yazdığı takdim ve ta'lik yazıları Mukaddimâtü'l-Kevserî adıyla bir kitapta toplanmış ve okuyucunun istifadesine sunulmuştur.39*Araştırmacı - Yazar ycayiroglu@yeniumit.com.tr