İlber Ortaylı ve tarihçiliği hakkında neler biliyorsunuz? Kitaplarını okurken kaynaklarından ne kadar eminsiniz? Her hangi bir kitabında yazdığıyla konuşmalarının çeliştiğini hiç fark ettiniz mi? Size bu kitapları başkaları yazıyor denilse ne cevap verirdiniz?

Ayağı topal tarihçiler

Evet. Uzun zamandan beri TV’de ve sosyal medyada reklamı (PR’ı) yapılan İlber Ortaylı hakkında bu soruları düşünüyordum. Çeşitli meclislerde dile getirdiğimde ise “hadi oradan sen nereden bileceksin” minvalinde kaba cevaplar alıyordum.

Bilhassa İlber Ortaylı ve Halil İnalcık için “tarihçilerin otoritesi” algısı Türkiye’deki tarih cehaletinin çok bariz bir göstergesi. Hani hep İlber Ortaylı fanları onun ağzıyla başkalarına “ay ne kadar cahil” derler ya. Şimdi bu iktibas ettiğimiz metni ve Halil İnalcık hakkında gerçekleri hiç okumuşlar mıdır acaba bu alim arkadaşlar?

Hangi Bağnazlığın Zaferi? – Bir İnalcık Kritiği

Aşağıdaki iktibas Boğaziçi Üni. , Oxford’da öğrenim gören, 1993-2002 yılları arasında Boğaziçi Üniversitesi’nde, 2002-2021 yılları arasında da Sabancı Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yapan Prof. Dr. Y. Hakan Erdem’in Tarih-Lenk kitabından.

Y. Hakan Erdem’in pek çok çalışması bulunuyor. Yurt dışında 1996’da yayınlanan Slavery in the Ottoman Empire and its Demise adlı çalışmasıyla dikkatleri çeken Erdem,  2002’de Israel Gershoni ve Ursula Woköck ile Histories of the Modern Middle East ve 2006’da Israel Gershoni ve Amy Singer ile Middle East Historiographies adlı çalışmaları yayımlandı. Asıl ses getiren ve ilgileri toplayan kitabıysa 2008’de yayınlanan Tarih-Lenk oldu.

-Lenk eki Farsca topal manası verir [Timur-lenk topal/aksak Timur]. Topal tarih manasındaki bu kitap tarihi aksatan, topallaştıran kişileri ve konuları ele alıyor. Kitaba göre bu isimlerden biri de İlber Ortaylı’dır. İlk baskısı Doğankitap tarafından yapılan kitabı Timaş Yayınları, yeni ve genişletilmiş olarak yeniden yayınladı. Timaş Yayınları’ndan yeniden basılan kitaba şuradan ulaşabilirsiniz; TARİH-LENK /KUSURSUZ YAZARLAR, KAĞITTAN METİNLER

Hakan Erdem 496 sayfalık kitabında, tarih sahasında şöhret bulmuş pek çok konu ve ismi tahlil ederek ortaya koyuyor. Buraya sadece İlber Ortaylı’ya ait az bilinen gerçekleri iktibas ediyorum. Bu kadar uzun bir bahsi Ortaylı fanları okur mu bilmiyorum ama meraklısı eminim ki keyif alarak okuyacaktır. Ayrıca sosyal medyada gereksiz İlber Ortaylı güzellemesi yapanlar için hazır bir içerik olacaktır.

İyi okumalar…

***

Empresyonist bir ressam olarak tarihçinin portresi: İlber Ortaylı

• Gel gönül yeniden keşfe çıkalım
• Avcılar ile toplayıcılar buralarda ne arar?
• Osmanlı idari tarihinden sayfalar
• Sırplar sınmış kime ne?
• Yahşi okumalar ve vahşi sığır avları
• Sultan Muhammed Osmanoğlu, Bizans İmparatoru, 1481
• Gel halaoğlu yamacıma gel
• Fırçamı getir lala, resmedeyim cihânı!
• Post scriptum: Ayn Câlut’un yenenleri ve yenilenleri

İlber Ortaylı’yı kim bilmez? Veya çevirip şöyle soralım: Hâlâ İlber Ortaylı’yı tanımayan kalmış mıdır? Velev ki Türkiye ahalisinin küçük bir kısmı Sayın Ortaylı’yı bilmiyor, tanımıyor olsun, o “cahilleri” de uzun uzadıya ben aydınlatacak değilim bu konuda. Burada, Ortaylı’nın kitaplarını, yayınlarını sadece alt alta sıralamakla yetinsek dahi kâfi. Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler, 1840-1878,[50] Türkiye İdare Tarihi,[51]Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri, 1840-1880, [52] Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği,[53] İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, [54] Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu[55], Osmanlı Toplumunda Aile[56]  gibi (belki bu sonuncusu hariç olmak üzere) zararsız hatta eli yüzü düzgün akademik eserler vermiş bir tarihçidir Ortaylı. Ayrıca kişisel gözlemlerini aktardığı Eski Dünya Seyahatnamesi[57] adlı bir kitabı ve belki de yine bu kategoriye sokulabilecek bir çalışması daha vardır ki iki ayrı reenkarnasyon sonucu iki ayrı yayınevinden ama başka isimler altında doğarak okuyucuyla buluşmuştur.[58]

Peki, makaleleri çeşitli derlemelerle geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmış,[59] kendisiyle nehir söyleşiler yapılmış,[60] uluslararası sempozyumlara konu olan büyük tarihçiler sırasına katılmış, [61] kendisiyle mütenevvi röportajlar yapılmış, sayısız televizyon programına konuk olmuş, televizyon programları yapmış ve yapmakta bulunan, kendisini bu toplumun adeta tarih öğretmeni suretinde inşa etmiş bir tarihçi olan Sayın Ortaylı’yı böylesi sahifelerde konuklamak kimin haddine olabilir ki bendenizin olsun?
Ama durun bir dakika, sanki satırlar arasında bir şeyler söyler gibi oldum, tarihi popülarize ederken kendisi de ister istemez popüler, hem de çok popüler olan Sayın Ortaylı sadece “sıkıcı” akademik yayınlar yapmıyor ki!

Ne şekilde üretildiğini tam olarak kestiremediğim ama kapaklarında “İlber Ortaylı” markasını iftiharla taşıyan bir edebiyat her geçen gün çığ gibi büyüyor. Bu kitapların epey bir kısmının iddialı ve cazip isimleri var. Mesela, üç kitaplık bir seri var: Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek.[62] Daha doğrusu, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek adlı kitabı daha sonra Son İmparatorluk Osmanlı. Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 2[63] ve Üç Kıtada Osmanlılar/Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 3[64] adı verilen diğer ikisi izlemiş. Olmuş bir seri. Ortaylı’nın önsözlerinden anlaşıldığı kadarıyla bu kitaplar, Ortaylı’nın “çeşitli iletişim araçlarında” yaptığı konuşmalar, “bir nevi umumi konferans mahiyetindeki Osmanlı üzerine yorumlamalardır”.

Görünen o ki, bunlar bir şekilde Ortaylı’nın daha önceki araştırmalarına dayanmaktadır. Onların ciddi bir biçimde popülarize edilerek kamuya sunulması çabalarıdır. “Engin Atatimur’un kızı sevgili Neslihan Atatimur deşifre etti” denmesine bakarak, dipnot, sonnot, metiniçi vs herhangi bir referans sistemiyle veya bibliyografyayla hantallaştırılmamış durumda olan bu metinlerin çeşitli konuşma veya konferansların bant çözümleri olduğunu varsayabiliriz.

Biraz daha yakından bakmak istediğim İlber Ortaylı metinleri tabii ki bu seriyle sınırlı değil. Mesela, ilk baskısı ta 1982’de yapılmış olan, içeriğindeki değişiklikler ve eklemelerden dolayı “ikinci baskı” nitelemesini hakkıyla kullanabileceğimiz, popüler basındaki yazılarını toplayan bir kitabı var: Gelenekten Geleceğe [65] Bir iki adet de konferans metniyle zenginleştirilmiş bu kitaptaki yazılar, daha önce Tan, Mimarlık, Gösteri, Dost, Somut, Tiyatro 71, AÜ DTCF Tiyatro Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Milliyet ve Cumhuriyet’te yayımlanmış. Yine çeşitli yazılarını ve bazı konferanslarını toplayan Osmanlı Barışı adlı derleme de künyesine bakılırsa bu kabilden bir “genişletilmiş ve gözden geçirilmiş” ikinci baskı. [66]

Künyedeki bilgiye göre ilk baskısı 1982’de Hil Yayınları’ndan çıkmış! “Peki” diyerek kitabı karıştırmaya başlıyoruz ve bu yazıların da Türkiye Günlüğü, Cogito, Hürriyet Gösteri, Hürriyet, Hak-İş, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Toplum ve Bilim, Yeni Türkiye gibi matbuatta çıktığını görüyoruz. İyi de bunların içinde 1982’den önce yayımlanmış sadece iki adet makale var. Kalanı 1986 ile 2000 yılları arasına serpilmiş çeşitli makaleler, yazılar, konferanslar. Hay Allah, ya bu Osmanlı Barışı gözden geçirilmiş, hem de fena halde gözden geçirilmiş bir ikinci baskıdır ya da daha basitçe, Ufuk Kitapları diğer derleme için hazırladığı künyeyi bir de bu yayın için kullanmıştır!

Neyse, huysuzluk etmeyelim ve bu satırları bir “kaynaklar ve yöntemler” dersine çevirmeden Sayın Ortaylı’nın nice emeklerle bu halk için oluşturulmuş popüler külliyatını tadad etmeye dönelim.

Efendim, sonra Ortaylı’yla yapılan röportajların toplandığı derlemeler var. Mustafa Armağan’ın hazırladığı İlber Ortaylı ile Tarihin Sınırlarına Yolculuk [67] böyle bir kitap. Sayın Ortaylı’yla çeşitli kişilerin çeşitli tarihlerde yaptığı söyleşiler, İzlenim, Milliyet, Türk Edebiyatı, Radikal Kitap, Türkiye Günlüğü, Zaman, Dergâh, Düşünen Siyaset, Hak-İş, İdea-Politika, Sabah gibi bize oldukça geniş bir yelpaze sunan mütenevvi matbuatta yayınlanmış ve şimdi kitap olarak raflarımızda yerini almış durumda.

Bir tarihi kanaatler önderi olarak Ortaylı’ya duyulan ilgi o kadar büyük ki bazen de tek bir “medium” da kendisiyle yapılan söyleşilerin kitap suretine büründüğünü görüyoruz. Yani demem o ki, tek bir yerde yapılan söyleşiler bile bir kitapçık oluşturacak kadar malzeme üretebiliyor. Bakın, böyle bir kitap oluşturan ve Ortaylı’nın popülerliğine yaptığı katkılardan dolayı müftehir durumda olan Taha Akyol nasıl sunuyor meseleyi:

İlber Ortaylı gerçek bir tarih âlimidir ama pek az âlime nasip olmuş bir popülerliğe de sahiptir. Onun popülerleşmesinde benim de bir nebze katkım oldu: CNN Türk’te “Eğrisi Doğrusu” programında kendisiyle yaptığım sohbetler… Ortaylı’nın kitlelerce izlenen, dinlenen, aranan bir tarihçi olmasında elbette onun renkli kişiliğinin ve üslubunun rolü büyük… Ama ben bir fark daha görüyorum: Ortaylı, bilinen bilinmeyen tarih olaylarına değişik açılardan baktığı için anlattıkları normal tarih sohbetlerinin ötesinde ilgi çekiyor…

Evet, böyle diyor Taha Akyol, Ortaylı’yla konuşmalarını kitaplaştırdığı Osmanlı Mirasından Cumhuriyet Türkiyesi’ne adını verdiği yayında. [68] Münhasıran Ortaylı’ya ait yazılı bir Eğrisi Doğrusu… Bir miktar Kırk Ambar Sohbetleri’ne benziyor. [69] Hani, orada da Ortaylı’nın başka bir “medium” da Milliyet gazetesi Pazar ekindeki yazıları toplanmıştır ya…

Sonra? E, bir de popülerin popüleri, daha da popülerleştirilmiş bir kitabı daha var Ortaylı’nın: Tarihin İzinde.[70] Ortaylı’nın nitelendirmesiyle “bazı dergilerdeki uzun röportajlar” ve “kıyıda köşede kalmış makaleler”den oluşuyormuş. Bunları kendi de arayıp bulamıyormuş. Dolayısıyla, bu erişilmez röportaj ve makaleleri gün ışığına çıkaran öğrencisi ve editörü Cem Küçük’e şöyle teşekkür ediyor Ortaylı: “Şüphesiz her röportaj ve ya da makale hatırlanmaya değmez, ama bazılarına müracaat etmek için aradığımız oluyor.” Gel gör ki, röportajları kim yapmış, soruları kimler soruyor, hangi tarihlerde yapılmış bunlar, nerelerde yayınlanmış? Buraları bütünüyle anonim!

Okuyucuyu bu tür fuzuli ayrıntılar ile muazzeb etmeyen bir başyapıt! Peki, bu bilgileri bize sağlamıyorsa bu yayın, ona nasıl ve niye “müracaat” edeceğiz biz? Bunun da ötesinde, nasıl olacak da bir röportaj kitabında soruları soranların isimlerinin tamamen silinmesi veya hasıraltı edilmesinde etik açıdan herhangi bir ikircik yaşamayacağız? Bu soruları oluşturanların, soranların entelektüel veya fikri hakları hiç mi korunmaya değmiyor? Sahi, röportaj kimindir? Yapanın mı, kendisiyle röportaj yapılanın mı?

Başka? Var tabii. Ortaylı’nın 1990’lı yılların başında, tek bir tema etrafında, Türkiye ve Avrupa ilişkileri üzerine “mali bürokrasimizin mensuplarına” verdiği konferansların aynı yıl iki ayrı yayınevinden basılmış hali de mevcut: Avrupa ve Biz[71].

Ayrıca, Ortaylı üşenmemiş, daha önceki konuşmalarının usaresini süzerek bir tür muhassala denebilecek bir yayın daha gerçekleştirmiş: Tarihimiz ve Biz [72]. “Bu kitap, çeşitli vesilelerle yaptığım konuşmaların gözden geçirilerek kitap haline getirilme projelerinden biridir”[73] diyor Ortaylı. Burada da hangi konuşmayı nerede ne zaman yapmış belli değil ama böyle bir sentez çalışmasında, üstelik arada röportajı yapanlar türü bir başka kategori olmadığı için, kendi konuşmaları söz konusu olduğu için tarihçiye hesap soracak değilim.

Demek ki, daha önceki konuşma yayınlarında birtakım aksaklıklar, eksiklikler olmuş ki Ortaylı değerli vaktinin bir kısmını bu konuşmaları gözden geçirerek haziran 2008’de yeniden yayımlama lüzumunu duymuş. Önemli olan popüler kategoride bir yayın olması. Bu da bana kâfi.

Gel gönül yeniden keşfe çıkalım

İşte izninizle burada, Sayın Ortaylı’nın akademik nitelikli veya kişisel gözlemlere ve izlenimlere dayanarak oluşturduğu metinlerini bir tarafa koyarak sadece bu popüler kategorideki yayınları üzerine biraz eğilmek istiyorum. Asla yanlış anlaşılmak istemem. Ortaylı’nın popüler kategorideki yayınlarını “Bunlarda niye dipnot, sonnot, referans yok?” diyerek bu naçiz referans verme sorunları bölümünde ele alıyor değilim! İşin aslına bakılacak olursa, ülkemizde epeyce yanlış olarak yerleşmiş bir kanının bize dayattığının aksine bazı tür yayınlarda referans aranmaz.

Mesela, ders kitaplarında aranmaz, popüler, yani akademik olmayan kitaplarda da aranmaz! Ders kitaplarında ve popüler kitaplardaki kaynak göstermeyişi kimse dert etmez, kimse de dipnot vermeden bu yayınlarda kendi görüşlerini aktardı diye birilerini “intihal” ile suçlamaz.

Peki, o zaman Ortaylı’nın popüler olduğu açıkça belirtilmiş yayınlarını ne diye konu ediniyorum? Bir tarihçi, defaetle belirttiği gibi kendi orijinal araştırmasını popüler seviyede ve “yeni bir uslup” la daha geniş kitlelere taşıyamaz mı? Burada ne gibi bir sorun veya sorunlar var? Sanırım bu soruya cevap vermeden önce açıkladığı kadarıyla Ortaylı’nın bu tür yayın yapmadaki niyetlerini, kendisini neden yorulmak usanmak bilmez bir şekilde topluma popüler kategoride eserler sunmak durumunda hissettiğini biraz daha iyi anlamak, belki bunun için de tarihe olan yaklaşımlarını biraz daha irdelemek gerekir. Bakın Ortaylı ilk basımı Ekim 2006’da yapılan ve elimdeki 9. baskısı Şubat 2008’de 83.000 gibi bir rakama ulaşan Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek serisinin ikinci kitabında, “Tarih Bilinci ve Osmanlı’ya Bakış” başlığı altında neler diyor, atlayarak, kısmi olarak alıntılıyorum:

Toplum bilincini şekillendiren en önemli unsur, geçmiştir. Hepimiz çok iyi biliyoruz ki, insanoğlunu “Tarih bilincine sahip olan hayvan” diye tarif etmemiz mümkündür…

Tarihin bilgisi ve getireceği bilinç, bir toplum için çok önemlidir ve uygar milletler özellikle 18. asırdan itibaren tarih eğitimine son derece önem vermişlerdir. Maalesef Türkiye’de bu anlamda bir tarih bilgisi, bir bilgi edinme ve toplumun tarih bilincine ulaşması son asrın olayıdır… Türk ulusu arasında bu tarih, [Osmanlı tarihi, HE] gereği gibi yazılmamıştır. Büyük sentezler yoktur orada. Büyük sentezlerin olmadığı bu ortamda, halka dönük vulgarize edebiyat dediğimiz basitleştirilmiş bir tarih yazımı da yoktur ve tabii okul kitapları da istenenden çok uzaktadır. Bu kitaplar pedagojik bakımdan zayıftır. Çocuklarımız, gençlerimiz tarihi sevecek durumda değiller…

Türkiye’de tarih okunmuyor. Türkiye için yazılan tarih sentezlerini, halka mal edilecek şekilde, yeni bir uslup ve yeni bir edebiyat ile kaleme alamıyoruz… Bizde “resmi tarih” dediğiniz de, “alternatif tarih” dediğiniz de birbirinden farksız. Hiçbiri somut bilgiye, malzemeye dayanmıyor… Tarihçinin kaynakları iyi kullanması, kendi tezini mesnetsiz laflarla, vesikasız iddialarla veyahut yanlış, saptırılmış vesika kullanımlarıyla desteklememesi lazım… Onun için tarih yaptığınız an, her şeyden evvel tarih bileceksiniz. Bu da maalesef okulda öğrenilmiyor galiba. Biraz doğuştan kabiliyet lazımdır… Bu şaşılacak bir şekilde tarihyazımında da etkili bir unsurdur. [74]

Ortaylı’nın çizdiği ve birçok haklı gözlemi içeren bu tablonun epeyce karamsar olduğu açıktır. Tabii, Sayın Ortaylı bunları veya benzer lafları durup durup ilk kez 2006 yılında söylemiş değildir. Belki biraz sıkıcı olacak ama birkaç örnek daha verelim. Mesela, 1996’da Mustafa Armağan’ın İzlenim için yaptığı röportajdan alayım:

Bu toplumdaki tarihe merak, bir Afrika kabilesindeki insanınkinden daha fazla değil. Bir şeyin künhüne inmek, soru sormak, somut delil aramak gibi bir merakımız yok. Bu çok az insana mahsus bir özellik Türkiye’de… Resmi tarih dediğimiz de, alternatif tarih dediğimiz de, övgümüz de, sövgümüz de, ilkelliklerimiz de birbirinden farksız. Hiç biri somut bilgiye, malzemeye dayanmıyor. [75]

Afrika kabilesi insanında neden bizlerden daha az tarih merakı olması gerektiği veya hangi kıyaslama sonucunda Afrika kabilesi insanlarının tarih merakı seviyesinin bize benzer olduğu gibi sonuçlara nasıl ulaşıldığına hiç bulaşmaksızın, Ortaylı’nın 1999’da, Mehmet Gündem’in Zaman için yaptığı röportajda da benzer düşünceleri ifade ettiğini söyleyeyim: “Bizimki, okuması yazması kıt, tarihçiliği sıfıra yakın, cihanşümul tarihçi hiçbir zaman çıkaramamış bir toplum.” [76] Tarih şuuru ve okullardaki tarih eğitimi bahsi de şöyle, 1999’da Köprü için röportaj yapan Cevher İlhan’dan gelen alakalı bir soru üzerine şunları söylemiş Ortaylı:

Tabii bir memlekette büyük tarih sentezleri olmayınca tarih şuuru küçük kalıyor.

Popüler kitap da kolay yazılıyor. Ne zaman ki büyük tarih kitaplarımız meydana gelir, o okullara akseder. Bu olmayınca bizim ortaöğretimde, maalesef öğretmen sınıfı da çok berbat bir vaziyette bugün. Bunların çoğunun Türkçesi de iyi değil. Kötü tarih kitapları yazılıyor. Belli ki, o kitaplardan tarih öğrenilmiyor. Yanlış öğretiliyor. Hepsinden öte, çok aşağılık bir üslûpları var. Tarih ve edebiyat okumuş bir insanın üslûbu değil.

Maalesef, bazıları bunları para kazanmak için yazıyor. Kazanmışlar da. Ama çocuklar tarih bilgisi ve şuuru kazanamamıştır. Bu açık bir şey. Bu zamanla ıslâh edilir. [77]

Tarihçiliğin içkin ve doğuştan gelen bir yetenek olduğunu düşünen Ortaylı’ya, Mehmet Gündem soruyor: “Yani tarihçi olunmaz, tarihçi doğulur kanısında mısınız?” Cevapları bu münazara sorusuna yakışır bir açıklıkta:

Evet. Demek ki tarihçi olmak, belirgin bir iletişim geleneği belirgin bir şekilde konuşma yeteneği ve asıl önemlisi kuvvetli bir hafıza istiyor. Bu özelliklerin hepsinin toplanması veya yoktan var edilmesi ve geliştirilmesi mümkün değil. Onun için galiba tarihçi olunmaz, doğulur, diyorum. Müzisyen doğulur, ressam doğulur, sporcu doğulur aslında. Sonraki antrenman insanı belirli bir yere kadar götürebilir. Esas olan kendi cevherimizdir. [78]

Atlayarak yaptığım alıntıları bir de haddim olmayarak özetleme pahasına şunları söyleyebilirim: Türkiye’de tarih bilinci zayıftır. Tarihçiliğimiz sıfıra yakındır. Osmanlı tarihi henüz yazılmamıştır. Büyük sentezler yoktur. Vulgarize edebiyat da ya yoktur veya yazılanı bir şeye benzemez. Olan sentezi de halka iyi bir üslupla aktaramıyoruz. Okul kitapları berbattır, maalesef bazıları para için tarih kitabı yazmaktadır. Kimse tarih okumamaktadır. Tarihçilerde zanaat seviyesinde bile büyük sorunlar vardır, somut malzemeye dayanmamakta, yazdıklarını belgelendirememektedirler. Dolayısıyla, insanlarla iletişim kurabilecek, konuşma yeteneğine sahip, hafızası güçlü, iyi kaynak kullanan, kullandığı belgeyi saptırmayan tarihçilere ihtiyaç vardır. Bunlar da doğuştan gelen yetenekle, cevherle olur. Nasıl? İçeriğine katılırsınız katılmazsınız o ayrı mesele ama adeta bir manifesto çıkmıyor mu bunlardan? Biraz sıkıcı olabilir ama Ortaylı’nın çıkış noktalarını biraz daha anlamak için birkaç alıntı daha yapayım.

Taha Akyol soruyor: “Böyle bir atmosfer içerisinde okula gittiniz ve tarihçi oldunuz. Niye avukat, hakim, doktor olmadınız?” Ortaylı’dan samimi bir cevap geliyor:

“Vallahi okulda olmadım tarihçi. Tarihçi evden olunuyor… Ben tarihçiliğin tıpkı müzisyenlik gibi, doğadan geldiğine inanıyorum. Merak, hafıza, tamamen fıtrî bir şey. Bizde görüldüğü gibi 30’undan sonra tarih okuyup tarihçilik yapılmaz.” [79] İkili bu temalara sonra yine dönüyor. Ortaylı, “Dünya tarihi denemeleri yapmamız lazım. Bunlardan sonra okunan, edibâne üslubu yerleşen memleketlerde de çocuklar çıkar; yoksa mümkün değil”. Akyol, fırsatı kaçırmıyor: “Böyle boğucu, tarih işkencesi yapacağımıza bir tür edebî tarih daha iyi olur” Bunun cevabı da “Ben hep tekrarlıyorum: ‘Lisede de tarih kitabı okumazdım” şeklinde geliyor. [80]

Lise veya genelde okul kitaplarını savunacak değilim şimdi ama peki, ne okurdu Ortaylı? Hoş ve edebi üslubunu nereden almıştır? Allah’tan bu meta- metinde bunun cevabı var: Halka mal olacak bir popüler edebiyat, tarih edebiyatı lazımdır. Bunun da çok yakın zamanlara kadar mevcut olmadığını söylemek lazım. Şunu unutmayalım ki, bizim kuşak, bu tip tarihi ‘Hayat Tarih Mecmuası’ ile okuyordu, Yılmaz Öztuna’nın kıtalarıyla okuyordu. Ondan evvel geniş kitlelerin, lise- üniversite öğrencilerinin okuyup merakla izleyebilecekleri bir değişik yorum bile söz konusu değildi. [81] Eh, bendenizin kafasında bir şeyler şekillenir gibi oluyor şimdi. Hakikaten de, Ortaylı’nın metinlerinde açık bir Öztuna üslubunu ben de sezinliyordum. Zaten, bunlarda Öztuna’ya karşı yönelmiş olan bastırılmamış bir hayranlık ve açık göndermeler var. Yılmaz Öztuna “tarihçimiz” dir.[82] İlginç yorumları olan “popüler tarihçi” dir.[83] “Gerçekten de yakın tarihi mütearifeleri değiştirmekte bir hayli payı” vardır. [84]

Akademik cephede Halil İnalcık, Ortaylı için neyse popüler tarafta da Öztuna odur, hatta bazı açılardan üstünlükleri vardır: Bizim bazı tarihçiler, Roma’yı ‘Romalı Perihan’ zannediyor. Hiçbir şekilde ‘dünya tarihi’ ya da ‘imparatorluğun ne olduğu’ bilgisi yok. Ben o teorinin değerlendirilişini Halil (İnalcık) Hoca’da gördüm ama asıl Yılmaz Öztuna’da gördüm. Belli ki genel bir tarih okumuş o. Biliyor. [85]

Başka bir tezinde de Nilgün Uysal’dan “karşılaştırmalı tarih” yaklaşımı üzerine bir soru gelince şunları söylüyor: Tarihçi dediğin, tarih okur ve bütün beşeriyetin tarihini okur. Mesela, Halil İnalcık Hoca öyledir. Hatta popüler tarihçimiz Yılmaz Öztuna da dünya tarihinin, kendi konusuyla ilgili jeneolojilerini… falan bilir. Yine müzik bilgisi bakımından Murat Bardakçı öyledir. İşin özü, tarih okumaktır. [86] Peki, tarih okuyan tarihçi bu bildiklerini nasıl yazar ve kamuyla paylaşır? Hoş bir üslupla nasıl “tarih” üretir?

 İşte anlaşılan o ki İlber Ortaylı irdelediği tüm bu sorunların en azından bir kısmına çare olmak üzere popüler tarih metinleri üretme işine girmiş, samimi olarak bu kitaplarının “beklenen bir ihtiyacı” karşılayacağını düşünmüştür.

Bakın, Mustafa Armağan’ın Ahmet Refik’ten sonra “tarihi sevdiren adam” olarak nitelediği ve “tebahhuru” na yani derin ve uzman bilgisine dikkat çektiği [87] İlber Ortaylı bu popüler kitaplarına yazdığı tipik önsözlerden birinde ne diyor:

Osmanlı’nın tarihini, kimliğini bilmek ve anlamak o kadar kolay değil; bütün etrafımızı, yani yeryüzünün en esaslı uygarlıklarını tanımamız, incelememiz lazım. Osmanlı’yı, etrafımızı tanıdıkça, kendimizi daha çok sevecek ve tarihimize ısınacağız… Osmanlı tarihine ait bahisleri, siyasi olayları, kurumları, kişileri ve Osmanlı’nın diğer devletlerle ilişkilerini bir sohbet havası içinde tek tek anlatıyoruz. Bu ele alış sırasında eğitim kitaplarında ve müfredatta yer almayan konulara, detaylara değiniyoruz. Okuyucu bunları serimizin ilk kitabı Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek’te fark etti ve ilgiliyle (sic. ilgiyle!) okudu. Bu yüzden Osmanlı üzerine bahisleri ikinci belki ileride üçüncü bir kitap halinde çıkarmak hâsıl oldu (sic). Bunu gerekli bir vazife olarak görüyorum ve memnuniyetle yerine getiriyorum. Hiç şüphesiz bazı iddialarımız tenkite ve tartışmaya açıktır. [88]

Ortaylı’nın, serinin üçüncüsü olan Üç Kıtada Osmanlılar’a yazdığı önsözde de böylesi bir kaderine razı olmuşluk, toplum tarafından kendine verilen aydınlatma görevini tevekkülle kabulleniş ve gereğini fedakârane ifa ediş hali var. O da birtakım konuşmaların “gözden geçirilerek kitap haline getirilme” projesi yani. Ama o da ne? Okurken ister istemez gözümüz takılıyor ki okuyucu bu kez serinin ilk iki kitabını burada da “ilgiliyle” okumuş! Burada da “çıkarmak hâsıl oldu” deniyor. “çıkarmak ihtiyacı” filan denmiyor. Gözden geçirip geçirip durdukları bu metinlerde herhalde bu hataları yapmazlar, acaba şu yukarıdaki “sic / böyle” uyarılarını koymada aceleci mi davrandık? Bir bildikleri mi var? Olur mu olur, belki de bu cahil halk, bir hoşça anlasın diye Ortaylı’nın metinlerini bir ilgilinin gözetimi altında okuyordur!

Şimdi denilecek ki “Arkadaş senin derdin ne? Sen bu mütebahhir, bu vazifeşinas tarih âliminden ne istiyorsun? Pek beğendiği üstadı ve diğer bir ‘mâderzâd’ tarihçi olan Yılmaz Öztuna gibi yazmış işte halk için, ‘halka dönük’, ‘halka mal etmek’ için, sohbet havasında vülgarize etmiş. Bizim için yazmamış ya!” Elhak öyle. Ama sanıyorum benim sorunum tam da bu noktada. Tabii anladık, popüler metinler bunlar. Tamam, dipnot vesaire olmasın. Ama şöyle bakalım: Referanssız yazmak bir tarihçiyi akademik ve bilimsel sorumluluktan azat eder mi? Ortaylı’nın kendi söylediklerinin pek çoğunu da dikkate alarak diyorum ki “Bilakis vülgarize edebiyat daha büyük sorumluluk ister”. Mademki, müfredattaki eksikliklere, ülkemizde tarih disiplininin acınası durumuna, tarihçilerin ilkelliklerine ve kifayetsizliklerine dikkat çekerek işe koyuldunuz ve bu halkı eğitmeye ve dahası tarihi sevdirmeye soyundunuz, çok, çok daha fazla dikkat ister! Yanılıyor muyum? Bir tarihçi “popüler metinler yazıyorum” gibisinden bir gerekçeyle hiçbir kayda kuyda bağlı olmaksızın, çok basit kontrolleri bile yapmaksızın tarih metinleri üretebilir mi?

Şimdi buyurun, Ortaylı’nın popüler metinlerinin ürettiği sorunlardan bir örnekleme, yakından bakalım. Müsaadeniz olursa önce isminde taşıdığı iddia ve çağrıştırdığı tatlı vaatlerden dolayı Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek’e gidelim. “Gidelim” dedim ama galiba o kadar aksi bir günümdeyim ki metnin ilk sayfasına takılıverdim. “İstanbul Tarihinden Esintiler” adlı bölümdeyim. Ortaylı, şehrin adının Osmanlı için hep “Konstantiniyye” olduğu bilgisini paylaşıyor orada bizimle: “Yüzyıllar boyu Osmanlı İmparatorluğu’nun bütün fermanlarında ve kayıtlarında şehrin adı böyle geçerdi: Konstantiniyye… Son döneme kadar, basılan bazı kitapların ilk sayfasında ‘Konstantiniyye… matbası’ (sic) künyesi vardır.” [89] E, değil midir? Yok mudur yani? Tabii ki bu ad Büyük Konstantin’in adından geliyor orası tamam da Osmanlılar bu adı Konstantiniyye diye yazmaz, bir “n” harfi eksiği ile “Kostantıniyye” olarak yazarlar. Peki, “Ortaylı, diplomatikaya önem verir, böyle bir yanlışlık yapmaz, herhalde konuştukları çözülürken oldu” demek mümkün. Çünkü bu kitaplarda bu türden çok sayıda hata var. Dolayısıyla, herhangi bir haksızlık yapmamak için girdiğim hızla bu kulaktan dolma metni terk ediyor ve Ortaylı’nın diğer yazdıklarına gidiyorum.

Bu kez Osmanlı Barışı’ndayız. Vaziyet orada da aynı. Şöyle diyor Ortaylı: “…[D]evletin başkenti, fetihten sonra da büyük kurucusunun adını taşımaya devam etti ve Konstantiniyye ismi, basılan paralarda (duribe fi Konstantiniyye), fermanlarda (bemakam- ı Konstantiniye- i mahmiyye el mahrusa- korunmuş, himaye edilmiş dünya başkenti Konstantiniye) olarak geçmeye devam etti. [90] Aa, metin içinde gayet kallavi bir gönderme yapmış Ortaylı. Paradan bahsediyor. E, biz tarihçiler için herhangi bir önermenin gerçeklikle bir çelişki yaratıp yaratmadığını anlamak için gerçekliğe bakmak gayet esaslı ve kestirme bir yol değil midir? Hakikaten, Osmanlı döneminde basılmış tek bir paraya bile bakmak bu hususu tesbit etmek için yeterli olur. Nitekim ben de şu anda uzanıyor ve masamın üzerinde bir zarf açacağı haline getirilmiş zavallı bir gümüş çeyreğin üzerini okuyorum: “Duribe fî Kostantıniyye 1327” (1327’de Kostantıniyye’de basıldı). Peki, var bir çelişki ama bu, gerçeklik ile Ortaylı’nın önermesi arasında mı yoksa naçizane benim Osmanlıca okumam ile onun okuması arasında mı?

Böyle düşünerek ve daha fazla veriye ihtiyaç duyarak İstanbul’dan Sayfalar’a gidiyorum. Orada da kitabın açış cümlesi “Be makam- ı Konstantiniyye el mahmiye” değil miymiş? Tuhaf bir sıkıntıyla ayrımına varıyorum ki Ortaylı’nın metinlerini birbirinden ayırmak oldukça yapay bir çabadır, önümüzde belki de devasa bir tek metin, bir meta- metin vardır. Biraz acıklı ama adında İstanbul olan bir kitabın “İstanbul yazarı” olarak ünlenmiş yazarı, kentin Osmanlıca adını böyle biliyor, böyle bellemiş. Yapacak bir şey yok. Sorun, en azından bu kez, popüler metinlerde değil. Tabii, bana hâlâ “Senin okuduğunun doğru olduğu ne malum?” sorusu yöneltilebilir. İşte o yüzden de, Ortaylı’nın haklı olarak çok değer verip saygı duyduğu, “[A]cımasız bir tarih teknisyenidir. Bizim nesil, ondan bilimsel titizlik ve dürüstlük öğrendi” [91] dediği Mübahat Kütükoğlu’nun hakemliğine sığınıyor ve kendisinin Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik) adlı kitabına gidiyorum. Mübahat Hanım da “Kostantıniyye” olarak okumuş ve İstanbul’a gönderme yapmış. [92]

Avcılar ile toplayıcılar buralarda ne arar?

Şimdi “Hah! ‘Tarih- Lenk zalimdir’ derken ne gevelediğin anlaşıldı, senin bütün kasdın bize mi? Tek bir harf üzerine kılı kırk yarmak neyin nesi oluyor?” diye söylendiğinizi duyar gibiyim. “Ama durun biraz! İşler gayet cümbüşlü” diyerek yine Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek’e, kaldığım noktaya dönüyorum. Bakın İstanbul güzellemeleri yaparken Ortaylı muhteşem Ayasofya’yı nasıl tarif etmiş: Ama beşeriyet ilk defa kubbeyi sütunlar ve kemerler üzerine bina etmeyi becerdi ve bir daha bunu bırakın başka milletler, Bizans halkının, Romalıların kendileri dahi geliştiremediler. 16. ve 17. asırda Osmanlı başkentini süsleyen büyük mabedlerin yapımına kadar Ayasofya’yı geçecek ne bir yükseklik ne de kubbe genişliği söz konusu olmuştur… [Y]aklaşık bin sene İstanbul hem bu büyük mabediyle hem de bizzat kendisi milletlerin dikkatini çekmişti.

Ona gitmek, onu gezmek, onu görmek bir imtiyazdı. İtalya’nın, Yunanistan’ın, Suriye’nin, Kafkas ülkelerinin, Kırım’ın, Uzak Rusya’nın hatta o zaman tamamıyla toplayıcı ve avcı milletlerin yaşadığı İskandinavya’nın bazı imtiyazlıları İstanbul’a gelmeyi bir saadet addederlerdi. [93] Mimari tarihçisi veya sanat tarihçisi değilim ama rahmetli Aptullah Kuran’ın derslerinden hayal meyal hatırlıyorum ki kubbe formunun ilk kullanılışlarından biri Ortadoğu’da, Sasani kültür bölgesinde gerçekleşmiştir… Pardon, bizim buradaki işimiz insanlık tarihinde kubbenin ilk kez nerede, ne zaman ortaya çıktığı değil ki! Soruyu şöyle soralım o zaman: Tüm insanlık tarihinde Ayasofya’nınki hakikaten de ilk yapılan kubbe midir?

Bilmem ki, 537 yılında hizmete açılan Ayasofya’nın kubbesi ilk ise Roma’da, 125 yılına tarihlenen Pantheon nedir? “Canım, tarihçi sütun ve kemerler üzerinde yükselen bir kubbeden bahsediyor, Pantheon sütunlar üzerine oturmaz!” denebilir. O zaman hiç İstanbul’dan çıkmayalım, hatta Ayasofya’nın burnunun dibinden bile ayrılmayalım, Konstantin (306-337) veya oğlu Konstantius’un (337-361) kapsamlı bir şekilde yeniden yaptırdığı [94] ve bence pekâlâ da kubbeli bir bina olan Aya İrini nedir? Bir de Sâî Mustafa Çelebi’den beri kalbimizde ukde, kafamızda takıntı yaptığımız bir husus var: “Bizim kendi camilerimiz Ayasofya’yı geçememiş midir yani?” Ortaylı ölmezoğlu cinsinden olan bu meseleyi de bir çırpıda aydınlatıveriyor, yüreklere soğuk sular serpiyor ki “evet, geçmiştir”. Hem de güzellik, estetik açılardan vesaire değil bayağıca, boy-pos olarak geçmiştir. Ama mademki Sâî Efendiye’de sataştık, önce ona bir söz verelim. Onun, Mimar Sinan’dan aktarımıyla koyalım meseleyi:

…Ayasofiya kubbesi gibi böyük kubbe devlet- i İslâmiyye’de binâ olınmamışdur, deyü kefere- i fecerenin mi’mâr geçinenleri: ‘Müslimânlara galebemiz vardur!’ derler idi. Zu’m-ı fasidlerince ‘ol kadar kubbe turgurmak gâyet müşkildür. Nazîre mümkin olsa iderler idi’ dedikleri bu hâkirün kalbinde ukde olup kalmış idi. Mezbûr câmi binâsında himmet edüp… devlet- i Sultân Selîm Han’da izhâr- ı kudret edüp bu kubbe- i âlînün andan altı zirâ’ kaddin ve dört zirâ’ devrin ziyade eyledüm. [95]

Sâî’nin demesi o ki Edirne’deki Selimiye’nin kubbesi Ayasofya’nın kubbesinden, çap olarak dört zira, yükseklik olarak da altı zira daha büyüktür. Tamam, Aptullah Kuran ve Doğan Kuban gibi üstatlar yazdı ki bu doğru değil, biz de şimdi bir erken modern dönem Osmanlı şehir efsanesini yerle bir etmeye çok uğraşmayalım, dağılmayalım. Meraklısı bu internet devrinde arasın bulsun. Ama şu haliyle bile bir garabet yok mu?

Yine İstanbul’a dönelim. Ortaylı’nın dediği gibi XVI. ve XVII. yüzyıl Osmanlı başkentini süsleyen mabetler, Ayasofya’yı nasıl geçsin? Sinan, Süleymaniye’de, Ayasofya kubbesini geçtiyse kalbinde niye hâlâ bir ukde kalsın? Yoksa daha sonra yapılan Sultanahmet’in kubbesi mi daha büyük? Çıplak göz bile yan yana duran Sultanahmet ve Ayasofya kubbelerinin hangisinin daha büyük olduğu konusunda insanın kulağına bir şeyler fısıldıyor ama güvenmeyelim. Anlaşıldı, küçük de olsa bir araştırma yapmak, Ortaylı’nın önermesini yine gerçeklikle çakıştırmak durumundayız ama mübarek kubbeler de sikke değil ki hemen ölçüp biçip, kıyaslayıp sonucu beyan edelim. Mecburen yazılı kaynaklara başvuracağız.

Yine eski dost Sumner- Boyd ve Freely’ye gidelim bakalım. Önce Ayasofya: Kubbe hafif elips şeklinde olduğu için, çapı doğubatı ekseninde 31 metre, kuzey- güney ekseninde de 33 metre civarındaymış. Kubbenin tepe noktasının tabandan yüksekliği ise 56 metre imiş. [96] Şimdi Süleymaniye: Kubbenin çapı 27,5 metre ve kubbe tepe noktasının tabandan yüksekliği de 47 metre imiş. [97]

Peki ya Sultanahmet? O da şöyle: Kubbenin çapı 23,5 metre ve yerden yüksekliği de 43 metre imiş. [98] Gelelim Ortaylı’dan yaptığımız şu kısacık alıntının kalanına. Bir sosyal tarihçi olarak işin bu yanıyla doğrusu daha çok ilgiliyim. Ne söyleniyordu, VI. yüzyıldan sonraki bin yıl boyunca Ayasofya ve İstanbul nasıl ve kimlerin ilgi odağı mı olmuştu? Yani, herhangi bir yanlış anlama olmasın Neolitik Devrim’den değil VI. Ve XVI. yüzyıllar arasındaki bir zaman diliminden bahsediyoruz. Aman Allah, İskandinavya’nın bütünü “avcı ve toplayıcı milletler” tarafından işgal edilmemiş mi o zamanlarda?

Hakikaten yazılı basılı olarak kâğıt üzerinde gördüğümüz şey, gördüğümüz şey midir? Tarih, antropoloji, etnografi, sosyoloji bilumum sosyal bilimler iki üç kelimede bundan âlâ daha nasıl katledilir? “İnsanlık ve Toplum” dersini alan lisans öğrencilerimiz yapsa biraz gülümseyerek ve “Derslere girmez, notlardan idare etmeye kalkarsan böyle olur kerata” diyerek notunu budarız ama biz şimdi koskoca bir tarih profesörüne onu da bırak koskoca bir toplumun tarih hocasına hicap duymaksızın ne diyeceğiz? Öyle bir şey ki insanlık tarihi hakkında bildiğimiz her şeyi altüst ediyor. Hangi tarafını düzeltelim biz bunun?

Avcılık- toplayıcılık- leş yiyicilik döneminde, yani Taş Devri’nde “millet” olmaz, hatta kabile bile olmaz, insanlar aile grupları, en fazla klanlar halinde yaşar, onu mu söyleyelim? Tarım Devrimi’nin son buz çağından sonra, MÖ 12000-10000 gibi Ortadoğu’da başladığını, Colin Renfrew’un tahminlerine göre Anadolu üzerinden Trakya ve Avrupa’nın kalanına atladığını ve MÖ 3000 civarlarında nihayet İskandinavya ve Britanya adalarına ulaştığını mı söyleyelim? O şiddet uygulamaya olan meraklarından ve savaşçı yaşam biçimlerinden dolayı olsa gerek “çok, pek çok geri” sanılan İskandinavyalıların, Ortaylı’nın sınırlarını çizdiği dönemde, değil Taş Devri seviyesinde olmak Bronz Çağı’nı bile geçtiklerini, hatta MS 800’lü yıllara doğru Demir Çağı’nı bile tamamlayarak Viking Dönemi’ne girdiklerini mi söylesek? Çoktandır tarımla uğraşan, sınıflı, yüksek derecede işbölümü yapmış, bir noktadan sonra devletli toplumlar olduklarını mı anlatsak? Yoksa anlatmasak mı? Galiba bıraksak da dağınık kalsa.

Geriye kaldı merak ettiğim tek şey: Tutalım ki İskandinavya ahalisi VI.- XVI. yüzyıllar arasında hâlâ avcıtoplayıcıdır, yiyecek üretmemekte, tabiat ana ne verirse “eyvallah” demekte ve Taş Devri’ne kazık kakmış durumdadır. Peki, bu avcı- toplayıcıları cezb edecek ne var ki bazıları Ayasofya’yı ve İstanbul’u görmeyi bir “saadet” sayıyor? Geyik sürüsü müdür, böğürtlen yığını mıdır şu bizim İstanbul? Sınıfsız, işbölümünün zayıf olduğu bir avcı- toplayıcılar toplumunda “imtiyaz” olarak bula bula İstanbul’a turistik bir gezi mi bulmuş bu adamlar?

Osmanlı idari tarihinden sayfalar

Mitik boyutlarda bir insanlık tarihi algısı ve temsilinden sonra sıkıcı olacak biliyorum ama bir anlamda elimizdeki malzemenin belirlemesiyle şimdi yine Ortaylı’yı izleyerek Osmanlı kurumlar tarihine sert bir geçiş yapacak ve Divan- ı Hümayun’un bileşimine bakacağız. Divan- ı Hümayun’a sadrazamdan başka Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri girer. 16. asırdan itibaren, ilmiyenin reisi olmasına rağmen, Şeyhülislâm hazretleri buraya girmezdi. Divanın devamlı üyesi değildi. Tabii birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü vezirler var. İçlerinde Kaptan- ı Derya, büyük amiral ve sonra Yeniçeri Ağası gelir. [99] Aynı kitapta, başka bir yerde de Ortaylı yine Divan- ı Hümayun’dan söz ederken şöyle diyor:

Tabii ki vezaret rütbesine sahip olanların hepsi asker değildir. Divan- ı Hümayun azalarından nişancılık görevini yapanlar buna örnek gösterilebilir. Diğer taraftan vezaret rütbesini taşıdığı halde kendisi Paşa diye anılmayanlar Yeniçeri ağaları idi. Yeniçeri Ocağı’nın komutanlarına ağa denirdi. En başta ocağın başındaki ağa Divan- ı Hümayun üyesidir. Vezirdir ve mareşal derecesindedir; ama ağa denir. [100]

 Ortaylı konunun büyüsünden kendisini koparamamış olacak ki aynı kitapta, bu kez bağımsız bir “Divan- ı Hümayun” başlığı altında “Kimler Divan- ı Hümayun üyesidir?” diye sorarak bir kez daha bu konuya el atıyor ve orada da “ilginç” bilgiler veriyor: Anadolu ve Rumeli Beylerbeyi payesini taşıyan beylerbeyi vezirler ise Divan- ı Hümayun’un en başından beri üyeleri idi… Nihayet müşavir durumundaki vezirlerden sonra Yeniçeri Ağası, askerin başı olarak buradaydı. [101]

Belirli bir tutarlılık gösterildiği ve ısrarla Divan üyesi olduğu yinelendiği için yeniçeri ağasından başlayayım. Benim bildiğim, yeniçeri ağasının Divan’ın üyesi olmadığı ve ancak vezir rütbesine yükselirse Divan’a girdiğidir. Ayrıca yeniçeri ağalarının otomatik olarak vezaret rütbesi taşımaları söz konusu değildir. Hele vezir rütbesini alıp “paşa” olarak anılmamaları ne demek oluyor? Vezir olurlarsa tabii ki ağalıkları gitmez ama “paşa” unvanını da unvanlarına ekler ve “ağapaşa” olarak anılırlardı. “Üyeler kimlerdir?” diye soruyorsunuz ve hiçbir seferinde Rumeli ve Anadolu defterdarları aklınıza bile gelmiyor, bu nasıl popülerleştirmek? Her nişancı niye vezaret unvanı taşısın? Anadolu ve Rumeli beylerbeyi payelileri mi Divan’ın üyesi yoksa bilfiil Anadolu ve Rumeli beylerbeyi olanlar mı? Bu ikinci durumda nasıl olacak da adam hem görevinin başında hem de daimi üye olarak İstanbul’da olacak? Hoş, bir ara sayıları çok artan payelileri de Divan’a sığdıramayız ya! Bunları düşünerek elimin altında bulunan bir ansiklopediye uzanıyor ve Divan- ı Hümayun üzerine doğrudan bir monografisi de bulunan Ahmet Mumcu’nun şu satırlarını ilgili makalede okuyorum:

Fonksiyonunu kaybetmediği devirlerde Dîvân- ı Hümâyun’un aslî üyeleri vezîriâzam, sayıları genellikle üçle yedi arasında değişen Kubbealtı vezirleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, nişancı, Rumeli ve Anadolu defterdarlarından teşekkül ediyordu. Ayrıca İstanbul’da bulunduğu sırada Rumeli beylerbeyi de divan üyeleri arasında yer alırdı. Vezirlik rütbesine yükseldikten sonra yeniçeri ağası ile kaptan-ı deryâ da aslî üye olurlardı. [102]

Bilmem ki artık daha başka bir şey eklemeye gerek var mı, ancak şunu da söylemeden edemeyeceğim: Osmanlı Divanı’nı merkezi bir danışma kurulu olarak İspanya ve Rusya’daki benzerleriyle karşılaştırırken Ortaylı’nın, “Ama onların içinde övünmek gibi olmasın en hususi ve özgün protokolü olan, ihtişama çok dikkat eden, etiketin en ince teferruatında, ayrıntısında bile bir hikmet gizli olan bizim Divan- ı Hümayun’dur” demesi, bu kadar çok şeyi atlamış, unutmuş, yanlış aktarmış, karıştırmış, icad etmiş biri, üstelik “Türk İdare Tarihi” profesörü olmuş biri için epeyce ironik kaçıyor. Hakikaten bu kadar zor, bu kadar çözülemez ve mistik bir konu mudur Divan- ı Hümayun’da kimlerin olduğunu bilmek? Bahusus, o horlanan okul müfredatında bıkılmadan usanılmadan öğretilen ve sınavlara banko soru veren bir bahisken bu? Ortaylı’nın sık sık üzerinde durduğu favori konulardan biri de devşirmeler ve devşirmelik:

Osmanlı askerî ricali klasik devirde genelde Enderun’dan yetişirdi; fakat Enderun’dan yetişmeyip acemi oğlanları kışlasında düz yeniçeri olarak yetişenler de vardı. Hiç şüphesiz ki sistemin kökeni devşirmeliğe dayanır. Bu devşirmeliğin de 17. asırdan itibaren daha çok Anadolu ve Rumeli’nin Türk çocuklarına münhasır olduğu bir gerçektir. [103]

Yeniçeriler arasında XVI. yüzyıldan sonra Anadolulu Türklerin girmeye başladığı doğru ama Anadolulu Türklere “devşirme” demek ne kadar doğru acaba? Veya şöyle diyelim, Anadolu’daki Türk köylerine çocuk devşirmekle sorumlu ocak ağaları gönderilmiş, çocuklar “sürü” halinde toplanmış, bunlara kızıl aba giydirilmiş, İstanbul’a yürütülmüş, orada arz odasında “birer birer” padişaha gösterilmiş, sonra kapı ağası tarafından “eyü”[104] bulunanlar sarayda alıkonulmuş ve kalanı lisan öğrensinler ve Müslüman olsunlar diye “Türk üzerine” mi verilmiş tekrar?

Eğer öyleyse neydiler ki neye devşirildiler? Tuhaf. Kaynaklarda da Türkler için devşirme nitelemesinin kullanıldığını hiç görmedim. Sadece, Ahmed Cevdet Paşa, III. Selim’e 1792’de “ne yapmalı” konusunda layiha verenlerden biri olan Koca Yusuf Paşa’nın Anadolu Türklerinden asker alınması önerisini nedense savaş esirlerinden ve/veya Müslümanlardan devşirme alınması önerisi olarak algılamış ve bunun niye olamayacağını uzun uzun anlatmıştır. “[Ü]serâdan asker tedariki kapusu dahi kapanmışdı” ve “eğer ehl-i İslâm çocuklarından devşirme tedariki murad ise bunlar ne vechile devşürülmek lâzım gelür asıl mesele burasıdır.” [105]

Dikkat buyurulsun, Cevdet Paşa’ya bile ne kadar olmaz bir iş olarak geliyor. Her halükârda Türk etnisitesinden kişilerin bir sosyal tırmanma mekanizması olarak gördükleri yeniçeri ocağına ve hatta Saray’a girmelerinin imparatorluğun gayrimüslim reayasına uygulanan devşirmeyle aynıyet içinde görülemeyeceği düşüncesindeyim. Tüm Osmanlı kurumları ve uygulamalarının ne kadar nev-i şahsına münhasır ve “ilginç” oldukları konusunda gayet ısrarlı bir tarihçi olan Ortaylı ise söz bu devşirmeye gelince her nedense farklı uygulamaları ayniyet içinde görerek ve göstererek bu idiosyncretismi feda etmekte ve özcü bir tavır benimsemekte bir an bile tereddüt etmiyor. Eğer, hocanız Ortaylı ise Türklere de devşirme uygulandığını hatta Türklerin arasında kendilerine böyle devşirme uygulanabilecek bir “kul sınıfı” yani ırsen köle olan bir sınıf olduğunu kaşla göz arasında öğrenmeniz işten bile değil!

Bakın Ortaylı Türklerin de devşirmeye tabii tutulduğu konusunda nasıl ısrarlı ve bu “kul sınıfı” Türklerin mevcudiyetine nasıl bir kanıt getiriyor:

Aslında devşirilen çocuğun istikbali aydınlık görüldüğünden bu bir imtiyaz olarak algılanır. Unutulmasın ki devşirilenlerin en iyileri Enderun’a kaydırılıp büyük devlet adamları olarak yetiştirilirler. Bu konuda gözden kaçırılmaması gereken bir şey daha vardır: Türk çocukları da bu devşirme kurumunun muhatapları olmuştur. Mesela Magrib’e, Kuzey Afrika’daki dominyonlara gidenler, kul sınıfından Anadolulu çocuklardır, Türklerdir. Bunu isimlerinden, cisimlerinden, götürdükleri kültürel öğelerden biliyoruz. [106]

Şimdi, popüler coğrafya dergilerine beğendiremedik ama yirmi yılı aşkın bir süredir Osmanlı köleliği üzerine çalışıyorum, hiçbir kaynakta Osmanlı’da Türklerin arasında da ırsi bir köle sınıfı olduğuna dair Ortaylı’nın şu iddiasından başka bir referansa rastlamadım. “Arasında da” dedim, çünkü malum, Müslüman bir halk olan ve ırsi bir köle sınıfına sahip olan Çerkesler, “kul cinsi” dedikleri bu sınıfa mensup insanları yani köle statüsünü ana-babasından tevarüs eden bu kişileri rahatlıkla satabiliyorlardı. Hatta bazı Çerkes esirciler sattıkları kişinin gerçekten de kul sınıfından olduğu yolundaki muhtemel şüpheleri dağıtmak ve tabii ki legal bir şekilde bu ticareti yaptıklarını göstermek için alıcıya, aldıkları kişinin “kul cinsi” olduğuna dair yazılı garanti dahi veriyordu. Tamam, Ortaylı bu popüler metinde söylediklerine referans vermek durumunda olmasın ama konuya profesyonel olarak bakan birini bile “heyecanlandıracak” bir sonuca ve bu sonucun dayandığı verilere nasıl ulaştı ki bu yaptığı sentezi kamuyla paylaşmakta beis görmüyor?

Mercek altına aldığım metinlerin doğası gereği burada tabii ki ancak bir akıl yürütmede bulunabilirim. Doğru, Osmanlı’nın “Garp Ocakları” dediği Tunus, Trablusgarp ve Cezayir’deki yeniçerilerin özellikle Batı Anadolu kökenli Türkler olduğu bilinen şeydir. Yeniçerilere de gerek merkezde, gerek taşrada hep “kul” denir. Çünkü ocağın temeli pencik ve devşirme olmak üzere iki tür askeri köleye dayanır. Fakat buradaki kritik nokta şudur ki bir noktadan sonra ocağın ne pencik ne de devşirmeyle ilgisi kalmıştır. Yine de “kul” denir. Tabii ki bu kullanımdan yola çıkarak devşirme kökenli olup olmadıklarına bakılmaksızın “kul” denmesinin, genelde askeri sınıfın özelde yeniçerilerin arasında bir “kul” kültürünün yayılması anlamına geldiği tartışılabilir.

Dolayısıyla, yeniçerilere “kul” denmesine, yeniçeri şairlerinin adeta bir alamet- i farika olarak isimlerinde “kul” sözcüğüne kullanmalarına ve tabii ki Kuzey Afrika’daki yeniçeriler ve yerli kadınların soyundan gelen ve belki bir tür “hidalgo” sınıfı olarak nitelendirilebilecek “kuloğlu” zümresinin varlığına rağmen Anadolu Türkleri arasında devşirmeye muhatap olan bir kul sınıfının varlığının söz konusu bile olamayacağı düşüncesindeyim. Aksi, tarihi verileri pek fazla eğip bükmek olur. Gerçi, haksızlık etmeyelim, Ortaylı bu çarpıcı iddiasını aynı sayfada bir dipnotla desteklemiş: “Mesela bugün Tunus’ta Milli Kütübhane olan eski kışladaki odaların üstüne (sic) ‘odabaşı’ olan zabıtların lakabları kazınmıştır. Gelenlerin nereli olduğunu ve köklerini buradan öğreniyoruz”.

İyi de biz burada Tunus yeniçerilerinin etnik aidiyetini sorgulamıyoruz ki. Zabitlerin lakablarında “Anadolu Türkü’yüz, kul sınıfıyız ve devşirmeye tabii tutulduk” mu yazıyor?

Sırplar sınmış kime ne?

Ortaylı’nın ürettiği veya onun adına kolektif bir girişim tarafından üretilen bu metinlerde “A, biz böyle bilmiyorduk, tam aksini biliyorduk” veya “Ya, ne kadar ilginç, keşke şunun bir referansı olaydı da nasıl üretildiği konusunda spekülasyon yapmasaydık” dedirten o kadar çok nokta var ki bunları salt sayıp dökmek bile bizim gariban Tarih- Lenk’i bütünüyle müfliç etmeye yeter. Dolayısıyla kendimi dizginlemeye ve muhtasar olmaya çalışarak birkaç örnek daha vereyim.

Ortaylı, Osmanlı- Macar ilişkilerine el atmış. Konu ise Sırpsındığı Savaşı. Hani bizim savaş mahallini bugünkü sınırlarımız içinde sandığımız, her sene kutladığımız ve Macarlar ve Sırpların dahil olduğu bir haçlı ittifakıyla dövüşüldüğüne karar verdiğimiz meşhur savaş. Münhasıran bu savaş ve historiografisi üzerine bir yüksek lisans tezi yazan ve şimdi Harvard’da doktora öğrenimine devam eden Makedonyalı öğrencim Aleksandar ˇSopov’un henüz yayımlanmamış çalışmasını [107] bir yana bırakıp mevcut literatürle idare etsek bile hakkında iyi kötü bir şeyler bildiğimiz bir çatışma bu.

 Doğru, daha 1940’larda rahmetli Uzunçarşılı ve İsmail Hami Danişmend gibi tarihçiler savaşın historiografisinin ne kadar karışık olduğunu biliyorlar ve 1364’te olduğunu düşündükleri bu savaşın 26 Eylül 1371’de Meriç boyunda dövüşülen Çirmen Savaşı ile aynı olma ihtimalini de akıllarında bulunduruyorlardı. “İki ayrı savaş mı var? Katılımcılar kimlerdir? Macarlar katılmış mıdır?” türü soruları zihinlerinde evirip çevirmelerine karşın Türk tarihçiliğinin o zaman bulduğu çözüm Hacı İlbey komutasındaki bir Osmanlı birliğinin bir gece baskını vererek haçlı ordusunu 1364’te yenilgiye uğrattığı ve 1371’deki savaşın İkinci Meriç veya Çirmen Savaşı olarak nitelendirilebilecek ayrı bir çatışma olduğuydu. [108]

Slav kayıtlarına dayanan Batı tarihçiliğinin ise 1371’de ve Macarların katılmadığı tek bir çatışma tezi üzerinde anlaştığını da ekleyelim. [109] Sorun burada değil. Her türlü karışıklığa karşın Sırpsındığı veya Çirmen Savaşı’nın veya ayrı ayrı her ikisinin de parlak bir Osmanlı zaferiyle sonuçlandığı konusunda yerli yabancı tüm tarihçiler anlaşmış durumda. Danişmend, “Balkanlarda Osmanlı hâkimiyetinin istikbalini temin eden bu parlak zafer”, Uzunçarşılı, “Hacı İlbeyi’nin kazanmış olduğu bu büyük muvaffakiyet” diyor. Zaten okul kitaplarına ve ansiklopedilere de öyle girdi. Yoksa neyi kutluyoruz? Yahut şöyle sorayım: Ortaylı’nın Sırpsındığı’nda kimler sıymış, kimler sınmış? Kutlanacak değil de taşlarla dövünülecek bir vak’a mıydı yoksa o savaş?

Bakalım müverrih neylemiş: Ta 15. asırdan beri Osmanlı İmparatorluğu, Balkanlar’da Macarlarla savaşmak durumunda kalmıştır. Daha Hacı İlbeyi zamanında Sırpsındığı dediğimiz savaştan sonra, Macarlar en önemli tarihî mareşallerinden Hunyadi Yanoş komutasında diğer Haçlı devletleri birleştirerek, hepimizin bildiği gibi Balkanlar’a sarkmıştır. Eğer II. Murad’ın dâhiyane savunması olmasa ve 1442’de Varna Savaşı’nı kazanmasa, Osmanlıların daha o tarihte Balkanlar’dan sökülüp atılması işten bile değildi. [110]

Vay terbiyesiz Yanoş! Demek ki bizim Balkanlarımıza sarkmış, ama oh olsun dersini de almış. Güzel de, 1364’teki Sırpsındığı nere, Varna Savaşı nere? Sırpsındığı’ndan ne kadar sonra sarkmış? Hadi, şöyle sorayım, birbirinden bu kadar uzak iki olay arasında nasıl bir ilişki görüyor Ortaylı ki bunları zikretmiş? Tabii, söylemeyi unuttum, Varna Savaşı 1442’de değil, 1444’te. “Haçlı devletleri” denince de, haçlı seferi düzenleyen herhangi bir devlet değil, Urfa, Antakya ve Kudüs’te haçlılar tarafından kurulan devletler anlaşılır. “Olur bu kadar” deyip geçmek de var, ama var bir şeyler bu pasajda beni derinden derine huzursuz eden. Ortaylı’nın kurgusundan öyle çıkarsıyorum ki, değerli müverrih bu savaşı Sırpsındığı gibi değil de sanki “Türksındığı” gibi görüyor. Yoksa Macarlar niye bu savaştan sonra takibe, tamam sıcak filan değil, seksen yıllık ve basbayağı bayat, ama takibe geçsin? Murad’ın savunmada kalması bile bize bir şey söylemiyor mu?

“A, kuşkuculuğun bu kadarı da fazla, adamcağıza söylemediği şeyleri söyletiyorsun. Hunyadi, Balkanlar’a indi mi? İndi. Bu da Sırpsındığı’ndan sonra mı? Sonra. Murad, Varna’da onu karşıladı mı? Karşıladı. Hani nerede söylüyor Sırpsındığı’nın bir Osmanlı yenilgisi olduğu?” denebilir tabii bendenize. Denmesin. Buyurun Ortaylı’nın 1990’larda verdiği bir konferansta “mali bürokrasimizin mensuplarını” işbu konuda nasıl aydınlattığına bakalım:

Bizim ordularımızın ise savaş gücü yüksekti, çarpışmayı bilirdi, bunları Machiavelli de belirliyor; ama ricat bilmezlerdi. Hakikaten hatırlayacaksınız, Sırpsındığı Savaşı dediğimiz 15. Yüzyılda Balkan geçitlerinde bizim bir ricatimiz vardır, ricat değil, bozgundur o. Ta ki II. Varna Savaşı’nda, II. Murat orduyu toparlayıp Hunyadi Yanoş komutasındaki Haçlıları yenene kadar etkileri epey süren bir bozgundur. İkincisi de, Viyana muhasarası’dır. Bozgun oluyor; çünkü ricat etmeyi bilmiyor ordu. Bu nakısa Balkan Savaşı’na kadar sürer. İlk defa ricat etmeyi İstiklal Savaşı’nda öğrenmiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın harp tarihimizdeki büyük katkısı düzenli çekilmeyi öğretmesidir. [111 ]

Yahu ne terbiyeli adamlar şu bizim maliyeciler, hiç bozmuyorlar Ortaylı’yı. “Hocam, İkinci Varna Savaşı yoktur, Sırpsındığı da adı üstünde, bir Osmanlı zaferidir” demiyorlar. Yoksa Ortaylı haklı ve kimse tarih bilmiyor mu bu memlekette?

Hakikaten ilginç olan, hiçbir konuşmasını yüzüstü bırakamayan ve kırpıp kırpıp yıldız yaparak defalarca basılmasını sağlayan Ortaylı’nın bu konuşmayı baskıya hazırladığı ilk seferinde duruma aymamış olması, dahası ikinci seferinde de ufak tefek değişiklikler yapmasına rağmen yine uyanmayarak büyük yanlışını aynen koruması. Hatta bu büyük bozgunu (!) komutanından ayırmaya içinin elvermemesi:

İlk seferinde sözünü etmediği Hacı İlbeyi’ni ekliyor da, savaşın sonucuna dokunmuyor! Peki, anlaşıldı, Ortaylı ya Sırpsındığı Savaşı’nı bilmiyor veya başka bir ihtimalle Hunyadi’nin bastırmasıyla 1442’den beri savunmada olan Osmanlı ordusunun 1443’te İzladi (Zlatitza) Derbendi’ndeki yenilgisiyle karıştırıyor. “İzladi” demek isterken “Sırpsındığı” diyor. Bu tabii fazla iyi niyetli bir yorum, çünkü XV. yüzyılın değil, XIV. yüzyılın adamı olan Hacı İlbeyi de ikinci kezinde bu tablodaki yerini almış. İlginç olan Ortaylı’nın bu veri parçasından çok emin olması. Bir seferinde Osmanlı- Macar çekişmesine örnek vermiş, diğerinde de ordu nasıl ricat edemez önermesinin kanıtı olarak kullanmış. Bağlam değişiyor, veriler, doğru veya yanlış, bellenmiş vaazlar gibi aynı kalıyor. Daha da ilginç olan husus ise XV. yüzyılın ortasındaki Osmanlı- Macar/ Haçlı çekişmesinde Osmanlı ordusunun kendisinden daha güçlü olan Macar ordusu karşısında tam anlamıyla askeri bir ricat örneği vermesi, birlikleri fazla hırpalatmadan çekilirken saldıran orduyu zor durumda bırakmak için kendi topraklarını yakıp yıkarak (scorched earth) taktikleri uygulaması ve Macar ordusunun lojistik desteğini kesmek için kendi reayalarını katliama varan bir şiddetle cezalandırması [112].

İzladi Derbendi Savaşı’ndan önceki Niş veya Morova çatışması için Danişmend, “Harp kaybedilmekle beraber bozgun olmamış ve Türk ordusu Balkan dağlarının arkasına çekilmiştir” diyor. [113] Halil İnalcık ise şöyle diyor: Büyük kısmı tımarlılardan oluşan Osmanlı ordusunun sonbaharda dağıldığını iyi bilen Yanko (Hunyadi Janos)… Tuna’yı aştı (Receb 847/ Ekim 1443); Rumeli kuvvetlerini bozarak Niş ve Sofya’yı aldı, Meriç vadisine yol veren son Balkan geçitlerine dayandı. II. Murad bunları Zlati ca /Zlatitsa (İzladi) geçidinde durdurdu.” [114]

Gerçekten de sert Osmanlı savunmasına karşın yenilgiyle biten İzladi Savaşı’ndan sonra da haçlı ordusunun karşısında, Yalvaç/ Yalowacs’da hazır durumda yine bir Osmanlı ordusu vardır. Her halükârda, ortada Ortaylı’nın tarif ettiği türden ricat ederken uğranılan bir bozgun görmüyoruz. Saldıran ve ona direnen olmak üzere iki ordu vardır. Her iki tarafın da aşırı hırpalanmasıyla taraflar Szegedin ahitleşmesine gitmek durumunda kalmışlardır! İnsan düşünmeden edemiyor, eksik gedik ama belki de Ortaylı lise tarih kitaplarını okusa iyi edermiş!

Yahşi okumalar ve vahşi sığır avları

Hazır, Sırpsındığı filan demişken Ortaylı’nın rehberliğinde bu erken Osmanlı dünyasında biraz daha dolaşalım. Aslında metodolojik bir noktadan girmiştir Ortaylı konuya: ‘Tarih nasıl yazılır?’ dediğiniz zaman söylenen genelde şudur: ‘Efendim, kroniklerimiz vardır’, yani Osmanlı’daki ‘vakayiname’ler vardır, bu kronikleri okursunuz, eğrisiyle doğrusuyla tarihin ana hatları buradan çıkar. İkincisi vergi defterlerine bakarsınız. Mahkeme kayıtlarına bakarsınız, toprak kayıtlarına bakarsınız, bu böyle gider. Nihayet denir ki: ‘Mektuplara bakarsınız.’ [115]

Bölüm başlığı olarak da kullanılan “Tarih Nasıl Yazılır?” sorusunun genelliğine karşın anlaşılıyor ki Ortaylı’nın kastettiği münhasıran Osmanlı tarihinin nasıl yazılabileceğidir, Osmanlı tarihinin kaynak sorunudur. Burada eleştirel olmaya karar veren Ortaylı, vurgulu cümlelerle yerli tarihçiliği sorgulamaktadır. Bir kez yapıyı sökmeye karar vermiş olmanın hızıyla devam ediyor: Ancak 1300’den aşağı yukarı 1440’lara kadar bu devletin kroniği, yani olayları günü gününe yazan vakayinamesi yok. Bu devri anlatan kroniklerin hepsi II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet devrine ait. Bunların en akıllısı, ‘Yahşi fakihten duyduğumuza göre’ diyor. ‘Yahşi fakih’ diye, o devirleri görüp sözlü olarak nakleden, bize meçhul bir tarihçi var. Yalnız, bu tarihçinin de yazdığı bir şey yok, her şey şifahî. Gayet enteresan bir romantizmle sunulan bir tarih anlatımı. Fakat bu romantizm, bir kabile devleti, bir aşiret savaşçılığı romantizmi içinde değil; bir imparatorluğun insanlarının romantizmine benziyor; yani Titus Livius’un Roma’nın kuruluşunu anlatmasına. [116] Ortaylı’nın kronik tanımlamasından, yani kronikleri olayları “günü gününe yazan vakayiname” olarak nitelendirmesinden dolayı uç veren bir karışıklıktan başlayayım:

Eğer kronik, sadece olayları “günü gününe yazan vekayiname” ise ve Osmanlılarda da bu dönem için bunlardan yoksa (ki yoktur), o zaman “bu devri anlatan kroniklerin hepsi” nasıl II. Murad ve Fatih devrine ait olur? Burada bir çelişki, bir mantık hatası yok mu? Ayrıca, 1440’larda da olayları böyle “günü gününe” aktaran bir kroniğin varlığından haberdar değilim. İzladi ve Varna savaşlarının çağdaş bir anlatımı olan Gazavat-ı Sultan Murad b. Mehemmed Han bile bu tarife girmez. 1467’de Oruç’tan başlayarak ortaya çıktıklarında da erken Osmanlı kronikleri, olayları “günü gününe” kaydeden bir karakter taşımazlar. Osmanlı tarihi takvimleri de (annal) olayları günü gününe kaydetmezler. Bir iki satırla bir yılın önemli olaylarını not ederler [117] veya geçmişteki önemli bir olaydan kendi günlerine kadar kaç yıl geçtiğini aktarırlar. [118]

Ortaylı’nın tarif ettiği gibi olayları oldukça kaydeden türden bir “vekayiname” için çok daha sonrasını beklemek gerekir. Mesela, sonraki vakanüvisler türünden resmi bir statüsü yoksa da, geçmişi değil kendi dönemini yazan ve sık sık günün tarihini de belirtmek suretiyle 1563-1600 arasının olaylarını aktaran Selânikî Mustafa Efendi’nin, biraz ironik olarak Tarih-i Selânikî olarak bilinen metni bu tür bir “vekayiname” özelliği arzeder. [119] İyi kötü bir kronolojik düzen içinde geçmişi anlamaya ve anlamlandırmaya çalışan erken Osmanlı kroniklerinin o dünyadaki adları ise tarihtir. Bunlara, bugün bizim anladığımız şekilde tarih demenin pek anlamlı olmayacağı ise açıktır. Hepsini aynı kefeye koymak da pek doğru olmaz. Ama genelleme yaparsak, aziz menkıbeleri (hagiography) türünden pek çok unsur alan, anlatımlarında destan (epic) ve diğer kurgusal teknikleri kullanan metinlerdir bunlar. Bunları üretenler zaman veya mekân kısıtlamalarından dolayı kendilerinin bulunamadığı ortamlarda bulunan kişilerin sözlü veya yazılı tanıklıklarını aktarmış, onlardan bazen bütünüyle denecek denli kapsamlı alıntılar yapmış ve tarihi takvimler gibi yazılı malzemeyi kullanmışlardır. Yetişebildikleri dönem için sahiplerinin gözlemlerini aktaran, yer yer otobiyografik pasajlar da içerebilen, bu metinlere, bu çoğulculuklarından dolayı belki de kendilerini niteledikleri gibi “tevarih” yani tarihler demek en doğrusu olabilir. Nitekim Ortaylı’nın adını burada vermediği ama Yahşi Fakih’ten bahseden başka bir Osmanlı kroniği olmadığı için ondan başkasının olamayacağı, “bunların en akıllısı” dediği Âşık Paşazade Derviş Ahmed Âşıkî de bir Tevârih-i Âl-i Osman yazmıştır.

Çok katmanlı bu metnin, Anonim Tevarihler ve Oruç Beğ Tarihi gibi çağdaşı bulunan diğer kroniklerle olan metin ilişkisi, bunların hepsinin dayandığı yazılı ortak bir malzemeye işaret ediyor. Hadise, Ortaylı’nın başka bir yerde bu kronikçiler için söylediği gibi “eskiyi duydukları kadar naklediyorlar” şekline indirgenemez. [120]

Âşık Paşazade’nin tevarihi, gününün kaydını tutan bir rûznâmeci veya yine kendi gününün olaylarını ya da selefinin zaptettiği evraka dayanarak yakın bir dönemin vekayiini yazan bir vakanüvisin eserine benzemez. Âşık Paşazade oturmuş, meraklı bir dinleyici kitlesine Osmanlı’nın uzak geçmişini, kuruluş öyküsünü anlatmıştır. Öte yandan da uzun yaşamı sırasında duyduğu ve gördüğü olayları da katarak anlatımını, bir ihtimalle ölümünden kısa bir süre öncesine rastlayan 1485’e, belki de 1486’ya kadar getirmiştir.

İşte Ortaylı’ya göre Yahşı Fakih, Âşık Paşazade’nin sözlü kaynaklarından biri ve yazdığı hiçbir şey yok. Eğer 1920’lerden beri Osmanlı tarihçileri arasında süregelen akademik tartışmalardan kasıtlı bir uzak duruş söz konusu değilse, bu durumu, ancak ve ancak Ortaylı adına bir aşırı şüphecilik tezahürü olarak görebiliriz. Çünkü hakikaten de bugün için elimizde Yahşi Fakih tarafından yazılmış bağımsız bir metin yoktur. Kayıp durumdadır ve ancak Âşık Paşazade tarafından içerildiği şekliyle, dolaylı olarak vardır. Dolayısıyla bir tarihçi olarak Ortaylı’nın bu metnin mevcudiyetinden şüphe etmeye tabii ki hakkı vardır. Fakat ilim dünyası Âşık Paşazade’nin yazılı bir metin olarak Yahşi Fakih’i kullandığını, Âşık Paşazade Tarihi’nin 1914’te İstanbul’da basılmasından beri biliyor. Bu konuda, 1922’de Paul Wittek’ten başlayarak günümüzde Halil İnalcık ve Colin Imber’e varıncaya kadar çok sayıda yayın yapılmıştır. Burada geniş bir kaynak sıralamasına girişmeksizin, bugün artık kendisi de eskiyen ama dönemin tartışmalarının değerlendirildiği Langer ve Blake’in makalesi ile Ménage’ın makalesini zikretmekle yetinelim [121] ve Imber’in, Yahşi Fakih menakıbını, Ahmedi’nin Dâstân ve Tevârih- i Mülûk- i Âl-i Osman’ı ile birlikte 1390’lara kadar giden en erken iki yazılı Osmanlı kaynağı olarak kabul ettiğini belirtelim. [122]

Peki, Ortaylı’nın aksi yöndeki kategorik ifadelerine karşın ilim dünyasındaki bu fikir birliği nereden geliyor?

Gayet basit, her şeyden önce Âşık Paşazade’nin kendi metninden. Âşık Paşazade iki ayrı yerde Yahşı Fakih’ten bahsediyor, bahsetmekle kalmıyor Yıldırım zamanına kadar olan olayları ondan aldığını söylüyor. İstanbul’da köşesine çekilmiş otururken dervişleri ona Osmanoğullarının “tevarihi” ve “menakıbı” nı sormuşlar: Fakir dahı cevap verdüm ki Orhan Gazinün imamı İshak Fakı oğlı Yahşı Fakıdan kim ol Sultan Bayazıd Hana gelince bu menâkıbı ol Yahşı Fakıda yazılmış buldum kim Yahşı Fakı Orhan Gazinün imamı oğlıyidi, fakir dahı bilüb işitdüğümden, bazı hallarından ve makallerinden ihtisar edüp kalem diline verdim. [123] Bu eserin ilk sayfasında. İleride, metnin içinde nasıl olup da bu yazılı metinle tanıştığını da anlatıyor. Çelebi Mehmed’in maiyetindeyken ve Çelebi Mehmed kardeşi Musa ile savaşmak üzereyken kendisinin hastalandığını ve Geyve’de, Yahşı Fakih’in evinde misafir olduğunu söylüyor. Bu 1413 yılında oluyor. Hündkâr dahı devlet ile Bursadan çıktı. Yüridi, geldi Yurusa çıkdı. Fakîr Geyve’de kaldum. Orhan Begün imamı oğlı Yahşı Fakının evinde hasta oldum. Menâkıb-ı Âl-i Osmanı tâ Yıldırım Hana gelince imam oğlından nakl ederin. [124]

Âşık Paşazade kaynakları konusunda oldukça dikkatlidir. Ortaçağ kroniklerinin pek çoğunun aksine kaynaklarını söyler. Bu kaynak sözlüyse kimden duyduğunu söyler, “Yazılı buldum” diyorsa bunu da dikkate almak gerekir. Yahşi Fakih Menâkıbnâmesi veya Menâkıb- ı Yahşi Fakih olarak tanınan bu metnin yazarının gerçekten Yahşı Fakih olup olmadığı tabii ki tartışılmaya muhtaç bir konudur. Âşık Paşazade, “tevarih ve menakıbı” Yahşi Fakih’ten naklettiğini söylüyor ama oldukça muğlak bir şekilde de “yazılmış buldum” diyor, “o yazmıştı” anlamına gelecek bir cümle kurmuyor. Buradan çıkacak en sağlam sonuç, Âşık Paşazade’nin kaynağı olmuş olan ve büyük ihtimalle de Menâkıb- ı Âl-i Osman adını taşıyan erken bir metnin Yahşi Fakih’in mülkiyetinde bulunduğu. Ama ortada yazılı bir metin olmuş olduğuna dair bir başka ipucu da var.

1413’te çocuk sayılacak bir yaşta olan bir Âşık Paşazade’nin tarihini 1476’da yazmaya başladığını düşünürsek Yahşı Fakih menakıbını okuyuşunun üzerinden 63 sene geçtikten sonra salt hafızadan yazmasını oldukça uzak bir ihtimal olarak değerlendirmeliyiz. Acaba, o nüshayı yanına almış veya o elyazması kültüründe çok yaygın olduğu üzere kendine de bir nüsha istinsah etmiş olabilir mi? Evet, bu konuda bildiklerimiz bundan ibaret. Başladığımız noktaya dönersek, Ortaylı, böyle yazılı bir kaynak olmadığını ve Âşık Paşazade’nin sadece Yahşi Fakih’ten duyduklarını yazdığını söylüyor ama kendisinin Âşık Paşazade’nin açık beyanına karşın bu sonuca nasıl ulaştığını söylemiyor. Her halükârda ben Âşık Paşazade’nin bu ifadelerinden Yahşı Fakih’in hiçbir şey yazmadığı gibi kesinlik arz eden bir sonuca ulaşamıyorum.

Şimdi sıkı durun. Ortaylı’nın birkaç sözü üzerine erken Osmanlı tarihyazımcılığı üzerine şu yukarıdaki satırları yazmış, bir sürü laf üretmiş ve epeyce akıl yürütmüş olmaktan dolayı kendimi biraz aptal gibi hissediyorum. Yo, hayır yazdıklarımı aynen bırakacağım ki siz de göresiniz ama hakikaten de “Ortaylı neden ve nasıl bu sonuca ulaştı?” gibi sorularla kafa yormanın âlemi yokmuş! Benim için mesele çözülmüştür. Bu kadar umursamazlığın söz konusu olduğu yerde kim Yahşi Fakih için ne demiş, ne önemi var!

Ortaylı, “Osmanlıların Avrupa’ya Geçişi Nasıl Olmuştur” başlığı altında Âşık Paşazade’den bu kez adıyla bir kez daha bahsediyor: Romantik tarihçiliği biliyoruz. Âşıkpaşazade’ye göre; gaziler ay ışığında indiler Eceabat’a… Orada Öküzleri avlayıp kestiler. Kestikleri öküzlerin postlarını şeritlere ayırdılar. Sonra etraftaki ağaçları kestiler. Bu ağaçları öküz postlarının şeritleriyle birbirlerine bağlayıp sallar oluşturdular. Bu sallarla da Rumeli’ye geçtiler. Bu pek güzel bir hikâyedir; XV. yüzyılın insanı için söylenmiş emperyal bir formüldür. Gelin görün ki, iş bu kadar romantik ve kolay olmamıştır. Osmanlı için Rumeli’ye geçiş; sabır isteyen, askeri ve diplomatik hassasiyet gerektiren bir hadise olmuştur. [125]

Ortaylı’nın bilgece uyarılarına ancak müteşekkir olunur. Bu hikâyeyi “güzel” bulmasına bile diyecek bir şeyim olamaz. Ayışığı altında evcil öküzleri avlamak romantik ise romantik. Yukarıda şöyle bir değinip arkasını getirmemişti. Demek ki “bir kabile devleti, bir aşiret savaşçılığı romantizmi” olmayıp da “bir imparatorluğun insanlarının romantizmine” benzeyen romantizm, bu romantizmmiş! Roma’dan neyimiz eksik, pardon biz zaten Roma’ydık! Ha Âşık Paşazade ha Titus Livius! Var hakikaten bir romantizm. Şöyle tüylü saçaklı birtakım öküzler imparatorluk uğruna kendilerini feda ediyor… Emperyal formül kısmını da oturtmaya çalışıyorum:

“Öküz artı ağaç eşittir Rumeli fütûhatı” filan mı? Sorun şu ki, zavallı Âşık Paşazade’de böyle romantik bir hikâye yok!

“Nasıl?” derseniz, vallahi yok. Ne öküz var, ne de etraflarındaki malzemeyi kullanarak sal yapmayı ilk kez öğrenen “emperyal” insanların macerası! Üstelik “Acaba Ortaylı başka bir tevarihte mi gördü?” düşüncesiyle küçük bir araştırma bile yaptım. Anonim Tevârîh- i Âl-i Osman’a ve Oruç Beğ Tarihi’ne yani onun yazdığı Tevârîh- i Âl-i Osman’a da baktım. Hepsi, hakikaten de Yahşi Fakih veya değil ortak bir metne dayandıklarını her türlü şüphenin ötesinde kanıtlarcasına çok benzer kurgu ve cümlelerle bu “tarihi” geçiş olayını anlatıyorlar. Ama Ortaylı’nın kamuya sunduğu romantik hikâye hiçbirinde yok.

Doğal olarak nereden almış olabileceğini de bilemem ama Google’da yaptığım ufak bir gezinti sonunda Ortaylı’nın hikâyesine en yakın versiyonlarda öküzlerden tulum yaparak veya o tulumlar üzerine ağaçlar koyarak yapılan sallarla Rumeli’ye geçişin anlatıldığını gördüm.

Bu da bir şey, Ortaylı’nın öküz avı anlatımları ve sal nasıl yapılır tarifleri en azından henüz hiçbir yere sızmamış. Âşık Paşazade’de, Orhan’ın oğlu Süleyman Paşa, Ece Beğ’e karşı kıyıya geçmek düşüncesinde olduğunu “Bu denizi geçmeye fikr ederin. Şöyle geçsem ki kâfirün habarı olmasa” şeklinde ifade ediyor. Burada “Karşı kıyıya geçerken ne ile geçelim, nasıl geçebiliriz?” düşüncesinin değil habersizce geçmenin önemine dikkat çekerim.

Sonrası da şöyle: Ece Beğ ve Gazi Fazıl eyitdiler: ‘Biz ikimüz geçelim. Hanum görsün’ dediler. Süleyman Paşa eyüdür: ‘Ne yerden geçersiz?’ der. Eyitdiler: ‘Hanum! Yerler vardur kim yakındur. Geçecek yerlerdir.’ Göçdiler. Ol yere vardılar ki Viranca Hisardur. Göreceden aşağa deniz kıyısında Cimbinün karşusında tezcek Ece Beğ ile Gazi Fazıl bir sal çatdılar. Bindiler. Geceyile Cimbi hisarının nevâhisine çıkdılar. Bağlarınun arasında bir kafir ele girdi… İşte bu ele giren “kâfirin” işbirliği yapması ve Çimpe Kalesi’ne girilebilecek kolay bir yol göstermesiyle işler olur: “Tez bir nice dahı sal çatdılar. Süleyman Paşa yetmiş, seksen yarar er aldı. Geceyilen geçtiler. Bu kâfir doğrı Cimbi hisarının bir ters dökecek yeri var idi, bu Müslimanları anda iletdi. Hemin andan hisara girdiler.” [126]

Oruç’ta da şöyle: “Hemândem birkaç sal düzdiler. Süleymân Paşa, yetmiş seksen kişiyle sala yarar güzîde bahâdırlarla bindiler. Gice ile öte yakaya geçtiler.” [127] Anonim ise şöyle diyor: “Hemandem birkaç sal düzdiler. Süleyman Paşa yitmiş seksen kişiyle ve alp erenler ve bahadırlar sala bindiler. Geceyile öte yakaya geçtiler.” [128]

Bu erken Osmanlı kroniklerinin hepsi çok benzer ifadelerle olayı anlatıyorlar. Mesele nasıl sal yapılacağı değil. Karşıya nasıl ve nereden geçileceği. Karesi vilayetinin yabancısı olan Süleyman Paşa’ya herhalde bu tip geçişleri ilk kez yapmayan yerli gaziler kılavuzluk ediyor. Gece geçmenin de romantiklikle ilgisi yok. Yakalanmamakla var. Dolayısıyla kimse de ayışığı altında geçmek gibi bir salaklık yapmıyor, bilakis karanlıktan yararlanıyorlar. Çimpe’ye girişleri ise romantik mi bilmem. Kale duvarının dışına yığılmış ve duvarın boyunu aşan bir gübre yığının üstünden rahatlıkla içeri giriyorlar. Kimseyi öldürmüyor veya incitmiyorlar.

Lafı uzatmayayım, Ortaylı’nın, en azından şu anlatımını oluştururken Âşık Paşazade veya diğerlerine başvurduğunu sanmıyorum! Öyle görünüyor ki erken Osmanlı tarihinin kaynak daha doğrusu kaynaksızlık sorununa vurgu yapayım derken Ortaylı abartıyor ve eksik hatırlıyor.

Osmanlı İmparatorluğu’nu aşağı yukarı 150’nci yahut 140’ıncı kuruluş yıldönümüne kadarki vesikalardan etüt etmekten aciziz. En eski tahrir defterimiz ve en eski kadı sicillerimiz de gene 15’inci asrın ikinci yarısına aittir. Daha da tuhaf olanı, en eski tahrir defterimiz, bugünkü Türkiye’ye değil, Arnavutluk’a aittir, yani Fatih Sultan Mehmet devrine. Bunu Halil Hoca neşretmiştir, Halil Hoca’nın böylece Arnavutluk’un milli tarihine yaptığı katkı eşsizdir. [129]

Doğru, bu kadar eski bir dönem için belge veya resmi vesika seviyesinde bir kaynak sorunu sadece Osmanlı için değil pek çok geçmiş uygarlık için geçerlidir. Ama Halil İnalcık’ın yayımladığı Hicri 835 Tarihli Suret- i Defter- i Sancak- ı Arvanid de hâlâ ortalıktadır. [130] XV. yüzyılın ikinci yarısına ait filan değildir, birinci yarısına aittir. Fatih’in değil babası II. Murad devrine giden bir tahrir defteridir. Nereden mi biliyorum? Hicri 835 tarihi 1431/32’ye karşılık geliyor da oradan.

Sultan Muhammed Osmanoğlu, Bizans İmparatoru, 1481

Ortaylı’nın, İstanbul’un ve Osmanlı’nın “Üçüncü Roma” olduğu ve Moskova’nın olmadığı, onun Roma oluşunun “düzmece” olduğu yolunda sık sık tekrarladığı bir görüşü var. Roma, Bizans ve Osmanlı. Üç Roma. Görünürde, Osmanlı’yı yerellikten (parochial) olmaktan kurtarma çabası olarak algılanabilecek bu yaklaşımının arkasında ise aslında büyük bir Bizans dışlaması yatıyor. İstanbul, “Nea Roma” ise, Yeni Roma veya İkinci Roma ise, biz buradaysak o da hâlâ da buradaysa biz niye Üçüncü Roma oluyoruz, gerçekten anlamıyorum. Bu mantıkla İkinci Roma olmaya devam etmemiz gerekmez mi? Tüm sorun bir siyasi el değiştirme, dahası bir hanedan değişikliği değil mi?

Osmanlı, Türk ve Müslüman bir hanedandan bir ülkeyi devraldığı zaman onlara atfen “İkinci Karamanoğlu” veya “İkinci Akkoyunlu” olmuyor, oraların kimliği hemen Osmanlı içinde yerini buluyor da Bizans niye bulmuyor ve tarihin içinde taşlaşmış bir İkinci Roma olarak kalıyor ve yerini bir Üçüncü Roma’ya bırakıyor? Yoksa sorun Bizans’ın “Hıristiyan” ve “bizden” olmaması mı? Oysa bu Roma kimliği de Osmanlı’da yerini bulmuş durumda. Yoksa Ortaylı’nın kendisinin de sık sık vurguladığı üzere Osmanlı sultanlarına niye “Sultan- ı Rum”, geniş anlamda Anadolu ve Balkanlar’a niye “Rum” yani Roma densin? [131]

Hakikaten de bazı Osmanlı yazarlarına bakıldığında bir Büyük Roma (Rumiyetü’l- Kübrâ) bir de Küçük Roma (Rumiyetü’l- Suğra) ayrımı yapıyorlar. Rumiyetü’l- Kübrâ’nın neresi olduğu açık: hem şehir hem de imparatorluk olarak Roma. Gelibolulu Mustafa ‘Ali, “Rumiyye- i Kübrâ ki hâlâ Rim-Papa şehri dimekle ma‘rufdur” [132] diyor, İbrahim Müteferrika da “Romiyye- i kübradur kim bazılar Ruma (sic)ve bazılar Kızıl Elma tesmiye iderler” diyor. [133] Rumiyetü’l- Suğra’nın durumu biraz daha karışık.

Sadece Sivas- Amasya- Tokat bölgesi kastediliyor gibi. Mesela, yine Mustafa ‘Âli, Fatih’in, Uzun Hasan üzerine giderken “Rumiyye-i Sugrâ ve Sivas-ı Rum namı ile müsemmâ olan diyâr- ı fesihatü’l- ercaya” vardığını söylüyor. [134] Öte yandan, salt Anadolu’daki Rum eyaletine kıyasla Roma’ya “Rumiyetü’l- Kübrâ” denmesi de çok mantıklı gelmediği için bu nitelemenin “Bizans” veya Doğu Roma’ya nisbetle kullanıldığı akla geliyor. Her halükârda, Osmanlılar kendilerine “Rum, Rumi” demelerine karşın, bir, iki, üç diye saymıyorlar. Mesele onlar için bir din değişikliğidir. Nasıl ki Roma paganken Hıristiyan oldu, şimdi de Müslüman’dır. Her şeylerinden anlaşılıyor ki kendilerini süregiden bir Roma olarak görüyorlar.

Üstelik Ortaylı “Bizans” nitelemesinden de hoşnut değil. Nilgün Uysal, nehirsöyleşide soruyor: – Size ait olduğunu düşündüğüm bir temel özellik de ‘Bizans’ kavramına yaptığınız itiraz… – Bu bilinen bir şey. Ama az dikkat ediliyor. ‘Bizans’ lafı hep kullanılıyor ama yanlış bir kullanım. Bunun ‘Roma’ olduğunu vurgulamak lazım. İdeoloji bakımından, hayat tarzı bakımından bu çok önemli. Böyle yanlış isimlendirmelere çok karşıyım. Çünkü isimlerin bireyleri ve de toplumları ifade ettiğini unutmayalım. Bizans ismini o imparatorluğun insanları hiçbir zaman kullanmadılar. Bizans adı 16.yüzyılda Alman âlimlerden Hieronimus Wolf’ün uydurduğu bir isimdir. İmparatorluğa Bizans, bu şehre Bizans ve bu ülkenin insanlarına Bizanslılar demek, 16. asır Batı Avrupa’sının uydurmasıdır. Arkasında siyasi bir misyon yatmaktadır. [135]

E, “Bizans” diye bir şey yoksa “Roma” ise, bu sefer, şu bu nedenle Osmanlı’yı, bugün Karaman veya Akkoyunlu’dan ayrı tutmuyor ama Bizans’tan tutuyorsak, o açıdan bakınca da Osmanlı’nın hiç olmazsa İkinci Roma olması gerekmez mi? Bu tabii ki bir bakış açısı.

Öte yandan, Ortaylı’nın tüm bu “Bizans” işini Wolf’a yıkmasında da bir eksiklik var. Batı bunu çok daha önce yapmış olmalı. Ne kadar önce? İlk kez ne zaman? Bunları bilemem. Ama XVI. yüzyıldan daha önce. Belki de, Batı, bizatihi Osmanlılar için icat etmiştir Bizans’ı. Costanzo di Moysis (Costanzo de Ferrara) adlı bir sanatçının Fatih’i gösteren madalyonlarından birinin ön yüzündeki yazılar aynen şöyle: “Sultani Mohammeth Octhomani Uguli Bizantii Inperatoris 1481” yani “Sultan Muhammed Osmanoğlu, Bizans İmparatoru, 1481”. İlginç olan ise yine aynı sanatçıya ait olan ve muhtemelen 1478 tarihli madalyonda ise “Suitanus Mohameth Othomanus Turcorum Imperetor” yani “Osmanlı Sultan Muhammed, Türklerin İmparatoru” denmesi. [136]

Peki, Ortaylı gibi bu konuları diline dolamış bir tarihçinin bu literatürden haberi olması gerekmez mi?

Latincede, üstelik hanedanın adı olarak Türkçe bir ibare kullanılmasını doğal olarak ilginç bulan fakat “Bizans İmparatoru” unvanına hiç takılmayan Franz Babinger, aynı madalyonu ta ne zaman yorumlamadı mı? [137] Bahusus, 2000’de şehrimizde, Sultan’ın Portresi sergisinde sergilenmişken aynı madalyon? [138] Peki, “Bütün kuğular beyazdır” önermesinin bir gün bir siyah kuğu görünceye kadar geçerli olduğunu hatırlayalım, Wolf’u da bu ilk olma azabından kurtaralım ve geçelim.

Gel halaoğlu yamacıma gel!

İbn Bibi’yi kim bilmez? Yani artık Ortaylı tarafından sonra tanıtıldıktan sonra kim bilmez? Bibi, ama Brigitte Bardot olacak hali yok ya, isminden de anlaşılıyor ki “halaoğlu”. İyi de kimin halasının oğlu? Mütebahhir tarihçimiz kimseyi mahrum bırakmamış kimin nesi neyin fesi olduğu konusunda:

Selçuki Türkiye’sindeki loncalardan, meslek birliklerinden bahseden kitaplar hangisidir? İbni Bibi’nin Selçukname’si yahut El-Evâmirü’l-‘ Alâ’iyye fî’l- Umûri’l-‘ Alâiyye, Sultan Alâaddin devrine ait meşhur kitabıdır ki Adnan Sadık Erzi ve Necati Lügal (Sic. Lugal) bunu çevirmeye başladı ve tıpkıbasım neşrini yaptılar. Çevirisi bitmedi, Almanca çevirisi vardır, bizim eserlerin böyle talihsizliği var. İbni Bibi kendisi Sultan Alâaddin- i Keykubat’ın yeğenidir, İbn Bibi diye hâlâ (hala oğlu) ismini taşıyor. Padişah sülalesine, Sultan sülalesine ihtisab (Sic. İntisab) için bu ünvanı kullanıyor. [139]

Anlaşıldı mı? Bir şüphe kaldı mı bu hususta? Önce birkaç teknik şey: Selçuknâme tabii ki, İbni Bibi’nin kitabının diğer adı değil, onun Yazıcızade Ali tarafından yapılan uyarlama- çevirisinin adı. Bu tür kulaktan duyma yöntemiyle oluşturulmuş bir metinde olması doğal olan yanlışları aşağıda toplu olarak göstereceğim ama burada yeri gelmişken söyleyeyim bir kişiye veya gruba “ihtisab” değil “intisab” edilir, pazaryeri değil ya mübarekler. Tamam da, yine de bir tutarsızlık yok mu? İbn Bibi, Alâaddin Keykubat’ın halasının oğluysa, kendi sülalesine mi intisab edecek?

Neyse, bu rutin huysuzluklardan sonra gelelim önemli gördüğüm veriye, ne kadar ilginç Selçuklu tarihini yazan bir kişinin aynı zamanda o ailenin bir çocuğu olması! Erkek tarafından gelenlerin vakti ve fırsatı olmadı herhalde. Aferin sana yeğen!

Sıkıntı şu ki, bu bilgi parçasını Ortaylı’dan başka hiçbir yerde görmüyoruz.

Öte yandan, insan böyle spesifik bir şeyi, bir yerden almazsa, bildiğinden emin olmazsa niye söylesin ki? Biliyorsunuz artık, bunu böyle yarım bırakmayacak ve ansiklopedi karıştıracağız. Karıştırıyoruz. Adamcağızın annesinin adı Bibi Müneccime imiş. Oo, Selçukluların kadınlarına bak sen. Müneccimlik de yapıyorlarmış. E, sülaleye bir indirim yapar artık! Kadıncağız Nişabur’daki Şafilerin reisi Kemaleddin Simnani’nin kızıymış, e bu da bu adamı, Alâaddin Keykubat’ın dedesi ve bir Selçuk sultanı yapar! Peki uzatmayayım. İbn Bibi’nin ne anasının ne babasının Selçuklu hanedanı ile uzaktan yakından bir ilgisi var.

Bibi Müneccime’nin kocası Mecdüddin Muhammed Tercüman ise Cürcan kentinin ileri gelenlerindenmiş. Karı- koca, eskiden Celaleddin Harezmşah’a hizmet ederlerken Harezmşah’ın işlerinin karışması üzerine bir miktar dolaştıktan sonra Anadolu’ya gelmiş ve Selçuklu hizmetine girmişler. Kadın müneccimliğe devam etmiş, adam da sultanın yatağını hazırlamakla işe başlamış, ama sonunda emir rütbesine ulaşmış ve tercüman olarak çeşitli hükümdarlara gönderilen elçilik heyetlerine katılmış. Hani bilginiz olsun. Bu arada, hâlâ, “halaoğlu” meselesini tam çözmüş sayılmayız tabii. Anlaşıldı, adamcağızın Selçuklu ailesiyle akrabalığı yokmuş, peki nereden çıkmış bu lakap? Akla yakın gelen bir ihtimal var: “Bibi”, halanın yanında Farsçada kadınlar için kullanılan, “hanım” gibisinden bir saygı sözü. Bibi Müneccime de isim filan olmayıp da, yaptığı işten dolayı “müneccim hanım” demek olmasın sakın? Oğlu da o zaman “hanım oğlu” olmuş olur, kimsenin yeğeni olmasına gerek kalmaz. “Niye İbn Mütercim denmemiş?” diyorsanız, vallahi benden bu kadar.

Pardon, eşantiyon olarak küçük bir müjde vereyim: İbn Bibi’nin kitabının tamamı meğerse 1996’da Türkçeye çevrilmiş. [140]

Fırçamı getir lala, resmedeyim cihânı!

Peki, kişilerden söz açılmışken, Baron de Tott kimdir? Ortaylı, Tarihimiz ve Biz’de, “Osmanlı Batılılaşması’nda Yabancı Kadrolar” başlığı altında beyan ediyor:

“XVIII. yüzyılda Baron de Tott’la karşılaşıyoruz. Baron de Tott, yani Humbaracı Ahmet Paşa, sonradan Müslüman olmuş, Avrupalı bir aristokrattır.” [141]

İlahi! Yahu, o değil, öbürü, öbürü! Yani Comte de Bonneval olanı Humbaracı Ahmed Paşa’dır. Baron de Tott, Tott olarak kalmış, memlekette en ufak bir parçasını bırakmaksızın Avrupa’ya geri dönmüştür. Osmanlı’ya her gelen Müslüman olacak diye bir şey yok ya! Allah, Allah! “Nasılsa üstat okumuyor kendi yazdıklarını” diye biri muziplik olsun diye mi sokuşturuyor tüm bu “bilgileri” araya?

Yoksa İlber Ortaylı kapak bile açmadan mı yapıyor bu aydınlatıcı konuşmalarını, öyle mi kaleme alıyor vülgarize edilmiş makalelerini? Bilemiyoruz tabii, ama “cevher” de bir yere kadar birader. Hafıza bu yanıltır, vefası olmaz. Özellikle yer ve kişi, kavim, sülale adları, tarihler, deyimler, terimler pek fecidir. Vallahi bakmadan olmaz. “Errare humanum est” diye boşuna söylememiş Birinci Romalı atalarımız, “beşer, şaşar” diye çevirmemiş İkinci veya Üçüncü Romalı dedelerimiz. Tabii o kadar çok, o kadar çok var ki bu “zuhullerden”. Ne ben hepsini yazabilirim, ne siz sebat eder sonuna kadar okursunuz. Buyurun bir tane daha:

Toleransın Türkçedeki karşılığının hoşgörü olmadığını ve iyi kötü “tesamuh” u kullanmamız gerektiğini söyleyen Ortaylı şöyle devam ediyor: Bizim bilmemiz ve kabul etmemiz gereken tek bir şey vardır: Bütün Rönesans ve Aydınlanma boyunca Avrupa’nın vazgeçilmez bir hak ve hukukî statü olarak ileriye sürdüğü bu terim, ilk defa belli belirsiz 1792’de Avusturya İmparatoru II. Joseph tarafından tolerens patent [sic. Toleranzpatent] (tolerans beratı) adlı bir fermanla hukukileşmiştir. Burada imparatorluğun Yahudilerine şehirlerde yerleşme hakkı, bazı zanaatları ifa hakkı, Cizvit üniversiteleri hariç olmak üzere bazı üniversitelerde okuma hakkı sınırlı olarak bahşediliyor. [142]

Ne güzel. Ukalalıktan öleceğim ama lisans birinci sınıf öğrencilerine ders verdiğim için biliyorum, evvela Avusturya İmparatoru değil, Kutsal Roma- Cermen İmparatoru. Saniyen, 1792 değil, çünkü o tarihte II. Joseph değil, önce II. Leopold, sonra son Kutsal Roma İmparatoru II. Franz imparatorluk tahtında. Salisen, doğru, yayınlayan II. Joseph, ama bir tane yok bu beratlardan, iki tane var, biri 1781, diğeri 1782 tarihli. Ortaylı’nın sözünü ettiği bu 1782’de olanı. Birincisi de, memlekette bazı gayrı Katolik Hıristiyanlara dini özgürlükler tanıyor!

Dedim ya artık havlu atmak üzereyim, son bir gayretle şunları da sayayım, merak eden gitsin geniş bağlamlarına baksın: Karaosmanoğullarının Suriye’de ne işi var? [143] Kossuth 1838’de değil 1848’de ayaklandı. [144] Arabistanlı Lawrence, “İngilizcedeki en iyi Iliada ve Odiseus çevirisini” istese de yapamazdı, çünkü böyle bir eser yok, adamın yaptığı Odisseia çevirisidir. [145] Rikâb- ı hümâyûn “padişahın eğeri” değil, üzengisi demek. [146] İlm-i kıyafet, “fizyonomi” değil fizyognomidir. [147] Tanzimat Fermanı 1838’de değil 1839’da ilan edildi. [148] “Evangelidis Missalidis” diye biri değil Evangelinos Misailidis Temaşa- i Dünya’yı yazdı. [149]

Pardon, sırada Ortaylı’dan değil de konuşmalarını çözümleyenlerden kaynaklandığını sandığım ufak tefek hatalar var, söz vermiştim. Onları da karışık olarak listeleyeyim: Edirne, “Tuna ve Meriç nehirlerinin kesiştiği bölgede” kurulmamıştır, “Çok açıktır ki Tuna ve Meriç nehirlerinin kesiştiği bu bölge rutubetli ve sıcak olur” diye bir şey de yok, çünkü böyle bir kesişme yok. “Tunca” olacak. [150] “Runniman” değil Runciman, [151] “Mengiray” değil Mengli Giray, [152] “vezir- i meali semir’in” değil sonu “semirim” diye bitiyor, [153] “lahiya” değil layiha, [154] “Kitab- ul Haber” değil “Kitabü’l- İber”, [155] “üç celebi” değil “üç cebeli, [156] “komando dili” değil kumanda dili, [157] “softlar” değil soflar, [158] “elçilik üsameti” değil “elçilik ikameti” [159] “Putting aut” değil “putting out”, [160] “amatörlerini” değil armatörlerini, [161] “Hızr’ul-Mülûk” değil “Hırzü’l- Mülûk”, [162] “seciyeli nesir” değil sec’li, [163] “ABD’den Perny” değil Perry, [164] “Paissij Itilanderski” değil Paisiy Hilendarsky, [165] “Glab Paşa” da bir zahmet Glubb olarak yazılıyor. [166]

Bitti mi? Yok. Bir de resim altları var. Elim değmişken, sevaptır. Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek dizisinde ve Tarihimiz ve Biz’de bir resim altı yazıları var ki evlere şenlik. Hepi topu 15-20 adet çamur gibi, yarımşar, birer sayfa yiyen resmi evire çevire, tekrar mekrar basmışlar. Birkaçına dayanamadım, yazıyorum: Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek’ten bir resim, “Topkapı Sarayı arz odasında Avrupalı bir bakanla görüşme. De l’Espinasse” diyor. Hangi bakanmış o, veya Avrupalı bakanlar sık sık gelir miymiş, bilemiyorum. Sanırım Arz Odası’nda bir elçi kabulü. [167] Aynı resim bir kez daha, bu sefer Son İmparatorluk Osmanlı’da kullanılmış. “Topkapı Sarayı arz odası” kısmı çıkarılarak. Ne oldu, okurlardan şikâyet mi geldi? Oysa Arz Odası doğruydu. [168] Üç Kıtada Osmanlılar’da ise bir Dolmabahçe Sarayı görüntüsü var, açık ve seçik Saltanat Kapı! Burada ise “Bab-ı Ali. A. Ferdinandus” şeklinde açıklanma getirilmiş. [169] Bu yazıları hazırlayana nasıl anlatmalı bilmem ama her gösterişli ve yüksek kapı Bâb-ı Âli değildir. Bâb-ı Âli’nin bir haysiyeti vardır. Şöyle desek, bu Bâb-ı Âli ise aynı kitabın 112. sayfasındaki resim neresi oluyor?

Ayrıca aynı Saltanat Kapı resminin, aynı serinin bir önceki kitabı olan Son İmparatorluk Osmanlı’da “Dolmabahçe Sarayı Girişi. A. Ferdinands” olduğunu ne güzel biliyordunuz. [170] Neden unuttunuz? Tekrar, Üç Kıtada Osmanlılar’a dönüyoruz. Sayfa 62’de bir resim altı yazısı: “Fenerbahçe’de Büyük Patrikhane. B. Sprassberger”. Vallahi! Fenerbahçe yerine sakın Fener olmasın? Şükür, Tarihimiz ve Biz’de düzelmiş: “Fener Patrikhanesi ve Büyük Lise.” [171] Bravo! Yalnız benim naçizane tavsiyem çok geç olmadan ve bu patrikhaneden birer tane de Galatasaray ve Beşiktaş da istemeden önce diğer kitabı toplatmanız. Tarihimiz ve Biz’den bir başka resim. [172] Tam sayfa, tek kubbeli, tek minareli biraz mağribi etkiler taşıyan bir cami. Son dönem Osmanlı camilerinden. Hamidi bir şey mi? Yıldız Camii’ne pek benziyor, ama emin de olamıyorum. Kusura bakmayın, böyle kahve falı gibi okuyorum ama hakikaten emin değilim. E, resim altı yazısı? Ha, orası inanmamızı istiyor ki “Bursa Ulu Camii” dir. Bak orada dur arkadaş! Bu camiyi bilemedim ama Bursa Ulu Camii’ni, o çok kubbeli Yıldırım yapısını rana bilirim. E, aferin siz de fena değilmişsiniz, daha önce “Ulu Camii ve kentin bir bölümü. Freeman” alt yazısıyla doğru camiyi doğru kentte verdiğinize göre. [173]

Ne oldu, bu sefer yayınevinde nöbete kalan gece bekçisi daha dikkatsiz bir şey mi? Ortaylı’nın bu meta- metninden artık yavaş yavaş çıkma zamanı geliyor. Gördüklerimin bir kısmını yazarak dikkat çekmek istediğim sorunlara örnek verebildim diye düşünüyorum. Tabii ki katılıp katılmamak size kalmış. “Ne var ya bunlarda?” diyebilirsiniz. “Popüler metinler tanım gereği baştansavmacılığı ve kalitede büyük bir düşüşü beraberinde getirir” de diyebilirsiniz. Bu yolda düşünmediğimi de yeterince vurguladım sanırım. Dolayısıyla az da olsa benim gibi düşünüyorsanız sanırım sizin de zihninizi bir soru istila etmeye başlamış demektir:

Peki ama neden? İşin en zor kısmı bu. Aynı şeyleri temcit pilavı gibi ısıtıp ısıtıp okurun önüne koymanın, sürekli çaydanlığa su çekmenin böyle bir etkisi mi oluyor? Tavşanın suyunun suyu derken yahni gittikçe sulanıyor, yavanlaşıyor mu? Ama bu dediğim de bir ötelemeden başka bir şey değil ki. Nedenleri değil de sanki yine sonuçları anlatıyorum. Zihniyet tarihçisi olmak ne kadar zorsa bazen etrafımızdaki zihniyetleri kavramak veya anlamlandırabilmek de o kadar zor. Sonuçta kim, kimin kafasının içine girebilir ki? İster istemez ex post facto bakıyoruz, sonuçları konuşmak durumunda kalıyoruz. Dolayısıyla, benim bulacağım açıklama ancak spekülatif olabilir. Acaba şöyle olmuş olabilir mi:

İlber Ortaylı bir noktadan sonra yavan tarihçilikten, yayan yürümenin bin türlü meşakkatinden sıkılmış. Evet, dipnottu, referanstı, yazarken kontrol etmeydi gibi el emeği göz nuru gerektiren, sonuçta da sahibi dahil kimseye bir ödül getirmeyen zanaatçılık seviyesindeki tarihçilikten sıkılmışa benziyor. İsterseniz zanaatten “sanata” doğru ani bir kanat kırmış da diyebiliriz. Tarihçi artık prangalarını kırmış özgür bir sanatçıdır! Bu söylediğimin ilhamı da nereden mi geliyor? Tabii ki yine üstadın kendi söylediklerinden:

Tarihçi topladığı verileri yazarken, bir edebiyatçı bir yazın adamıdır. Burada topladığı malzemeyi adeta tuvalini istediği şekillerle, renklerle dolduran bir ressam gibi yansıtır. İlmi ve ciddi çalışan üç tarihçiye aynı konuyu verip… [Ü]çünün de önüne aynı vesikaları, yani arşivlerdeki mühimme kayıtlarını, vilayetlerdeki şeriyye sicillerini, name-i hümayunları veya başka kayıtları koyuyorsunuz, onlar da okuyorlar. Emin olunuz, sonunda çizilen üç resim birbirinden çok farklı olacaktır. Bu üç resim de namuslu, bilimsel, Osmanlıcayı doğru okuyan tarihçilerin eseridir; ama üç farklı resim çıkar gözünüzün önüne. [174]

Bu analojiye devam edelim. Varsayalım ki tarih resimdir, tarihçi de ressamdır. Çaba, dünyayı özümseme ve anlamlandırma sonra da gördüğünü bir ressam gibi yansıtma çabasıdır. Ama ressamımız ne görüyor? Mesele bir yol meselesidir. Ressamımız acaba realist midir? Fotoğraf kalitesinde resimler mi boyayacaktır? Yoksa sürrealist midir? Âlemi şaşkınlıklar içinde mi bırakacaktır? Yoksa olgular dünyasından bilinçli bir kopma yaşayacak, o dünyanın verilerinden kolay kolay etkilenmeyecek, kendi içinde tutarlı paradigmaların evrenine dalacak, soyut resme mi sardıracaktır? Naçizane ben, bir üslup olarak Ortaylı’ya empresyonizmi yakıştırıyorum. Ortaylı’nın yukarıdaki alıntıda söylediklerinin ışığı altında en zararsız düşünce şeklinin de bu olduğu kanısındayım.

Sanat tarihçisi olmadığım için sanatçının faaliyetinin hangi aşamasında bu üslubu benimsediğini tam olarak tesbit edemiyorum ama daha önce “boyadıklarının” farklı olduğunun ayrımındayım. Evet, artık izlenimciliği benimsemiştir sanatçımız. Tuvali üzerinde dünyayı yeniden yaratmaktansa, o dünyayı gören gözlerinin hissettiklerini, izlenimlerini yeniden yaratmaya adamıştır mesaisini, açık havada çalışmakta, anı yakalamaya uğraşmakta, geçici olanın peşinde koşmaktadır. Havaidir. Bütüne bakmakta, ayrıntıya takılmamaktadır. Hatlar, çizgiler pek umurunda değildir, renkleri öne çıkarır… Ne kadar da çok severim empresyonizmi! Böyle tatlı tatlı empresyonistleri ve muhteşem tablolarını düşünürken birden kendini dayatan bir uyanmanın buz gibi soğuk etkilerini yaşıyorum: Biz sanat âleminde değiliz! Gerçek yavan ve acımasız. Resim dünyasının kuralları çok farklı. Hiçbir şey değilse, ressamlar, tarihçilerin aksine boş bir tuvalin başına geçip yaratıcılıklarını gösterebiliyorlar. Bizim ise bagajımız yüklü. Tuvalimizi çeşitli figürlerle, şekillerle dolu buluyoruz. Öyle de olmak durumunda. Oraya yeni bir şeyler boyamanın kuralları var. Tarihle en fazla kesişme noktası olan edebiyatın bile kuralları farklı. Müzik? Söylemeye bile gerek yok. Maalesef, Ortaylı’nın ve benzerlerinin yaptığı şeyler, ancak ve ancak tarih hakikaten resim olsaydı meşru olabilirdi! Peki, Ortaylı’nın bu metin grubuna yönelik eleştirilerimi nasıl olsa nesnel olarak gösterdim, şimdi ben de biraz izlenimci eleştirmenliği kendime çok görmeyeyim ve şöyle bağlayayım: Durduk yerde kendini doğuştan yetenekli bir sanatçı olarak tahayyül etmekle sanatçı olunmuyor. Anladık “hoş üslup” diye bir şey var ama bal bal demekle de ağız tatlanmıyor. Evdeki tıngır mıngır piyanonun ise kimseyi doğuştan tarihçi edeceği yok.

Post scriptum: Ayn Câlut’un yenenleri ve yenilenleri

Daha önce de vurguladım. Bu bölümde Ortaylı’nın sadece bazı popüler metinlerini kendime konu edindim ve eleştirdim. Hemen söyleyeyim ki Ortaylı’nın akademik yayınları da doğal olarak, katiyen eleştiri üstü filan değildir, olamaz. Onları da kendi paradigmaları içinde eleştirmek pekâlâ mümkündür. Şu kadarını söyleyeyim ki Ortaylı’nın bilimsel nitelikli yayınlarına bakınca da çok etkilendiğimi söyleyemiyorum. Evet, “Yeri burası değil” diyerek onları bilinçli bir şekilde ayrı tuttum ama ben bu denemede somut kanıt göstermeden hiçbir yargıda bulunmamayı da şiar edindim. Şimdi “mesnetsiz, vesikasız” laflar edip tüyüyormuş gibi görünmeye içim elvermiyor.

Diyorum ki Ortaylı’nın kapı gibi referanslı bilimsel yayınlarında boy gösteren ama çok ilginç bir şekilde bu kez, bu popüler metinlerinde düzelttiği fahiş bir hatayı burada versem? Hem şu söylediklerime küçük bir kanıt olur, hem Ortaylı’nın iki metin grubu arasındaki tuhaf ilişkiye dikkati çeker hem de buraya saded harici bir malzeme taşımamış olurum. Ortaylı’nın ilk kez 1994 yılında Türkiye Günlüğü dergisinde yayınlamış olduğu bir makalesi var: “Hilâfet ve Türkiye İslâm Devletinde Hilâfet”. Hem 2004’te hem de 2007’de yeniden yayımlandı. [175] Ortaylı’nın aynı makaleleri başka başka yayınevlerinden ama sanki yeni şeylermiş gibi başka başlıklar altında toplayarak basma alışkanlığını göz önünde tutulursa bir kez daha basılmasının da eli kulağında olduğunu söyleyebiliriz. [176] Halife kelimesinin anlamından başlayan, erken İslami dönemde kurumu irdeleyen ve nihayet 1924’te Osmanlı hilafetinin ilgasına kadar kurumun tarihine değinen bir makale bu.

İşte bu makaleden öğreniyoruz ki İlhan Hülâgü 1256’da Bağdad’ı istila etmiş ve oradaki son Abbasi halifesi Mustasim’i idam ettirmiştir. Bu tarihi hemen 1258 olarak düzeltelim ve hiç üzerinde durmayalım. Zaten Ortaylı’nın popüler yayında düzelttiği hatası da bu değil. İşte, Ortaylı bu Abbasi sonrası dönemde pek çok İslam hükümdarının ayrı ayrı halife unvanını kullandığını belirtiyor ve bizatihi sultan unvanına da kutsallık atfedildiğini şu sözcüklerle anlatıyor: Esasen Abbasîlerden sonra ‘sultan’ ünvanı hakimiyet ve hakimiyetin menşeînin Allah’tan geldiğini gösteren bir ünvandır. İlhanlı hükümdarı Gazan Mahmud Han 1260 Ayn Callut Savaşından sonra fethettiği Şam’da bu görüşünü açıkça ilân etmiş; sultanlığın Allah vergisi olduğu ve Mısır’daki halife ve Memlûklerin tasdikini gerektirmediğini söylemiştir. Bu dönemde artık hilâfet ve Kureyş arasındaki bağlılık ve zorunluluk da siyasî literatürde açıkça gereksiz görülüyordu. [177]

Burada tekrarlamayayım ama bu şaşırtıcı pasaj için verdiği referansta Ortaylı tam dört tane kaynak sayıyor. “Şaşırtıcı” diyorum, çünkü her okuyuşta hayretten ağzım açık kalıyor. 1260’ta Gazan Han henüz doğmamıştı bile ama bakın bu dahi çok önemli değil. Asıl çarpıcı olan Ortaylı’nın Ayn Câlut Meydan Savaşı’nın bir Moğol zaferi olduğunu düşünmesi! Değilse, Moğollar bu savaştan sonra Şam’ı nasıl fethediyorlar? İnanılmaz. Gerçekten inanılmaz. Ayn Câlut Savaşı herhangi bir savaş değil. Çok önemli siyasi sonuçlarının yanı sıra sembolik anlamları da pek büyük olan bir savaş. Çünkü, 1258’de Abbasi halifeliğini düşüren ve Batı’ya karşı ileri hareketlerini sürdürerek Suriye’ye giren Moğolların, Memlukler tarafından durdurulması bu savaşla oldu. 3 Eylül 1260’ta, Mısır Memluk Sultanı Kutuz ve o yılın sonunda Kutuz’u öldürerek sultan olan komutanı Baybars, Ayn Câlut’ta, Ketbuğa komutasındaki bir Moğol ordusunu o kadar büyük bir yenilgiye uğrattılar ki Moğol yenilmezliği imajı o savaşla yerle bir oldu. Doğu yarısı Moğollar tarafından fethedilen İslam dünyasının batısı Moğol tehlikesinden uzak kaldı. İzleyen altmış yıl içinde de İran Moğolları, Memlukler karşısında bir türlü dikiş tutturamadılar! Suriye, Memluklerde kaldı. Münhasıran bu savaş ve genelde İlhanlı- Memluk ilişkileri üzerine çalışan Reuven Amitai’nin hemen bütün akademik hayatı bu konuları yazmakla geçti! [178]

Bizde de Amitai denli kendini Memlûk- Moğol savaşlarına kaptıran yoksa da Ayn Câlut’un ne olduğunu bilenlerin sayısı epeyce fazladır diye düşünüyorum. Hadise aslında gayet basit; Ortaylı, Gazan’ın sonuçsuz kalan seferlerinden birinde, 1300’de birkaç aylığına Şam’ı işgal etmesini 1260’taki Ayn Câlut’la karıştırıyor. [179] Daha doğrusu, kaynaklarından Gazan’ın Şam’a girdiği bilgisini alınca bunun olsa olsa Ayn Câlut’tan sonra ve dolayısıyla 1260’ta olacağını sanıyor.

Bu ipucundan yola çıkarak Ortaylı’nın İlhanlılar ve Memlukler arasında sadece tek bir savaş geçtiğini düşündüğünü de çıkarsayabiliriz. Ortaylı’nın bu herhangi bir maddi yanlışa benzemeyen yanlışını makalelerinin yeni basımlarında değil de popüler kitaplarından birinde düzeltmesi her ne kadar tuhaf ise de bir seferliğine olsun popüler kitap okurlarının doğruca bir şey okumasını sağladığı için yine de takdire şayandır. Tarihimiz ve Biz’de şöyle diyor: Fakat Haçlılara asıl darbeyi vuranlar, Ayn-ı Callut’ta Moğolları yenen Memluklardır. 1269’da Sultan Baybars, Moğollar gibi bir kuvveti durdurmaya muvaffak olmuştur. Bu sefer de, 1291’de onun evlatları, Haçlıları bu topraklardan sürebilmiştir. [180] Tamam, tamam, farkındayım. Ayn Câlut’ta Baybars sultan değildi, 1269’da ise sultandı ama Ayn Câlut o yıl değil 1260’ta olmuştu ama artık armudun sapı üzümün çöpü demeyelim. Ayn Câlut’un yenenleri ve yenilenlerini düzgünce tesbit edebilmek de az iş midir?

Dipnotlar

50. Ortaylı, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler, 1840-1878, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara, 1975.
51. Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara, 1979.
52. Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri, 1840-1880, TTK, Ankara, 2000.
53. Ortaylı, Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil, İstanbul, 1985.
54. Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil, İstanbul, 1983.
55. Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Hil, İstanbul 1983.
56. Ortaylı, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan, İstanbul, 2000
57. Ortaylı, Eski Dünya Seyahatnamesi, Aşina Kitaplar, Ankara, 2007.
58. Ortaylı, Mekânları ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2007 ve Ortaylı, Osmanlı Sarayında Hayat, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul, 2008.
59. Bkz. Ortaylı, İstanbul’dan Sayfalar, Hil, İstanbul, 1986; Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim, I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004; Ortaylı, Ottoman Studies, Bilgi Üniversitesi, İstanbul, 2004; Ortaylı, Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, İstanbul, 2007.
60. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz/ İlber Ortaylı Kitabı, Türkiye İş Bankası, 2006.
61. Erol Özvar (Yayına haz.), Türk Tarihçiliğinde Dört Sima: Halil İnalcık, Halil Sahillioğlu, Mehmet Genç, İlber Ortaylı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul, 2006.
62. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, Timaş, İstanbul, 2006.
63. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı/ Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 2, Timaş, İstanbul, 2006.
64. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar/ Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 3, Timaş, İstanbul, 2007.
65. Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001 (1.baskı: Hil Yayınları, 1982).
66. Ortaylı, Osmanlı Barışı, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001.
67. Mustafa Armağan, İlber Ortaylı ile Tarihin Sınırlarına Yolculuk, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001.
68. Taha Akyol, Osmanlı Mirasından Cumhuriyet Türkiyesi’ne. İlber Ortaylı ile Konuşmalar, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2002. Alıntı s. 7’den. 69. Ortaylı, Kırk Ambar Sohbetleri, Aşina Kitaplar, Ankara, 2006. 70. Ortaylı, Tarihin İzinde, Profil Yayıncılık, İstanbul, 2008.
69. Ortaylı, Avrupa ve Biz, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007 ve Ortaylı, Avrupa ve Biz. Seçme Eserler I, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007. 72. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, Timaş, İstanbul, 2008. 73. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz s. 7.
70. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, ss. 31-41. 75. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 8-9.
71. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, s. 101. 77. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 45-46.
72. Ortaylı., Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 91-92. 79. Akyol, op.cit., s. 15. 80. Akyol, op.cit., s. 30.Öz81. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 187. 82. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 118. 83. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 20. 84. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 87. 85. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz, s. 343.kabulle86. Nilgün Uysal, op.cit., s. 354. 87. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 7. 88. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, ss. 7-8.Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 9. 90. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 12. Vurgu benim. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz, s. 172. 92. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı, İstanbul, 1998, s. 403.
73. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz s. 7.
74. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, ss. 31-41.
75. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 8-9.
76. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, s. 101.
77. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 45-46.
78. Ortaylı., Tarihin Sınırlarına Yolculuk, ss. 91-92.
79. Akyol, op.cit., s. 15.
80. Akyol, op.cit., s. 30.
81. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 187.
82. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 118.
83. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 20.
84. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 87.
85. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz, s. 343.
86. Nilgün Uysal, op.cit., s. 354.
87. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 7.
88. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, ss. 7-8.
89. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 9.
90. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 12. Vurgu benim.
91. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz, s. 172.
92. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı, İstanbul, 1998, s. 403.
93. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 11 Vurgu benim.
94. Hilary Sumner- Boyd ve John Freely, Strolling Though Istanbul, Redhouse, İstanbul, 1972, s. 99.
95. Sâî Mustafa Çelebi (Haz. Hayati Develi), Yapılar Kitabı / Tezkireü’l- Bünyan ve Tezkiretü’l- Ebniye, Koçbank, İstanbul, 2002, s. 165.
96. Sumner- Boyd ve Freely, op.cit., s. 46.
97. Sumner- Boyd ve Freely, op.cit., s. 222.
98. Sumner- Boyd ve Freely, op.cit., s. 121.
99. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 47.
100. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 118.
101. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, ss. 138-139.
102. Ahmet Mumcu, “Divân- ı Hümâyun”, DİA, 1994, c. 9, s. 431.
103. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 119.
104. Yaşar Yücel (Haz.), ‘Kitâb- ı Müstetâb’, içinde, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, TTK, Ankara, 1988, s. 6.
105. Ahmed Cevdet, Tarih, c. vi, s. 12.
106. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, ss. 59-60. Vurgu benim.
107. Aleksandar ˇSopov, “Falling Like an Autumn Leaf”: The Historical Visions of the Battle of the Maritsa River/ Meriç River and the Quest for a Place Called Sırpsındığı, Sabancı Üniversitesi, Basılmamış MA tezi, 2007.
108. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. 1, ss. 167-173 ve Danişmend, Kronoloji, c. 1, ss. 42-43, 53.
109. John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans, c. 2, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1994, ss. 379-382 ve Colin Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481, Isis, İstanbul, 1990, s. 29.
110. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, ss. 27-28.
111. Ortaylı, Avrupa ve Biz (Turhan), s. 39 ve Avrupa ve Biz (İş Bankası), s. 37. Vurgu benim.
112. Halil İnalcık ve Mevlûd Oğuz, Gazavât- ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân. İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, TTK, Ankara, 1978, ss. 17-18.
113. Danişmend, Kronoloji, c. i, s. 209.
114. H. İnalcık, “Murad II”, DİA, İstanbul, 2006, c. 31, s. 168.
115. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, ss. 22-23. Vurgu orijinalinde.
116. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 24, Vurgu orijinalinde.
117. V. L. Ménage, “Annals of Murad II”, BSOAS, v. 39, No. 3, (1976), ss. 570-584.
118. Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, TTK, Ankara, 1954.
119. Selânikî Mustafa Efendi (Haz. Mehmet İpşirli), Tarih- i Selânikî, 2 cilt. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1989.
120. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 187.
121. William L. Langer ve Robert P. Blake, “The Rise of the Ottoman Turks and its Historical Background”, The American Historical Review, v. 37, No. 3, (April 1932), ss. 468-505; V. L. Ménage, “The ‘Menâqib’ of Yakhshi Faqih”, BSOAS, v. 26, no.1, (1963), ss. 50-54.
122. Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, Isis, Istanbul, 1990, s. 1.
123. Ahmed Âşıkî (Haz. Nihal Atsız), “Tevârih- i Âl-i Osman”, Osmanlı Tarihleri’nde, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1949, s. 93. Vurgu benim. Ayrıca krş., Âşık Paşazade (Haz. Kemal Yavuz ve M. A. Yekta Saraç), Osmanoğulları’nın Tarihi, K Kitaplığı, 2003, s. 319.
124. Atsız, op.cit., s. 148.
125. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, ss. 68-69.
126. Atsız, op.cit., s. 123.
127. Oruç Beğ (Haz. Necdet Öztürk), Oruç Beğ Tarihi, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2007, s. 19.
128. Nihat Azamat, Anonim Tevârîh- i Âl-i Osman, s. 18.
129. Ortaylı, op.cit., s. 26.
130. Halil İnalcık, Hicri 835 Tarihli Suret- i Defter- i Sancak- ı Arvanid, TTK, Ankara, 1954.
131. Rûm / Rûmi için bkz. Salih Özbaran, Bir Osmanlı Kimliği/ 14-17. Yüzyıllarda Rûm / Rûmi Aidiyet ve İmgeleri, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004.
132. 132. Mustafa Âli (Haz. M. Hüdai Şentürk), Künhü’l- Ahbar, c. ii., Fatih Sultan Mehmed Devri, TTK, Ankara, 2003, s. 54.
133. 133. İbrahim Müteferrika (Haz. Halil Necatioğlu), Risâle- i İslâmiye, Ankara, 1982, s. 94
134. .Mustafa Âli (Haz. M. Hüdai Şentürk), Künhü’l- Ahbar, s. 153.
135. 135. Nilgün Uysal, Zaman Kaybolmaz, s. 161.
136. Caroline Campbell ve Alan Chong, Bellini and the East, National Gallery Company London, 2007, s. 16, 17-18.
137. 137. Franz Babinger, Mehmed the Conqueror and His Time, Princeton University Press, Princeton, 1978, s. 388.
138. 138. Hans Georg Majer, “The Petancius Series”, The Sultan’s Portrait: Picturing the House of Osman, İçinde, İşBankası, İstanbul, 2000, s. 89.
139. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, s. 98.
140. 140. Abdülkerim Özaydın, “İbn Bîbî”, DİA, c. 19, İstanbul, 1999, ss. 379-382; Adnan Sadık Erzi, “İbn Bîbî”, IA, c. 5/2, Eskişehir, 1997, ss. 712-718.
141. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 169.
142. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 54.de
143. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına, s. 27.
144. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 103.
145. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 27.
146. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 115.
147. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 28.
148. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 159.
149. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 27.
150. Ortaylı, Son İmparatorluk, ss,179-180.
151. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 63.
152. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 110.
153. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 136.
154. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 18.
155. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 38.
156. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 52.
157. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 62.
158. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 105.
159. Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, s. 169.
160. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 94.
161. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 124.
162. Ortaylı, Osmanlı Barışı, s. 158.
163. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 18.
164. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına, s. 23.
165. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına, s. 25.
166. Ortaylı, Tarihin Sınırlarına, s. 68.
167. Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, s. 185.
168. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, s. 35.
169. Ortaylı, ÜçKıtada Osmanlılar, s. 185.
170. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, s. 137.
171. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 189.
172. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 36.
173. Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, s.
174. Ortaylı, Osmanlı’ yı Yeniden Keşfetmek, s. 24.
175. Ortaylı, “Hilâfet ve Türkiye İslâm Devletinde Hilâfet”, içinde. İ. Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim/ Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, ss. 257-265 ve Ortaylı, ,“Hilâfet ve Türkiye İslâm Devletinde Hilâfet”, içinde. İ. Ortaylı, Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, İstanbul, 2007, ss. 146-155.Abba
176. Ortaylı, Turhan Yayınevi’nden çıkan makale derlemesindeki ilk 24 makaleyi, hem de aynı sırayla bu kez İşBankası’ndan, güncel ama oldukça yanıltıcı başka bir başlıkla bir kez daha bastırmış bulunmaktadır. Üstelik bu derlemedeki makalelerin daha önce basıldıkları bilgisi bile okuyucudan esirgenmiştir. Bkz. İ. Ortaylı, Osmanlı’da Değişim ve Anayasal Rejim Sorunu/ Seçme Eserleri, II, İşBankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008.
177. Ortaylı, İktisadi ve Sosyal Değişim, Turhan, s. 260 ve Batılılaşma Yolunda, ss. 149-150. Vurgu benim.
178. Ayn Calut Savaşı için bkz. Reuven Amitai- Preiss, Mongols and Mamluks. The Mamluk- İlkhanid War, 1260-1281, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, özellikle ss. 26-48.
179. Reuven Amitai- Preiss, “Mongol Imperial Ideology and the Ilkhanid War against the Mamluks”, içinde Reuven Amitai- Preiss ve David O. Morgan, The Mongol Empire & its Legacy, Brill, Leiden, 1999, s. 68. Ayrıca bkz. Reuven Amitai, “Whither the Ilkhanid Army? Ghazan’s First Campaign into Syria (1299-1300)”, içinde. Nicola di Cosmo, Warfare in Inner Asian History (ed), Brill, Leiden, 2002, ss. 221-264
180. Ortaylı, Tarihimiz ve Biz, s. 43. Vurgu benim.

Türk Basınının Sancılı Dönemi: Takrir-i Sükûn

 Oğuz Han Şimşek

9 ay önce

Yorum Yaz

Demokrasi tarihimizin kökenleri 1840 yılındaki mahallî seçimlere kadar gider. Pek çok kişinin iddiasının aksine ilk demokrasi teşebbüslerimiz dünyaya örnek olacak şekildeydi. Vilayet ve kaymakamlık yönetiminde halkın seçtiği azalar olur; bunların yarısı Müslüman, yarısı gayrimüslimlerden oluşurdu. Bu uygulamanın, zamanın Avrupa’sında emsali yoktur. Demokratikleşmenin ikinci büyük teşebbüsü olan 1876 Anayasası’yla kurulan meclisteki mebusların üçte birinden fazlası gayrimüslimdi. Lakin Meclis, 93 Harbi nedeniyle 14 Şubat 1878’de askıya alındı ve basın denetlenmeye başladı.

Kısa Süren Hürriyet

1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilan edilip Meclis’in tekrar açılmasıyla 1908-1909 senelerinde sadece İstanbul’da 353 gazete ve dergi yayımlandı (1). Ancak bu durum uzun sürmedi, İttihat ve Terakki Fırkası 1913’te hükûmet darbesi yaparak birçok muhalif gazeteyi de kapattı. Fikir ve ifade hürriyeti rafa kaldırıldıktan kısa süre sonra ise 1’inci Dünya Savaşı patlak verdi. 1918’de İttihat ve Terakki idaresinin düşmesiyle tekrar büyük bir fikir hürriyeti yaşanmaya başlandı. İttihat ve Terakki’nin gitmesiyle basında rahatlık yaşanmış, ülke topraklarının da işgal edilmeye başlanması nedeniyle matbuat üzerindeki denetleme azalmıştı. Bu dönemde Anadolu’da işgalleri destekleyen yayınlar da ortaya çıkmıştı.

Basına Dokunmayan İngilizler

İşgal yıllarında ise İstanbul’daki gazetecilerin İstiklâl Harbi’ni açıkça desteklemesine rağmen çok azının İngilizlerin baskısına maruz kalması da manidardır. Zaten işgalci konumunda oldukları için temkinli hareket eden İtilaf Kuvvetleri, basına pek karışmamış ancak haberleşme ağlarını ele geçirme kararı almıştı. İşgalci kuvvetlere karşı direnişin başladığı 1919 yılında süreli yayınlar arttı, bu dönemde yapılan yayınların yarısı, yani 269’u, İstanbul merkezliydi. Halk, gazeteleri işgale karşı örgütlenme vasıtası olarak görüyordu, bu amaçla işgal boyunca İstanbul’da 77 yeni gazete ve dergi yayın hayatına girdi.

İstanbul Basınına Yeni Alternatif: Ankara

Basın organlarının mühim kısmının İstanbul’da olması ve Ankara’nın istediği şekilde propaganda yap(a)mamaları nedeniyle Ankara, davalarını kendi açılarından Anadolu’ya anlatmak için Halide Edip ve Yunus Nadi’den yeni bir ajansın kurulmasını istedi. Ankara siyasetinin desteklenmesi ve Millî Mücadele sırasında alınan kararların duyurulması için “Anadolu Ajansı” kuruldu. Ankara Meclisi, aleyhinde yayın yapan medya organlarına karşı birtakım tedbirler aldı ve bu maksatla TBMM tarafından 1920’de “Hıyanet-i Vataniye Kanunu” çıkarıldı.

Rejim Değişti, Çatlak Sesler Yükseldi

1919’dan itibaren yaşanan olaylar Türkiye’nin yakın tarihini belirledi; savaş ve iç savaş yaşandı, Cumhuriyet rejimine geçildi. 1922’de saltanat kaldırıldı, 1923’te ise tamamı parti tarafından aday gösterilerek tek sesli bir Meclis oluşturuldu. Bu homojen Meclis’in Cumhuriyet’i ilan etme hazırlığı gazeteciler tarafından endişeyle karşılandı. Bu tarihe kadar birçok gazete, Ankara’daki hükûmeti destekliyordu ancak Meclis’te tek partinin olması, alınan kararların sorgulanmasına sebep oldu. Mesela Tevhid-i Efkâr gazetesinin başyazarı Velid (Ebüzziya) Bey, “Cumhuriyet diktatörlüğe dönüşebilir, önemli olan (demokrasiyi kastederek) ‘hakimiyet-i Milliye’nin sağlanmasıdır.” açıklamasında bulunmuştu. Velid Bey’in bu duruşu, gazetesinin kapatılmasına sebep olacak olay örgüsünü başlatmıştı.

Saltanatın kaldırılmasıyla sıranın hilafete geldiğini fark eden birçok gazeteci, hilafetin Türkiye için faydalı olduğuna dair yazılar yazmaya başladı. 10 Kasım 1923 tarihli Tanin gazetesinde Hüseyin Cahit (Yalçın), Halife’ye seslenen bir mektup yayımladı. Yalçın, yazıda şöyle diyordu: “Hilafet bizden giderse beş-on milyonluk Türk devletinin İslam âlemi içinde hiçbir önemi kalmayacaktır. Avrupa siyaseti gözünde de en küçük ve değersiz bir hükûmet yerine düşeceğimizi anlayabilmek için büyük bir dirayete lüzum yoktur. Milliyetperverlik bu mudur? Gerçek milliyet hissini kalbinde duyan her Türk, hilafet makamına dört elle sarılmak mecburiyetindedir.” (2)

Bu yazı nedeniyle Hüseyin Cahit, İstiklâl Mahkemelerinde boy gösteren ilk isim olacaktı.

Bâtınilerin Sinsi Oyunu

İstanbul basınında saltanatın kaldırılmasının ardından halifelik makamına karşı yoğun ilgi ve saygının artması, Halife lehinde yazılar kaleme alınması Ankara’yı rahatsız etmişti. Bu sırada Şiilerin Nizari kolunun o günkü lideri III. Ağa Han, Başbakan İsmet İnönü’ye bir mektup gönderdi. 24 Kasım’da gönderilen mektubun İnönü’nün eline geçmeden Tanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinde yayımlanmasıyla dikkatler İstanbul basınında toplandı. III. Ağa Han, Cihan Harbi sırasında Halifenin Cihat çağrısına karşı gelmesi ve Hint Müslümanlarının İngilizlerin sözünde kalması için çalışmalar yapmasıyla biliniyordu. Ancak gönderdiği mektupta nedense hilafetin güçlendirilmesini rica ediyordu. Bir İngilizperver ruhani liderin hilafeti savunması, Ankara Hükûmeti’nin elini güçlendirerek İngiliz düşmanlığıyla hilafet düşmanlığı pekiştirildi. Bu manevralar sayesinde III. Ağa Han, Halifeliğin kaldırılmasına yardımcı olarak Sünniliğe, son Bâtıni darbesini vurdu.

Mektubun kendisine ulaşmadan İstanbul basını tarafından yayımlanmasına öfkelenen İnönü, 8 Aralık’ta konuyu Meclis’e taşıyarak Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na göre suç işlendiğini belirtti ve İstanbul’da bir İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasını talep etti. Mahkeme, gazetecileri beraat ettirerek kamuoyunu yatıştırmış ancak İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri’yi 5 sene kürek cezasına çarptırmıştı.

Takrir-i Sükûn Dönemi

1923 seçimlerinin hazırlık aşamasında muhalefete müsaade edilmemesi nedeniyle Kurtuluş Savaşı’nı başlatan 7 kişilik kadronun 5 üyesi, 1924 yılında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu. Kuruculardan olan Rauf (Orbay) Bey, İttihat ve Terakki Fırkası’nın 1913’teki despotluğunun ülkeyi felakete sürüklediğini hatırlatıp bu endişeyle Terakkiperver Fırkası’nı kurduklarını açıklamıştı. (3)

Doğuda isyanların çıkması nedeniyle Hükûmet harekete geçti ve 4 Mart 1925’te Takrir-i Sükûn Kanunu çıkarıldı. Kanunun yürürlüğe girdiği ilk gün İstanbul’daki muhalif gazeteciler gözaltına alındı ve gazetelere yayın yasağı getirildi. Haziran ayında ise Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı. Halkın Sesi gazetesi ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı destekleyen Vatan Gazetesi, Takrir-i Sükûn Kanunu gereğince Ağustos 1925’te kapatıldı. İlerleyen aylarda Tevhid-i Efkâr, Son Telgraf, İstiklâl, Sebilürreşat, Aydınlık ve Orak Çekiç gazeteleri kapatılanlar kervanına eklendi.

Tevhid-i Efkâr gazetesinin sahibi Velid Ebüzziya, Millî Mücadele Dönemi’nde Türk Matbuat Cemiyeti’nin başına getirilmiş, Anadolu’ya yapılan silah sevkiyatında emeği bulunmuştu.

Adana, Afyon, Bursa, İzmir, Mersin ve Trabzon gibi birçok vilâyette de yayın hayatına son verdirilen gazeteler vardı. Bu kapatılan gazetelerin önemli bir kısmı Millî Mücadele’yi destekleyen yayınlar yapmıştı. Gazetecilik mesleğinin ruhunda bulunan muhaliflik ve eleştiri, bu yayınların sonunu getirdi. 3 Mayıs 1925’te ise sıkıyönetim ilan edilen yerlerde, yayınların sansür ekibi tarafından incelendikten sonra dağıtımı yapılacağı kararlaştırılmıştı.

Yalvaranlar Kurtulabildi

Doğuda isyan devam ederken birçok gazeteci Elazığ’a getirilmek üzere tutuklandı. Gazetecilerin Mustafa Kemal’e defalarca af dileyen telgraf göndermesi üzerine Ankara’dan gelen emir doğrultusunda -diğer tutuklulara nazaran- gazetecilere daha nazik davranıldı ve kolaylıklar sağlandı. Ancak gazeteciler, her sabah sehpalarda sallanan cesetlere bakarak kendilerini de böyle bir akıbetin bekleyebileceğini hatırlarından çıkaramadılar. (4) Bazı gazeteciler ise Ankara’dan af dilemeleri ve bir daha siyasi haber yapmayacaklarına dair söz vermeleri üzerine sürgün edilerek hayatlarını kurtardılar.

1 Yıldan 15 Yıla Kadar Hapis

Tanin gazetesinin 12 Nisan gecesi Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’nin İstanbul merkez şubesine yapılan polis aramasını, “baskın” olarak yayımlaması üzerine açılan davada gazete kapatılırken haberi yazan Nuri Bey ve Sorumlu Müdür Muammer Bey ikişer yıl hapisle cezalandırıldı. Gazetenin yazarlarından Hüseyin Cahit (Yalçın) ise Çorum’a sürüldü. Mersin’de çıkarılan Doğru Söz gazetesinin sahibi Ata Çelebi 1 yıl, Adana’da çıkarılan Toksöz’ün yazarlarından Şükrü Oğuz 3 yıl, Ali Ruhi 7 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Aydınlık ve Orak Çekiç dergilerinin sahip ve yazarları Komünizm propagandası yapmaktan yargılandı. Yurt dışına kaçan Aydınlık’ın sahibi Dr. Şefik Hüsnü, Nazım Hikmet, Hasan Ali ve Cevdet Bey 15 yıl kürek cezasına çarptırıldı.

Meclis’te sadece 22 milletvekili bulunan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Takrir-i Sükûn Kanunu’nun çıkarılmasıyla basına uygulanan baskıya karşı direnemedi ve muhalif basın kolaylıkla susturuldu. İstanbul basınının büyük bir bölümünün muhalefeti desteklemesi nedeniyle ülkenin en büyük şehri neredeyse gazetesiz kaldı. Demokrasinin direği olan muhalefetin yanında hükûmete veya rejime karşı ayaklananların sesi kısılmış, hükûmetin kimse tarafından bilinmesini istemediği işleri gizlenebilmişti. Devrimlerin, muhalif sesler olmadan daha hızlı ve kolay yapılması sağlandı. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun ilga edildiği 1929 yılına kadar İstanbul’da 54, Anadolu’da 52 süreli yayın kapandı. (5) Türk basını, Cumhuriyet tarihimiz boyunca bir daha hiç bu kadar yara almadı.

Türk demokrasi tarihi, basın tarihimizle paralel değişmiştir. Cumhuriyet tarihinde demokrasinin ilk defa askıya alınması yine basına sansür getiren Takrir-i Sükûn Kanunu’yla başlar. Millî Mücadele’yi desteklemesine rağmen İngilizlerin bile susturmadığı İstanbul’daki yayınlar, Cumhuriyet ilan edildikten kısa süre sonra kapatılır.

Kaynakça:
1- Zafer Toprak, “II. Meşrutiyet’te Fikir Dergileri”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, c. I, İstanbul 1985, s. 126-132.
2- Hıfzi Topuz, Türk Basın Tarihi, İstanbul 2003, s. 144-145
3- Rauf Orbay, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e (Hatıralar), c. III, s. 413-414
4- Alemdar Korkmaz, Ahmet Emin Yalman Dönemi ve Gazeteciliği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2007, s. 184
5- Aysun Akan ve Uygur Kocabaşoğlu, Mütareke ve Millî Mücadele Basını: Direniş ile Teslimiyetin Sözcüleri ve “Mahşer”in 100 Atlısı, 2019


.

Kanije II; Sabır ve Akılla Gelen Zafer

 Emir Ali Demirel

11 ay önce

Yorum Yaz

Önceki yazımızdan devam;

Hücûm-i Leşker-i Küffâr be-Hisâr-ı Kanije
[Küffar Askerinin Kanije Kalesine Hücumu]

Top darbından kal’anın ekserî yeri hâke [toprağa] berâber olub, su üzerinde [kalenin etrafını çevirne su hendeği üzerinde] envâ’-ı hiyle ile [çeşitli yollarla] köprüler ve tabyalar ihzâr etmişler idi. Ve karada yapdıkları gemileri dahi ol gün suya salub, yürüyüş nidâ ve “Bir kimse çadırlarda kalmasın!”deyü tenbîh etdiler. Ve içerüden dil almağa üç adam gönderüb kal’a altına geldiler ve filori [altın para] gösterüb, “Elbette bir iki Türk gelüb bizi içerü alsun! Müslimân olmak isteriz.” dediler. Hasan Paşa, “Dil [esir] almağa gelmişlerdir. Filân topa ateş edin, göreyim sizi!” dedi. Nişâne alub atdılar. İkisini götürüb, biri yere düşdü. Kral gâyet elem çeküb 2800 serdengeçdi fedâî kâfir yazdı ve “Her kim bedene [kale duvarına] çıkarsa on pâre karye vereyim! Ve Hasan Paşa’yı getürene kırk pâre karye temellük edeyim!” deyü nice va’deler etdi. Ertesi pazar günü [tekrar] yürüyüş mukarrer oldu [kararlaştırıldı].

Tedbîr-i Vezîr Hasan Paşa
[Tiryaki Hasan Paşa’nın Savaşı İdâresi]

Çün küffâr, gemileri suya saldı, Hasan Paşa ol gemiler gelecek yere karşu kal’anın dolmasın yarub [kale bedeninde delikler açtırıp] balyemez toplar kodu ve saçma ile doldurub ba’dehû vücûh-i askeri yanına çağırub hayr du’âlar eyledi ve her birine istimâlet verüb,

“Ey Gâzîler! Küffârın çokluğundan üşenmen! İnşâllâh fırsat bizimdir! Her bâr ki [Her ne vakit ki] küffâr, ehl-i İslâm üzerinde nâr-ı fitne îkâd eyleye, Hak te’âlâ kendü lutfundan ol ateşi söndürür. Göreyim sizi! Dîn uğruna dilîrâne duruşub ceng idelüm! Ölenlerimiz şehîd ve gâzîlerimiz dünyâ ve âhiretde azîz ü sa’îddir! Her biriniz kullu kulunuzda hâzır-baş olub top ü tüfeng ve edevât-ı harb ü ceng ile müheyyâ durun! Küffâr yürüdükde merdâne debrenün! Ümmîddir ki bu tedbîrleri dahi rast gelmeye!” deyü  nush u tahrîz eyledi [nashiatte bulunup şevklendirdi].

Ândan cümle gâzîler birbiriyle ve tevâbi’ ve levâhıklarıyla tevdî’ ve istihlâl [vedalaşıp helalleştiler] ve hukûk-ı nân u nemek ve sâir hizmet ü emek ve hakk-ı âhiret ve resm-i übüvvet ve uhuvvet; ol ki kâide-i fütüvvetdir, halâl etdikden sonra mâ-beynlerinde [aralarında] ahd u peymân bu minvâl üzre mün’akıd oldu [sözleştiler] ki tîğ-i berrân [keskin kılıç] ile arsa-i heycâda [harb meydanında] cemî’an kelleler galtân ola [yuvarlana]. Bu hısn-ı vîrânı [viran kaleyi], adû-yi bed-gümâna [kötü niyetli düşmana] vermeyüb ölünceye ceng edeler! Bu kavl u karârdan sonra gâzîler kaviyy-i kalb olub, yerlü yerine varub kükremiş arslan gibi makâmlarında sâbit-kadem oldular.

Bu tarafdan, küffâr dahi gece ile cebe ve cevşenin giyüb [silah ve zırhlarını kuşanıp] fevc fevc bayraklar ile metrislere [siperlere] doldular. Ve ol gemilere fedâî serdengeçdiler dolub, sabâh yeri ağarmağa başladıkda işâret topuna ateş etdiler. Şiddet-i darbından [vurma şiddetinden] zemîn harekete geldi. Zigetvar kapusu yanında kırk ayak duvardan geçüb Mahmûd Çorbacı odasında karâr eyledi. Der-akab [hemen peşinden] leşker-i küffâr dört tarafdan hücûm edüb gemileri yürütdüler. Tamâm kal’a hendeğine karîb oldukda  içerüden mukaddem hâzır etdikleri toplara ateş verdiklerinde bi-avnillâhi te’âlâ her biri gemilerin kimini ortadan kimini suya berâber urub, içinde olan melâ’în ile suya gark eyledi. Küffâr bu hâli göricek [görünce] belleri bükülüb nefesleri tutuldu. Gerü gayret-i câhiliyyeyi elden komayub bezl-i makdûr etdiler [çokça gayret gösterdiler].

Guzât-ı İslâm [İslâm Gâzîleri], bu kesret ve izdihâm ile hücûmu görüb, biraz havf u hirâs [korku ve endişe] gönüllerine târî oldukda [birden gelince], derhâl vezîr-i dilîr Hasan Paşa, asker-i İslâm’a karşu durub, “Harridi’l-Mü’minîne ale’l-Kıtâl” (Müminleri savaşa teşvik et!, Enbiyâ-65) fehvâsınca iğrâ-yı guzât edüb [gazileri şevklendirip], “Arslanlarım! Gayret ve hamiyyet günüdür! Yüz çevirmen! Bir saat sâbit-kadem olun, şimdi küffâr, hâib ü hâsir makhûr olur!” deyü nice hakîmâne nevâziş ü tahrîz etmekle gürûh-i mücâhidîn dahi gayret kemerin der-meyân ve cân u başların dîn yoluna Allâhü te’âlâ’ya fedâ ve kurbân eylemeği bî-diriğ tutub [esirgemeyip], her biri bir gazbân gibi hâzır-baş durub kal’aya yürüyen küffâr ile azîm savaş eylediler. Reis-i râcilân ve serdâr-ı yeniçeriyân Sefer Ağa dahi zîr ü bâlâ-yı hisârı perkâr-vâr devr edüb [hisarın altını-üstünü pergel gibi dört dolaşarak], def’-i mazarrat-ı a’dâ [düşmanın zararını def] içün sa’y-ı bî-pâyân eyledi [sayısız gayret gösterdi]. Mezbûr Sefer Ağa, ol vakit sekbânbaşı idi. Sonra paşa olub iştihâr bulmuşdur. Kal’adan atılan top-ı dehşet-nişân, küffâra şerâre-feşân olub gürûh gürûh melâ’îni cânib-i nîrâna gönderirdi.

Sayt u sadâ-yı ceng-âverân ve hây-hûy-i erbâb-ı tuğyân ve âvâze-i tabl u nefîr ve şa’şe-i şimşîr ü tîr, sâ’ika-i top ve tüfeng-i ra’d-âheng ve na’ra-i ehl-i ceng, bir mertebeye vardı ki, zemîn ü âsümân lerzân olub, 

[Cengâverlerin gürültüleri ve sesleri, taşkınlık eden kafir erbâbının hay ve huyu ve davul ve nefir âvâzesi kılıçların parıltısı, gök gürültüsünü andıran top ve tüfenk yıldırımı ve cenk ehlinin nârâları bir dereceye vardı ki, yer ve gök titredi.]

 

Mısra: “Sanasın kopdu ol yerde kıyâmet!”

Ve’l-hâsıl bu ceng ve savaş iştidâdından [şiddetinden] heft-âsümânda melâike-i Rahmân nazar-ı ibretle nâzır u nigerân olub, ahzâb-ı müşrikînin inkisârını [düşman bölüklerinin yenilgisini] Hazret-i Rabb-i Müste’ân tarafından ricâ ederlerdi. Kabakuşluk vaktine [öğleye bir saat kalaya] dek ceng ü cidâl üzre olub bilâhare inâyet-i Bârî [Bârî olan Allah’ın yardımı] yârî kıldı [yardıma yetişti]. Küffârın yüzü dönüb, cem’iyyetleri perîşân oldu. Burc ve bârûya tırmanub çıkmışlar iken bozulub taburlarına firâr etdiler. İnce Kara Ahmed Ağa nâm topçubaşı ol gün cumhûr melâ’îne pertâb eylediği [attığı] top, bi-avnillâhi te’âlâ hatâ eylemeyüb cem’iyyetlerini sokak sokak perîşân ederdi. Papa karındaşı [Devrin Papası VIII.Clement’in yeğeni komutan Aldo Brandini] tüfeng ile urulub sonra mürd oldu. Otuz bin asker sâhibi bir mel’ûn idi. Ma’reke âhir olduktan sonra [savaş meydanı sonlandıktan sonra] gâzîler cümle Hasan Paşa huzûruna gelüb el öpdüler ve mübârek-bâd-ı gazâ etdiler [gazâsını tebrik ettiler]. Ol dahi cümlesine nevâziş iltifât gösterüb hezâr tahsîn u âferînler ve hayr du’âlar eyledi. Ve bu yürüyüş ma’rekesinden sonra gâzîlerin gözü açılub, gönülleri küşâde oldu [açıldı] ve mehâbet-i küffâr [kafirden korku] kalblerinden zâil oldu. Her biri sedd-i İskender gibi kaviyyü’l-kalb oldular ve küffâra tekrâr yürüyüş edeler deyü ricâ etmeğe başladılar ve havf u haşyet, küffârın kalbine müstevlî olub, bi-avnillâhi te’âlâ min-ba’d [bundan sonra] yürüyüşe ikdâm edemediler.

Nasîhat: Bu makûle [Bunun tarzında] umûr-i mu’azzama-i cihâdda [büyük işler başarılan cihad işlerinde], pîşvâ-yı asker [kumandan] olan âkıl [akıllı] ve böyle kârdân ve müdebir [işbilir ve tedbirli] ve değme yaygaraya vücûd vermez sâbitü’l-kalb bahâdır gerekdir ki yanında bulunan asker dahi fi’line i’timâd ve kavline i’tikâd edüb tesbit-i himmeti ile şeca’atleri müstahkem ola. Ve ittihâd-i kulûb ve ittifâk-ı kelime [kalplerin birliği ve sözlerin uyumu] ile bir maslahat görüle ve böyle evkât-ı zayyıkada [sıkışık vakitlerde] sabr u sebât ehemm-i mühimmâtdandır. “Rubbe hîle, enfa’ min kabîle” [“Nice hileler vardır ki hısım-akrabadan daha çok işe yarar”] mazmûnu üzre, tarîkiyle hiyel-i acîbe [yolunca yapılan acayip hileler] ve sanâyi’-i garîbe isti’mâl etmekde çok fâide vardır.

Meşveret-i Küffâr-ı Hâksâr
[Sefil Kafir’in Meşvereti]

Bundan sonra Matyaş ve Ferdinandos, beğleri da’vet edüb serencâm-ı umûrda [işlerin vardığı netice hakkında] meşveret eylediler. “Bu kal’anın suyu çok lâkin açlık ile halkı zebûn olur. Türk askeri gelürse döğüşürüz. Bozarsak kal’a halkına havf düşer. Kal’ayı verirler. Olmazsa kışlarız. Lâkin havalar bozulmadan topları gönderelim.” demişken, Malta Hâkimi Don Cevan eyitdi: “Şimdi biz topları kaldırsak, içerüde Türk bizi adam yerine komaz ve Türk askeri Zigetvar’dan üzerimize gelmeğe niyetleri yok ise de, işitdikleri gibi gelürler. Topsuz karşu duramazız. Zîrâ kılıca geldikde bizim hâlimiz bellüdür. Hemân evlâ budur ki, evvelkiden ziyâde topları havâle edelim. Aslâ göz açdırmayalım.” deyü ittifâk edüb darb-ı topu müştedd [top atışlarını şiddetlendirme] ve kal’a etrâfını münsedd [kale çevresini çevirme] eylediler ve günde ikişer bin dâne atar oldular. Kal’anın duvarlarından eser kalmayub, tabya gibi sâde toprak yığınları şekline girdi. Hâneler ise hâke berâber oldu. Lâkin guzât-ı İslâm, ikdâm-ı tâm edüb gündüz yıkılan gedikleri gece yaparlar ve hisârın deliklerin ve deşiklerin kaparlar idi. Ammâ küffâr, gündüz atdığından, gece dahi eksik etmeyüb, ale’t-tevâli [devamlı surette] top atmağla çok kimse şehîd olurdu.

Tedbîr-i Barut
[Barut Tedbiri]

Bu esnâda kal’anın barutu tükenmeğe karîb olub Hasan Paşa, topçuları ve dizdârı da’vet edüb bu bâbda meşveret etdi. Dizdâr eyitdi: “Cebehânede küffârdan kalma bî-nihâye kibrit [kükürt] ve güherçile [potasyum nitrat] vardır. Barut olmak mümkindir.” dedikde tefahhus olunub [iyice araştırılıp] muhâfazada olan yeniçerilerden beşinci bölükde Uzun Ahmed, acemi oğlanı iken barut kâr-hânesinde işlemiş. İlerü gelüb, “Bu bâbda mahâretim vardır. Kibrit ve güherçile olıcak, âsândır [kolaydır]. Kömürün iyisi fındık ağacından olur. Söğüt dahi el verir.” dedi. Kal’a etrâfı sâfî söğütlük idi. Kesüb kömür yakdılar ve kütüklerden bir havan peydâ edüb, birkaç kimse ol hizmete ta’yîn olundu. Ve her gün murâd üzre barut yetişdirirler idi.

Firâr-ı Huddâm-ı Hasan Paşa be-Küffâr ve Tedbîr-i Âkılâne-i ân Merd-i Kâr-güzâr
[Haşan Paşanın Hademelerinin Küffâra Kaçması ve İş Bilir Kimsenin Akıllıca Tedbiri]

Yürüyüşden sonra bir gece Hasan Paşa’nın iç oğlanlarından aslı Macar iki kilerci oğlan kaçub Uğrun Kapu’dan çıkub aslına rücû’ eyledi [eski dinlerine döndüler]. Bunların firârından, halâyık [paşanın adamları] ıztırâba düşüb, “Kal’a ahvâlini düşmana i’lâm ederler.” denildikde, Hasan Paşa: “Epsem olun [böyle konuşmayın], onların tedâriki görülür.” deyü gâzîlere tesellî verdi ve dil [esir] almağa takayyüd ısmarladı [ehemmiyet verilmesini buyurdu]. Geçid başına varub birkaç kâfir getürdüler. Hasan Paşa nöbet ile getürüb eyitdi: “İki inan [güvenilir] adam gönderdim. Varup kralınıza buluşdu mu?”. Esir: “Belî [evet], kral bunlara asker adedini sordukda, ‘Bilmeziz, nihâyet adam çokdur. Ammâ zahîreleri azdır. Hemân fırsat zamânıdır, topları urun!’ demişler.” Tekrâr Hasan Paşa: “Biz içerüden gülbang [mehter] getürdüğümüzde ne mikdâr adam tahmîn ederler?” deyü su’âl eyledi. Esir: “Kimi yirmi bin, kimi otuz bin tahmîn ederler.” dediler. Paşa, eliyle başların kesmeğe işâret etdikden sonra Kara Ömer Ağa’ya evvelki esîrler gibi mu’âmele etmeği ta’lîm etmiş imiş. Ömer Ağa dahi, “Bunları ben katl ederim.” deyü cellâd elinden alub tenhâya getürüb, “Ben sizdenim. Evvelki esîrleri dahi ben kurtardım. Ol iki oğlanı paşa kasd ile gönderdi ki, kal’anın zebûnluğun [düşkün-zayıf hâlini] söyleyeler. Ola ki kışlayalar. Zîrâ Zigetvar’da olan askerden adam geldi ve Macar askeri ile dahi ittifâk olundu. Onlar taşradan, bunlar içerüden çıkub, Serdâr dahi gelüb sizi şebhûn etseler [gece baskınına uğratsalar] gerek. Ve içerüde olan Macar askerinden nöbet ile üç gecede bir biner adam gelür gider. İmdi krala benden selâm eyle. Gâfil olmasun! Kal’ada bir yıllık zahîre ve barut vardır. Ona göre hareket etsün.” deyüb ellerine bir mikdâr beyaz ekmek verüb salıverdi. Esîrler dahi varub cümle ahvâli krala dediklerinde bî-huzûr oldular.

Bundan sonra Hasan Paşa kâtib çağırub Serdâr’a [Sadrazam’a] hitâben bir mektûb yazdırdı. Âdet üzre ta’zîmden sonra, “Bundan akdem size mektûb gönderüb elhamdülillâhi te’âlâ askerimiz vâfir, barutumuz bir mikdâr az idi. Kâfirden kalan kibrît ve güherçileden hergün iki kantar [~110 kg] barut yapılur ve zahîremiz vâfir, üç ay râyegân [bol] yeter. Nihâyet Macar askeriyle ittifâkımız vardır. Onlar ile haberleşüb siz dahi ol vaktde gelmek içün göçdükden, oğul yerine beslediğimiz Kenan ve Handan nâm iki oğlanı taşra gönderdim. Macar kavmiyle mahfîce söyleşüb krala kal’anın kahtlığını ve barutu olmadığını ve diledikleri yalanı söyleyüb yine fırsat buldukda kaçub gelin deyü ısmarladım. Oğlanlar dahi firâr sûretinde çıkub, ‘Mürted olduk’ deyü kâfirleri inandırsalar gerekdir. İmdi siz hâzır olub ol vaktde erişmeğe sa’y eyleyesiz. Ve Handan ve Kenan ne haber getürürlerse âna göre yine i’lâm ederiz. Vesselâm.” Bu muktûbu mührleyüb bir atlas keseye koyub üzerine muşamma’ [mum döküp], ba’dehû meşîn diküb bir aba kalçın [deri torba] içine kodu ve Kara Pençe’yi da’vet etdi. “Bu mektûbu küffârın ordugâhına bırakasın! Ola ki bulunup serdârlarına ileteler. Sen bir an durmayub Serdâr’a varasın! Askeri kaldırub getirmeğe sa’y edesiz.” deyü yolladı. Mezbûr dahi münâsib libâs ile Uğrun Kapu’dan çıkub mektûbu bir münâsib yerde çamura bulaşdırub bırakdı ve kendi Zigetvar’a gitdi.

Bi-iznillâhi te’âlâ paşanın tedbîri takdîre mufâfık gelüb, ol abadan kalçını buldular. Söküb mektûbu gördüklerinde doğru krala getürüb, “Gördün mü, içerüden Serdâr’a göndermişler. Giderken kim bilür ne hâl oldu ki düşürmüşler.” deyü açub okudular. Mefhûmu ma’lûm oldukda, “Gördün mü, ol oğlanlar câsûs imişler. Hele tecrübe edelim.” deyüb oğlanları getürdüler. “Siz paşanın ne hizmetinde idiniz? Adınız nedir?” dediler. Onlar dahi, “Birimiz Handan ve birimiz Kenan. Bizi küçükden besledi, sünnet etdi. Lâkin biz Müslüman olmadık. Yine babamızın dînine girdik.” dediler. “Bizim câsûsumuz geldi. İçerüde barut yokmuş. Bir herif barut dökermiş. Gerçek midir?” deyü sordular. Oğlanlar, “Evet, gerçekdir.” dediler. “Yâ siz bize barut yokdur demişdiniz. Niye geldiğiniz ma’lûm oldu.” deyü cellâda verdiler. İkisinin dahi başını kesüb kal’aya karşu dikerek, “Bak a Hasan Paşa! Al Handan ile Kenan oğullarının başlarını! Serdâr’a dahi gönderdiğin mektûbun tutuldu ve ahvâl bilindi.” dediler. Bu def’a kal’a halkı, oğlanların başlarını gördükde bî-ihtiyâr gülüşdüler ve Hasan Paşa’nın hakîmâne hîlesini tahsîn etdiler.

Âmeden-i Serdâr Yemişçi Hasan Paş be-Zigetvâr
[Serdâr Yemişçi-Hasan Paşanın [Belgrad’dan] Zigetvar’a gelişi]

Çün yürüyüşden [kaleye hücumlarından] sonra küffâr, fasl-ı şitâda [kış mevsiminde] tahte’l-kal’a [kale altında] kışlamak arzûsuyla nice zîr-i zemîn [yer altında] rübah-veş [tilki gibi] in hafr edüb [inler kazıp] evler ve ahırlar tedârikinde olub bir yere gelmişler idi. Bu tarafda Kapa Pençe, zikr olunan mektûbu beyne’l-küffâr [kafirler arasına] bırakub Zigetvar’dan odabaşıları alub Serdâr’a gitmişdi. Onlar dahi Mohaç’a gelüb dördüncü gün orduda Serdâr’a girdiler. Kal’a ahvâlini i’lâm edüb, “İmdâda mecâl var mıdır? Kal’a elden giderse hâl müşkil olur.” deyü vâfir söylediler. Serdâr emr eyledi. Ulûfe verilüb, “Bugün akşama dek tevzî’ olunsun. Yarın Kanije üzerine giderim.” dedikde ba’zı erkân: “Rûz-i kâsım geçdi. Bundan sonra asker ile bir yerde durulmaz. Hayme ve hargâh dahi kurulmaz. Gitmek zamânı değildir.” deyince Serdâr kasem eyledi ki, “Askerden bir ferd gelmezse de yalnız kendü tevâbi’imle giderim!”. Gelenleri bu haber ile yollayub, onlar dahi üçüncü gün Zigetvar’a gelüb, odabaşılar yine ânda kalub, Kara Pençe içerü girüb vâki’ hâli söyledi.

Zuhûr-i Şiddet-i Şitâ bi-Emrillâhi Te’âlâ
[Allahü Te’âlâ’nın Emri ile Şiddetli Kışın Gelmesi]

Bu tarafda gerçi küffâr bir yere gelüb etrâfına hendek çeküb Macar ile mâ-beyn oldular. “Biz İtalya ve Frengistân’dan ölmeğe geldik! Bu kal’ayı almayınca gitmeziz, kışlarız!” derken muhâsaranın yetmiş beşinci günü [Kasım ayı ortası] ki, rûz-i çihârşenbe idi, öğle zamânı nâgehân [ansızın] cihânı kara bulut kaplayub muhâlif şimâl rüzgârı esüb, âheste âheste yağmur yağmağa başladı. Üç ay kadar zaman olmuşdu ki, yere katre nâzil olmamış idi [bir damla yağmur yağmamış idi]. Yağmur gitdikçe ziyâde olub, bâd-ı serd [soğuk rüzgar] ile sular donmağa yüz tutdu. Akşamdan sonra yağmur ile karışık kar yağub nısfu’l-leylde sâfî kar nâzil oldu. Üç gün üç gece muttasıl kar yağub, adam kuşağına çıkdı. Küffâr-ı hâksâr hâli mükedder [kederli] iken, gerü gayret-i câhiliyyeyi elden komayub topları atarlar ve inkisâr ızhâr etmezler idi. Bu esnâda Serdâr’ın [Belgrad’dan] Zigetvar’a geldiği haberi şâyi’ olub, mektûb-i ma’hûd mefhûmu karînesiyle küffâra küllî dehşet ve istîlâ-yı havf u haşyetden gayri, el ve ayak tutmadan kalub mâl ve esvâb ve eskâl değil, kendi başlarını halâsa [kurtarmaya] dermânları kalmayub gürûh gürûh firâra yüz tutdular.

İnhizâm ve Firâr-ı Küffâr
[Küffârın Bozulup Kaçması]

Ferdinandos bu hâli görüb firârîleri döndürmeğe adam ta’yîn etmişdi. Mecâl olmadı. Hasan Paşa ol gece dil aldırub söyletdikde, “Küffârın hâli mükedder oldu. Topları çeken bârgîrler [beygirler] ve öküzler Macar tarafından olmağla cümlesin kaçırmışlar. Toplar metrisde kaldı. ‘Yarın içerüden ve taşradan asker hücûm eder’ deyü perîşân oldular.” dedi. Ol gece kar sâkin olub hava açılmış idi ve bir azîm bârid [soğuk] rüzgâr esüb suları dondurdu. Hasan Paşa, Kara Ömer Ağa’yı da’vet edüb, “Üç yüz yarar yiğit hâzır olsunlar. İnşaallâh zafer müyesser olur.” dedi ve kendü bayrağın verüb bunları taşra gönderdi. Burg suyu donmuşdu. Buz üzerinden yürüyüb geçdiler. Karşularına bir kâfir beği gelüb, “Beni içerü götürün, Müslüman olmak isterim.” deyü takyesin çıkardı. Ömer Ağa, bunu Paşa’ya gönderdi. Paşa gördü ki, başında mücevher tâc var. Altına kürsî koyub su’âl etdi. Cevâben dedi ki: “Ceneviz kapudânı olub bin neferim var idi. Çadırımda kırk bin altun nakd ve eşyâ kaldı. Bırakub İslâm’a geldim. Ve kal’a rehni ile aldığım toplar kaldı.” deyü ağladı. Paşa, mezbûra bir mutallâ [yaldızlı] dülbend sarub telkîn-i îmân eyledi ve gâzîleri cem’ edüb, “İşte küffârın hâli bu kıyâfetde, göreyim sizi! Erlik günüdür.” dedi ve Ömer Ağa’ya Peçuy Sancağı’nı va’d eyledi. Ve ne kadar top ve tüfeng var ise hâzırladılar. İçerüde olan gâzîler, cümle küffâr tarafına nâzır durdular. Taşra giden asker ile Ömer Ağa, küffâr metrisine yakın vardıkda kal’adan yekpâre “Allah Allah!” ile toplara ateş verilüb, top ve tüfeng ve gülbang sadâsı âsümâna erdikde, küffârın başına cihân teng ü dâr olub, birbirine girdiler. Ve min ba’d [artık bundan sonra], karârı firâra tebdîl edüb, Ferdinandos Kral ile çadırlardan taşra kaçdılar ve Zigetvar tarafına çıkub biraz durdular. Bu tarafda Ömer Ağa evvelki metrisi basub dokuz yüz kâfiri fi’l-hâl kılıçdan geçürdü ve yüz elli kadar kâfiri esîr edüb içerü gönderdi. Ve ol metrisde on iki pâre top ve cebehâne zabt olundu. Hasan Paşa, beş yüz yiğit dahi imdâda gönderüb, cemî’an cebehân ve barutu içerü çekdiler. Paşa, sabâh namâzın kılub Zigetvar kapusunun üst yanında oturdu. Bir kese altun ve bir kese kuruş [groşen/gümüş para] yanına koyub, baş ve dil [esir] getürenlere akçe dökdü ve önünde başlar kubbe gibi yığılub tahmînen on sekiz bin baş kesilmiş idi. Bu ahvâli yazub Serdâr’a ol mahalden bir adam gönderdi.

Ba’dehû süvâr olub bi-nefsihî küffârın metrislerine geldi ve gâzîlere istimâlet [şevk] verdi. Kal’ada ancak altı yüz adam koyub, bu kerre cemî’an askeri taşta çıkardı. İnce Kara denmekle ma’ruf topçubaşı, Paşa’yı karşılayub, “Himmetiniz ile küffârın kırk beş pâre topunu zabt etdim.” dedi. Paşa buyurdu, her birinin bir tekerleğin çıkardılar. Ol gün tamâm metrisler zabt olundu. Öğle zamânına dek küffâr, Perzence tarafını tecessüs edüb gördüler gelür-gider yok, “Türk bize ne aceb âl [oyun] eyledi!” deyü tergîb edüb dörder kat piyâde ve süvâr alayların düzdü ve metrisler üzerine yürüdü. Bu tarafdan Hasan Paşa kal’anın cümle topların küffâr üzerine döndürüb, [düşmanın] kendü topların dahi alaylarına karşu müheyyâ kıldı [hazırladı] ve “Fırsat bizimdir, üşenmen!” deyü gâzîlere tesellî edüb toplara ateş etdiklerinde, melâ’înin alayları perîşân ve ekseri bî-nâm u nişân oldu. Der-akab guzât-ı İslâm hücûm etdiklerinde, atlısı kaçıp piyâdesini çadırlara varınca[ya kadar] kırdılar. Ol sahrâ küffâr lâşesi ile dolub bu defâ Hasan Paşa önüne otuz bin kadar baş yığıldı. Hasan Paşa, askeri durdurup, “Çadırlara girmenin saati var şahbazlarım, sabr eylen!” dedi. Sıngın kâfirler çadırlarına girüb, Ferdinandos mütehayyir, “Nice edelüm?” derken görürler ki küffâr çadırların bırakub gidiyorlar. Hasan Paşa, İnce Kara’yı Şâhin Top’a gönderüb ol dahi Ferdinandos Kral’ın çadırın nişâna alub atdıkda bi-iznillâhi te’âlâ hatâ etmeyüb Ferdinand’ın başı üzerinden geçüb otağını pâreledi ve nice kâfir helâk eyledi. Bu tarafdan gâzîler dahi harekete geldikde Ferdinandos’u etibbâ’ı atlandırub, “İş işden geçdi. Türk geçidi aldından sonra hâl müşkil olur.” deyü sürüb, Pavlit geçidine götürüb halkı savdılar ve güçle ubûr edüb [karşıya geçüb], yüz kadar adam ile râh-ı idbâra düşüb [arkasını dönüp kaçıp] firâr eyledi. Ordusu ve hazînesi ve raht u tahtu yerinde kaldı. Hasan Paşa dahi salât-i asrı [ikindiyi] edâ etdikden sonra metris ve kal’adan üç bin yarar adam ile Muslî Beğ’i ve Ömer Beğ’i küffâr ordusuna gönderdi. Ve mezbûrlara [adı geçen beylere], “Olmaya ki küffârı bi’l-külliyye sevindirmeden ganîmet toplamağa bakasız! Ve her yoldan ikişer bayrak âheste âheste varub ardınıza kâfir komayub kıra kıra gidin!” deyü tenbîh eyledi. Ve bu mahalde dahi vâki’ hâli yazub Serdâr’a bildirdi. Ba’dehû Hasan Paşa akşamı kılub kal’aya girdi. Bu tarafdan gâzîler vech-i meşrûh üzre yürüyüb çadırlara vardıkda kalan küffâr onları görüb firâr eylediler. İki yatsı zamânı tabura girüb zabt etdiler ve her kapuda bayrak diküb adam kodular. Hasan Paşa’ya bildirüb azîm ateşler yakdılar ve sabâha dek zevk u safâlar sürdüler. Firârî küffâr dağlara düşüb sahrâlara perâkende oldular.

Hasan Paşa sabâh namâzından sonra kahramanvârî süvâr olub [bir kahraman edasıyla atına binip], orduya geldikde gâzîler istikbâl edüb mübârek-bâd-ı gazâ içün el öpdüler. Ol dahi ânlara nevâzîş ü tahsîn gösterüb hayr du’â eyledi. Ve Ferdinandos Kral’ın otağına doğru varub içerü girdi. Gördü ki bir âlî taht, etrâfı trabzanlı biri altun biri gümüş parmaklıkları, başları elvân-ı cevâhir [renkli mücevherlerle] ile murassa’ [süslü] ve müzeyyen ve direkleri başına başına birer elmaz vaz’ olunmuş ki her biri Rumili harâcına değer idi. İki tarafında on ikişer kürsî konulmuş kırmızı kadife örtüler ile saçakları inci ve sırma ile örülmüş, herbiri zî-kıymet ve taht önünde tahmînen altı zırâ’ uzunluğu [~5.5 metre uzunluğunda] simât trapezesi [uzun masa], ol dahi sanâyi’-i gunâgûn ile müzeyyen idi [çok çeşitli ince sanatlar ile bezenmiş idi]. Hasan Pâşa ânda iki rek’at namâz kılub hamd u senâ ve feth şükrânesine du’â edüb ağladı ve, “Bu nusret-i mücerred, Hak Te’âlâ’nın inâyeti ve Hazret-i Resûl-i Ekrem’in mu’cizâtı eseridir.” deyüb kılıcını çıkarub tahtı ortadan kılıçladı ve geçüb üzerine emîrâne oturdu. Sâir beğler ve ağalar ol kürsîler [sandalyeler] üzerine alâ merâtibihim oturdular. Hasan Paşa cümlesine hıtâb edüb vâfir va’z u nasîhat eyledi ve sabr u sebâtın lüzûmunu ve ittifâk-ı kelime ve ittihâd-ı kulûb ile Serdâr’a itâ’at etmenin fevâidini [faydalarını] bildirdi ve, “Her kim bu gazâ-yı azîmde bulunduysa inşâallâhu te’âlâ mağfûrdur.” dedi. Ba’dehû “Otâğa evvel gelen kimlerdir?” deyü su’âl eyledi. Yedi nefer ilerü gelüb üç yeniçeri, dört serhadli kendülerin bildirdiler. “Bu otağda cebehâneden gayri her ne var ise sizindir.” dedi.

Kelâm-ı İbret-Encâm
[İbretlik Birkaç Söz]

Gece ile tabura gelen asker gerek Ferdinanos’un otağından gerek gayri çadırlardan emvâl ve eşyâ gâretine [yağmasına] vaz’-ı yed etmeyüb [el uzatmayıp] taksîm-i serdâra intizâr ile [kumandanın taksimini bekleyerek] sabâha dek beklediler. Ol sâhib-i şecâ’atlerin istikâmetleri, serdârlarına bu mertebe itâ’atlerinden ma’lûm olur! Hasan Paşa dahi kral otağını cümle eşyâsıyla, ol yedi nefere verüb tama’a düşmediği, ne kadar ankâ-meşreb ve bülend-himmet olduğuna delâlet eder. Her kaçan ki [Her ne zaman ki] asker böyle mutî’ ve münkâd [itaatkar ve emirlere boyun eğen], ve serdâr olan kimse, kerîmü’t-tab’ ve pâk-nihâd [cömert tabiatli ve temiz huylu] ola, elbette mazhar-ı lutf-i Rabbü’l-ibâd ve âkıbetü’l-emr, fevz ü nusret ile dilşâd olagelmişdir.

SULTAN III.MEHMED HÂN’IN KANİJE MÜDÂFİİ TİRYÂKİ HASAN PAŞA’YA HATTI HÜMÂYÛNU SURETİ:

Elhamdülillâhi’l-lezî faddalenâ alâ kesîrün min ibâdihi’l-mü’minîn
ve fevveza ileynâ masâlihil-müslimîn
vesselâmu alâ seyyid’el-mürselin…
Emmâ ba‘d:

Sen ki Kanije beylerbeyisi ihtiyar kulum ve müdebbir vezirim Hasan Paşasın! Bu sâl-i ferhunde-falde rehnümünî-i ikbal ve tevfîk-i zülcalâl ümmet-i Muhammed’e yâver olup eylediğin hizmet, südde-i ulyâya arzolunup sa’y-i bî-dirîğün meşkûr, ve namın, nîk-nâman defteri silkinde mestur olmuştur. Berhudâr olasın!

Sana vezaret verdim! Ve seninle mahsûr olan kullarım ki muktezâ-yı tertîb-i saltanat ile ma‘nen oğullarımdır. Yüzleri ağ ola…

Melhuzdan ziyade çalışub, cân ve başların din uğruna ve bizim yolumuzda diriğ etmediler ve makdûr-i beşer olan sa‘y-i cemîli yerine getürüb râh-ı Hak’da azîm çalışmışlar. Ab ve âteş arasında kâh garik ve kâh harik olmaktan perhîz eylemeyüb bedende ta’yîn oldukları mahalden ayrılmamışlar ve kâh neberdgâha çıkanları küffârı kaçırıp ve cenkçilerin kırub yürüyüş eylediklerinde cüyûş-u âhen-puşların [zırhlı düşmanların] girîzan ve emval u ganâyimi rîzan eylemişler. Barekâllahu fîhüm!

Bundan böyle dahi senin sözüne râm olub her ne hizmet teklîf edersen edâsına dikkat ve ihtimâm üzere olalar! Sana itâ‘at ve inkıyâd üzere oldukları benim rızây-ı hümâyunuma sebebdir. Bu pendnâme-i tâmmemi, gâzî kullarım mahzarında okuyup “Etiullâhe ve etîurresûle ve uli’l-emri minkum” ma’nâ-yı şerîfini ânlara bildiresin. Seninle muhâsarada olan kullanma verdiğin vergi cümle makbûl-u hümâyunum olmuşdur. Cümlenizi Hak teâlâ hazretlerine ısmarlarım!

Ol gün, bu hatt-ı hümâyunu Haşan Paşa’nın divanında açıp okuduklarında ağlamadık kimse kalmadı. Pâdişâh-ı İslâm’a hayr du’âlar olunub sonra şenlikler oldu..

 

Emir Ali Demirel

Elektronik Müh. Tarih-Sanat Tarihi, Kültürel Seyahatler&Fotoğrafçılık

emiralid.blogspot.com


.

Kanije I ; Bir Zorlu Müdafaa

 Emir Ali Demirel

11 ay önce

Yorum Yaz

Meşhur tarihçi Mustafa Na‘îmâ Efendi’nin (v.1716), yazdığı 6 ciltlik enfes tarih kitabı fevkalade hadiselerle doludur. 1600 senesinde Sadrazam Damad İbrahim Paşa tarafından feth edilip muhafazasına Tiryaki Hasan Paşa’nın tayin edildiği Kanije Kalesi’nde yaşananlar bunlardan biri… 1601 Eylülünde Avusturya Arşidükü Ferdinand’ın devasa toplama ordusuna karşı nasıl çetin ve muvaffak bir müdafaada bulunduğu bütün teferruatıyla anlatılır. Ben de bu uzunca metni tümüyle Latinize ettim ve iki bölüm halinde neşr etmek istedim. Cenab-ı Hak bu satırların müellifi olan Na‘îmâ Efendi’nin ve başta Hasan Paşa olmak üzere tüm serhad askerlerinin ervâhını şâdümân, makâmlarını Rıdvân eyleye…

Zikr-i Ahvâl-i Kanije der-Muhâsara-i Küffâr
[Kafirlerin Muhasarası Sırasında Kanije Kalesinin Hali]

Çün leşker-i küffâr [Küffar askeri] Mekomorya’ya; beğler ve zahîre, Zigetvar’a gelmişdi. Beğler, bir saat evvel erişmeğe Hasan Paşa adam gönderüb anlar dahi kalkdılar. Küffâr, bir menzil karîb yerde konub câsûs göndermişdi. Rebiülevvelin sekizinci yevmü’l-hamîsde [06.09.1601], beş bin kadar küffâr askeri Kanije altına dil [esir] almağa gelüb, kuşluk vaktinde Beç kapusu semtinde zâhir oldular.

Hasan Paşa topçubaşıya, “Olmaya ki bir top atasın [Sakın bir top atma!] ve atlıdan bir kimse çıkmaya! Zîrâ kafirin murâdı dil [esir] almakdır. Hemân piyâde gâzîler tüfeng ile ceng eylesünler.” deyü tenbîh edüb kapulara adam koydu. Mûcib-i tenbîh ile âmil oldular. Öğle zamânına dek döğüşüb birkaç kâfir ve at yaraladılar. Küffâr gerü dönüb taburlarına geldikde Ferdinandos’a ahvâli nakl etdiler. Bunların kal’a altına vardığına i’timâd eylemedi. Ve çok azar eyledi.

Ertesi [gün], beğlerinden birini ta’yîn edüb, “Ola ki bir dil alasız.” deyü gönderdi. Cum’a günü salâ vaktinde gelüb kal’anın topu altına girdiler. Tüfeng-endâz gâzîler öğle namâzı vaktine dek üslûb-i sâbık üzre ceng etdiler. Ba’dehû kâfir durub, “Dîn-i Muhammed hakkıyçün bâri bir top atın!” diyegördü. Hasan Paşa ta’lîmi üzre “Kal’ada bir dâne topumuz yokdur. Olsa, atup sizi öldürmekden ictinâb mı ederdik?” dediler. Küffâr gerçek sanub, sürûr ile Ferdinandos Kral’a ahvâli söylediler. Mezbûr dahi üslûb-i sâbık üzre muâmele olunub bu def’a çok ceng etdiler ve, “Top atın da kralımız istimâ’ itsün!” deyü niyâz etdiler. Yine ke’l-evvel [önceki gibi] cevâb verildi ve, “Biz bunda birkaç günlük müsâfiriz. Böyle cezîrede [ıssız adada] insan mı durur? Pâdişâhımızın nice bin böyle palangası [kalesi] vardır.” dediler. Ammâ kaçan ki Hasan Paşa bu tedbîri ta’lîm edüb, “Topumuz yokdur!” sözünü söyleyin demişdi. Ağaları mu’âraza edüb [itiraz edip], “Bu sözü düşmana söylemek iyi değildir. Üzerimize gelmeğe kasdları yok ise de tamâ’a düşüb gelmelerine sebeb olur.” dediklerinde, “Siz sözümü tutun. Bilmediğiniz yer vardır. Ben topları mahalline saklarım.” dedi.

Küffâr gerü dönüb sürûr ile Ferdinandos’a işitdikleri sözü söylediler. Ferdinandos dahi mesrûr olub beğlerini meşverete da’vet etdi. “Câsûs gönderüb haber alalım. Tahkîk giderler [Türk askeri kaleyi terk edip giderler] ise cümlesini kıralım ve Yanık [Kalesi] altında olan Kral Hersek Matyaş ne tarafa azm ederse âna göre hareket idelim.” deyü ba’zılar arz-ı tedbîr etdikde, kimi beğenmeyüb, “Zigetvar’ı muhâsara edüb alalım. Ösek’e dek cümle kal’aları zabt idelim. Biz beriden, ânlar öteden Türkler’i ortadan gidelerim.” dediler. Zerrînoğlu orada idi. Âna, “Sen ne dersin?” denildikde eyitdi:

“Ben Sultân Süleymân zamânında Zigetvar’a kapanmışdım. Taşra kal’ası âsândır, lâkin iç kal’ası müstahkemdir. Her kuleye kırkar top gerekdir ve etrâfında olan gölü Sultân Süleymân, yüz bin yük yabağı doldurdukdan sonra bir ol kadar toprağı su üzerinden aşırub kal’aya havâle eyledi ve zûr-i bâzû ile [pazu gücü ile zorla] aldı. Eğer sizin dahi ol kadar kuvvetiniz var ise ve Türk askeri üzerinize gelmezse belki bir maslahat görürsüz. Ammâ benim bildiğim budur ki, eğer bu yıl Kanije’yi kurtarabilürseniz bundan büyük hizmet olmaz. Lâkin onda dahi bir sâhir-i mekkâr [kurnaz sihirbaz] kapanmışdır. Ânın hîlelerine akl erişmez. Yirmi senedir biz ânın kâse kâse zehrlerin içmişizdir. Her bâr ki hastalığı yâ mevti şâyi’ olsa [ölüm haberi yayılsa], der-akab vilâyetimizin birinde zuhûr eder. Nice dâr u diyârımızı harâb etmişdir. Bu âna dek kimse önüne ânın duramayub mu’ârızlarına hîle ile gâlib olagelmişdir.” deyüb hâmûş oldu. Frenk beğleri dinleyüb, “Bu şahs bizim cengimizi görmemişdir. Yâhûd Türk ile yek-dildir. Bize korku verir.” deyü kelâmına vücûd vermediler.

Ferdinandos: “Hele yârın varub Kanije altına konalım. Eğer Türk bırakırsa hoş, ve illâ [bırakmazsa] muhâsara edelüm. Bu Macar hâinleri görsünler Kanije nice alınur. Ândan sonra onların hakkından gelmek gerek. Zîrâ her yerde Türk’ün kılıcını salarlar.” deyü bu söz üzerine karâr etdiler.

Âmeden-i Tabur-i Küffâr be-Hisâr-ı Kanije
[Kanije Kalesine Kafir Taburlarının Gelişi]

Rebiülevvelin on birinci pazar günü [09.09.1601], hey’et ve salâbet-i menhûsa ile küffâr-i hâksâr tabl u köslerin ve nefîr u nâkûsların çalarak gelüb, kuşluk vaktinde Nehr-i Burg kenârında Beç kapusu semtine kondular. Ol mahalde Perzence’den zahîre arabalarının ve askerin dahi ilerüsü[nde] göründü. Kâfirler ânı görüb, “Kal’a ehlini götürmeğe arabalar geliyor” dediler ve nidâ etdiler ki, Türk yakasına kimse geçmeye. Hâzır-bâş durub Türkler kal’adan çıkub gitdiklerinde ardlarından erüb cümlesini kıralar.

Bu tarafdan zahîre ve asker bi’t-tamâm kal’a içerüsüne gelüb, beğler, Paşa’nın huzûruna vardılar ve, “Bu asker ne makûle [biçim] askerdir? Arada ceng ü cidâl yok.” dedikde, Paşa latîfe yüzünden, “Müsâferete gelmişlerdir. Bi-hamdülillâh çünki siz erişdiniz, bundan sonra issi [sıcak] karpuzlar ile ziyâfetlerin alsunlar [gülleleri kasd ediyor].” dedi. Toplar atılmadığının hikmetin burada bildiler. “Toplar atılsa, kal’aya zahîre ve asker giremezdi.” dediler.

Ba’dehû Hasan Paşa, topçuları yanına çağırdı, “Bu kal’ada ne kadar top var?” dedi. “Büyük ve küçük yüze yakın top vardır” dediler. “İmdi cümlesin hâzır edüb Gülbang-ı Muhammedî [Mehter] çekildikde, ibtidâ büyük topa ateş edüb, ba’dehû cümlesini bir uğurdan küffârın cem’iyyetgâhına doğru atasız!” dedi. Pes cümle topları doldurub muntazır oldular. Paşa-yı müşârün-ileyh, iki rek’at namâz kılub du’â etdi. Ba’dehû vech-i meşrûh üzre ibtidâ büyük topa ve sonra cümle toplara ateş verilüb zemîn, lerzeye [sarsıntıya] geldi. Küffâr birbirine girüb neye uğradıklarını bildiler. Ferdinandos Kral dört beğleriyle otururken üçünü top urub helâk etdi ve nice bin nüfûs zâyi’ ve telef oldukdan sonra çadırların kaldırub suyu geçmek ardınca oldular. Gâzîler çıkub akşama dek azîm ceng eylediler. Ve Burg suyunu [kalenin etrafındaki suyu] geçüb Zigetvâr yakasına kondular.

Küffâr beğleri Ferdinandos Kral’a gelüb, “Gördün mü Türk bize ne âl [oyun] eyledi? İmdi bunlara amân vermeyüb cümlesin kıralım. Âleme mûcib-i ibret olsun!” dediler. Kral eyitdi: “Göreyim sizi, intikâm günüdür!” ve toplar dizüb metrise [siperlere] girdiler.

İbtidâ-i Muhâsara
[Muhasaranın Başlaması]

Evvelâ üç büyük topların atdılar ki biri kal’a aşuru gitdi. İkinci top, Hasan Paşa sarâyının bir ocağına urub Zigetvar yakasına sekdi gitdi. Üçüncü top, Yeniçeri Ağası Sefer Ağa’nın odasına uğradı ama kimseye zarar etmedi. Ba’dehû kırk iki azîm topları, altı yerden kurub, gâhî cümlesine bir yerden ateş verdikçe şiddet-i darbdan kal’a, keştî-vâr [gemi gibi] lerzân olurdu [sallanırdı]. Mukaddemâ Hasan Paşa zahîre ile beş yüz kadar ser-âhûrı alıkoyup, öküzlerini defter ile her ocağa ta’yîn itmişdi. Bâkîsi çıkub gitmişdi.

İrsâl-i Haber be-Serdâr
[Sadrazam’a Haber İletilmesi]

Çün küffâr kal’aya geldi, Hasan Paşa, a’yânı cem’ ve meşveret edüb, “Gerçi barutumuz var, suya ihtiyâc yok, zahîremiz dahi kifâyet etse olur. Şimdi bize lâzım olan; Serdâr, Belgrad’dan kalkmadan ahvâli i’lâm itmekdir. Benim bir adamım gider. Yeniçeri Ocağı’ndan dahi adam gerek.” dedikde, odabaşılardan Mehmed ve Ahmed ta’yîn olundu. Serhad gâzîlerinden “Kara Pençe” denmekle ma’rûf bir yiğit ki her dili bilürdü, odabaşıları yanına alub Uğrun Kapu’dan çıkdı. Sabaha dek Zigetvar’a düşüp [~80km], andan Şakloş’a, dördüncü günü Belgrad’a varub ahvâli, Serdâr’a [Sadrazam Yemişçi Hasan Paşa’ya] i’lâm eyledi. Serdâr dahi ba’de’l-meşvere, Hasan Paşa’ya mektûblar yazub, “Biz dahi varmak üzereyiz.” deyü yolladı. Bunlar gelüb, kal’a muhâsara olmuş, kuş uçmaz gördüler. Odabaşılar Zigetvar’da kalub Kara Pençe, tebdîl-i sûret mektûbu içerü iletdi. Mahsûr olanlar okuyub, “Serdâr imdâdımıza gelür!” ümmîdinde oldular.

Ahvâl-i Kal’a
[Kalenin Halleri]

Bu tarafda küffâr her gün hisâra binden mütecâviz top urub, duvarları münhedim oldukça [yıkıldıkça] gâzîler lihâf ve câmesin doldurmakla [elbise ve eteklerin malzemeyle doldurarak], her şeb [ her gece] gediklerin münsed ederlerdi [kapatırlardı] ve Hasan Paşa her birine istimâlet verirdi [gönüllerini alıp, şevke getirirdi]. Mukaddemâ bir hafta kadar kapular kapanmayub gâzîler taşradan ceng etdiler ve hayvânât dahi çıkar, gezerken, küffâr bir dil ve bir hayvân almağa kâdir olamadı.

Ândan sonra küffâr, Mehmed Kethüdâ geçidinden geçüb Zigetvar yakasında on dört yerde metris kurdular ve beş top ile altı bin kadar asker Beç yakasında kalmışdı. Ba’dehû Burg suyun saz ile doldurmağa başlayub üzerinde çubuklar döşediler ve kal’adan yana sepetler koyup içini uzun odun ile doldurdular. Tamâm hendek başına [kalenin etrafında su hendeği vardı] getürüb büyük tabya bağladılar. Ve hendeğin arzına [enine] göre bir köprü düzüb kalafatlı çam varilleri içine araba dingilleri gibi iki adam yürüyecek kadar olub sürdükçe ol variller tekerlek-vâr [tekerler gibi] dönerdi. Tamâm kal’a dibine geldikde, iki demir çengel ile kal’aya muhkem ilişdirilüb tâ ki köprü hareket etmeye. Bunun üzerine kırk gün geçüb henüz köprü suya salınmadan Hasan Paşa, birkaç fedâîleri, yakmağa gönderdi. Bir küçük sefîne [kayık] ile gece varub, küffâr sermest-i hâbda [uyku sarhoşluğunda] iken neft ile ateş urdular. Üzerinde olan küffâr ile köprü bir saattde berbâd oldu ve yapdıkları sıçan yolları dahi yandı. Tekrâr bir amele dahi şurû’ eylediler.

İstimdâd ez-Serdâr
[Serdârdan İmdad Dileme]

Bundan akdem Hasan Paşa tekrâr mektûb yazub Karapençe ile Serdâr’a gönderdi ki, “Elbette bâri [Belgrad’dan] Zigetvar’a dek gelmeniz gerekir. Tâ ki mahsûr olan askere kuvvet-i kalb hâsıl ola. Ve illâ kal’a elden giderse bir dahi alınmaz. Sonra cevâb veremezsiz.” demişdi. Mezbûr [Adı geçen Kara Pençe] dahi Uğrun Kapu’dan çıkub Zigetvar’da olan odabaşıları elden ve Ösek’de Serdâr’a vardı. Serdâr, müşâvereden sonra İstoni-Belgrad’da tabur üzerine gitmeği [İstoni-Belgrad’da olan Kral Matyaş (Mathias) üzerine savaşa gitmeyi] mukarrer edüb, “Dönüşde imdâda yetişürüz.” deyü istimâletnâme verdi. Odabaşılar gerü Zigetvar’da kalub, Kara Pençe içerü girdi. Tenhâ [gizlice] mektûbu Hasan Paşa’ya verdi.

Mefhûmu ma’lûm oldukda, âhar [başka bir] mektûb düzdürüb, vâfir nevâziş ü tahsînden [bolca gönül almalı ifadelerden] sonra, “Biz dahi varmak üzereyüz!” ma’nâsın derc eyledi. Ertesi [gün], dîvân eyleyüb, “Serdâr-ı Azîmü’ş-Şân’ın mektûbudur!” deyü tekrîm ile okutdu. Halk, gerçek sanub cân-ı gönülden, “Dîn yoluna başımız fedâ!” deyüb sâbit-kadem olub asker-i İslâm kelimesine muntazır oldular.

Tedbîr-i Küffâr be-Rây-ı Hisâr
[Kâfirlerin Hisar için Tedbirleri]

Çün köprü yandı, tekrâr sıçan yollarını yirmi günde doldurup bir köprü dahi yapdılar. Tabya yanında suya saldılar. Hasan Paşa, birkaç gâzîler ta’yîn etdi. Gece ile bir çengele urgan bağlayub ucunu berü getürdüler ve çeküb üzerinde olan melâ’în ile kal’a yanına aldılar. Kâfirler duydukda suya dökülüb gark oldular. Bu dahi küffâra rahne [yara] oldu. Ba’dehû çamdan gemiler yapub üzerini pelîd tahtası dahi üzerini gön [tabaklanmış deri] ile kapladılar. Tâ ki tüfenk ve humbara kâr etmeye. Ba’dehû Burg suyu başına indirüb, içine yüzer adam girdi. Ve bu esnâda gece azîm şenlik etdiler.

Hasan Paşa Kanije altında olan geçide adam gönderüb, küffâr geçerken gece ile iki dil [esir] aldılar. Birini tenhâ getürüb söyletdikde, küffâr[ın] İstoni-Belgrad’a gelüb aldığını [Sadrazam Yemişçi Hasan Paşa’yı bozdukları] ve şenlik ânınçün olduğunu haber verdi. Hasan Paşa eyitdi: “Nedendür ki şimdiye dek alınan diller, cümle sizin tâifedendür? Askerinizde Macar ve Hırvat yok mudur?”

Cevâb verdi ki: “Macar’ı, Türk ile birdir deyü kal’a yanına uğratmazlar.” Paşa dönüb, Macar askerinin adedini sordukda, “Hırvat’dan gayri otuz bin kadar Macar askeri vardır.” dedi. Ba’dehû ânı çıkarub öbür dili getürüb su’âl etdi. Ol dahi ânın gibi söyledi. Hasan Paşa, “Taşra götürün ve başların kesin!” deyü âşikâre eliyle işâret etdikden sonra, Beşli Ağası Kara Ömer Ağa’yı çağırub tenhâca dedi ki: “Var bunları kal’ada olan beş yüz Macar ser-ahuru içinden geçür ve, “Bunlar Macar’dır ve üç gecede bir nöbet ile bin fedâî Macar içerü yardıma gelür. Ben dahi sizdenim. Küçükden gelüb paşa kulu olmuşum. Elim altında bin kadar adam ve bu kadar mâl ve erzâk vardır. Bırakub gidemem. Ama kal’ayı alsalar haz ederim [sevinirim]. Lâkin sizin aranızda kal’a alındığını istemez çok adam vardır. Ve bu kal’ada bir yıllık zahîre ve barut ve otuz bin Türk vardır. Meğer bunda kışlayub buz üzerinden bir hâl idesiz. Paşamız şimdi sizi öldürmeğe emr eyledi. Ben mâni’ oldum. Gayret-i turâbiyye [Aynı topraktan olmanın getirdiği bir gayret] vardır. Sizi âzâd edeyim. Gördüğünüzü ve benim hayr-hâhlığımı [iyilik severliğimi] zâbitlerinize söylen.” deyü ta’lîm edüb gönderdi. Kara Ömer dahi Paşa’nın ta’lîmi üzre edüb, ol iki kâfirin ellerine birer mikdâr beyaz ekmek verüb, gûyâ mahfîce askerlerine gönderdi. Mezbûrân [Adı geçen esirler] dahi Ferdinandos Kral’a varub ahvâli i’lâm etdiler. Kral gâyet müte’ellim [elemli] olub ve netîcesine ıttılâ’ intizârıyla hayretde kaldı.

Ahvâl-i Re’s-i Mehmed Kethüdâ ve Mankırkuşu Mehmed Paşa
[Mankırkuşu Mehmed Paşa ve Mehmed Kethüdâ’nın Başları]

Bu esnâda bir gün seheri küffâr tarafından bir âvâz zâhir oldu ki: “Sizinle cevâbımız vardır, top atman!” “Cevâb nedir?” dediler. “İmdi bilmiş olasız ki, Serdâr Yemişçi Hasan Paşa İstoni-Belgrad altında bozuldu ve kal’ayı alamayub döndü. Mehmed Kethüdâ’nın ve Budin Paşası’nın başlarını bizim serdârımız teberrüken gönderdi. İşte ikisinin dahi başı!” deyü kal’a karşusuna dikekodular. Ve dediler ki: “Yarın yukarudan cümle askerimiz [Kral Mathias askeri] bunda gelür. Siz kime dayanursuz? Serdârınız bozulub gitdi. Gelin Kral’ın kal’asını verin, katlden halâs olun. Hasan Paşa bir ehl-i keyf mu’ânid [inatçı] adamdır. Sizleri cümle telef etmek ister. Siz âna bakmayub başınızı ve malınızı selâmete çıkarın. Kral’ın ahd ü emânı vardır. Yarın İstoni-Belgrad’dan Hersek Matyaş geldikde size emân vermez. Eğer bu başlara inanmaz iseniz, Mehmed Paşa’yı ve Mehmed Kethüdâ’yı bilenlerden bir kimse çıkub nazar etsün. Âna zarar dokunmaz ve kralımız in’âm eder [nimetlendirir, iyilikte bulunur].” dediler.

Cevâb-ı bâ-Savâb-ı Hasan Paşa-yı Hikmet-Me’âb
[Hasan Paşa’nın Cevâbı ve Hikmetli Sözleri]

Ahâlî-i kal’a [Kale halkı], bu kaziyyenin istimâ’ından [bu durumun işitilmesinden] mütegayyir olub [çokça üzülüp] bu def’a hâl-i müşkil oldu. “Serdâr bozulub, küffâr geldikden sonra zahîre ve barutumuz az kaldı. Hâl nice olur?” deyü Hasan Paşa’ya gelüp mezbûr kâfirin sözün nakl etdiler ve “Çâre ve tedbîriniz nedür?” dediler. Hasan Paşa-yı âkıl eyitdi:

“Ey Gâzîler! Ma’lûmunuzdur ki ol melâ’în sizi kayırdığından nasîhat etmez. Ol başlardan ve kâfirin yaygarasından aslâ üşenmen! Bilmiş olun, size birkaç sözüm vardır. Benden yana kulak tutun! Bu mel’ûnların gösterdikleri başlar gerçek midir, yalan mıdır, evvelâ Kara Pençe’yi gönderelim. Sahîh haberini getürür. Sahîh olduğu sûretde [Gerçek olsalar bile], biz kal’aya onlar içün kapanmadık! Pâdişâh sağ olsun! Hemân bir ednâ kuluna buyursalar, onlar gibi ölür. Bizim kapanub sâbit-kadem olmamız, dîn-i İslâm uğruna ve Hak yolunadır! Ammâ kal’anın inşâallâhü te’âlâ alınmayacağına birkaç delîlim vardır. Biri budur ki, İbrâhîm Paşa (Birkaç ay önce vefat eden ve bir sene evvel bu kaleyi feth eden Sadrazam Damad İbrahim Paşa) bu kadar gün döğüb alamayacak [kaleyi alamayınca], ‘Eğer Hak te’âlâ fethini müyesser ederse Medîne-i Münevvere’ye vakf olsun’ dedi. Ba’dehû fethi müyesser oldu. Mercûdur ki [umulur ki], ol Sultân-ı Enbiyâ’ya vakf olan, kâfire düşmeye. Ve biri dahi küffâr-ı hâk-sâr, rebiülevvelin on ikinci gecesi gelüb muhâsara eyledi. Server-i Enbiyâ Hazretleri, âleme rahmet içün geldiği gece hürmetine bu kal’ada mahsûr olan ümmeti dahi ümmîddir ki rahmetinden behreyâb [nasiplenmiş] ola! Biri dahi budur ki, her akşam gülbank-ı Muhammedî getürüb, ‘Allah Allah!’ dediğimizde, taşrada küffâr kırk iki pâre topu bir uğurdan atar ki, ‘Kal’ada ne çok adam kapanmışdır’ diyeler. Pes Hak te’âlâ’nın ism-i şerîfi hürmetine gayret-i ilâhiyye zuhûr eder ve Allâhü te’âlâ’dan ricâ ederim ki, kal’a alınmadığından gayri, küffâr-ı hâksâr askeri, topların çeküb selâmetle gidemeyeler!” dedikde halk mütesellî olub sözlerini fâl [uğur] tutdular ve dedi ki: “Metrisden çağıran kâfire aslâ cevâb vermeyiniz! Zîrâ sözden âşinâlık kesb olunub mağlûb, gâlibe meyl etmek, umûr-i tabî’iyyedendir. Hemân kılıç gösterin! Ve mümkin olur mu ki bir kimse ol başları suya düşüre?” dedikde, Peçuylu Behram Çeribaşı ilerü gelüb: “Himmetiniz ile âna top göndereyim.” dedi. Hasan Paşa eyitdi: “Göreyim seni! Allah işini rast getüre!”. Ol dahi varub [düşmanın iki sırık üzerine geçirdikleri] başlara mukâbil, bülbül topu demekle meşhûr topu atdıkda, ikisi dahi suya düşdü. Kâfir zehr yutmuşa dönüb şetm ederek gitdiler. Hasan Paşa âna bu iş mukâbelesinde bir tımar verdi.

Küffâr, Ferdinandos Kral’a varub, vâki’ hâli bildirdiler. Gadaba gelüb, “Her kim kal’adan bir dil [esir] getürürse on pâre köy vereyim!” dedi. Melâ’în cidd ü cehd etdiler, bi-hamdülillâhi te’âlâ kâdir olamadılar.

Âmeden-i Hersek Matyaş
[Kral Mathias’ın Gelişi]

Ol günün ertesi ale’s-subh [sabahleyin], leşker-i küffâr harekete gelüb piyâde ve süvâr, Komaran tarafına teveccüh etdiler. Öğle vaktinde Hersek Matyaş, alayları ve ağırlığı [ordunun beraberinde getirdiği yükleri] gelüb çadırları kuruldu. Gürûh gürûh kondular. Mel’ûn-i mezbûr, bir azîmet ve gurûr ile geldi ki asker-i İslâm, gûyâ gözüne zübâb [sinek] mesâbesinde görünürdü. Ba’dehû bir azîm dîvân edüb cümle ahvâli ortaya getürüb söyleşdiler. Kanije’den sahîh haber vermeğe bir kimse kâdir olamadı. Ferdinandos Kral ağlayub, “Ömrümde ben bunlar gibi kavm görmedim. Her bâr ki [her ne vakit ki] içerü söz söylense kılıç gösterirler.” dedi. Hersek Matyaş: “Ya Türk’ü ne söyledirsin? Meğer sen muhannes misin? Yahud ceng ahvâlin bilmez misin? Ben yukaruda İstoni-Belgrad gibi kal’ayı alub Türk askeriyle bu kadar zamân ceng edüb, belli başlı nice kimselerini kesdim! Sen üç aya karîb zamândır bir palanga almağa kâdir olamadın!” deyü aralarında nice kıyl ü kâl oldu. Ol muhâsara eden melâ’în: “Biz feth edemedik. Gerü çekilelim. Siz metrislere girüb feth eylen.” demekle ilzâm etdiler [susturdular].

Ba’dehû Matyaş, tekrâr hisâr cânibine adam gönderüb, “Serdârınız Zigetvar’a gitdi. Yalnız, bize karşı duramadı! Şimdi biz iki azîm asker bir yere geldik. Yedi kral bunda mevcûddur. Size selâm etdiler. Murâdınız pâdişâha hizmet ise ancak olur. Şimden sonra kışdır. Kralın hisârını verin. Size bir yerden zahîre ve imdâd gelme ihtimâli yokdur. Sâğ ve esen çıkub gidiniz. Asla bir kılınıza zarar ve ziyân gelmez.” deyü mülâyemetle [yumuşaklıkla] vâfir [çokça] söz söyledi ve “Kerem eyleyin, bize belli bir cevâb verin!” deyü niyâz eyledi. Kal’adan kılıç gösterüb mel’ûnu tüfenge tutdular. Bilâhare şetm ederek gitdi. Zîrâ, “Türk, bu kadar askeri görüb havfa [korkuya] düşmüşdür ve eğer şimdi bir cevâb verirler ise za’flarına ve hisârı teslîm edeceklerine delîldir.” deyü tecribe içün gelmişdi. Dönüb kal’a halkının bu vaz’ını dedikde, Matyaş gazaba gelüb, “Yarın yürüyüş edelim ve kal’ayı alub cümlesini katl edelim!” dedi.

—

Dizleri Üstüne Çöken Dev

 Emir Ali Demirel

18/04/2023

Yorum Yaz

“kanatları kopmuş doğan tekrar ava çıkamaz, gözlerini kaybeden kahraman bir daha hasımlara karşı duramaz, halkın nefretini kazanan birisi için artık yarar bir iş yapmak muhaldir. Hemen vücudu ortadan kaldırılmalı ve malı da müsâdere edilmelidir” dediler. Bundan sonra padişahın kınından sıyrılmış kahr ve gazap kılıcıyla hayatını kaybeden Vezir Mustafa Paşa’nın malları da yağmaya gitti.

Mustafa Na’imâ Efendi

1655-1716 seneleri arasına yaşayan ve Hicrî 1000-1070 [1592-1660] arasının tarihini yazan Mustafa Na‘îmâ Efendi, tarihinin I. Cildinin ilk faslında, tarih ilminin lüzumu ve faydası, devletlerin ömürlerinde geçirdiği safhalar gibi bazı umumi meselelerden bahseder.

Bu faslın sonunda, velinimeti olan Sadrazam Amcazade Hüseyin Paşa’nın, 1699’da imzalamaya muvaffak olduğu sulh anlaşmasına giden yolu 16 sene evvelindeki Viyana bozgunundan alarak bir hülasa şeklinde anlatmaktadır. Bu kısmı, devrin elitist yüksek diliyle yazılmış orijinal metnini de beraberinde vererek paragraf paragraf sadeleştirmeye çalıştım.

Bu satırlarda, bir zamanlar yeni kurulan her müessese/devlet gibi sebükbârlık ile kurulan ve büyüyen, sonra da yine bir çok müessese/devletin yaşadığı gibi artan faaliyetlerle/fetihlerle zenginleyip genişleyen ve olgunluk çağının sonuna gelen Osmanlı Devleti’nin ihtiyarlık çağına girerken yaşadığı en mühim bir kırılma noktası ve akabinde yaşanan 16 yıllık çok sarsıntılı vetîre anlatılmaktadır.

Bu 16 yıl boyunca İkinci Mohaç (1687), Zenta Bozgunu (1697) gibi nice büyük facialar yaşanmış, nice kumandanlar kaybedilmiş, nice hazineler düşman eline geçmiş, nice insanlar savaş vergilerinin yükü altında ezilmiş ve nice sultanlar çaresizlik ve ümitsizlik içinde kıvranmışlardır.

Adeta yıllardır altın kemeri alan bir boksörün bir maçta ilk defa sert bir yumruk yiyip sendeledikten ve dizlerinin üzerine düştükten sonra büyük bir panikle kalkıp şaşkın ve çılgıncasına etrafına yumruklar savurmaya başlamasını ve böyle yaptıkça daha çok yorulup rakibine daha çok pozisyon vermesini seyretmek mümkün. Nihayetinde boksörümüz yere seriliyor ve hocaları ve antrenörleri tarafından köşeye çekiliyor. Boksör kendine getiriliyor ve ikinci raund’a (1699 sonrası) nasıl gireceği telkin ediliyor.

Sultan II. Mustafa Han, saltanatının 1699’dan sonraki son 4 senesini melankoli içinde geçirdikten sonra vefat etti ve daha sonraları devrine, Lale Devri denecek olan Sultan III.Ahmed’in çağı başladı. (1703).

**

Lisânın ihtişâm-ı hayret-engizi ve muhteviyâtın te’essüfât-ı ibret-âmizini arz ederim: 

Târîh-i Hicret-i Nebeviyye -aleyhi efdalü’t-tahiyye- nin bin doksan üç senesi hudûdunda merhûm ve mağfûrun-leh Sultân Muhammed Hân ibn İbrâhîm Hân Hazretleri’nin evâhir-i asr-ı saltanatlarında merhum Kara Mustafa Paşa sadâretinde nâ-gâh ta‘alluk-i irâdetillâh ile kaddâha-i kazâ vü kaderden şerâre-i fitne cehîde ve çârsû-yı âlemyânın kâlây-ı emn ü râhatına resîde olmakla nâ’ire-i âşûb u şikâk ni‘met-serây-ı huzûr u vifâkı ihrâk edip millet-i İslâm-ı nusret-âsâr ile Engürüs küffârı beyninde mün‘akid ü mürtebit olan rişte-i sulh u salâha infisâm ve sedd-i hüdneye inhidâm vâki‘ oldu.

• Peygamberin Hicretinin -üzerine en üstün selamlar olsun- 1093. Senesinde [m.1683], merhum Sultan [IV.] Mehmed Han’ın saltanatının sonlarında, merhum Kara Mustafa Paşa’nın sadrazamlığında, aniden Allah’ın iradesi ile kaza ve kader kadehçilerinden memleket çarşısının emniyet ve rahatlığına bir fitne kıvılcımı sıçrayıp, kargaşa ve uyuşamamazlık yangını, huzur ve uyumluluk sarayını yakıp, zaferler yazmış İslam milleti ile Engürüs [Macar-Avusturya] kafirleri arasındaki sulh akdi bozuldu ve muahede barajı yıkıldı.

Etvâr-ı düvel bahsinde zikr ettiğimiz tavr-ı râbi‘ muktezâsı olan ba‘zı hâlât-ı garîbe iktizâsı ile Engürüs seferi açılıp vezîr-i merkûm Mustafa Paşa merhûm cüyûş-i deryâ-hurûş ile varıp Nemçe taht-gâhı olan Beç kal‘asını muhâsara edip tadrîb ü tahrîb ile bilâd-i ehl-i dalâlı pâymâl eyledi. Karîben kal‘aya zafer müyesser olur ümmîdiyle muhâsara ve mukâteleye bezl-i makdûr ederken mir’ât-i sun‘-i Kirdgâr’da hilâf-ı melhûz, sûret-i hâ’ile be-dîdâr olup etrâf u nevâhîde olan cibâl ü zavâhîden cümû‘-i küffâr guyûm-i sâ‘ika-bâr gibi zuhûr edip mütevassılları imâte kasdıyla asker-i İslâm’ın cevânibini ihâta ettiler. Seylâb-ı nâ-geh zuhûr-ı kazâ hücûmundan mecâmi‘-i kâr u bâr umûma ibtilâ-i hasâret ile tefrika-i haybet lâhık oldu.–

• Devletlerin tavırları bahsinde anlattığımız 4.devredeki devletlerin yaşadıkları* gereği Avusturya seferi açılıp adı geçen vezir Mustafa Paşa merhum, kabaran deniz misali sayısız askerle varıp Avusturya’nın başkenti Viyana kalesini kuşatıp dalalet ehlinin diyarını ayaklar altına aldı. Yakında kalenin düşmesi umulup kuşatma ve cenge devam edilirken umulanın aksine olarak Allah’ın yarattığı bu alem aynasında facialar kendini gösterip etraftaki düşman askerleri toplanıp tepelerden sel gibi akarak İslam askerini çevirdiler ve ulaşabildiklerini öldürdüler. Ümitler boşa çıktı, Ye’s ve keder herkesi kapladı.

Ve vezîr-i müşârün-ileyh, tahallüf-i maksûddan hâzin ü nâ-kâm asker-i İslâm ile semt-i avdete imâle-i licâm edip mehâmm-ı tedârik-i mâ-fâte kıyâm için meştâ-i Belgrad’da ârâm eylediler.

• Ve adı geçen vezir, maksada erişememekten dolayı pek üzüntülü askeriyle birlikte dizginleri döndürüp avdete geçti ve yeniden tedarikte bulunup zayiatı geri almak için Belgrad kışlağına çekildi.

Serdâr-ı A‘zamın bu seferinde netîce-i zafer ve nihâl-i azîmeti bâr-âver olmadığı için Sultan Mehmed Han Hazretleri’nin tab‘-ı hümâyûnları muğber olup eğerçi sûretâ istimâleti mutazammın nevâziş-nâmeler gönderildi. Lâkin nihânî i‘dâm-ı vücûd-ı serdâr ile sedd-i selme-i nâmûs-i devlete karar verildi. “Rahneyi açan kapar ve binâyı yapan yıkar” mazmûnu üzre şerm-sârlığın çâre-sâzlığı tarîkine cümle mâlını bezl ü nisâr edip belki def‘-i âr mertebesi bir kâra dest-res bulmak melhûz iken, ba‘zı kibâr-ı kârdân u mukarrebân ırz-ı devleti sıyânet siyâkında bu mukaddemât-ı vâhiyye ile tarîk-i gazab-ı pâdişâhî edip,

“şehbâz mütesâkıtü’l-cenâhayn şikâr-gâha varamaz. Ve kahramân-ı türsîde-nigeh bir dahi mukâbele-i hussâma duramaz. Menfûr-i kulûb-i nâs olanın elinden bir iş gelmeye mesâs yokdur. Hemen vücûdu izâle ve mâlı ve mülkü cenâb-ı hümâyûna nevâle olmak ma‘kûldür” dediler.  Bilâhare pâdişâh-ı bülend-câh hazretlerinin seyf-i meslûl-i kahr u gazablarıyla Mustafa Paşa maktûl olup, hazâin-i emvâl-i bî-şumârı yağmaya gidip, bir gedik sedd etmediğinden gayri, ol beliyye-i hâ’ile gittikçe müştedd olup bir çâre-i münâsip görülmedi. Ba‘dehû a‘dâ-yı dînden ahz-ı intikâm ve kılâ‘-ı serhadden muhâfazada ihtimâm için her sene Üngürüs cânibine sefer olunmak iktizâ eyledi. Vardıkça ol serhadlerde nâ’ire-i fesâd iştidâd bulmakla sâl be sâl hazîneler sarf olunup gönderilen serdârlar gâh gâlib gâh hâ’ib olarak itlâf-ı emvâl ve ihlâk-ı ricâl ve nice kılâ‘-i hasîneye istîlâ-i ehl-i dalâl bâ‘is-i ihtilâl oldu.

• Sadrazamın bu seferi zaferle neticelenmediği ve seferden dönüş fidanı da yemiş vermediği için Sultan Mehmed Han ona çokça gücendi. Her ne kadar vezire evvela  suçunun bağışlandığına dair ve bazı teselliler içeren nameler gönderildiyse de daha sonra gizli olarak devletin namusu barajında açılan deliğin kapanmasına vezirin idamı ile karar verildi. “Deliği açan kapatır, evi yıkan yapar” sözü gereğince, vezirin, cümle malını ve gayretini yaptığı hataları telafi etmek yolunda harcaması ve bu vesileyle de bu utanç verici hallerden bir çare bularak çıkması asıl olması gereken şey iken, bazı padişaha yakın devlet adamları gûyâ devleti korumak bahanesiyle birçok boş sözlerle padişahın gazabını celb ettiler ve
• “kanatları kopmuş doğan tekrar ava çıkamaz, gözlerini kaybeden kahraman bir daha hasımlara karşı duramaz, halkın nefretini kazanan birisi için artık yarar bir iş yapmak muhaldir. Hemen vücudu ortadan kaldırılmalı ve malı da müsâdere edilmelidir” dediler. Bundan sonra padişahın kınından sıyrılmış kahr ve gazap kılıcıyla hayatını kaybeden Vezir Mustafa Paşa’nın malları da yağmaya gitti. Fakat Kara Mustafa paşanın katledilmesi ve malının hâzineye alınması hiç bir gedik kapatmadığı gibi, harp ve mağlûbiyet belâsı da arttı ve çare bulunamadı. Muharebe uzadı, durmadan hududa asker sevki icap etti, hazine boşaldı, hudut eyaletlerinde fesat ve fitne çoğaldı.

Hâsıl-ı Kelâm: Memâlik-i İslâmiyye’nin cevânib-i erba‘asında düşman-ı dîn velvelesi ümmet-i Muhammed’e dağdağa verip arsa-i memâlik-i mahrûsasya gulgule saldı. Bu evkâtlarda mühr-i sadârete nâil olan vüzerâ-i ızâm bu umûr-i muhayyilü’ş-şu‘ûr tedârikine kıyâm edip cânib-i berr ü bahre asâkir göndermekte ve mevâcib ü mühimmât eriştirmekte devâ‘-i zarûretle günâgûn zahmet çektiklerinden gayri, kimin azli ta‘cîl ve eyyâm-ı hükûmeti kalîl olup kimin dahi adem-i istiklâl ile telâşî-i ahvâli mesâlih-i mühimme ta‘tîline sebeb oldu. Gâh tehâsüd ü teşâcür-i vükelâ ve gâh gadr-i azl-i tebeddülât-ı nâ-ber-câ mümâna‘atı ile gereği gibi bir iş görülmedi. Eğerçi asâkir-i nusret-şi‘âr ve guzât-ı sabâ-reftâr be-her sene bî-hadd küffârı küşte-i tîğ-i demâr edip nicesi zencî-beste esîr ve zillete giriftâr dâr ü diyârını ihrâk bi’n-nâr ve emvâl ü eşyâsını târümâr etmekle her tarafdan melâ‘in-i hâk-sâra ızrâr ile bir vehicle celâdet-kârlık ederler ki, memleketleri harâb ve kendileri nâ-tuvân u bî-tâb kalıp âciz ü nâ-çâr mütâreke ve müsâlaha gözlerinde uçar idi. Lâkin ra‘ûnet-i küfr ve tekâlif-i nâ-makûle ettikleri için kelâmları makbûl olmaz idi. Tebeddül-i vüzerâ vaktine düşüp bir merd-i sâhib-vücûd ile ıslâh-ı zâtü’l-beyne müte‘allık mükâleme-i uhûd, sûret bulmadı. Bu emr-i müşkil nice müddet mümtedd olmakla hazâin ü asâkirin kıllet ü zarûretlerine bâdî ve kesret-i tekâlif ile re’âyânın za‘fına mü’eddî oldu. Nice vüzerâ-yı nâm-dâr ve dilîrân-ı kâr-güzâr şehrâh-ı şahâdete gidiğp temâdî-i hurûb ve kıtâl ile tıbâ‘-ı şüc‘âna şe’âmet ü kelâl geldi.

Velhasıl İslâm ülkesinin dört tarafını düşman gürültüsü sardı. Bu sıralarda sadrâzam olanlar hudutlara çokça asker, mühimmat ve maaş göndermekte büyük güçlükler çektiler. Bunlardan kimi kısa müddet zarfında azledildi, kimisi de telâşından mühim işleri göremez oldu. Gâh vezirler arasındaki hasetleşme gâh azle uğrama ve uygunsuz şeyleri değiştirememe sebebiyle gereği gibi bir iş görülmedi. Her ne kadar İslam askerleri her sene düşmanlardan pek çoğunu kılıçtan geçirip, memleketlerini târümar, eşya ve mallarını yağma ederek düşmana pek çok zarar verdirirler  ve düşmanlar, takatsiz kalıp mütareke ve müsaleha gözlerinde uçardıysa da kabul edilemeyecek kadar ağır olan teklifler sundukları için sulh bir türlü sağlanamazdı. Birçok vezirler değişti ise de iki taraf arasını bulacak kabiliyette bir vezir gelmedi. Muharebe devam etti. Ordunun masrafını karşılamak için toplanılan vergiler yüzünden halk perişan oldu. Nice vezirler, kumandanlar şehit düştü. Savaşların uzaması sebebiyle de birçok cesur tabiatlı askerde bile bıkkınlık ve usanç hâsıl oldu.

Na‘îmâ Efendi buradan sonra, işlerin 15 yıl böyle devam ettiğini ve nihayet Amcazade Hüseyin Paşa’nın sadarete gelerek işleri yoluna koyduğu ve bir sulh muhaedesi imzaladığını (Karlofça-1699) anlatmakta ve fazla teferruata girmeden faslı bitirmektedir. Cenab-ı Hak cümlesine rahmet eylesin. Bizleri de eslâftan ders çıkaranlardan eylesin.

*Ek: Dördüncü devre [Sadeleştirilmiş]:

• Kanaat devridir. Bu devrin adamları bundan evvelki üç devirde gelip geçenlerin kanunlarına tâbi‘ ve onların vaz‘ ettiği menfaat şekillerine kâni‘ olup doğru yolda mâzîye uyarlar. Geçmişleri taklitten vaz geçer ve onların yollarından saparlarsa işlerin fesada uğraması mukarrerdir. Başlangıçta devletin şan ve şerefini kuranlar, sonradan gelenlerden ziyade doğru fikir ve olgun akıl sahipleridir. Onların kurdukları esasa aykırılık, devletin azametinin ihtilâline sebeptir. [diye inanılır ve yaşanır].

• Bu devirde vükelânın kuvvetleri tam ve büyüklerin servetleri en yüksek dereceye vasıl olur. Asker, bol para alarak rahat ve müreffeh ve herkes bir muayyen mertebeye ulaşır ve muayyen işlerden el çeker. Fakat giderek mevki sahibi kimse arasında haset ve fesada, şahsî garezler yüzünden azil ve nasblar başlar, rakiplerini bertaraf edip yüksek mevkide kalmak isteyenler adalet yolundan ayrılır, rüşvet açığa vurulur, işleri çevirmekle mükellef devlet adamları mala düşkün olur, şahsî istidat ve hakikî istihkaka riayet edilmez olur. Zaten bu devirde devletin bünyesi de fesada müsaittir. Bu yüzden hakikat perdesi altında gareze müsait iddialar, hayırhahlık şeklinde görünerek tamah ve hırs uğrunda hileler alıp yürür. 

• Müzevvirlerin ve müfsitlerin kışkırtmasiyle gözü dönmüş olan asker de terbiyesizce hareketlere başlar. Askerin bu karışıklığını bertaraf etmek için harp ile meşgul edilmeleri icap eder. Gûya düşmandan intikam almak ve memleketi genişletmek bahanesiyle kapatılması müşkül harp kapısı açılır. Eğer bu halde zafer elde edilir ve bundan sonra memleket huzura dönerse çok iyi olur ama, zaferin elde edilmesi müşkil olur ve harp uzarsa mütemadiyen masraflar artar ve asker ve rical helak olacağından devlet zayıflar. Hal böyle olunca yapılacak şey, evvelâ muharebeye son vererek, sulh zamanında memleket işlerini düzeltmektir.

**

Son olarak Ocak 2023’te kabirlerini ziyaret ettiğim Sultan IV. Mehmed Han ve oğlu Sultan II. Mustafa Han’ın türbesinden çektiğim fotoğrafla yazımı bitirmek istiyorum. Baba-oğul Eminönü, Yeni Camii Türbesinde yan yana yatıyorlar. Biri Viyana biri Zenta facialarıyla sarsıldı. Allah rahmet eylesin..

IV.Mehmed hk. tavsiye video: https://www.youtube.com/watch?v=O5hJ6gOjMhU

II.Mustafa hk. tavsiye video: https://www.youtube.com/watch?v=oYiTurmIacE


.

Kanuni Devrinde Sosyal Hayatımızdan Kesitler – Busbecq’in Anlattıkları

 Hasan Gül

21/04/2023

Yorum Yaz

18’inci asrın Fransız 17’nci asrın Felemenk (Hollanda) asrı olarak isimlendirildiği gibi 16’ncı yüzyıl da tarihe Türk asrı olarak geçmiştir. Karadeniz’i bir iç deniz -mare nostrum- haline getiren Osmanlılar bu çağda, Adriyatik Denizi’nden Atlas Okyanusu ve Hint Limanlarına kadar en kudretli devresini yaşadı. Osmanlıların karşısındaki en büyük güç ise Mukaddes Roma Cermen İmparatorluğu ismiyle maruf Habsburg Avusturya’sı idi.

Macaristan’ı ele geçiren Osmanlılar, Avrupa’daki krallıkların yarısını tacında birleştirmiş Habsburglar ile hasım ve komşu haline geldi. Bu makalemizin neşet ettiği mektuplar bu görkemli Avusturya Arşidükalığına hükmetmekte olan Ferdinand’ın, Kanuni Sultan Süleyman’a barış ümidiyle gönderdiği bir elçiye ait. 1555-60 senelerine tarihlenen mektupla Ogier Ghiselin de Busbecq tarafından samimi bir üslupta yazılmış.

Basın, gazete ve haberleşme imkanlarının mahdut (kısıtlı) olduğu, medeniyetler arası empati ve müsamahanın (hoşgörü) neredeyse olmadığı dönemde, Busbecq’in Osmanlılar hakkında kah hayran, kah alaycı, kah dehşet içinde aktardığı intibaları oldukça canlı..

19. yüzyıl öncesi Türk hayatına dair, elimizde fevkalade az sayıda hatırat vardır. Bunun bir sebebi Türk-İslam kültüründe kendinden bahsetmenin kibir ve büyüklük olarak addedilmesi, ikincisi ise sözlü kültürün oldukça güçlü olması olarak gösterilir. Aynı zamanda sıradan bir Osmanlı’nın o günlerde, günlük hayata dair hatırat kaleme alması mantık dışı olması hasebiyle, memleketimizi gezen seyyah ve sefirlerin yorumları büyük bir kıymeti haiz. Öte yandan bu hatıraları okumanın bazı handikapları da var ki bunlar hatıratı kaleme alan kişinin muhayyilesindeki ön yargıları, genellemeleri, akıcı bir anlatım için abartma isteğini, yanlış anlaşılmaları ve tercüme hatalarını barındırabilmesidir.

Türkler Hanları’nda Misafirperverlik

Busbecq Viyana’dan İstanbul’a ve doğuda seferde olan Sultan’a ulaşana kadar binlerce kilometre sürecek seyahati esnasında kah kamp kurup çadırında kalmakta, kah kasaba ve şehirlerdeki hanlarda konaklamaktadır. Zengin ve hayırsever Osmanlı idarecilerin yaptırıp gelir tahsis ettiği hanların Avusturya Elçisi’ni nasıl büyülediğine bakalım:

“Bazan da bir Türk hanında kaldım. Bunlar çok geniş ve ayrı ayrı yatak odaları olan gösterişli yapılar. Hristiyan, Yahudi, fakir, zengin hiç kimse buradan geri çevrilmiyor, kapısı herkese açık. Paşalar ve sancakbeyleri dahi yolculukları esnasında buraları kullanıyorlarmış. Türk hanlarında her zaman bir saltanat sarayındaymışım gibi misafirperverlikle karşılandım. Bu hanlarda konaklayanlara yemek verilmesi adettir. Yemek zamanı bir hizmetkar masa kadar kocaman bir tepsi ile çıkagelir. Tepsinin ortası bir tabak etli bulgur, etrafında ekmekler ile bazan de bir petek bal olur”

Türk Ezanı’nın Hoş Sadası

Bugünün mekanik tırmalayıcı sesi ile şikayet ve serzenişlere konu olan hoparlörden okunan ezanı değil, hem kulağa hem gönüllere seslenen halis ezanı ise elçi şu ifadeler ile anlatıyor: “Camilerde hizmet eden ve su saati kullanan talisman dedikleri bir sınıf adamlar var. Bunlar şafak vaktinin yaklaştığını su saatine göre anladıkları zaman bu iş için yapılmış yüksek bir kuleden haykırmaya başlayarak herkesi duaya(namaza) çağırıyorlardı. Bunu günde beş kere yapıyorlar. Hafifçe titreyen yüksek ve hoş bir seda ile yaptıkları bu çağrı tahmin edilemeyecek kadar uzaklara ulaşabiliyor. “

“… Türklerin imaret dedikleri hanlarda kalırken duvarlardaki çatlaklara sokulmuş kağıt parçaları sık sık dikkatimi çekti. Bunların ne olduğunu merak ettiğimden çekip çıkardım. Fırsat bulduğumda Türk dostlarıma üzerinde ne yazılı olduğunu sordum ve böyle muhafaza edilmeyi gerektirecek hiçbir şeyin yazılı olmadığını öğrendim. Bundan dolayı merakım daha da arttı. Aynı şeye sık sık başka yerlerde de rastladım. Sorduğum zaman Türkler cevap vermekten kaçındılar. Ya bana inanmayacağımı sandıkları bir şeyi söylemeye utandılar yada yabancı bir dinden olana böyle bir sırrı açıklamak istemediler. Sonraları Türklerle yakınlaştıkça dostlarımdan öğrendim ki üzerine yaradanın ismi yazılabildiği için kağıda çok saygı duyarlarmış. Bu sebeple kağıt parçalarının yerlerde sürünmesini istemezler, bulduklarında çiğnenmesin diye derhal alıp bir deliğe sokarlarmış.”

Elçiyi Hayran Bırakan Türk Giysileri ve Disiplin

Busbecq’in Türklerin giyim kuşamına ve ordugahtaki düzen ve intizama dair izlenimleri de oldukça ilginçtir: “Şimdi gelin benimle ve başlarındaki kumaşın kat kat dolandığı kar beyaz sarıklar olan şu muazzam kalabalığa bakın. Rengarenk kıyafetler, her tarafta altın, gümüş, mor renklerin, ipek ve atlas kumaşların pırıltısı. Bunları teferruatıyla tarife kalkmak hem çok uzun sürer hem de kelimeler yetersiz kalır. Bugüne kadar gözlerime böyle güzel bir manzara sunulmamıştı. Bütün bu ihtişamın içinde yine de büyük bir sadelik ve tasarruf göze çarpıyor. Makamı ne olursa olsun herkesin kıyafeti aynı biçimde. Bizdeki gibi pahalı ve üç günde eskiyen kenar şeritleri ve lüzumsuz süslemeler yok.

Bizler onların giyim tarzına nasıl şaşıyorsak, bizim kıyafetlerimiz de Türkleri hayrete düşürüyordu. Ayak bileğine kadar inen kaftanlar giyiyorlar. Bunlar kişiyi daha heybetli göstermekle kalmıyor, endamını da arttırıyor. Öte yandan bizim elbiselerimiz o kadar kısa ve dar ki vücudun saklı kalması daha uygun olacak hatlarını ortaya çıkarıyor. Giyene yaraşması şöyle dursun şu yada bu sebeple insanın boyunu kısaltıp bodur gösteriyor. 

O büyük kalabalığın bilhassa takdire değer bulduğun husus sessizlik ve disiplindi. Genellikle her türlü kalabalığın oluşturduğu izdihamda meydana gelen gürültü ve uğultudan eser yoktu. Herkes kendine ayrılan yerde, çıt çıkarmadan duruyordu. Subaylar yani generaller, albaylar, yüzbaşılar ve teğmenler -Türkler bunların hepsine ağa ünvanı verir- oturmuşlardı, askerler ise ayaktaydı. En dikkati çekenler ise uzun bir saf halinde diğerlerinden ayrı bir tarafta duran birkaç bin yeniçeriydi. Benden biraz uzaktılar. Öyle hareketsizdiler ki, onları adet üzere selamlamam söylendiği zaman başlarını eğerek bana karşılık verene kadar canlı mı yoksa heykel mi olduklarında bir an tereddüt etmiştim.”

Muntazam Ziyafet

Busbecq’in hayran olduğu uygulamalardan birisi de İran elçisine verilen ziyafet esnasındaki servistir: “Paşalar sofrayı gölgeleyen bir tentenin altında yaslanmış oturuyorlardı. Hepsi de aynı kılıkta giyinmiş yüz kadar genç, yemeği anlatacağım usulde sofraya getirdiler. 

Önce misafirlerin uzanmış olarak oturdukları sofraya doğru aralarında aynı mesafeyi muhafaza ederek ilerlediler. Selam vermelerine mani olmasın diye boş olan ellerini dizlerinin yerine koyup başlarını eğerek selam verdiler. Sonra da mutfağa en yakın duranı sahanları alarak yanındakine, o üçüncüye, üçüncü dördüncüye geçirdi. Yemek böylece sofraya en yakın olana ulaşıyor ve baş kethüda sahanları onun elinden alarak sofraya koyuyordu. Yüz veya daha çok sahan bu usulle ve herhangi bir karışıklığa meydan verilmeden sözün gelişi akıp durdu. Bu iş bittikten sonra hizmet edenler, misafirleri tekrar selamladılar ve aynı düzende, ancak son gelenler bu defa en başta , ilk gelenler en sonda olmak üzere çekildiler. Diğer yemekler de sofraya bu usulde getirildi. Türkler anlık işlerde dahi intizama dikkat ederler. Biz ise en mühim konularda bile bunu ihmal ederiz.”

Busbecq çeşitli vesilelerle Türklerdeki şefkat ve hayvan sevgisini anlatmaktan geri durmuyor: “Kapadokya’ya yaptığım yolculukta köylülerin taylara küçükken ne kadar sevgi ve ihtimam gösterdiklerine dikkat ettim. Onları okşayıp severek evlerine hatta neredeyse sofralarına bile alıp adeta çocuklarından ayırt etmiyorlar. Tayların boyunlarında kem göze karşı bir çeşit tasma gibi taşıdıkları sıra sıra nazarlıklar var. Nazardan çok korkuyorlar. Onlara bakan seyisler de aynı şekilde müşfik davranıyorlar. Tayların sevgisini onları okşayarak – çok mecbur kalmadıkça sopaya başvurmadan – kazanıyorlar. Neticede atlar Türklere büyük sevgi duyuyor. Bundan dolayi çifte atan, ısıran bir ata rastlamazsınız, saldırgan atlar ise yok denecek kadar azdır. Aman Tanrım, bizim usullerimiz ne kadar da farklı! Ahırlarımızda görevli adamlar atlara bağırmazlar ve böğürlerine vurmazlarsa tesirli olamayacaklarını sanırlar. Sonuçta hayvanlar korkuyla titrer ve seyisler ne zaman ahıra girse onlardan ürküp nefret ederler.”

Türklerin Hayvan Sevgisi

“Türklerin hayvanlara olan düşkünlüğünden biraz daha bahsetmek istiyorum. Köpeği pis bir hayvan gördüklerinden evlerine sokmazlar. Buna mukabil onun yerini kedi almıştır. Kediyi çok daha ahlaklı, doğuştan mütevazı ve terbiyeli bir hayvan bilirler. Böyle düşünmelerine örnek olarak ise peygamberlerinin kedi sevgisini gösterirler. 

Köpekler ise umuma aittir ve sahipleri yoktur. Herhangi bir belirli evi değil mahalleyi beklerler. Türkler evdeki artıklar dışında özellikle yavrulamış köpek var ise bunlara kemik ve ekmek taşırlar. Bunu sevap sayarlar. Yaradanın hayvanlara insiyaki istekleri ve beslenme arzuları dışında bir şey bağışlamadığını, dolayısıyla onların insanların şefkat ve yardımına muhtaç olduğunu düşünürler. Türklerin en çok hiddetlendiği şey, hayvanlara eziyet edilerek öldürülmesi veya çektiği acıdan zevk alınmasıdır. 

Buna örnek olarak bir Venedikli kuyumcunun başına gelenleri anlatabilirim. Bu adam kuş tutmaya meraklıydı. Yakaladıkları arasında guguk kuşu büyüklüğünde bir kuş vardır. Kuşun gagası küçük olmakla beraber gırtlağı çok büyük ve genişmiş. Ağzını açmaya zorlandığı zaman içine bir insan yumruğu sığabilirmiş. Kuyumcu şakacı bir adamdı. Kuşun bu garipliğine şaştığı için onu evinin giriş kapısı üstüne kanatları iki yana açık olarak bağlamış, ağzını açık tutmak için çenesinin ortasına bir tahta parçası yerleştirmiş. Sokaktan geçen Türkler durup başlarını kaldırarak kuşa bakıyorlarmış. Onun canlı olduğunu ve kımıldadığını görünce haline acıyıp bu kuşa böyle azap vermenin suç olduğunu söylemişler Kuyumcuyu ensesinden tutarak ağır suçlara bakan kadı’nın huzuruna çıkarmışlar.”

Rüstem Paşa’nın Busbecq’e En Büyük İyilik Teklifi

Busbecq’in kayda değer bulup not aldığı bir mesele de kendisine bizzat sadrazam Rüstem Paşa tarafından yapılan tekliftir: “Aradan bir kaç gün geçtikten sonra Rüstem’le bir takım genel konular üzerine konuşurken bana dostça muamele etmeye başladı. Sonunda niçin onların dinini kabul ederek gerçek Tanrı’ya ibadete katılmadığımı sordu. Böyle yaptığım takdirde Süleyman’dan büyük iltifat göreceğimi de ilave etti. Kendisine cevap olarak doğduğum dine bağlı kalmaya kesinlikle kararlı olduğumu söyledim. Rüstem “Pekala öyle olsun, ama ruhunuz ne olacak?” diye sordu. “Ruhum için de ümidim büyüktür. dedim. “Pekala öyle olsun” dedi. Türkler iyi düşünceler besledikleri bir Hıristiyan’a bir defa böyle bir teklifte bulunurlar. Bunu dini bir görev addederek böylece ebedi azaba mahkum birini, eğer imkan varsa, bundan kurtaracaklarını ümid ederler. Bu teklifin yapabilecekleri en büyük iyilik olduğuna inanırlar.”

Üç Aylarda Bir Sofra Daveti

Son olarak Busbecq’in şahit olduğu Ramazan öncesinde verilen geleneksel bir ziyafetten bahsederek, yazımızı noktalayalım: “Bizim Büyük Perhiz’in karşılığı olan Ramazan orucu başlamadan birkaç gün önce paşaların istisnasız herkese açık bir akşam yemeği vermesi adettir. Buna neredeyse bütün komşular, ahbaplar, dostlar katılır. Bir halının üzerine deriden yapılmış dikdörtgen bir örtü serilir. Üstü de sahınlarla doldurulup kalabalık misafirlere yer açılır. Paşa sofranın başında oturur. İleri gelenler de onun etrafında. Sonra da alt rütbeden diğer misafirler uzun bir sıra haline gelerek sofrayı hiç yer kalmayana kadar doldururlar. Birçoğu da arkada ayakta durur (zira sofra hepsini birden aynı zamanda almaz).

Oturanlar açlıklarını bastırınca (bu pek uzun sürmez çünkü itidalle ve konuşmadan yerler) yemeği şeker veya balla tatlandırılmış sudan içerek bitirip ev sahibini selamlayarak giderler. Onlardan boşalan yerlere ayakta bekleyen misafirler geçer, sonra bunların da yerlerini başkaları alır. Böylece aynı sofrada pek çok misafire yemek verilmiş olur. Bu arada hizmetkarlar gelip giderek tabakları sahanları toplar, yıkar ve temizlerini getirirler.”

[Türk Mektupları – Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri – Ogiler Ghislain De Busbecq – TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI]


.

II. Viyana Kuşatmasında Aslında Neler Oldu? – Yaman Olur Köşeye Sıkışan Nemçe’nin Pençesi

 Hasan Gül

29/01/2023

Yorum Yaz

Geçtiğimiz ayın başında yaptığım Viyana seyahati, ecdadımızın binlerce kilometre kah at sırtında kah yaya teperek geldiği, 3 ay süren Viyana Kuşatması ve tarihimizin en haşmetli günlerini hatırıma düşürdü.

Sathi olarak malumat sahibi olsam da ne yazık ki, Viyana’yı gezmeden önce ikinci kuşatmayı detaylıca okuma fırsatı bulamadım. Ne yapalım 5 gün boyunca Viyana’nın tarihi merkezini adım adım gezip Habsburg havası aldık, yeni yetme Viyana Cumhuriyeti’nin kompleksli pozlarına tahammül ettik. Pardon, Avusturya Cumhuriyeti!

Neyse istihzayı bırakalım. 2. Viyana Muhasarası Osmanlı Tarihi’nde İstanbul’un Fethi ile birlikte en mühim kırılmalardan birini teşkil eder. Viyana’dan döner dönmez aldığım Kahraman Şakul Hoca’nın 2. Viyana Kuşatmasını bir solukta okuduktan sonra ağzımı açık bırakan, heyecanlandıran ve kederlendiren gizli kalmış bazı noktaları kısaca derç etmemenin ecdada haksızlık olabileceğini düşünüp kaleme sarıldım.

Kahraman Hoca Viyana, Uyvar, Kamaniçe, Çehrin muhasaralarını TÜBİTAK projesi dâhilinde görsel olarak canlandıran harikulade bir dizi kitaba imza atmış. Timaş Tarih tarafından resimler, şemalar, grafiklerle bezenerek basılmış. Ben de Viyana ve Uyvar muhasaralarını kendisinden okumak bahtiyarlığına eriştim. Eserin tadını yakalamamız mümkün değil, ne var ki hülasa kabilinden olsun yazmaya cesaret ettim.

Öncesi

İlk olarak Romalıların Tuna nehrinin güney kıyısında kurdukları Vindobona şehri bugünki Viyana’nın başlangıcı sayılır. Romalılar pek çok yerde olduğu gibi muntazam bir kare formda ilk Viyana’nın temellerini atarlar. Şehir hem Tuna hattında bir kritik garnizon kenti, hem de bir ucu Karpat dağlarınca ihata edilen (çevrilen), göz alabildiğine nehirlerin suladığı engin ovalarından bolluk ve bereket fışkıran Pannonia (Panunya) düzlüğünün iki kilidinden biri, diğeri Slavca “beyaz şehir” manasına Belgrad.

Osmanlılar ve Habsburglar tarafından 3 asır boyunca paylaşılamayıp çiğnenen ve tarumar edilen, Sırbistan ve Macaristan işte bu Panonia ovasındaki mümbit memleketeyn. Kanuni Sultan Süleyman tarafından ilk defa muhasara edilen Viyana alınamamış, tedariksiz sefer sebebiyle Padişah ordusu ile geri çekilmiş, nihayet 3 sene sonra Osmanlı akıncıları Almanya içlerine ve Slovenya düzlüklerine akınlar düzenlemeye devam ettiğine göre muhasaranın başarısızlığı çok da önemsenmemiştir. Kanuni’nin ölümünü müteakip senelerde Osmanlılar Devleti inhitata (yıkımın eşiğine) kadar sürükleyecek iç gailelere düçar olmuştur.

Nihayet devlet gemisi su alsa da yüzmeyi başarmış ve yarım asırlık ihtilallerin bunalım ve fesad ortamından Hatice Turhan Sultan sayesinde kurtulmayı başarmıştır. Valide Sultan’ın Osmanlılara en şanlı ikinci muzaffer devreyi yaşatacak muvaffakiyeti, ömrünce şekerli mürekkebin tadına bakmamış bir Arnavut olan Köprülü Mehmed Paşa’ya saltanat mührünü vermek olur.

Babasının nizama koyduğu devleti, Fazıl Ahmed Paşa devralır. 25 yaşında bir genç iken cihanın en kudretli devletini ona emanet eden Avcı Sultan Mehmed’i de takdir etmek gerektir. Kendisine Fâzıl (faziletli) denmesi ciddi bir medrese eğitimi ile müderrisliğe (profesörlük) kadar yükseldikten sonra ilmiyeden askeri sınıfa geçmesi sebebiyledir. 16 sene padişah mührünü koynunda taşıyan genç vezir, rutubetli siperlerde ve at sırtında geçirdiği ömrünün nihayetine 41 yaşında ulaşır.

İlim ve hilim (yumuşaklık) ehli vezirden bize yadigar İzmir’e muhaceretle yerleşen Müslüman Girit Rumları ile Beyazıt‘taki şirin kütüphanesidir. Son derece yumuşak, cömert ve merhametli olduğu anlatılan Fazıl Ahmed, 25 yıla yayılan Girit Kuşatmasını sona erdirme konusunda öyle bir azim gösterir ki destan olsa yazılsa gerektir. Girit’e yelken açmak üzere cihan padişahına veda ederken, kaleyi teslim alana kadar kendisine bir mektup daha yazmayacağına ahd eder. Ne var ki sefer mevsiminde kale düşmez. Fazıl Ahmed 3 yıl boyunca Dersaadet’e dönmeyip siperde metriste askerin başında savaşır. Nihayet Girit Fatihi olarak İstanbul’a döner. Ama dinlenmeye vakti yoktur.

Transilvanya’nın ötesinde Ukrayna ve Leh topraklarına sokulan Kamaniçe kalesini fetheder, ardından Çehrin kalesini muhasara eder. Tuna’nın kuzeyindeki Moravya bölgesini kontrol eden güçlü Uyvar’ın zaptı Avrupa’da “Türk gibi güçlü” deyiminin doğmasına (Fr: Fort comme un Turc) yol açar. Modern istihkamların şahı olarak görülen Uyvar, asrın en modern ordusu olan Osmanlıların karşısında duramamıştır. Tarihçilerin “Köprülülerin Yeni Kuzey Politikası” olarak adlandırdığı plan dahilinde sıra Nemçe’nin payitahtı Viyana’ya gelmiştir. Osmanlılar bu yüzyılda Avusturya ve Lehistan gibi güçlü devletler ile dinsel muhalefet içinde olan Macar Kuruzları, Ukrayna Kazakları gibi halkların kurtarıcısı olarak bir dizi fetih hareketine giriştiler. Şüphe yok ki ömrü vefa etse Fazıl Ahmed Paşa’nın maksadı da Viyana’yı almaktır.

Kuşatmaya doğru

Yarım kalmış projeyi hayata geçirmek yine bir Köprülü olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’ya vazife kalır. Merzifonlu, bahsi geçen muhasaraların çoğunda bulunmuş, tecrübeli, muktedir, güçlü bir sadrazamdır. Şunu söylemek gerekir ki 1600’lü yıllarda muhasara usulleri önceki asra göre çok değişmiştir. Kalelerin toprak dolgu ile güçlenmiş yatay olarak uzanım gösteren burçları, etrafında derin ve geniş hendeklerle – ki bu hendeklerin içinde de zaptı müşkil tabyalar yer almaktadır – techiz edilmiştir.

Padişah 4. Mehmed orduyla birlikte Belgrad’a kadar gelir. Belgrad’dan itibaren ordunun başındaki Sadrazamı zorlu bir macera beklemektedir. Kar sularının erimesiyle taşkın yapan nehirler, yıkılan köprüler, lojistik aksaklıklar (ordu her menzilde tonlarca kilo et, buğday ve ot tüketmektedir) ve bahar yağmurları, yürüyen dev bir şehri andıran orduyu oldukça zorlar. Mohaç zaferi sonrasında çamur deryasına dönen Ösek (Osijek) mevkiini aşarken bataklık üzerinde kazıklar ile kurulmuş 6 kilometrelik köprü büyük bir endişe ile geçilir. Her bir nehir geçişi düşmanın baskın vermesi ihtimalinde bozguna yol açabileceğinden son derece kritik bir organizasyon olarak planlanmaktadır.

Kara Mustafa Paşa’nın Hırvat serhaddine mi gireceği yoksa Yanıkkale ve Komron (Nemçe serhaddi) üzerine mi yürüyeceği bilinmemektedir. Hudutta harp meclisi toplanıp beylerbeyiler, sancakbeyleri ve Kırım Hanı meclise davet edilir. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın sürpriz bir şekilde seferin Viyana üzerine olmasını teklif etmesi, meclistekileri ürkütmüştür. Lakin Osmanlı edebi gereği, meclistekiler bu fikre atılganlıkla katılmadığını ancak sessizliğini koruyarak ifade eder. Kırım Hanı’nın -Osmanlı değil Tatardır- itirazını ise Kara Mustafa Paşa zarif bir şekilde savuşturur. Nihayet sadrazam, padişahın mutlak vekilidir ve kendisine itaat cümle kumandan ve beyler üzerine farzdır.

Viyana kıl payı ile düşmeyip Merzifonlu Kara Mustafa Paşa günah keçisi ilan edilince meclisteki bu konuşma bazı Osmanlı tarihlerince öne çıkarılacaktır. Ne var ki kumanda kademesindeki pasif itaatsizlik ve durumun sıradan askerler tarafından dahi bilinip dillendirilmesi, ordunun nasıl bir maneviyat ve motivasyon bozukluğu içinde olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Osmanlıların Viyana istikametindeki son kalesi Estergon’dur. Viyana ile Estergon arasında ise Komron ve Yanıkkale (Györ) yer almaktadır. Bahsi geçen şehirleri birleştiren hattın kuzeyine ise Aşağı Avusturya denmektedir ki, burada (bugün Bratislava) Pojon-Pressburg- kalesi ile birlikte kurtarma ordusunun nüvesini oluşturan Nemçe (Osmanlılar Avusturya’yı böyle anar) birlikleri yer almaktadır. Osmanlıların müttefiki Macar Krallığına hevesli Kuruz lideri Tökeli İmre’nin kuvvetleri de bu havalidedir.

Merzifonlu Mustafa Paşa, Viyana’ya adeta baskın şeklinde girer. Yol üzerindeki Komron ve Yanıkkale’yi (Györ) perdeleyip (buradaki garnizonları meşgul edecek birlikler bırakıp) Viyana’nın üzerine yürür. Şehri müdafaa edecek birlikler Osmanlılar şehrin karşısına dikilmeden sadece 5 gün önce Viyana’yı girmiştir. Habsburg İmparatoru Leopold ise 1 hafta önce maiyeti ile birlikte Linz’e kaçıp canını kurtarmıştır. Öyle ki İmparator, düşman arazisini talan eden öncü Kırım Tatarları’nın eline düşmekten sadece birkaç saat ile kurtulmuştur.

Bu bakıma Kahraman Şakul, Merzifonlu’nun bozgun halinde 2 günde kat ettiği Viyana- Yanıkkale yolunu kuşatma başında 7 günde kat etmesini kaçan en büyük fırsat olarak not etmektedir.

Ve kuşatma

Merzifonlu Mustafa Paşa kaleyi taarruza en müsait ve zayiatın en az verileceği noktadan Burg ve Löbel burçları , Hofburg sarayının karşısına tekabül eden cihetten girişir. Osmanlı metris ve siperlerini inceleme fırsatı bulan Avrupalı mühendisler Merzifonlu’nun kuşatma savaşlarında mahir bir kumandan olduğunu teslim etmişlerdir. Kurtarma ordusu gelmese şehrin 1 gün daha dayanamayacağı yine askeri heyetlerce ifade edilmiştir.

Viyana Kuşatmasının ilerleyen haftalarında Tuna üzerindeki ada Osmanlı kontrolüne girer, şehrin dış dünya ile irtibatı büsbütün kesilir. Hafif süvari olan Kırım Tatarları geleneksel olarak ordunun arkasını ve civarı kolaçan- yağma ederek emniyeti muhafaza etmek ve kurtarma birlikleri gelirse bunları karşılamakla vazifelidir. Tatarların bu işi profesyonel bir idare altında mı yoksa kontrolsüz bir iştiyakla mı yaptıklarını söylemek güçtür. Kuşatma başlangıcında Tatarların ordu güzergahındaki taşrayı hunharca yakıp viran eylemesi Sadrazamı çileden çıkarmıştır.

Yeri gelmişken Viyana Bozgunu sonrası tarih kitaplarında yer alan Kırım Hanı’nın efsane hâline gelmiş İskender (Krems) köprüsünü tutmayıp, Leh ordusuna buyur etmesi, burada hakim bir tepeden ihanet manifestosunu andıran konuşmasını ele alalım. Osmanlı tarihçisi Silahdar’ın hadiseyi şöyle rivayet eder: Kırım Hanı tutmakta olduğu İskender köprüsünü düşmana terk edip, hakim bir tepeye çekilir. Osmanlıları perişan edecek Leh ordusunun köprüden geçmesini seyreder. Yanındaki ordu imamı kendisini ayıpladığında ise, “Be hey efendi! Sen bu Osmanlı’nın bize ettiği cevri bilmezsin. Ancak bizi bir hale koydular ki yanlarında Eflak ve Boğdan keferesi kadar rağbetimiz kalmadı. …Tatarın kadrin bilsinler” der. Yazar, lise tarih kitaplarına kadar geçmiş bu retoriği ilmi olarak ele almakta ve çürütmektedir.

Öncelikle Krems köprüsü haftalar öncesinden -neredeyse muhasaranın başından itibaren (Ağustos ortasında)- Bavyera ve Nemçe birliklerinin kontrolündedir. Köprüden geçen Saksonya askeri, Kırım Hanı’nın köprübaşını boşaltmasıyla değil, müttefiklerin kontrolünde geçer. Efsane hâline gelmiş Sobieski’nin nehirden geçişi ise, Krems köprüsünden değil Alamandağı‘na daha yakın mesafedeki Tulln civarında tombaz (kayıkları birleştirerek oluşturulan) köprüden olur. Üstüne üstlük Krems civarında ihanet konuşmasını icra edecek bir tepelik yoktur. Dolayısıyla Silahdar‘ın tarihini yazarken bu kısmı kontekst içinde bütünlük oluşturacak şekilde hayalgücü ile tamamladığı söylenebilir. Nitekim kendisi savaş meydanında bulunmamıştır, tarihini hazırlarken Teşrifatçıbaşı‘nın notlarını kullanır. Elbette bu ifadeler Kırım Hanı’nın ve fazlaca Tatar taifesinin savaştaki hatalarını temize çıkarmaz. Düşman kurtarma ordusunun taarruzunda buna değineceğiz.

Kara Mustafa Paşa ordusu ile Viyana kalesinin karşısına dikilip kaleye teslim heyeti gönderdiğinde, yeniçeriler çoktan sıçan yolu (ordugahtan kaleye doğru diklemesine) ve metrisleri (kaleye yatay) kazmaya başlamışlardır. Metrislerin boyu çoğu yerde 3 metre civarında olup, metrisler boyunca fırın, hela ve mescid bile bulunduğu kaydedilmektedir. Yeni mevziler kazanıldıkça metris ilerletilir. Sadrazam, beylerbeyi ve sancakbeyleri de çadırlarını metrise taşır. Hendek ve tabyalara hücum esnasında metristeki serdengeçtilere mutlaka kumandanı sancakbeyleri ve beylerbeyleri liderlik etmekte, ateş hattına asker başında kumandan ile girmektedir.

Metrislerin her gece kaleye daha da yaklaşmasıyla Osmanlılar ilk önce şarampo inişi denilen hendeğin dışını, sonra hendeği nihayet hendekte yer alan tabyayı ele geçirmeyi başardılar. Bu hedeflerin kızgın yağ, iğne ve çivi ile doldurulmuş serpinti topları ile müdafilerce ölümüne savunulmakta olduğu, her taarruzda 300 ile 500 arası şehit verildiği hatıra getirilirse savaşın ne kadar dehşetli cereyan ettiğini gözümüzde canlanabilir.

Osmanlılar yer altından kazdıkları lağımlarla (dinamitle patlatılan tüneller) düşman burç ve tabyalarını çökertirken, karşı taraf da Osmanlı lağımlarını bulup önceden bertaraf etmeye çalışmaktadır. Şu farkla müdafaa cephesinde tecrübesiz halk zorla lağım kazarken, Osmanlı lağımcıları dünyaca şöhret bulmuş profesyonel askerlerdir.

Osmanlıların, kurtarma ordusu (Alman-Nemçe-Leh) henüz ortada yok iken hendekte yer alan Burg Tabyasını ele geçirmeleri ile Viyana’nın düşmesi artık an meselesi hâline gelir. Üstelik kalede 1000’in altında müdafii kalmıştır. Fakat Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Viyana’nın karşısındaki Pojon’u ele geçirmek ve karşı kıyıdan Viyana garnizonuna desteğe gelecek Leh ordusunu engellemekle vazifeli birliklere topçu ve piyade desteği vermez veya kendisi ihtiyacı duyduğu için veremez.

Karşı kıyıdaki (Pojon önünde) Abaza Kör Hüseyin Paşa‘nın, Osmanlıların müttefiki Tökeli İmre ile birlikte hareket etmesi planlanmıştır. Ancak Tökeli İmre, emrindeki askere güvenmeyip savaş meydanına adım dahi atmadan gerisin geri kaçınca, Hüseyin Paşa yalnız kalır ve düşman tarafından bozulur. Canını kurtarmaya çalışan pek çok Osmanlı askeri gibi Tuna’da boğulup can verir. Mücadeleyi suyun diğer tarafından izleyen Osmanlı ordugahında moraller bozulur. Doğrusu Osmanlılar Tökeli İmre’den sefer esnasında yardım görmüştür. Ne var ki Osmanlıları bu sefere çıkmaya teşvik eden ve muhtemel fetihten sonra bölgeyi bırakacağı yine Macar Beyi Tökeli İmre iken, harp meydanından korkakça çekilmesi hem Türk hem Macar tarihi açısından felaket olmuştur.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Abaza Kör Hüseyin Paşa’ya yeterli desteği vermemesi, hem Tökeli’ye itimad etmesiyle hem de kurtarma ordusunu küçümsemesiyle de ilişkilendirilmektedir. Hezimetten sonra Tökeli’ye yazdığı mektupta “Gerçi sen Leh kralı geliyor demiştin ama biz ihtimal vermedik” dediği kaydedilir. Merzifonlu, Sobieski’nin küçük bir destek birliği göndereceğini düşünmüş fakat yanılmıştır. Bu hadise ve takiben kurtarma ordusuna karşı aldığı eksik tedbirler Sadrazam’a yönelik istihbarat zaafı ve ifrad-ı itimad-ı nefis (aşırı özgüven) ithamlarına temel teşkil eder.

Bütün bunlara rağmen Viyana her geçen an düşmeye o kadar yaklaşmaktadır ki, Merzifonlu kurtarma ordusunu adeta ikinci hatta üçüncül bir mesele olarak görür.

Kurtarma ordusu ve bozgun

Viyana düzlüğü ile düşman kurtarma ordusunun toplandığı Tulln ovası arasında Alamandağı isimli son derece tepelik ve zorlu geçitlerle aşılabilen Viyana Ormanları yer almaktadır. Osmanlı karargahı bu tepenin yamaçlarına kurulmuştur. Merzifonlu’nun Osmanlıların sırtını verdiği dağın kritik geçitlerini istihkam hâline getirmesi, zorlu geçitleri kütüklerle tıkaması ve tepelerdeki sırtları tahkim edip tüfek atışıyla dahi müttefik kurtarma ordusunu günlerce yerinde mıhlaması işten bile değildir, ne var ki bunların hiçbiri yapmaya zamanında girişmez. Kurtarma ordusu 3 kol hâlinde Alamandağını (Kahlenberg) tırmanmaya koyulur.

Sadece Tatarlar değil -tarihçilerin kaydettiğine göre- karargahtaki diğer Osmanlı birliklerinin de burada toplanan orduyu önceden haber almamış olması imkansızdır. Şehrin imdat fişeklerine, kurtarma ordusunun verdiği karşılıklar da artınca Sadrazam tehlikenin yaklaştığına kani olup, kurtarma ordusuna karşı hazırlıklar yapmaya başlar. Bu noktada askerin morali son derece bozuktur, taze kuvvetler tarafından yok edilme tehlikesini hisseden pek çok asker siperi terk edip, kaçmaya başlamıştır. Ganimet yüklü Kırım Tatarlarının da canını kaybetmeye pek isteği yoktur.

Sadrazam bu esnada kendisine teklif edilen geri çekilme teklifini kabul etmez, zira Viyana’nın düşmesi bu kadar yakınken, son lağımlar patlatılsa büyük ihtimal şehir düşecektir. “Geri çekilirsem bunun hesabını padişaha veremem” der. Sadrazam ordunun moral ve maneviyat açısından çöktüğünü kabullenmek istemez. Askeri metristen çıkardığı taktirde bir daha metrise sokamayacağını ise bilmektedir. Bu yüzden askerin bir kısmı metriste bir kısmı ise tepelerden gelmekte olan muntazam ve inadına disiplinli 1.kol Avusturya 2.kol Alman ve 3.kol Leh birliklerini karşılamaktadır.

Leh birliklerinin (literatürde zaferi kendi hanesine yazma başarısı kusursuz) düzensiz ve beceriksiz manevralarına rağmen, Osmanlıların bu 3.ncü yürüyüş kolunu zamanında keşfedememiş olması, son bir kötü sürpriz olacaktır. Osmanlılar kurtarma ordusunun taarruzunu Tuna yalısından beklerken, taarruz geniş bir alana yayılmış 3 koldan gerçekleşmiştir.

Sağ kol bozulup İbrahim Paşa çekildiğinde, Sadrazam ordunun kalbi sadrazamın sancağı altıdır diyerek askerin yanında toplanmasını bekler. Askerin bu emre kayıtsız bir şekilde canını kurtarma telaşına düşmesi sadrazam için artık sonun ilanıdır. Zafere, ismini altın harflerle yazdırmak istediği tarih kitaplarına karşı bir iskemlenin üzerine adeta yığılır. Devasa -kıymetli kumaşlardan yaklaşık 300 metrekarelik bir villa hayal etmek yerinde olur- sadrazam otağının bulunduğu ordugaha Leh süvarileri girdiğinde sadrazam şoka girmiş vaziyette donmuş kalmıştır. Amcazade Hüseyin Paşa sakalından çekip sarsıp onu kendine getirir ve son dakikada kaçmaya ikna eder.

Osmanlı ordusunun Kahlenberg’de yaşadığı bozgunda Leh süvarisinin sürprizi ile karşılaşması, Kırım Tatarlarının meydanı terk etmesi ve Budin Valisi İbrahim Paşa’nın kumanda ettiği sağ kanadının çökmesi gösterilir. Sadrazam zaten sevmediği Budin Paşasını kendisinden bir gün önce Yanıkkale’ye kaçtığı gerekçesiyle idam edecektir.

Zillet gecesinde Merzifonlu, yanındaki birkaç kişilik maiyet askeri ve Vani Mehmed Efendi’den oluşan küçük kafile ile uzun süre ricat yolunu tayin edemeyip, Viyana deresini aşmak için gece karanlığında dolaşıp durmuşlardır.

Yağma, hüsran ve idam

Almanları hayran bırakan sadrazamın özel ilaçlarının ve zehirlenmeye karşı tesiri olduğuna inanılan taşların, kütüphanelerin, arşiv ve hazinelerin yağmalandığı ordugahtan Sadrazam ancak canını ve peygamber efendimizin –aleyhissalatü vesselam– sancağını kurtarabilmiştir.

Gece karanlığında tek bir mum ile Viyana deresini güç bela atlayıp canını kurtaran sadrazam ve Osmanlı ordusunun sel gibi akan bozgun askeri artık avcı değil avdır. Neyse ki sadrazamın otağını yağmalamakla ve Viyana’da birbirlerine üstünlük taslamakla meşgul kurtarma ordusu Osmanlıları takipte 2 kritik gün kaybeder.

Padişah ilk etapta Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’yı teselli etmiş ise de, taarruza kalkan düşmana karşı Estergon’u savunmak yerine Belgrad’a çekilmesi neticesinde Merzifonlu’yu idam etmek zorunda kalmıştır. Aslında Merzifonlu Estergon’a mühimmat ve takviye kuvvetler gönderip, serhad şehrinin direnmesi için elinden geleni yapmıştır ama yaşanan bozgunun dehşeti, kalede ailesi bulunan yerli garnizonu, direnmeden kaleyi teslime zorlamıştır.

Sonrasında yaşanan hezimetler düşmanın durdurulamaması, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın idamının yol açtığı ayrı bir felaket olarak gösterilir. Zira bozgun hâlinde ve emir dinlemez askeri hükmü altına alabilecek olan yine odur, Belgrad’da intikam hazırlıkları yaparken idam hükmü kendisine ulaşır. Namaz kılmak için müsaade ister, yağlı ilmeğe tevekkülle başını uzatıp, kirlenmesin diye yerdeki halıyı toplatır.

İddialar, tespitler ve netice

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa hakkında ileri sürülen pek çok iddia kitapta değerlendirilmektedir. Bu iddiaların yerindeliği veya yersizliği noktasında ancak askeri uzmanlar karar verebilmektedir. Kitapta yer alan şu iddialar dikkati çekmektedir:

1- Sadrazam’ın Viyana’yı olgun bir meyve gibi tahrip etmeden, güzelliklerine zarar vermeden zenginlikleri ile almak istediği, bu sebeple askere yağma ve para vermediği iddia edilir.

Müellif bunun doğru olmadığını Sadrazam’ın şehri gerek Tuna üzerindeki adadan gerekse diğer mevzilerden topa tuttuğunu aktarmaktadır. Sadece meşhur Stefan Kilisesine 200 civarında gülle isabet etmiştir. Sadrazamın her taarruz sonrasında en ön metrislere kadar gittiği ve taarruz başarılı ise serdengeçtilere altın saçtığı kaydedilmektedir. Muhtemeldir ki 50 yıl boyunca Osmanlılar adına koca devleti yöneten Köprülü sadrazamlarının zenginliği onu çekemeyenler tarafından karalanmıştır.

2- Sadrazam’ın kuşatmaya büyük topları götürmediği iddia edilir.

Kahraman Şakul bu noktada, kuşatmalarda surların çok yakınına gelmeden büyük topların kullanılmadığını, titreşime yol açıp duvarı dökecek küçük topların kullanıldığını nakleder. Burç ve tabyaları yıkmak için esas uygulamanın lağım atmak olduğunu kaydeder. Ne var ki bu iddia savaş sonrasında Merzifonlu’ya karşı nefret hissi içindeki Osmanlı tarihçileri tarafından sıkça dile getirilen bir argüman olmuştur.

3- Sadrazamın padişahın haberi olmadan Viyana’yı kuşattığı iddia edilir.

Müellif cepheye varana kadar seferin gizli tutulduğunu aktarır. Zira ordu saflarında yürüyen pek çok casus aldığı haberi Viyana uçurup, şehrin önceden tahkim edilmesine yol açabilir. Bu sebeple sefer öncesinde Zagreb’e giden yollarda da hazırlıklar yapılıp düşman kuvvetleri bölünmeye çalışılmıştır. Muhtemelen Sultan 4. Mehmed’in seferden haberi olduğu, fakat tarihçiler tarafından padişah aklanmak, günah keçisi sadrazam yapılmak istendiği için bu argüman öne çıkarılmış gözükmektedir.

4- Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Kırım Hanı‘nı harp divanında aşağıladığı ve bu yüzden Kırım Hanının Osmanlılara ihanet ettiği anlatılır.

Kurtarma ordusunun Leh kolu ile çarpışmak için Kırımlıların ganimet yüklü olmaları sebebiyle son derece isteksiz oldukları ortadadır. Çoğu zaman Tatarlara Kırım Han’ı dahi söz geçirememektedir, tıpkı Osmanlı ordusuna zaman zaman Sadrazamın söz geçiremediği gibi. Kırım Hanı ile Sadrazam arasındaki anlaşmazlıklar olduğu doğrudur, zira Kırım atlıları yanlarındaki küçükbaşlar ve atları için sürekli otlak bulmak peşindedir ve otlaklar tükendiğinde Kırımlıların canlarını dahi taşıyan atları ölecektir. Bu sebeple Kırım Han’ı kuşatma boyunca kendisine her rey sorulduğunda menfi (negatif) fikir beyan etmiştir.

Viyana’daki bozgunu takiben Osmanlı ordularının Haçlı İttifakı tarafından 4 cephede saldırıya uğrayıp, Macaristan, Transilvanya ve Mora’yı kaybetmesi maktul Sadrazam’ı o devirde savunulamaz hâle getirmiştir. Bunu da kabul etmek lazım.

Son olarak Merzifonlu’nun stratejik ve taktik hatalarından yeri geldikçe bahsettik. Ne olursa olsun Estergon hududundan 250 kilometre düşman arazisi içinde, Yanıkkale ve Komron gibi 2 düşman kalesinin ötesindeki Viyana kalesine böylesi bir seferin oldukça riskli ve birçok açıdan ciddi bir kumar olduğu ortadadır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa pek çok ihtimalin kendi lehine olacağını düşündüğü anlaşılıyor, lakin tam tersine pek çok ihtimal kendi aleyhine tecelli etti. Bu kadar talihsiz olmasa dahası itimad-ı nefsi (kendine güveni) bu kadar fazla olması Viyana’yı fethetmesi mümkün olduğu ortadadır. İslam’ın sancağını dalgalandırmak, Türk’ün şerefini yüceltmek uğrunda feda-i can eden aziz şehitlerimizin mekanı cennet olsun.

II. Viyana Kuşatmasına dair çok daha fazla tafsilat Kahraman Şakul Hoca’nın kitabından okunabilir. Titiz mesaisi sebebiyle kendisi ziyadesiyle takdir ve teşekkürü hak etmektedir.


.

Osmanlı Devleti’nin Gizli Gücü Aile

 Mehmet Fatih Oruç

06/04/2023

Yorum Yaz

Osmanlı Devleti’nde yapılan yıkımın devamı olarak Türk milletinin kültürünü, ananevi değerlerini ve aileyi yıkmak için ciddi bir plan tertip edildi. Bu hedefe ulaşmak için de diziler, filmler çevrildi ve kurulan sözde sivil toplum teşkilatları adı altında yapılan faaliyetlerle her türlü gayret gösterildi. Çünkü aileyle uğraşmak; toplumun huzurunu, temel yapısını sarsmak demektir. Bunun neticesinde, çekirdek aile yapımız bozuldu ve ev, otele; anne baba ise otel görevlisine çevrildi. Kadınlar ise “eşitlik” adı altında “eşitsizliğe” sürüklendi. 

Günümüzde ailenin ne hâle geldiğini şu ibretlik hadise ortaya koymaktadır: Evliliklerinin ertesi günü kocası, hanımına, “Bana bir bardak su getirir misin?” ricasında bulunur. Genç kadının cevabı, “Elin ayağın tutuyor; git, kendin al!” olur. Bu hadise de kadın tarafından arkadaşlarına, “Daha ilk günden ona haddini bildirdim!” şeklinde yansır. Böyle bir evlilik ne kadar sürer, sürse bile böyle bir evlilikte huzur olur mu? Böyle bir evliliğin topluma, gelecek nesillere faydası olur mu?

Bir milletin aile yapısı sağlamsa o milletin devlet yapısı da sağlam ve uzun ömürlü olur. Bunun en güzel örneği Osmanlı toplumudur. Zaman zaman devlet bünyesinde görülen çatlaklar, isyanlar, aile sayesinde toplumun geneline sıçramamış ve bu millet, en zor dönemlerde bile içinde bulunduğu hâlden sağlam aile yapısı sayesinde rahatça silkinip ayakları üstünde durmayı bilmiştir. Ne zaman ki Osmanlı’da ve Osmanlı ailesinde Batı’yı taklitçilik başladı, işte o zaman toplumda huzur kalmadı. 

Osmanlı’da aile sağlamlığını temin eden başlıca amil, dinimizin bildirdiği şekilde erkek ve kadının yaratılış gayelerine uygun olarak toplumda yerini almış olmasıdır. Erkek, rızkı temin için dış hizmette; hanım ise aile yuvasını ve nesli muhafazada içeride vazife görmüş; kendini, kocasına ve çocuklarına adamıştır. 

Bu güzel iş bölümünün bir semeresi olarak da toplumun huzur kaynağı olan, “büyüklere hürmet ve itaat, küçüklere şefkat ve muhabbet” prensibi teşekkül etmiştir. Ortaya çıkan bu ahlaki değerler neticesinde başa gelen birçok problem sabredilerek, birlik ve beraberlik içinde aşılarak çözüme ulaştırılmıştır. Bu, ayrıca toplumun temelini de kuvvetlendirmiştir.

Osmanlı ailesinde; evin reisi sıfatıyla babanın, onun yardımcısı sıfatıyla ananın ve onların gözlerinin nuru olarak da evlatlarının vazifeleri ayrı ayrı ve en mükemmel surette belirlenmiştir. Özellikle kadın, kocasına; çocuklar da ana-babalarına karşı hürmet, itaat ve gerekli hizmetle mükelleftir. Eğer ayrı yerlerde ya da muhtelif şehirlerde yaşıyorlarsa küçükler için “sıla-i rahim”, yani ana-babanın olduğu yere gidip onları ziyaret etmeleri ve onların gönüllerini almaları mecburiyeti vardır. İşte bundan dolayı Osmanlı ailesi huzurluydu. Maddi sıkıntılar, geçim darlığı Osmanlı ailesinde bu huzuru bozamıyordu. Ataerkil, geniş aile yapısı sevgi ve hürmeti artırıyordu. Ailenin en büyüğü ve akıl danışılanı olan dede ve nineler ise büyüyen erkek ve kız çocuklarını yetiştirmede aktif rol alıyordu. Böylece yıllara dayanan tecrübe, usta bir şekilde o genç dimağlara muvaffakiyetle nakşedilmiş oluyordu.

Ortaya çıkan bu mükemmel sistem yabancıların da dikkatini çekmiş, bu durum birçok ecnebinin eserinde yer bulmuştur. Mesela yabancı bir seyyahın, özellikle de çocukların yetiştirilmesiyle alakalı yazıları satırlara şöyle yansımış:

“Osmanlı’da çocuklar, yetişip olgunluk yaşına geldiği zaman ana ve babalarının yanlarında bulunmakla iftihar ederler. Oysa diğer memleketlerde çok defa çocuklar, olgunluk çağına girer girmez ana ve babalarından ayrılırlar. Hatta bazen kendileri refah içinde yaşadıkları hâlde onları sefalete yakın bir hayat içinde bırakırlar. Bunlar, ana-babalarına karşı onların kendilerine çok ihtiyaçları olduğu bir devrede âdeta yabancılaşırlar. Sevgi, saygı diye bir şey kalmaz.”

Meşhur Fransız bir edip ise bir Osmanlı evinde huzurun nasıl sağlandığını, evin beyinin ve onun hanımefendisinin birbirlerine davranışlarını, bunun neticesinde ortaya çıkan vazifelerini bakın nasıl anlatmaktadır:

“Dünyanın hiçbir evinde, bir erkek, hanımına bu derece saygılı ve hayran olamaz! Bu gerçeğin sırrı, Türk evinin, kadını tarafından hazırlanışındadır. Evin sahibesi olan kadının giyinişi; başındaki örtüden, ayaklarında bulunan nefis işlemeli kumaşlı terliklere kadar ahenk içindedir. Kadın evine o kadar düşkün, temizliğine o kadar meraklı, kocasının ev hasretini giderecek öylesine bir zekâ ve eğitime sahiptir ki evin erkeği akşamüzeri büyük bir hasretle kapıdan girer. Kadının temizliği, maddi planda bir çiçek kadar saftır. Bu madde temizliği, kadının ruh temizliğinden gelir. O kadın; içki, kumar ve dış dünyayı bilmez. Dış dünyayı bilmeyen Osmanlı kadını, tecessüs illetinden de kurtulmuş olur. Evinde mesut bir hayat yaşar. Kavga gürültü nedir bilmez. Gönlünü Allahü Teâlâ’ya, kocasına, çocuklarına bağlar. Zihnini fuzuli şeylerden koruduğu için rahat ve huzurlu, dolayısıyla ahlaklıdır. Böyle olunca yuvasının hürmete şayan, şerefli bir unsuru olur.”

Yukarıdaki satırlar iki Batılının kaleminden; kendi aile hayatını beğenmeyen, Batı’ya heveslenen ve kendini müreffeh olarak ilan eden bazı insanlarımızın taklit ettiği Garplıların kaleminden çıkmıştır.

Merhum babam, neşrettiği “Huzurun Kaynağı Aile” isimli kitabında, Tam İlmihal Seâdet-i Ebediyye kitabından yaptığı bir iktibasta şöyle yazmaktadır:

“Kadınlar, İslamiyet’in kendilerine verdiği ehemmiyeti ve gücü bilselerdi hiçbir kadın çalışmak için gayret göstermez, bütün kadınlar evinin hanımı olma konusunda yarışırdı.”

Şu anda Batılı devletler, aile huzurunu ve birliğini sağlamak için büyük gayret sarf etmektedir. Yüzyıllar önce ortaya koydukları bu sistemin hatalı olduğunu anladıkları için geriye dönmeyi istemektedir. Fakat bizim içimizde kendini münevver zanneden bazı insanlarsa Batı’nın değiştirmek istediği bu düzeni kendi milletimize dayatmaya çalışmaktadır.

Aile o kadar mühim ki devletteki huzurun kaynağı da oradan gelmektedir. Aile âdeta Osmanlı Devleti’nin gizli bir gücü nispetindedir. Bu sebeple dış güçler, devleti yıkabilmek veya tahakkümlerinde olan devletin kontrollerinden çıkmaması için temellerden birini yani aileyi yıkma peşine düşmüşlerdir. 

Gerek Batılı devletler tarafından gerek kendi içimizde vicdanını satmış ve birilerinin oyuncağı olmuş şirketler tarafından yapılan bütün dizilerin tek gayesi, devletleri idare eden, devleti ayakta tutan aile sistemimizi bozmak içindir.

“HUZURUN KAYNAĞI AİLE” KİTABININ TANITIMI

Aile, canlılar içinde sadece insanlara bahşedilmiş değerli bir müessesedir. İnsanı, diğer canlılardan ayırt eden önemli bir farktır. Bu farkın yok olması, insanı, insanlıktan uzaklaştırır.

Aile, toplumun temel taşıdır. Her bina, temel taşlar üzerinde yükselir. Bir binanın temel taşları sağlam değilse o binanın ömrü uzun olmaz, ufak bir sarsıntıda bina yıkılır. 19. yüzyılda, Sanayi Devrimi ile birçok ülkede, özellikle de Batı ülkelerinde; kapitalist patronların, kadını ekonomik yönden istismara başlaması ile bu temel taşlar yerinden oynadı; aile büyük sarsıntı geçirdi. Buna bağlı olarak toplumlar da sarsıntıya uğradı; birçok toplumda huzursuzluk, manevi boşluk had safhaya ulaştı.

Bu sarsıntı, ülkemizde biraz hafif seyretse de şiddetini günbegün artırmakta, Batı ülkelerine erişebilme yarışını sürdürmektedir. Bunun neticesinde de ailelerdeki geçimsizlikler, aile içi şiddet ve boşanmalar hızla artmaktadır. 

Bütün bunlar ailede köşe taşı mesabesinde olan anne, baba ve çocukların yerlerinden oynatılmasından ve yerli yerinde olmamalarından kaynaklanmaktadır. Çünkü her taş, yerinde ağırdır; hele bu taş, temelde köşe taşı olursa. Ailede, toplumda tekrar huzurun sağlanması da bu köşe taşlarının yerine konulması ve tabii fonksiyonlarını yerine getirmelerinin sağlanması ile mümkündür. 

İşte bu kitapta, aile fertlerinin aile içindeki rolleri ve ailenin toplumdaki yeri gösterilmeye çalışılmış. Bunu yaparken de asırlardır oluşmuş, kemikleşmiş örf ve âdetlerimiz, mensubu olmakla iftihar ettiğimiz dinimizin emir ve yasakları esas alınmıştır. Bunun için bildirilenler, alışageldiğimiz yaşayışımıza ters de olsa, nefsimize ağır da gelse, “Bu zamanda böyle şey mi olur!” demeden yapabildiğimiz kadarını yapıp yapamadıklarımız için de Cenab-ı Hak’tan af dilememiz lazımdır. 

Hepimiz, aldığımız bir cihazı kullanmadan önce, bunu imal eden mühendislerin hazırladığı “kullanma kılavuzunu” okuruz. Çünkü bu cihazdan en iyi şekilde verim alınabilmesi için nasıl kullanılması lazım geldiğini en iyi bilenlerin onlar olduğuna inanırız. 

Bunun gibi insanı ve aile fertlerini yaratan, onlardan en iyi şekilde nasıl istifade edileceğini, ailede huzurun sağlanması için rollerinin ne olması lazım geldiğini en iyi Allahü Teâlâ bilir. Bunun dışındaki bilgiler; deneme yanılmaya bağlı, yarım yamalak bilgilerdir. Bu bilgiler; insanları, toplumları yanıltabilir. Bugün faydalı gibi görülen işlerin yarın ne kadar zararlı olduğunu çoğu kez görmekteyiz. 

“Her meselede olduğu gibi aile yaşayışımızda da nasıl hareket etmemiz gerekiyor?”, “Ailedeki rollerimiz nelerdir?” Bunları, İslam büyüklerinin kıymetli kitaplarından öğrenip yaşamaya çalışmamız lazım. Bu kitapta bu yapılmaya, kıymetli kitaplardan istifade edilerek bu eşsiz bilgiler sizlere sunulmaya çalışılmıştır. 

Kur’an-ı Kerim’de, “Allah, evlerinizi, sizin için bir huzur ve sükûn yeri yaptı.” (Nahl-80) buyurulmaktadır. Evlerimizin huzur ve sükûn yeri olması da Allahü Teâlâ’nın bildirdiklerine uymaya bağlı. Bunlara ne kadar uyulursa huzur ve sükûn da o derece fazla olur; uyulmazsa, her önüne gelen kural koymaya kalkışırsa evlerde huzur kalmaz. Evlerinde huzur olmayan toplumların sokaklarında da huzur olmaz. Cemiyet; nerede, ne zaman infilak edeceği belli olmayan serseri mayına döner. Bundan da bütün insanlık zarar görür.

Cenab-ı Hak hepimizin evini, ailesini huzurlu eylesin. Âmin.



.

Amerika’nın Endülüsü

 İlyas Ünlü

05/11/2022

Yorum Yaz

World’s fair yani Expo (Dünya Fuarı), ilk defa İngiltere Prensi Albert’in teşvikiyle 1851’de organize edilmiştir. Muhtelif şehirlerde tertip edilen bu organizasyon, günümüze kadar intikal etti. Mimarlık tarihine renk katan bu fuar aynı zamanda Endülüs İslam mimarisini Amerika Kıtası’na taşıyan unsurdur.

Sanayi için elzem olan, demir ve kömür gibi ham maddeleri hayli fazla olan İngiltere devleti, sanayi devrimini gerçekleştirmiş ve dünya siyasetinde söz sahibi olmuştu. Alman uyruklu Prens Albert’in (ö. 1861) telkiniyle 1851 yılında Londra’da ilk defa Expo fuarı tertip edilmiştir. Tamamen gövde gösterisi olan fuar hayli rağbet görmüş ve diğer Batı devletlerinde alakasını çekmişti. Fuara ev sahipliği yapabilmek için kesenin ağzını açan devlet ricali, elinden gelen gayreti göstermiştir. Hatta öyle ki sırf Expo için Paris şehrine Eyfel kulesi inşa edilmiştir. Londra, Berlin, Viyana ve New York gibi muhtelif şehirlerde tertip edilen fuar, mimarlar için son derece ehemmiyet arz ediyordu. Farklı medeniyetlerin şah eserlerini müşahede eden mimarlar, bu güzelliği kendi memleketine taşımakta bir beis görmemişler. Milyonlarca insanın alakasını celbeden fuar, devlet ricalinden sanat dünyasına birçok insana kapılarını açmıştır. Sultan Abdülaziz dahi 1867 yılında bizzat iştirak etmiştir. 

1900’de Paris’te tertip edilen fuarda, Avrupa’nın şark hayranlığını görmek mümkündür. Zira bu hayranlıkları kıtaları aşmış ve Latin Amerika’ya kadar uzanmıştır. 19. yüzyılda garplılar indinde romantik belde olarak bilinen Endülüs, mimari ile ziyaretçilerini adeta mest ediyordu. Bu alakanın farkına varan İspanya hükümeti, katılmış olduğu birçok fuara, Endülüs mimarisini taşımıştır. İspanya ile yakın münasebeti olan Latin Amerika, bu eserlerden memnun kalmış olacak ki, kendi topraklarında aynısı inşa etmekten geri kalmamıştır. Meksika’dan Arjantin’e Şili’den Küba’ya uzanan Endülüs mimarisi, Latin ve Orta Amerika’da yerini alıyordu. 

Palacio la Alhambra

Şili’nin Santiago şehrinde Belediye Başkanı olan Francisco Mercado, şehrin ihtişamına yakışır bir binanın inşa edilmesi ister. Bunun için mimar Manuel Aldunate’yi vazifelendirir. Mimarın, Endülüs ve Mağrip ülkelerini gezmesini ve o güzel mimariyi Santiago’ya taşımasını istenir. Bunun üzerine mimar, meşhur Elhamra’yı en ince teferruatına kadar taklit eder. Uzun yıllar Şili Güzel Sanatlar Merkezi olarak kullanılan bina, 2010 depreminde hasar görmüş ve tadilatın ardından tekrar eski hüviyetine kavuşmuştur. Fas Meliki, tadilat için maddi destekte bulunmuş ve en gözde mimarlarını Şili’ye göndermiştir. Santiago’nun en güzel binalarından olan ‘Palacio la Alhambra’ (Elhambra Sarayı) bugün hala turistlerin ziyaretgahıdır. 

 

Castillo la Glorieta ve Kiosco Morisco

Bolivya’nın başkenti Sucre’de bulunan ‘Castillo la Glorieta’, (La Glorieta Kalesi) farklı stilleri bir arada barındıran nadir eserlerdendir. Endülüs’ten Bizans’a Çin’den Gotik mimarisine kadar uzanan bu eser Bolivya tarihinde mühim rol oynar. La Glorieta Prensliğine ev sahip yapan bina, günümüzde ‘Milli Abide’ olarak yer alır. 1884 New Orleans ve 1902 Saint Louis Fuarı’nda sergilenen ‘Kiosco Morisco’ (Mağrib Köşkü) ise, Meksika’nın başkenti Meksiko şehrinde bulunmaktadır. Tamamen şark mimarisini hatırlatan bu binalar günümüzde müze veya üniversite olarak kullanılmaktadır. Bu iki eserden başka Rio de Janeiro’da bulunan ‘FioCruz’, Panama şehrinde ‘Palacio de las Garzas’ ve Küba’da ‘Palacio de Valle’ eserlerini saymak mümkündür.

• 

 

• 

Latin Amerika’dan ziyade, Amerika Birleşik Devletleri’nin sinema ve tiyatro sahiplerinin de dikkatini çeken Endülüs mimarisi, ABD’ye ulaşmıştır. 1914 yılında Texas eyaletinin El Paso şehrinde inşa edilen ‘The Alhambra Theatre’ klasik bir Endülüs binasıdır. Günümüzde faaliyetini sürdüren tiyatro, ABD’de bu tarzda inşa edilen ilk eserdir. 1929’ Atalanta’da inşa edilen ‘Fox Theatre’ ise belki de en güzel eserdir. Mısır mimarisini hatırlatan tiyatro, adeta görenleri mest etmektedir. San Francisco şehrinde bulunan ve iki kuleye sahip olan ‘Alhambra Theatre’ zahiren Endülüs camilerini hatırlatır. Fakat inşasından bu yana daima tiyatro olarak kullanılmıştır. Bu ve buna benzer binalar kimi zaman şark hayranlığından kimi zaman farklı sebeplerden inşa edilmiştir. 


.

Türk Tarihinin En Uzun 10 Yılı: İttihad Terakki

 Ahmet Faruk Şenkaya

04/12/2022

Yorum Yaz

Yakın tarihimizin en kritik safhası, şüphesiz 20. asrın başına tarihlenen İttihad ve Terakki Partisi’nin hükmettiği devirdir. Bu devir öyle bir devirdir ki; artık hiçbir şey eskisi gibi olmamıştır. O devirde yürütülen politika bırakın o zamanı günümüzde dahi tesirlerini devam ettirmektedir.

İttihad ve Terakki Cemiyeti kendisinden sonra dahi hemen her kırılmada bir nevi gizli özne vazifesi icra etmiştir. Yakın tarihimizdeki kafa karışıklıklarının, akıllardaki tenakuzların asıl sebebi de takriben 10 yıl süren bu devrin hakkıyla anlaşılamamasıdır. Bu meseleler üzerine tarihçiler kitap ve makalelerinde akademik olarak uzun tahliller yapmışlardır. Lakin bu eserler hem avama hitab etmediği hem de pek çoğu meseleyi ideolojik endişelerle ele aldığı için hadiselerin doğru bir şekilde anlaşılmasını imkansız kılmıştır.

O sebeple meşhur bazı siyasetçilerimizin bu mesele hakkındaki videolarını yazıya dökerek ve yazıya haritalar da ilave ederek meselenin anlaşılmasını bir nebze kolaylaştırmak istedim.

İlk olarak Turgut Özal’dan başlayalım. Eski Cumhurreis ve devlet adamı Turgut Özal Bey şöyle diyor;

”1930 yıllarda ben ilkokul son sınıftayım. Tabii o zaman bizi bambaşka yetiştiriyorlar. Yaşıtlarım herhalde o dönem okutulanları hatırlayacak. Bir Türk’ün 10 düşmana bedel olduğunu, bir Türk’ün dünyaya bedel olduğunu ve daha birçok şeyler öğrendik. Ama kendi ufak dünyamızda, kendi çapımızda öğrendik. Dış dünyadan bihaberdik. Rahmetli dedem o sırada bize misafirliğe gelmişti. O da gençliğinde İstanbul’da bulunmuş Sultan II. Abdülhamit zamanında… Okuduğum tarih kitabında ‘Kızıl Sultan’ diyor, II. Abdülhamid için. Ben de okuyorum, o da dinliyor. Dedem de ‘bunların hepsi yalan, size yanlış şeyler öğretiyorlar’ dedi. Ben de dedim ‘Dede sen mi iyi bileceksin, yoksa kitap mı iyi bilecek?’

Aradan seneler geçti yurtdışına gittik. Orada da bazı kitaplar edinmiştik. Orada da bu konular hakkında araştırmalar yaptım. Yurtiçinde kenarda köşede ufak tefek, kırıntı gibi gelen -o sırada çok sarih değil- bilgiler var. Baktım ki dedem haklı. Kendi kendime de sordum. Şu tarihi anlatmanın tersliğine bakın. Bu zata Kızıl Sultan demişler. Devrine bakıldığı zaman hemen hemen bir karış toprak parçası vermemiş. Siyaseten fevkalade ülkeyi idare etmiş. Demiryolları, okulları yapmış. Çok sayıda icraatı var. Ondan sonra İttihat Terakki gelmiş. Birlik ve gelişme yani [kelime manası]. 1909 ile 1918 yılları arasında koskoca imparatorluk bozuk para gibi harcanmış. Şimdi birisi Kızıl Sultan, öbürleri hürriyet kahramanı öyle mi?” (video linki için tıklayınız.)

Yine yakın tarihimizin meşhur siyaset adamlarından Alparslan Türkeş’in bir videosunda geçen şu yorumları dikkate değerdir;

“…İttihad ve Terakki Fırkası var yakın tarihimizde. Enver Paşalar, Talat Paşalar, Cemal Paşalar var. Birçokları bunları çok beğenirler. “Çok dürüst ve doğru adamlardı” diyor. “Bak Enver paşa gitti Türkistan’da şehit oldu” diyor. Ama koca Osmanlı Devletini yıktıktan sonra neye yarar?

1908’de geldi İttihat ve Terakki iktidar oldu. Onlar iktidar olduğu zaman. Arnavutluk Osmanlı Devletine bağlıdır. Osmanlı Devletinin sınırları Adriyatik denizindedir. Rumeli bizim elimizdedir. Selanik, Manastır, Niş ve Kosova hepsi bizim idaremizdedir. Libya ve Çad bizdedir. Yani sınırlarımızın bir ucu Afrika’nın ortasında, ekvator çizgisindedir. Arabistan ve Yemen bizdedir. Yani Osmanlı Devletinin bir ucu Hint okyanusundadır 1908’de. 10 sene sonra 1918’de hepsi gitmiştir. Anadolu da işgale uğramıştır ve tehlikededir. İşte İttihat ve Terakki, işte Enver paşa. İşte Talat ve Cemal paşa. Efendim işte “Çok vatansever ve çok dürüsttüler. Hırsız değillerdi, bilmem ne değillerdi..” Ama komitacıydılar. Komitacılık ile Devlet adamlığı farklı şeylerdir. Bize akıllı ve ileriyi gören Devlet adamı lazım. Milletini tanıyan, tarihini bilen kudretli Devlet adamı lazım.” (video linki için tıklayınız. )

Yukardaki harita İttihadçıların yurtdışına kaçtıklarındaki sınırlarımızı, aşağıdaki harita ise İttihadçıların idareyi ele aldıklarındaki sınırlarımızı göstermektedir.

Yakın tarihin en enteresan siyasetçilerinden birisi olan LDP eski genel başkanı Besim Tibuk da İttihad ve Terakki Cemiyeti hakkında şu cümleleri kurmaktadır;

“En önemli milliyetçilik, akıl milliyetçiliğidir. Gerçek milliyetçiler akıllı olmaya mecburdur. Çünki milliyetçi olarak ne istiyoruz ülkemizin refahının iyi olmasını, daha müreffeh daha onurlu olmasını istiyoruz. Milliyetçilikte size 2 örnek vereyim. İttihad ve Terakkiyi kuranlar büyük milliyetçilerdir. Ve İttihad ve Terakki milliyetçiliğin Türkçülüğün başıdır. Onlar milliyetçilik deyince titriyorlardı.

Bir Enver Paşa kadar namuslu milliyetçi adam var mı? Ne oldu biliyor musunuz memleketi batırdı, mahvetti. Türk insanına Enver Paşa’dan daha zararlı bir insan yoktur. Herhangi bir Rus çarı bile yoktur. Çar Deli Petro bile yoktur. Türk insanını yaktı yıktı sonra kendisi de Orta Asya çöllerinde helak oldu gitti. Yüreği memleket sevgisiyle dolu ama akıl kısmı eksik. Bugün Balkan Harbini bilmiyorsunuz, bir okuyun. Ağlarsınız. Balkan Harbi’nde Selanik’in gitmesi Osmanlı’da inanılmayacak bir olaydı. Selanik Osmanlı’nın gözbebeği. Selanik gidecek deyince insanlar Osmanlı da yıkılır zannederlerdi……….. Akıllı bir insan I. Dünya Savaşına girer mi? Telef olduk. Sarıkamış’ta 95 bin kişi donuyor adam diyor ki; ‘Türkler daha çok gençler yetiştirir.’ Söylemesi kolay……” (video linki için tıklayınız. )

Netice

Netice olarak günümüzde insanımızın yakın tarih telakkisinde kafasında 2 harita vardır. Birisi yukarda da geçen Anadolu’nun çoğunun işgalde olduğu 1918 haritası, diğeri ise 1923 yılındaki günümüz haritasıdır. Halbuki tarihi bu 2 harita üzerinden okursak hataya düşeriz ve faturayı yanlış adreslere keseriz. [Misal olarak; günümüzde çokça dile getirilen ve Cumhuriyet döneminde ödenen Osmanlı Borçlarından kasıt da İttihad Terakki Cemiyetinin hakim olduğu devirde alınan borçlardır. Yani borçların ekserisi Osmanlının değil, İttihad Terakki Cemiyeti’nin girdiği dış borçlardır. Bkz. “Şu Osmanlı Borçları Meselesi”]

Sultan Abdülhamid Han devrindeki 1909 haritasında da görüleceği üzere sınırlarımızın bir ucu Adriyatik Denizine, bir ucu Hint Okyanusu’na dayanmaktadır. Ve devletimiz o zaman dünyanın en güçlü 5 devletinden birisidir. Peki 1909 senesinde bu kadar güçlü olan bu devletimiz, 1918 senesinde aradan 10 sene bile geçmeden bırakın Libya’yı, Makedonya’yı, Yemen’i; başşehrini hatta Anadolu’yu bile kaybetme safhasına nasıl gelmiştir? Yorum siz kıymetli okuyucunundur.

Mevzuya Dair Başka Tavsiye Yazılar:

Tarihi Kim Yazar?

Yenen İyiler, Yenilen Kötüler

Sayı Doğrusundaki Tarihi Hakikat


.

Tarihi Kim Yazar?

 Ahmet Faruk Şenkaya

17/10/2022

Yorum Yaz

“…Şimdi siz beni devleti yıkmaya çalışmakla suçluyorsunuz. Bu bir iftiradır. Anayasal düzeni değiştirmeye çalışmakla suçluyorsunuz. İsnat edilen bu suçun muhatabı ben değil, 1960’da, 1980’de silah zoruyla anayasayı değiştirenlerdir. Anayasayı yıkıyorsan, iktidarı ele geçiriyorsan kahramansın! İktidarı ele geçiremiyorsan hainsin! Hainle kahraman arasındaki farkı mahkemeler değil, tarih belirler… Tarihe nerden bakacağız? 1907’den tarihe bakarsak Enver Paşa eşkıyadır. 1908’de ‘Hürriyet Kahramanı’. 1914’te Başkomutan Vekili. 1918’de sürgün bir ‘mağlup komutan’. 1923’te ‘vatan haini’… Şimdi bana bugün söyleyeceğinizin, vereceğiniz hükmün tarih açısından hiç bir önemi yok…”

Yukarıdaki paragraf Kurtlar Vadisi’nin final bölümünde dizinin ana karakteri Polat Alemdar’ın mahkemede kendisine yöneltilen ithamlara verdiği cevaptır. Cevapta özetle şu anlatılıyor; bir insanın nasıl birisi olduğu, kahraman veya hain olduğu zamana veya zemine göre değişir. Tarihi hep kazananlar yazdığı için kaybedenlerden pek iyi bahsedilmez. Bir isyan muvaffak olursa, asiler kahraman olur. Kraldan çok kralcılar dalkavukluğa devam ederler, bunları yere göğe sığdıramazlar. İsyan başarısız olursa, isyana yeltenenlerin hepsinin kellesi gider ve isimleri tarihin tozlu sayfalarına “hain” olarak yazılır. Misal olarak Almanya’da Nazilerin iktidarda olduğu devirde ülkenin her tarafında Hitler bir kahraman olarak anlatılıyordu. O zaman bırakın Hitler’i tenkid etmeyi, onu övmemek bile suçtu. II. Cihan Harbi sonrası ise Hitler’i övmek suç olmuştur. O sebeple tarihî şahsiyetleri ve meseleleri değerlendirirken, kimin kazandığını değil, hadiseyi ele almalı ve objektif davranmalıyız. Şimdi tarihî meseleleri veya önümüze konulan bilgileri değerlendirme açısından birkaç misal vermek istiyorum.

Tarihî meseleler hakkında vereceğimiz hükümleri mahkemede hâkimin vereceği karara benzetebiliriz. Farz edelim bir mahkemede hâkim, önce davacıyı dinliyor ve davalının savunmasını dahi almadan hemen müebbet hapsine veya idamına hükmediyor. Böyle bir mahkemeye adil diyebilir miyiz? Diyemeyiz tabii ki. Mahkeme, eğer davacıyı dinledikten sonra davalıyı dinlese, ardından şahitleri de dinlese, olay yerinde gerekli incelemeleri yaptırsa, kamera kayıtlarına baksa, gerekirse davayı ileri bir tarihe tehir edip çalışmalarını daha bir titizlikle gerçekleştirse ve olaya ait her türlü belge ve bulguyu göz önüne alarak karar verse o zaman adaletli bir hüküm vermiş diyebiliriz. Tarihî meseleleri araştırırken de bakış açımız bu şekilde olmalı.

Bir mevzuda araştırma yapmak istediğimizde ekseri zaman önce bir ideolojinin kitabını okuyoruz ve başka bir araştırma yapmadan karşı taraf hakkında hükümde bulunuyoruz. Hâlbuki mahkeme örneğinde de gördüğümüz gibi çapraz okuma yapmamız, bütün tarafların o mevzudaki fikirlerini ele almamız, ince eleyip sık dokumamız ondan sonra karar vermemiz gerekiyor. Maalesef ekseriyet tarafından kabul görmüş bazı tarih tezlerinde buna benzer taraflı yargılamaları bariz bir şekilde görüyoruz. Tarihteki şahsiyetlerin ya tamamen siyah veya tamamen beyaz olduğu bu tezlerde gri renge ise pek rastlanmıyor. “Bizdense kahraman, bizden değilse hain” şeklinde komitacı mantığı hüküm sürüyor.

Vaka çalışması: Araplar bizi arkamızdan mı vurdu?

Ülkemizde belli bir kesim tarafından en çok dillendirilen bu tür propagandalardan birisi “Araplar bizi arkamızdan vurdu” iddiası. Hâlbuki meseleyi etraflıca tahkik ettiğimiz zaman varacağımız netice; bizi Arapların değil Arapların içinden bazı kabilelerin vurduğudur. Bazı kabilelerin yaptığı yanlış için nüfusu yüz milyonları bulan bir milletin tamamı suçlanabilir mi? Misal olarak günümüzde Suudi Arabistan’ı idare eden, Batı kontrolündeki Vehhabi Suud ailesi, zamanında Osmanlı’ya isyan etmiştir. İsyan etme sebebi ise Osmanlı’nın Türk olması değil, ehl-i sünnet olmasıdır. Nitekim o bölgede ehl-i sünnet olan yerli Arap ahaliyi de Vehhabi olmadıkları için katletmişlerdir. Eyyüb Sabri Paşa bu vahşeti Mir’atü’l Haremeyn ve Târih-i Vehhabiyan kitaplarında tafsilatlı anlatmaktadır.

Bazı Arap kabilelerinin yaptığı bir ihanet için “Araplar bizi arkadan vurdu” diyerek bütün Arapları o şekilde ele alacaksak, o vakit Osmanlı Batıya sefer düzenlediği zaman Osmanlı’yı arkadan vuran Karamanoğulları için de “Karamanoğulları bizi arkamızdan vurdu” değil de “Türkler bizi arkamızdan vurdu” dememiz icab eder. Aynı şekilde Sultan Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı’ya saldıran ve İstanbul’un fethini 50 sene geciktiren Timur bir Türktü. İslam dünyasının ortasında her daim fitne fitilini ateşleyen Safeviler Türktü. Celali isyanları ve Şahkulu İsyanı gibi onlarca belki yüzlerce isyan da hep Türkler tarafından çıkarılmış veya Türklerin iştirakiyle olmuştur. Tarihte kurulmuş Türk devletlerinin tamamına yakını yine Türkler tarafından yıkılmıştır. Görüldüğü üzere burada bariz bir çifte standart vardır. “Araplar bizi arkamızdan vurdu” şeklinde temelsiz ithamlarda bulunan insanların yine tarihte belki en çok Türkü öldürmüş, Buhara’yı Semerkant’ı yakıp yıkmış Cengiz Han’ı bir Türk olarak anlatmaları ve çocuklara bu barbar, zalim insanın isminin verilmesini yadırgamamaları trajikomiktir. Bu da ne kadar Türkçü olduklarını göstermektedir.

Aynı politikanın bir benzeri de Arap ülkelerinde tatbik edilmekte olup oralarda da “Türkler bizi yıllarca sömürdü, yıllarca bize zulmettiler” telakkisi yayılmaktadır. Hâlbuki tarih, bunun böyle olmadığını gösteriyor. İstisnaları olmakla birlikte Osmanlı Devleti tarih boyunca gittiği yerlerde halka zulmetmemiştir. Mazisinde sömürgecilik yoktur. Fakat böyle olmakla beraber Osmanlı son dönemi Şam Valisi İttihatçı Cemal Paşa’nın valiliği esnasında bölge halkına yaptığı meşhur zulümler gibi birkaç istisna da bulunmaktadır. Günümüzde dahi Şam’ın en meşhur caddelerinden birisi Cemal Paşa için es-Seffah (kan dökücü) ismiyle meşhurdur. Arapların Cemal Paşa örneğine bakarak Türkler hakkında genelleme yapması ne kadar yanlışsa bizim de Suud ailesine bakarak Araplar hakkında genelleme yapmamız o kadar yanlıştır. Her milletin içinden iyi ve kötü insanlar çıkabilir. Mesele biraz derinlemesine araştırılırsa yukarıda bahsettiğimiz iki propagandayı da aynı odakların desteklediği görülür.

Aklı başında Araplar vehhabilerin Türk düşmanlığı propagandasına aldanmamaktadırlar. Aklı başında Türkler de İttihatçıların Arap düşmanlığı politikasına kanmamaktadırlar. Kananlar ise sürü psikolojisi ile hareket eden, okuma alışkanlığı ve muhakeme kabiliyeti olmayan insanlardır. Elbette her milletin örf-adeti, kültürü farklıdır. Bunların içinden bazıları diğer milletlere tuhaf gelebilir. Bunları düşmanlık veya muhaliflik malzemesi yapmamalı, hoşgörüyle yaklaşmalıdır. Nitekim bizim de bazı adetlerimiz başka milletlerin garibine gitmektedir. Mesela yurtdışında yaşayan Türklerin gerek düğünlerde gerek normal hayatta arabasıyla korna çalması, o bölgenin yerli halkını rahatsız etmekte ve Türkleri gayri medeni bir kavim olarak görmelerine sebebiyet vermektedir. Sadece bu bölgede değil, dünyanın hemen her yerinde buna benzer algı operasyonları yürütülmektedir.

Türkler ve Arapların etnik kökenleri farklı olsa da dinleri, inançları sayesinde bir şekilde ortak paydada buluşmaları; Özbeklerle Türkmenlerin boyları, yaşadıkları coğrafyalar farklı olsa da Türklük şemsiyesi altında ortak paydada toplanabilmeleri çok farklı şeyler değildir. Yıllar önce yaşı 50’yi geçmiş Türkmen bir büyüğüm Sovyetler zamanında memleketinde yaşadığı bazı hadiseleri anlatmıştı. Devlet, Özbeklerden oluşan askeri birlikleri kullanarak Türkmenlerin yaşadığı mıntıkalarda halka zulmediyordu. Böylelikle Özbeklerle Türkmenler arasına bir husumet giriyor ve Ruslara karşı birlikte hareket edemiyorlardı. Günümüzde dahi Türkî cumhuriyetler arasında buna benzer dış güdümlü bazı polemikler olabilmektedir.

Yazıyı Sümerler mi buldu?

Tarih kitaplarında yazıyı Sümerlerin bulduğu yazar. Bunun sebebi ise şuan elimizde bulunan en eski yazılı belgenin Sümerlere ait olduğudur. Burada tipik bir mantık hatası vardır. Şuan elimizde bulunan en eski yazılı metnin Sümerlere ait olması yazıyı Sümerlerin bulduğunu göstermez. Yarın bir gün Mısır’da bir kazı yapılsa ve Sümer tabletinden daha eski olduğu belirlenen bir eserle karşılaşılsa “Yazıyı Sümerler değil Mısırlılar bulmuş” dememiz icab eder. Daha sonra Hindistan’da ondan da eski bir tarihe tarihlenen bir metin bulunduğunda bu sefer “Mısırlılar değil de Hindistanlılar bulmuş” dememiz icab eder. Bu iddia, evrimcilerin “ilerlemeci tarih tezi”nin bir parçası olup gerçeği yansıtmamaktadır. Peki burada söylememiz gereken şey nedir? “Şuan elimizde bulunan en eski yazılı metin Sümerlere aittir” dersek kimse itiraz etmez. Buna benzer mantık hatalarına düşmemek için Alev Alatlı’nın Safsata Kılavuzu isimli eseri okunabilir.

Misal olarak, basılan eski tarih kitaplarında Osmanlılarda ilk paranın Orhan Gazi zamanında basıldığı yazılıdır. Tarih kitaplarında bir müddet böyle yazılmasına rağmen daha sonra Osman Gazi’nin bastırdığı 3 adet akçe bulundu. Bunlardan biri İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergileniyor. Üzerinde “Osman bin Ertuğrul” yazar. Böylelikle Osmanlılarda ilk paranın Orhan Gazi zamanında basıldığı hatta Osman Gazi’nin isminin aslında Osman olmadığı Ataman olduğu iddiaları çürütülmüştür. Aynı şekilde Şanlıurfa’da Göbeklitepe antik şehrinin bulunması ile evrimci tarih tezinin pek çok iddiası çürütülmüştür.

Her gördüğümüze inanmalı mıyız?

Yukarıda okuduğumuz veya duyduğumuz her şeyi olduğu gibi kabul etmememiz ve muhakeme etmemiz gerektiğinden bahsetmiştim. Çocuk iken bunu komik fakat masum bir tecrübe ile öğrenmiştim. İlk mektepte okurken 1. sınıftan 5. sınıfa kadar her sınıfta bir mevsimler köşesi bulunuyordu. Sonbaharla başlar, yaz ile biterdi. Sonbahar kısmında yaprakları dökülen ağaçlar, kış kısmında kardan adam yapan çocuklar, ilkbahar kısmında ağaçların çiçek açması ve insanların kırlara çıkması, yaz kısmında ise insanların plajlara akın edip denize girmesi resmedilirdi. Çocukluğumun geçtiği şehirde kışlar sert geçtiği için soğuktan şikayetçiydik. Bahar gelse de sokaklarda rahatça dolaşsak, oyun oynasak diyorduk. Bu arada mevsimler köşesine gözüm ilişti ve mart ayının gelmesi ile kış mevsiminin bittiğini ve artık baharın geleceğini gördüm. Nitekim mevsimler köşesinde mart, nisan ve mayıs ayları ilkbahar olarak gösteriliyordu. Senenin 12 ayı 4’e taksim edilmiş ve her mevsime 3 ay düşmüştü. Ben de heyecanla mart ayının gelmesini bekledim. Bekledim ama 1 Mart, 2 Mart, 3 Mart… 20 Mart derken hâlâ bahar gelmedi. Mart ayının şubat ayından çok bir farkı yoktu. Havalar nisan ayında yeni yeni biraz da olsa ısınmaya başladı. O zaman her gördüğün veya duyduğun şeyi olduğu gibi kabul etmenin doğru olmadığını bir nebze de olsa anladım.

Netice

“Barika-i hakikat, müsademe-i efkardan doğar” demişler. Yani hakikat şimşeği, fikirlerin çarpışmasından doğar. Tarihî meselelerde önümüze konulanları sorgulamadan, mantık süzgecinden geçirmeden olduğu gibi kabul edersek George Orwell’in 1984 ve Hayvan Çiftliği kitaplarında, Ray Bradbury’nin Fahrenheit 451 kitabında da anlatıldığı üzere hiçbir şeyden haberi olmayan, uyutulmuş, köle kitleler olmamız kaçınılmaz olur.

Geçmiş geçmişte kalmıştır. Tarihî şahsiyetleri mezarından çıkarıp yargılama ve ceza verme gibi bir imkanımız yoktur. Ölmüş insanların hataları ve sevaplarının hesabı ahirete kalmıştır. Günümüzde geçmişte yaşamış insanların ateşli savunuculuğunu yapmak ve nefret etmek de abestir. Tarihi şahsiyetlerin yaptığı hatalar eğer günümüzde de uygulanmaya devam ediyorsa o zaman onu düzeltmek icab eder. Sürekli arkasına bakan, bunu bir takıntı hâline getiren önünü iyi göremez. Tarihi objektif ele alıp, geçmişi sağlam muhakeme edip, bunlardan ibret alarak ders çıkarmalı ve artık atiye bakmalı ve istikbali düşünmelidir.

Mevzuya Dair Tavsiye Yazılar:

Yenen “iyi”ler yenilen “kötü”ler

Hangi Bağnazlığın Zaferi, Bir İnalcık Kritiği


.

İslam Atomculuğu: Antik Yunan’dan İslam Coğrafyasına

 Mehmet Çoban

28/10/2022

1 comment

Atomun tarihinin Antik Yunan’a kadar uzandığını biliyor muydunuz? Peki Antik Yunan dünyasında ve sonrasında İslam coğrafyasında atomculuk görüşü nasıl algılanıyordu? Bu konu hangi maksatlar için kullanılıyordu? Gelin İslam’da atoma dair çalışmalara göz atalım.

Yunanca “bölünemeyen”, “parçalanamayan” anlamlarına gelen “a-toma / atomon” sözcüklerinden türeyen “atomculuk” teriminin genel olarak anlamını, “Büyük ölçekli fenomenleri, daha küçüğe indirgenemeyen basit unsurlarla açıklamak.” olarak ifade edebiliriz. Fiziksel evrenin yapı ve işleyişini açıklamaya yönelik en eski teorilerden olan atomculuk, farklı coğrafya ve kültürlerde farklı maksatlar için kullanılmış olsa da ortak bazı hususiyetlere sahiptir.

Antik Yunan’da atomculuk

Atomculukla alakalı fikirlerin gelişmesi, Antik Yunan’da Demokritos (MÖ 460 – MÖ 370) ve Epikür (MÖ 341 – MÖ 270) gibi materyalist filozoflara dayanır. Bu fikirlerin temel maksadı, varlık ve maddenin hakikati hakkında bilgi edinme gayretidir. Evrenin ve içindeki tüm cisimlerin, daha küçük parçalara ayrılamayan atomlardan oluştuğunu öne süren bu atomcu görüşe göre oluş ve bozuluş (kevn ve fesad), atomların bir araya gelmeleri ve ayrılmaları neticesinde meydana gelir. Bu ise atomların hareketini şart koşmaktadır. Böyle bir kabul beraberinde boşluk/yokluk kavramını getirir. Var olmak, atomlarla dolu olmak anlamını taşırken yok olmak ise atomların olmaması durumunu ifade etmektedir. Eğer yokluk kabul edilmezse, atomların hareketi mümkün olmayacak ve dolayısıyla oluş inkâr edilmek zorunda kalacaktır.

Atomculara göre kâinatta cisimden ve boşluktan başka bir şey yoktur. Atomlar ezelidir, yani başlangıçları yoktur. Ama atomların birleşmesi ile meydana gelen cisimler ezeli olmayıp bozuluş ile atomlarına ayrılabilmektedir. Özellikle Demokritos, atomların sınırsız uzayda sonsuz sayıda dağıldığını, bu atomların ezeli ve ebedi olduğunu, özlerinden gelen sürekli bir harekete sahip olduğunu ve bu hareketin zorunlu bir etki meydana getirdiğini ileri sürer. Bundan dolayı Kâmıran Birand, Demokritos için, “Şimdiye kadar gördüğümüz filozofların en materyalistidir.” ifadesini kullanır.

Bu iki filozofa göre de oluş, atomların yukarıdan aşağıya doğru düşey hareketleri ve aşağılarda birleşmeleri neticesinde meydana gelir; ama aralarında bir fark bulunmaktadır: Demokritos bu hareketin zorunlu olduğunu söylerken Epikür, rastgele sapmalar neticesinde atomların birleşip oluşu gerçekleştiğini öne sürer.

Biri katı determinist diğeri ise tesadüfi bir oluş anlayışına sahiptir. Bununla birlikte, Antik Yunan atomcularının genel yaklaşımına göre tüm bu hareketler, zorunlu ya da tesadüfi olsun, kâinatta herhangi bir ilahi güce ihtiyaç duymaksızın gerçekleşirler. Evrendeki düzenli ve anlamlı hareketler, sonsuz sayıdaki atomların tesadüfi çarpışmaları neticesinde meydana gelmiştir ve bu durum da “Neden evren başka türlü değil de böyledir?” sorusunun cevabını ilahi bir güce başvurmadan vermiş olacaktır onlara göre.

Atomların, hiç değişmeyen birincil nitelikleri ile değişebilen ikincil nitelikleri (arazlar) bulunmaktadır. Birincil nitelikler konusunda “sertlik”, “şekil”, “büyüklük”, “yer tutma”, “hareket” gibi, farklı filozoflarca farklı özellikler söylenmiş olsa da en temelde bir atomun genel kabul görmüş birincil niteliği onun yer kaplamasıdır. Oluş ve bozuluşun meydana gelmesi, atomların farklı diziliş ve şekillerde birleşip ayrılmaları neticesindedir. Dış dünyada gözlemlenen oluş ve bozuluşlar, birincil niteliklerdeki değil ikincil niteliklerdeki değişimlerin sonucunda meydana gelirler.

Kelam ilmi ve atomculuk

Atomculuk fikrinin İslam dünyasına girişini ele almadan önce, bu fikri özellikle kâinatın sonradan yaratıldığı ve bu yaratıcının da Allah olduğu akidesini temellendirmek üzere İslam inanç esasları doğrultusunda dönüştüren zümre olan kelam âlimlerini göz önünde bulundurarak kelam ilminin tanımakla konuya başlayalım.

Kelam ilminin konusu; İslam inanç esaslarını yakînî (mutlak) deliller kullanarak ispatlamaktır. Bu ispat neticesinde kalp, aksine ihtimal vermeyecek şekilde bu esaslara inanır. Bu inanç esaslarının en başında varlığı zorunlu olan Allah’a müteallik olanlar olup Allah’ın varlığı ve bir oluşu, kâinatı ve bütün mevcudatı onun yarattığı, kendinden başka bütün mevcudatın sonradan yaratılmış olduğu ve yine yok olacakları gibi inanılması lazım ve vahiy ile sabit olan bilgiler gelir.

Kelam âlimleri, vahiy ile bildirilen bu gibi İslam akidelerini bazı aklî metotlarla da temellendirip kalpteki yerlerini kuvvetlendirmeye çalışmışlardır. Atomculuk hakkındaki görüşleri benimsemeleri de bu perspektifle olmuştur. Antik Yunan’da materyalist bir karakterde olan, evrenin düzeni ve işleyişi için ilahi bir güce ihtiyaç duymayan atomculuk düşüncesi İslam dünyasına geçişi sonrasında bunun tam tersi bir karaktere bürünmüştür.

Atomculuk fikrini İslam dünyasında ilk benimseyenler, Allah’ın sıfatlarının ezeliliğini ve Allah’ın külli iradesini inkâr etmek gibi Sünni yoldan ayrılmalarına sebep olan fikirlere sahip bulunan Mu’tezîle ekolüdür. Bu ekolde en öne çıkan isim ise Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf’tır (752 – 850). İslam dünyasındaki farklı evren tasavvurları içerisinde, evrenin atom ve arazlardan oluştuğu yönündeki teorinin baskın hâle gelip rakiplerini bertaraf etmesinde bu âlimin katkısı büyüktür. Daha sonrasında bu atomcu görüş Sünni yolun iki ana temsilcisi olan Eş’arî ve Mâtürîdî âlimleri tarafından da benimsendi.

Eş’arî kelamcılarının en meşhuru Ebû Bekr-i Bâkıllânî’dir (950 – 1013). Mu’tezîle ekolüne karşı duruşu ile de öne çıkan Eş’arî kelamcılarından Bâkıllânî, atomcu görüşü vesileci bir anlayış içerisinde yeniden ele aldı. Atomculuk fikrini benimseyen Sünni akideye mensup Cüveynî, Adûd-üd-dîn-i îcî, Cürcânî, Nesefî, Teftâzânî gibi büyük kelamcılar da bulunmaktadır.

Atomcu anlayışın İslam kelamcıları tarafından benimsenmesi bu görüşün İslam akideleri ile uyumundan kaynaklanmaktadır. Atomculuk fikrinin öne sürdüğü evrenin süreksiz bir yapıda olması durumu – yani evrenin hem boşluk hem de maddeden oluşması – maddenin sonsuza kadar bölünmesi önünde bir engel oluşturacaktır ve bu da ilk dönem kelamcılarına, evrenin bir yaratıcısı olduğu şeklindeki temel bir akideyi destekleyen bir argüman sunacaktır. Sonlu olan bir âlem, var olmak için bir yaratıcıya ihtiyaç duyacaktır ve bu yaratıcı, yaratma hususiyeti dolayısıyla ezeli ve ebedi olmak zorundadır. Aksi olması muhaldir.

Kelamcılar tarafından cevher (bazen atom anlamında da kullanılır) ve arazların ele alınışı da bu doğrultudadır. Cevher, kendi nefsi ile kaim olan (herhangi bir şeye dayanmaksızın kendi kendine mekan kaplayan) şeyleri ifade ederken araz ise kendi zatıyla müstakil olmayıp bir cevher ile varlık bulan, cevherde yer tutan şeyleri ifade eder. Maddenin bölünemeyen en küçük parçasını oluşturan atomlar kendi başlarına kaim olmakla beraber, var olmaları için bir veya daha fazla araza ihtiyaç duyarlar. Arazlar kendi başlarına kaim olmayıp bir atomda zuhur ederler. İkincil nitelik olarak tarif edilen arazlar aslında atomların farklı dizilişleri neticesinde meydana gelen değişikliğin birer yansımasıdır.

Atomculukta zamanın da atomik yapıda olduğu düşünülür. Yani zaman sürekli olmayıp, “an” ların birleşmesiyle oluşan bir yapıdadır. Hem evrenin hem de uzayın süreksiz bir yapıda olması göz önüne alındığında kelamcılara göre, birbirlerinden ayrı düşünülemeyen atomlar ve arazlar zaman içindeki bu mevcudiyetlerini, varken bir anda yok olup sonra tekrar var olmak şeklinde gerçekleştirmek durumundadır (teceddüd-i emsâl). Yani iki an arasında arazlar sürekli bir geçiş sergileyememektedir. Kelamcılar açısından, arazların bu şekilde yok olduktan sonra tekrar var olabilmeleri ancak sonsuz irade ve kudret sahibi bir yaratıcının yaratması ile mümkündür.

Arazların süreksizliği ilkesinin amacı, cisimlerde bir tabiat olduğu ve bu tabiatın, bazı arazların varlığını zorunlu kıldığı fikrini bertaraf etmektir. Çünkü Allah, cisimdeki tabiata bağlı olmaksızın arazları bir anda yaratmaktadır. Bu görüş aynı zamanda vesileci (occasionalist) kâinat tasavvuru olarak da bilinir. Eğer Allah yaratma fiilini çekerse kâinat yok olur.

Evrenin ezeli olmadığı fikrini kelamcılardan önce de dile getirenler bulunmaktaydı. Bunlardan biri olan İskenderiyeli filozof Philoponus (veya Yahya en-Nahvi) (490 – 570), Aristoteles’in potansiyel sonsuzu kabul etmesini ve bu kabulün de zamanın ezeli olmasına kapı aralaması düşüncesini eleştirmiştir. Eğer evren ezeli ise kat edilmiş farklı ölçeklerde fiilî sonsuzların olması gerekecekti. Hâlbuki böyle bir şey imkansızdır; fiilî sonsuz ne vardır ne de kat edilebilir. Dolayısıyla evrenin bir başlangıcı olmalıdır. Ama kelamcıların Philoponus’tan farkı evrenin başlangıcını bir yaratmaya bağlamalarıdır.

Kozmolojiye dayalı kelamcıların bu argümanları günümüz yazarlarından William Lane Craig ve Jacobus Erasmus gibi düşünürler için de ilham kaynağı olmuş ve her ikisi de Kelam Kozmolojik Argümanı ismini verdiği eserler kaleme almışlardır.

İstifade edilen eserler

Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji, Doç. Dr. Mehmet Bulgen

Klasik İslam Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri, Doç. Dr. Mehmet Bulgen

İslam Düşüncesinde Atomculuk, Dr. Alnoor Dhanani

Atomcu Düşünceler ve Kelam Atomculuğu, Yrd. Doç. Dr. Cağfer Karadaş

Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma, MacDonald,


..

Unutulan Sicilya Müslümanları

 İlyas Ünlü

28/08/2022

Yorum Yaz

Orta Çağ Avrupası’na bu kadar tesir eden Sicilya Müslümanlarının hiç alaka görmemesi hayreti muciptir. Endülüs gibi acıklı bir tarihe sahip olmaması belki de ada tarihini unutmamıza sebeptir. Bununla birlikte Endülüs’te yetişen alim sayısının ve hakimiyet müddetinin fazla olması Endülüs medeniyetine olan rağbeti arttırdı.

Müslümanlar için ehemmiyet arz eden, bilhassa galibiyeti hatırlatan, belli başlı tarihler ezbere bilinir. Menfi neticelenen hadiseler ise, bir o kadar göz ardı edilir. Halbuki tarihte cereyan etmiş olan mühim hadiseleri bilmek elzemdir. Ne gariptir ki 1091 tarihi birçok Müslüman için bir şey ifade etmemektedir. Akdeniz’in en büyük adası olan Sicilya, tarih boyu muhtelif milletlere ev sahipliği etmiştir. Fakat Müslümanların bu adayı 200 seneden ziyade idare ettiğini çok az kişi bilir. Hazreti Osman (radıyallahü anh) devrinden itibaren, defaatle adayı muhasara eden Müslümanlar, 831 senesinde Palermo şehrini ele geçirerek, hedeflerine ulaştılar. İfrikiye (Mağrib) Müslümanlarının payitahtı olan bu güzide şehir artık edipleri ve âlimleriyle tanınacaktı.

Her millette olduğu gibi, Müslümanlar da gittikleri yere mimarisini götürmüştür. Bugün dahi Sicilya’da İslam mimarisini müşahede etmek mümkündür. Cappella Palatina olarak bilinen Şapelin Arabi kitabesi, Chiesa di San Cataldo kilisenin mukarnasları ve Palermo Katedrali’nin arabeskleri en meşhurlarıdır. Ayriyeten İslam Sanat Müzesi (Museo d’arte islamica) olarak kullanılan Palermo Sarayı, Palazzo dei Normanni (Kral Sarayı), San Giovanni degli Eremiti kilisesi ve Santa Maria dell’Ammiraglio kilisesi şehre Endülüs havası katmaktadır. Müslümanların tesiri yalnızca mimariyle kalmamıştır. Devrin birçok ilim adamlarına ev sahipliği yapan Palermo, ismini tarihe altın harflerle yazdırmıştır.

İmam Mâlik’in talebesi olan meşhur âlim Esed bin Furad (m. 828) Sicilya adasını kuşatmış ve Siraküza (Syracuse) şehrinde şehit düşmüştü. Bugün limonuyla meşhur olan Sicilya (Sakliyye) adası, mazide Sementari (m. 1071) gibi büyük bir âlime ev sahipliği de yapmıştır. Din ve alet ilmine vâkıf olan bu zât Sicilya’nın Sementar köyünde dünyaya gelmiştir. Pek çok hususta eseri vardır, fakat en meşhuru Menâkıb-i İmâm-ı a’zam eseridir. Maliki mezhebinin büyük âlimlerinden İmam Mazeri (m. 1141) tıp alanında ihtisas sahibi olduğundan Sicilya halkının gönlünü kazanmış ve günümüze kadar ismini taşımıştır. Öyle ki doğum yeri olan Mazara del Vallo köyünde ufak bir meydana “Piazza İmam Al Mazari” ismi verilmiştir.

Unutulmaması gereken bir başka isim ise İbn-i Zafer Sakli’dir (m. 1170). Meşhur filozof Machiavelli’den seneler önce yaşamış olan bu zât, Sülvanül muta fi udvanil etba adlı eseriyle hayli insana tesir etmiştir. Eserinde hükümdara ve maiyetine nasihatler vermekte, iyi bir devlet adamının vasıflarını saymaktadır. Osmanlı şeyhülislamlarından Halil Efendizade tarafından Türkçeye tercüme edilmiş ve Tercüme-i Sülvân-ı Mutâ’ ismini almıştır. Eseri yakın dostu Emir el-Kureşi’ye ithafen yazmıştır. Machiavelli’nin de bu eseri okuduğu kuvvetle muhtemeldir. Zira eser hem adada hem de hariçte nâm salmıştı. Muhtelif beldelerde tab edilen eser, müsteşrik Michele Amari tarafından 1851 senesinde İtalyancaya tercüme edilmiş, ertesi sene bu tercümeden İngilizce çevirisi yapılmıştı. Amari’nin iki cild halinde neşrettiği Biblioteca Arabo-sicula eseri en az Solwan eseri kadar meşhurdur. Eserlere aşağıdaki arşiv linklerinden ulaşılabilir:
Solwan; Or, Waters of Comfort by Ibn Zafer, (1852)
Biblioteca Arabo-sicula, (1880)

Lisan hususunda da adaya tesir eden Müslümanlar günümüz İtalyancasına hayli kelime kazandırmıştır. Misal olarak:

İtalyanca	Arapça	Türkçe
magazzino	مخزن (mahazin)	Ambar
tazza	طاسة (tasa)	Tas
meschino	مسكين (miskin)	Miskin

Sarazen olarak tesmiye edilen Sicilya Müslümanları adaya sadece ilim sahasında değil, iktisat ve çiftçilik sahalarında da miras bırakmışlardır. Doğru sulama metoduyla ada istihsaline limon, portakal, hurma ve karpuz gibi bir çok meyve kazandırdılar. Adanın maddi olarak da ihyasına yardımcı olan Müslümanlar, Normanların 999 senesinde başlayan Güney İtalya istilasıyla tedricen zayıflama dönemine girdiler. 1091 yılında Sicilya’yı tamamen ele geçiren Normanlar, Müslümanlardan aldıkları saray teşkilatı, resmî yazışma usulleri, ordu düzeni, para basma kaideleri ve divan teşkilatını kendilerine adapte ederek, Avrupa’ya taşıdılar. Sicilya Müslümanlarının bir kısmı adada hayatlarını idame ettirirken bir kısmı ise hicret etmek zorunda kaldılar. Camilerin kiliseye çevrilmesi ve Müslüman nüfusun azalmasıyla İslam medeniyeti adadan tamamen silindi.

Yazarın Bazı Yazıları:

Almanya’daki Türk Mezarı

Hicaz’ın Aynası

Avrupa Burçları


.

Avrupalı’nın Gözünden: Vicdanı Muazzam Osmanlılar

 Hasan Gül

23/09/2022

Yorum Yaz

Tarihe 18.nci asır Fransız asrı, 17.nci asır Felemenk asrı olarak geçtiği gibi 16.ncı yüzyıl da Türk asrı olarak geçmiştir. Karadeniz’i iç deniz haline getiren Osmanlılar bu çağda, Adriyatik Denizi’nden Fas’a ve Hint Limanlarına kadar en kudretli devresini yaşıyordu. Yüzyılın ortalarında Osmanlılardan habersiz Akdeniz’de filika gezdirmek dahi hayalin ötesindeydi. Osmanlıların karşısındaki en büyük güç ise Mukaddes Roma Cermen İmparatorluğu ismiyle maruf Habsburg Monarşisi idi. Habsburg Hanedanı haritada gösterildiği üzere bugünki İspanya, İtalya, Almanya, Avusturya, Çekya, Slovenya, Slovakya, Belçika ve Hollanda’nın bulunduğu topraklara hükmediyordu. 1526 yılında Macaristan’ı ele geçiren Osmanlılar, Habsburglar ile en büyük düşman ve komşu haline geldi. İşte bugünki makalemizin neşet edeceği mektuplar Mukaddes Roma Cermen İmparatoru’nun Osmanlı Padişahı Kanunî Sultan Süleyman’a sulh maksadı ile gönderdiği elçiye ait. 1555-60 tarihlerini kapsayan mektuplar Elçi Busbecq tarafından Avrupalı bir dostuna yazılmış.

Basın, gazete ve haberleşme imkanlarının kısıtlı olduğu, medeniyetler arası hoşgörünün neredeyse olmadığı dönemde, Busbecq’in nadiren istihzâ (alay) etse de çoğu kere takdir, hayranlık ve gıpta ile aktardığı intibaları 16.ncı asır Türk yaşantısının canlı tasvirlerini sunuyor. 19.ncu yüzyıl öncesi Türk sivil hayatına dair, elimizde fevkalade az sayıda hatırat vardır. Bunun bir sebebi Türk-İslam kültüründe kendinden bahsetmenin kibir ve büyüklük olarak addedilmesi, ikincisi ise sözlü kültürün oldukça güçlü olması gösterilir. Aynı zamanda sıradan bir Osmanlının günlük hayata dair hatırat kaleme alması mantık dışı olması hasebiye, memleketimizi gezen seyyah ve sefirlerin yorumları büyük bir kıymeti haiz. Öte yandan yabancı müelliflerin bu hatıralarının, ön yargıları, genellemeleri, akıcı bir anlatım için abartma isteğini, yanlış anlamaları ve tercüme hatalarını barındırabileceği de göz ardı edilmemelidir.

Türk hududunda, Budin’e doğru

Seyahatine Viyana’dan başlayan Busbecq, Budapeşte, Belgrad ve Edirne tarikiyle (yoluyla) İstanbul’a ulaşacak, buradan da İzmit, Ankara yoluyla Amasya’da Kanuni Sultan Süleyman’ın karşısına çıkacaktır. Busbecq, Avusturya hududundan çıkınca onu 3 Türk atlısı karşılar, az müddet sonra manzara değişir. Burada sözü seyyahımıza bırakalım:  “Başka refakat geleceğini sanmıyordum, halbuki daha alçaklara indiğimizde kendimi 150 kadar süvarinin arasında buldum. Parlak boyalı kalkanları, mızrakları, değerli taşlarla süslü palaları, rengarenk sorguçları, kar beyazı sarıkları pembe veya mavimsi yeşil kıyafetleri, muhteşem atları ve koşum takımlarıyla gözlerimin alışık olmadığı  pek hoş bir manzara karşısında idim. Zabitleri yaklaşarak beni hürmetle selamladılar, sağ salim gelmiş olmamdan memnuniyet duyduklarını söyleyip yolculuğum iyi geçti mi diye sordular”

 

“…Sabah kahvaltıdan sonra Buda’ya gitmek üzere yola çıktım, Sancak beyi -vali- bütün maiyeti ve komutası altındaki süvariler bana refakat etti. Süvariler kasabanın kapısından çıkınca dört nala oraya buraya dağılarak yere bir top attılar. Atlarını son sürat koşturup topu mızraklarının ucuyla yakalamaya çalışıyor ve benzeri oyunlarla kendilerini eğlendiriyorlardı.”  Elçi’nin heyecanla anlattığı bu oyun Türklerin geleneksel oyunu çevgandır. Osmanlı sarayında, 4.avlu ve Sultanahmet’teki At meydanında bu oyunun oynandığı sahalar olarak bilinir. 19.ncu asra kadar Hindistan’a hükmetmiş Türklerden bu oyunu gören İngilizler, polo ismini vermişlerdir. Keza Bizanslıların bir çeşit polo oyununa düşkün oldukları ve bunun için Sultanahmet’teki Bizans sarayında da bir polo sahasının varlığı bilinmektedir.

Yeniçeri’nin vekarı, mütevazı Türkler

Busbecq, Sultanın elit askerleri Yeniçerilerden şöyle bahseder: “…Yeniçeri muhafızlar savaş dışında, acizlerin ve halkın korunması için bütün şehir, köy ve kasabalarda dağılmıştır. Ayak bileklerine kadar inen bir kaftan, başlarına da bir harmaniye kolundan serpuş giyerler. Bunun bir ucu başa geçer  bir ucu da arkaya sarkarak enseyi örter. Yeniçeriler ziyaretime ikişer ikişer gelirlerdi. Yemek odama alındıkları zaman beni saygıyla selamlıyor, yaklaşıp elbisemin eteğini veya elimi öper gibi tutarak bir demet sümbül veya nergis takdim ettikten sonra bana sırtlarını dönmemeye dikkat ederek aynı hızla kapıya gidiyorlardı. Sırtını dönmek onlara göre saygısızlık addolunuyor. Kapıda ellerini göğüslerinin üstüne kavuşturarak gözleri yerde, sessiz ve hürmetkar duruyorlardı. Onları askerden çok keşiş sanabilirdiniz. Bahşiş alınca, başlarını saygıyla eğip yüksek sesle teşekkür ederek hayır duaları ve iyi dileklerle ayrılıyorlardı.”

 

“ Buda şehrini teferruatlı anlatmak uzun bir iş olur. Türklerin bir özelliği de binalarda ihtişamdan kaçınmaları. Aldıkları maaşı günlük ihtiyaçlarına harcayan Türkler, atlarını barındıracak, yataklarını serecek kuru bir damın altına girdikten sonra yüksek katlı binalar inşa etmekle ilgilenmezler. Bu gibi şeylere önem vermeyi kendini beğenmişlik, gurur ve gösteriş addederler- bunlar adeta insanın bu dünyada ebediyen var olmadığına işaret edermiş gibi. Evlerine, bir yolcunun hana baktığı gözle bakıyorlar. Onları hırsızlardan, sıcak, soğuk ve yağmurdan koruyorsa başka bir lüks aramazlar. İşte bu sebeple Türk diyarında zengin kimselerin evleri bile bizdeki şatafatlı evlere kıyasla mütevazidir.”

Çakallar, Sultanın Muazzam Karargahı

İstanbul’a ulaştıktan bir müddet sonra elçi, Sultan Süleyman’ın o esnada İran seferi sebebiyle bulunduğu Amasya’ya doğru yola çıkar. Çelebi Sultan Mehmed, Sultan Bayezid, Yavuz Sultan Selim gibi Osmanlı padişahlarına, uzun yıllar süren şehzadeliklerinde ikametgah olan şehir, İran serhaddi öncesinde Osmanlı hissedilen Anadolu’nun son şehridir.  Buradan sonra iklim ve mimari sert ve yavan bir hal almaktadır. Tekrar sözü seyyahımıza bırakalım: “ … Keşiş Dağı (Uludağ) sırtını aşarak Nicea’ya (İznik) doğru yol aldık. Buraya hava karardıktan sonra varabildik. Uzaklarda kahkahalar atarak gülen insan seslerine benzer gürültüler duyunca bunların ne olduğunu sordum. Duyduğum seslerin Türklerin ‘çakal’ dedikleri hayvanın ulumaları olduğunu söylediler. Bunlar kurtların küçük bir cinsi ama tilkiden büyük. Kurtlar kadar aç gözlü ve doymak nedir bilmezler. Kalabalık dolaşırlar fakat insan sürülerine zarar vermiyorlar. Yiyeceklerini  vahşi yollarla değil, kurnazlık ve hırsızlıkla temin ederler. İşte bu vasıflarından dolayı dolandırıcılarla hilebazlara Türkler ‘çakal’ demeyi adet edinmişler.”

“ Sultanın karargahı çok kalabalıktı. Hizmetkarlar ve yüksek mevki sahibi kimselerle doluydu. Bütün hassa süvarileri, sipahiler, garibler, ulufeliler ve çok sayıda yeniçeri karargahtaydı. Bu muazzam kalabalığın içinde tek kişi yoktu ki itibarını kendi şahsi cesaretinden, meziyetlerinden başka bir şeye borçlu olsun, doğduğu aileden dolayı diğerlerinden farklı kılınsın. Kişiye, verdiği hizmetlere ve yüklendiği vazifeye göre saygı gösterdiği hizmetlere ve vazifeye göre saygı gösteriliyor. Bu nedenle üstünlük mücadelesi de yok. Herkesin yaptığı işe uygun olarak tayin edildiği bir makamı var. Sultan vazifeleri ve görülecek vazifeleri bizzat kendisi dağıtıyor. Bunu yaparken o kimsenin servetini ve rütbesini önemsemiyor, namzet olanın şöhretini ve nüfuzunu düşünmüyor. Sadece meziyetlerini göz önüne alıyor, kabiliyetini, karakterini ve mizacını tetkik ediyor. İşte böylece herkes layık olduğunun karşılığını görüyor ve makamlar da işlerin üstesinden gelebilecek kimselerle doluyor.” 

 

Türk imparatorluğunda her insanın içine doğduğu şartları değiştirme ve kaderini tayin etme imkanı vardır. Sultanın altındaki en yüksek mevkilere sahip kimseler genelde sığırtmaçların oğullarıdır. Böyle doğmuş olmaktan utanç duymak şöyle dursun, bununla övünürler. Meziyetlerinin doğum veya miras yoluyla soydan geçtiğini kabul etmezler. Onlara göre meziyetler kısmen Allah’ın bir lütfu kısmen de aldıkları talim ve terbiyenin, gösterdikleri çabanın ve hissettikleri şevkin ürünüdür. Dolayısıyla Türkler arasında itibar, hizmet ve idari mevkiler kabiliyet ve faziletin mükafatı oluyor. Kişi tembel ve sahtekar ise hiçbir zaman yükselemiyor, küçümsenip hakir görülüyor. İşte Türkler bu sebeple neye teşebbüs etseler başarılı oluyorlar ve hükmeden bir ırk olarak hakimiyetlerini, hudutlarını her gün genişletiyorlar.”

Görüldüğü üzere Busbecq, Osmanlılarda sıkı bir liyakat (meritrokrasi) usulünün tatbik edildiğini anlatmaktadır. Geçmiş asırdan devralınan soylu gelenekler az bir müddet sonra inkıtaya uğrayacaktır. Budanmış Türk aristokrasisi cemiyeti sürükleyecek elitleri üretemediği için sanat ve mimari sahada sivil hayat oldukça cılız kalacaktır. Ne var ki elçimiz şu anda bunları düşünecek halde değildir, gözleri Osmanlıların haşmet ve azametiyle kamaşmış bir şekilde gözlemlerini kağıda aktarmak üzere hokkasına davranmaktadır.

 

Yenilmez Osmanlı’nın Sırrı

 

Tüm mektuplar içinde belki en çarpıcı olan ise elçinin büyük bir objektiflikle en büyük hasım olan Osmanlılar ile kendi devletini kıyasladığı şu satırlardır: “ Türklerin düzenini bizimkiyle kıyasladığımda geleceğin başımıza getireceklerini düşünüyor ve ürküyorum. Onlarda güçlü bir imparatorluğun bütün kaynakları, yıpratılmamış bir güç, dövüşte ustalık ve tecrübe, savaş görmüş askerler, zafere alışkanlık, zorluklara tahammül, beraberlik, düzen, disiplin, kanaatkarlık ve tedbir var. Yoksulluk, kişisel israf, zayıf bir güç, maneviyat bozukluğu, tahammülsüzlük, eğitimsizlik ise bizde. Asker itaatsiz. Subaylar para canlısı. Disiplin küçümseniyor. Başıbozukluk, umursamazlık, ayyaşlık, ve ahlaksızlık yaygın. En kötüsü de şu: düşman zafere alışkın, biz mağlubiyete. Sonucun ne olacağından şüphe edebilir miyiz? Lehimize olan tek husus İran’dır. Türkler, saldırmak için acele ederken ardındaki bu tehlikeyi gözetmek durumundadır. Türkler, İran konusunu hallettikten sonra, var gücüyle boğazımıza sarılacaktır. Ne kadar hazırlıksız olduğumuzu söylemeye cesaret edemiyorum.”  

Türk Ordugahı’nda Hijyen – Huzur – Asayiş

Busbecq, Asya içlerine ilerleyecek Osmanlı ordusunu görmesi için vezir Rüstem tarafından ordugaha davet edilir. Karşılaştığı manzarayı aşağıdaki satırılarla anlatır:  “Türkler ordugahlarında görünmemi ve dost bir hükümdarın temsilcisi sıfatıyla bana iltifatta bulunmayı kendi menfaatlerine uygun görmüşler. Ordugaha yakın bir köyde bana kalacağım bir yer tahsis ettiler, ben de rahatça yerleştim. Türkler buraya yakın düzlüklerde kurdukları çadırlarda kalıyorlardı. Bu suretle üç ay boyunca onların ordugahını ziyaret etmek ve disiplin düzenlerini tanımak fırsatı buldum. Size bu konuyla ilgili teferruattan söz etmediğim takdirde şikayetinize maruz kalacağımı biliyorum. O yöredeki hristiyanların giydiği bir elbiseyi sırtıma geçirip kim olduğum anlaşılmadan bir iki refakatçiyle her yeri dolaşıyordum.

Öncelikle dikkatimi çeken şey askerin kendi birliğine ait mıntıkanın dışına çıkmamasıydı. Bizim ordugahların durumunu bilen bir kişi buna inanmata zorluk çeker. Gerçek olan şu ki her tarafa tam bir sesizlik ve huzur hakimdi. Ne bir münakaşaya ve zorbalığa rastlamak mümkündü, ne de içkinin sebep olduğu taşkınlığa, bağırış çağırış ve sarhoşluğa. Ayrıca her yer tertemizdi. Etrafta gübre yığınları ve çöp görmeniz, insanın gözünü ve burnunu rahatsız edecek bir şeyle karşılaşmanız söz konusu değil. Türkler bu gibi pislikleri ya gömüyorlar ya da göz önünden kaldırıyorlar. Asker kendi pisliğini çapasıyla toprakta açtığı bir çukura gömüyor. Bütün ordugahı böylece tertemiz tutuyor. İçki içilip coşulduğu ve kumar oynandığını göremezsiniz. Bunlar bizim askerlerimize ait kötü alışkanlıklardır. Türkler kağıt ve zar oyunlarının sebep olduğu zararı bilmezler.”


.

Trenlerin Kralı ve Kralların Treni

 İlyas Ünlü

18/01/2022

Yorum Yaz

5 Haziran 1883’te Paris garından hareket eden lokomotif, alelade bir trene benzemiyordu. Zira bunun lakabı ‘Trenlerin kralı’ veya tabir-i diğerle ‘Kralların treni‘ydi. İstanbul istikametine doğru hareket eden bu tren, seyahat kanunlarını tamamen değiştirecek ve romanlara malzeme verecek olan Şark Ekspresi’nden (Orient Express) başkası değildi.

Belçikalı banker bir aileye mensup olan Georges Nagelsmackers, Amerika seyahatinde George Pullman’ın yatakhaneli trenini müşahede etmiş ve hayli memnun kalmış idi. Bu fikri Avrupa’ya taşımakta bir beis görmeyen Nagelmackers, Belçika Kralı II. Leopold’un da desteğini alarak ‘Compagnie Internationale des Wagons-Lits’ isimli demir yolu şirketini kurdu. Treninde Belçika armasını kullanan Nagelmackers, ismini de Orient Express (Şark Ekspresi) olarak belirlemişti. Dünya’nın en meşhur treni olan Şark Ekspresi, efsanevi havasıyla bugün dahi birçok insanın hayalini süsler. Devlet ricali ve muharrirler aynı anda seyahat etme imkânı bulduğu bu tren son derece şatafatlıydı.

Günümüzde yatar koltuklu vagonlara ‘pulman vagon’ denmesinin müsebbibi de ‘George Pullman’dır.

Seyahat esnasında ticari ve siyasi meseleler ele alınıyor, müzisyenler bu meclise iştirak ediyordu. Tarihte ilk defa Avrupa’nın muhtelif şehirlerinden şark dünyasına trenle gitme imkânı böylelikle sağlanmıştı. Beş vagondan müteşekkil tren, içerisinde yemekhanesi ve yatakhanesiyle görenleri hayrete düşürüyordu. Zira zamanın en kıymetli porselen ve halıları kullanılmıştı. Paris’ten hareketle Strasburg, Münih, Viyana, Budapeşte, Bükreş ve Yergöğü (Giurgiu) ilk güzergahıydı. Tuna kıyısında yolcular gemiyle Bulgaristan’a oradan da alelade bir trenle Varna’ya hareket ediyorlardı.

İstanbul’a gemiyle vâsıl olan yolcular seyahat müddetince, şark dünyasına dair eserleri okumaktan geri durmazlardı. Bilhassa Alphonse de Lamartine’nin Voyage en Orient, Theophile Gautier’nin L’orient ve Victor Hugo’nun Les Orientales eserleri tahkik ediliyordu. Bu kitapların mevcudiyeti son derece elzemdi. Zira entelektüel bir cemiyetin kitap mütalaa etmesi olmazsa olmazıydı. Kitabın yanında emniyeti tesis etmek için silah taşımak da gerekiyordu. O güne kadar, hanımların tek başına seyahat etmesi hoş karşılanmıyordu. Şark Ekspresi’nin emniyetli ve hızlı olması sebebiyle, birçok hanımın seyahate iştirak ettiği aşikârdır. Bu hadiseden hayli memnun olan Edmond About aynı zamanda artan ahlaksızlıktan şikâyet eder.

Yeni Devre

Şark alemine merakla bakan Avrupa insanının artık kolayca İstanbul’a varması mümkündü. Kitaplarda okuduğu ve hayallerini süsleyen o güzide şehir, Londra’dan sadece dört günlük mesafedeydi. 1890 senesinde ise bu mesafe daha da kısalacaktı. Zira artık Budapeşte, Belgrad, Sofya ve İstanbul hattı açılmıştı. Sirkeci istasyonuna varan yolcular, otelcilerin ve seyyar satıcıların alakasını hayretle izlemişlerdir ve avdetlerinde insanlara İstanbul’un güzelliğini anlatmaktan geri durmamışlardır.

Artan bu talepten memnun olan Nagelmackers, artık İstanbul’a bir otel inşa etmesi gerekiyordu. Ve nihayet 1892’te meşhur Pera Palas’ın temeli atıldı. Şark Ekspresi ile seyahat eden Aghata Christie o derece müteessir olmuş ki, kaldığı Pera Palas’ta meşhur ‘Şark Ekspresinde Cinayet’ romanını yazmaya başlamıştır. Avrupa’yla Osmanlı devletini, mesafe olarak birbirine yakınlaştıran bu tren, siyası ve ekonomi cihetle de son derece ehemmiyet arz ediyordu. Zira Osmanlı topraklarında cereyan eden hadise Avrupa’ya, şarkta zuhur eden fikir kolaylıkla garba ulaşıyordu.

Birinci Cihan Harbi’nin başlamasıyla, inkıtaya uğrayan tren hattı, seyahatine uzun süre ara vermişti. Harpten kısa bir zaman sonra tekrar inşa edilen Paris, Lozan, Milan, Venedik, Triest, Zagreb, Belgrad hattı artık Şark Ekspresi için nefes membaıydı. Yeni hatla birlikte isminde değiştiren şirket artık Simplon Orient Ekspres olarak biliniyordu. İkinci Cihan Harbi’nin tahribatıyla zarar gören Şark Ekspresi, tayyarelerin de intişarıyla artık tamamen yok olmuştur. Sembolik bir manası olan Şark Ekspresi, Avrupa’nın muhtelif şehirlerinde, metruk bir vaziyette yok olmaya terkedilmiştir. Günümüzde meraklısı tarafından imar edilen tren faaliyetini kısmen de olsa sürdürmektedir. Venice Simplon Şark Ekspresi ismiyle her hafta Londra, Paris, Venedik seferini ve senede bir defa Paris, Viyana, Budapeşte, Bükreş, İstanbul seferini gerçekleştirmektedir.


.

Bir Dizinin Anatomisi – Borgialar: Cem Sultan Üzerinden Osmanlı Husumeti

 Mehmet Çoban

09/02/2022

Yorum Yaz

“Borgialar… Tarihin en kötü şöhretli suç ailesinin hikâyesi. Gaddar ve zalim oğulları Cesare ve Juan ve de baştan çıkarıcı kızı Lucrezia ile komplolar kuran karizmatik Rodrigo Borgia, amansız zenginlik ve güç arayışının önünde hiçbir kimsenin durmasına izin vermeyecektir. Kıyasıya acımasız ve meydan okurcasına ahlaksız bir şekilde yıldırma ve cinayet, onun Rönesans dönemi İtalya’sında papalığa skandal bir şekilde yükselişi sırasında tercih ettiği silahlar olmuştur.”

The Borgias dizisinin resmî internet sitesindeki dizi ile alakalı açıklama yukarıdaki gibidir (https://www.sho.com/the-borgias). Dizi, tarihteki en muhteris papalardan biri olan Rodrigo Borgia’nın, resmî adı ile Papa VI. Alexander, papalığa seçilme sürecini ve rüşvet vererek papa seçildikten sonraki dönemde elde ettiği gücü, kanun tanımaksızın kendi menfaatleri doğrultusunda kullanmasını konu edinmektedir.

Rodrigo Borgia tartışmaya açık ve karmaşık bir şahsiyete sahiptir. Yine bir Borgia olan amcası Papa III. Callixtus sayesinde dinî makamları elde etmeye başlamış ve zamanındaki en varlıklı kardinallerden biri olmuştur. Papa III. Callixtus kardinalken Vannozza dei Cattanei isimli metresinden 4 çocuğu olmuş, papa olduktan sonra da Giulia Farnese ile gayrimeşru bir ilişki yaşamıştır. Roma Katolik Kilisesini yozlaşmışlık sebebiyle tenkit eden Floransalı Dominiken rahip Girolamo Savonarola’yı politik sebeplerle aforoz edip astırdıktan sonra cesedini yaktırıp küllerini Arno nehrine attırmıştır.

Oğlu Cesare Borgia da Fransız ordusunun Napoli kuşatması sırasında General Aubigny’nin kumandası altında Capua şehrini muhasara etmişti. Halkının şiddetli direniş göstermesi sonrasında şehri ele geçiren Cesare, misilleme olarak halkı bir meydanda toplayarak katletmiştir. Akabinde kadınlar ve kızlar, galipler arasında paylaştırılmıştır. Cesare’nin gaddarlığı karşısında şok olan Fransa kralı XII. Lui Cesare’ye, içinde insan olmayan bir şehre hükmetmenin zor olacağını söylemiştir.

Bunlarla alakalı daha fazla bilgi tarih kitaplarını doldurmaktadır. Bu yazının sebebi ise dizinin 3. bölümündeki bazı sahnelerde hem tarih hem de İslam Hukuku bilgilerimize zıt olan gösterimlerin olmasıdır.

Öncelikle şunu ifade edelim ki bir dizi veya filmin senaryosu, tarihî hadiseleri bire bir yansıtmasa da tarihî gerçeklere aykırı olmamalıdır. Aynı şekilde, özellikle dinî motiflerin bulunduğu sahnelerde çarpıtılmış bilgilerin verilmesi – özellikle bu din İslamiyet olunca – bunda belirli bir kastın olup olmadığı sorusunu akla getirmektedir. Dizi ile alakalı tenkite geçmeden önce diziye mevzu teşkil eden tarihî hadiselere göz atmamız faydalı olacaktır.

Cem Sultan Tarih Sahnesine Çıkıyor

XV. yüzyılın sonu, Avrupa tarih sahnesi açısından hareketlilik arz ediyordu. İber yarımadasında Katolik birliği sağlanıp Endülüs hâkimiyetine son verilmişti. Roma’da tarihin en kötü papası olan VI. Alexander Katoliklerin ruhani lideri seçilmişti. Doğuda ise Osmanlı Sultanı II. Mehmet vefat edip yerine oğlu II. Bayezid geçmişti. Osmanlı’daki en önemli mesele ise II. Bayezid’in kardeşi olan Cem Sultan’ın Osmanlı tahtında hak iddia etmesiydi.

Sultan II. Mehmet vefat ettikten sonra Amasya sancağındaki büyük oğlu Bayezid daha hızlı davranarak Osmanlı tahtına geçmişti. Kardeşi Cem ise tahtta kendinin de hakkı olduğunu iddia ederek Bayezid’e karşı mücadeleye girişti. Bu süreçte önce Anadolu’da faaliyetlere başladı. Başarısız olup Mısır’da bir süre kaldıktan sonra tekrar Anadolu’ya geldi. Yine istediği muvaffakiyeti sağlayamayınca Karamanoğlu Kasım Bey’in de telkiniyle Rumeli’ye geçmeye karar verdi. Bunun için Rodos Şövalyelerine müracaat etti. Her ne kadar maiyetindeki Frenk Süleyman Bey şövalyelere iltica etmemesi gerektiğini söylese de Cem Sultan bu sözü dinlemedi. Nihayetinde bir Rodos gemisine binerek Rodos adasının yolunu tuttu (Temmuz 1482). Vefatına kadar sürecek olan esaret hayatı böylece başlamış oldu.

Cem Sultan Avrupa’da

Rodos adasında Cem Sultan’ı şövalyelerin reisi Pierre d’Aubusson karşıladı. Bir süre adada kalan Cem Sultan, şövalyelerin Cem’in adada kalmasını mahzurlu görmesi sebebiyle Fransa’ya nakledildi. Tabii bu sırada Sultan II. Bayezid, Cem’in muhafazası için şövalyelerle anlaşma yapmış ve Cem’in masrafları için şövalyelere senelik 45 bin Venedik dukası vermeyi taahhüt etmişti. Fransa’da bir şatodan diğerine götürülen Cem Sultan yaklaşık altı buçuk senelik esaret hayatından sonra siyasi sebeplerle Roma’ya nakledildi.

Cem Sultan’ı Roma’da papa ve kardinaller hariç bütün ekâbir muhteşem bir merasimle karşıladı. Ertesi gün Papa VIII. Innocent tarafından kabul edildi. Kabul merasimi sırasında teşrifat memurunun bütün ısrarlarına rağmen kavuğunu çıkarmayı ve diz üstü çökmeyi reddetti. Onca esaret hayatına rağmen vakur duruşunu muhafaza etti.

Sonraki zamanlarda papa ile Cem Sultan, müteaddit defalar görüştü. Bu görüşmelerden birinde papa, Cem Sultan’a Hristiyan olmasını teklif etti. Cem Sultan buna karşılık cihan padişahlığı verilse dinini terk etmeyeceğini bildirdi. Papa bu teklifi yaparken Macar kralının onu Rumeli sınırında görmek istediğini ifade ederek Macaristan’a gitme tavsiyesinde bulundu. Cem Sultan böyle bir hareketin İslam dünyasında lanetle anılacağını söyleyerek ret cevabı verdi. Cem’in ret cevabı papayı kızdırmış ve bunun üzerine VIII. Innocent ağır bir cümle kullanmıştır. Frenk dilini bilen Cem Sultan verdiği cevapla papayı mahcup etmiştir.

Cem Sultan Roma’da bulunduğu süre zarfında asaletinden hiçbir şey kaybetmiyor ve fukaraya sık sık sadaka dağıtıyordu. Bu hareket Cem’in Hristiyan olacağı şayiasına sebep olmuş olacak ki papa kendisine Hristiyan olma teklifini yapmıştır.

Papa VIII. Innocent’in ölümünden sonra yerine geçen VI. Alexander zamanında Cem Sultan nispeten daha serbest bir hayat yaşadı. Papanın oğulları Juan ve Cesare ile gezintiler yapıyordu. Vatikan’da verilen bazı ziyafetlere Cem Sultan’ın da davet edildiği oluyordu. Bütün bunlara rağmen papa, önceki papa gibi Cem’i koz olarak kullanarak bir haçlı seferi tertip etmeyi planlamaktaydı. Bunun yanında yine selefi gibi Bayezid’den Cem’in muhafazası için para alıyordu.

Cem Sultan’ın Vefatı

Napoli Krallığını ortadan kaldırmayı hedefleyen Fransa kralı VIII. Charles, Napoli seferi sırasında Roma’dan geçerken papa ile anlaşarak Cem Sultan’ı da yanına aldı. Yolda hastalanıp yüzü, gözü ve boynu şişen Cem, kısa süre sonra fenalaşarak Capua şatosuna nakledildi. Ağabeyine cenazesini küffar elinde bırakmamasını vasiyet etti. Kendisini iyice kaybetmeden evvel şu sözlerle Allah’a yalvarmaktaydı: “Ya Rab! Din düşmanları ehl-i İslâma muzır tasavvurlarına beni alet etmek istiyorlarsa daha ziyade yaşatma, canımı bir an önce al!” İlaç dahi alamaz hâle gelen Cem Sultan 25 Şubat 1495’te hayata gözlerini yumdu.

The Borgias Dizisindeki Çarpıtmalar

Tarihî hadiselerin izahından sonra dizimize tekrar dönelim. Dizinin 3. bölümünde Cem Sultan da dizide yerini alır. İlk bakışta bir Osmanlı şehzadesini andırsa da konuşmalarıyla içinde farklı bir hüviyet barındırdığını gösterecektir.

Dizide tenkiti icap ettiren noktalardan ilki, papanın kızı Lucrezia ile Cem arasında geçen bir diyaloğun olduğu sahnedir. Papalık sarayının bahçesi olduğu anlaşılan bir yerde geçen konuşmada mevzu evliliktir ve papanın kızının Cem’in evlilik hayatını merak ettiği anlaşılmaktadır. Lucrezia’nın “Karın ile cariyen arasındaki fark nedir?” diye sorması üzerine Cem “Pek bir fark yok” diye cevap verir ve ekler: “Karını dövebilirsin fakat öldüremezsin”. Lucrezia da tabii olarak sorar: “Cariyeni öldürebilir misin?”. Cem’in cevabı bir Roma diktatörününkini andırmaktadır: “Eğer seni memnun etmezse!”. Cem devam eder konuşmaya: “Karını da öldürebilirsin fakat memnuniyetsizliği çok büyük olmalı.” Bu cevap karşısında papanın kızı oldukça şaşırır.

Öncelikle bu mevzu hakkında yorum yapabilmek için ilgili mevzunun tâbi olduğu hukuk kaideleri hakkında bilgi sahibi olmak icap etmektedir. Yukarıdaki sahnede geçen diyaloğu yorumlamak için hem İslâmiyet’teki kölelik müessesesini hem de evlilikle alakalı hükümleri göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

İslam Dininde Kölelik

İslam dininde köle, harpte esir alınarak öldürülmeyip bir hizmete mahsus olarak kullanılan kişiyi ifade eder. Yani harpte esir alınanların öldürülmeyip, hür insanlardan farklı bir statüde muhafaza edilmesi anlamına gelir ki bu da ölümün bir alternatifi olmaktadır.

Dünya tarihi boyunca farklı dönem ve coğrafyalarda sayısız harp olduğu göz önüne alınırsa kölelik müessesesinin İslam dinine özgü olmadığı rahatlıkla anlaşılır. Peki İslamiyet neden köleliği tamamıyla ortadan kaldırmamıştır?

İslam tarihinde muhtelif sebeplerle çok sayıda harp olmuş ve bu harplerde birçok gayrimüslim esir olarak alınmıştır (Müslüman esirler köle yapılmaz). Esir alınan bu kişiler ya öldürülür, ya hiçbir gerekçe olmadan serbest bırakılır, ya fidye veya esir mübadelesi yolu ile serbest bırakılır, ya da köle olarak kullanılırlar. Mağlup tarafın fidye verecek durumu yoksa ya da mübadele edecek esirin olmaması durumunda, özellikle de karşı taraf askerini güçlendirmemek maksadıyla esirlerin serbest bırakılması yolu çok fazla tercih edilmemiştir. Geriye onları öldürmek ya da belli şartlarla muhafaza etmek yolu kalır ki bu da ölümün alternatifi olan köleliğin tabii bir netice olması anlamına gelir.

Köleliğin ortadan kaldırılmamasının bir diğer sebebi ise harpte gereksiz kan dökülmesini engellemektir. Askerlerin, elde edilecek esirlerin köle olarak kullanılacağını bilmesi hem harp sırasında gereksiz insan ölümünün hem de harpten sonraki zamanda esir katliamının önüne geçmektedir. Askerler aksi durumda ganimetlerinin azalacağını bilirler.

Köleliğin kaldırılmamasının başka bir sebebi ise tarih boyunca olduğu gibi İslamiyet’in ilk zamanlarında da gayrimüslim devletler ele geçirdikleri Müslüman esirleri köleleştirdikleri için İslam devletinin elindeki esirleri serbest bırakması onun zayıflamasına sebep olacaktı. Tüm bu sebeplerden dolayı İslamiyet köleliği ortadan kaldırmamış ama köleliğin tedricen ortadan kalkması için gerekli şartları ortaya koymuştur. Şimdi bunları inceleyelim.

İslam dininde köle azat edilmesi çok fazla teşvik edilmiş ve buna mukabil çokça sevap verileceği söylenmiştir. Bazı günahların kefareti olarak da köle azat edilmesi şart koşulmuştur. Hatta İslam devleti gelirlerinin bir kısmını kölelerin azat edilmesine tahsis etmiştir ki bu sadece İslam hukukunda görülen bir tatbikattır.

İslam hukukunda kölenin tahkir edilmesi (aşağılanması) kati surette yasak edilmiştir. Hatta hadis-i şeriflerde kölelere “kölem” demeyip “oğlum” ya da “kızım” denmesi tavsiye edilmiştir. Kölelerin, efendileri tarafından aile efradından biri gibi kabul edilmesi de tavsiye edilmiştir. Kölenin nafakası efendisine aittir. Efendinin kölesine yapacağı kötü muamele, neticesinde kölenin efendinin elinden alınmasına kadar gidebilmektedir. Hatta İslam cemiyetinde genel ahlakın ve kamu intizamının teftişine memur olan muhtesiplerin vazifelerinden bir tanesi de kölelerin nafaka ve diğer haklarının efendileri tarafından temin edilip edilmediğini kontrol etmektir.

Kadın Köleler: Cariyeler

İslam hukukunda kadın kölelere cariye ismi verilmektedir. Halk arasında, bir efendiye ait tüm cariyelerin sanki efendisinin seksüel ihtiyaçlarını karşılayan bir meta olarak görülmesi, bunun Roma veya Avrupa tarihine ait dizilerin çokça fazla izlenmiş olmasından kaynaklandığını düşündürmektedir. Nitekim bu dizilerde sadece köleleri ile değil, meşru bir evliliğe sahip olan diğer erkek/kadınlarla bile gayrimeşru ilişki normal karşılanacak kadar ileri seviyelere gitmiştir.

İslam hukukunda cariye kadın hizmetçi demektir. Temel vazifesi efendisine hizmet etmektir. Bundan sadece cinsi münasebet neticesini çıkarmamak lazımdır. Belirli şartların sağlanması durumunda efendisinin cariyesi üzerinde istifraş hakkı da bulunmaktadır. İstifraş, efendisinin cariyesi ile, bir nikah akdi olmadan cinsi münasebette bulunması demektir. Köleliğin olduğu bütün cemiyetlerde bu tarz ilişkiler olagelmiştir ve bu durum sadece İslam cemiyetine mahsus değildir. İslam hukuku bu ilişki türünü belirli bir hukuka bağlamıştır.

İstifraş hakkı cariyeye hür olma yolunda bir imkân da vermektedir. Efendisinden çocuk doğuran cariye (ümmüveled) hürriyetini garanti etmiş olur ve cariye kaldığı sürece diğer kölelerden hukuken ve fiilen farklı bir statüde bulunur. Bu cariye artık satılamaz ve hibe edilemez. Efendisinin ölümüyle hiçbir muameleye gerek kalmadan hürriyetine kavuşur. Doğan çocuk da aynı şekilde hür olur. İstifraş hakkının en önemli neticelerinden birisi gayrimeşru ilişkilerin önlenmesiyken bir diğeri de köleliğin azaltılmasıdır.

İslam Dininde Evlilik

Evlilik, karşılıklı eşit hak ve mükellefiyetlerle iki insanın bir araya gelmesi demektir. Bu birliktelik bir nikah akdi ile gerçekleşir. İslam evliliğinde erkek ve kadının farklı mükellefiyetleri olmakla beraber İslamiyet erkeğe daha fazla mesuliyet yüklemiştir. Kadının mesuliyetleri; namaz ve oruç gibi ibadetlerini yapmak, namusunu korumak ve kocasına itaat etmektir. Erkek ise çalışıp nafaka kazanmak mecburiyetindedir. Karısı zengin olsa bile bir erkek karısının tüm ihtiyaçlarını temin etmek zorundadır. Eğer kocası bu vazifeyi yapamıyorsa kadın mahkemeye müracaat ederek bu hakkını mahkemeye vasıtası ile temin edebilir. Bir erkeğin karısını boşama hakkı olmakla birlikte İslamiyet bunu son çare olarak görmüştür. Hatta Allahü teala, bütün mübahlar (izin verilen işler) içinde yalnız boşamayı sevmediğini bildirmiştir. Evliliğin devamı için erkeğe oldukça fazla mükellefiyetler yüklenmiştir. Karısı ile iyi geçinmesi ve gönlünü hoş tutması şiddetle tavsiye edilmiştir.

Koca, karısını dövemez. Nitekim Hazret-i Peygamber, veda hutbesinde, “Kadınlarınıza eziyet etmeyiniz! Onlar Allahü tealanın sizlere emanetidir. Onlara karşı yumuşak olunuz, iyilik ediniz.“ buyurmuştur. Yine başka bir hadis-i şerifte “Bir erkek zevcesini döverse, kıyamette ben onun davacısı olurum.” buyrulmuştur. Dünya işlerindeki kusuru için dövmek şöyle dursun, acı ve sert bir şey bile söylememelidir. Kur’an-ı Kerim’de Nisa suresinin otuz üçüncü ayet-i kerimesinde kadınların dövülmesi mevzusunun geçtiğini ileri sürenler, ayet-i kerimeyi dikkatli incelediklerinde şunu anlarlar ki; ayet-i kerimede, hıyanet etmesinden korktuğunuz kadınlara önce zevc haklarının öğretilmesi, uslanmazlarsa yatakların ayrılması, yine de uslanmazlarsa hafif dövülmesi buyruluyor. Ayet-i kerimenin devamında ise eğer uslanırlarsa onları üzecek bir şey yapmayın buyrulmaktadır. Mala ve namusa hıyanet etmeyen kadınları dövmek değil, onları hiçbir surette üzmek caiz değildir. Hıyanet edenleri de açık el ayası ile hafif vurarak ıslah etmeye izin verilmiştir. Namusa ve mala hıyanet edenlere her kanun, her hukuk sistemi gerekli cezaları vermektedir. Bu durumu sadece, hem de önünü ve arkasını söylemeden, İslam hukukuna hamletmenin izahı mümkün değildir.

İslam dini erkeklere dört kadınla evlilik hakkı vermekle beraber bu bir emir değildir, tavsiye bile değildir. Sadece bir izindir. Hatta böyle bir izin olmasına rağmen İslamiyet tek kadınla evlenmenin daha iyi olduğunu bildirmiştir. Birden fazla evlenmek isteyen erkeğin belirli şartları sağlaması da lazımdır ve bu şartlar sağlanmadığı durumlarda birden fazla evlenmeye izin verilmemiştir. Zaten İslam tarihine bakıldığında birden fazla evlilik yapanların nispeti oldukça düşüktür. Birden fazla evlenildiği durumlarda ise erkek, hanımları arasında her türlü adaleti sağlamalıdır.

Dizi ile Alakalı İlk Tenkit

Diziye tekrar dönecek olursak Cem ile Lucrezia arasında geçen mezkûr diyaloğun gerçeği yansıtmaması, kölelik ve evlilik ile alakalı yukarıda ifade edilen hükümler ile kendiliğinden meydana çıkmıştır diye düşünüyoruz. Bununla birlikte ifade edelim ki bir Müslümanın, özellikle de Cem Sultan gibi çok iyi yetişmiş bir şehzadenin ağzından, dizide sarf edilen kelimelerin çıkması mümkün değildir. Konuşmanın muhteviyatı her ne kadar dizinin geneli ile tutarlılık içinde ise de bu konuşmada Cem Sultan yerine Avrupalı bir prensin bulunması, dizinin karakterine çok daha fazla uygun düşecektir kanaatindeyiz.

Dizideki Çarpıtmalar Devam Ediyor

Dizideki başka bir sahnede ise Cem Sultan papanın çocuklarına sarayın bahçesinde Osmanlı mutfağından lezzetler sunmaktadır. Cem, papanın çocuklarına kendisine karşı gösterdikleri nezaketten dolayı teşekkür eder. Sonra da devam eder konuşmasına: “Sultan saraylarındaki davranışlarımız hayal gücünüzün ötesinde bir zalimliktedir. Ağabeyimden önceki sultan tüm erkek akrabalarının gözlerini oydurtup gümüş tabaklara koydurtmuş. Bütün yirmi ikisinin de. Kendisinin yerini almasınlar diye. Hristiyan ruhları arasında olmak, sizinki gibi bir ailenin yanında olmak benim için büyük bir şans.” Bu konuşmanın iki boyutu vardır. İlki Osmanlı sarayının zalimliği, ikincisi ise Hristiyanların nezaketi. İlkinden başlayalım.

Kardeş Katli Meselesi

Cem’in, ağabeyimden önceki sultan dediği kişi babası Sultan II. Mehmet’tir, yani Fatih Sultan Mehmet. Fatih Sultan Mehmet’in büyük icraatlarından bir tanesi kardeş katli meselesini bir kanun haline getirmesi olmuştur. Bu kanunun metni şu şekildedir: “Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizam-ı alem için katletmek münasiptir. Ekseri ulema dahi tecviz etmiştir. Anınla amil olalar.” Bu kanunda geçen bazı ifadeleri dikkatli bir şekilde tetkik etmek icap etmektedir. Öncelikle katletme ifadesi bir mecburiyet değil yapılabilecek bir iş olarak kanunda yer almaktadır. Bununla birlikte hiçbir suçu olmayan kişilerin bile bu kanun neticesinde öldürülebilmesi mümkündür ki böyle de olmuştur. Bunun çok acı bir reçete olduğu muhakkaktır.

Daha önceki Türk devletlerinde adet hâline gelen, bir devlet reisi öldüğünde toprakların çocukları arasında paylaşılması prensibi daha sonraki zamanlarda o devletin bölünmesine sebebiyet vermiş ve hâkimiyet süresi asırları bulan bir Türk devleti neredeyse hiç olmamıştır. Osmanlı sultanları bunu çok iyi bildiğinden ve devletin bekasına büyük önem atfettiklerinden bu acı reçeteyi kendi aileleri üzerinde tatbik etmişlerdir. Devletin bekasının yegâne hedefi, kanunda da ifade edilen nizam-ı alemdir. Nizam-ı alem ise dünyanın düzeni demek olup cemiyetin çoğunluğunun menfaati anlamına gelmektedir. Bu menfaat ise iki türlüdür. Birincisi zahiri menfaat olup, Osmanlı Devleti mensubu olan farklı din ve ırktaki insanların rahat ve huzur içinde, inançları doğrultusunda yaşamasını ifade eder. İkincisi manevi menfaat olup ila-i kelimetullah vasıtasıyla İslam dinini duyurmak ve bunu engelleyen devlet reisleri ile mücadele ederek onların zulüm ve işkenceleri altında ezilen tebaalarına İslam dininin adaletini gösterip onların da Müslüman olmasını temin etmektir.

Kardeş Katlinin Cevazı

Osmanlı tarihindeki taht kavgalarına bakıldığında en basit görüneninde bile çok sayıda insan bu mücadeleler sırasında hayatını kaybetmiş, bir anarşi ve kargaşa ortamı hâkim olmuştur. Kardeş katli meselesinde cevaz veren ulemanın delillerinden bir tanesi de Kur’an-ı Kerim’deki “Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür” ayet-i kerimesidir. Bu gibi anarşi ortamlarında çok sayıda insanın ölmesine sebep olan fitnelerin önlenmesi için daha baştan kardeş katilleri tatbik edilmiştir. Tarih göstermiştir ki, özellikle Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş devrinde, hayatta olan bir şehzadenin etrafında daima bürokrat bir hizip oluşmuş ve kendi menfaatlerini de ön planda tutarak bu şehzadenin tahta geçmesi için birtakım faaliyetlere girişmişlerdir. Dolayısı ile hayatta kalan bir taht adayı cemiyet için potansiyel bir tehlike arz etmiştir.

Yine Mecellenin 26, 27, 28 ve 29. maddeleri de bu kanunu destekler niteliktedir ve hepsi de iki zarar ya da kötülük ile karşılaşınca daha hafif olanın tercih edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.

Dizi ile Alakalı İkinci Tenkit

Sultan II. Mehmet bu kanun icabınca kardeşlerini öldürmüştür. Öldürme ise boğdurularak olmuştur. Dizide belirtildiği gibi gözlerinin oydurtulması hiçbir zaman gerçekleşmemiştir. Katolik Hristiyanların engizisyon katliamları o kadar çeşitlidir ki Avrupa’daki engizisyon müzelerinde sergilenen, bu cinayetlerde kullandıkları tüyler ürperten aletlere bakmak bile insanın psikolojisini zaafa uğratabilir. Bu kan dondurucu metotlardan birini Fatih Sultan Mehmet’e atfetmeleri hayal güçlerinin genişliğini göstermektedir.

Hristiyanlığın Hoşgörüsü mü?

Dizideki diyalogun ikinci boyutu ise Hristiyanların nezaketidir. Sadece engizisyon tarihine bile bakıldığında eli kanlı bir Katolik-Hristiyan imajını görmek mümkündür. Fiziksel şiddetin yanında, özellikle 16.yüzyılda papalığın baskıcı siyaseti neticesinde İtalya’da Rönesans ruhu ölmüş, düşüncede ilerleme ve serbest düşünce durmuştur. Protestan tehlikesine karşı da engizisyon kullanılmış, reform yanlısı kişiler katledilmiş, din için tehlike oluşturan bilim ve felsefe kitapları yasaklanıp imha edilmiştir. Böylece engizisyon İtalya’da her türlü serbest düşünceyi baskısı altına almıştır. Buna benzer bir örnek için Saint Barthelemy katliamının tetkik edilmesi okuyuculardan istirham olunur.

İtalya’da böyle bir hava hâkimken bundan 100 sene önce ilme ve ilim adamlarına verdiği kıymeti ile bilinen Fatih Sultan Mehmet’in huzurunda farklı dinlere mensup ve muhtelif sahalara hâkim ilim adamları bulunuyordu. Fatih, İslam ilimlerine son derece vakıftı. Akşemseddin, Hocazade, Molla İyas, Molla Gürani gibi kıymetli alimler Fatih’in hocaları idi. Ali Kuşçu gibi meşhur alimleri de İstanbul’a getirtmiştir. Batıya merakı da çok fazlaydı. Öyle ki, huzurundaki Latin ve Rum alimleri vasıtası ile Batı kültürü ve tarihini öğrenmiş, Trabzonlu Amirutzes ile felsefi mübaheseler yapmıştır. Kritovulos onun için “en keskin zekalı filozoflardan biridir” demiştir.

16. yüzyılda Katolik İspanya’nın Hollanda’ya uyguladığı siyasi baskılar, Hollanda’daki Calvinist hareket ile beraber daha da şiddetlenmişti. Bu sıralarda Osmanlı ile de temas kuran Hollanda, Katolik baskısının boyutunu gözler önüne seren düşüncelerini Geuzen madalyonunun üzerine nakşetmişti: Liver Turcx dan Paus. İfade şu anlama geliyordu: Papacı olacağına Türk ol! Başka bir şekilde “Papadan ziyade Türkler” olarak da tercüme edilebilir. Bundaki en temel sebep Osmanlı Devleti’nin farklı din mensuplarına olan müsamahasıdır. Yine buna benzer bir ifade İstanbul’un fethi öncesinde Bizans İmparatorluğu’nda Katolik yardımının görüşüldüğü bir sırada, “Konstantinopolde Latin külahı görmektense Türk sarığı görmek daha iyidir” diyen Bizanslı devlet adamı Loukas Notaras tarafından söylenmiştir. Katoliklerin Avrupa’daki zulümleri ile alakalı daha fazla bilgi için yine bu sitede yer alan “Avrupa’da Medeniyetin Doğduğu Yer: Endülüs” yazımıza müracaat edilebilir.

Son Tenkit: Hata mı Kasıt mı?

Dizi ile alakalı yaptığımız tenkitler, belirli bir dezenformasyon ihtiva etse de senaryo icabı tercih edilmiş sahneler üzerineydi. Esas büyük hata, buna hata demek de pek hafif kalacaktır, başka bir sahnededir. Bu sahnede Cem Sultan günah çıkarma talebinde bulunuyor ve Cesare Borgia’ya gelerek Hristiyan olmak istediğini söylüyor. Sebebinin ise Hristiyanların ona gösterdiği nezaket olduğunu söylüyor. Aziz Matthew’den ayetler okuduğunu ve bu ayetlerden birinde “Hristiyanların diğerlerini ne kadar sevdiklerini görün” dediğini söylüyor. Sonra devam ediyor konuşmasına: “Böylesine hayırsever bir inancı mutlulukla kabul ederim.”

Yukarıda tarihî hadiseleri anlattığımız bölümde papanın Cem Sultan’a Hristiyan olmasını teklif ettiğini ve Cem’in bu teklifi kati surette reddettiğini yazmıştık. Tenkite konu olan diğer sahnelerdeki diyalogların senaryo icabı olduğunu kabul etsek bile bu sahnede Cem’in Hristiyan olmak istemesi, üstelik teklifin kendisinden gelmesi, senaryo kurgusunun ötesinde bir anlam taşımaktadır. Hem de Hristiyan olmak istemesinin sebebinin, bu dinin sevgi ve hayırseverliği olduğunu söylemesi, tarihî hadiseler ve gerçekler ile tezat oluşturmaktadır.

Değerlendirme

Hülasa etmek icap ederse Cem Sultan, babası Fatih Sultan Mehmet tarafından ileride muhtemel bir padişah olacak şekilde yetiştirilmiştir. Diğer bütün Osmanlı padişahları gibi İslami ilimlerde kayda değer bir tedrisat görmüş, zamanın akli ilimlerini öğrenmiş, yine diğer birçok Osmanlı padişahı gibi şiir yazacak derecede edebiyata hâkim olmuş, papanın hakaretine papanın dilinde cevap verecek kadar yabancı lisana vâkıf olmuş bir Osmanlı şehzadesidir. Batı kültürüne merakı ile de babasını andırmaktadır. Zaten bu sıfatları şahsında topladığı için asaleti Batıda kaldığı müddet boyunca kendisini hissettirmiştir.

İstifade edilen kaynaklar:

Mufassal Osmanlı Tarihi II. Cilt, Mustafa Cezar

Mecelle, Ahmet Cevdet Paşa

“Köle” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi

Rönesans Avrupası, Halil İnalcık


.

Abdülhâlık-ı Gucdüvânî Hazretleri’nden Kıymetli Nasihatler

 Emir Ali Demirel

20/12/2021

Yorum Yaz

Tam adı “Reşahât-ı Aynü’l-Hayât” [Hayat Pınarından Sızıntılar] olan Reşahât kitabı, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin oğlu Fahreddîn Alî Safî’nin (v. 1532) Nakşibendî tarikatına dair yazdığı bir tasavvuf kitabıdır. Alî Safî, 1484-1488 tarihlerinde şeyhi Ubeydullah Ahrâr Hazretleri’nin (v.1490) sohbetlerine katılarak duyduklarını not ettiğini, 1503’te bu bilgileri Nakşibendiyye’ye mensup diğer şeyhlerden duyduğu ve mu’temed eserlerden derlediği malumatla beraber bir kitap haline getirdiğini, asıl gayesinin Ubeydullah Ahrâr Hazretleri’nin hayatını ve menkıbelerini anlatmak olduğunu, esere verdiği “Reşehât” adının eserin tamamlandığı hicrî 909 (1503) yılıyla alâka-bahş bir surette örtüştüğünü ifade eder. 1585 senesinde Şerif Abbâsî tarafından Türkçe’ye tercüme edilen Reşahat, devr-i matbaada defaatle de basılmıştır.

Kitapta, Abdülhâlık-ı Gucdüvânî [v.1220] Hazretleri’nin kıymetli nasihatlerinin olduğu bir kısmı Latinize ediyoruz:

Abdülhâlık-ı Gucdüvânî Hazretleri’nin âdâb-ı tarîkatde bir vasıyyetnâmeleri vardır ki, kendilerinin ferzend-i ma‘nevîleri [manevi oğulları] Hoca Evliyâ-ı Kebîr içün yazmışlardır. Ol nâme-i nâmî[o meşhur name] ve ol sahîfe-i kirâmî [o ulu sayfa], envâ‘-ı fevâid-i cezîle [çok çeşitli faideler] ve esnâf-ı ‘avâid-i celîleyi [pek güzel getirileri] müştemildir ki her fıkrasında münderic olan dürer-i me‘ânî-i âliye [inci misali yüce manalar], sermâye-i sâlikân ve her kelimesinde mündemic olan cevâhir-nesâyih-i sâmiye [kıymetli mücevher misali nasihatler], güşvâre-i gûş-i zinde-dilândır [gönlü diri olanların kulaklarına küpedir]. Ve ol vesâyâdandır ki bu birkaç fıkra ki teyemmün ve teberrük tarîkiyle zikr olunur:

Buyurmuşlardır ki:

• “Vasiyyet eylerim sana ey oğul ki, cemî-i hâlde ilim ve edeb ve takvâ üzere olasın ve âsâr-ı selefi tetebbü eyleyesin [eski ulema ve evliyanın bıraktığı eserleri okuyup inceleyesin ve tatbik edesin] ve sünnet ve cemaate mülâzım olasın [devamlılık gösteresin] ve fıkıh ve hadis öğrenesin ve câhil sofulardan perhîz eyleyesin.

• Hemîşe [daima] namazı cemaatle kılasın ol şartla ki imam ve müezzin olmayasın ve hergiz [asla] şöhret taleb eyleme ki şöhretde afet vardır ve bir mansab ile mukayyed olma ve padişah ve padişah-zâdelere musâhip olma.

• Çok simâ eyleme ki ziyade simâ, filhâl nifâk peydâ eyler ve simâın çokluğu gönül öldürür. Simâı inkar eyleme ki simâın eshabı çoktur.

• Az söyle, az ye, az uyu ve halkdan kaç arslandan kaçdıkları gibi ve daima halvetinde ol ve taze oğlanlar ile ve avretler ile ve mübtedi’ler [bidat sahipleri] ve ganîler [zenginler] ile ve âmîler [düşük tıynetliler] ile sohbet etme.

• Helal ye ve şüpheden perhîz et. Çok gülme ve kahkaha ile gülmekden ictinâb eyle ki çok gülmek gönlü öldürür.

• Ve gerekdir ki herkese şefkat gözüyle bakasın ve hiçbir ferdi hakîr görmeyesin.

• Kendi zâhirini bezeme ki zâhir bezemek, bâtın harablığındandır.

• Halk ile mücadele eyleme ve kimseden nesne isteme ve kimseye hizmet buyurma ve şeyhlere mal ile ve ten ile ve can ile hizmet eyle ve onların ef’âline inkâr eyleme ki onların münkiri [inkar edicisi], hergiz [asla] felah bulmaz.

• Dünyaya ve ehl-i dünyaya mağrur olma. Gerekdir ki senin gönlün daima enduh [tasa(ahiret tasası)] ile dolu ola ve bedenin bîmâr [hasta] ola ve gözün giryân [ağlayan] ola ve amelin hâlis ola ve duân tazarru’ [içten yakarış] ile ola ve yoldaşın derviş ola ve mayan fıkıh ola ve evin mescid ola ve mûnisin Hak Te’âlâ ola.”

.

Burjuva Dünya’nın Temelleri

 Hasan Gül

17/05/2021

Yorum Yaz

Tarihi kazananlar yazar. (Napolyon Bonapart)

Tarih okumaları yaparken ve günümüz dünyasını anlamak için sarfettiğimiz engin vakitlerde maruz kaldığımız acı bir hakikat vardır. Bizi içten içe rahatsız eden, yıkmak zorunda olmamız gereken tabu halini almış yalanlar. Fakat kazananların attığı temel üzerinde yükselen bu düzen, çatlak seslere rağmen yüceltilip topluma dikte edilmektedir. Bugünkü dünyanın kazananı, Maya, İnka, Çin, Japon ve Osmanlı-Babürlerin temsil ettiği İslam medeniyetini, nihayet sosyalizmi yenilgiye uğratan Kapitalist Avrupa medeniyetidir. Bu medeniyeti inşa eden burjuva yani tüccar ve sanayici sınıfı, Orta Çağ boyunca hâkim unsur olan aristokrat ve kralların gölgesinde yaşamıştır. 18.nci yüzyıl ise Burjuvazi’nin aristokrat ve krallardan iktidarı kah kanlı devrimler kah diplomatik yollarla aldığı ve modern dünya düzeninin taşlarının dizildiği girizgâhdır. 

Kapitalist Avrupa’nın Kodları

Bugün kapitalist (burjuva) Avrupa medeniyeti Amerika’dan Rusya ve Afrika ülkelerine ve Çin’e kadar dünya düzenini büyük ölçüde esir almış, bir kısmını ise demokrasi, sözde insan hakları, evrensel örgütler eliyle tehdit etmektedir. Üç kaynak Avrupa’nın burjuva sınıfını besleyip geliştirmiş, ona ruhunu verip, dünyaya hâkimi kılmıştır. Bu üç kaynak Eski Yunan ve Roma Medeniyetleri ile Hristiyanlıktır.

 

 

Yunan ve Roma Mirası

Batı kültürünün ilk kaynağı Eski Yunan’dır. Avrupalıların “Batı medeniyetinin beşiği” olarak niteledikleri ve hayranlıkla irdeledikleri antik Yunanistan, köleci toplum biçiminin en çarpıcı örneklerinden biridir. Cemiyet bu sistemde iki unsurdan oluşur: Köleler ve hür insanlar. Üretim yapmak tabiatıyla kölelere düşmekte, ticaret, askerlik, yöneticilik ve benzeri işler hür vatandaşların tekeline bırakılmaktadır.

Eski Yunan’ın varisi ve Batı’ya hukuk sistemini kazandıran ise Roma Medeniyeti’dir. Gaius Julius ve Justinianus’un kanunları, Batı’daki hukuki temelleri oluşturarak günümüze kadar ulaşmıştır. Roma hukukundan köken alan “özel mülkiyetin dokunulmazlığı” askeri ve idari olarak güçlü aristokrat sınıfa karşı burjuvaziye ihtiyaç duyduğu korumayı sağlamış, onu dokunulmaz kılmıştır.

Kalvenizmin Yükselişi

Avrupa’nın ruhuna en belirgin özelliği olan bireyselciliği üfleyen ise Hristiyanlık olmuştur. Batılı “Hristiyanlığın ferde aşıladığı aşırı mesuliyetle” yüklenmiştir. Bu nitelik kişinin Batı’da yalnız bırakılmış olmasından, kendi başının çaresine bakmak alışkanlığından, özel mülkiyet geleneğinden doğmakta ve kişiye mücadeleci bir nitelik kazandırmaktadır. İşbu cemiyette birey, desteden sıyrılıp kendini kurtarabildiği ölçüde başarılı addedilecektir. Girişimci kişiler büyük mücadeleye, yalnızca paranın kanun olduğu mücadeleye atılacaklar, sermaye sahibi olacaklardır.

Kapitalizmin en hızlı yükselişini gördüğümüz İngiltere’de aynı paralellikte kapitalist umdelerin ışıldadığı Kalvenizmin -protestanlığın bir kolu- parıldaması bir tesadüf olamaz. Mezhebin kurucusu Kalven “Bireyselleşmenin, özel mülkiyetin ve burjuvazinin çıkarları uyarınca, mesleki başarının Tanrı indinde sevgili kul olmaya yettiğini” söylemektedir; “Tacirlerin ve iş adamlarının görevi elbette ki, zenginliklerini mümkün mertebe arttırmaktır. Çünkü Tanrı bile, başkalarının yönetimini onlara emanet etti” demektedir.

Yunan ve Roma cemiyetindeki kesin sınıfsal ayrım köle ile efendi iken, Orta Çağda serf-senyör’e ve nihayet günümüz kapitalist dünya düzeninde proleterya-burjuva ayrımına evrilmiştir.

Fransız Aydınlanması-Masonluğun Zaferi

18.nci yüzyılda Batı’nın önde gelen düşünürleri Montesqieu ve Voltaire’e göre ekonomik sömürüyü gerçekleştiren denizaşırı koloniler kurmak olumlu bir harekettir. “Bu amaca hizmet eden kölecilik sistemi ahlaka aykırı değildir” Fransız ihtilalinin referanslarından Diderot‘ya göre: “Aydınlığın ilerlemesi kenar mahallelere asla ulaşmaz, zira oradaki insanların hepsi aptaldır.”

 

Batı’ya kendi düşünce ve çıkarının damgasını vuran hakim sınıfın “maddeci” dünya görüşü en büyük savunucularını 1800’lerin Masonları arasında bulacaktır. Prof. Mousnier ve Prof. Labrousse, burjuvaziyle Masonluğun güçlenmesi arasındaki paralelliğe işaret ederek, 1717-1780 arasında Masonluğun bütün dünyaya yayıldığını, Montesqieu, Helvetius, B. Franklin, Voltaire gibi burjuvazinin ve maddiyatçı dünyanın savunucularının Mason olduğunu yazıyor. Masonluk uluslararası burjuva, sanayici, düşünür ve devlet adamlarını bir çatı altında toplamakta ve kapitalizmin önüne çıkan engelleri -Osmanlı Hilafeti, Fransa Monarşisi- aşmak için her yolu kullanmaktadır.

Burjuvazinin İçeride Hâkimiyeti

Burjuvazi, aristokratlara karşı zenginleşip güçlendikçe, yönetme ihtirası ile daha fazla yanıp kavrulmaya başlamış, nihayet İngiltere’de 1688 Görkemli Devrimi ile Fransa’da 1789 İhtilali ile iktidar iplerini eline geçirmiştir. Fransa’da Burjuvazi, tıpkı 1923 Türkiye’sinde de olacağı üzere, halk kitlelerini kendi maksatları için ustaca kullanmış ve son tahlilde yeni efendiler olarak kendisini cemiyete kabul ettirmeyi başarmıştır. Tüccar ve sanayici artık anayasal kurumları kullanarak ekonomik ve iktisadi olarak sömürge alanını genişletecek, eleştiri oklarına karşı ise ustaca demokrasi kalkanına sarılacaktır.

Batı Avrupa’daki bu ilk burjuva devletlerin hedefinde, önce kendi halkları vardır. Çocuk işçiler, tarım arazilerinin endüstriyel üretimler için adaletsizce gasp edilmesi ve şehirlerdeki sağlıksız çalışma koşulları, 19’ncu yüzyıl İngiliz edebiyatının şahikaları olan Oliver Twist, David Copperfield gibi eserlerde dramatik bir dille işlenir.

Fakat endüstrileşmenin hızla büyümesi, işçi sınıfının güçlü organizasyonuna çarpmış, nihayet burjuvazi – çok uluslu global sanayi şirketleri – işçiler ile anlaşmış ve yüzünü sömürebileceği dış dünyaya çevirmiştir. Artık Avrupa’nın vahşi kapitalizmi üçüncü dünya ülkeleri ve ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelere dönerken, kendi ülkesinde huzurlu, insan haklarına saygılı, düşünce özgürlüğünü önemseyen ideal cemiyet pozları verecektir.

Gözünü dışarı çeviren Avrupalı, sömürge haline getiremediği fakat kaynaklarını sömürme arzusundan da kendini alıkoyamadığı Osmanlı Devleti, İran, Rusya ve Çin gibi ülkelerde iş yapabileceği aracılara ihtiyaç duymaktadır.

Burjuvazi’nin Dışardaki Yerli Ortakları

Bu doğrultuda Osmanlı devlet yapısı, Avrupa’nın sömürüsü için yeniden düzenlenmeye girişilmiştir. Bunun ilk adımı 1838 Baltalimanı Antlaşması ile tüccarın büyük ölçüde hükûmetin denetiminden çıkarılması olmuştur. Londra Mason locasına kayıtlı Sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın imzalanmasına önayak olduğu anlaşma ile Osmanlı Devleti, dış devletlere karşı iktisadi bakımdan son derece zayıf bir pozisyona itilmiştir. Takip eden 1840 senesinde global sermayenin yönlendirdiği İngiliz hükûmeti, yine Mustafa Reşid Paşa eliyle Tanzimat Fermanı’nı ilan ettirmiştir. Ferman bir yandan bürokrasinin gelişimini hızlandırırken öte yandan mal ve can emniyeti adı altında toprak sahibi, yüksek devlet memurları, yabancı tüccar ve sermaye gibi Avrupa burjuvazisinin içerideki işbirlikçilerini güçlendirmiştir. Fermanla miras hukukuna akılcı sınırlamalar koymuş olan Osmanlı sistemi değiştirilmiş, toprağın özel mülkiyeti bu yeni hukuk sisteminin garantisine bağlanmıştır.

Tanzimat ile birlikte, Türk ekonomisine vurulan olan iktisadi prangalar, organik temellerde yeşeren bir şekilsel Batılılaşmayla birlikte örülmüştür. Meşrutiyet ve Cumhuriyet ile birlikte zirveye ulaşan bu yeni düzende halk kitleleri üzerindeki Batının sömürüsü artmıştır. Sistemin karmaşıklığı sebebiyle Türk halkı bunun liberal ekonomi ve burjuvazi politikaları ile ilişkisini analiz edemese de, mevcut kötü gidişatın faturasını Batılılaşmaya haml etmiştir.

Burjuvazi Zaferi’nin Günümüze Akisleri

Günün sonunda kapitalizm elde ettiği zafere giden yolda çıktığı her basamağı yaldızlarla kaplayarak, sömürdüğü halk kitlelerine birer kutlama aracı olarak sunmaktan çekinmemiştir. Fransız ihtilali ve cumhuriyet’in ilanı, Tanzimat Fermanı, Meşrutiyet’in ilanı yıllarca coşkuyla kutlanmıştır. Protestan Mezhebi ve bunun güncel yorumları bugün dahi batı medeniyetinin en güçlü ve sahne arkasındaki dini gücüdür. Din, Avrupa özelinde kilise ve monarşilerle ilgili sahneye alınan skandal filmler ve zengin edebiyat bu modern dünya düzenini besleyen unsurlar olarak varlığını devam ettirmektedir.


.

Tarih İlminin Lüzüm ve Faidesi Nedir? (Ahmed Cevdet Paşa’dan)

 Emir Ali Demirel

11/11/2021

Yorum Yaz

Ahmed Cevdet Paşa merhum (1823-1895), Osmanlı son devrin mutenâ zevât-ı kirâmındandır. Edîb, müverrih ve hukukçu olarak temâyüz etmiş, sebâtkârlığı ve gayretkeşliği ile ömrünü insanlara hizmetle geçirmiş nâdîde bir bürokrattır. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye” ve “Kısas-ı Enbiyâ”, diğer çalışmalarının en meşhurlarındandır.

1851’de başlayıp, 1882’de hitâma erdirebildiği 12 cildlik “Târîh-i Cevdet” adlı eserinde, 1774-1826 arası Osmanlı tarihini anlatır lakin sadece bununla mahdût kalmaz, memleketlerin ve hadiselerin geçmişlerine dair malumat, yeri geldikçe de mevzu ile alakalı sayfalarca çok farklı malumatlar vermektedir. Bu cihetle “Târîh-i Cevdet”, bir bahr-i nâmütenâhî gibi içinden inci mercan toplamak isteyenleri cezb etmektedir. Allahü teala dîn-i islamın neşri ve tatbiki yolunda ifnâ-yı beden efen Cevdet Paşa merhumâ ganî ganî rahmet eyleye.

Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet’in I.Cildinin 15.sayfasında, “İLM-İ TÂRÎHİN LÜZÛM VE FÂİDESİ BEYÂNINDADIR” başlığı altında aşağıdaki satırları yazıyor:

İlm-i târîh, efrâd-ı nâsı [insanları], vekâyi’-i me’âsir-i mâziyyeye [geçmiş vakıalara] ve vükelâ ve havâsı hafâyâ ve serâir-i mukteziyyeye [lüzumlu gizli sırlara] muttali’ edip; nef’i [faydası], âmme-i âleme âid ve râci’ olduğundan, âmme-i eşhâs, mütâla’asına mecbûl [öğrenmeye alışmış ve devam etmiş]  ve beyne’l-havâs [seçkinler arasında] makbûl ve mergûb [rağbet edilmiş] bir fenn-i kesîrü’l-menâfi’dir [çokça faydaları olan bir fendir]. Zirâ insân, medenîyyü’t-tab’ [tabiatinden gelen bir şekilde medenî] olup, yanî, behâyim [hayvanlar] gibi münferiden yaşayamayıp, mahal-be-mahal akd-i cem’iyyet ederek, yekdiğere mu’âvenet [yardım] etmeye muhtâc olurlar. Ve bu cem’iyyet-i beşeriyyenin derecât-ı mütefâvitesi [farklı dereceleri] olup, ednâ [en düşük] derecesi, hayme-nişîn [çadırda yaşayanlar] olan kabâilin cem’iyyetidir ki havâyic-i zarûriyye-i beşeriyyeyi [beşerî zarûrî ihtiyaçları] tedârik ile şecere-i hayâtın semeresi [hayat ağacının meyvesi] olan tenâsül [nesli devam ettirme] maksadına vusûl bulurlar lâkin şekil ve hey’et-i medeniyyetin netîcesi olan ma’ârif ve ulûm-i sanâ’iyye ve sâir hasâis-i kemâliyye-i insâniyyeden [yüksek insânî hasletlerden] mahrûm olurlar. Ve ehl-i kurâ [köy ehli], medâin-i mu’âzzama [büyük şehirler] ahâlîsine nisbetle, âsâr ve netâyic-i sahîha-i medeniyyetden mehcûr [uzak] addolundukları gibi bunlar dahî kurâ ahâlîsine nisbetle medeniyyetden dûr kalırlar.

Cem’iyyet-i mezkûrenin a’lâ [yüksek] derecesi dahî, medeniyyet yanî devlet ve saltanat mertebesidir ki bu, devletin sâye-i hıfz ve hirâsetinde [koruması sâyesinde] yekdiğere gadr ve ta’addîden [düşmanlıktan] ve a’dâ ve ağyâr [düşman ve diğerleri] endîşesinden âzâde olup, bir tarafdan ihtiyâcât-ı beşeriyyelerini tahsîle ve bir tarafdan dahî kemâlât-ı insâniyyelerini tekmîle meşgûl ve âmâde olurlar. Şöyle ki def’-i mazarrat ve celb-i menfa’at [zarardan kaçınma ve menfaate yönelme] dâiyyesi [içten gelen arzusu], insânda bir emr-i cibillî olup, bazen bir maksadda bir nice kimselerin emel ve arzûları müttahid [birleşmiş] ve mezâhim [zahmetli] oldukda, başlı başlarına kalsalar yekdiğere gadr etmek istediğinden ve bazen dahî bir maslahat-ı umûmiyyede bir cem’iyyet ile diğer cem’iyyetin beyninde [arasında], bi’t-tab’ [tabî olarak] münâza’ât [tartışma] ve muhârebât [savaşma] vâki’ olageldiğinden, herkes hukûk-i zâtiyye ve umûmiyyesini [şahsî ve umûmi haklarını] cânib-i hükûmete tevdî’ ile, onun hüküm ve himmetine râzı olarak, levâzım-ı kemâlât-ı insâniyye tahsîline meydân-ı ferâgat [boş meydan] bulurlar. Ve ol millet, sınıf sınıf ayrılıp, kimisi zirâ’at ve ticâret ve kimisi umûr-i mülkiyye ve askeriyyede hizmet eder. Ve ulûm ve sanâyi’ kuvvetiyle yüz kişinin havâyic-i zarûriyyesini [zarûrî ihtiyaçlarını], on kişi hâsıl etmeye ve müddet-i medîde [uzun bir müddet] zarfında hâsıl olabilecek mevâd [maddeler], az vakit zarfında husûle gelmeye başlayıp, ol milletin evkâti [vakitleri], havâyic-i zarûriyye tahsîlinden fazla kalarak ve işbu fazla vakitler dahî hasâis-i kemâliyye-i insâniyye tekmîline masrûf [sarf edilmiş] olarak, hazeriyyet ve medeniyyet [köy ve şehir hayâtı], günden güne bu nisbet üzere müterakkî olup gider. Ancak ol milletde artık sâdelik ve sebükbârlık [az ile yaşama] kalmayıp, tecemmülât [süslenme] ve tekellüfât [gösteriş] artarak ihtiyâcât çoğalır. Ve ona göre menâfi’-i zâtiyye ve iğrâz-ı şahsiyye [şahsî davalar] tezâyüd [artma] ve terakkî [ilerleme] bulur. Ve gittikçe ol milletin idâresine su’ûbet [zorluk] gelerek hüsn-i idârenin husûl bulmasıyla devletin ilerlemesi ve milletin sa’âdet-i hâl kesb edebilmesi mahâret ve vukûf eshâbının sarf-ı ihtimâm ve dikkatine mevkûf [bağlı] olur. Böyle umûr-i siyâsiyyede mahâret ise, ancak tecrübe ile hâsıl olabilip, her sûreti tecrübeye dahî, bir adamın ömrü vâfî [vefâ gösteren] ve bir asrın tecrübesi kâfî [kifâyet gösteren] olmadığından ve ârif olanlar (اَلسَّعِيدُ مَنْ اِتَّعَظَ بِغَيْرِهِ) [Mutlu, kendinden başkasının nasihatini dinleyendir] hadîs-i şerîfi müeddâsınca [manasınca], her şeyi nefsinde tecrübeye kalkışmayarak, sâirinden ibret ve nasîhat alageldiklerinden, vükelâ ve havâs; ilm-i târîhden, sâir eşhâs gibi, ahvâl-i zâtiyyelerince [şahsî halleri cihetinden] müntefi’ [fayda gören] olduklarından başka mesâlih-i düveliyyece [devletin faydasına olacak işler cihetinden] dahî müstefîd [istifâde eden] ve mütemetti’ [kâr eden] olurlar. Binâenaleyh vatan ve memleketini seven ve devlet ve milletinin bekâsını isteyen eslâf-ı ma’ârif-ittisâf [irfan sahibi eskiler], kendi asırlarının vekâyi’ ve ahbârını [vakıa ve haberlerini] zabt ile, ahlâfa [sonrakilere] yâdigâr bırakarak, kendileri dahî mazhar-ı ed’iye-i hariyye-i ahlâf [sonrakilerin hayır dualarına mazhar] olagelmişlerdir. Kaldı ki, mâzî ve müstakbel ahvâline vâkıf ve belki ezel ve ebed esrârını ârif olmaya, insânda bir meyl-i tabî’î olduğundan, ale’l-umûm nev’-i beşerin bu fenne ihtiyâc-ı ma’nevîsi derkârdır.

لَا تَشْبَعُ الْعَيْنُ مِنْ نَظَرٍ وَ لَا السَّمْعُ مِنْ خَبَرٍ وَ لَا الاَرْضُ مِنْ مَطَرٍ
[Göz bakmaya, kulak habere, toprak yağmura doymaz]

Hıfz-ı nizâmât-ı düveliyye [devletler nizamının muhafazası], ilm-i târîh ile olup, usûl-i sâlifenin vakit ve hâle tatbîkâtında ise fevâid-i kesîre [çokça faydalar] mütehakkık [ispatlanmış] olduğundan, bazı ulemâ, ilm-i târîhin ta’lîm ve ta’allümü, derece-i vücûbdadır [vâcip mertebesindedir] dediler.

Asrımızın İbn-i Kemâli idi
Hayfâ ki terk-i hayât eyledi

Edîb idi hayli eser bırakdı
Tezyîn-i zât ü sıfât eyledi

Takdîre edip rızâsın izhâr
Allâh deyû azm-i Cennât eyledi

Târîhini yazan kalem kırılsın
Ahmed Cevdet Paşa vefât eyledi (1312)

Avrupa Burçları

 İlyas Ünlü

20/04/2021

Yorum Yaz

Bugün turistlerin ziyaretgâh olarak kullandığı Avrupa burçları, yıllar evvel çok farklı maksatlarla inşa edilmişti. Batı Avrupa’nın, köyde veya ormanda yaşayan Orta Çağ vatandaşı, hayli tehlikeli hayat sürüyordu. Zira ormanda güçlü olanın sözü geçiyor ve zayıflar daima eziliyordu. İşte tam da bu dönemde zenginler kendilerine ait kaleler inşa etmeye başladı.

Avrupa’nın muhtelif yerlerinde bulunan kalelerin müşterek gayesi, zenginlerin veya asilzadelerin emniyetidir. Canını ve malını muhafaza etmek isteyenler, sağlam ve gösterişli kaleler inşa etmiştir. Bilhassa Almanya-Fransa hududunda bulunan kaleler birbirleriyle yarışmaktadır. Tarihte yok olmuş olan bazı kalelerin yalnız isimleri günümüze ulaşmıştır. Fransa’nın Strasburg, Almanya’nın Marburg ve Avusturya’nın Salzburg gibi şehirleri hep bu isimleri taşımaktadır. Menşei Arapça olan ve Türkçede de kale için kullandığımız burç kelimesi, muhtemelen Avrupa dillerine girmiş ve Almancada Burg olarak kullanılmaktadır.

Mevki ve Hayat Şartları

Umumiyetle tepelere inşa edilen ve taş yapı olan kaleler emniyet için son derece elverişlidir. Fakat aynı zamanda hayat şartlarını zorlaştırmaktadır. Kalenin sağlamlığı kadar mevkide çok mühimdir. Slovenya’nın Prejdama köyünde bulunan ve kayalıklara inşa edilen Prejdama Kalesi, su hendeği ile çevrilmiş İngiliz Bodiam Kalesi ve deniz seviyesinden 1100m yükseğe kurulan Neu-Falkenstein (Balsthal) en enteresan kale tipleridir. Fakat kaleyi inşa etmekle iş bitmiyordu. Mühim olan orada hayatı idame ettirmekti.

Kalesinde su bulunan kişi bahtiyar sayardı kendisini. Zira aksi takdirde sık sık kaleden çıkması icap edecekti. Bu sebeple kalenin mevki çok mühimdi. Yalnız su teminatı değil kaleyi ısıtmak da hayli zordu. Kale içinde evi olan sıradan vatandaş, hayvanlarıyla bilhassa hınzırlarla aynı evi paylaşırlardı. Zira hem hayvanlar sayesinde ısınmak kolaydı hem de kale içinde hayvanlar için arazi mahduttu. Sobalı odaya sahip olanlar, kışı nispeten rahat geçiriyordu. Zamanın teknolojisi elbette kullanılmıştı. Mesela, yükselen sıcak havadan faydalanmak için yataklarını yükseklere inşa etmişlerdi. Ayrıca sıcaklığın muhafazası için yataklarının etrafını perdelerle örtmüşlerdi. Duvara asılan halılar ise ısının kaybolmasına mâniydi.  

Maddi gücü olmayan insanların ise kışın, ışık veya ısı arasında tercih yapmaları gerekiyordu. Zira evlerin pencereleri tahtadan idi. Haliyle içerisi karanlık ve havasız kalırdı. Mum ise uzun vadede maddi külfet doğuruyordu. Cam pencere yalnız zenginler tarafından kullanılırdı. Zengin ve fakirlerin arasında tek fark bu değildi elbette. Küçük bir Avrupa kalesindeki günlük hayat, oldukça sadeydi. Günlük hayat ekseriyetle kale dışında geçerdi; avlanıyor veya tarlalarda çalışıyorlardı. Kadınlar ise günlük ev işleri ve çocuk terbiyesiyle meşgul olurdu. Oldukça yoğun geçen hayatta eğlenceye zaman pek olmazdı. Hanımlar için popüler eğlence, el işi ve masa oyunlarıydı. Fakat diyar diyar gezen şarkıcılar ve meddahlar kaleye geldiği vakit, halk toplanır ve sabaha kadar eğlenirdi.

Farklı mimariye sahip olan bu kaleler zaman içinde gelişmiş ve ihtişamlı şato ve saraylara dönüşmüştür. Manastır ve kiliselerde yaşayan papazlar ise Hristiyanlıktaki ruhban hayatının da tesiri ile müstakil yerlerde kalırlardı. Müstahkem kilise olarak tarihe geçen binalar, halkın ve papazların emniyeti için inşa edilmiştir. Bilhassa Fransa’nın güneyinde ve Romanya’nın Erdel bölgesinde sayısı hayli fazladır. Bunun muhtemel sebebi Osmanlı ve Endülüs Müslümanlarından endişe ettikleri için olsa gerektir. Zira o dönem Avrupa’da en büyük düşman Türk ve Müslümanlardır. Bunun en büyük mümessili belki de Martin Luther’dir. Wartburg kalesinde uzun müddet kalan Luther, Türkler (Osmanlı) hakkında oldukça menfi fikre sahiptir. Eserleri tahkik edildiğinde bunları bulmak mümkündür. Zira Dominikan Tarikatına mensup olan Georgius de Hungaria’nın yazmış olduğu Libellus de ritu et moribus Turcorum adlı esere takrizi bizzat kendisi yazmıştır. Saklandığı Wartburg kalesinde İncil’i Almancaya tercüme etmiş ve böylelikle Protestan mezhebini kurmuştur.

Kale ve kilise hüviyetine sahip olan bu binalar, uzun bir gözcü kulesiyle aslında çok primitif bir şekli vardır. Hakikatte emniyet için pek elverişli değildir. Günümüze kadar gelen bu binaların birçoğu müze olarak kullanılmaktadır. Bazı Avrupa ülkelerinde talebelere tarihi sevdirmek için burada kamp kurulur ve sınıfça birkaç gün ikamet edilir. Adeta Orta Çağ hayatını yaşayan talebeler unutulmaz bir tecrübe yaşamakta ve o döneme dair merakı uyanmaktadır. O dönemin kıyafetini giyen ve tahta tabak ve kaşıktan yemek yiyen talebe kendisini başka bir dünyada görür. Tarihçilerin tahminine göre Avrupa’da yaklaşık 30 bin kale bulunmaktadır. Avrupalılar gittikleri yerlere kale inşa etmekten geri durmamış. Zira Şarlman için, yularında at yerine kale taşıdığı latifesi yapılır. Buna İslam memleketleri de dâhil.

Avrupalılar, 1096-1272 yılları arasında tertip etmiş oldukları Haçlı Seferleri müddetince birçok kaleyi ele geçirmiş veya yeni kaleler inşa etmişlerdir. Başta Suriye, Lübnan ve Kudüs olmak üzere Orta Doğu’nun muhtelif yerlerinde kalelerini görmek mümkündür. Haçlı Orduların Orta Doğu’da başlı başına inşa ettikleri kalelerin bazıları şunlardır:

• Taberiye Gölü’nün güneyinde bulunan Belvoir Kalesi
• Kudüs’un batısında bulunan Blanche Garde Kalesi
• Golan Tepelerine inşa edilen Chateau de Baudouin Kalesi
• Suriye’nin Tartus kasabasında bulunan Safita Kalesi
• Nasıra şehrinin batısında bulunan Chateay Pelerin ve Le Destroit Kalesi
• Taberiye Gölü’nün kuzeyinde bulunan Chastellet Kalesi
• Ürdün’ün Kerek kasabasında bulunan Karak Kalesi
• Humus’un batısında bulunan Krak des Chevaliers

Bu ihtişamlı binaların kimisi günümüze ulaşmış, kimisi ise banisiyle yok olmuştur. Haçlıların Orta Doğu’da aldıkları en mühim kale Krak des Chevaliers’dir. 1099 yılında IV. Raymond’un emriyle buraya yerleşen ordu, binaya ek ilaveler yaparak kendilerine ait merkez kurmuşlardır. Günümüze kadar muhafaza edilen kale 2013 yılında bombalanmıştır.

Yazarın Diğer Yazıları:

Ahmet Cevdet Paşa’nın Gözünden Avrupa

Almanya’daki Türk Mezarı

Binbir Gece’den Hazineler

Bir Garip Cami


.

Osmanlı Müslümanının Güzel Ahlakı

 Emir Ali Demirel

02/05/2021

1 comment

Maddî hayatın yanında ve aynı paralelde mânevî hayat da yaşayan canlıya “insan” diyoruz. Yükselmiş cemiyetler, maddî ve mânevî hayatı çok iyi dengelemişlerdir. Maddî hayat gibi mânevî hayat da çeşitli olduğu derecede karmaşık unsurlardan örülmüştür ve bu unsurlar her cemiyette değişir. Yaşadığı kültür hayatı ve mânevî ortam, bir cemiyetin ahlâk ve karakterini meydana getirir. Devir devir milletlerin ahlâk ve karakterleri yükselip alçalabilir, şahlanıp miskinleşebilir.

Osmanlı Müslümanının en birinci vasfı dindarlığıdır. Zîrâ cemiyetleri bir arada tutan müşterek inanç esaslarıdır. En büyük ve en kudretli inanç ise, ahiret inancı olduğundan nâşî, ferdleri birbirine rabt eden en kavî âmil de bu olmuştur.

Devlet-i Aliyye bir İslam Devleti idi ve sultanları da Müslümanların emîri idi. Bu ümerâ-i müslimîn dahî pek dindar olup, İslamiyet’in üç sac ayağından teşekkül ettiğini bilip, bu üç sac ayağından evvelkisi olan ilim için pek çok medreseler, ikincisi olan amel için pek çok cami ve mescidler ve üçüncüsü ve bütün bunların tamamlayıcısı olan ihlas için ise tekke ve zâviyeler bina etmişlerdir. Kendileri de bu ihlası tamamlamak için pek çok şeyh ile sohbet etmişler Sultan I. Ahmed Han gibi bazıları bizzat bir şeyhe mürid olmuşlardır. Osmanlı halkına da bu dindarlık, edep, terbiye gibi unsurlar en başta saraydan sirayet etmiştir.

Osmanlı karakterinin en çarpıcı taraflarından biri, üstün vatanseverlik duygusu ve şuûrudur. Müslüman Türk tarihi, vatan için can verenlerin tarihidir. Can veremeyenler mal vermişler ve ellerinden ne gelmişse bu yolda esirgememişlerdir. Zira Kur’ân-ı Kerîmde Allahü Teala Müslümanlar’a, canlarıyla ve mallarıyla Allah yolunda cihad etmelerini emir buyurmuştur. İşte bir misal: Rumeli kazaskeri Çapanoğlu Abdülfettâh Efendi’ye âilesinden 18.000 altın kalmıştı. Bu paranın tamamını 1829’da Rusya ile olan ölüm kalım savaşında harb iânesi olarak devlete verdi. O tarihte kadı idi. “Devletin verdiği maaş bana kâfidir” dedi. Böyle misaller sonsuzdur. Kale yapılması, onarılması, top dökülmesi gibi işler için sonsuz vakıflar kurulmuştur.

Osmanlı vekârı da ünlüdür. Osmanlı, vakurdur. Vekarı içinde mütevâzı, ciddî ve ağırbaşlıdır. Gürültüden ve gevezelikten nefret eder. Az konuşur. Hemen hiç gürültü yapmaz. Kahkahayla gülmemeye dikkat eder. Heyecanını belli etmez. Sessizliği sever. Huzûruna düşkündür. Sokakta koşmaz, kimseyi kovalamaz. Sokakta ilgi uyandıran bir şey gördü mü, bakıp geçer, durup kalabalık yapmaz. Ağırbaşlı ve anlayışlıdır. Erken yatıp güneş doğmadan kalkar. Dedikoduyu sevmez. Öğünmeyi ayıp sayar. Çocuklar çığlık atmaz ve döğüşmezler. Yüksek sesle konuşmanın ayıp olduğu her çocuğa öğretilir.

Terbiye, her şeyin esasıdır. Terbiyeden fazla olarak nezaket de çok beğenilen bir davranıştır. Kabalık ve anlayışsızlık çok hor görülür. Böyle insanlardan nefret edilir.

Kadınlara hürmetsizlik görülmemiş şeydir. Evinde olsun, sokakta olsun, kadın aşağı bir muamele hiç görmez. [Mahkum olsa bile] kadın asılmaz. Kadına işkence edilemez. Kadına ait hiç bir mala devlet el koyamaz.

Nezaket, tabiat îcâbıdır. Avrupa’daki sahte ve gösteriş nezaketi ayıp sayılır. Biri sözünü bitirmeden diğerinin başlaması büyük görgüsüzlüktür. Ubicini [v.1884, Fransa], çöküş devrinde, 1855’te bile “Türkler, kâinâtın en kibar, zarîf ve muhteşem şekilde nazik insanlarıdır” der.

Başkasının şahsî işlerine tecessüs göstermek ve meraklanmak çok ayıp sayılır. Kibir ve gurur, Şeytân’a mahsus karakter unsurları telâkki edilir. Hele gerçekten büyük makam işgal eden bir adamın kibir göstermesi, o makamı dolduramadığına işaret sayılır. Muayedelerde protokol subayları padişahın yüzüne karşı bile “mağrûr olma padişahım, senden büyük Allah var!” diye bağırırlar.

Büyüğe hürmet, küçüğe merhamet, değişmez Osmanlı terbiyesidir. Burada büyüklük yalnız yaş bakımından değildir. En başta ilim ve makam cihetindendir. Kur’ân-ı Kerîm’de buyurulduğu üzere ana ve babaya saygısızlık, çok büyük günahlardan sayılır. Büyük kardeşe de bir nisbette saygı vardır. Bir kaç ay büyük erkek veya kız kardeşe dahî “ağabey” ve “abla” denilir, asla isimleriyle çağırılamaz. Batı’da ise kardeşler, kendilerinden çok büyük abla ve ağabeylerini bile isimleriyle çağırırlar.

Müslüman için sadakat, bir vazîfedir. Sâdık olmayan, vazîfesine ihânet etmiş sayılır. Fakat vefasızlık, sadâkatsizlikten de çok ağırdır. Müslüman için vefasız adam, köpekten aşağı bir mahlûktur. Vaad ve yemîne sadâkat esastır. Vaadinden ve yemininden dönenin ödeyeceği kefâret çok ağırdır. Verdikleri sözün esiridirler, ne pahasına olursa olsun yerine getirirler.

Osmanlı hayırseverliğine, üç kıt’adaki mimari âbideler şâhiddir. Hayır yapmadan ölen insan, insan bile sayılmaz. Her sokakta, her köyde görülen çeşme ve mescidlerden en büyük bayındırlık eserlerine kadar medeniyet tarihi —askerî te’sisler hâriç— imparatorluk devrinden ne kalmışsa, vatandaşın hayır eseridir, onun arzusuyla, onun malından, en küçük bir zorlama bahis mevzuu olmaksızın yapılmışlardır. Devletin hiçbir katkısı olmamıştır.

Bir zenginin kapısının yoksula ve ihtiyaç sahibine kapanması, çok aşağılık bir davranıştır. Böyle bir adam, o cemiyette, o mahalde barınamaz, hakaret görür. Yemek için bir saraya ve konağa girenin mutlaka karnı doyurulur. Bir kulübenin kapısı çalınıp ekmek istense, kulübe sahibi, ekmeğinin yarısını bölüp mutlaka verir. Aksine bir davranışı görmemiştir ki, bilsin ve tatbik etsin. Merhamet, büyük meziyet sayılır. Merhametsiz, yalnız hemcinsine değil, hayvanâta ve nebâtâda da acımayan ve değer vermeyen kimse, çok aşağı, insaniyetsiz, medeniyetsiz, cemiyete yabancı ve muhalif addedilir.

Klasik Osmanlı devri Türk karakterinin son zamanlara kadar uzanan bir unsuru da tevekküldür. Tevekkül, çok oynak bir meziyettir. Akıl esîr edecek dereceye varırsa, miskinlik hâlini alır. Sabır şeklinde ise, şüphesiz insanın yararınadır.

Müslüman karakterinin en vâzıh husûsiyetlerinden bir diğeri şüphesiz namus, şeref ve dürüstlük duygusudur. Başkasının hakkına tecavüz etmek, başkasının hakkını yemek korkusudur. Hileyle, başkasının sırtından kazanılan paranın hayır getirmeyeceği kanaatidir.

Osmanlı cemiyeti, fuhuşsuz bir cemiyetti. Fuhuşla ırza tecavüz aynı mahiyetteydi. Irza tecavüzün tek cezası idamdı. Fuhşun en kötü çeşidi, yani para karşılığı yapılanı, tamamen meçhul gibiydi. Zira para karşılığı fuhuş, servet hırsından olabileceği gibi, çok defa da yoksulluktan ve sosyal dayanışma yokluğundan ortaya çıkar. Sosyal tesânüdün mükemmele çok yakın bulunduğu Osmanlı cemiyetinde komşunun, hattâ mahalleden birinin derdi, bütün mahallenin derdi sayılır, halli ve def ’i için herkes elinden geleni yapardı.

Osmanlı cemiyerinin Batılıları çok hayrette bırakan bir husûsiyeti de temizlikleri, sık yıkanmalarıdır. Temizliği dinin yarısı sayan bir dîne mensûbiyetlerinden ötürü, bu âdete şaşmamak îcâb eder. Ve bir Müslüman, mutlaka akar suda yıkanır. Akamayan, biriktirilmiş suda yıkanmak, Müslüman için pisliktir. Türk hamamının ve mutfağının temizliği, bolluğu ve genişliği, o çağ Avrupalı gezginlerin eserlerinde ehemmiyetle belirttikleri konular arasındadır. Osmanlı’nın tabiat sevgisi de meşhur ve çok eskidir. Yeşilliğe, ağaca, çiçeğe bayılır. Onları itina ile, aşkla yetiştirir ve muhâfaza eder. Hayvanlara acıma duygusu çok yüksektir. Türk şehirleri, kuş cennetleri hâlindedir.

İlme, ilim adamına, öğretmene ve din adamına, kitaba, hattâ yazılı kâğıda karşı Osmanlı Türkü’nün hürmeti meşhurdur. Kumar meçhul gibidir. İçki içenler vardır, fakat azdır. Buna karşılık XVII. asırdan itibaren tütün ve kahve tiryakiliği çok yaygındır.

Çok iyi düşünülmüş ve dengelenmiş kanunlar, Osmanlı cemiyetine ve devletine faydalı şekillerde düzenlenmiştir. Nimetlerin iyi paylaşılması, insanoğlunun sağlayabileceği nisbette gerçekten iyi bir sosyal adaletin kurulabilmiş, ve daha mühimmi, zihinlere yerleştirilmiş ve örf ve âdet hâline getirilebilmiş olması, Osmanlı ahlâk ve karakterinin yükselmesinin sebepleri arasında, hiç ihmâl edilmeyecek bir husustur. Nimetlerin kötü, adaletsiz ve dengesiz paylaşıldığı, sosyal adaletin olmadığı cemiyetlerde ahlâk ve karakter zaaflarının arttığı muhakkaktır.

Osmanlı cemiyetinde ahlâk ve karakter bozulması yenidir, XX. asırdadır. Fakat bu bozulmada, cemiyetin, dinamik cemiyet hâlinden pasif cemiyet hâline gelmesinin de te’sîri vardır. Osmanlı cemiyeti ise, daha XVI. asrın sonlarından başlayarak, eski dinamizmini kaybetmiştir. XVIII. asır sonlarında, tamamen hareketsiz bir cemiyet hâline gelmiştir. Hareketsiz, fakat henüz ahlâkı ve karakter sahibidir. 1918 yıkımıdır ki, Osmanlı cemiyetini perişan etmiş ve birçok ahlâk nosyonu, onarılmaz yaralar almıştır. Bunun bütün dünyada da böyle olduğunu belirtmek lâzımdır. İkinci Cihan Savaşı’ndan sonra ise ahlâk, bütün dünyada, çok büyük darbeler yemiştir.

XIX. asırda Osmanlı Müslüman cemiyetinde ahlâk ve karakter, hâlâ dünya milletlerine örnek gösterilecek seviyededir. Fakat tehlikeli şekilde pasif haldedir. Ancak müdafaa savaşı yapabilmektedir, taarruz gücünü yitirmiştir. Çok yorulmuştur. Atalarının kan ve alın teriyle bıraktıkları akıl almaz büyüklükteki mirası, mümkün olan bir rahatlık içinde yemeyi tercîh etmekte, ona bir şey ilâve etmek şöyle dursun, onu doğru dürüst müdafaayı bile fazla düşünmemektedir. Yorgun bir savaşçıdır. Cihan devletleri kurmaktan yorulmuştur. Zira cihan devletleri, bir dakika göz kırpmamacasına uyanıklıkla kurulur ve ayakta tutulur. Cihan devleti sahibi milletin, bir an gaflete dalmasına izin yoktur. 2.000 yılda 60 kuşak… Son kuşaklar, sanki atalarının yorgunluğunu çıkarmak misyonu ile şartlandırılmışlardır.

 

Yukarıdaki yazı, Yılmaz Öztuna’nın “Kısa Osmanlı tarihi” kitabından faydalınalar hazırlanmıştır.

Yazarın Bazı Yazıları

Zamanları Aşan Nasihatler

Taşköprüzâde Ahmed Efendi ve Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi

Koca Murad Gazi: Allah Yolunda Geçen Bir Ömür


.

Kahvehanelerin Suçu Ne?

 Hasan Gül

04/01/2021

Yorum Yaz

Türk mahallesi deyince hemen herkesin zihninde bir cami ve hemen bitişiğinde bir kahvehane canlanır. Bugün ironik bir şekilde çaya nispetle nadiren kahve içilen bir yer olsa da, kahvehane beş asırlık ismini ne kıraathane ne de çayhaneye değişmiyor. Kahvehaneler, günümüzde daha ziyade camii cemaati, emekli veya işsiz güçsüz takımının vakit harcadığı, nispeten zararsız yerler olarak görülse de, geçmişte oldukça gürültülü hadiselerin merkezinde yer alan, nice krizlerin cereyan ettiği ve uğrunda kellelerin uçtuğu son derece tartışmalı mekânlardı. Abartılı gelebilecek bu satırların ne kadar kifayetsiz ve masum olduğunun anlaşılması için filmi birazcık geriye saralım.

Keçi Yemişi

Bugünün dünyasında vazgeçilmez bir içecek olan kahvenin ilk olarak kim tarafından bulunduğu bugün dahi bir soru işaretidir. Eğlenceli bir rivayete göre, Habeşistanlı bir çoban keçilerinden birinin fevkalade neşeli ve hareketli olduğunu fark etmiş, araştırması neticesinde keçinin bugün kahve ağacı dediğimiz ağacın yemişlerinden yediğini görmüş. Yemişleri kurutup kendisi dahi kaynatıp suyunu içtiğinde bunun muazzam bir içecek olduğunu keşfetmiş. Bu rivayetin gerçek olup olmadığını bilmiyoruz. Ne var ki hakikaten de kahve önce Habeşistan’da ardından hemen komşusu Yemen’de içilmeye başlanır. Bugün Cenûbî Amerika ülkelerini saymazsak şöhret yarışında Yemen ipi göğüslemiş. Evet, kahve Yemen’den gelir. 

Kahve’nin geniş hikâyesini okumak için bknz: Yemen’den Paris Sokaklarına Kahve

15’inci asrın sonlarında piyasalara giren kahve, 16’ncı asrın sonları itibariyle Osmanlı ülkesini de ele geçirmeyi başardı. Bu tarihe kadar tercih edilen Boza ve satıldığı Bozahaneler, tedrici olarak yerini Kahve’ye ve Kahvehanelere bıraktı. Çekirdekleri neredeyse kömürleşene kadar kavrulan bu içeceğe, yanmış ve kömürleşmiş gıdaların tüketilmemesi esasına binaen önceleri cevaz verilmese de, kısa süre sonra caiz olabileceği anlaşılmış ve serbest bırakılmıştır. İstanbul’da ilk kahvehaneyi Kanuni Sultan Süleyman devrinde 1554 senesinde Suriyeli iki tüccar açmıştır. Akabinde kahvehaneler az bir süre zarfında neredeyse tüm mahalleleri istila etmeyi başarmıştır. Üstelik günden güne dolup taşan kahvehaneler statik ve tabakaların belirgin bir şekilde ayrıldığı Osmanlı dünyasının tüm geleneklerini hiçe sayacak bir keşmekeş için bir merkez üssü hâlini almıştır. 

Osmanlı’nın İlk Reaksiyonu

Osmanlı idarecileri, aslında kahveye hazırlıklı idiler. Şöyle ki öncesinde bütün Anadolu ve Rumeli’nde yaygın olarak içilen Boza, taze içilmeyip, ekşimeye başladığında mayalanma neticesinde alkollü içki hâlini almaktadır. Bu durum kâdının emrindeki ihtisap ağalarınca sıkıca takip edilmektedir. Ne var ki kahvenin ne kadar içilirse içilsin sarhoşluk hissi vermeyen bir içecek olduğu derhal anlaşılır. Peki kahvehanenin bunca iltifat görmesine sebep ne olabilir? Aslına bakılırsa klinik olarak kafein iptilasının, insan bünyesini alkol ve sigara gibi esir alacak bir şekilde ele geçirmesi bugün dahi kabul edilmeyecek bir keyfiyettir.

Kahvehanelerin yayılmasındaki esas âmil, 16’ncı yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin sürüklendiği ve imparatorluğun tüm kurumlarını sarsan sosyodemografik ve ekonomik kaostur.

Anadolu’nun ve tüm Osmanlı ülkesinin 16.ncı yüzyıl sonunda geçirdiği katastrofik ve yıkımın eşiğinden döndüğü felaketleri ele aldığımız makale için bknz: Anadolu Yanıyor: Celali İsyanları

Kısaca bahsedecek olursak 16’ncı yüzyıl sonlarında Anadolu’da yaşanan nüfus patlaması ve bu nüfusun istihdam edileceği tarım arazilerinin tükenmesi, bekar, işsiz ve her türlü maceraya açık kitlelerin başta İstanbul olmak üzere şehirlere yığılmasına yol açar. Şehirlerde tek odadan mürekkep bekar odalarında kalan bu gençlerin sosyalleşecek bir mekâna ihtiyaç duydukları aşikârdır.

Kahvehane bu fakir ve hayata tutunmak adına arzulu gençlerin arayıp da bulamayacakları bir mekândır. Üstelik cemiyetin geleneksel toplanma yerleri olan cami ve dergahlardakinin aksine, kahvehanelerdeki sohbet tamamen denetim dışında ve sorgulanmaktan uzaktır. Kahvenin sekisine oturan bir berduş, karşı sekide konuşulmakta olan her nevden sohbete büyük bir özgüvenle müdahale edebilir, fikrini hiç bir çekince olmaksızın ifade etmekte beis görmez. Üstelik esen bu serbestlik havası, bir süre sonra kahvehaneleri meddah ve karagöz oyunlarının sahnesi hâline getirerek daha da popülerleştirecektir. Karagöz sadece paşaları ve şehrin idarecilerini alaya alarak dinleyicilerini etkilemekle yetinmez, aynı zamanda yakası açılmamış kösnül hikâyelerin de membaıdır. Böylece ifade etmek veya icra etmek değil, hayal etmekten utanacağı falluslu cürümleri işitmesinin, kahvehane müdavimleri üzerine acaba nasıl tesirleri olmuştur?

İçtimai Dönüşüm Başlar

Öte yandan Osmanlı idarecilerinin cebelleştiği tek problem şehirlere yığılan nüfusla kalsa iyidir. 16’ncı asrın ortalarına kadar karşısına çıkan orduları silip yutan Osmanlı orduları, batıda Habsburg İmparatorluğu karşısında duvara toslamıştır. 1593-1606 seneleri arasında cereyan eden Uzun Harp boyunca cepheden yazdığı telhislerde Serdar-ı Ekrem’in padişahtan isteği oldukça nettir: “Daha çok tüfenkli asker gönderiniz, hünkarım”

Osmanlı savaş makinası 2 unsurdan oluşmaktadır. Birincisi ateşli silahlar kullanan sayıları 10 bin civarında ve maaşlı bir profesyonel ordu olan Yeniçeriler, ikincisi ordunun esas cesametini teşkil eden ve geleneksel silahlar (kılıç, mızrak ve ok gibi) kullanan timarlı sipahilerden müteşekkil yüz binlik Sipahi ordusu. Osmanlılar nakit olarak topladığı çok cüzi miktarda vergiyle yeniçerilerin maaşını vermekte, esas harcamaları teşkil eden sipahilerin maaşını bulundukları mahallerde kendilerine toplatmaktadır. Osmanlı Sarayı “Uzun Harp” müddetince yaşadığı çıkmazı son derece yerinde teşhis eder. Artık ordunun neredeyse tamamı ateşli silahlarla teçhiz edilecektir. Timarlı sipahi rejimi ilga edilecek, vergiler nakit olarak toplanıp, merkezde sayısı arttırılan Yeniçeri ordusuna verilecektir. Ne var ki evdeki hesap çarşıya uymaz, taşradaki kaos daha büyük kitlelerin İstanbul ve şehirlere göçünü hızlandırır. Fakat devletin de bu genç işsizlere ihtiyacı vardır.

Bir yeniçeri normal şartlarda Balkan köylerinden alınması, Türk bir ailenin yanında geleneksel Türk hayatını benimsemesi, Acemioğlanları kışlasına alınması ve buradan Yeniçeriliğe kabul edilmesi olarak özetleyebileceğimiz oldukça uzun bir safhalar neticesinde yetişmektedir. Oysa kapıda düşman varken Osmanlıların kaybedecek zamanı yoktur. Nitekim bu durumu seneler içinde artan Yeniçeri mevcudundan izleyebiliriz. Fatih Sultan Mehmed devrinde 5 bin olan yeniçeri sayısı, Kanuni Sultan Süleyman devrinde 10 bine, Sultan 3. Mehmed devrinde 45 bine, Sultan 3. Selim devrinde 110 bine ulaşmıştır. Cabi Ömer Çelebi “Yeniçeri Ocağı mensuplarının çoğu Anadolu’dan gelmektedir. 25. orta (tabur) çoğunlukla Kürtler ve Erzurumlular ve Vanlılardan oluşuyordu. 56. ortadakilerin çoğu Geredeli iken, bazıları da Kürttü.” diye yazmaktadır.

Kahvehane bahsinde bu kadar askeri tarih bilgisine maruz kalmak okuyucuya belki can sıkıcı gelebilir. Bununla birlikte kahvehane işletmelerinin önemli bir kısmının Yeniçeri kahvesi olduğunu ve olmayanlarının da Yeniçerilerle organik bağları olduğunu düşünecek olursak bu son derece normaldir. Sultan 2. Mahmud İstanbul’da yeniçeri kışlalarını topa tuttuğu, Haliç’in nice bin Yeniçerinin cesediyle dolduğu 1826 senesinin 15 Haziran’ında İstanbul ve Boğaziçi’nde on binden fazla kahvehane de tıpkı bektaşi tekkeleri gibi kapatılmaktaydı. Kahvehanelerin önemli bir kısmı yeniçeriler için askeri üs ve kolluk merkezi pozisyonundaydı. Ocağa kaydolan bir çok yeniçeri kışlaların artan ihtiyaca cevap verecek kapasitede olmamasından dolayı, kahvehanelerde yatmakta ve yaşamaktaydı. Öte yandan devletin taşradan topladığı son derece kıt para, sayısı artan yeniçerilerin maaşına yetmiyordu. Bu sebeple 17.nci asrın başlarından itibaren Yeniçeriliğe meyleden esnaf modelinin yanında esnaflığa meyleden Yeniçeri modeli de ortaya çıkmaktaydı. İktisadi ve siyasi krizlerin göbeğinde, bu kahvelerin nasıl mafyavari bir kulüp ve mekân hâline geldiğini başka bir yazıya bırakıp bahsimize devam edelim.

Osmanlılar – Kanuni çağında henüz hadise bu raddeye gelmemiş olduğu için – kahvehaneleri malayani ile (yani boş işlerle) uğraşılan bir yer olduğu ve namaz vakitlerinin geçmesine, kumar ve fuhuş gibi erâzil işlerin işlendiği bir yer olmasına bağlı olarak tasvip etmemiştir. Ardından memnuniyetsiz kitlelerin ve isyana varıp ihtilal oluşturmaya başlayan kalabalıkların toplandığı yerler olması sebebiyle yasaklamaya kalkmıştır. Lakin Sultan 4. Murad gibi son derece kudretli ve celalli bir padişah bile kahvehaneleri ortadan kaldırmayı başaramamıştır. Hükûmetin son derece katı tedbirlerine rağmen kahvehaneler, kah bir berber dükkanı kah bir bozahane ismi altında faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Osmanlı idarecileri nihayet 17’nci yüzyılın ortasından itibaren kahvehaneleri ortadan kaldıramayacağını kabullenip, hiç olmazsa kumar, fuhuş ve devlet sohbeti (ihtilal hazırlığı) yapan kahvehaneleri kapatma ve sahiplerini sürme yoluna gitmiştir.

Netice

15.nci asırda Mısır’ı ziyaret eden bir Avrupalı seyyah olan Pero Tafur, kendisini tanıyan Mağripliler tarafından ajanlıkla itham edilir. Burada iki Türk onun ajan olmadığını ve bu iddianın yalan olduğunu söylediklerinde ise derhal serbest bırakılır. Tafur, cemiyet içinde Türklerin son derece emin ve dürüst olarak bilindiğini, bu vesileyle sözlerinin senet olduğunu döne döne anlatır. Ne yazık ki bu Türk imajı yıllar içerisinde değişmiş ve çok farklı bir karaktere dönüşmüştür. Elbette ki bu dönüşümün nasıl ve hangi şartlarda olduğu ciltler dolduracak çalışmalarla incelenmiş ve incelenmeye devam etmektedir. Bununla beraber kahvehaneler, bu dönüşümün son derece dikkat çeken bir sahnesi olarak önümüze çıkmaktadır. Bu cihetle, Osmanlı toplumunun karakteri ve serencamı anlaşılmak istendiğinde, kahvehaneler incelenmesi kritik bir mevzu hâlini alır. Biz, belki de sadece, kahvehanelerin Türk cemiyetinin dönüşümünde serbestlik ve başıbozukluğun merkezi bir mekân olarak önemli bir vazife icra ettiğini söylemekle yetinmeliyiz.

Kaynaklar ve İlave Okumalar:

KAHVEHANE, İslam Ansiklopedisi

Kahve Yemen’den Gelir

18. Yüzyıl Sonu İstanbul Yeniçeri Kahvehaneleri, Ali Çaksu (makale)

Homo Ludens ve Homo Sapiens Arasında Kamusallık ve Toplumsallık: Osmanlı Kahvehaneleri, Uğur Kömeçoğlu (makale)

Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri, Selma Akyazıcı Özkoçak (makale)

Yazarın Bazı Yazıları

Anadolu Yanıyor Celali İsyanları

Ak Akçe’nin Kara Günleri: Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi

Cihan Devleti’nin Şifresi: Liyakat ve Adalet


.

Ahmet Cevdet Paşa’nın Gözünden Avrupa

 İlyas Ünlü

21/01/2021

Yorum Yaz

Ahmet Cevdet Paşa belki de Osmanlı’nın son döneminde yetişmiş en meşhur devlet adamıdır. Birçok sahada eser meydana getiren Paşa’yı hezarfen bir şahsiyet olarak tarif etsek yeridir. Zira muhtelif dillere vâkıf sanatkâr bir kişidir. Yazmış olduğu eserler Türk-İslam Tarihi için son derece ehemmiyet arz eder. Bilhassa Tarih-i Cevdet adlı eseri, günümüzde okunması gereken bir kitaptır. Bu eserinde dünya tarihini, farklı medeniyetleri ve dinleri teferruatlı bir şekilde izah eder.

Eserin birinci cilt, altıncı babında Avrupa’yı ele almıştır. “Avrupa‘nın Ahvâl-i Sâbıka ve Lâhikası Hakkındadır” başlıklı yazısında, Kavimler Göçü, Roma ve Bizans İmparatorluğu’nun cemiyet düzeni, Fransız İhtilali ve Sanayi İnkılâbı gibi meseleleri izah etmektedir. Ona göre 17’nci yüzyılda Avrupa’da üç mühim hadise meydana gelmiştir; Otuz Yıl Savaşları (1618-1648), İngiliz İç Savaşı (1639-1651) ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’dan geri çekilmesi. Geri çekilme, İmparatorluk için elbette neticeler doğurmuştu. Batı’ya karşı alınan mağlubiyetler yeni problemleri gündeme getiriyordu. Bunun tezahürü, batılılaşmanın başlangıcıydı. 19’uncu yüzyılda bu cereyan giderek artmıştı. Kimine göre geri kalmışlık giderilmeli ve batı daima örnek alınmalıydı.

Eserinde bu gibi fikirlere karşı amansız mücadele veren Cevdet Paşa, bunun vazıh hata olduğunu ifade eder. Paşa, Asya ve Orta Doğu’nun medeniyet ile tanıştığı yıllarda, Avrupa’nın her türlü medeniyetten uzak yaşadığını ifade eder ve şunları söyler.

Menba-ı temeddün olan Asya’nın her tarafında ve hıtta-i Mısrıye’de târîh-i mîladî İsâ (aleyhisselam)’dan bunca kurûn mukaddem nice cesîm düvel-ü ümem-i mütemeddine mevcüd iken memâlik-i Avrupa her türlü medeniyyetten mahrûm idi. (Tarih-i Cevdet Cilt I, s. 163)

Medeniyetin Kaynağı

Cevdet Paşa’ya göre Garp, Müslüman ilim adamlarına çok şey borçludur. Zira Hint ve Yunan medeniyetine dair malumatı, Müslümanlar Batı’ya aktarmıştır. Medeniyet Doğu’dan Batı’ya doğru ilerlemiştir. Nitekim ona göre medeniyet yerinde durmayan, her zaman farklı beldelere giden ve gelişmeye devam eden mefhumdur. Bununla birlikte Paşa, Garp dünyasının fen ve teknikte inkişaf ettiğini, fakat buna rağmen kuru taklitçiliğin doğru olmadığı savunur. Cevdet Paşa’ya göre medeniyetler birbirleriyle münasebet halindedir. Fakat bu münasebet esnasında terk edilemeyecek bazı mühim unsurlar vardır. İtikat, ahlak ve anane gibi unsurlar kati suretle terk edilemez. Bunları değiştirmek cemiyetin temel taşlarını sarsmak demektir. Batı’nın adetlerini topyekûn benimsemek zararlıdır. Zira iki medeniyet birbirine tamamen zıttır.

Meşhur Tezâkir eserinde şu ifadelere yer verir;
‘Bu cümle ile beraber bizim bazı ahvâl-ı hususiyyemiz var ki diğer devletlere nâfi olan bize muzir olur. Anlara devâ-i âcil bize semm-i helâhil olur.’ (Tezâkir IV. s. 220)

Yani başka devletlere faydalı olan haller, bize zararlı olabilir demektedir. İki medeniyet arasında daima mukayese yapan Paşa, Frank Kralı Şarlman’ın birçok hususta Halife Harun Reşit’i taklit ettiğini söyler. İslam beldesinde yetişen birçok ilim adamı, Frank Krallığına hediye olarak gönderilir. Yanlarında bulunan saati, krala hediye olarak takdim ettiklerinde, halk hayretler içinde izler. Sihir aleti zannedilen saat, halkın hışmına uğrar. İmha edilmekten son anda kurtulan saat, himayesini Kral Şarlman’a borçludur. (Tarihi Cevdet, Cilt I. s.188-189)

Avrupa’daki İdare Şekilleri

Sadece tarihi hadiseleri anlatmakla yetinmeyen Cevdet Paşa, Avrupa’da bulunan devletlerinin idare şekillerini tahkik etmiştir. Ona göre Avrupa’da iki ana idare şekli mevcuttur; Hükûmeti Ruhaniyye ve Hükûmeti Cismaniyye. Hükümdarın hükûmeti tamamen ele geçirmesine Mutlaka denir ki Rusya gibi devletler böyledir. Millet meclisinin reyine ittiba eden hükûmete ise Meşruta denir. Fakat bunu da iki kısma ayırmak mümkündür. Almanya ve İtalya gibi devletlerde olan Meşruta-ı umûmiyye, İngiltere gibi devletlerde ise Meşruta-ı hasbiyyedir. (Tarihi Cevdet, Cilt I. s.19) 

Etimoloji hususunda da mahir olan Cevdet Paşa, Frank kelimesinin şöyle izah eder;

Binâen alâ-zâlik Franklar sâir akvâm-ı Avrupa’dan ziyâde şöhret bulup Frank kelimesi ise Latince Frans deyü telaffuz olunmakla Arablar evveline elif ilâve ve âhirini cim telaffuz ederek Efrenc demişlerdir. Hâlâ beynimizde bütün Avrupalılar’a Frenk ve Avrupa’ya Frengistân tabiri andan kalmıştır. (Tarih-i Cevdet, Cilt I. s.186)

---

Cemiyet nizamını tahkik eden Paşa, Avrupa halkını dört sınıfa taksim eder;

1. Ashâb-ı arâzi
2. Ashâb-ı ahrâr
3. Çiftciler
4. Köleler

Statü olarak en kötü durumda olan kölelerdir. Romalılardan beri insan eşya gibi alınıp satılırken, Franklar zamanında köle kanunu kısmen reform edilmişti. Fakat yine de İslamiyet’in getirdiği hürriyeti getirememiştir. İnsanların o dönemde perişan bir halde yaşadığını anlatan Cevdet Paşa şu ifadeleri kullanır:

Hatta bu asırda Fransa’nın hâli pek perişân olup bir azim kaht u galâ dahi zuhur eylediğinden ve bütün Avrupa ahâlisi ol vakit pek câhil ve mutaassıb olduğundan Fransızlar ‘1000 sene-i milâdiyyesi tama oldu. Artık dünyanın son günü yaklaştı’ deyü günahlarından tevbe ile, kimi mâl ü menâlini kiliselere vakf u rabt eder ve kimi Kudüs-i şerif ziyaretine gider idi. İşta Fransa kiliselerinin zenginliği bundan neşet eylemiştir.

Tarih-i Cevdet’in fihristine baktığımız zaman, Avrupa tarihine dair hayli malumat bulmak mümkündür. Babil ve Ninova şehirlerin kuruluşu ile başlayan eser, birçok tarihi ve dini meseleleri ihtiva eder. Bir Osmanlı münevverinin, Avrupa’yı tahkik etmesi ve eserinin günümüze intikal etmesi fevkalâde hâldir. Bugüne dahi ışık tutan Cevdet Paşa, hangi şartlar altında Avrupa’yı taklit edilir, Avrupa’nın ahvali ve terakkinin esbabı nedir gibi suallere cevap verir. İlaveten yazmış olduğu Onbeş sayfalık “Sosyalistliğe dair makale“ adlı eserinde; komünistliğin Avrupa’ya ve Asya’ya intişar edeceğini, müslümanların bu beladan kurtulacağını yazmaktadır.

Ahmet Cevdet Paşa’nın eserlerinin Osmanlıca orijinallerine ulaşmak için tıklayınız:

Tarih-i Cevdet

Kısas-ı Enbiya

Malumat-ı Nafia

Yazarın Bazı Yazıları

Almanya’daki Türk Mezarı

Binbir Gece’den Hazineler

Bir Garip Cami


.

Endülüs Tarih ve Medeniyeti

 Cüneyt Apal

15/12/2020

Yorum Yaz

Yıllar önce bir din kitabı okurken “Hanbelî âlimlerinden Allâme Yusuf, Tenvîrü’s-Sahîfe kitabında, Endülüs’te Lizbon Kadısı Hâfız Allâme Yusuf İbni Abdülberr’den alarak diyor ki…” şeklinde bir cümleyle karşılaşmıştım. Bu cümlede geçen “Lizbon Kadısı” tabirini garipsemiştim. Coğrafya bilgime göre Lizbon, bir Avrupa ülkesi olan Portekiz’in başşehri idi. Kadılık ise İslami bir müessese. Daha sonra yaptığım araştırmalarda ise İber Yarımadası’nda Lizbon ve bunun gibi pek çok şehrin asırlarca İslam memleketi olduğunu gördüm. Bu araştırmalarım içimde bir ışık yaktı. Bu ışık neticesinde Ocak 2020’de Fas’a, oradan da Cebelitarık Boğazı’ndan vapurla İspanya’ya geçtim. Kitaplarda okuduğum haşmetli “Endülüs Medeniyeti”ni yerinde müşahede etmek talihine eriştim. 

Dergimizin bahar sayısında “Geçmişten Günümüze İlim Geleneğimiz” temasının işleneceğini işittiğimdeyse, “Bu temaya olsa olsa asırlarca topraklarında ilmin neşvünema bulduğu, kütüphaneleriyle cihanı tenvir eden Endülüs mevzusu yakışır.” dedim.

Bu yazıda anlattıklarımı gerek Endülüs seyahatimde gerekse seyahatimin öncesinde ve sonrasında okuduğum eserlerden edindiğim malumatlar ışığında yazıyorum.

Öncelikle kısaca Endülüs’ün tarihinden bahsedelim:

Müslüman Avrupa Tarihi

Her şey 711 senesindeki ilk fetihle başladı. Şam merkezli Emevi Devleti, Kuzey Afrika’nın tamamını fethetmiş, sınırları okyanusa dayanmıştı. Devletin Kuzey Afrika valisi olan Musa Bin Nusayr, halifenin de desteğiyle Berberî bir kumandan olan Tarık bin Ziyad’ı İber Yarımadası’na gönderdi. O zamanlar İber Yarımadası, Germen asıllı bir millet olan Vizigotların elindeydi. Tarık Bin Ziyad, Vizigot Kralı Rodrigo’yu ağır bir yenilgiye uğrattı. Vizigot Krallığı parçalandı ve bütün İber Yarımadası 20 sene içinde Müslümanların eline geçti. Müslümanlar, Pirene Dağları’nı aşarak Paris yakınlarına kadar ilerledi ve Puvatya Muharebesi’nde Fransızlara mağlup olarak geri çekilmeye başladı (730). Puvatya mağlubiyeti sonrası bir daha bu şekilde Pirene Dağları’nın ötesine geçiş olmadı. 711-750 arasında Endülüs, Şam’ın veya Kuzey Afrika Valisi’nin tayin ettiği valiler tarafından idare edildi.

750 yılına gelindiğinde ise Abbasîler, Emevi Devleti’ni yıkıp Bağdat’ta halifeliklerini ilan etti ve Emevi hanedanından bulduklarını katletmeye başladılar. Bunun neticesinde Emevî hanedanından Abdurrahman bin Muaviye (I. Abdurrahman), Abbasiler’den kaçarak Endülüs’e geldi. Bölgedeki grupların desteğini alarak kendini Endülüs Emevî Emiri ilan etti ve Kurtuba’yı (Cordoba) başşehir yaptı. Böylelikle 275 sene hüküm sürecek Endülüs Emevi Devleti kuruldu. Kurulan bu devlet için “Şam merkezli Emevi Devleti’nin devamı” dense yanlış olmaz. Bu devir, Endülüs’ün Müslümanlar için en parlak dönemi olarak bilinir. 

Endülüs Emeviler’i; başşehir Cordoba’yı, Bağdat ve Kahire ile birlikte dünyanın en büyük 3 ilim merkezinden biri hâline getirdi. 10. asır başlarında Abbasilerin gücü azalmaya başlayınca Mısır’daki Şii Fatımî hükümdarı kendini halife ilan etti. Bu güç boşluğunda Endülüs Emiri III. Abdurrahman da 929’da kendini halife ilan etti. 1031 yılına kadar halifeliğin devam ettiği dönemde devletin çeşitli sebeplerle güçlendiği veya zayıfladığı, inişli çıkışlı zamanları oldu.

Endülüs Emevi Devleti, 1031 yılında iç karışıklıklar sebebiyle yıkıldı. Böylelikle Tavâif-i Mülük Devresi yeniden başladı. Kurulan bu devletçikler hem kendi aralarında iç çarpışmalara tutuştu hem de İspanya’daki Hristiyan krallıkların saldırılarıyla karşı karşıya kaldı.

Fas merkezli Murabıtlar, 1086 yılında Endülüs’teki Müslümanların yardım çağrısı üzerine buraya geçerek Kastilya kuvvetlerini mağlup etti ve Endülüs’te Murabıtlar Devri başladı. Murabıtlar, 1090-1147 yılları arasında bugünkü İspanya’nın büyük bölümü ve Kuzey Afrika’daki bazı toprakları kontrol altında tutarak güçlü bir devlet düzeni teşkil etmeye muvaffak oldu. Fakat başlarda hakimiyetlerini tesis etseler de sonraları Hristiyan halkların saldırıları ve Kuzey Afrika’daki diğer toplulukların başlattığı isyanlar sebebiyle güçleri gün geçtikçe eridi. Kendileri gibi Kuzey Afrika kökenli bir halk olan Muvahhidlerin saldırıları neticesinde siyasî hâkimiyetlerini kaybettiler. Böylelikle Endülüs’te Muvahhidler Devri başladı.

Muvahhidler yine Kuzey Afrika kökenli Berberî bir hanedan olup 1146-1248 yılları arasında bugünkü İspanya topraklarının bir kısmının yanı sıra Kuzey Afrika’daki bazı toprakları da denetimi altında tuttu. Hristiyan saldırıları ve bazı iç karışıklıklar neticesinde 1248’de yıkıldı.

Muvahhidler, İber Yarımadası üzerinde hüküm sürmüş son büyük Müslüman devlettir. Bu devletin yıkılışının ardından Endülüs topraklarında bağımsız birkaç emirlikten başka bir şey kalmamıştır. Kurulan bu emirliklerden en uzun süreli yaşayanı Gırnata Emirliği olmuştur.

Gırnata Emirliği (Benî Ahmer Devleti), İber Yarımadası’nda kurulan en uzun ömürlü ve son bağımsız İslam devletiydi (1232-1492). Askerî gücü olmayan bu devlet, diplomasiyle senelerce ayakta kalabildi. Gırnata Emirliği’nin yıkılışıyla İspanya’daki 781 senelik İslâm hakimiyeti sona erdi. Ve maalesef İspanyolların 8 asırlık “reconquista” (Endülüs’ü Müslümanlardan geri alma ideali) hedefleri gerçekleşti.

Endülüs’ün Abdurrahman isimli 3 emirini; devleti kurmaları, parçalanmanın eşiğinden almaları ve hemen her sahada zirveye taşımaları cihetiyle Osmanlı sultanlarından Osman Gazi, Çelebi Mehmed ve Kanuni Sultan Süleyman’a benzetebiliriz. Yalnız Endülüs’te kurulan Müslüman devletlerde, Osmanlı Devleti’nde olduğu gibi kuruluş, yükseliş, duraklama, gerileme gibi devirlerden söz edilemez. Çünkü devlet idaresinde bir istikrar yakalanamamış. Kabiliyetli bir idareci geldiğinde devlet güçlenmiş, kabiliyetsiz bir idareci geldiğindeyse otorite zayıflamıştır.

Endülüs Kültür ve Medeniyeti

Eğer ordunuz güçlü ise bir bölgeyi fethetmek kolaydır lakin mesele orada kalıcı olmaktır. Tarihte Moğollar gibi, Attila’nın başında olduğu Avrupa Hunları gibi kavimler, güçlü ordulara sahip olmaları sebebiyle pek çok yeri istila edebilmişler lakin gittikleri yerlerde, güçlü bir medeniyetleri olmadığı için uzun süre kalamamışlardır. Müslümanlar ise Endülüs’te nüfus olarak ekalliyette (azınlıkta) olmalarına rağmen 800 seneye yakın orada kalmışlardır. Bu, şüphesiz büyük bir muvaffakiyettir. Peki, bu muvaffakiyeti mümkün kılan yüksek medeniyetin sac ayakları nelerdi?

Berberî, Arap ve Mevali gruplardan oluşan Müslümanlar; Yahudi ve Hristiyanlarla asırlarca aynı devletin çatısı altında yaşadı. Yahudi ve Hristiyanlar, İslam devletinde zimmi statüsünde cizye ve haraçlarını ödedi. Onların din, örf ve âdetlerine karışan olmadı; can güvenlikleri ve mal emniyetlerine hiçbir halel gelmedi. Yarımadanın fethi öncesi dinî hakları tamamen ellerinden alınan, bir nevi köleleştirilen Yahudiler, fetihle yeniden dinlerini rahatça yaşama hakkına kavuştu.

Avrupa’da Orta Çağ karanlığı hüküm sürerken Endülüs’te ilim ışığı parlıyordu. Endülüs Müslümanlarının Avrupalılara tuttukları bu ışık ile Avrupa’da Rönesans hareketi başlamıştı. Müslümanlardan aklî ilimleri öğrenen Avrupalı gençler, akıl ve mantık dışı olan Hristiyanlığa karşı isyan etti. Nitekim Galile ve Kopernik, dünyanın döndüğünü İslam âlimlerinin kitaplarından öğrenip söyleyince onların bu sözleri suç sayıldı. Galile, papazlar tarafından muhakeme edilip hapsolundu.

1185 yılında vefat eden Nureddin Batrucî, Endülüs İslâm Üniversitesinde astronomi müderrisi idi. El-Hayat kitabında, günümüz astronomi kitaplarının temellerini teşkil eden bilgileri yazmaktadır. Endülüs medreseleri bu hususta bütün dünyaya rehber olmuştu. Fas, Kurtuba ve Gırnata Üniversiteleri, Batı’ya ilim ve fen alanında ışık saçıyordu. John W. Drapper, Lord Davenport gibi pek çok Batılı aydın, Endülüs medeniyetinin günümüz modern Avrupa’sı üzerindeki tesirlerini teslim etmektedir.

John William Draper gibi tarafsız bir tarihçi, “History of the Intellectual Development of Europe” ismindeki eserinde şöyle demektedir: “O zamanki Avrupalılar, tamamen barbardı. Hıristiyanlık onları barbarlıktan kurtaramamıştı. Hıristiyan dininin başaramadığını, İslam dini başardı. İspanyaya gelen Araplar, evvela onlara yıkanmasını öğrettiler. Sonra, onların üzerindeki parça parça olmuş, bitlenmiş hayvan postlarını çıkararak, temiz, güzel elbiseler giydirdiler. Evler, konaklar, saraylar yaptılar. Onları okuttular. Üniversiteler kurdular. Hıristiyan tarihçiler, İslama karşı olan kinlerinden ötürü, bu hakikati gizlemeye çalışmakta, Avrupa’nın medeniyette Müslümanlara ne kadar borçlu olduğunu bir türlü itiraf edememektedirler.” Thomas Carlyle de bunları aynen kabul etmektedir.

Kamusu’l-Alam’da yazdığı üzere III. Abdurrahman döneminde Kurtuba’da tıp fakültesi açılmış ve bu fakülte, Avrupa’daki ilk tıp fakültesi olmuştur. Meşhur cerrah Amr bin Abdurrahman Kirmani, Endülüs hastanelerinde ameliyat yapmıştır. Endülüs İslam Üniversitesinde okumuş Papa II. Sylvester, Rakkaslı saati ilk olarak Endülüs Müslümanlarında görerek Avrupa’ya getirmiştir. İspanya krallarından Sancho da hastalığını tedavi ettirmek için İslam hekimlerine müracaat etmiştir. Görüldüğü üzere daha birçok misalin işaret ettiği üzere Avrupa’da yeni bir devir olan Rönesans’ın müessisleri, Müslümanlardır.

Meşhur Alman din adamı ve tarihçisi Mocheim şöyle diyor: “10. asırdan beri Avrupa’da yayılan fen bilgilerinden özellikle fizik, kimya, astronomi ve matematiği Avrupalıların İslam mekteplerinden aldığı, ayrıca Endülüs Müslümanlarının Avrupa’nın üstadı oldukları muhakkaktır. Romalılar, Gotlar, İspanya’ya hâkim olmak için 200 sene uğraşmışlardı. Hâlbuki Müslümanlar, bu yarımadayı 20 senede ele geçirdi. Pirene Dağları’nı geçerek Fransa’ya kadar yayıldı. Müslümanların ilim, irfan, ahlâk bakımından üstünlükleri, silahlarının tesirinden daha az değildi.”

Pamuk, pirinç ve şeker kamışını da İspanya’ya ve buradan diğer Avrupa ülkelerine ilk tanıtan Endülüs Müslümanlarıdır. Pamuğun, Avrupa’daki sanayi devrimine ciddi tesiri olduğu gibi şekerin de Avrupa’nın mutfak kültürüne ciddi tesirleri olmuştur. Suyun buharlaşarak azalmasını önlemek için yer altından kanallarla naklini İspanya’da ilk defa Müslümanlar tatbik etti ve bu teknik daha sonra Güney Amerika kıtasına da götürüldü. Avrupa’ya kâğıdın dahi intikalini sağlayan yine Endülüslü Müslümanlardır.

Bugün dolduran, rûy-ı zemîni,
İlimler, o gülün bir filizi,
Ol güneşin olmasa berkı,
Kim parlatırdı şark u garbı?
Olmasa, Endülüs okulu açık,
Kim Avrupa’ya tutardı ışık?

Endülüs Emevi Devleti’nin yıkılışından asırlar sonra Fransa’da yapılan Versay Sarayı’nda bile banyo yokken Endülüs şehirlerinde birçok hamam bulunuyordu. Bu hamamlar bir gün erkekler, bir gün kadınlar için açılıyordu. Bu yüksek medeniyet karşısında bölgede pek çok Hristiyan, Müslüman olmakla şerefleniyordu. Müslüman olmayanlar da İslam kültürünün tesiri altında kalarak Müslümanları çeşitli meselelerde taklit ediyor ve Arapça konuşmaya özeniyorlardı. Dolayısıyla bu insanlar için müsta’rib (Araplaşmış) tabiri kullanılıyordu. Arapçanın bu hızlı yayılması neticesinde Latince ikinci plana itilmiştir. Kurtuba Piskoposu Alvaro da Hristiyan gençlerin Latince ile düzgün bir mektup yazmayı dahi beceremezken Arapçaya alaka duymaları hatta Arapça şiir okuyup yazmalarından yakınmaktadır. 

Endülüs’teki Araplar’ın ekseriyetle Suriye asıllı olması ve o dönemde İslam dünyasının siyasi merkezinin Şam olması münasebetiyle Şam bölgesinin fıkıh imamı kabul edilen İmam Evzai’nin mezhebi Endülüs’te ilk devirlerde benimsendi. Fas, Cezayir vb. Kuzey Afrika ülkelerinde olduğu gibi Endülüs’te de temel bir eğitim alan talebeler umumiyetle şarktaki ilim merkezlerine gidip eğitime orada devam ediyorlardı. Mekke, Medine gibi ilim merkezlerinde eğitim görmeyenlere Endülüs’te âlim gözüyle bakılmıyordu. Kadı Iyad’ın anlattığına göre Mağrib diyarından hacca gelen 18 ilim adamı, Medine’de İmam Malik’ten ders almaya başladı ve Maliki mezhebini Endülüs’e taşıdı. Medine’de ders okuyan ve Endülüs’e dönen pek çok talebe Endülüs’te 4 hak mezhepten biri olan Maliki mezhebinin yayılması için gayret gösterdi ve zamanla Malikilik devletin resmî mezhebi hâline geldi.

Ülkede fıkıh tahsilinin merkezinde de İmam Mâlik’in “El-Muvaṭṭa” isimli kitabı vardı. Endülüslü âlimler arasında El-Muvaṭṭa kitabını ezberleyen ve buna şerh yazan çok olmuştur. Yazının başında ismi geçen İbni Abdülberr, Muvatta kitabına 16 ciltlik bir şerh yazmıştır.

Ülkede Maliki mezhebine muhalefet edenler de olmuştur. Bir defasında Zahiriyye mezhebine mensup İbni Hazm, Maliki mezhebine itirazlarını yöneltmiş ve bunun üzerine Maliki âlimlerinden Ebü’l-Velîd el-Bâcî ile arasında seyirciler önünde ilmî bir münazara olmuş. “Lisanü İbni Hazm kesseyfi Haccac (İbni Hazm’ın dili Haccac’ın kılıcı gibidir.)” denilen İbni Hazm, münazara neticesinde mağlup olmuş ve yapılan bu münazara “Münâẓarât fî uṣûli’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye beyne İbn Ḥazm ve’l-Bâcî” ismiyle kitap hâline getirilmiştir.

El-Bâcî’nin de “El-Me’ânî fî şerhi’l-Muvatta” isminde 20 ciltlik eşsiz bir Muvatta şerhi bulunmaktadır. Yine benzer bir münazara Endülüslü büyük âlim Muhyiddin İbnül Arabi ile Endülüslü filozof İbn Rüşd arasında vuku bulmuştur. İslam tarihinin en meşhur müfessirlerinden Ebû Abdillâh el-Kurtubî de isminden anlaşılacağı üzere Kurtubalıdır.

Müslümanlardaki bu kâmil medeniyeti gören ve hayran olan Avrupalılar, bu medeniyeti daha iyi tanıyabilmek için Arapça eserleri kendi lisanlarına tercüme etmeye başladılar. Biri Sicilya, diğeri de İspanya’da olmak üzere Arapça yazılmış ilmî eserleri Latinceye tercüme merkezleri kurdular. Bu şekilde İslâm medeniyetinin tecrübeleri Batı’ya aktarılıyordu. Tuleytula (Toledo) başpiskoposu Tuleytula’da, Bağdat’taki Beytülhikme’ye benzer bir müessese kurdu. Arap dili ve edebiyatının da öğretildiği bu müessesede çalışan Müslüman, Hristiyan ve Yahudi mütercimler; astronomi, kimya, matematik, tıp, coğrafya, tarih ve edebiyat gibi ilim dallarında pek çok Arapça eseri Latinceye çevirdiler. Bu çalışmalar sırasında Tuleytula, farklı dinlerden ve milletlerden âlim ve mütercimlerin yaşadığı mühim bir ilmî merkez konumundaydı. XIII. asırda İşbîliye (Sevilla) ve Mürsiye’de (Murcia) de tercüme okulları açıldı.

Müslümanlar, mimaride de Avrupa’yı etkilemişlerdi. XII. asırdan itibaren bazı İspanyol ve Portekiz krallarının yaptırdığı saraylar Kurtuba’daki sarayların âdeta birer kopyası idi. Kûfî hatlı frizlerle tezyin edilmiş ve kitabeleri dahi Arapça yazılmış olan bu saraylara günümüzde de ayakta olan Sevilla Alkazar’ı (El-Kasr) çarpıcı bir misal teşkil etmektedir. Endülüs mimarisinin tesirleri İspanya ile sınırlı kalmayıp Kuzey Afrika hatta Amerika kıtasına ulaşmıştır. Kurtuba şehrinden beş kilometre uzaklıkta kurulan pek büyük ve ince sanatlarla dolu Medinetü’z Zehra (Çiçek Şehir) ve bahçeleri, dillere destan olmuştu. Günümüzdeyse harabe hâldedir.

Endülüs’teki bu eşsiz mimari eserlerin çoğu günümüze ulaşmamıştır. Günümüze ulaşan başlıca 2 eser, Kurtuba Camii ve El-Hamra Sarayı’dır. Kurtuba Camii’nin ortasına daha sonra tarihî dokusu bozularak haç şeklinde bir kilise inşa edilmiştir. Günümüze ulaşan bir diğer eser El-Hamra Sarayı’na, Topkapı Sarayı’nın ağabeyi tabirini kullansak yerinde olur kanaatindeyim. El-Hamra Sarayı, günümüzde, turistler tarafından dünyada en çok ziyaret edilen saray olarak bilinmektedir. Hatta yoğunluk sebebiyle ziyaretçilerine belirli saatlere randevu vererek onları kabul etmekte, ziyaretçilerin randevu almadan giriş talepleri reddedilmektedir.

Kötü Son

1031 senesinde Endülüs Emevi Devleti’nin yıkılışından itibaren 1492’de son şehir Gırnata’nın düşüşüne kadar Endülüs’te pek çok İslam şehri bir bir İspanyolların eline geçti. İspanyolların ele geçirdikleri İslam şehirlerinde yaptıkları hemen hemen aynıydı. Kurtuba’ya girdiklerinde önce Kurtuba Camii’ne saldırdılar. Bu güzel, haşmetli mabede atlarıyla girdiler. Camiye sığınan Müslümanları merhametsizce boğazladılar. O kadar ki caminin kapılarından kan akmaya başladı. Yahudileri de aynı şekilde katlettiler. Endülüs’teki son İslam şehri Gırnata da düşünce burada da aynı vahşilikleri sergilediler. Verdikleri sözleri tutmayarak bütün Müslüman ve Yahudileri kılıç tehdidi ile zorla Hristiyan yapmak istediler. Ellerinden kaçabilenler Osmanlı denizcileri vasıtasıyla Osmanlı Devleti’ne iltica etti. İspanya Kralı Ferdinand, İspanya’daki bütün Müslümanları ve Yahudileri imha edince, “İspanya’da artık ne Müslüman ne de dinsiz kaldı!” diye kendisiyle iftihar etmiştir.

Moğolların Bağdat’ta yaptığı vahşeti, İspanyollar da Endülüs’te yapmıştı. Kurtuba’da ve pek çok Endülüs şehrinde kütüphaneler yakılmış, asırların emeği heba olmuştu. 600.000 kitap bulunduğu rivayet edilen Kurtuba kütüphanelerindeki bazı eserlerin o dönem kaçırılarak Mali’deki Timbuktu Kütüphanesi’ne götürüldüğü rivayet edilmektedir. Bu yıkım ve dehşet, tarihe insanlık ayıbı olarak geçmiştir.

Endülüs’ten Çıkarmamız Gereken Ders

Endülüs bize çok şey söylüyor. Endülüs’ün kaybedilmesinin en mühim sebebi, bölgede Müslümanların birlik olamayışıydı. Paris yakınlarında Puvatya Muharebesi kaybedilince ilk fitneler başladı. Önce Berberîler ile Araplar arasında, daha sonra Yemenli Araplar ile Kayslı Araplar arasında, daha sonra müvelledler (sonradan Müslüman olmuş İspanyollar) ile Araplar arasında vs. devam eden mücadeleler, devletin zayıflamasına sebep oldu. Hatta Muvahhidlerden sonra kurulan emirliklerden diğer Müslüman emirliği zayıflatmak için İspanyol krallıklarıyla iş birliği yapanlar dahi olmuştur. 781 sene boyunca III. Abdurrahman ve II. Hakem devri gibi birkaç istisna dışında İber Yarımadası’nda neredeyse hiç birlik sağlanamadı. Ülkede sık sık isyanlar çıktı. Başa geçen sultanlar Yemenli Arap, Kayslı Arap, Berberî, Müvelled, Sakalibe (başka ülkelerden getirilmiş köle), yerli Hristiyan ahali, Yahudiler gibi etnik ve dinî gruplar arasında kritik dengeler kurmaya mecbur kaldı. Bu dengelerde ayarı tutturamayan idareciler büyük isyanlarla karşılaştı. Günümüz İslam dünyasında da buna benzer fitneler devam ediyor ve “Mümin aynı delikten 2 defa sokulmaz.” hadis-i şerifine dikkat etmiyor, maalesef defalarca aynı delikten ısırılıyoruz.

Endülüs Müslümanlarının; Gırnata Sultanlığı yıkıldıktan sonra 1 asır içinde tasfiye edilmesi, asırlarca ilim merkezi olmuş Maveraünnehir coğrafyasında komünizm istilasıyla oradaki İslam medeniyetinin yıkılması ve son 1-1.5 asırdır Anadolu ve Rumeli coğrafyasındaki yıkım birbirine benzemektedir. Endülüs’te Müslüman hakimiyetinin 781 sene sürmesi gibi Anadolu’nun Müslüman hakimiyetine girdiği 1071 senesinden bugüne de 949 sene geçmiş bulunmakta. Son asırda ülkemizde Müslümanlık çeşitli metotlarla sindirilmek isteniyor ve bu proje büyük oranda gerçekleşmiş vaziyette. Anadolu’nun yeni bir Endülüs olmaması için Müslümanların gözlerini açmaları gerekiyor.

781 senelik tarihi, kültürü, medeniyeti elbette bir yazıya sığdırmak mümkün değil; elimden geldiğince hülasaten anlatmaya çalıştım. Bu mevzuda ülkemizde yapılmış esaslı çalışmalar var. Özellikle Endülüs hakkında yaptığı araştırmalarla tanınan Prof. Dr. Lütfi Şeyban Hoca klasik usul medrese tahsili yapıp Arabi bilmesi, bunun yanı sıra İngilizce ve İspanyolcaya da hâkim olması hasebiyle bu mevzuda ülkemizin otorite isimlerindendir denilebilir. Meraklıları kitaplarına müracaat edebilir.

“Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer.”

Vesselam…

Tavsiye Yazılar

Mukaddes Şehir: Kudüs Seyahat Notları

Uzak bir Mağrib Memleketi: Fas

Zayi Olan Nesillerimiz

Osmanlı Coğrafyasında İlmin, Devletin Akameti Ve Günümüze Yansımaları

 Mehmet Fatih Oruç

13/12/2020

Yorum Yaz

Günümüzde İslam âleminin durumu maalesef içler acısı. Zamanında ilmin ve medeniyetin beşiği olan Orta Doğu, Mâverâünnehir ve Hind gibi memleketler nasıl bu hâle geldi? Bu topraklarda yaşayanlar İslamiyet’in ve ehl-i sünnetin en mümtaz temsilcileri iken nasıl oldu da “Ilımlı İslam” gibi tamamen İslamiyet’ten uzaklaştırma ve dinin içini boşaltma operasyonunun merkezine oturdu? Bunun müsebbibi kim, bizleri cahil kılıp da bu noktalara sürükleyen sebepler ne?

İlk devirlerden günümüze kadar geçen zaman tahlil edildiğinde, Müslümanların sayısının artmasına mukabil, ondan daha hızlı bir şekilde düşmanlarının da arttığını görmek mümkün. Sürekli, bir mücadele içinde olundu. Zaten İslamiyet’in cihat emri de bunu gerektirmektedir. Fakat bunu yapabilmek için Müslümanların güçlü olmaları ve devrin bütün ilimlerine hâkim ve sahip olmaları gerekmektedir. Nitekim Asr-ı Saadet’ten günümüze kadar Müslümanlar; ne zaman ilme ehemmiyet vermiş, onu baş tacı yapmışsa o zaman İslamiyet’e bağlı kalmış, o derece muvaffak olmuşlar. Ne zaman ki ilimden uzaklaşmışlar; işte o zaman da medeniyetleri akamete uğramış ve bir müddet sonra da tarih sahnesinden silinmişlerdir. İşte bütün Müslüman devletlerde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin başına gelen de tamamen bundan ibarettir.

Batılılaşma

Böyle tarif edince “Hırsızın hiç mi suçu yok?” denildiğini duyar gibiyim. Elbette, iç ve dış düşmanlar da boş durmuyor. İslamiyet’i tamamen ortadan kaldırmak veya bozmak için bütün güçleri ile saldırıya geçiyorlar. Hâlen de bu saldırıya devam ediyorlar. Herkes tabiatı gereği neyse onu yapıyor. Burada problem, bizim tabiatımız gereği yapmadıklarımız. Biz bu duruma nasıl geldik? Bu; hemen, kısa sürede gerçekleşmiş bir şey değil; en az üç yüz yıllık bir zayıflatma operasyonunun neticesi. Büyük servetlerini bu gayeleri için harcadılar. Bunun için de Osmanlı Devleti’nde ve diğer İslam memleketlerinde gerek maddi gerek başka menfaatler ile aldattıkları iş birlikçileri ile hamlelerine başladılar.

Batı’nın teknolojisine değil de örf ve âdetine, yaşayışına talip olmaya, onlar gibi yaşamaya, onlar gibi olmaya “Batılılaşma”, güya “medeniyet” dediler! Bu akımın önünü ise 1839 yılında Tanzimat Fermanı ile Mustafa Reşit Paşa açtı. İskoç Mason teşkilatı üyesi Lord Rading vasıtasıyla tatlı vaatlerle kandırılan Reşit Paşa, Mason locasına üye yapıldı. Daha sonra da sadrazamlık makamına tayin ettirildi. Bundan sonra da getirildiği bu makamın diyetini “layıkıyla” ödedi. İlk işi de Lord Rading’in hazırladığı reform ve ıslahatları Tanzimat adı altında yürürlüğe koymak oldu.

Ardından, casusluk ve ihanet ocakları faaliyete başladı. Osmanlıyı geri bırakan sebepler olarak İslamiyet gösterilmeye çalışıldı. Gençlere ecdat düşmanlığı aşılandı. Birçok milleti içinde barındıran o büyük devlete, devrin gözde akımı olan “Milliyetçilik” (ırkî tarafını ön plana çıkarmak suretiyle) kavramı sokuldu ve birlik parçalanmaya başladı. Daha sonra da mücadelelerini esas hedeflerine yani ilme yönelttiler. Osmanlı Devleti kurulalı beri bir arada yürüyen ve Osmanlı entelektüelinin de şiarı olan aklî ve naklî ilimleri birbirinden ayırdılar (mektep-medrese ikiliği). Medreselerde okutulmakta olan fen, hesap, hendese, astronomi, matematik gibi fen ilimlerini kaldırdılar. Böylece fen ilimlerinden bihaber bir din adamı görüntüsü meydana getirdiler. Çünkü Osmanlıyı medeniyete götüren hakiki vasıtanın fen ve din ilimlerinin bir arada bulunduğu ilim ve irfan yuvaları olan medreseler olduğunu biliyorlardı. Bu sebeple ilk hedefleri fen ilimlerini kaldırarak medreselerin içini boşaltma gayreti oldu.

Bu manada Tanzimat, daha evvel başlamış olan medresedeki bozulmayı tamir etmek ve müfredatı akli ve nakli ilimlere şamil modern okullar kurmak yerine, yarayı derinleştiren bu iki sistemlilik hamlesini yapmakla ilmî geleneğe en büyük zararı yapmıştır.

Dinde Reform

“Batılılaşma” hamlesinin sonraki perdesinde ise dinde reform hareketiyle İslamiyet’in içini boşaltarak kendi akıllarındaki İslamiyet’i yerleştirmeye başladılar. En mühimi 20. yüzyılın başlarında ortaya atılan Rus idaresindeki Müslümanların “Ceditçilik” yani reform hareketleridir. Günümüzde de devam eden bu akımın kitapları, bozuk fikirleri “İslam” adı atında tanıtılmaya çalışılmakta ve günümüzde birçok sapık akımın ve müdafilerinin yetişme ve çıkış noktası olmaktadır.

Reform hareketi için İslam âleminin üç önemli ilim merkezi olan Mısır (Ezher), İstanbul ve Buhara-Semerkant hedef seçildi. Önce Ezher ele geçirildi. Yetiştirdikleri Afganî vasıtasıyla Ezher, modernist akımın tesiri altına girdi. Sonra burada eğittikleri kimseleri Tataristan’a göndererek Müslümanları Ceditçi- Kadimci diye ayırarak birbirlerine düşürdüler.

Bu hareketlerin öncüleri, pozitivist (maddeci, inançsız) ve Ezher’den yayılan dinde reform fikirlerinden etkilenen kimselerdi. Öncüleri olan Cemaleddin Afgani 1888’de Petersburg’ta bulunmuş, ceditçilerle görüşerek onları yönlendirmiştir. Carullah ve Rızaeddin bin Fahreddin bundan çok etkilenmiştir. O kadar çok etkilenmiş olacaklar ki daha sonra Rızaeddin bin Fahreddin, Afgani hakkında müstakil bir kitap yazmıştır. Musa Carullah, Ziya Kemali gibi reformcular Mısır’a giderek Afgani gibi reformcuların ders halkalarına katılmış, diğer taraftan da Ruslarla iç içe olmuşlardır. 1917’deki Komünist ihtilalinden sonra milyonlarca Müslüman ve din adamının katledilmesine rağmen Carullah’ın 1930 yılına kadar Rusya’da kalması ve Moskova’da imamlık yapması, çeşitli dinî toplantılara katılması oldukça dikkat çekicidir. Bu akımın organizatörlüğünü yapanlar, milliyetçiliği de dinin yerine ikame etmek kasdıyla, İttihatçılarla iş birliği yaparak Kırımlı İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura gibi kimseleri kullandılar. Her iki grup bilerek veya bilmeyerek ehl-i sünneti ve bunun hamisi olan Osmanlı’yı yıkmak için iş birliği yaptı.

Her Şeyi Tartışalım mı?

Dikkat edilirse dinde reformu, değişimi savunan kimseler devamlı, “Dinde ne varsa her şeyi tartışalım, konuşulmayan bir şey bırakmayalım.” sloganları ile bu mevzuyu gündemde tutuyorlar. “Tesettür, namaz ve bunun gibi emirleri tartışalım. Kelam ve fıkıh kitapları dinî konularda konuşmamızı önlüyor ve standart bir inanma ve ibadet etme şartı getiriyor. İslamiyet de bu yüzden bu hâle geldi. Beş vakit namaz nereden çıktı, üç olmaz mı, iki olmaz mı?” şeklinde konuşmalar ve tartışmalarla suyu bulandırıyorlar. Hâlbuki bu tartışmaların sonu bu insanlar tarafından hem hiçbir yere bağlanmamış ve sadra şifa bir netice Müslümanların önüne konulmamış hem de dinin usul ve esasları umarsızca gözden düşürülmüştür. Nasıl ki fennin, teknolojinin esası tartışmaya dayalıysa, bu ilimler ancak tartışmayla gelişip olgunlaşıyorsa din de nakil esasını kabul etmekle mükemmelliğini, orijinalliğini koruyabilir, hak din olarak kalabilir. Biz bugüne kadar tartışılması gerekeni tartışmadık, hep tartışılmaması gerekeni tartıştık.

Neticede medreselerden yetişenler önce fen ilimleri açısından salahiyetsiz bir duruma düşürüldü; sonra cahil, yobaz diyerek toplumdan dışlanmaya çalışıldı. Diğer okullardan yetişenler ise “terakki” yani “ilericilik” adı altında İslamiyet’ten habersiz şekilde yetiştirildi. Kendi manevi değerlerine, kültürlerine düşman bir nesil ortaya çıkartıldı. Neticede bu yıkım bin yıla aşkın millî, manevi ve an’anevi değerleri de yanında götürdü.

İki Mühim Sacayağı: Aile ve Okullar

Günümüze gelirsek Batı’nın “kültür” ve “üniversal değerler” adları altında bize yaptığı dayatmanın şiddeti her geçen gün artarak devam ediyor. Neredeyse kurtuluş ümidimiz yok denecek bir durumdayız. Bu sebeple ne kadar az zararla inancımızı, ahlakımızı koruyabiliriz; artık bunun hesabını yapmak zorundayız. Eskisinden daha çok gayret göstererek önce kendimizi, sonra çoluk çocuğumuzu manevi değerlerimizle donatmamız gerekiyor. Fetih günleri çok gerilerde kaldı, müdafaada olduğumuzu asla unutmayalım. Bu kadar bedbin bir tablo çizdikten sonra “Peki bunu nasıl yapacağız?” sorusu aklımıza geliyor.

Çarenin iki mühim sacayağı var: İlki ve en mühimi aile. Anne ve baba olarak dinimizi, kültürümüzü, geleneklerimizi, hasılı olmazsa olmazlarımızı mutlaka anlatmamız gerekiyor. Ancak bunu iş işten geçtikten sonra değil, henüz meyve daha olgunlaşmadan, dalındayken yapmamız gerekiyor; dalından düştükten sonra didinmenin, çırpınmanın bir manası kalmıyor. Eğer, “Daha yaşı küçük, henüz çocuğun kafasını bu bilgilerle doldurmayalım, onu boğmayalım!” diyorsak bu, gaflette olduğumuzu; daha doğrusu bu düşünceyi bizim kafamıza sokan ama kendi çocuklarına daha 4-5 yaşındayken kendi dogmalarını öğreten sözde Batılı aydınların tesiri altında olduğumuzu gösterir. Çocuklarımıza kendi değerlerimizi de ancak ceddimizden tevarüs ettiğimiz yol ile yani ilmihâlimize sarılarak öğretebiliriz.

Bu konudaki ikinci sacayağı ise çocuklarımızın hayatının ciddi bir kısmının geçtiği okullar ve bu zaman zarfında sürekli hemhâl oldukları hocalar. Burada bütün yükü öğretmene yüklemek yanlış olur. Çocuğun eğitim hayatı belirli bir yaşa kadar bittabi ailenin mesuliyetindedir. Bu sebeple öğretmenle veli arasında sağlam bir bir irtibat olması gerekir. Bizde ise bu diyalog çok zayıf. Eskiden hem öğrenci hem veli öğretmenden çekinir ve öğretmenlere hürmet gösterirdi. Ancak artık böyle bir şey kalmadı. Veliler, çocuklarının bir şey öğrenmesini değil de üniversite imtihanında yüksek puan almasının sağlanmasını isterken çocuklar da eğlenerek vakit geçirme derdinde. Hâl böyle olunca çocukların da öğretmenlerine karşı ne sevgisi ne de hürmeti kaldı. Artık çocuklar, öğretmenlerini bir üst otorite olarak görmüyor. Bunun neticesinde de eğitim hayatı manen büyük bir sekteye uğruyor. Çocukların arasından sadece şanslı olanlar, aileden düzgün bir eğitim alanlar ve ana-baba duası almış olanlar sıyrılıp çıkıyor.

Muallim mi Müellim mi?

Yeri gelmişken hocaların hocalık vasfıyla ilgili olarak merhum Ahmet Arvasî Hoca’mızın başından geçen bir hatırayı da anlatalım:

Ahmet Arvasî Bey, altmışlı yıllarda, Ağrı’nın Molla Şemdin Köyü’ne ilkokul öğretmeni olarak tayin edilir. Başta muhtar olmak üzere köyün ileri gelenleri kendisini karşılar ve kalacağı eve yerleştirirler. Her türlü ihtiyacı karşılanan Ahmet Bey’in bir şey dikkatini çeker. Köyün ileri gelenleri kendisine hitap ederken kelimenin üzerine basa basa “Müellim Bey” derler. Buna rağmen kendisi bir şey söylemek istemez. Çünkü telaffuzda zorlandıkları için “muallim” yerine “müellim” dediklerini düşünür. Ahmet Bey kısa zamanda köylülerle kaynaşır, köy odalarında ve evlerdeki sohbetlere katılır. Onlarla camiye gider, onların düğünlerinde bulunur, bayramları da beraber kutlarlar. Köylüden kopuk bir öğretmen değil, onlardan biri hâline gelir. Kendilerine tepeden bakmayan, onlarla oturup kalkan, onların sevinçlerini paylaşan, dertlerine ortak olan bu genç öğretmeni köylüler bağırlarına basarlar.

İş bu noktaya gelince daha önce kendisine “Müellim Bey” diye hitap eden köylüler artık “Muallim Bey” diye hitap etmeye başlar. Bu durum Arvasî Hoca’nın dikkatinden kaçmaz ve Arvasî Hoca merakını gidermek için bunu muhtara sorar. O da âdeta günlerdir bu sorunun sorulmasını beklemektedir. Başını kaldırarak ağır ağır konuşmaya başlar: “Evet Muallim Bey, size önceleri ‘Müellim’ dememizin önemli bir sebebi vardı. Kısaca size anlatayım da sizin de merakınızı gidereyim: Bugüne kadar köyümüze gelen öğretmenler hep bizden uzak kaldı, bizim dünyamıza giremedi. Onların ayrı bir dünyaları vardı. Bizimle alakası olmayan, Avrupa’dan gelmiş kimseler gibiydiler. Bizim inancımıza, yaşayışımıza ters bir hayat tarzları vardı. Bizimle yaşayış, inanç birlikleri olmadığı gibi bu değerlerimizle alay da ediyorlardı. Ne aramıza katılır ne de camimizin yolunu bilirlerdi. Hâl böyle olunca bizler bu vaziyete çok üzülüyorduk. Davranışları bize üzüntü, sıkıntı, elem veriyordu. Bunun için biz onlara, ‘elem veren, sıkıntı veren’ manasında ‘Müellim’ diyorduk. Onlar bu kelimenin manası bilmedikleri için bizim bu hitabımızı sizin gibi telaffuz hatası zannediyordu. İlk günler sizi de onlardan zannettik. Bunun için size, ‘Müellim’ dedik. Sonra baktık ki siz onlara hiç benzemiyorsunuz, bizden birisisiniz. Bunu anlayınca artık size ‘Muallim’ demeye başladık.”

Muhtarın bu sözü üzerine Arvasî Hoca, “Anadolu’nun mektep ve medrese görmese bile ne kadar derin bir idrake, irfana sahip olduğunu bu ibretli hadiseden sonra bir kere daha anladım.” der.

Netice

Bu kısa hatırada da olduğu gibi veli ve öğretmen yani muallim iki mühim sacayağıdır. Bunlar birbirleriyle ne kadar haberdar ve uyumlu olursa o zaman bir ilerleme kaydedilir ve ortaya bir netice çıkar. Herkesin bir hesabı var ve dünya nizamını da ona göre kurmaya çalışıyor. Ancak unutmamalıdır ki Allahü Teala’nın da bir hesabı var.

İnşaallah bizler, bizden sonraki nesilleri ceddimizin şuuru ve ciddiyeti ile onlardan sonraki nesillere hazırlayanlardan oluruz.

Unutmayalım ki ilim her zaman baş tacı olmalıdır. Çünkü İslamiyet her daim ilerlemeyi ve ilim öğrenmeyi emretmektedir. Yazının başından beri belirttiğimiz gibi tarih boyunca kim ilme ehemmiyet vermiş ve onu ön planda tutmuşsa başarılı olmuş, o nispette hâkimiyet kurmuş; kim de ilimden uzaklaşmışsa o nispette yok olup gitmiştir.

Yazımızı, bütün anlattıklarımızı tek dörtlükte hülasa eden Yunus Emre Hazretleri’nin şu dörtlüğüyle ziynetlendirip nihayete erdirelim.

İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen
Ya nice okumaktır.

Yazarın Bazı Yazıları

Osmanlı Devleti’nin Gizli Gücü: Aile

Sabahattin Ali’yi Kim Öldürdü?


.

Osmanlı’da Üniversite Yok Muydu?

 Hasan Gül

11/12/2020

Yorum Yaz

Geçenlerde bir gün odamda kaylule yapmak üzere iken, sınırlı da olsa teşrik-i mesaimiz olan akademiden bir zevat gelip yanıma oturdu. Havadan sudan derken, muhatabım konuyu Osmanlı’ya getirip, Avrupa’da Orta Çağdan kalma birçok köklü üniversitenin olduğunu, Osmanlıların ise Tanzimat devrine kadar üniversitesi olmadığını bu sebeple de aşağılık kompleksine kapıldığını ima etmesin mi? Bendeniz bunun üzerine her devrinde Osmanlı’da üniversite olduğunu söyledim. Tanzimat sonrasında kurulan mekteplerden (fakültelerden) başka, Sultan Fatih’in emriyle kurulan Sahn-ı Seman Medreseleri ve Süleymaniye Medreselerinin ve dahi Ayasofya Medresesinin birer üniversite olduğunu, ne var ki bu köklü Osmanlı eğitim kurumlarının 1924 senesinde kapatıldığını söyledim. Hatta turist otobüsleri rahatça park etsinler diye 1930’ların karanlık yıllarında Ebul Feth Gazi Mehmed Han’ın kurdurduğu Ayasofya medresesinin karakuşi bir kararla yıktırıldığını da söyledim. Bu sözlerim onda büyük bir üzüntü ve kedere yol açtı. Dayanamayıp gitti.

Peki acaba biz Osmanlı medreseleri hakkında ne kadar bilgiye sahibiz. Bize öğretilen bu medreselerin çok eskiye, Selçuki veziri Nizamülmülk’e kadar dayandığı ve Osmanlıların eğitim kurumları olduğu. Ekseriya bir havuz veya çeşmenin süslediği avlunun etrafında yerleşmiş odalardan mürekkep, büyük bir derslik binasına sahip yapılar. Hepsine de medrese deyip geçiyoruz. Halbuki bugün eğitim-öğretim nasıl ki derecelere ayrılmış vaziyette, Osmanlılarda da medreseler böyle idi. Şu farkla ki medreselerde maarif sene bitirme üzerine değil, ders geçme üzerinde inşa olunmuştu. Bir talebe bir dersin verildiği medreseyi 3 ayda bitirip, diğer medrese de 1 yıl kalabilirdi. Bazı medreseler için Sultan Fatih ve Kanuni devirlerinde tespit edilmiş süreler vardı. Nihayet Sahn-ı Seman Medreselerine kadar talebelerin en aşağı 5 yıl tedrisat yapmaları şarttı.

Medreselinin Günlük Hayatı Nasıldı?

“Medrese” kelimesi Arapça ders yapılan yer demektir. Keza ders yaptıran manasına da müderris kullanılır. Her medresenin başında mutlaka bir müderris (profesör) bulunurdu. Müderrisin muid (asistan) unvanında bir yardımcısı olurdu. Muid müderrisin gözetiminde talebeyi okutur ve dinlerdi. Ders okuyan talebeye softa, yüksek derecedeki Sahn ve üstü medreselerdeki talebeye ise danişmend denirdi. Talebeler medresedeki odalarında yatar, külliye-kampüs içerisindeki imaretten ücretsiz yemek yer, buranın kütüphanesini ve hamamını kullanırlardı. Ramazan-ı şerif ayı ve cuma günleri dışında haftanın iki günü daha tatil olur, haftanın 4 günü ders yapılırdı. Tatil günlerde talebeler ders notlarını tamamlar, sahafları gezer, kütüphanede çalışır ve münazara etmek üzere ilave okumalar yaparlardı. Bunun dışında kalan ihtiyaçları için her talebeye günlük 2 akçe burs verilirdi.

İmparatorluğun hemen her şehrinde ve kasabasında organize olmuş bu irfan ocaklarından yetişen medreseliler, sınıf şuuruna sahip, güzel giyinen, oturaklı, nüktedan ve cemiyet içinde itibarı yüksek fertler olduğundan herkes onları damat olarak almak isterdi. Tanzimat devrini müteakip okullarda yetişen halka tepeden bakan neslin aksine, medreseliler halktan geldiği gibi hiçbir vakit halktan kopuk da olmamıştır. Bunun en mühim sebebi ise “cer’e çıkma” geleneğiydi. Bu adet-i kadim üzere Ramazan-ı şerif ayında medreseliler köylere ve kasabalara dağılarak 1 ay boyunca köylerde Kuran-ı kerim okutmakta ve köylülerin ilmi fıkhı müşküllerini çözmekteydiler.

Medreselerden Kim Yetişir

Fatih Devrine kadar medreseler askeriye dışında kalan bürokrasi de dahil tüm kadrolarını yetiştirirken, Enderun-u Humayun ve devşirme ocağının güçlendirilmesiyle bürokratlar Sultanın sarayından yetişmeye başlamış ve medreseliler için bu saha kapanmıştır. Bununla birlikte Fatih Sultan Mehmed’in medreselere ehemmiyet vermediğine hükmetmek çok yanlış olur. Zira Sultan Fatih gerek Ayasofya ve Sahn-ı Seman gibi medreseleri kurmuş gerekse medreseleri yakından takip ederek buradaki yetenekli talebelerin yüksek mevkilere gelmesi için teşvik etmiştir. Medreseler cemiyetin ihtiyaç duyduğu Kadı (İslam Hukukçusu, Hâkim), Din Adamı (Müftü), Müderris (Akademisyen), Hekim, Mühendis, Kazasker, Defterdar, Nakib-ül Eşraf, Ruznamçeci (Yüksek Yargı ve Eğitim Bürokratları) yetiştirmek için kurulduğunu söyleyelim. Bugün İngilizce tüm okullarda zorunlu dil olduğu gibi, geçtiğimiz yüzyıl başına kadar Latince ve Grekçe Avrupa’da bilim dili olarak kabul ediliyor, kitaplar bu dilde yazılıyor ve herkes bu dilleri öğrenmenin yollarını arıyordu. İşte bu bağlamda İslam dünyasının bilim dili olan Arapça da, Osmanlı medreselerinde çok geniş bir saha işgal ediyordu.

Medresede Yükselmek

Osmanlı coğrafyasında doğan bir çocuğun ilk gittiği okul Sıbyan mektebi oluyordu. Burada Kuran-ı kerim, okuma, basit düzeyde hesap (matematik) ve ilmihal bilgisi öğretilmekteydi. Mahalle veya köylerdeki sıbyan mektebini bitirenlerden muhtasarat denilen sarf ve nahiv derslerini (kelime ve cümle bilgisi), hesap (matematik) ve hendese (geometri) derslerinin ilk derecesini alanlar medreseye adım atmaya hak kazanırlardı.

Yanda tablo halinde gösterdiğimiz üzere medreseler en altta Haşiye-i Tecrid olmak üzere Süleymaniye Medreselerindeki Darülhadis’e kadar silsile halinde uzamaktaydı. Talebe kabiliyeti ve azmi doğrultusunda bütün bu basamakları tırmanıp icazet (diploma) almalıdır. Eğer dahile kadar yükselir ve fakat buradan sonra lisans düzeyindeki Sahn ve üstündeki medreselere gitmek istemezse, imam veya sıbyan mektebinde muallim olabilir. Bu kişi artık kadı olamaz ama gerekli staj ve imtihanları verdiği taktirde kadı naibi (yardımcısı) olabilir. Böylelikle Osmanlılarda en basit cami hocası ve imamın dahi bugünkü manada lise mezunu olduğu anlaşılıyor.

Medreselerde hadis, fıkıh, kelam, akaid gibi nakli ilimlerle beraber astronomi, tabiat ilimleri, hikmet, matematik ve geometri akli ilimler öğretilmekteydi. Medresede okutulan en meşhur ders o medreseye ismini verdiğinden Haşiye-i Tecrid, Miftah, Telvih gibi isimler almıştır. Dergimizde bu dersleri layıkı veçhiyle konu alan ayrı bir makale bulunduğu için bu konuya temas etmeyeceğiz. (Osmanlı Medreselerinde Tedrisat)

Müderrisin Dinamik Dünyası

Ayrı bir tablo halinde verdiğimiz üzere müderris kadrosuyla en aşağı dereceden medreseye giren akademisyen 20 akçe günlük ücret almaktadır ve münhal (boş) kadro bulundukça bir üst medreseye girebilmektedir. Boşalan bir kadroya aynı derecede iki veya daha fazla müderris başvurduğunda bunların arasında imtihan yapılırdı. Aday müderrislere bunun için herhangi bir konu verilip, takrirleri (bilimsel yaklaşımları) dinlenir, aynı zamanda bu mesele üzerine bir makale yazmaları istenirdi. Bunu müteakip heyet (jüri) kararını verir, kimin kadroya hak kazandığını açıklardı. Bu imtihanlar kazasker denilen bugünki YÖK ve Yargıtay başkanı düzeyinde ilmiye bürokratlarının hazır bulunduğu, büyük camilerden birinde herkesin gözü önünde cereyan ederdi. Böylelikle hem ilim ve onun mensupları halkın gözünde itibar görür hem de kayırma ve iltimasın önüne geçilmiş olurdu. Bugün üniversitelerimizde akademisyen alımı esnasında hazırlanan ısmarlama kadro ilanlarını düşünecek olursak, Osmanlı medreselerinin ne denli ilim merkezleri olduğu daha iyi anlaşılır.

Müderrislerin, medreselerde teorik eğitim vermek dışında, bulundukları dereceye göre kaza (ilçe), sancak (şehir) ve eyalet merkezlerinde (vilayet) kadılık vazifesi alabilmekteydiler. Bunun için hazırladığımız tablodan da anlaşılacağı üzere, Hariç’e kadar olan medreselerde vazifeli iken adli hizmete atılan müderrisler kazalara, Sahn-ı Seman denilen Fatih medreselerine kadar olan Hariç ve Dahil müderrisleri sancaklara, Sahn ve üstündeki müderrisler mevleviyet kadılığı denilen itibarlı pozisyonlarda eyalet merkezlerine gidebiliyordu. Mevleviyet kadılıklarında yükseldikten sonra Anadolu Kazaskerliği, Rumeli Kazaskerliği ve nihayet Şeyhülislamlık geliyordu. Padişahın tahta çıktığı cülus ve bayram merasimleri esnasında, mevleviyet kadıları padişahı tebrik edecek olduğunda, veziriazamın bildirmesiyle, derecesine hürmeten padişah derhal ayağa kalkardı.

Halkın Arasına Karışan Profesörler 

Kadı olarak İstanbul’dan taşra çıkan müderrisler, burada oturup, kalkması, güzel konuşması ve ince zevkleri ile insanlar için bir emsal, referans teşkil etmiştir. Kadıların bu hususiyetinden dolayı, güzel evsafı ile ön planda olan bir kişi ufak bir kusur yapınca “O kadarı kadı kızında da olur” tabir olmuştur. Tarihin her devrinde olduğu gibi Osmanlılar devrinde de nefsinin esiri, mal ve mansıb sevdasıyla halka zulmeden idareciler olmuş, bunların karşısında halk, kadıların arkasına sığınmış, kadılar da bu eşkıyalara meydanı teslim etmemiştir. Osmanlı teşkilatı, kadıların yerel siyasi otorite karşısında eğilmemeleri için itinayla tanzim edilmiştir. Şöyle ki kadı, bulunduğu havalide hiçbir siyasi otoriteye hesap vermediği gibi direkt olarak imparatorluk meclisi, Divan-ı Humayun’a mektup yazabilmekteydi. Yerel ileri gelenler kadıyı tehdit edecek kadar gemi azıya aldığında ise, kadı vaziyeti İstanbul’a bildirip, derhal istifa ederek münhal olan başka bir kadılığa veya medreseye girebilmekteydi. Bu süre zarfında zengin medrese vakıfları kadı’nın idame-i hayatı için gerekli parayı tahsis etmekteydi. Adaletin en kritik unsuru olan kadı ve müderrislerin önemini kavradığı için ileri gelen tüm Osmanlılar hanım ve beyleri zengin medreseler vakfedip bu hayra ortak olmuşlardır.

Kaynak ve İlave Okuma

İlmiye Teşkilatı, İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Osmanlı Medreseleri (makale), Ekrem Buğra Ekinci

Yazarın Beğenebileceğiniz Bazı Yazıları

Bizans’ta Eğitim

Ayasofya’nın Mozaiklerini Kimler Kazıdı

Genç Plinius: Bir Roma Entelektüeli


.

Koca Murad Gazi: Allah Yolunda Geçen Bir Ömür

 Emir Ali Demirel

09/12/2020

Yorum Yaz

28 Temmuz 1402’de bütün dünya tarihinin en kanlı meydan muharebelerinden biri Ankara’da yaşandı. İki yüz binden fazla muharibin birbirine girdiği bu dehşetengiz savaş, Sultan Yıldırım Bayezid’in Emir Timur karşısında mutlak mağlubiyeti ve kendisinin de esareti ile neticelendi. Timur, bütün Anadolu Beyliklerine taçlarını iade ederek Asya’ya döndü. Sultan Bayezid’in yıllardır ilmek ilmek dokuduğu Anadolu birliği parçalandı. Akabinde Bayezid Han’ın hayattaki dört oğlu, iktidar için mücadeleye girişti ve 11 senelik Fetret Devri’nin galibi, imparatorluğun ikinci kurucusu mesabesinde addedilen Çelebi Sultan Mehmed oldu. 8 sene saltanat sürüp vücudunda elli kadar cenk yarasıyla 32 yaşında dâr-ı bekâya irtihal eden sultanın şu sözü, bu denli çileli bir hayatın belki de en veciz ifadesidir: “Çocuk yaşım içinde bunca belalar kim çektim, kimse çekmiş değildir.”

Çelebi Sultan Mehmed’in oğlu Şehzade Murad, Haziran 1404’te Amasya’da dünyaya geldi. On iki yaşına girince Amasya, Tokat, Sivas, Çorum ve Osmancık bölgelerini içine alan Rum vilâyeti beyliğiyle Amasya’ya gönderildi. 1417-1421 yılları arasında Rum (Amasya) hududunda Osmanlılara karşı mühim hadiseler vuku buldu. Şehzade Murad ve yeni atabeyi Rum Beylerbeyi Hamza Bey; Samsun’u, İsfendiyaroğlu’nun elinden aldı. Bu muvaffakiyetten az sonra Şehzade Murad, ölüm döşeğinde olan babası tarafından Bursa’ya çağrıldı. Oraya gittiği zaman Çelebi Sultan Mehmed vefat etmişti. Bizanslıların yanında bulunan Düzme Mustafa’nın harekete geçmesi korkusuyla vezirler, padişahın ölümünü 41 gün gizli tutmuşlar ve yeniçerileri bir bahane ile Anadolu’ya geçirmişlerdi. Bursa’da erkân ve bir kısım yeniçeriler tarafından kendisine biat edilen Şehzade Murad, 25 Haziran 1421’de 6. Osmanlı sultanı olarak tahta çıktı.

Mustafa Çelebi Kıyamı

Osmanlı kroniklerinde “Düzme Mustafa” diye tesmiye edilen Şehzade Mustafa Çelebi hakkında anlatılan farklı rivayetler olsa da kuvvetle muhtemel Emir Timur’un Ankara Savaşı sonrasında yanında Asya’ya götürdüğü Yıldırım Sultan Bayezid’in bir oğludur. Emir Timur’un 1405’te vefat etmesi üzerine geri dönmüş ve Fetret Devri’ndeki taht mücadelesine, Aydınoğlu Cüneyd Bey’le ittifak kurarak katılmış, akabinde kardeşi Çelebi Sultan Mehmed’e mağlup olup Bizans’a iltica etmiştir. Mustafa Çelebi, kardeşi Sultan Mehmed’in ölümüne kadar esarette kaldı. II. Murad’ın tahta çıkmasından sonra Osmanlı-Bizans münasebetleri bozulunca İmparator Manuel onu serbest bırakarak onun Gelibolu’ya çıkmasını sağladı. Genç Sultan Murad Han; amcasının üzerine, veziri Bayezid Paşa’yı yolladı. Mustafa Çelebi ile Bayezid Paşa kuvvetleri Gelibolu’nun Sazlıdere mevkiinde karşılaştı. Ancak Paşa’nın emrindeki kuvvetler Mustafa Çelebi tarafına geçince Bayezid Paşa da teslim olmak zorunda kaldı (1421). Bayezid Paşa idam edildi. Bu hadiseden sonra Mustafa Çelebi Edirne’ye gelerek hükümdarlığını ilan etti ve adına para kestirdi.

1422 başında Mustafa Çelebi Anadolu’ya geçip Bursa üzerine yürümeye başladı. Sultan Murad, fevkalade telaşlanıp Amasya’ya çekilmeyi düşündüyse de dedesi Yıldırım Bayezid’in damadı, Seyyid Emir Buharî Hazretleri genç padişaha cesaret verdi. Sultan Murad, amcasını Uluabad Çayı kenarında karşıladı. Çeşitli diplomatik faaliyetlerle Aydınoğlu Cüneyd Bey’in ve Rumeli Beyleri’nin Murad Gazi tarafına çekilmesi ve Mustafa Çelebi ordusunun bir gece baskınında ağır zayiat vermesi neticesinde devlet kuşu, Sultan Murad’ın başına kondu. Bütün Rumeli Beyleri, Sultan Murad’ın huzurunda af diledi hatta Vezir-i Azam İbrahim Paşa; kendilerinin asi olduklarını, ibret-i âlem için cezalandırılmalarını istediyse de Murad Gazi hepsini affetti. Mustafa Çelebi, Tunca Nehri kenarındaki Kızılağaç Yenicesi’nde tevkif edildi ve Mart 1422’de idam edildi.

Anadolu’da Birlik için Gayret

II. Murad’ın rakipsiz şekilde tahta sahip olması, Bizans’ı son derece telaşlandırdı. Padişahın, o derece dönek hareket eden Bizans’tan öç almak isteyeceği muhakkaktı. Nitekim imparatorun elçilerini ve hediyelerini Edirne’de kabul etmedi ve Bizans’a harp ilan etti. Böylece Bizans’ın Osmanlılar tarafından altıncı muhasarası başlamış oluyordu ki bu muhasara, ilk altı muhasaranın en şiddetlisi ve ciddisidir.

30.000 kişi ve ayrıca donanma ile İstanbul’u kuşatan 18 yaşındaki II. Murad, 20 Haziran 1422’de şehrin önüne geldi. 64 gün süren muhasaranın kaldırılmasına, II. Murad’ın 13 yaşındaki kardeşi, Isparta Sancakbeyi olan Şehzade Küçük Mustafa’nın isyanı sebep oldu. Şehzade, Bizans ve Anadolu Beylikleri tarafından geniş ölçüde kışkırtılmıştı. Gerçekte şahsen yaptığı işin mahiyetini iyice kavramış değilse de etrafındaki muhteris simalar genç şehzadeyi kullanıyordu.

Karaman ve Germiyan kuvvetleriyle desteklenip İznik’i alan Şehzade Mustafa, Sultan II. Murad’ın hızlı bir şekilde Bizans muhasarasını kaldırması neticesinde İznik’te yakalandı ve idam edildi. Bu gaile, II. Murad’ın keskin tedbirleri sayesinde “Düzme Mustafa” hadisesi kadar büyümeden söndürülmüş oldu. Bu hadiseden sonra Sultan Murad’ın Bizans ile olan münasebetleri daha yumuşak hâle geldi.

Candaroğlu İsfendiyar Bey, II. Murad’ın büyük gaileler içinde bulunmasından faydalanarak evvelce kendisine ait olan yerlere tecavüz etmiş, Çankırı ve Tosya’yı almıştı. İsfendiyar Bey, Bolu ile Gerede arasında Osmanlı ordusuna yenildi. Sinop’a kaçtı ve oğlunu Sultan’a göndererek sulh istedi. Eski sınırlar üzerinden bir sulh yapılmakla beraber beyliğin ödediği vergi ağırlaştırıldı. Esasen anne tarafından Osmanoğlu olan İsfendiyar Bey, güzelliği ile meşhur kızını, 20 yaşındaki genç sultana verdi. Düğün, 1424 senesinde Bursa’da yapıldı.

Bundan sonraki hareket, Menteşe ve Aydın beyliklerini tarihe gömdü. 1425’te Menteşe iline (Muğla) gelen II. Murad, son Menteşe beylerini Tokat’a sürdü ve beyliği, bir sancak (vilayet) şeklinde Anadolu Beylerbeyliği’ne (merkezi Ankara) bağladı.

Mustafa Çelebi’nin yanından ayrılınca kendisine tekrar beyliği verilen Aydınoğlu Cüneyd Bey, ileri yaşına rağmen, gene entrika çevirmekten ve İzmir’de Osmanlı nüfuzunu kırmaya çalışmaktan feragat etmemişti. Devletin yüksek menfaatleri için Anadolu’nun bütün Ege kıyılarının Osmanlı idaresinde bulunması gerekiyordu. Zira bu kıyılara karşı olan adalar, Cenevizlilerin ve Rodos Şövalyeleri’nin elinde idi. 1426 Salihli Meydan Muharebesi’nde Osmanlı ordusuna yenilen Cüneyd Bey, daha bir müddet ümitsiz mukavemet gösterdikten sonra yakalandı ve idam edildi.

Sıra Karamanlılara dönmeye gelmişti. Karamanoğlu II. Mehmed Bey, Antalya’daki Teke Beyliği’ni de almak isterken kaleden atılan bir top güllesiyle maktul düştü. Bu suretle Osmanoğulları’nın en azılı düşmanlarından olan II. Mehmed Bey tarih sahnesinden çekilmiş oluyordu. Bu vesileyle II. Murad, Korkuteli’ndeki Teke Beyliği’ne de son verdi ve Hamid-Teke Devleti de tarihe karıştı. Karaman tahtı, Mehmed Bey’in oğlu II. İbrahim Bey’e kalıyordu. II. İbrahim Bey’in üç kardeşi Osmanlı hizmetine girdi. Bununla beraber İbrahim Bey, 40 yıllık saltanatı boyunca Osmanlı düşmanlığından vazgeçmedi.

1427 sonunda da Germiyanoğlu Yakup Bey’in Bursa’yı ziyareti ve beyliğin, kendisi öldükten sonra Osmanlı’ya mütabaat etmesini vasiyet etmesi üzerine 1428’de Germiyan ili de (Kütahya) II. Murad’a geçti.

Venedik ve Macaristan ile Mücadele

Türk birliği yolunda II. Murad, çok büyük başarı kazanmış ve dedesinin mirasını adım adım toplamıştı. Şimdi Osmanlılara tâbi Türkmen beylikleri olarak hayatlarını muhafaza eden Candar ve Karaman beylikleri ile Memlük-Osmanlı arasında bir tampon devlet olan Dulkadir Beyliği kalıyordu. Üçüyle de Osmanoğulları sıkı akrabalık münasebetleri kurmuştu.

1425’te 5 sene sürecek Osmanlı-Venedik harbi başladı. II. Murad, Venedik’in Osmanlı’yı alakadar eden meselelere fazlaca karışmasını önlemek azmindeydi. Bu savaşta Macaristan da Venedik’in yanında yer aldı. 1426’da General Pippo’nun kumandasındaki Macar ordusu, Vidin’den kuzeye doğru Tuna’yı geçen II. Murad tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. Aynı senenin yazında akıncılar, Hırvatistan’a kadar bütün Bosna’yı çiğnedi. Sırbistan despotu Stefan’ın 1427’de ölümü, Sultan Murad’dan izinsiz bir şekilde yerine yeğeni Georg Vulkoviç’in geçmesi üzerine Murad Gazi bu cülûsu tanımadı. Zira yeni despot, Osmanlılara karşı Macarlarla anlaşmıştı.

Sultan Murad, Prenses Olivera’nın, dedesi Yıldırım Sultan Bayezid’in zevcesi olması dolayısıyla Sırbistan tahtının meşru varisi olduğunu iddia ediyordu. Macaristan ise bunu reddediyordu. Osmanlıların daha çabuk müdahalesinden korkan Macarlar, acele Sırbistan’a girdi. Fakat Güğercinlik mevkiinde Vidin Sancakbeyi Sinan Bey’in yaptığı ani bir taarruzla perişan oldular. Macar ordusunun büyük bir kısmı kılıçtan geçirildi ve Tuna’da boğuldu. Kral Sigismund, Niğbolu hezimetinden sonra ikinci defa canını zor kurtardı. Bir an için Osmanlı, Avrupa’da, Yıldırım devrindeki zirvesine vasıl olmuş göründü. Böylece Sırbistan, yıllık 50.000 duka altını yıllık vergiyle yeniden Osmanlı tabiiyetine giriyordu.

Venedik’le harp devam etti. Açık deniz muharebeleri veriliyordu. Fakat Osmanlı donanması daha Venedik donanmasının -ki dünyanın birinci deniz kuvveti idi- kudretine erişememişti. Macaristan’ın bir müddet aradan çekilmesi, Venedik’in ümitlerini kırmadı. Venedik Doçu, şimdi Sultan Murad’a Anadolu’da ikinci bir cephe açtırmak suretiyle harbi kazanmak istiyordu. Bunun için de Karamanlılar daima hazırdı.

Şubat 1430’da Sultan Murad, Edirne’den Selanik’e geldi. Türk ordusu şehri muhasaraya aldı ve topla dövmeye başladı. 3 hafta kadar devam eden kuşatmadan sonra Venedik garnizonu daha fazla mukavemet edemedi ve şehir fethedilince II. Murad’ın emriyle Türk göçmenleriyle iskân edildi. 1431’de Venedik’le imzalanan bir anlaşmayla 5 senedir devam eden Venedik-Osmanlı Harbi nihayet buldu.

Osmanlıların, Macaristan ve Venedik harpleriyle meşgul olması dolayısıyla Karamanoğlu II. İbrahim Bey, kendisinden gasp edilmiş olduğunu addettiği Hamid ilini çiğnedi. II. Murad’ın geri gelmesiyle kaçan İbrahim Bey yakalanamadı. Murad Gazi uzun bir Karaman gailesiyle uğraşmak istemiyordu. Nüfuz sahibi çeşitli arabulucular vesilesiyle 1434’te bir sulh imzalandı.

1437’de Macar ordusu, hukuken Türk toprağı sayılan Sırbistan’ı geçip asıl Türk hududuna yaklaştı. Vidin Sancakbeyi Ali Bey, Semendire yakınlarındaki meydan muharebesinde mağlup oldu. Almanya-Macaristan İmparatoru Sigismund’un 1437 sonlarına tesadüf eden ölümüyle Türk kuvvetleri Sırbistan’a girdi. Murad Gazi bizzat ordunun başında olmak üzere 3 aylık bir muhasaradan sonra 1439’da Prensliğin merkezi Semendire fetholundu ve geçici olarak Sırbistan Prensliği ortadan kaldırıldı. Bosna Krallığı da tamamen Osmanlı tabiiyetine girdi. 1439’da Evrenosoğlu Ali Bey, 6 ay müddetince Orta Avrupa’nın kilidi Belgrad’ı muhasara ettiyse de alamadı. Kışın yaklaşmasıyla muhasara kaldırıldı. Bu, Belgrad’ın birinci muhasarasıdır.

Dinden Döndüren Kin

Bizans imparatoru VIII. Ioannes (Yahya), yeni bir Haçlı Seferi tertiplemek ve Bizans’ı kurtarmak istiyordu. İmparator, Papa’yı bizzat ziyaret etti ve Ortodoks mezhebini inkâr edip Katolik mezhebini resmen kabul etti. Bu durum II. Murad’ın canını oldukça sıktı. Konstantinopolis’i muhasara etmeyi düşündüyse de Vezir-i Azam Çandarlızade Halil Paşa tarafından bu fikrinden vazgeçirildi. Osmanlı, bütün Avrupa ile çarpışmaktan şimdilik uzak durmalıydı. Devlet, Yıldırım zamanındaki kudretine henüz erişmemişti.

1442’de Sancakbeyi Mezid Bey’in Macar komutanı Hunyadi Yanos tarafından yenilmesi üzerine Beylerbeyi Şihabeddin Paşa, Yanos’un üzerine gönderildi. Fakat Şihabeddin Paşa 5000 şehit ve bir o kadar da esir verip mağlup oldu. Ardından Beylerbeyi Kasım Paşa da 2000 şehit ve 4000 esir verip çekildi.

II. Murad, Osmanlı’nın sıkışıklığından istifade edip Ankara’ya kadar yaklaşan Karamanoğlu II. İbrahim Bey’e karşı Anadolu’da idi. II. Murad, Karamanlılarla anlaşıp Edirne’ye geldiyse de Kasım Paşa’nın yenildiğini, Sofya’nın düştüğünü öğrendi ve ordusunun başında Sofya’da düşmanı karşıladı. 1443 sonunda orduların öncüleri arasında geçen İzladi muharebesinde Türkler mağlup oldu ve korkunç bir kışın tesiri altında Edirne’ye çekildi.

Bu Dünyada Rahat Yok

Bu mağlubiyetler üzerine bir de en büyük oğlu 18 yaşındaki Şehzade Alaaddin Ali’nin ölüm haberi, padişahı son derece sarstı. Sultan, Avrupa ile bir sulh yapıp devleti birkaç sene sulh içinde kalkındırmak istedi ve Temmuz 1444’te imzalanan Segedin Anlaşması sonrası tahtı, “Oğlumu hâl-i hayâtımda tahta geçirem; tâ ki gözüm bakarken görem, ne vechile pâdişâhlık ider?” diyerek 12 yaşındaki Şehzade Mehmed’e bıraktı ve Manisa’ya çekildi.

Bunun üzerine anlaşmayı bozan Avrupalılar, büyük bir Haçlı ordusu teşekkül ettirip Eylül 1444’te Vidin’e kadar geldi. Sultan Mehmed’in babasına yazdığı mektup sonrası, babası, başkumandan sıfatıyla 40.000 kişilik ordunun başına geçti.

İki ordu, Niğbolu’dan 48 sene sonra 10 Kasım 1444’te, Edirne’nin 200 km kuzeyindeki Varna’da karşılaştı. Murad Gazi, “Yâ ilâhî! Mü’min kullarını benim günahlarımın çokluğundan ötürü küffâr elinde zebûn eyleme. Habîbin hürmeti içün, ümmetini sen sakla ve sen mansûr u muzaffer eyle!” diye dualar etti. 10 saatten fazla süren savaşın sonunda Macaristan Kralı Wladislav’ın öldürülmesi sonucu savaşın mutlak galibi Osmanlılar oldu.

Bu savaş sonrası vüzerânın ve ümerânın istekleri üzerine Aralık 1445’te Sultan Murad tahta yeniden çıktı. Murad Gazi 1446’da Mora, 1447’de Arnavutluk Seferi’ne çıktı.

19 Ekim 1448’de talihini yeniden denemek isteyen Hunyadi Yanos ile II. Kosova Savaşı cereyan etti. 3 gün 3 gece devam eden zorlu muharebenin sonunda Hristiyanlar 17.000 ölü verip çekildi. II. Kosova, Avrupa’nın Müslümanları Rumeli’den sürmek için yaptığı teşebbüslerin sonuncusu oldu. Bundan sonra Avrupa tamamen müdafaa vaziyetine geçecektir.

II. Murad, 1450’de 2. Arnavutluk Seferi’ne çıktı. Seferden döndükten sonra Edirne’de oğlu Şehzade Mehmed’in, Dulkadiroğlu Sitti Hatun ile muhteşem düğünleri yapıldı. 1450’nin son günlerinde Şehzade Mehmed, Sancakbeyi olup Manisa’ya hareket etti; Edirne’de babasının elini öpüp babasına veda etti. 19 yaşına yaklaşıyordu ve bu; şehzadenin, babasını son görüşü oldu.

Küllü Nefsin…

Sultan Murad Gazi, sürekli devam eden gailelerle yıpranmış, zamanından önce ihtiyarlamıştı. Devleti, dedesi Yıldırım Sultan Bayezid zamanındaki ihtişamına kavuşturabilmek için 30 sene cehd ü gayret göstermişti. Ve nihayet 6 Şubat 1451’de sabah vakti, Edirne Sarayı’nda 47 yaşında bu fâni âleme gözlerini kapadı.

İlim ve sanat ehline hürmeti, onları himayesi ve hayır hasenatının bolluğu sebebiyle tebaası tarafından “Koca Murad” diye anılan Murad Gazi, Osmanlı coğrafyasının birçok yerinde imar faaliyetlerini yürütmüştür. Bursa’da Muradiye Külliyesi, Edirne’de Üç Şerefeli Cami ve Ergene Köprüsü (Bugünkü Uzunköprü ilçesine ismini veren köprü); ayrıca Üsküp, Alacahisar, Selânik, Merzifon’da camiler onun yadigârlarındandır. İnce ruhlu, hassas, çok âdil, merhametli, sözüne sadık, cesur, azim ve tedbirli, güler yüzlü, ahdine riayet edenlere dost, ahdini bozanlara karşı pek şedid idi. Hammer’in de dediği gibi memleketini şerefle ve hakkaniyetle idare ederek milletinin hatırasında mütedeyyin, lütufkâr, âdil ve metin bir hükümdar namı bıraktı. Bursa’da yaptırdığı Muradiye Külliyesi’ndeki türbesinin kitabesinde de bu hususlar şöyle anlatılmaktadır:

Murad Gazi Türbesinin Kitabesi

Bismillahirrahmanirrahim

Elhamdülillâhi’l-mütevehhid-i bi’l-bekâ,

El-münezzehi ani’z-zevâli ve’l-feydâ

Ve alâ men erselehû bi’l-hanîfeti’l-beydâ, ve âlihî ve eshâbihi’l-kirâm

Emmâ ba’d, fe-kad intekale min dâri’l-fenâi ve’l-gurûr

İlâ dâri’l-bekâi ve’s-sürûr

Ve min menzili’l-‘ınâ ve’t-terah

İlâ mahfeli’l-gınâ ve’l-ferah

Sultânu selâtîni’d-dehr

Mâlikü memâliki’l-berri ve’l-bahr

Sultânu’l-guzzâti ve’l-mücâhidîn

Melceu’d-duafâ ve’l-mesâkîn

Fahru’s-selâtîn-i Âl-i Osmân

El-mahsûsu bi-inâyeti’l-meliki’l-Mennân

Es-Sultân bin Es-sultân, Es-sultân Murâd bin Es-Sultân

Muhammed bin Es-Sultân Bâyezîd Hân

Bevveehu’l-lâhu te’âlâ ilâ gurâfi’l-cinân

Ve efâda aleyhi şeâbîbe’l-gufrân

Dahvete erbe’an gurreti’l-Muharremi’l-harâm, sene Hams ve hamsîn ve semâni-mie

---

Bismillahirrahmanirrahim

Yegâne bâkî olup her türlü zevalden ve kusurdan münezzeh olan Allah’a hamd olsun

Onun bize gönderdiği temiz peygamberine ve ailesine ve kıymetli eshabının hepsine selamlar olsun.

O; fenâ ve gurur âleminden bekâ ve sürûr, mutluluk âlemine göçtü.

O; sıkıntı ve üzüntü diyarından, zenginlik ve ferahlık yurduna göçtü.

O ki zamanın sultanlarının sultanı, karanın ve denizin mâliki

Gazilerin ve mücâhidlerin sultanı, zayıfların ve fakirlerin sığınağı

Yüce Allah’ın yardımıyla, Osmanlı sultanlarının medâr-ı iftihârı

Sultan oğlu sultan, Sultan Bayezid oğlu Sultan Muhammed oğlu Sultan Murad Han

Allahü Teâlâ onu cennet köşklerine yerleştirsin ve onun üzerine mağfiret yağmurları yağdırsın.

4 Muharremü’l-Harâm sabahı, sene sekiz yüz elli beş [M. 6 Şubat 1451]

Sultan’ın hayatı hakkında detaylı bilgi sahibi olmak ve hadiselerin sebep ve sonuçlarını etraflıca öğrenmek isteyenlere Yılmaz Öztuna’nın Türkiye Tarihi III. cildini ve Ahmet Şimşirgil’in Kayı II kitabını tavsiye ederim.

Tavsiye Yazılar

Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa’nın Hayatı

Yunan Meselesi ve Dömeke Muhârebesi

Anadolu Yanıyor: Celali İsyanları

Muhteşem Osmanlı Eserleri Terkip mi, Taklit mi?


.

Koca Murad Gazi: Allah Yolunda Geçen Bir Ömür

 Emir Ali Demirel

09/12/2020

Yorum Yaz

28 Temmuz 1402’de bütün dünya tarihinin en kanlı meydan muharebelerinden biri Ankara’da yaşandı. İki yüz binden fazla muharibin birbirine girdiği bu dehşetengiz savaş, Sultan Yıldırım Bayezid’in Emir Timur karşısında mutlak mağlubiyeti ve kendisinin de esareti ile neticelendi. Timur, bütün Anadolu Beyliklerine taçlarını iade ederek Asya’ya döndü. Sultan Bayezid’in yıllardır ilmek ilmek dokuduğu Anadolu birliği parçalandı. Akabinde Bayezid Han’ın hayattaki dört oğlu, iktidar için mücadeleye girişti ve 11 senelik Fetret Devri’nin galibi, imparatorluğun ikinci kurucusu mesabesinde addedilen Çelebi Sultan Mehmed oldu. 8 sene saltanat sürüp vücudunda elli kadar cenk yarasıyla 32 yaşında dâr-ı bekâya irtihal eden sultanın şu sözü, bu denli çileli bir hayatın belki de en veciz ifadesidir: “Çocuk yaşım içinde bunca belalar kim çektim, kimse çekmiş değildir.”

Çelebi Sultan Mehmed’in oğlu Şehzade Murad, Haziran 1404’te Amasya’da dünyaya geldi. On iki yaşına girince Amasya, Tokat, Sivas, Çorum ve Osmancık bölgelerini içine alan Rum vilâyeti beyliğiyle Amasya’ya gönderildi. 1417-1421 yılları arasında Rum (Amasya) hududunda Osmanlılara karşı mühim hadiseler vuku buldu. Şehzade Murad ve yeni atabeyi Rum Beylerbeyi Hamza Bey; Samsun’u, İsfendiyaroğlu’nun elinden aldı. Bu muvaffakiyetten az sonra Şehzade Murad, ölüm döşeğinde olan babası tarafından Bursa’ya çağrıldı. Oraya gittiği zaman Çelebi Sultan Mehmed vefat etmişti. Bizanslıların yanında bulunan Düzme Mustafa’nın harekete geçmesi korkusuyla vezirler, padişahın ölümünü 41 gün gizli tutmuşlar ve yeniçerileri bir bahane ile Anadolu’ya geçirmişlerdi. Bursa’da erkân ve bir kısım yeniçeriler tarafından kendisine biat edilen Şehzade Murad, 25 Haziran 1421’de 6. Osmanlı sultanı olarak tahta çıktı.

Mustafa Çelebi Kıyamı

Osmanlı kroniklerinde “Düzme Mustafa” diye tesmiye edilen Şehzade Mustafa Çelebi hakkında anlatılan farklı rivayetler olsa da kuvvetle muhtemel Emir Timur’un Ankara Savaşı sonrasında yanında Asya’ya götürdüğü Yıldırım Sultan Bayezid’in bir oğludur. Emir Timur’un 1405’te vefat etmesi üzerine geri dönmüş ve Fetret Devri’ndeki taht mücadelesine, Aydınoğlu Cüneyd Bey’le ittifak kurarak katılmış, akabinde kardeşi Çelebi Sultan Mehmed’e mağlup olup Bizans’a iltica etmiştir. Mustafa Çelebi, kardeşi Sultan Mehmed’in ölümüne kadar esarette kaldı. II. Murad’ın tahta çıkmasından sonra Osmanlı-Bizans münasebetleri bozulunca İmparator Manuel onu serbest bırakarak onun Gelibolu’ya çıkmasını sağladı. Genç Sultan Murad Han; amcasının üzerine, veziri Bayezid Paşa’yı yolladı. Mustafa Çelebi ile Bayezid Paşa kuvvetleri Gelibolu’nun Sazlıdere mevkiinde karşılaştı. Ancak Paşa’nın emrindeki kuvvetler Mustafa Çelebi tarafına geçince Bayezid Paşa da teslim olmak zorunda kaldı (1421). Bayezid Paşa idam edildi. Bu hadiseden sonra Mustafa Çelebi Edirne’ye gelerek hükümdarlığını ilan etti ve adına para kestirdi.

1422 başında Mustafa Çelebi Anadolu’ya geçip Bursa üzerine yürümeye başladı. Sultan Murad, fevkalade telaşlanıp Amasya’ya çekilmeyi düşündüyse de dedesi Yıldırım Bayezid’in damadı, Seyyid Emir Buharî Hazretleri genç padişaha cesaret verdi. Sultan Murad, amcasını Uluabad Çayı kenarında karşıladı. Çeşitli diplomatik faaliyetlerle Aydınoğlu Cüneyd Bey’in ve Rumeli Beyleri’nin Murad Gazi tarafına çekilmesi ve Mustafa Çelebi ordusunun bir gece baskınında ağır zayiat vermesi neticesinde devlet kuşu, Sultan Murad’ın başına kondu. Bütün Rumeli Beyleri, Sultan Murad’ın huzurunda af diledi hatta Vezir-i Azam İbrahim Paşa; kendilerinin asi olduklarını, ibret-i âlem için cezalandırılmalarını istediyse de Murad Gazi hepsini affetti. Mustafa Çelebi, Tunca Nehri kenarındaki Kızılağaç Yenicesi’nde tevkif edildi ve Mart 1422’de idam edildi.

Anadolu’da Birlik için Gayret

II. Murad’ın rakipsiz şekilde tahta sahip olması, Bizans’ı son derece telaşlandırdı. Padişahın, o derece dönek hareket eden Bizans’tan öç almak isteyeceği muhakkaktı. Nitekim imparatorun elçilerini ve hediyelerini Edirne’de kabul etmedi ve Bizans’a harp ilan etti. Böylece Bizans’ın Osmanlılar tarafından altıncı muhasarası başlamış oluyordu ki bu muhasara, ilk altı muhasaranın en şiddetlisi ve ciddisidir.

30.000 kişi ve ayrıca donanma ile İstanbul’u kuşatan 18 yaşındaki II. Murad, 20 Haziran 1422’de şehrin önüne geldi. 64 gün süren muhasaranın kaldırılmasına, II. Murad’ın 13 yaşındaki kardeşi, Isparta Sancakbeyi olan Şehzade Küçük Mustafa’nın isyanı sebep oldu. Şehzade, Bizans ve Anadolu Beylikleri tarafından geniş ölçüde kışkırtılmıştı. Gerçekte şahsen yaptığı işin mahiyetini iyice kavramış değilse de etrafındaki muhteris simalar genç şehzadeyi kullanıyordu.

Karaman ve Germiyan kuvvetleriyle desteklenip İznik’i alan Şehzade Mustafa, Sultan II. Murad’ın hızlı bir şekilde Bizans muhasarasını kaldırması neticesinde İznik’te yakalandı ve idam edildi. Bu gaile, II. Murad’ın keskin tedbirleri sayesinde “Düzme Mustafa” hadisesi kadar büyümeden söndürülmüş oldu. Bu hadiseden sonra Sultan Murad’ın Bizans ile olan münasebetleri daha yumuşak hâle geldi.

Candaroğlu İsfendiyar Bey, II. Murad’ın büyük gaileler içinde bulunmasından faydalanarak evvelce kendisine ait olan yerlere tecavüz etmiş, Çankırı ve Tosya’yı almıştı. İsfendiyar Bey, Bolu ile Gerede arasında Osmanlı ordusuna yenildi. Sinop’a kaçtı ve oğlunu Sultan’a göndererek sulh istedi. Eski sınırlar üzerinden bir sulh yapılmakla beraber beyliğin ödediği vergi ağırlaştırıldı. Esasen anne tarafından Osmanoğlu olan İsfendiyar Bey, güzelliği ile meşhur kızını, 20 yaşındaki genç sultana verdi. Düğün, 1424 senesinde Bursa’da yapıldı.

Bundan sonraki hareket, Menteşe ve Aydın beyliklerini tarihe gömdü. 1425’te Menteşe iline (Muğla) gelen II. Murad, son Menteşe beylerini Tokat’a sürdü ve beyliği, bir sancak (vilayet) şeklinde Anadolu Beylerbeyliği’ne (merkezi Ankara) bağladı.

Mustafa Çelebi’nin yanından ayrılınca kendisine tekrar beyliği verilen Aydınoğlu Cüneyd Bey, ileri yaşına rağmen, gene entrika çevirmekten ve İzmir’de Osmanlı nüfuzunu kırmaya çalışmaktan feragat etmemişti. Devletin yüksek menfaatleri için Anadolu’nun bütün Ege kıyılarının Osmanlı idaresinde bulunması gerekiyordu. Zira bu kıyılara karşı olan adalar, Cenevizlilerin ve Rodos Şövalyeleri’nin elinde idi. 1426 Salihli Meydan Muharebesi’nde Osmanlı ordusuna yenilen Cüneyd Bey, daha bir müddet ümitsiz mukavemet gösterdikten sonra yakalandı ve idam edildi.

Sıra Karamanlılara dönmeye gelmişti. Karamanoğlu II. Mehmed Bey, Antalya’daki Teke Beyliği’ni de almak isterken kaleden atılan bir top güllesiyle maktul düştü. Bu suretle Osmanoğulları’nın en azılı düşmanlarından olan II. Mehmed Bey tarih sahnesinden çekilmiş oluyordu. Bu vesileyle II. Murad, Korkuteli’ndeki Teke Beyliği’ne de son verdi ve Hamid-Teke Devleti de tarihe karıştı. Karaman tahtı, Mehmed Bey’in oğlu II. İbrahim Bey’e kalıyordu. II. İbrahim Bey’in üç kardeşi Osmanlı hizmetine girdi. Bununla beraber İbrahim Bey, 40 yıllık saltanatı boyunca Osmanlı düşmanlığından vazgeçmedi.

1427 sonunda da Germiyanoğlu Yakup Bey’in Bursa’yı ziyareti ve beyliğin, kendisi öldükten sonra Osmanlı’ya mütabaat etmesini vasiyet etmesi üzerine 1428’de Germiyan ili de (Kütahya) II. Murad’a geçti.

Venedik ve Macaristan ile Mücadele

Türk birliği yolunda II. Murad, çok büyük başarı kazanmış ve dedesinin mirasını adım adım toplamıştı. Şimdi Osmanlılara tâbi Türkmen beylikleri olarak hayatlarını muhafaza eden Candar ve Karaman beylikleri ile Memlük-Osmanlı arasında bir tampon devlet olan Dulkadir Beyliği kalıyordu. Üçüyle de Osmanoğulları sıkı akrabalık münasebetleri kurmuştu.

1425’te 5 sene sürecek Osmanlı-Venedik harbi başladı. II. Murad, Venedik’in Osmanlı’yı alakadar eden meselelere fazlaca karışmasını önlemek azmindeydi. Bu savaşta Macaristan da Venedik’in yanında yer aldı. 1426’da General Pippo’nun kumandasındaki Macar ordusu, Vidin’den kuzeye doğru Tuna’yı geçen II. Murad tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. Aynı senenin yazında akıncılar, Hırvatistan’a kadar bütün Bosna’yı çiğnedi. Sırbistan despotu Stefan’ın 1427’de ölümü, Sultan Murad’dan izinsiz bir şekilde yerine yeğeni Georg Vulkoviç’in geçmesi üzerine Murad Gazi bu cülûsu tanımadı. Zira yeni despot, Osmanlılara karşı Macarlarla anlaşmıştı.

Sultan Murad, Prenses Olivera’nın, dedesi Yıldırım Sultan Bayezid’in zevcesi olması dolayısıyla Sırbistan tahtının meşru varisi olduğunu iddia ediyordu. Macaristan ise bunu reddediyordu. Osmanlıların daha çabuk müdahalesinden korkan Macarlar, acele Sırbistan’a girdi. Fakat Güğercinlik mevkiinde Vidin Sancakbeyi Sinan Bey’in yaptığı ani bir taarruzla perişan oldular. Macar ordusunun büyük bir kısmı kılıçtan geçirildi ve Tuna’da boğuldu. Kral Sigismund, Niğbolu hezimetinden sonra ikinci defa canını zor kurtardı. Bir an için Osmanlı, Avrupa’da, Yıldırım devrindeki zirvesine vasıl olmuş göründü. Böylece Sırbistan, yıllık 50.000 duka altını yıllık vergiyle yeniden Osmanlı tabiiyetine giriyordu.

Venedik’le harp devam etti. Açık deniz muharebeleri veriliyordu. Fakat Osmanlı donanması daha Venedik donanmasının -ki dünyanın birinci deniz kuvveti idi- kudretine erişememişti. Macaristan’ın bir müddet aradan çekilmesi, Venedik’in ümitlerini kırmadı. Venedik Doçu, şimdi Sultan Murad’a Anadolu’da ikinci bir cephe açtırmak suretiyle harbi kazanmak istiyordu. Bunun için de Karamanlılar daima hazırdı.

Şubat 1430’da Sultan Murad, Edirne’den Selanik’e geldi. Türk ordusu şehri muhasaraya aldı ve topla dövmeye başladı. 3 hafta kadar devam eden kuşatmadan sonra Venedik garnizonu daha fazla mukavemet edemedi ve şehir fethedilince II. Murad’ın emriyle Türk göçmenleriyle iskân edildi. 1431’de Venedik’le imzalanan bir anlaşmayla 5 senedir devam eden Venedik-Osmanlı Harbi nihayet buldu.

Osmanlıların, Macaristan ve Venedik harpleriyle meşgul olması dolayısıyla Karamanoğlu II. İbrahim Bey, kendisinden gasp edilmiş olduğunu addettiği Hamid ilini çiğnedi. II. Murad’ın geri gelmesiyle kaçan İbrahim Bey yakalanamadı. Murad Gazi uzun bir Karaman gailesiyle uğraşmak istemiyordu. Nüfuz sahibi çeşitli arabulucular vesilesiyle 1434’te bir sulh imzalandı.

1437’de Macar ordusu, hukuken Türk toprağı sayılan Sırbistan’ı geçip asıl Türk hududuna yaklaştı. Vidin Sancakbeyi Ali Bey, Semendire yakınlarındaki meydan muharebesinde mağlup oldu. Almanya-Macaristan İmparatoru Sigismund’un 1437 sonlarına tesadüf eden ölümüyle Türk kuvvetleri Sırbistan’a girdi. Murad Gazi bizzat ordunun başında olmak üzere 3 aylık bir muhasaradan sonra 1439’da Prensliğin merkezi Semendire fetholundu ve geçici olarak Sırbistan Prensliği ortadan kaldırıldı. Bosna Krallığı da tamamen Osmanlı tabiiyetine girdi. 1439’da Evrenosoğlu Ali Bey, 6 ay müddetince Orta Avrupa’nın kilidi Belgrad’ı muhasara ettiyse de alamadı. Kışın yaklaşmasıyla muhasara kaldırıldı. Bu, Belgrad’ın birinci muhasarasıdır.

Dinden Döndüren Kin

Bizans imparatoru VIII. Ioannes (Yahya), yeni bir Haçlı Seferi tertiplemek ve Bizans’ı kurtarmak istiyordu. İmparator, Papa’yı bizzat ziyaret etti ve Ortodoks mezhebini inkâr edip Katolik mezhebini resmen kabul etti. Bu durum II. Murad’ın canını oldukça sıktı. Konstantinopolis’i muhasara etmeyi düşündüyse de Vezir-i Azam Çandarlızade Halil Paşa tarafından bu fikrinden vazgeçirildi. Osmanlı, bütün Avrupa ile çarpışmaktan şimdilik uzak durmalıydı. Devlet, Yıldırım zamanındaki kudretine henüz erişmemişti.

1442’de Sancakbeyi Mezid Bey’in Macar komutanı Hunyadi Yanos tarafından yenilmesi üzerine Beylerbeyi Şihabeddin Paşa, Yanos’un üzerine gönderildi. Fakat Şihabeddin Paşa 5000 şehit ve bir o kadar da esir verip mağlup oldu. Ardından Beylerbeyi Kasım Paşa da 2000 şehit ve 4000 esir verip çekildi.

II. Murad, Osmanlı’nın sıkışıklığından istifade edip Ankara’ya kadar yaklaşan Karamanoğlu II. İbrahim Bey’e karşı Anadolu’da idi. II. Murad, Karamanlılarla anlaşıp Edirne’ye geldiyse de Kasım Paşa’nın yenildiğini, Sofya’nın düştüğünü öğrendi ve ordusunun başında Sofya’da düşmanı karşıladı. 1443 sonunda orduların öncüleri arasında geçen İzladi muharebesinde Türkler mağlup oldu ve korkunç bir kışın tesiri altında Edirne’ye çekildi.

Bu Dünyada Rahat Yok

Bu mağlubiyetler üzerine bir de en büyük oğlu 18 yaşındaki Şehzade Alaaddin Ali’nin ölüm haberi, padişahı son derece sarstı. Sultan, Avrupa ile bir sulh yapıp devleti birkaç sene sulh içinde kalkındırmak istedi ve Temmuz 1444’te imzalanan Segedin Anlaşması sonrası tahtı, “Oğlumu hâl-i hayâtımda tahta geçirem; tâ ki gözüm bakarken görem, ne vechile pâdişâhlık ider?” diyerek 12 yaşındaki Şehzade Mehmed’e bıraktı ve Manisa’ya çekildi.

Bunun üzerine anlaşmayı bozan Avrupalılar, büyük bir Haçlı ordusu teşekkül ettirip Eylül 1444’te Vidin’e kadar geldi. Sultan Mehmed’in babasına yazdığı mektup sonrası, babası, başkumandan sıfatıyla 40.000 kişilik ordunun başına geçti.

İki ordu, Niğbolu’dan 48 sene sonra 10 Kasım 1444’te, Edirne’nin 200 km kuzeyindeki Varna’da karşılaştı. Murad Gazi, “Yâ ilâhî! Mü’min kullarını benim günahlarımın çokluğundan ötürü küffâr elinde zebûn eyleme. Habîbin hürmeti içün, ümmetini sen sakla ve sen mansûr u muzaffer eyle!” diye dualar etti. 10 saatten fazla süren savaşın sonunda Macaristan Kralı Wladislav’ın öldürülmesi sonucu savaşın mutlak galibi Osmanlılar oldu.

Bu savaş sonrası vüzerânın ve ümerânın istekleri üzerine Aralık 1445’te Sultan Murad tahta yeniden çıktı. Murad Gazi 1446’da Mora, 1447’de Arnavutluk Seferi’ne çıktı.

19 Ekim 1448’de talihini yeniden denemek isteyen Hunyadi Yanos ile II. Kosova Savaşı cereyan etti. 3 gün 3 gece devam eden zorlu muharebenin sonunda Hristiyanlar 17.000 ölü verip çekildi. II. Kosova, Avrupa’nın Müslümanları Rumeli’den sürmek için yaptığı teşebbüslerin sonuncusu oldu. Bundan sonra Avrupa tamamen müdafaa vaziyetine geçecektir.

II. Murad, 1450’de 2. Arnavutluk Seferi’ne çıktı. Seferden döndükten sonra Edirne’de oğlu Şehzade Mehmed’in, Dulkadiroğlu Sitti Hatun ile muhteşem düğünleri yapıldı. 1450’nin son günlerinde Şehzade Mehmed, Sancakbeyi olup Manisa’ya hareket etti; Edirne’de babasının elini öpüp babasına veda etti. 19 yaşına yaklaşıyordu ve bu; şehzadenin, babasını son görüşü oldu.

Küllü Nefsin…

Sultan Murad Gazi, sürekli devam eden gailelerle yıpranmış, zamanından önce ihtiyarlamıştı. Devleti, dedesi Yıldırım Sultan Bayezid zamanındaki ihtişamına kavuşturabilmek için 30 sene cehd ü gayret göstermişti. Ve nihayet 6 Şubat 1451’de sabah vakti, Edirne Sarayı’nda 47 yaşında bu fâni âleme gözlerini kapadı.

İlim ve sanat ehline hürmeti, onları himayesi ve hayır hasenatının bolluğu sebebiyle tebaası tarafından “Koca Murad” diye anılan Murad Gazi, Osmanlı coğrafyasının birçok yerinde imar faaliyetlerini yürütmüştür. Bursa’da Muradiye Külliyesi, Edirne’de Üç Şerefeli Cami ve Ergene Köprüsü (Bugünkü Uzunköprü ilçesine ismini veren köprü); ayrıca Üsküp, Alacahisar, Selânik, Merzifon’da camiler onun yadigârlarındandır. İnce ruhlu, hassas, çok âdil, merhametli, sözüne sadık, cesur, azim ve tedbirli, güler yüzlü, ahdine riayet edenlere dost, ahdini bozanlara karşı pek şedid idi. Hammer’in de dediği gibi memleketini şerefle ve hakkaniyetle idare ederek milletinin hatırasında mütedeyyin, lütufkâr, âdil ve metin bir hükümdar namı bıraktı. Bursa’da yaptırdığı Muradiye Külliyesi’ndeki türbesinin kitabesinde de bu hususlar şöyle anlatılmaktadır:

Murad Gazi Türbesinin Kitabesi

Bismillahirrahmanirrahim

Elhamdülillâhi’l-mütevehhid-i bi’l-bekâ,

El-münezzehi ani’z-zevâli ve’l-feydâ

Ve alâ men erselehû bi’l-hanîfeti’l-beydâ, ve âlihî ve eshâbihi’l-kirâm

Emmâ ba’d, fe-kad intekale min dâri’l-fenâi ve’l-gurûr

İlâ dâri’l-bekâi ve’s-sürûr

Ve min menzili’l-‘ınâ ve’t-terah

İlâ mahfeli’l-gınâ ve’l-ferah

Sultânu selâtîni’d-dehr

Mâlikü memâliki’l-berri ve’l-bahr

Sultânu’l-guzzâti ve’l-mücâhidîn

Melceu’d-duafâ ve’l-mesâkîn

Fahru’s-selâtîn-i Âl-i Osmân

El-mahsûsu bi-inâyeti’l-meliki’l-Mennân

Es-Sultân bin Es-sultân, Es-sultân Murâd bin Es-Sultân

Muhammed bin Es-Sultân Bâyezîd Hân

Bevveehu’l-lâhu te’âlâ ilâ gurâfi’l-cinân

Ve efâda aleyhi şeâbîbe’l-gufrân

Dahvete erbe’an gurreti’l-Muharremi’l-harâm, sene Hams ve hamsîn ve semâni-mie

---

Bismillahirrahmanirrahim

Yegâne bâkî olup her türlü zevalden ve kusurdan münezzeh olan Allah’a hamd olsun

Onun bize gönderdiği temiz peygamberine ve ailesine ve kıymetli eshabının hepsine selamlar olsun.

O; fenâ ve gurur âleminden bekâ ve sürûr, mutluluk âlemine göçtü.

O; sıkıntı ve üzüntü diyarından, zenginlik ve ferahlık yurduna göçtü.

O ki zamanın sultanlarının sultanı, karanın ve denizin mâliki

Gazilerin ve mücâhidlerin sultanı, zayıfların ve fakirlerin sığınağı

Yüce Allah’ın yardımıyla, Osmanlı sultanlarının medâr-ı iftihârı

Sultan oğlu sultan, Sultan Bayezid oğlu Sultan Muhammed oğlu Sultan Murad Han

Allahü Teâlâ onu cennet köşklerine yerleştirsin ve onun üzerine mağfiret yağmurları yağdırsın.

4 Muharremü’l-Harâm sabahı, sene sekiz yüz elli beş [M. 6 Şubat 1451]

Sultan’ın hayatı hakkında detaylı bilgi sahibi olmak ve hadiselerin sebep ve sonuçlarını etraflıca öğrenmek isteyenlere Yılmaz Öztuna’nın Türkiye Tarihi III. cildini ve Ahmet Şimşirgil’in Kayı II kitabını tavsiye ederim.

Tavsiye Yazılar

Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa’nın Hayatı

Yunan Meselesi ve Dömeke Muhârebesi

Anadolu Yanıyor: Celali İsyanları

Muhteşem Osmanlı Eserleri Terkip mi, Taklit mi?

Emir Ali Demirel

Elektronik Müh. Tarih-Sanat Tarihi, Kültürel Seyahatler&Fotoğrafçılık

emiralid.blogspot.com

YAZARIN DİĞER YAZILARI

Yorum Yaz

 

Yorum

İsim * 

E-posta * 

İnternet sitesi 

Bu site reCAPTCHA ve Google tarafından korunmaktadır Gizlilik Politikası ve Kullanım Şartları uygula.

İlgili Yazılar

AKTÜELTARİH

Bir Dizinin Anatomisi – Borgialar: Cem Sultan Üzerinden Osmanlı Husumeti...

 Mehmet Çoban

09/02/2022

PORTRE

Osmanlı’nın Musa Carullah Raporu

Bir önceki yazıda umumi hatlarıyla Musa Carullah’ın hayatını anlatmıştık: Bir Reformist Portresi: Hayatı ve Politik...

 Bahadır Bilge

20/08/2017

TARİH

Osmanlı’da Üniversite Yok Muydu?

Geçenlerde bir gün odamda kaylule yapmak üzere iken, sınırlı da olsa teşrik-i mesaimiz olan akademiden bir zevat.


.

Osmanlı’nın Musa Carullah Raporu

 Bahadır Bilge

20/08/2017

2 comments

Bir önceki yazıda umumi hatlarıyla Musa Carullah’ın hayatını anlatmıştık:

Bir Reformist Portresi: Hayatı ve Politik Yönleriyle Musa Carullah Bigiyef

O yazıda dini yönüne çok az temas edebildik. Çünkü Musa Carullah Bigiyef’in dini fikirleri müstakil bir yazıyla ancak anlatılabilirdi. Sahip olduğu fikirlerin nasıl bir zaman ve zeminde meydana geldiğini anlamak için hülasanın hülasası bir bilgi verilmeliydi. Şimdi bu yazıda, onun fikirlerini dini yönleriyle ele aldık.

“Muhalefet Et Ki Tanınasın”

1909’da Hüseyniye medresesinde dersler vermeye başlayan Bigiyef, burada bir tartışma başlatır. Münakaşanın mevzuu onun “ahiretteki ilahi rahmetin umumi olduğu dolayısıyla Allah’ın cehennem azabını ebedi olarak uygulamayacağı” fikridir.

Bu müslümanlar için cari olan bir hakikatti. Son nefesini iman ile veren mü’minler, günahları kadar azap çekecekler sonra da imanlarının karşılığı olarak cennete gideceklerdi.

Ancak münakaşanın çıkışı, onun Yahudi ve Hıristiyanlar gibi başka dinden kâfirleri de dahil ederek herkesin ebedi azaptan kurtulacağını savunmasıydı. Yani gönlü o kadar merhamet(!) doluydu ki, Allah’a iman etmeyenlerin de azap çekmemesi gerektiğini düşünüyordu. Ayet-i kerimelere de bu hisleriyle manalar vererek tevil ediyordu.

Nitekim bunu kendisi de itiraf etmişti. “Teşehhi ile ictihad” denilen hareketiyle önce bir fikre kapılıyor ve zihninde bir hükme varıyor. Sonra bu fikrine delil uyduruyordu.

İşte o zaman medresede yenilikçi düşünenler de dâhil pek çok kimse karşı çıktı. Tabii destekçileri de oldu. Bu fitne sebebiyle medrese ile irtibatı kesildi. 1911 senesine gelindiğinde bu fikrini müdafaa için “Rahmet-i İlahiye Burhanları” ve “İnsanların Akide-i İlahiyelerine Bir Nazar” kitaplarını yazdı. Bu kitapları ve âlimlerin bunlara reddiyeleri ile tartışmalar daha da alevlendi. Böylece muhalefeti ve marjinal fikirleriyle adı her yerde duyuldu.

Osmanlı’dan Musa Carullah Raporu

Bu tartışmalar üzerine İshak bin Mürteza Efendi adlı bir hoca, şeyhülislamlığa dilekçe yazarak, Carullah’ın araştırılmasını istemişti. Bu sebeple Osmanlı’nın ‘diyanet işleri başkanlığı’ vazifesini de yapan şeyhülislamlık makamı, kitaplarını mercek altına aldı. Tedkikat-i Müellefat Meclisi inceleme sonunda şu raporu verecektir:

“… Meclis-i dâiyanemize havâle buyrulan Rahmet-i ilahiye Burhanları, İnsanların Akîde-i İlahiyelerine bir Nazar ve Uzun günlerde Ruze [Oruç] nâm kitapların ekser-i münderecâtı usûl-i İslamiyeye külliyen mübâyin ve nusûs-ı kat’iyyeye [Kurân ve Sünnete] muhalif olarak tarih-i edyan mürevviclerinin İslamiyyet aleyhine sarf ettikleri efkâr-ı sahîflerini [bozuk fikirlerini] teyid ve tervic yollu bir takım küfriyât ve ebâtıldan ibaret olup eimme-i din ile ulemâ-yı müfessirin hazeratına erbâb-ı inkârın t’an u teşni’lerde bulunarak cüz’i bir ma’lumâtı ile hevâ vü hevesine muvâfık olarak bazı şu’âra ve sûfıyyenin sözlerinden istimdad ile bir takım ictihadat ve tefsirata cür’etle ehl-i İslamı iğfal ve tadlîle [dalalete, sapıklığa] müeddi olacak eraciften ibaret ve ‘Kavâid-i fıkhiyye’ namındaki kitabı da hayli indî mesâili müctehideyi muhtevi olduğundan bu kitapların müslimîn arasında tedâvül ve taammümünün adem-i cevâzına müttefikan karar verilmekle, ol bâbda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l emrindir. Fi 22 Rebiülevvel 331 fi 18 Mart (1)329. Mezkur kitabların men’i intişarı [yasaklanması] zımnında Dâhiliyye Nezaret-i celilesine tezkire yazılmak üzere”

(Kaynak: Bâb-ı Fetva Tahrîrat Kalemi, Karton: 158, dosya no: 31469) | [Albayrak, sf.326 / Kanlıdere, sf.232]

Bugünki Türkçesi:

“…. adlı kitaplarının içindeki bilgilerin çoğunun İslâmın usûlüne tamamen aykırı ve kat’i nasslara (Kur’an ve Sünnete) muhalif olarak, dinler tarihi taraftarlarının İslâmiyet aleyhinde sarf ettikleri bozuk fikirlerini te’yid ve terviç yollu bir takım bâtıl ve küfrü mûcib olan şeylerden iba­ret olup din imamları ile müfessîr ulemâya, inkâr sahiblerinin ağzına yakışan ta’n (yerme) ve teşnîlerde (ayıplamalarda) bulunarak cüzî bir bilgisi ile hevâ ve hevesine uy­gun bazı şâir ve tasavvufçuların sözlerinden istimdat ile bir takım ictihad ve tefsirlere cür’ete, müslümanları iğfal ve tadlîle (dalalete, sapıklığa) sebeb olacak yalan ve uydurma sözler­den ibâret ve ‘Kavâid-i Fıkhîye’ adındaki kitabı da hayli indî(kendi aklına göre) içtihadî mes’eleleri barındırdığından bu kitapların Müslümanlar arasında kullanılması ve umumileşmesinin câiz olmadığına ittifakla karar veril­miştir. Bu meselede emir ve ferman, emir sahibi Padişah Hazretlerinindir”

Bunun manası kısaca şudur:

Meclisimize sunulan adı geçen kitaplar heyet tarafından tahkik edilmiş, sözbirliği ile bu kitapların küfür ve bâtıl itikad taşıdıkları hükmüne varılmıştır. Bir takım şair ve sûfilerin tevile açık sözleri üzerinden, şahsi hevâ ve hevesleriyle tefsirler yapmış, bu suretle de müslümanların yanlış inanç ve itikadlara kapılmalarına zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla bu zararlı kitapların yayılması ve satılmasının caiz olmadığına karar verilmiştir. Kitapların yasaklanması ve toplatılması için Dahiliye Nezareti (İçişleri Bakanlığı) gereğini yapmalıdır.

Peki Ne Oldu?

O yıllarda idare İttihatçıların elindeydi. Hazırlanan bu raporu Dâhiliye Nezareti uygulamaya koymadı. Bilakis bu sayede Musa Carullah, İttihatçılar arasında daha da şöhret buldu. Ve kitaplarına olan rağbet arttı.

Rapordan haberdar olan Carullah, Orenburg’da Vakit gazetesinde, şeyhülislamlığa bir reddiye kaleme alacaktır. Bu makamın İslamiyet önündeki en büyük engel olduğunu, tarih boyunca Osmanlı şeyhülislam ve kazaskerlerinin İslam’a en çok zarar veren kimseler olduklarını, Osmanlıların milleti din adına ifsad ettiklerini, Kur’an-ı kerimi bir tarafa bıraktıklarını, iddia edecektir. Bu makale iktibas şeklinde İstanbul’da da basılmıştır. (bkz. Teessüf etmiştim Artık Anladım, İslam Dünyası, cild 1, sayı 10 (4 Temmuz 329), sf.150)

Musa Carullah ve Osmanlı âlimleri

Onun Osmanlı Devleti’ne olan bakışı onun şu ifadelerinden anlaşılabilir:

“Büyük reformatör Martin Luter’in o tarihi günleri, Osmanlı Devleti Sultanlarının en büyüğü Sultan Süleyman Kanuni’nin günlerine mütesadif idi. Yani o zaman Hıristiyan Devletleri İslâm Devleti’ne nisbetle zayıf idi. Lâkin Martin Luter gibi büyük müceddidin çalışması ile Hıristiyan Âlemi terakki(yükselme) yoluna yüz tuttu. Ama İbni Kemal, Ebu’s-Suûd gibi kelâmcı Şeyhülislâmların çalışması ile İslâm âlemi gerileme iniş­lerine indirildi. Yani aklın hürriyeti sebebiyle medeni­yet dünyası terakki etti. Aklın tutkunluğu içinde İs­lâm âlemi indi.” (Halk Nazarına Bir Niçe Mesele, sf. 34-35, Kazan 1912)

Bu ifadelerle Osmanlı’nın en zirve yıllarını, kitapları ve hizmetleriyle asırlara damgasını vuran Ebu’s-Suûd Efendi gibi âlimleri, aklın önüne geçmekle suçlamıştır. Carullah’ın ifadesine göre Devlet-i aliyye yüzünden İslam âlemi inişe geçmiş, müslümanlar bu hâle düşmüştür.

Bir Paralık Değeri Yok

Musa Carullah’ın İslam ilim ve düşünce tarihine bakışının merkezinde kelam ve fıkıh âlimlerine şiddetli bir düşmanlık görülmektedir. Bu muhalefetini şu sözleriyle açıkça dile getirir:

“…biz o vakit fıkh ilimlerini, Kuhistâni ve İbni Abidin gibi cehele tarafından te’lif olunmuş Camiu’r-Rumuz’lardan, Reddü’l-Muhtar’lardan ibaret hayal eder idik … ” (Edebiyât-ı Arabiye, s.3,5)

Bugün basit kimselere bile cehele yani câhiller demek ne kadar ağır ve ön yargılı bir ifade kabul edilir. Halbuki o, Hanefi mezhebinin en muteber kitaplarını yazan, Kuhistâni ve İbni Abidin gibi zâtlara “câhiller” demiştir. Buradan onun İslam bilim tarihine ve İslam alimlerine nasıl baktığını göstermektedir.

Başka bir kitabında diyor ki:

“Kur’an-ı Kerim, imamlarımızın ve talebelerimizin ellerinde kalmadı. Kur’an-ı Kerim hadisleri ihya için, itikadi meseleleri yazarken, bizim gözümüzde kelam kitaplarının, fıkhî meselelerden bahsederken de Câmiu’r-Rumûz, Bezzâziyye ve İbn-i Âbidin gibi kitapların, ayetlerden istidlal ederken de Tefsir-i Kebir’in bizim gözümüzde hüccet(kaynak, delil) olmak sıfatı ile bir paralık ehemmiyetleri yoktur.” (Rahmet-i ilahiye,sf.54-56)

Onun bu fikirlerine ve daha fazlasına Mustafa Sabri Efendi müstakil bir reddiye kaleme almıştır. Sabri Efendi kitabında bu sözü için “…Musa Efendi telaş etmesin. O eserler kadr-i nâşinasına satılık değildir” der.

Musa Carullah’ın İslam âlimlerine karşı bu derece kin ve nefretinin, bunca düşmanlığının sebebi nedir?

 “Maksadım İnkılap Yaratmak”

Musa Carullah, değişime açık, aşırı hür fikirli bir insan olduğunu, akılda, fikirde, fehmde (anlayışta) hürriyet mesleğine süluk ettiğini, söyler. Böyle ifadeleri ne kadar da normal… Ancak o hürriyet mesleğinde daha da ileriye gitmeye başlayacaktır.

Kendisinin “pek çok meselede mezhep imamlarına muhalefet ettiğini; ancak bunu tahtie (onları yanlış yapmakla itham etmek) amacıyla değil, aklın ve fikrin hürriyeti; İslamiyetin genişliğini ve ulviliğini göstermek mülahazası ile yaptığını ” ifade eder.( Halk Nazarına, sf.37)

O, amacını kısaca; “…maksadım efkâr-ı İslamiyyede inkılap hareketleri yaratmaktır” (Uzun Günlerde Oruç, sf.12) şeklinde hülasa eder.

Yine der ki:

“İslamiyet’in haklılığına ve yüceliğine, üstünlüğüne, semaviliğine kesin olarak inanırım. Bunun için de İslamiyet gibi mukaddes bir dinin tâlimleri ufak mezheplerin dar daireleri ile sınırlanamaz. İslam’ı böyle küçük dairelerde sınırlamak İslam için büyük bir kusurdur. Bu bakımdan da mezheplerin hudutlarını ben elbette inkâr ederim.”(Halk Nazarına, sf.120)

O bir taraftan ehl-i sünnetin mezheplerini inkâr eder. Geri kalışın sebebi olarak onları suçlar. Müctehidleri, âlimleri câhillikle itham eder. İslamiyet ve mezhepler farklıymış gibi bir manzara çizer.

Diğer taraftan insanların kendi yaptığı ictihadların “dar dairesine” girmesini bekler. Yani kendi mezhebini kurar. Bugün azınlık olan “Musa Carullah mezhebinin mukallidleri” de esefle ve ibretle görülmektedir.

Kaynak

Carullah meselesi hakkında daha çok söylenecek söz var. Kaynak olarak onu tek bir kitabıyla değerlendirmek son derece yanlıştır. Yukarıda naklettiğimiz rapor ve sözleri onun dini yönünü yansıtması bakımından kafidir.

Bugün bir kaç kitabı çeşitli ekleme, çıkarmalarla basılıyor. Halbuki tenakuzlarla, marjinal(uç) ve zıt fikirlerle dolu, 50 civarı kitabı vardır.

Carullah’ın kitapları girift/karmaşık malumatlarla doludur. Hem ilmî bir alt yapı ister hem de bütünlük isteyen bir okuma… O yüzden kitaplarını bütünüyle ele alıp çaprazlama okumalar yapmadıkça ne olduğu anlaşılamaz.

İçlerinde mesela, “Büyük Mevzularda Ufak Fikirler” kitabı gibi müdafaa çalışmaları da görülür. Hatun kitabı keza bunun gibidir. Bunlarda reformist olduğunu inkâr eder, kendine yapılan “Lutherlik” yakıştırmasını reddeder. İslam âlimlerinden bilhassa bazı sûfilerden de hürmetle bahsederek, müdafaalarda bulunur. Yalnız bunları okuyan onu, Kur’an-ı kerim ve Sünnet-i seniyye aşığı, ehl-i sünnet itikadında, gayretli bir Müslüman âlim zannedebilir.

Bu mevzuda daha fazla malumat isteyenler aşağıdaki çalışmalara müracaat edebilirler.

• Ahmet Kanlıdere, Kadimle Cedit Arasında Musa Carullah Hayatı – Eserleri- Fikirleri, Dergah yay, 2005.
• Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci, İslam Hukukunda Değişmenin Sınırı, Arısanat Yay. 2005
• Prof. Dr. Şamil Dağcı, “Musa Carullah’ın Hukukçuluğu” , Uluslararası Musa Carullah Bigiyef Sempozyumu 6-7 Kasım 1999, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2002. [link: http://isamveri.org/pdfdrg/D085192/2002/2002_DAGCIS.pdf ]
• Remzi Kurtdede, Musa Carullah Bigiyef ve İslam Hukuku İle İlgili Görüşlerinin Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Sadık Albayrak, Şeriattan Laikliğe, Sebil yay. 1977
• Mustafa Sabri Efendi, Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyesi, Haz: Bedir Yay. 1998
• Mustafa Sabri Efendi, Dini Müceddidler, Haz: Sebil yay. 1994
• Hüseyin Hilmi Işık, Faideli Bilgiler: “Din Adamı Bölücü Olmaz”, “Doğru Söze İnan, Bölücüye Aldanma”, Hakikat Kitabevi 2017.

.

Osmanlı Medreselerinde Tedrisat

 Ahmed Uğur Apaydın

08/12/2020

1 comment

Medreseler, İslâm medeniyetinde aklî ve naklî ilimlerin tedrîs edildiği müesseselerdir. Hazret-i Peygamber zamanında, evvela Dâru’l-Erkâm, sonra ise Ashâb-ı Suffa ile ilk numûnelerini veren bu mektepler, İslâm sınırlarının genişlemesi ve mevâliden olan kimselerin de Müslümân olmasıyla yeni bir hüviyet kazanmıştır. Mesela Emevîler zamanında “Küttâb”, Abbâsîler zamanında “Beytü’l-Hikme”, muhtelif zamanlarda inşâ edilmiş olan “Nişâbur” medreseleri ve Selçuklular zamanında kurulan “Nizâmiye” medreseleri bunların en meşhurlarındandır. Selçukluların kurduğu Nizamiye Medreseleri’nin benzerleri Merv, Herat, İsfehan, Belh, Basra, Musul, Amül ve Taberistan’da da kurulmuş; X. asra gelindiğinde ise Buhara, Horasan, Bağdat, Suriye, Mısır, Tunus ve hatta Endülüs’e değin yayılmıştır. Anadolu’da ise husûsiyetle Selçukluların buraya hâkim olmasıyla medreseler inşâ edilmeye başlanmış, XIV. yüzyılın başlarında ise neredeyse bütün Anadolu’ya yayılmıştı. Meşhur Arap Seyyah İbni Battuta (ö. 770/1368), 1330 yılında Anadolu’ya yaptığı seyahatte, en küçük kasabalarda bile medreselerin varlığından bahsetmektedir. [1]

Şam atabeyi Nureddin Zengî de (ö. 569/1174) medreselerle yakından alâkadar olmuştur. Nitekim Şam, Halep, Hama ve Humus gibi şehirlerde medreseler inşâ ettirmiştir. Daha sonra ise Kudüs ve Mısır’da ilk medreseleri yaptıran Selahaddîn Eyyûbî (ö. 589/1193) idi. Nitekim o da Kahire, İskenderiyye ve Kudüs’te medreseler inşâ ettirmiştir ki Mısır’da yaptırdığı “Salâhiyye Medresesi” bunların başında gelir. [2]

Medreseler aynı zamanda mimari birer şaheserdiler.

Moğol istilasıyla şark medreselerinde yetişmiş olan birçok ilim/bilim adamı Anadolu’ya göç etmiş, bu da hâliyle Anadolu medreselerini mümtâz bir yere taşımıştır. II. Kılıç Arslan Devri’nde kurulan “İpekçi Medresesi”, Anadolu’da kurulan medreselerin en eskisidir. Anadolu Selçukluları ise Konya’da Karatay (1251), Sultâniye (1252-53), İnce Minareli Medrese (1251’den sonra); Kayseri’de Hunat Hatun (1237-38) ve Sâhibiyye Medresesi (1267-68); Sivas’ta Gök Medrese (1271), Burûciyye Medresesi (1271-72) ve Çifte Minareli Medrese (1275); Ankara’da I. İzzeddin Keykavus Medresesi (1211-20) ve Antalya’da Ertokuş Medresesi bunlardandır. [3]

Osmanlı Medreseleri

Asırlara meydan okuyan bu ilim yuvaları 3 Mart 1924 tarihine kadar devam etmiş, Tevhid-i Tedrisât Kanunu’yla tarihe karışmıştır.

Osmanlı devletinde ilk medrese, Orhan Gazi zamanında İznik’te açılmış olan İznik Orhaniye Medresesi’dir (1331). Bundan sonra yine onun zamanında Bursa’da açılmış olan Manastır Medresesi (1326) gelir. Bu medrese, manastırdan çevrildiği için bu ismi almıştır. Daha sonra Sultan Murad (Hüdâvendigâr), Yıldırım Sultan Bayezid, Çelebi Sultan Mehmed ve Sultan II. Murad zamanında Bursa’da 21 tane medrese açılmış, burası bir ilim merkezi hâline gelmiştir. Edirne’nin fethedilip buranın başkent yapılmasıyla, burası da bir ilim-irfân merkezi hâline gelmiş, İstanbul’un fethine kadar 84 medrese inşâ edilmiştir. [4]

Fatih Sultan Mehmed Han, İstanbul’u fethedince medreselerin hiyerarşisi yeniden tanzim edilmiş ve Sahn-ı Semân Medreseleri kurulmuştur.

Medrese hiyerarşisi hakkında malumât vermek gerekirse ilk sırada Tecrîd Medreseleri gelir. Burada Hâşiye-i Tecrîd isimli kitap okutulurdu. İkinci kademede Miftah okutulan Miftâh Medreseleri, sonra ise Otuzlu ve Kırklı Medreseler gelirdi. Kırklı Medreselerden sonra ise Hariç Ellili Medreseler bulunurdu. Bunlar daha ziyade Osmanlı’dan evvel Müslüman idâreciler tarafından inşâ edilmişti. Bunun üstünde Dahil Ellili Medreseler vardı. Bu medreseler ise Osmanlı hanedânı tarafından yaptırılan medreselerdi. Fatih Külliyesi’nde en yüksek mertebede olan medrese ise Sahn-ı Seman Medreseleri idi.

Kânuni Sultan Süleyman Han; kendi devrinde medreseleri genişletmiş, ordunun tabib, cerrâh ve mühendis ihtiyacını karşılamak üzere bir tıp/dâruşşifâ medresesi, riyâziyat öğretimi için 4 medrese ve hadis sahasında en yüksek ihtisâs medresesi olan Dâru’l-hadîs medresesini kurmuştur. Ahmed Cevdet Paşa XIX. asrın sonlarına kadar devam edecek olan bu sıralamayı şöyle vermiştir:

• 1. İbtidâi Hâriç
• 2. Hareket-i Hâriç
• 3. İbtidâ-i Dâhil
• 4. Hareket-i Dâhil
• 5. Mûsıla-i Sahn
• 6. Sahn-ı Semân
• 7. İbtidâ-i Altmışlı
• 8. Hareket-i Altmışlı
• 9. Mûsıla-ı Süleymâniye
• 10. Süleymaniye
• 11. Hâmis-i Süleymaniye
• 12. Dârülhadis [5]

Ecdâdımız Osmanlı’nın ilme verdiği değeri göstermek bakımından Anadolu, Rumeli, Suriye, Hicaz ve Yemen’de yaptırdığı medreseleri siz okuyucularımıza burada tablolar hâlinde takdîm etmeyi münasip gördük. [6]

Medreselerde Gündelik Hayat

Medreselerde talebeye ders okutan hocalara Müderris denilirdi. Müderrislere yardımcı olmak üzere Muîd’ler; talebeye yardımcı olmak üzere ise Müfîd’ler vazife alırdı. Talebeye verilen dersler, aşağı rütbeli ise muhtasar, yüksek rütbeli ise mufassal diye isimlendirilirdi. Talebelere gelince bunlar bidâyette ise mübtedî; orta seviyede ise mutevassıt ve ileri mertebede ise müstedil diye tesmiye olunurdu.

Medreselerin umûmiyetle vakfiyeleri olur; bununla müderris, talebe ve diğer vazifelilerin maaşları ödenir hatta yerine göre imâret, kütüphane, hamam vb. müesseseler inşâ edilirdi. Medreseye devam eden her talebeye burs verilmesi, onların geçim kaygısını ortadan kaldırmış, bu da kabiliyetli olduğu hâlde fakir olan talebenin temâyüz etmesine imkân sağlamıştır.

Külliyedeki odalarda kıdemli ve çömez talebeler beraber kalır; bu sayede kıdemli olan, çömeze ders çalıştırır; çömez de kıdemli talebenin çamaşırını yıkar, yemeğini getirir ve başka işlerinde ona yardımcı olurdu. [7]

Medreselerde dersler, sabah ve ikindi namazlarından sonra başlamak üzere iki devredir. Bunlardan ilki icâzete esâs olup öğleye kadar devam ederdi. Salı ve cuma günleri ders olmaz, bu günlerde talebe hem ders tekrârı yapar hem de haftalık işlerini giderirdi.

Tedrisât ve Okutulan Kitaplar

Osmanlı medreselerinde ilimler ulûm-i âliye (elif ile) ve ulûm-i ‘âliye (ayn ile) şeklinde ikiye ayrılır. Bunlardan ilki, ilmin temelini teşkil edecek olan âlet ilimleri; diğeri ise ihtisâs ve uzmanlık gerektirecek yüksek ilimlerdir. Âlet ilimlerinin esâsını sarf, nahiv, belâgat, lügat ve adap gibi lisân dersleri teşkil eder; bunlardan sonra ise kelâm, tefsîr, hadîs, fıkıh vb. dînî ilimlere geçilirdi.

Bu medreselerde okutulan derslerle alakalı birçok araştırma yapılmış olup bu dersler hakkında kitap, tez ve makaleler yayımlanmıştır. Sistematiğinin güzel olması bakımından Mefail Hızlı’nın “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler” isimli makalesini esâs alarak bu medreselerde hangi derslerin okutulduğunu aşağıda derc ediyoruz.

1. Arapça ve Yardımcı İlimler

a) Sarf (Morfoloji): Sarf ilmi kısaca kelime bilgisi demektir. Burada fiil ve isimlerin çekimleri (tasrîf) işlenir. Bunun için meşhur 5 kitap vardır. Bunlar: Emsile, Binâ, Maksûd, İzzî ve Merâh’tır.

Emsile’nin müellifinin kim olduğu bilinmemekle beraber Emsile teberrüken Hazret-i Ali’ye nispet edilir.

Binâ kitabı da böyle olup Binâ’nın el-Kefevî (v. 1168/1755) ve Karaağaçlı Ahmed Rüşdi Efendi (v. 1251/1835) şerhleri meşhurdur.

Maksûd kitabının müellifi de meçhûldür. Bu ise İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe Hazretleri’ne (v. 150/767) nispet edilir.

İzzî, Zincânî (v. 654/1257) tarafından yazılmıştır.

Merâh’a gelince bu eser Ahmed bin Ali (v. ?) merhûmun eseri olup Kemalpaşazâde’nin (v. 940/1534) buna yaptığı şerh olan Felâh kitabı meşhurdur.

b) Nahiv (Sentaks): Arapçanın cümle yapısını ve kuruluşunu öğreten ilme nahiv denir. Burada Avâmil ve İzhâr (Birgivî, v. 981/1573), Kâfiye (İbnü’l-Hâcib, v. 646/1249), Molla Câmi (Kâfiye şerhi, Abdurrahmân Câmi, v. 898/1492), Muğni’l-Lebîb ve Kava’idü’l-İ’râb (İbn-i Hişâm, v. 761/1360) ve ed-Dürretü’l-Elfiyye (İbn-i Mutî, v. 628/1231) kitapları okutulurdu. Medreselerde okutulan nahiv kitapları bunlardan ibâret olmamakla beraber en yaygın olanları bunlardır.

c) Belâgat: Arapçanın edebî sanatlarını ve talâkatının inceliklerini anlatan ilme denir. Bu da kendi içinde meânî, beyân ve bedî olmak üzere 3’e ayrılır. Bu ilmin ta’lîm edilebilmesi için en çok okutulan kitapların başında hiç şüphesiz Sekkâkî’nin (v. 626/1229) Miftâhu’l-Ulûm’u gelir. Ancak bu kitabın metninin gayet ağır olması sebebiyle bunun şerhleri okutulmuştur. Bunlardan en meşhuru Seyyid Şerif Cürcânî (v. 816/1413) ve Sadeddîn Teftazânî Hazretleri’nin (v. 792/1390) aynı ismi taşıyan Şerh-i Miftâh kitaplarıdır. Sultan Fatih zamanında 30-35 akçe yevmiyeli medreselere, bu kitaba nispetle Miftâh Medreseleri denilmiştir. Ayrıca Hatîb el-Kazvînî (v. 133/739), Miftâhu’l-Ulûm kitabının üçüncü kısmını ihtisâr ederek (özetleyerek) buna Telhîsü’l-Miftâh adını vermiştir.  Bunu da me’ânî, beyan ve bedî başlığı altında şerh etmiştir. Sadeddîn Teftazânî Hazretleri ise Telhîs kitabını tekrâr şerh ederek buna Mutavvel adını vermiştir ki bu eser, Kur’ân-ı Kerîm’in eşsiz ifâdelerini anlatan mühim bir eserdir. Bunlardan başka yine Teftazânî Hazretleri’nin Muhtasar ve Telhîsu fi’l-Belâga kitapları Osmanlı medreselerinde okutulan kitaplar arasında yer alır.

2. Tefsîr ve Usûl-i Tefsîr

Bu sahada en çok okutulan tefsir kitapları; Kâdı Beydâvî (Nâsıruddîn Ebû Saîd el-Beydâvî, vefatı 685/1286), Keşşâf (Zemahşerî, vefatı 538/1144) ve Celâleyn tefsîrleridir. Celâleyn Tefsîri, Celâleddîn Mahallî (vefatı 864/1459) tarafından başlanıp ömrü vefâ etmediği için Celâleddîn Süyûtî (vefatı 911/1505) tarafından tamamlanmıştır. Bu yüzden bu kitaba “İki Celâleddîn’in Kitabı” manası gelen Celâleyn tefsîri denilmiştir.

Usûl-i Tefsîr’de ise el-Burhân (Zerkeşî, vefatı 794/1392) ve İtkân (Süyûtî, vefatı 911/1505) eserleri şöhret bulmuştur.

3. Kıraât ve Tecvîd

En büyük kıraât âlimlerinden biri olan Cezerî’nin, Kitabu’n-Neşr fî Kıraâti’l-Aşr ve Şâtıbî’nin; Kaside-i Lâmiye, Hırzü’l-Emânî ve Vechü’t-Tehânî manzum eserleri bunların başında gelir.

Ayrıca Şeyh Abdurrahim Karabâşî’nin, Karabâş Tecvîdi ve İmâm Birgivî’nin Dürr-i Yetîm kitabı talebelerin el kitabı mesâbesindedir.

4. Hadîs ve Usûl-i Hadîs

“Kütüb-i Sitte” ismiyle bilinen meşhur 6 kitap başta olmak üzere bunların şerhleri ve hâşiyeleri de dâhil edilerek beraber okutulmuşlardır. Bunlardan Buhârî ve Müslim “Sahihayn” diğer 4 kitap ise “Sünen” diye bilinir. Sünen kitapları; Tirmizî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce ve Nesâî’dir. Bunlara İmâm Mâlik’in (vefatı 179/795) Muvatta, Dârimî’nin (vefatı 255/869) Sünen ve İmâm Ahmed bin Hanbel’in (vefatı 241/855) Müsned isimli eseri de eklenince sayı 9 etmektedir ki hepsine birden “Kütüb-i Tis’a” denilir.

Bunlardan başka İmâm Begavî’nin (vefatı 286/899) Mişkât’ı; Sagânî’nin (vefatı 650/1252) Meşârık’ı ve Kâdı İyâz’ın (vefatı 544/1149) Şifâ-i Şerîf ismiyle nâm salmış olan Kitabu’ş-Şifâ’sı medreselerde okutulan diğer hadîs kitapları arasında yer alır.

Hadîs usûlüne gelince Şehrizôrî’nin (vefatı 643/1245) İbn Salâh Elfiyesi; İbn-i Hacer-i Askâlânî Hazretleri’nin (vefatı 852/1449) Nuhbetü’l-Fiker’i ve İbnü’l-Esîr’in (vefatı 606/1210) Câmi’u’-Usûl isimli eseri bunlardandır. Ayrıca İmâm Nevevî’nin (vefatı 676/1277) Erbaîn; Halebî’nin (vefatı 1043/1634) Sîretü’n-Nebeviyye ve Tirmizî’nin (vefatı 279/892) Şemâil-i Şerîf kitapları medreselerde asırlarca okutulagelmiştir.

5. Fıkıh ve Usûl-i Fıkıh

Fıkıh sahasında okunan kitaplar sayılamayacak kadar çok olsa da bunları elden geldiği kadar kısaltmaya çalışacağız. Ahmed el-Kudûrî’nin (vefatı 428/1037) Muhtasaru’l-Kudûrî ve bunun şerhleri ilk devirde tedrîs edilen fıkıh kitaplarının başında gelir. Molla Hüsrev Hazretleri’nin (vefatı 885/1480) Gurer ve yine kendisinin şerh ettiği Dürerü’l-Hükkâm şerhi de en temel kitaplar arasında yer alır. Buna Allâme Timurtâşî (vefatı 1006/1598), Tenvîru’l-Ebsâr isimli şerh yazmış; Haskefî (vefatı 1088/1677) ise bunu şerh ederek ed-Dürrü’l-Muhtâr demiştir. İbn-i Âbidîn Hazretleri (vefatı 1252/1836) ise bu kitabı şerh ederek meşhur Reddü’l-Muhtâr kitabı telif edilmiştir. Reddü’l-Muhtâr, müellifin adına nispetle İbn-i Âbidîn diye de meşhurdur. Bu kitaplar -bugün de dâhil olmak üzere- en çok okunan ve okutulan kitaplar arasında yer alır.

Bunlardan başka Burhâneddîn el-Mergınânî Hazretleri’nin (vefatı 593/1197) Bidâyetü’l-Mübtedî ve buna yine kendisinin yaptığı şerh olan Hidâye kitabı gelir. Ekmeleddîn el-Bâbertî, (vefatı 786/1384) bu kitabı İnâye ismiyle şerh etmiştir ki bu kitap daha çok Ekmel ismiyle bilinir. Sadruşşerîa-i Evvel (Burhânuşşerîa Mahmud, vefatı 630/1233), kızdan torunu olan Sadruşşerîa-i Sânî (Ubeydullah, vefatı 747/1346) için Hidâye’nin bazı kısımlarını bir araya getirerek buna Vikâye demiş; torun Sadruşşerîa (Sânî) ise bunu şerh ederek Nukâye adını vermiştir. Bu kitaplar da asırlarca medreselerde başucu kitapları olmuştur.

Öte yandan İbrahîm el-Halebî’nin (vefatı 956/1549) Mülteka’l-Ebhur’u ve bunun Türkçe şerhi olan Mevkûfât, en çok okunan kitaplardandır. Vikâye ve Mültekâ ile İbnü’s-Sâ’atî’nin Mecma’u’l-Bahreyn ve Mavsılî’nin Muhtâr kitapları, Hanefî mezhebinde “Mütün-i Erbaa (Dört Metin)” diye şöhret kazanmıştır.

Usûl-i Fıkıh kitaplarına gelince Sadruşşerîa-i Sânî’nin Tenkîh ve bunun şerhi olan Tavzîh; Ebû’l-Berekât en-Nesefî’nin (vefatı 710/1310) Menâr; İbn-i Melek’in (vefatı 821/1418’den sonra) buna yaptığı şerh olan Şerhu Menâr; Molla Hüsrev’in memzûc (karma) metodla hazırladığı Mir’ât; Şerâfeddîn Ahmed’in (vefatı 770/1369) kitabı Tenkîh ve Allâme Teftazânî’nin buna yaptığı şerh olan Telvîh en meşhur eserler arasında zikredilebilir.

6. Akâid ve Kelâm

Bu sahada da pek çok eser medrese müfredâtına girmekle beraber Seyyid Şerif Cürcânî Hazretleri’nin Hâşiye-i Tecrîd eseri bunlar arasında başı çekmiştir. Bununla beraber Mevâkıf (el-Îcî, vefatı 756/1355) ve buna Seyyid Şerif Cürcânî tarafından yazılan Adûdiye şerhi (Şerh-i Mevâkıf); Akâid-i Nesefî (Ömer en-Nesefî, vefatı 537/1142) ve bunun Sadeddîn Teftâzânî şerhi; Şerh-i Hayâlî, Tevâli’u’l-Envâr ve Emâlî Kasîdesi ve şerhleri, medreselerde öne çıkan akâid ve kelâm kitaplarındandır.

7. Mantık

Porphyrios’un (vefatı MS 304) Eisagoge kitabından yola çıkarak el-Ebherî (vefatı 663/1265) tarafından kaleme alınan İsagoci mantık kitabı ve şerhleri çok yaygın olmuştur. Buna şerh yazan âlimlerden biri de Molla Fenârî Hazretleri’dir (vefatı 834/1431) ki Osmanlı medreselerinde uzun seneler onun şerhi okutulmuştur. Ayrıca Kâdı Siraceddîn el-Urmevî’nin (vefatı 682/1283) Şerhu Metâli’ kitabına Seyyid Şerîf şerhi ve Kara Dâvûd (vefatı 948/1541) hâşiyesi meşhurdur. Bunlar da medreselerdeki yerini muhafaza etmiştir.

Bütün bunlara ilâveten Osmanlılar, müspet ilimleri de unutmamış, cebir (matematik), hendese (geometri), hey’et (astronomi), hikmet (fizik), mantık, coğrafya ve tıp gibi sahalarda da çok kıymetli eserler vererek bunları medreselerde okutmuşlardır.

Asırlardır tevârüs eden bütün bu ilmî müktesebât, 3 Mart 1924 tarihine kadar devam etmiş, sonra ise Tevhid-i Tedrisât Kanunu’yla tarihe karışmıştır. Yerine ise daha asrî (!) okullar açılarak eğitim sürdürülmüş, memleketin uçuşu (!) ancak bundan sonra sağlanabilmiştir.

Not: Minyatür ve gravürler için Şakayık-ı Numaniyye zeyllerine ve ilgili tez çalışmalarına müracaat edebilirsiniz.

---

Dipnot ve Kaynaklar:

[1] Ahmet Ulusoy, “Kuruluşundan 17. Yüzyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, (YL Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007), s. 12.

[2] Mefail Hızlı, “Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2/2, 1987, s. 275-76.

[3] Hızlı, a.g.e, s. 277.

[4] Mehmet İpşirli, “Osmanlı Dönemi Medreseler”, DİA, c. 28, s. 327-28

[5] Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 17/1, 2008, s. 28.

[6] Sözü edilen tabloları Ekmeleddin İhsanoğlu; Mustafa Bilge ve Cahid Baltacı’ya istinâd ederek hazırlamış olup Ahmet Ulusoy tarafından sözü geçen YL tezinde kullanılmıştır.

[7] Ekrem Buğra Ekinci, “Osmanlı Medreseleri”, Türkiye Gazetesi, 18 Aralık 2017.

Ahmed Uğur Apaydın

Eğitimci / Yazar

YAZARIN DİĞER YAZILARI

1 comment

 

Yorum

İsim * 

E-posta * 

İnternet sitesi 

Bu site reCAPTCHA ve Google tarafından korunmaktadır Gizlilik Politikası ve Kullanım Şartları uygula.

• Hocrei Tedrissat Medresesi-,,Osmanlı zamanında Muş ili Bulanık ilçesi Seçme köyü Saliha Mezrasına gelen,Abdülkadir Geylani hazretlerinin Torunlarından, Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi Hazretleri Kurmuştur. Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi, bu Medresede Çok Alim yetiştirmiştir. Bu Alimlerden Melle Musa Dımilli seksen (80) Alım yetiştirmiştir. Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi bu Bölge de yaygın olan Hırsızlık, Gasp, Soygun gibi olayları önlemiştir. Bu bölgede yaşayan Sayıları on bini (10,000) geçen Ezidi dinine mensup gayrı Müslimlerin ve diğer dinlere mensup gayrı Müslimlerin Müslüman olmalarına vesile olmuştur. Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi, Tahsilini Diyarbakır, Elazığ, Bingöl Medreselerde yapmıştır . Tahsilinin son iki veya üç yılını Bağdata gider Bağdat Nizamiye Medresesinde tahsilini tamamlar. Naksibendi ve Kadiri Tarikatinin Şeyhi olan Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi, Nakşibendî Tarikatının Salihi Tekesinin Şeyhi olan Şeyh Sait Salihi Efendinin Babasidir. Büyük Müderris Seyyid Molla Ali Kosewi’nin Kabri Palo ilçesindedir.

.