ehlisunnnetde - İSLAM VE BİLİM

    * Müslümanların bilmesi gereken bilgilere (ulûm-i islâmiyye) denir. Bu bilgilerin kimisini öğrenmek farz olduğu gibi; kimisini öğrenmek sünnet, bir kısmını öğrenmek de mubahdır. İslam bilgileri, başlıca iki büyük kısma ayrılır; birincisi ulûm-u nakliyyedir. Bunlara din bilgileri de denir. Bunlar, edille-i şeriyye denilen dört kaynakdan meydana çıkmışdır. Din bilgileri de ikiye ayrılır: zahirî ilmler ve bâtınî ilmler. Birincisine fıkıh bilgileri veya şeriat, ikincisine tasavvuf bilgileri veyaMa’rifet denir. Şeriat, mürşidlerden ve fıkıh kitablarından öğrenilir. Ma’rifet, kalblere mürşidlerinkalblerinden akar, gelir.
     * İslam bilgilerinin ikinci kısmı (ulûm-i akliyye) dir. Canlıları öğretene (ulûm-ı tıbbiyye), cansızları öğretene (ulûm-ı hikemiyye) denir. Semaları, yıldızları öğretene (ulum-ı felekiyye), erdbilgilerine (ulûm-ı tabiiyye) denmişdir. Ulûm-i akliyye matematik, mantık ve tecrübî bilgilerdir. Bunlar his organlarıyla duyularak, akıl ile incelenerek, tecrübe ve hesab edilerek elde edilir. Bu bilgiler, Din bilgilerinin anlaşılmasına yardımcıdırlar. Bu bakımdan lüzûmludurlar.
     * İslâm dîninin ilme ve fenne verdiği ehemmiyyeti bilmeyen câhil fen taklîdcileri, islâmiyyetibaltalamak, Kur’ân-ı kerîme saldırmak için, fizik, şimik, biyolojik ve astronomik olaylardan, çürük düşünceler, bozuk fikrler çıkarıyor. Bu iftirâlarını, ilm, fen bilgisi diye, gençliğin önüne sürerekmüslimân yavrularını aldatıyorlar. Hâlbuki, fennin ilerlemesi, yeni yeni buluşlar, Allahü teâlânınvarlığını, bir olduğunu, kudretini ve ilmini dahâ ziyâde meydâna çıkarmakda, islâmiyyetidesteklemekdedir.
    * İslâm dîninden haberi olmıyan fen taklîdcileri, fen yobazları, gençleri aldatmak, dinden çıkarmak için yalan ve iftirâlarla saldırıyorlar. Din adamlarına yobaz, gerici diyorlar. Din adamları, fen düşmanıdır diyorlar. İslâm kitâblarını okuyan, islâm dîninin ileri, üstün bilgilerini anlıyan, insâflı bir fen adamı, bu yalanlara aldanmaz. Onların kötü niyyetlerini, dost görünen sinsi düşman olduklarını hemen anlar ise de, din bilgisi az olan, ana baba yuvasından bilgi almayan zevâllılar, bu alçakların tuzaklarına düşmekde, felâkete sürüklenmekdedir.
     * Gerek din, gerek tabî’î ilmler, bu âlemi ancak mâhiyetini hiç bir zemân anlıyamıyacağımız, insanların hiç bir zemân erişemiyecekleri bir kudretin yaratabileceğini kabûl ederler. Bu muazzam kudretin bütün azametini biz bilemiyoruz ve hiçbir zemân bilemiyeceğiz. Onun kudretinin ancak en küçük bir parçasını ve dolaylı olarak öğrenebiliriz
    * Din, bu kudreti ve yaratıcıyı tanımak ve insanları Ona yaklaşdırmak için kendine mahsûs akla hitâbeden semboller kullanır. Tabî’î ilmler ise, bu kudretin tanınması için ölçü ve formüllerdenfâidelenir. Hâlbuki, bu iki yolu birleşdirecek olursak, asl o zemân bu yaratıcının ne büyük bir kudret sâhibi olduğu meydâna çıkar ve dînin Allahı ile tabî’î ilmlerin bu kudretin ancak küçücük bir kısmında yapdığı araşdırma, ölçme ve formüller, Onun zâtını ve büyüklüğünü meydâna koyar
     * Din ile tabî’î ilmleri karşılaşdıracak olursak, hiç bir yerinde bunların birbirinden aykırı bir bilgi vermediğini görürüz. Gerek din, gerek tabî’î ilmler, bir muazzam yaratıcı olmadan bu dünyânınkurulamıyacağını kabûl ederler. Tabî’î ilmlerin bulduğu bütün yenilikler, bu muazzam yaratıcının varlığı ve büyüklüğü hakkında birer vesîkadır. Din ile tabî’î ilmler arasında hiçbir fark yokdur.Ba’zılarının sandığı gibi, tabî’î ilmlerin tutduğu yol ayrı değildir. Bugün ne yazık ki, ba’zı insanlar, tabî’î ilmlerin artık din ile hiçbir ilgisi kalmadığını sanırlar. Hâlbuki bu, çok yanlışdır. Yukarıda îzâhına çalışdığım gibi, tabî’î ilmler, bil’akis dîni inanç ve düşünceleri takviye ederler.
    * Bu câhillerin bir kısmı da, birkaç fen kitâbı okuyup, kendilerini fen adamı sanıyor. Avrupadakifen adamlarının hıristiyanlığa karşı haklı inkârlarını, i’tirâzlarını, çelik gibi sağlam olan islâm dîninebulaşdırmağa yelteniyor. Bu fen taklîdcileri düşünmiyor ki, bir fen adamı, çalışdığı fen kolunda, hattâ ihtisâsı olan branşda konuşursa, sözü kıymetli olur. İhtisâsı dışında konuşması ve hele başka işlerdeki mütehassısların sözlerine karışması, kıymetsiz olduğu kadar, gülünc de olur. Fen adamı olmak, insana, her ilmde söz sâhibi olmak salâhiyyetini vermez. İyi bir kimyâcı, herhangi bir doktorun koyduğu teşhîsi bozamaz. İyi bir avukat, herhangi bir kimyâgerin raporunda fen hatâsı iddi’â edemez. İyi bir mühendis, bir avukatın ihtisâsına nüfûz edemez. Fen adamları, kendi fen şu’belerinde ve ihtisâslarında bile, ne kadar hatâ ediyor, aldanıyorlar. Bir tarafdan maddenin, kuvvetin ve hayâtın sırlarından, bir veyâ bir kaçını çözerek, fâideli buluşlar başarırken, bir tarafdan da, öyle yanılıyorlar ki, medeniyyetin ilerlemesine, dünyâ çapında zarârlı oluyorlar. Bunun misâlleri pek çokdur. Meselâ, İngilizlerin büyük matematik âlimi olan meşhûr Newton, bir tarafdan, dahâ yirmiüç yaşında, bugünkü astronominin temeli olan, umûmî câzibe kanûnunu bularak ve kendi ismi ile anılan dürbünü keşf ve beyâz zıyânın yedi renge ayrılacağını tecribe ile isbât ederek, fen âlemine unutulmıyacak hizmetdebulunurken, öte yandan, zıyânın, ışık kaynağından saçılan zerrelerden hâsıl olduğunu söyliyerek ve aklınca isbât ederek, fizik ilminin bu kısmının senelerce ilerlemesine mâni’ olmuşdu. Sonradan, titreşim nazariyyesi kurulunca, Newtonun hatâ etdiği, kat’î anlaşıldı. Bunun gibi, bugün kimyânın babası ismi verilen ve hakîkaten, kimyâya terâzîyi sokmakla, Aristonun yanlış nazariyyelerinitemelinden yıkarak, tecribî ilmlere, yeni, müsbet bir çığır açan Fransız kimyâgeri Lavoisier, birtarafdan, fennin bugünkü dereceye ilerlemesine çok hizmetde bulunmuş, bir tarafdan da, mütehassıs olduğu kimyâ ilminde öyle hatâlar yapmışdır ki, onun buluşu olduğu için kitâblara geçen, üniversitelerde okutulmuş olan bu sözleri, bugün bir orta mekteb talebesi söylerse, sınıfda bırakılır. Meselâ, klor gazına bileşik cism, bir oksid diyordu ve hâmızları [asidleri] yanlış anlatıyordu.Lavoisiernin en büyük hatâsı, doğru tecribesini, kıymetli buluşunu îzâh ederken, câhillerin ve dinsizlerin, çok eskiden beri söylemekde oldukları bir sözü tekrârlaması idi. Ya’nî, kimyâ tepkimelerinde, ağırlık değişmediğini görerek, (ağırlığın sakımı kanûnu)nu kurunca, (Tabî’atdehiçbirşey var olmaz ve yok olmaz) diyiverdi. Bunu duyan fen taklîdcileri, (Yokdan birşey yaratılmaz.Hiçbirşey yok olmaz) diye, yaygarayı kopardılar. Fen kitâbı diye çıkardıkları sahîfeleri, bu siyâh yazılarla lekeleyip, güyâ dîni yıkıp islâmiyyeti yere serdiler(?). Îmân kal’asını uçuracak fennî bir kuvvete sâhib oldular! Hâlbuki, Lavoisier, herşeyin kimyâ ile olduğunu, Allahü teâlânın da, onun görebildiği kanûn içinde kalacağını, bu kanûndan başka hâdiseler olmadığını sanarak, bu hatâyadüşmüşdü. Lavoisier adındaki bu kimyâgerin, kimyâ olaylarında, maddenin artmadığını ve azalmadığını görmesi, (İnsanlar hiçbirşey var edemez ve yok edemez) hakîkatini meydânaçıkarmakdadır. Başka din düşmanları gibi, bu da, tecribesinden yanlış netîce çıkararak dîne saldırdı.Fekat, böylece kendini lekeledi. Çünki, bugünkü (fiziko-kimyâ) bilgisi, kimyânın ulaşamadığı atomun derinliklerine girerek, Lavoisiern’in aldandığı isbât edilmiş, Einstein’ın (relativite nazariyyesi), kütlenin korunması kanûnu bile modifie edilmişdir. Ya’nî değişdirilmişdir. Bu sûretle anlaşılmışdırki, madde, Lavoisier’in sandığı gibi, dünyânın temeli değildir.
    * İşte fen adamları, kendi ihtisâslarında bile, böyle yanılmış ve insanlığa büyük zarârlar dayapmışdır. Bu yanılmaları, onların fen çerçevesi içindeki kıymetlerini ve ehemmiyyetlerini azaltdıdemek istemiyoruz. Onları, fâideli buluşları ile düşünerek, fenne hizmetlerini övüyoruz. Fekat, ihtisâslarında bile yanıldıklarını gösterip, fen adamının, ihtisâsı dışındaki ve hele temâmen başka, derin ve geniş olan din ilmindeki kuru düşüncelerinin, din büyüklerinin, din ilmi ile dolmuş, din zevkıile doymuş olan o hakîkî büyüklerin sözleri yanında, bir hiç olacağını göstermek istiyoruz. Hakîkî bir fen adamı, bu hakîkati pek iyi kabûl eder. Fekat para adamları, ya’nî para kazanmak, etiket kazanmak için, âdet üzere, birkaç senelik ömrünü çürütüp, birkaç şey ezberliyen fen yobazları, sinema filminden farkı olmıyan rûhsuz dimâglarındaki, birkaç basma ve komprime, silik çizgileri fen sanarak, fennin değil, cehâletin verdiği bir cesâretle ve taşkınlıkla, islâmın yüksek ilmlerine saldırarak helâk oluyor ve insanlığı ebedî felâkete sürüklüyorlar..
   * İslâmiyet’le bilimin çatışması söz konusu değildir. Çünkü, İslâm dini, kâinatın tamamını âdeta bir kitap gibi kabul eder. Allah’ın kudret sıfatının eseri olan ve elementlerle yazılmış bir kitap. Yani, kâinat kitabı. Her bahar sanki bu kitabın bir sayfası, asırlar o kitabın formaları hükmündedir. İnsan da bu kitapta bir kelimedir. Bütün bilimlerin konusu, bu kâinat kitabıdır. Yani, taşıyla, toprağıyla, havasıyla ve suyuyla, bitkiler, hayvanlar ve insanlarıyla âlemi dolduran canlı ve cansız bütün varlıkların yapısını, bağlı olduğu kanunları ortaya koyma görevi bilimlerindir.
   * Bilimle din, diyalog ve tolerans ekseninde birlikte yol alabilirler. Din semavîdir. Onun, yeni bilimsel gelişmelerle her seferinde test edilmeye, ya da bilimsel verilerle doğrulanmaya ihtiyacı olmamalıdır. Her şeyden evvel din, hem bu dünya hayatını ve hem de ahiret hayatını nazara alır ve metafizik bir düşünce tarzı ile ve bütüncül bir yaklaşım sunar. Halbuki, bilimin metot ve usulleri farklıdır ve tamamen bu dünya hayatını ve varlıkları anlamaya yöneliktir. Bu varlıkları anlamada bilimde ne kadar ileri gidilse, Allah da o kadar iyi bilinmiş olacaktır.
  * Avrupalı, fen bilgilerinin çoğunu ve hepsinin temelini İslam kitaplarından aldı. Avrupalılar, dünya tepsi gibi düz, etrafı duvar çevrili zannederken, Müslümanlar dünyanın yuvarlak olup, kendi etrafında döndüğünü biliyorlardı. Hatta Musul’un Sincar sahrasında, meridyenin uzunluğunu ölçerek, bugünkü gibi buldular.
  * Galile, Kopernik, Newton, dünyanın döndüğünü, Müslüman kitaplarından öğrenip söyleyince, suç sayıldı. İslam hekimlerinin eserleri ortaçağda ders kitabı olarak dünya üniversitelerinde okutulmakta idi. Batı’da akıl hastaları şeytan tarafından tutulmuş kimseler olarak canlı canlı yakılırken, Müslüman ülkelerinde özel akıl hastaneleri kurulmuştu.


        Fârisî beyt tercemesi:
   Bildirilmesi lâzım olanı söyledim sana,
   Yâ fâidelenirsin, yâ da çarpar kulağına.

.

DÜNYAMIZIN BİRİCİK UYDUSU
AY DA DÖNER

HİT : 8960

  Gökcisimleri evrende hareket halindedirler. Bu hareketler de son derece kontrollüdür ve tüm cisimler hesaplanmış bir yörüngede seyrederler. Kur’ân'da, Güneş ve Ay ile ilgili bazı ayetler şunlardır: "Güneş ve Ay’ın hareketleri bir hesaba göredir.” (Rahman Suresi, 5) Yine Güneş ve Ay’ın konu edildiği bir ayette "Ne Güneşin Ay’a erişip-yetişmesi gerekir, ne de gecenin gündüzün önüne geçmesi. Her biri bir yörüngede yüzüp gitmektedir” (Yasin Suresi, 40) denilmiştir. Aynı manadaki bir başka ayet de şöyledir:
     "Geceyi, gündüzü, Güneşi ve Ay’ı yaratan O’dur; her biri bir yörüngede yüzüp gitmektedirler." (Enbiya Suresi, 33)
     Günümüzde kabul gören teoriye göre, evrendeki büyük ve kütleli cisimler, kendilerinden ufak cisimlere karşı bir çekim kuvveti uygularlar. Bu şekilde, örneğin ay, kendisinden daha ağır kütlesi olan dünyanın etrafında bir yörünge çizmektedir. Dünya ve Güneş Sistemi’ndeki diğer gezegenler ise Güneş’in etrafında bir yörüngede hareket ederler. Güneş Sistemi’nin de yörüngesinde bulunduğu daha büyük bir sistem mevcuttur. Bu detayların can alıcı noktası ise şudur: Tüm uzaydaki yıldızlar, gezegenler ve diğer cisimler bu hareketleri esnasında kontrolsüz bir harekette bulunmazlar, birbirlerinin yörüngelerini kesmezler, birbirleriyle çarpışmazlar.
     Güneşin sabit olmadığı, belli bir yörüngede yol almakta olduğu bir başka ayette de söyle bildirilmektedir:
    "Güneş de, kendisi için (tesbit edilmiş) olan bir karar yerine doğru akıp gitmektedir. Bu üstün ve güçlü olan, bilenin takdiridir." (Yasin Suresi, 38)
     Kur’ân'da bildirilen bu gerçekler, çağımızdaki astronomik gözlemlerle anlaşılmıştır. Astronomi uzmanlarının hesaplarına göre Güneş, Solar Apex adı verilen bir yörünge boyunca Vega Yıldızı doğrultusunda saatte 720 bin km.'lik muazzam bir hızla hareket etmektedir. Bu, kabaca bir hesapla, Güneş’in günde 17 milyon 280 bin km. yol katettiğini gösterir. Güneş’le birlikte onun çekim sistemi içindeki tüm gezegenler ve uyduları da ayni mesafeyi katederler. Ayrıca, evrendeki tüm yıldızlar da buna benzer planlı bir harekete sahiptirler. [Bakınız : Solar Apex Nedir ? ]
     Tüm bu gök cisimleri çok ince hesaplarla saptanmış yörüngelere sahiptir. Ve milyonlarca yıldır her biri kendi yörüngesinde diğerleriyle kusursuz bir uyum ve düzen içinde akıp gitmektedir.
     Tüm evrenin bu şekilde yörüngelerle donatılmış olduğu, yine Kur’ân’da söyle haber verilmiştir:
  "Özen içinde yollar ve yörüngelerle donatılmış' göğe andolsun." (Zariyat Suresi, 7)
     Evrende yaklaşık 200 milyar galaksi mevcuttur ve her galakside ortalama 200 milyar yıldız bulunur. Bu yıldızların pek çoğunun gezegenleri, bu gezegenlerin de uyduları vardır. Tüm bu gök cisimleri çok ince hesaplarla saptanmış yörüngelere sahiptir. Ve milyonlarca yıldır her biri kendi yörüngesinde diğerleriyle kusursuz bir uyum ve düzen içinde akıp gitmektedir. Bunların dışında pek çok kuyruklu yıldız da kendisi için tespit edilmiş yörüngede yüzüp gider.
     Ay’ın tek ısı kaynağı Güneşdir, dolayısıyla atmosferden yoksun olmasaydı ortalama sıcaklığı Yeryüzününkiyle aynı olacaktı. En yüksek ve en düşük, sıcaklıklar arasındaki fark çok yüksektir. Güneşin hemen altındaki Ay’ın tropikal bölgesinde yüzey sıcaklığı +130^oCdir; ancak, yüzey gün batımına doğru hızla soğur ve gece yarısıyla Güneşin doğması arasında -173 ^oC ye düşer. Bu yüzden Ay’ın tropikal bölgesindeki günlük sıcaklık değişimi, 300^oC yi geçer; suyun günlük kaynama sıcaklığının çok yukarılarından sıvı havanın sıcaklığına kadar değişiklikler gösterir. Ancak bu alt ve üst sınırlar, yalnızca tropikal bölge ve uzaya açık yüzey için geçerlidir. Ay yüzeyindeki maddelerin yalıtıcı özelliklerinden ötürü günlük sıcaklık ya da soğuk dalgaları, yarım metreden daha aşağısını etkilemez; Bu derinliklerde radyo spektrumu içinde kalan ısı yayılımı gün boyunca sabit kalır ve - 30^oC dolayında bir ortalama sıcaklığa denktir.
     Yapılan ölçümler, Ay üzerinde güneş tam meridyende bulunduğu zaman sıcaklığın 100^oC nin üzerinde olduğunu göstermiştir. Güneş ışığı olmayan yerlerde ise, sıcaklık -170 ^oC den itibaren artmaya başlar, on beşinci gün yani güneş tam meridyende bulunduğu sıralarda sıcaklık 100^oC ye varır ve bu tarihten itibaren yavaş yavaş azalarak nihayet Güneşin battığı 29,5 gün sonra tekrar, -170 ^oC ye iner.
     Kameri ay ve yıllara göre ifa edilen ibadetlerde ayın hareketleri gözlenmektedir. İslamiyet'te her yıl, 12 kameri aydan oluşur. Her ay ise, hilalin ilk görülmesiyle başlar ve hilal ilk görüldüğünde sona erer. Bir kameri ay 29 veya 30 gün sürer. Ancak arka arkaya birkaç kez 29 gün veya 30 gün sürmesi mümkündür. Peki ayın hareketleri nasıldır ve kameri ay hesaplanabilir mi?
     Ay, dünya çevresinde (ve kendi çevresinde !) saat istikametinin aksi yönde döner ve bir turunu 27.321661 günde tamamlar (yıldız ayı=sidereal month). Her iki süre eşit olduğundan, ayın hep aynı yüzü dünyaya bakmaktadır. Ancak dünya bu esnada güneş etrafında döndüğü için ay da dünya ile beraber güneşin etrafında dönmüş olur. Ayın görülmesi güneş ışınlarına bağlı olduğundan, bizim anladığımız şekliyle "bir kameri ay", güneşten bakıldığında ayın dünya etrafında dönme süresidir (kavuşum ayı=synodical month). Ayın dünya etrafındaki dönüş yönü ile dünyanın güneş etrafındaki dönüş yönü aynı olduğundan (saat istikametinin aksi yönü) bir kameri ay, ayın dünya etrafındaki dönüş süresinden daha uzundur. Aradaki fark da yine dünyanın güneş etrafında kat ettiği açıyla doğru orantılıdır :
     Ay yörüngesinin elips şeklinde oluşu; yörünge hızında değişimlere neden olur. Bu nedenle bir ay gerçekte, 28.9 ila 30.1 gün arasında değişebilir. (Muhammad Zuhdi'nin, Prof. M.H. Elnaby'nin çalışmalarına dayanarak hazırladığı ve ışık hızının hesabına dayanan sunusunda, yıldız ayı ve kavuşum ayı tanımlarını canlandırmalı olarak görebilirsiniz.).
       Bilindiği üzere bir yıl içerisinde Ay Dünya etrafında 12 kez dolanır. Dolayısıyla eğer Ay'ın yörünge düzlemi Dünya'nınkiyle çakışık olsaydı bir yılda 12 kez Güneş tutulması meydana gelebilirdi. Fakat durum böyle değildir. Ay'ın ve Dünya'nın yörüngeleri arasında 5°'lik bir Açı vardır. Yörüngelerdeki bu konum nedeniyle Güneş Ay ve Dünya'nın aynı çizgi üzerinde olmaları çok sık karşılaşılan bir durum değildir. Böylece her ay bir Güneş tutulması oluşması engellenmiş olur. Nitekim bir yılda en az iki en çok beş Güneş tutulması meydana gelebilir. Bu tutulmaların da az bir bölümü Tam Güneş Tutulması'dır. Ayrıca Tam Güneş Tutulması Dünya üzerinde tam gölgenin düştüğü çok dar bir bölgeden izlenebilir. Bu da Tam Güneş Tutulması'nın belli bir bölgeden görülme sıklığını çok azaltır.
     Ay’ın iki gerçek hareketi vardır. Birincisi, Ay’ın arz etrafındaki dolanımıdır. Newton Kanunu gereğince, tıpkı arzın ve diğer gezegenlerin Güneş etrafındaki hareketi gibi, Ay da Arz etrafında gerçek bir harekette bulunur. Güneşin ve diğer gezegenlerin pertürbasyonları ihmal edilirse, Ay odaklarının birinde Azın bulunduğu bir elips üzerinde hareket eder. Bununla beraber bu elips çembere çok yakındır.
     Ay, dünya etrafındaki dönmesini ortalama 27 gün, 7 saat, 43 dakika 11,47 saniyede tamamlar...
     Ay in kendi ekseni etrafında dönüşü ile Dünya çevresindeki dönüşü eşit zamanda olmaktadır: 27,32 gün. Kombine (bileşik) dönüş diye de anılan ve Dünya ile Ay arasındaki karşılıklı kütle çekişinin (gravitasyon) sonucu olan bu dönüş nedeniyle, Ay Dünya’ya hep aynı yüzüyle yönelik kalır.
     Oysa, farkına varılabilecek az bir sapma olmaktadır. Ay yörüngesi tam bir çember olmayıp elipse benzer. Ay, Dünya’ya yaklaşınca daha hızlı, uzaklaşınca daha yavaş hareket eder. Dönüş her zaman eşit olduğundan Ay’ın sağ (veya sol) kenarına bakılıyor olur. Bundan başka Ay’ın dönme ekseni de, yörüngesine dik değildir. Bu nedenle, Dünya, Ay’ın bazen Kuzey (veya güney) kutbuna doğru hafifçe yönelik durumdadır. Bu, eksendeki eğilme nedeniyle, bir Ay dolanımı içinde, yerden Ay’ın yüzünün, yaklaşık yüzde 60’ı görülür.
   Ay’ın yalnızca Yer çevresinde döndüğünü söylemek yanlıştır. Gerçekte hiçbir gök cismi öbürünün çevresinde dönemez; iki gök cismi oluşturdukları sisteminin ortak çekim merkezi çevresinde dolanırlar.
     Söz konusu iki gök cisminin kütleleri eşit olursa, ortak çekim merkezleri, iki cisim arasındaki uzaklığın ortasında yer alır. Gök cisimlerinden birinin kütlesi daha büyük olursa, söz konusu merkez bu gök cismine daha yakın olur.
     Genellikle “Ay Dünyanın etrafında döner” denir. Evet bu bir bakıma doğrudur ancak olan biteni tam olarak açıklayamaz. Çok açık bir şekilde söylemek gerekirse, Dünya ile Ay, ortak ağırlık merkezleri etrafında, gövdesinden tutularak çevrilen bir dambılın iki topu gibi dönerler.
     Bilindiği gibi Yer, Ay’dan 81 kat büyük olduğundan, ortak çekim merkezi Yer’e doğru kayar ve alttaki çizimde [Şekil: 1’de] görüldüğü gibi, Yerin içinde bulunur, Bu açıdan ele alındığında, Ay’ın Yer çevresinde dolandığı söylenirse de, Yer’in merkezi çevresinde dönmediği bir gerçektir. Bu ayrım, bir çok gök bilim hesabında önemli bir etmendir.

ŞEKİL: 1. ÇEKİM MERKEZİ

Çekim Merkezi A’da Yerin içinde bulunur (üstde). Altdaki çizimde [ŞEKİL: 2], Çekim Merkezi çevresinde dönen Yer ve AY’ın üç konumu görülmekdedir; çekim merkezinin Yer’in içinde bulunması nedeniyle [sebebiyle], birçok açıdan “Ay, Yer’in çevresinde dönüyor” demek yeterlidir.

ÇEKİM MERKEZİ
ŞEKİL: 2 AYIN ÇEKİMİ

   Ay’ın ikinci gerçek hareketi, ekseni etrafındaki hareketi yani rotasyonudur. Gözlemler, Ay’ın hep aynı yüzünü gördüğümüzü gösteriyor. Buradan Ay’ın rotasyon periyodu ile yörünge periyodunun eşit olduğu anlaşılıyor. Bu özellik, Ay’ın açısal rotasyon hızının eşit olduğu şeklinde de ifade edilebilir. Bu durum şekil: 3’de gösterilmiştir. Ay, yörüngesi üzerinde, (1) konumunda olduğu zaman Ay’ın M merkezini K kraterine birleştiren doğrultu Arz’dan geçsin. Ay, (1) konumundan (2) konumuna kadar giderken yörüngesi üzerinde θ açısı kadar hareket eder. MK doğrultusunun, (2) konumunda da, Arz’dan geçmesi ( yani Ay’ın aynı K noktasının Arza yönelik olması) için, Ay’ın ekseni etrafında da θ ( açısı) kadar dönmesi gerekir.

AY’IN ROTASYONU

ŞEKİL : 3. AY’IN ROTASYONU

Ay'ın açısal dönme hızı ile açısal yörünge hızı eşit olduğundan
şekildeki MK doğrultusu her zaman Yer 'e [Arz’a] yöneliktir.

       Ay, kendi ekseni etrafında her içtima ayında bir kere  döner. Dönme müddeti, dünya etrafındaki ortalama devir müddetine tamamen eşittir. Bu dikkat çekici zamanlama Ay’ın Dünyaya hep aynı yüzünü göstermesine yol açar.
      Yörüngesel hareketindeki düzensizlikler ve yörüngesinin ekliptik düzleme eğik olması “optik titremeler”   oluşturarak Dünyadan Ay’ın yüzeyinin % 59’unun görünmesini sağlar. Kalan % 41’lik bölüm, Luna 3 adlı Rus uzay gemisinin Ekim 1959 tarihinde fotoğraflarını çekmesine kadar bilinmiyordu. O günden bu yana ayrıntılı haritaları çıkarılmıştır.
      Arz ile Ay arasında birbirine benzemeyen daha başka noktalar da vardır. Yer ekseni etrafında döner; Ay’da ise, dönme çok yavaş olur. Bir tarafı on beş (15) Dünya günü (360 saat) karanlık iken, diğer tarafı on beş (15) Dünya günü Güneş ışınlarına maruz kalır. Bu durum dünyaya nazaran çok büyük sıcaklık farklarının doğmasına yol açar…
     Ekseni etrafındaki hareketini bir ayda tamamladığına göre, Ay’da gündüz ve geceler on beşer gün sürer. Bu yüzden Ay yüzündeki sıcaklık değişmeleri dünyaya nazaran çok daha büyüktür. Bunun +100 ile -100 arasında değiştiği sanılıyor.
      Ay’da hava olmayışın en mühim neticelerinden biri, gece ile gündüz arasındaki aşırı sıcaklık farkıdır. Güneşin tam tepede olduğu zaman yüzey sıcaklığı +135 ^oCye (max.) erişirken; gece, Güneş görmeyen tarafın sıcaklığı ise, -170 ^oC ye (min.) kadar düşer. (Eğer arz da atmosferini kaybetseydi, sıcaklıkta aynı aşırı farklar görülecekti.
     Ay’ın görünen iki hareketi vardır. Bunlardan birincisi, günlük hareketidir. Bütün gök cisimleri gibi, Ay da her gün doğudan doğar, batıdan batar. Ay’ın görünüşte doğudan batıya doğru hareket etmesi, Dünyanın [kendi mihveri etrafında] dönmesinden ileri gelen bir görüş yanılmasından başka bir şey değildir [Bkz. Şekil: 3]. Dünya etrafındaki hakiki hareketi batıdan doğuya doğrudur. Ortalama yörünge sür’ati saatte 3660 kilometredir. Bu süratle hareket ederken doğuya doğru bir kayma hasıl olur. Ay, böyle her gün biraz daha [ortalama 50 dakika] daha geç doğar ve batar. Bu zaman kaybınagecikme süresi denir.
    Ay, ancak bu yüksek hızı nedeniyle [sebebiyle] dünyanın kuvvetli çekim gücünden korunabilmektedir. Ay, hızının daha yavaş olması halinde dünyaya çarpabilecek, daha hızlı olması durumunda ise uzaya savrulacaktı.
    Ay’ın büyüklüğü ve hızı dünyayı etkilemekte ve Gel-Git [Med-Cezir] dediğimiz olaya sebep olmaktadır. Ayın çekim kuvvetinin biraz daha fazla olması halinde dünyanın büyük bölümü bir anda sular altında kalabilirdi.
    Ay’ın görünen ikinci hareketi ise; her 24 saatte, doğuya doğru ve yıldızlara göre yaptığı 13^o lik harekettir. Güneşin de yıldızlara göre görünen bir hareketi olduğunu biliyoruz, ancak bu hareket miktarı 24 saatte 1^okadardır. 1^oyaklaşık 4 dakikaya karşılık geldiğinden Ay her gün takriben 52 dakika geç doğar. Ancak bu miktar ortalama bir değer olup, sonbaharda 20 dakikaya kadar inebildiği gibi, ilk baharda da 52 dakikadan fazla olur.
     Ay ve Güneşin bu görünen hareketleri günlük hareketin zıt yönündedir. Açık olarak görülüyor ki ard arda gelen iki Yeni Ay aynı noktada olmaz. Bir Yeni Ay evresinden sonra Ay’ın tekrar Güneşe kavuşması için, bir kez dolandıktan sonra yaklaşık 27^olik bir dolanma daha yapması gerekir. Bu nedenle iki aynı evre arasındaki zaman farkı olarak tanımlanan kavuşum ayı, bir yıldız ayından uzun olur. Bir kavuşum ayı 29,53059 gündür. Bir ay denilince kavuşum ayına ait zaman anlaşılmalıdır.
    Ay’ın bir yüzeyinin Dünyadan gözükmeyişinin sebebi; kendi mihveri etrafında dönüş süresine müsavi olmasından dolayı olduğunu -hemen hemen- bütün ilim adamları belirtmiş olmasına rağmen; Sadettin MERDİN ise ( Tanrıya Koşan Fizik ) isimli bir kitabında "Ay’ın ilginç bir özelliği de kendi ekseni etrafında dönmez. Bu yüzden Ay biz insanlara hep aynı yüzünü gösterir. Diğer karanlık yüzünü göremeyiz." demek suretiyle yanlış bilgi vermektedir. Bu bilgiyi hangi mehazdan naklettiğine dair bir dipnot belirtmemiş olduğundan kendi şahsî (indî) fikri –varsayımı- olduğunu zan ediyoruz. Ancak buna benzer bir açıklama  Isaac ASIMOV' un bir kitabında da (Yeryüzü ve Uzay. Sh: 113.) mevcut olmasına rağmen; aynı paragrafın sonunda: "...Kuşkusuz bu durum gerçeğe uymaz. Elbette Ay her zaman aynı yüzünü dünyaya çevirir ama aynı zamanda döner. " demek sûretiyle Ay’ın kendi ekseni etrafında dönmediği iddiasını farklı bir üslupla tenkid etmiştir. " Ay da döner mi ? "  başlığı altında yazmış olduğu iki sahifelik konu bütün olarak okunduğunda mes’elenin daha iyi anlaşılacağı kanaatindeyiz.
    Isaac ASIMOV' un haricinde, Lütfi GÖKER ise; bir kitabında : “Ay, Yerküre etrafındaki yörüngesi üzerinde dolanırken, Yerküreden Ay’ın yüzeyine ait yapılacak gözlemlerde, Ay’ın daima aynı yüzünün gözlendiğini tesbit ederiz. Bu durum bizde, Ay’ın Yerküre etrafında bir dönme hareketi yapmadığı düşüncesi uyandırır. Gerçekte, Ay’ın daima aynı yüzünün görünmesi onun ekseni etrafında da bir dönme hareketi yapmadığını gösterir. Bunu aşağıdaki şekil üzerinde açıklayalım.” ( Türk- İslâm Astronomi Bilginleri ve Gökyüzü Bilgileri. Sh: 100. ) Demek sûretiyle paragrafın son cümlesinde “.....onun [Ay’ın] ekseni etrafında da bir dönme hareketi yapmadığını gösterir.” Yazısından Ay’ın kendi ekseni etrafında dönmediği anlaşılmakta ise de; Parağraf içerisinde yukarıda belirtilen bir yanlış anlaşılmayı düzeltmek için “Gerçekte,....” kelimesiyle başlamasından dolayı; “...... hareketi yapmadığını gösterir.” Cümlesi içerisine -ma- olumsuzluk eki sehven yazılmış olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Parağrafın sonunda çizili bulunan şekilde Ay’ın ekseni etrafında dönmediği değil; döndüğü gösterilmektedir. Şeklin açıklamasını ise; bir sonraki sahifede anlaşılır bir ifadeyle yazmışdır. Hatta bu hatânın Lütfi GÖKER tarafından değil; Kitabın baskı için hazırlık aşamasında bilgisayar ile yazılırken [dizgi esnasında] olduğu daha mantıklı gelmektedir. Lütfi GÖKER’in kendisinden kaynaklandığı iddia edilse bile; değişen bir durum olmaması gerekir. Zira sehven yanlış yazı yazmak veya konuşurken yanlış bir cümle sarfetmek insanın iradesi haricinde olan bir durumdur. Önemli olan yapılan hatânın farkına varılıp kısa zamanda düzeltilmesidir.
     Meselâ biz bu yazıyı yazarken mümkün olduğu kadar doğru cümleler kullanarak yazmaya, yanlış bilgi vermemeye gayret etdik. Buna rağmen hatâmız olmuş olabilir; Zaten hatâmız olmadığını veya olamayacağını iddia edemeyiz. Bunun için farkında olmadan yazmış olduğumuz yanlış yazılarımızın tashih edilmesi için ilim adamlarımızdan veya herhangi bir okuyucumuzdan E-MAIL bekliyor, tashih edileceğini taahhüd ediyoruz.
    Herhangi bir kitab içerisindeki bir konuyu noksan okuduğumuz vakit çoğu zaman yanlış bilgi almamız mümkün olan hadiselerdir.
   Şayet, Ay’ın bir yüzeyinin dünyadan gözükmeyişinin sebebi; kendi mihveri etrafında dönmeyişi olsaydı; Ay’ın dünya çevresinde dönmesinden oluşan jiroskobik denge sebebiyle Ay’ Dünyadan uzaklaşacak, dolayısı ile gözükmesi dahi imkansız olacaktı.
     Ay’ın dünya etrafında dönmesi sebebiyle oluşan  jiroskobik dengenin karşısına, kendi mihveri etrafında dönmesi sebebiyle oluşan santrifüj kuvvetoluşmakta, dolayısıyla her ikisi arasındaki mesafe belli bir seviyede kalmaktadır. Muayyen bir vakte kadar da aynı mesafede bulunacaktır..
    Ay’ın Dünya çevresindeki dönüşünü tamamlayarak gökyüzünde eski durumunu alması, 27 gün 7 saat 43 dakika 11,6 saniye alır. Dünya Güneşin çevresinde Ay’ın dönüş yönüyle aynı yönde döndüğü için,aynı görünüşe ulaşması 29 gün 12 saat 44 dakika 2,8 saniye sürer. Bu süre iki dolunay arasındaki zamana eşittir ve çok eski zamandan beri bilinmektedir. Ay’ın ortalama hızı 1,023 km./saniyedir ve bu değer ortalama açısal hız olarak saatte 33 dakikalık bir açıya eşdeğerdir; bu da Ay’ın çapından biraz fazladır.
    Burada önemli bir hususa değinmeliyiz: Kitab-Mukaddes [Tevrat], Güneş ve Ay’ı her ikisini de «ışıklandırıcı» diye nitelendirdiği sadece Güneşe büyük, Ay’a küçük sıfatlarını ekleyerek iki cismi birbirinden ayırt ettiği halde, Kur’ân gerek birine, gerek ötekine boyut farklılıklarını yansıtan sıfatlardan farklı sıfatlar da vermektedir. Evet, Kur’ân’ın yaptığı bu şekildeki ayırım tamamıyle benzetme yoluyladır, ama Güneşin ışık neşredici, Ay’ın ise ışık yansıtıcı oldukları, dolayısıyle aynı cins ışıklandırıcılar olmadığı kavramını ifade ederken, o asrın insanlarının zihinlerini bulandırmadan onlara bundan başka bir şekilde nasıl hitap edebilirdi.
   "Ay’ın da seyrine menziller tayin ettik. Nihayet, eski urcun haline döndü (kurumuş hurma dalının yay şeklini almışdır)".
    Ayet-i kerimede anılan menzillerden maksad, Ay’ın görünüş safhalarıdır. Bu menziller maddi olmayıp Ay’ın Yer çevresinde tuttuğu yörüngedir.
   Allah’ü Teala bu yörüngenin nasıl olduğunu bildirmek amacıyla Urcun’i Kadim gibi olduğunu buyurup bu menzillerin bir yörüngeden başka bir şey olmadığını göstermişdir.
     Urcun; hurma salkımının, eğri olan dip tarafına denir. Bunun eskisi, yani önceki yıla ait salkım çöpü daha ince, daha eğri ve daha renkli olur. Bu benzetme, ilk ve son şeklini göstermekle kalmıyor, aynı zamanda Ay’ın yörüngesinden geçerken dünya çevresinde bir ayda aldığı yolun şeklini de göstermiş oluyor. Ay’ın yolu, tam dairevi olmayıp, bir tarafı konkav bir eğrilik arz etmektedir.
     * Bu dalda Hurma salkımı yaratılır; salkım büyümeye başlayınca yapraklar alınır, böylece çıplak bir hâlde kalır, büyüyen salkım, bu dalı eğer, nihayet salkımı da alınır. Ağaç köküne ekli olan kısmı kalın ve enlidir. Bu en ile kalınlık dipten uca doğru gittikçe azalır, salkımın ağırlığından da bu uç tarafı sarkar, kok tarafının kalın olmasından ötürü de dalın orta tarafı yüksekde kalır, sanki bir «Elips» biçimini alır. İşte yörüngenin «Elips» şeklinde olduğunu Kur’an-ı Kerim böyle, gâyet kolay anlaşılır bir ta’rifle bildirmiştir.

Urcun’i Kadim
* Urcun’i Kadim *

     * Ay'ın yörüngesi diğer gezegenlerin uyduları gibi düzgün bir yörüngede ilerlemez. Ay, yörüngesinde seyrederken Dünya'nın bazen önüne bazen arkasına geçer. Aynı zamanda Dünya'yla birlikte Güneş'in etrafında da döndüğünden, uzayda sürekli "S" harfi benzeri bir yörünge çizer. Ay'ın uzaydaki bu yörüngesinin şekli, Kuran'da "eski bir hurma dalı gibi döndü (döner)" ifadesiyle tarif edildiği gibi, kurumuş hurma ağacı dalının eğriliğine oldukça benzemektedir. Nitekim ayette geçen "urcun" kelimesinin anlamı, kuruyup incelmiş, bükülmüş hurma dalıdır ve hurma ağacının meyveleri toplandıktan sonra, salkımdan geriye kalan kısmı ifade etmek için kullanılır. Ayrıca bu salkım dalının "eski" ifadesiyle tasvir edilmesi de son derece hikmetlidir, çünkü hurma dalının eskisi daha ince ve daha eğridir.
     Bu benzetmeyle Ay'ın evrelerindeki ilk ve son şekliyle beraber, Ay'ın Dünya etrafında kat'etdiği yörüngenin şekline de işaret vardır. Ayetin matematiksel ölçülendirmeye dikkat çekmesi kadar, eğri ve eski hurma dalıyla yaptığı benzetme de mucizevi niteliktedir ve o dönemin bilgi seviyesiyle ne Ay'ın yörüngesindeki matematiksel inceliklerin, ne de Ay'ın Dünya'nın etrafında dolanırken çizdiği yörüngenin şeklinin bilinmesi mümkündür.

AYIN MENZİLLERİ
ŞEKİL : 4. AY’IN MENZİLLERİ ( YÖRÜNGELERİ )

     Ay’ın Dünya etrafındaki dolanımına gelince; Dünya ve Ay iki cisimli bir sistem oluştururlar. Bu iki cisim, kendi oluşturdukları sistemin kütle merkezi etrafında dolanım hareketi yaparlar. Dünya, Güneş etrafındaki dolanımını bir yılda (365.2422 ortalama Güneş günü) tamamlarken Ay’da Dünya etrafındaki sideral peryodunu 27.3 günde tamamlar. Ancak, bu süre zarfında Dünya'nın da yörüngesi üzerinde hareketi olduğundan Ay bu dolanımını Güneş'e göre 29.5 günde tamamlamış olur. Gökyüzüne baktığımızda Ay’ın yörüngesi üzerindeki hareketi Doğu’ya doğrudur. Ay, her gün 360 / 29.5 [° /gün] kadar yani günde yaklaşık 12°.2 kadar Güneş'e göre Doğu’ya doğru hareket eder. Bunun anlamı şudur; diyelim ki her hangi bir gece Ay’ı saat 23:00 ‘da meridyende gözledik. Ertesi günü Ay aynı saatte meridyenin 12°.2‘ kadar Doğu’sunda bulunur. Bu kez meridyenden geçme saati 12.2/15 = 0.81 saat, yani 48.8 dakika daha gecikecek ve 23:48.8 ‘de meridyenden geçecektir. Ay'ın deklinasyonuna bağlı olarak bu sürenin değişeceği de unutulmamalıdır.
     *
     *

       * * MEHAZLAR :
      *  Yeni Rehber Ansiklopedisi.
     *  Grolier International Americana Encylopedia.
     *  Genel Coğrafya (Tabiat ve İnsan).
     *  G. Dünya Atlasları Ansiklopedisi.
     *  Yeryüzü ve Uzay.
     *  Müsbet İlim Yönünden Tevrat İnciller ve Kur’ân.
     *  Kur’ân Işığında Kainat ve Göklerin Fethi.
     *  Bilim Adamlarına Baş Eğdiren Kitâp.
     *  Düşünen İnsanlar İçin.
     *  Allah Akılla Bilinir.
     *  Kuran Bilime Yol Gösterir.
     *  Gezegenler Kılavuzu.
     *  Türk- İslâm Astronomi Bilginleri ve Gökyüzü Bilgileri.
     *  Müsbet İlim Yönünden Tevrat İnciller ve Kur’ân.
     *  Tanrıya Koşan Fizik.
      *  Genel Astronomi .1
      *  Astronomi ve Uzay Bilimleri.
      *  Marifetname.
     * Kur'an Işığında Kainat Ve Göklerin Fethi
     *


.

AY SAFHALARI

HİT : 24118

    Arz-Ay ve Arz-Güneş doğrultuları arasındaki açıya Ay’ın uzanımı (Elongasyonu) denir. Ay’ın ve Güneş’in, yıldızlara göre 12^o lik görünen bir kayma hareketi olur. Bundan dolayı Ay’ın uzanımı ve dolayısıyla Ay’ın Güneş etrafından aydınlatılan yüzünün Arz’daki gözlemciye göre durumu Ay boyunca sürekli değişir.
    Bütün gezegen ve uydular gibi Ay’ı da görebilmemiz, Güneş’ten aldığı ışığı yansıtması ile mümkün olmaktadır. Diğer taraftan Ay’ın uzanımı sürekli değiştiğinden biz Ay’ı çeşitli zamanlarda değişik şekillerde görürüz; Bu şekillere Ay’ın Safhaları denir.
    Ay’ın dört safhası arasındaki zaman aralığı birbirine eşit değildir. Mevsimler ve enlem dairelerine göre değişiklik gösterir.
   Yeni Ay’ın müteakip iki görünüşü veya iki ictima veya kavuşum (Conjuction) arasında geçen takriben 29.5(29.530) ortalama Güneş günü uzunluğundaki müddet "1 ay" dır. 12 Kamerî (lunar) Ay takrîben 354 gün veya 1 Kamerî yıl olmaktadır. Bu Kamerî yıl ortalama Güneş yılından yaklaşık 11.25 gün daha kısa olduğundan Kamerî ayların yeri Güneş yılı içinde değişir. Bu sebeble Kamerî yılbaşı tropik yıla göre her yıl takrîben 11 gün daha önce olmakta ve her mevsimi dolaşarak takrîben 33.5 tropik yılda bir aynı mevsime gelmektedir.

   [ Hicri takvimlerde, miladi takvimlerde olduğu gibi artık yıllar mevcuttur. 30 yılda yaklaşık 11 günlük bir gerileme yapmaktadır. Bu gerilemeyi düzeltmek için 30 yıllık dönemlerin 2, 5, 7, 10, 13, 15, 18, 21, 24, 26 ve 29 yılları 355 gün, diğer yıllar ise 354 gün olarak belirlenmiştir. Bu sebeple Kameri takvimde 6 adet 29 günlük, 6 adet 30 günlük ay bulunur. Hangi ayların 29 ya da 30 gün süreceği ayın fazı göz önünde bulundurularak belirlenir.   Ramazan ayının her yıl 30 gün çektiğini sananlar da var. Hâlbuki kameri aylar bazen 29, bazen 30 gün çeker. Buna göre Ramazan ayı da bazı sene 29 bazen 30 gün olur. Müslümanların kendiliklerinden böyle bir tayin yapma yetkisi yoktur. Ramazan ayının 30 gün çektiği yıllarda tutulan oruç tam olduğu gibi, 29 gün olduğu yıllarda da yine tamdır. Çünkü farz olan ayın tamamını oruç tutmaktır. Bu sebeple Ramazan ayının 29 gün olduğu yıllarda orucun eksik olması söz konusu değildir. ]

    Astronomik olarak kameri ay, dünya-ay doğrusuyla dünya-güneş doğrusunun aynı hizaya gelmesi, yani aralarındaki düzlemin, ekliptik düzlemine dik açı oluşturmasıyla başlar ve aynı şartın tekrar oluşması ile sona erer. Bu şartın oluştuğu an, ayın yeniay (içtima, kavuşum) durumudur. Kavuşum anında, ay tam olarak dünyayla güneş arasına girer ve bu durumda ayın görülmesi imkansızdır. Kameri ayın başlangıcına ait fıkhi hüküm ise hilalin görülmesidir (ru'yet). Ru'yet ise daima kavuşumdan belli bir süre sonra gerçekleşir. Çünkü ayın kendisi ışık yayan bir cisim değildir ve ancak güneşten gelen ışınları yansıtmaktadır. Kavuşum anında güneş, ay ve dünya aynı hizada bulunduklarından ayın güneş ışığını dünyaya aktarması mümkün değildir. Ay bu noktadan ayrılarak doğuya meyleder ve oluşan açı ile ışınlar dünyaya düşmeye başlar. Hilalin görülebilmesi için, yansıyan ışığın, gökyüzündeki aydınlık seviyesinden daha parlak olması gerekir. Halbuki ay üzerindeki kraterlerin sebep olduğu pürüzlü yüzey, eğik gelen ışınları yutmakta ve böylece ay faz açısı yaklaşık 7º olana dek güneş ışınları dünyaya ulaşamamaktadır. Işık parlaklığının yeterli seviyeye ulaşması ve hilalin (dürbün/teleskopla) görülebilmesi için ise 8-10 derecelik bir açının oluşması gerekir. Çıplak gözle görebilmek için ise 9-11 derecelik bir açı gereklidir. Nem, sis, atmosferin ışığı kırma oranı ve gökyüzü aydınlığı gibi atmosferik olayların etkisi nedeniyle kesin bir açı tanımlanamamaktadır. Ayrıca ayın görülebilmesi, havanın açık veya bulutlu olmasına da bağlıdır.

     İslâm Dini’nde ibadetlerin Arabî [Kamerî] aylara göre yapılması emredilmişdir. [  Kamerî aylarda neyin ölçü alındığını bilmeyenler, haliyle, orucun bazen yazın, bazen baharda, bazen de kışın tutulmasının sebebini ya anlamıyorlar, ya da anlamak istemiyorlar. ] Bunun sebeblerinden biri Ramazan ayıdır. Zira Ramazan ayı hicrî Kamerî aylardan olup, miladî seneye göre her yıl, 10-11 gün evvel başlamaktadır. Böylelikle 33 senede tam bir devir yaparak senenin bütün günlerinde oruç tutulmuş olmaktadır. [Oruç tutulma zamanı] Miladî seneye göre başlasa idi, kuzey yarımkürede yazın oruç tutulurken, aynı anda güney yarımkürede yaşayanlar kışın oruç tutacaklar veya bunun aksi olacaktı.
    Hicrî sene de miladî ve Rumî târihler gibi 12 ay esâsına dayanır ve Muharrem ay’ı ile başlar, Zilhicce ile sona erer. Ayların adları şunlardır: Muharrem, Safer, Rebiulevvel, Rebiulahir, Cemâzilevvel, Cemâzilâhir, Receb, Şabân, Ramazan, Şevvâl, Zilkâde, Zilhicce. Hicrî sene, Ay’ın Dünyâ etrafındaki dönüşü esasına dayandığı için milâdî yıldan 10.875 gün daha kısadır. Aylar da bâzen 30 gün çeker. Hicrî senenin kabulünden beri asırlardır. İslâm âleminde 1 Muharrem sene başı olarak kabul edilmişdir. Hrıstiyanlığın aslında bulunmayan, fakat sonradan kabul edilen yılbaşı günü, onlara ait özel bir gündür. Eskiden, Müslimanlar 1 Muharremi sene başı kabul eder, bu günde birbirlerini ziyaret eder, tebrikte bulunurlar, hediyeler verirlerdi. O gün Müslimanlar için âdetâ bayram sayılırdı. Ziyaretlerde ve gönderilen tebriklerde yeni yılın, birbirlerine ve bütün insanlara hayrlı olması için duâ ederler, büyükleri, âlimleri evinde ziyaret ederlerdi. Temiz giyinmek ve fakirlere sadaka vermek de dikkat edilen hususlardandı.


         1. DURUM: YENİ AY SAFHASI
    Ay, Güneş’in ve yıldızların, şark (doğu)dan garba (batıya) doğru olan, günlük hareketlerine iştirak ettiği gibi, Yerküre (Dünyâ) etrafında batıdan doğuya doğru da hareket etmektedir. Bu hareketi Güneş’in batıdan doğuya doğru olan hareketinden daha sür’atlidir. Ay, bu hareketinde bir devrini 27 gün 8 saatte tamamlamaktadır. Bu sebeb ile günlük devrini yıldızlardan elli dakika otuz saniye sonra tamamlar. Güneş ise, dört dakika sonra Nısf-ün Nehâr’a gelir ve Güneş’den 45 dakika sonra gurûb eder (batar). Ay, Yerküresinin etrafında dönerken, mahrekinin bulunduğu müstevî ile husuf müstevîsi arasında takriben beş derecelik (5^o) bir zaviye (açı) vardır.
    Yeni Ay safhası, Ay, yerküre etrafındaki yörüngesi üzerinde hareket ederken Güneş ile Yerküre arasında bulunduğu -yani Ay ile Güneş, Yerküresinin aynı tarafında olarak, üçü bir doğrultuda bulunduğu - zamandır. İşte bu âna, hey’et veya felekiyat denilen ilim dalında, “ictima” tabir edilir. Bugünkü modern astronomide ise; ictimanın Türkçe karşılığı olarak, “kavuşum” denilmektedir. İngilizcesi de, birleşme manasında conjunction’dır. Bu vaziyet astronomik yani hesabî bakımdan kamerî ayın başlangıcıdır.

      Ayın devamlı değişen yarı kısmı güneş tarafından tamamıyla ve sürekli ışıklandırılmaktadır. Dünya etrafında döndüğünde dünyaya bakan yüzü, güneş ışıklarına girer ve terk eder. Buna göre de görünümü değişir. Yeni Ayda yani ay güneş ile konjoksiyon halindeyken (takriben dünya ile güneş arasındayken) ayın görünen tarafına güneş ışınları vurmaz. Böylece, yeni ay, dünyadan görülemez.
     Yeni Aydan maksat görülebilen Hilalden bahs edilmediği aşikardır. ( …takriben dünya ile güneş arasındayken…) denildiğine göre kavuşum zamanından bahs edildiği anlaşılıyor. Bu halde hilalin görülemeyeceği gayet açık olduğu gibi, Zaten görülebileceği de söylenmiyor.

      * Tam İlmihal Seadet-i Ebediyye isimli İlmihal kitabında bahs edilen “Hilâl, 'Yeni Ay' demektir.”  Sözü “görülebilen ilk hilal” den yani hilalin ilk görüldüğü zamandan bahs ediyor.
      * “Yeni Ay Safhası” denilince astronomi ve coğrafya kitaplarında anlatılan bilgi ile İlmihallerde ve fıkıh kitaplarında anlatılanlar maalesef birbirini tutmuyor.

    Ay, güneşin ve yıldızların, doğudan batıya doğru olan, günlük hareketlerine iştirak ettiği gibi, dünya etrafında batıdan doğuya doğru da hareket etmektedir. Bu hareketi, güneşin batıdan doğuya doğru olan senelik hareketinden daha hızlıdır. Ay, bu hareketinde, bir devrini 27 gün 8 saatde tamamlamaktadır. Ay, yerküresi etrâfında, batıdan doğuya doğru hareket ederken, Dünyâ ile Güneş arasına girince, üçü de aynı hizâya gelir. Yani, ay dünya etrafında dönerken, dünyanın aynı tarafında güneş ile dünya arasında üçü bir doğrultuda olurlar.
      Bu durumda Ay, conjonction halinde iken, Ay’ın Arz’a bakan tarafı karanlıkta kaldığından -Aydınlık olan yönünün tamamı görülme düzleminin arkasında bulunduğundan - bütün gün ufkumuzun üstünde olmasına rağmen, Yeryüzünün neresinden bakarsak bakalım görülemez.
      Bu zemâna (Muhak) denir. Muhak zemânı sabit olmayıp,  Yirmi sekiz (28) sâat ile  yetmiş iki (72)  sâat arasında değişmektedir. İctimâ' vakti, Muhak zemânının tam ortası olup,  Türkiye Takvîmi'nde her ay için yazılmışdır.
    Yerküre de Güneş etrafında hareket ettiği için, iki İctima’ vakti arasındaki zaman, 29 gün 13 saat olmaktadır. İctima’ vaktinde, Güneş ile Ay, ayni vakitte Nisf-ün Nehâr’dan geçmektedir. İctima’ on dört (14) saat geçmeden evvel, yani Yerküre ile Ay’ı Yerküre de Güneşi birleştiren iki yarım doğru arasındaki Beynûnet = Elongation zaviyesi (açısı) sekiz derece (8^o) den az iken, hilâl hiçbir yerde görülemez.

     Yerküre de Güneş etrafında hareket ettiği için, iki İctima’ vakti arasındaki zaman, 29 gün 13 saat olmaktadır. İctima’ vaktinde, Güneş ile Ay, ayni vakitte Nisf-ün Nehâr’dan geçmektedir. İctima’ on dört (14) saat geçmeden evvel, yani Yerküre ile Ay’ı Yerküre de Güneşi birleştiren iki yarım doğru arasındaki Beynûnet = Elongation zaviyesi (açısı) sekiz derece (8^o) den az iken, hilâl hiçbir yerde görülemez.

    Yeniay : Ay’ın Dünya ile Güneş arasında bulunması durumlarında oluşur. Ay’ın Dünya’dan tarafı karanlıktır.
     Ör: Güneş batarken Ay batıdadır.
    İctima zamanını tesbitte kesinlik vardır, dakika ve saniyesine varıncaya kadar ince bir şekilde bilinebilir; nitekim, güneş tutulması hadiseleri de gözle görülebilen "özel ictima" durumlarıdır ki, herkes zamanını önceden bilip, gözleyebilir.
    Buna mukabil, yeni-hilâlin görünme yeri ve zamanı konusunda ise kesinlik yoktur; konuda bazı belirsizlikler olduğunu, yani görünmenin ihtimal halinde kaldığı bölgeler bulunduğunu belirtiyorlar. Ayrıca eski ve yeni tarihlerde, dış ülkelerde ve yurdumuzda hesap yanılmalarının vuku bulduğu da bir gerçektir. Bu bakımdan ru'yet-i hilâl esastır ve müneccim, muvakkit ve hesap uzmanının hesabına uymak fıkıh kitaplarımızda muteber sayılmamıştır.

    Üzülerek ifade edelim ki; senelerdir [Başta Arabistan olmak üzere] bazı ülkelerde, kamerî ayların tesbitinde hakiki ru’yet (ayın görünmesi) yerine, şer’i ölçülere aykırı olarak astronomik başlangıç yani ictima’ hali esas alınıyor ve eğer ictima’ gece yarısından önce ise; o gecenin gündüzü ayın birinci günü kabul ediliyor. Şayet ictima’ gece yarısından sonra vaki olmuşsa o zaman, âmiyâne tabirle mızrak çuvala sığmayacağı için; bu ülkeler de ay’ı ertesi gün başlatıyorlar ve ister istemez bizimle aynı gün ramazan orucuna başlıyor, aynı gün bayram ediyorlar.

    * Bu tatbikat üzere hareket edenler, önceleri amerikan almanaklarını esas alıyoruz, diyorlardı. Şimdilerde ise, ru’yeti baz aldıklarını söylüyorlar ki bu durumda garip bir manzara çıkıyor ortaya.... Güya onlar ru’yeti esas alıyorlarmış, biz ise hesaba göre hareket ediyormuşuz gibi yanlış bir kanaat meydana geliyor. Oysa işin hakikati; kameri ayların tesbitinde biz hem hesabı hem de ru’yeti dikkate aldığımız halde onlar sadece hesaba göre hareket ediyorlar. İhtilaf ve yanlışlık da buradan kaynaklanıyor. Zira bu dinin vâzıı olan Allahü Teâlâ “Güneşi bir ziya Ay’ı bir nur yapan; senelerin sayısı ve (günlerin, ayların, vakitlerin) hesabını bilesiniz diye, Ay’a menziller takdir eden O’dur.”(Sure: Yûnus. Â:05) İlâhi beyanıyla, bu hususta bize hesâbın lüzûmunu ve usûlünü haber verirken, bu dinin mübelliği, ins ve cinnin peygamberi, âlemlere rahmet Sevgili Peygamberimiz (S.A.V.) Efendimiz de, “Ramazan hilâlini gördüğünüzde oruca başlayınız, şevval hilâlini gördüğünüzde de iftar (BAYRAM) ediniz”(İbni Mace. Siyam.07). hadisi şerifleriyle ölçünün rû’yet olduğunu bildiriyor ve bu ölçüye uyulmasını emrediyor. Bu kriter, ramazan ay’ı ve ramazan bayramı için cari olduğu gibi, diğer aylar için de aynıdır. Meselâ kurban bayramının tesbitinde de zilhicce ay’ının ictima ve rû’yeti esas alınır. Yoksa bazılarının öteden beri yapageldikleri gibi, ru’yeti yani ayın görünmesi emr-i nebevîsini bir kenara bırakarak, sadece ictimâ hadisesini esas alıp, ay’ın dünyanın hiçbir noktasında dahi görülmeden- görülemeyen arefe veya bayram ilan etmekle olmaz..

      İşte bugün, gerek bazı ülkeler ve gerekse ülkemizde bir kısım insanlar tarafından bu emre uyulmaması, müslümanlar arasında karışıklığa sebep olmaktadır. Onların bu yanlış ölçülerine göre hareket eden insanlar, ramazan-ı şerifin son gününde oruçlu olmaları gerekirken bayram yapıyorlar. O günün bayram olduğuna inandıkları için de tabii ki oruçlarını kaza da etmiyor, borçlu kalıyorlar. Kezâ kurban bayramından önceki günlerde oruç tutmanın faziletine inanan bir kısım müslümanlar, arefe günü de oruçlu bulundukları halde, o günün bayram olduğu söylenip oruçları bozduruluyor; dolayısıyla nâfile olan oruç, üzerine borç olup ödenmesi icabeder hale geliyor...

ŞEKİL : 1. AYIN ELONGASYONU

****** ****** ****** ****** ******

* AYIN ELONGASYONU ( ANİMASYON )

          2. DURUM: İLK HİLAL SAFHASI
         Yeni Ay’dan birkaç gece sonra, Ay’ın Güneş ışığına tâbi yarım kısmının bir kenarı C harfinin ters görünümüne benzeyen ince bir kavs şeklinde Güneşin batışından kısa bir zaman sonra ufkun batı kısmında gözükmeye başlar. Bu safhaya İlk Hilâl Safhası denir. Hilâl şekli günden güne batıdan doğuya doğru mevkî değiştirerek bir miktar büyür. Bir hafta sonra Ay’ın ¼ ‘ü aydınlanmış olarak gözükür.
     İlk Hilâl Safhasındaki Ay’ın batı kısmı aydınlık, doğu kısmı ise karanlıktır. Yalnız akşamları gözüktüğü için Akşam Hilâli de denir. Hilâlin uç kısımları daima Güneşin bulunduğu mevkînin ters yönüne doğrudur.
    İlk Hilâl, Güneşin doğusunda bulunduğundan biz onu batı ufuk hattında görürüz.
     Ay, Yerküresi etrafında, batıdan doğuya doğru hareketine devam ederken sekiz derece ayrılınca, Güneşin batışından sonra ufuktan beş derece yüksekte iken Hilâl halinde görülebilir. Bu zaman Güneş hangi memlekette batmakta ise yalnız o boylam derecesindeki memleketlerde Hilâl görülebilir. Sonraki vakitlerde ise bunların batısındaki memleketlerde de Güneşin batışından sonra görülmeye devam eder.
    Bazen bu evrede Dünyadan yansıyan ışık sebebiyle bütün Ay yuvarlağı hafif aydınlık olarak belli belirsiz görülebilir.
   Güneş ışığı Ay yuvarlağını kapladıkça Hilâl genişler ve bir yarım daire biçimini alarak İlk Dördün Evresi’ne ulaşır..
   İlk Hilâl Safhası, Hicrî Kamerî takvime göre o ayın ilk gününe rastlar.


       HİLÂLİN DOĞACAĞI GÜNÜ TESBİT ETMEK MÜMKÜNDÜR.

        Hilâlin görüleceği günü değil, doğacağı günü doğru olarak tesbit etmek mümkündür. Nitekim tesbit edilmektedir. Fakat dinimiz, Ramazan orucuna başlamayı ve bayram etmeyi hilâlin doğmasına değil, hilâlin görülmesine bağlamışdır. Hilâl, ya hesapların bildirdiği günde veya bir gün sonra görülür, hesap ile bildirilen günden evvel doğmaz.
    Ru'yet anındaki faz açısı (yukarıda bahsedildiği üzere) küçük olduğundan, ayın batışı, güneşin batışından az sonra gerçekleşir. Bu nedenle hilal, güneş battıktan 10-40 dakika sonra batı yönünde ve kısa bir süre zarfında (ay batmadan hemen önce) gözlenebilir. Bunun dışındaki şartlarda, yani gündüz vakti ve doğu tarafında görülen hilal, eski aya aittir (kavuşum öncesi). Hilalin eski aya ait olduğu, uçlarının sağ tarafa (doğuya) dönük olmasından da anlaşılabilir.
    Görüldüğü gibi, kavuşum anı objektif olarak tanımlandığından, günümüzün astronomi ilmiyle dakikası dakikasına hesaplanabilmektedir. Ancak ru'yet yani hilalin ilk görülmesi sübjektif olup, gözlemleyene ve atmosferik şartlara göre değişebilmektedir. Bu nedenle astronomik hesaplama ile ru'yet anını bulmak mümkün değildir. Ancak yukarıdaki bilgilerin ışığında denebilir ki; belli şartlar oluşmaksızın hilalin görülmesi mümkün değildir ve astronomi ilmi, en azından hilalin görülmesinin mümkün olduğu en erken anı söyleyebilir. Örneğin, 8 derecelik faz açısı oluşmadan ayın teleskopla bile görülmesi imkansızdır. Faz açısı dışında; ayın batış saati, akşam vaktindeki ay dikey açısı, bulunulan enlem, sıcaklık ve hava basıncı gibi faktörler de ru'yet kriterlerine dahil edilebilir.
   Allahü teala’nın koyduğu nizamda noksanlıklar ve yanlışlıklar yoktur. Güneşin ve Ay’ın hangi saatte doğup batacaklarını çok önceden hesapla bilmek mümkündür. Fakat, hesapla bildirilen vakitlerden evvel doğup batmaları mümkün değildir. Bu sebeple Ramazan-ı Şerif, hesapla bulunan günden önce başlayamaz. Yeni Ay’ın Hilâli hesapla bildirilen zamanda doğar; fakat, bazen doğduğu gün görülmeyebilir. Ramazan Ay’ını tesbit için Hilâli, yani gökte Yeni Ay’ı aramak ve Ay’ı görmek, eğer görülemezse, Şa’ban Ay’ını otuz(30) güne tamamlamak lazımdır. Hilâli görmekle Ramazanın başlaması, mümkün değildir.
    Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi buyuruyor ki: (Şa’ban Ay’ının 29 çektiği hesap ile kat’i olarak bilinse, gerçekten de 29 olarak çekse, Ramazanın girişini tesbit gayesiyle Hilâl gözetlense, Hilâl doğduğu halde, hava bulutlu olduğu için görülemese, Şa’ban otuz gün olarak kabul edilir. Yine bunun gibi, Ramazan Ay’ının 29 çektiği hesap ile kat’i olarak bilinse, hakikatte de 29 olarak çekse, hava bulutlu olduğu için görülemese, Ramazanı otuz(30) güne tamamlamak dinimizin emridir. Çünkü Hadis-i Şerifte, ( Hilâli görünce, oruç tutunuz, tekrar görünce orucu bırakınız. ) buyuruldu.

    Diyanet yetkililerinin bir yazısının özeti şöyle idi: (Dinimiz, rü’yeti yani Hilâlin görülmesi ile oruca başlanacağını emreder. Diyanet olarak, Ramazan Hilâlini gözetledik. Bu güne kadar, rasathanenin yaptığı hesaplara aykırı hiçbir sonuç tesbit edemedik. Suudi Arabistan’la aramızdaki ayrılığın sebebi, onların rü’yete dayanmaları, yani Hilâli gözetlemeleri ve bizim de hesaplara göre hareket etmemiz değildir. Bu ülkeler, Hilâli gözetlemekle oruca başlamıyorlar. Ellerindeki Amerika almanaklarına göre hareket ediyorlar. Altı kişilik bir hey’etle Suudi Arabistan’a gittik. “Gelin, Hilâli birlikte gözetleyelim” dedik. Rabıta Sekreteri Saffet Bey, “Biz Amerikan denizcilerinin hesaplarına göre hareket ediyoruz” dedi. Altı kişilik bir hey’etle Cebel-i Sefa’ ya çıktık. Dürbün kullanmamıza rağmen Hilâli göremedik. Zaten hesaplara aykırı olarak görmek de mümkün değildi. Akşam olunca, Hilâli görüldüğünü, bayram edilmesi lazım geldiğini ilan ettiler. Milyonlarca müslimanın oruçlarını bozdurdular. Onların bu hareketleri, yalan veya yanlış bir beyana dayandığı muhakkaktır.)


             3. DURUM: İLK DÖRDÜN SAFHASI
     Yeni Ay safhasından takriben 7 gün sonra Ay’ın ¼ ‘ü Dünyaya ışık yansıtarak yarım daire şeklinde görülür. Bu safhada Ay’ın uzanımı 90^oolup, Ay kuadratür durumundadır denir.
    Ay, Yeryüzü ve Güneş bir dik açı yapar görünümündedir. Ay, Güneşten 6 saat geri kalmıştır. Güneş batarken, Ay gözlem yerinin meridyeninde bulunur. Uygun atmosferik şartlarda gece yarısına kadar gözükür..
   İlk dördün safhasındaki Ay’ın batı yarısı aydınlık, doğu yarısı ise karanlıktır.
   İlk dördün safhası, Hicrî Kamerî takvime göre o ayın 7. veya 8. gününe rastlar.
    Ör: Güneş batarken Ay tepe noktasında ise Ay ( D ) şeklinde görülür. Yeniay evresinden 1 hafta sonra izlenir.


              4. DURUM: İKİNCİ DÖRDÜN SAFHASI
        Elongasyon 90^oden büyük olduğu zaman Ay’ın görülen alanı gittikçe büyümeye devam eder. Aynı zamanda her akşam yaklaşık 52 dakika geç doğar. Elongasyon 90^oile 180⁰arasında olduğu zamanki safhaya İkinci Dördün Safhası denildiği gibi, Şişkin Ay Safhası da denir.
        Güneş ile Ay arasındaki uzaklık (elongasyon) 135^oolduğu zaman, Hicrî Kamerî takvime göre o ayın 10. veya 11. günüdür.


               5. DURUM: DOLUNAY SAFHASI
        İlk dördün safhasından bir hafta sonra (Elongasyon 180^oolunca) Ay karşı kavuşumdadır, denir. Ay’ın aydınlanan ve görünen kısımlarını ayıran daireler birbiri üzerine geldiğinden, Güneşin batışı anlarında, Ay doğu tarafımızdan bir daire şeklinde gözükür. Bu durumda Ay’ın aydınlanan yarım küresi, Yeryüzünden tam olarak görülür. Güneş batarken Ay, ufkumuzun üzerine bakır renginde doğar.
     * Yeni ay'dan 14 gün sonraki görünen durumudur. Ay, Dünya etrafındaki hareketinin yarısını tamamladığında Dünya ve Güneş'le aynı hizada yer alır. Böylece Ay Güneş'ten aldığı ışınları Dünya'nın karanlık yüzeyine yansıttığı için Dünya'nın bu yüzeyinden daire şeklinde parlak görülür. Bu görünümü dolunay durumudur.
      Dolunay safhasına Dünya’ya bakan yüzünün tamamı aydınlık görülür. Dünya, Güneş ile Ay’ın arasındadır. Bu durum pinpon topunun el fenerinin tutulduğu yüzdeki gözetleme deliğinden görünüşü ile eşleştirilebilir.
      Dolunay safhasına Buna bedr-i tam denir.
      Dolunay safhası, Hicrî Kamerî takvime göre o ayın 13. 14. veya 15. gecelerine rastlayan Ay’ın en parlak, en beyaz olduğu safhadır.
      Ayın on dördü diye söylediğimiz şey budur. Dolunay'dan sonra parlaklık gittikçe azalır.
     Ay, akşamdan sabaha kadar gökyüzünden hiç ayrılmaz, Dünyayı aydınlatır. Bu sebeble o günlere ayın en aydınlık geceleri manasında Eyyam-ı bî’zdenmişdir. Bî’z kelimesi dilimize de girmiş olan beyazdan gelir.
     Ay’ın Dünya’dan tarafının tepsi gibi aydınlık görüldüğü evredir. Bu sırada Ay Güneş’e göre Dünya’nın arka tarafındadır. Ör: Güneş’in battığı sırada Ay doğudadır.
      Uyarı : Ay tutulması dolunay evresinde, Güneş tutulması yeniay evresinde olur..


           MED - CEZİR OLAYI
      Bir ay içerisinde büyük med ve cezir, Ay’ın yeni ve Dolunay safhalarında gerçekleşir. Bunun nedeni Ay ve Güneşin çekim kuvvetleri birleşir. (1+2,2=3,2) Bir ay içinde küçük med ve cezir Ay’ın ilk ve son dördün safhaları da gerçekleşir. Bunun nedeni Ay ve güneşin çekim güçlerinin birbirini ters yönde etkilemesidir.
     Bir yıl içinde en büyük Med ve Cezir ekinoks tarihlerinde (21 mart - 23 eylül) gerçekleşir. Diğer taraftan, sene içinde Dünya’nın Güneş’e ve Ay’ın Dünya’ya en fazla yaklaştıkları devrelerde de gel-git amplitüdü (farkı) artmaktadır. Yörüngesi üzerinde Dünya, Güneş’e en yakın olduğu günberi noktasına geldiği zaman (3 Ocak) Güneş’in çekimi de artar. Ay ise yörüngesi üzerinde her Ay bir defa Dünya’ya en yakın duruma gelmektedir. Bu yaklaşma sırasında çekim kuvveti artacağı için gel-git de şiddetlenir..
    Okyanus sularının yükselip alçaldığı gel-git olayı Dünyanın her yerinde aynı oranda gerçekleşmez. Bunun nedeni, Dünyanın her noktasının Aya uzaklığının aynı olmaması ve dolayısıyla Ayın uyguladığı çekimin de farklı olmasıdır. Okyanuslara etki eden bu çekim sonucunda sular bir yöne doğru yükselerek çekilir, Ayın Güneşe ve Dünyaya olan konumlarının değişmesiyle de çekim ortadan kalkar ve böylece suların geri geldiği gel-git alanları oluşur.
Kuşkusuz gel-git olayı, Yüce Rabbimizin kusursuz mucizelerle yarattığı evrendeki sistemlerden yalnızca biridir. Mucizevi gel-git olayındaki hassas dengeler ise bunlarla sınırlı değildir. Ayın çekimi okyanusların yükselmesine sebep olurken, okyanuslar ikinci bir kuvvetle Ayın zıt yönünde Dünyaya doğru da çekilmektedir. Bunlar gerçekleşirken Dünya dönüşüne devam ettiği için her gün iki gel-git olayı gerçekleşir. Gel-git zamanları Güneş, Ay ve Dünyanın birbirlerine olan konumlarının değişmesiyle her bölgede farklılık göstermektedir. Örneğin gel-git olayı, Kuzey Kaliforniya’da her gün iki kez gerçekleşirken, Meksika Körfezinde bir yükselme ve bir alçalma şeklinde bir kez gerçekleşmektedir.

             AY TUTULMASI
      Ay dünya etrafındaki yörüngesini tamamlarken, dünyanın güneş ve ay arasında kalmasına neden olabilir. Bu durumda ay yüzeyine düşen güneş ışınları dünya tarafından engellenmiş olur. Karanlıkta kalan ay kısa süreli de olsa dünyadan gözlenemez bu olaya Ay tutulması adı verilir. Bulutsuz bir gecede çıplak gözle rahatlıkla fark edilebilen bu olay, güneş tutulmasına göre, dünya yüzeyinde daha geniş bir alandan gözlenebilir. Ay tutulmasının dünya yüzeyinden gözlenebildiği alan dünyanın yarısından 24º kadar fazladır.
      Ay, geçirdiği dolunay evrelerinin bazıları sırasında dünyanın gölgesinin içinden geçer. Bu durumda Ay tutulması yaşanır, yani Ay yüzeyine vuran direkt güneş ışığı kesilir ve Ay, Dünyanın gölge konisinden çıkana kadar karanlıkta kalır. Dünyanın atmosferinden geçen güneş ışınları üzerine düştüğünden genellikle tamamen gözden kaybolmaz.
      Ay ve Güneş Tutulmaları; Ay, Güneş ve Yer’in uzayda birbirlerine göre konumlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birinin gölge konisinin diğeri üzerine düşmesi için bu üç cismin yaklaşık aynı doğrultuya gelmiş olmaları gerekir. Bu da ancak Ay’ın Yeni ay ve Dolunay evrelerindeAy’ın düğüm noktalarına yakın olması durumunda mümkün olur.
      Güneş karşı düğüm noktasında veya ona yakın olduğu zaman Dünyanın gölgesi Ay üzerine düşer. Bu 1.360.000.km. uzanan gölge konisi Ay uzaklığından 8800 km. geniştir. Ay saatte 3456 km. hareket ettiği için; ortalama ay tutulmasının zamanı yaklaşık 40 dakika ile bir saat arasında değişir. Ay tutulması, yeryüzünün Ay’ın ufuk çizgisinin üzerinde olduğu herhangi bir bölgesinden gözlenebilir.
    Eğer, Ay’ın yörünge düzlemi, tam olarak Yer’ in yörünge düzlemi ile çakışık olsa idi; her dolunay evresinde Ay tutulması ve her yeni ay evresindeGüneş tutulması meydana gelirdi.
      Ay’a karşı olan dünya üzerine çarpan güneş ışınları dünyanın atmosferi tarafından kırıldığı için, Ay tutulmasında Ay tamamen kaybolmaz. Dünya etrafında kırılan ışıklarda mavi renk yutulduğu ve kırmızı renk yansıtıldığı için, Dünyanın gölgesi kırmızı renkte görülür. Bu zayıf ışık kalıntıları görünürlüğü mahalli atmosferik şartlara bağlı olarak Ay’ı tuhaf bir bakır renginde ortaya çıkarır.
    Ay’ın yarıçapı Dünya’nınki ile mukayese edildiğinde çok küçük olduğundan, Dünya’nın tamamı Güneş ve Ay diskinin dış teğetlerinin oluşturduğu gölge konisinin içine girmez. Bu nedenle bir Güneş tutulması Dünya üzerinde ancak belirli bölgelerden görülebilir. Halbuki Ay Tutulması'nda durum böyle değildir. Ay tutulması o anda gece olan yerlerin tümünden gözlenebilir. Ay tutulmalarında Dünya, Ay ile Güneş'in arasına girer ve Dünya'nın gölgesi Ay'ın tamamını perdeleyebilecek kadar büyük olur.
      Nokta şeklindeki bir ışık kaynağından her doğrultuda sonsuz ışın yayılır. Işınların önüne saydam olmayan cisimler konulursa, arkasındaki bir cisme gölge düşer. Bu olay ışınların doğrular halinde yayılmasının bir sonucudur.
    Işık kaynağı büyük olursa; keskin bir gölge ile birlikte yarı gölge de oluşur. Yarı gölgeye, kaynaktan çıkan ışınların bir bölümü gelir, bir bölümü gelemez. Güneş ve Ay tutulmaları ışığın doğru yolla yayıldığını gösteren tabîî bir olaydır.

&

ŞEKİL: 2. * YUKARIDA AY TUTULMASI ŞEKİLLERİ GÖRÜLMEKTEDİR.

        6. DURUM: ÜÇÜNCÜ DÖRDÜN SAFHASI
         Dolunay safhasından sonra Ay’ın aydınlanan kısmının batı tarafından eksilmeye başladığı durumdur. Bu durumda, Güneş battıktan bir müddet sonra Ay doğar. Güneş batarken batı tarafında henüz ufkumuzun üzerindedir.
     Dolunay safhasından yeni ay safhasına kadar geçen süre içinde kuzey yarım küreden bakılırsa, Ay’ın parlak kısmı sol yarısında ve güney yarım küresinden bakılırsa, sağ yarısındadır.
      Elongasyon 180^o ile 270^oarasında olduğu safhadır.
      Üçüncü dördün safhasında Elongasyon 235^oolduğu zaman, Hicrî Kamerî takvime göre o ayın 18. veya 19. gününe rastlar.


        7. DURUM: SON DÖRDÜN SAFHASI
        Dolunay safhasından takriben 7 gün sonraki durumdur. Elongasyon 270^oolduğu zamanki bu safhaya Son Dördün Safhası denir. Ay, Güneşten 18 saat geri kalmıştır. Gece yarısından sonra doğar. Ay’ın aydınlanan ve görünen kısımlarını ayıran daireler, yine birbirine göre dik durum alırlar. Ay, herhangi bir gözlem yerinin meridyeni üzerinde yarım daire şeklinde görülür.
        Son dördün safhasındaki Ay’ın doğu yarısı aydınlık, batı yarısı ise karanlıktır. Bu safhadan yaklaşık bir hafta sonra Ay tekrar görülemez olur ve kısa bir süre sonra aynı safhalar tekrar başlar.
       Son dördün safhasında Hicrî Kamerî takvime göre o ayın 22 veya 23. gününe rastlar.
   Sondördün : Ay’ın sol yarısının aydınlık görüldüğü evredir.
       Ör: Güneş doğarken Ay tepe noktasındadır.


         8. DURUM: SON HİLAL SAFHASI
        Ay’ın son dördün safhasından sonra her geçen gün bize görülemeyen (karanlık) kısmı yavaş yavaş aydınlanarak Yeryüzündeki gözlemciye daha çok görülmeye başlar. Birkaç gün sonra Ay yine Hilâl şeklinde görülür. Yalnız sabahları gözüktüğü için Sabah Hilâli de denir.
    Sabah Hilâlinde, Ay’ın aydınlık kısmı (dış bükeyliği) daima Güneşin bulunduğu tarafa, -doğuya doğru- dönüktür.
    Sabah Hilâli, Güneşin doğuşundan biraz önce ufkun doğusunda görülür.
   Eski-hilâl, ayın son günlerdeki şeklidir; yani dolunaydan son dördüne (yarım-aya) doğru küçülmeye başlayan ayın, son hafta günden güne daha da incelerek vardığı durumdur. Bu, sabahları güneş doğmadan önce (ve biraz daha sonra) görülebilir. Bu günlerde ay her sabah doğuya doğru açı olarak 12 kadar kaymış bulunur; böylece güneşin ufuktan doğma yerine ve zamanına günden güne yaklaşır, nihayet fi'len yok olur. Ayın bu sıralarda, gündüzün veya gecenin bir saatinde, dünya ve güneşle bir hizaya gelmesi hadisesi vuku bulur ki, buna "kavuşum: ictima hali" derler. İctimadan sonra güneş gökyüzünde aydan öne geçer. (Halbuki ictimadan önce ay güneşten önde idi.); ay her gün yine 12 kadar geri kalmaya devam eder ve tabii artık gökyüzünde güneş batmasından sonra, yani akşamleyin görünmeğe başlar. İşte bu devrede ilk görünen ince aya yeni-hilâl denilir. Eski hilâl ile yeni görünen hilâl arasında büyük bir zaman aralığı bulunur (en aşağı bir buçuk gün).

***

    ŞEKİL : 3.  AY’IN SAFHALARI YUKARIDA GÖRÜLMEKTEDİR.

         AY’IN YÖRÜNGE HAREKETİ
    Ay ile Yer aslında bir çift sistem gibi hareket etmektedirler. Bu sistemin merkezi Ay ile Yer 'in merkezini birleştiren doğru üzerindedir, fakat Ay'ın kütlesi Yer'in kütlesine göre çok küçük olduğundan bu merkez Yer kabuğunun içerisinde olmaktadır. Bu harekette Ay'ın Yer etrafında eliptik bir yörüngede dolanması kabulünü getirmektedir.
    Ay’ın yörünge hareketi sırasında gök eşleğine uzaklığı (Dikaçıklığı) değişir ve yıldızlara göre daha geç doğma süresi 20 dakikaya kadar inebilir, bazı konumlarda ise 1 saatten fazla olabilir. Ay'ın bu hareketi, Yer çevresindeki yörünge hareketinin bir sonucudur. Burada Yer'in Güneş çevresindeki hareketinin de etkisi vardır.
   “ Ay’ın hep aynı yüzünü görürüz… ”
   Ay’ın gözlediğimiz hareketlerinde en ilginç olanı, kendi ekseni etrafında dönmesidir. Kendi ekseni etrafında bir tam dönme süresi Yerküre etrafındaki yörüngesinde bir kez dolanma süresine eşittir (Yörünge dönemi = Yer’den bakıldığında, yörüngesi üzerinde bir yıldız ile ardarda aynı doğrultuya gelmesi için geçen süre=Yıldızıl Ay = 27. 322 gün ). Kilitlenmiş Yörünge hareketi denilen bu dönme dolanma sürelerinin eşitliği sonucunda, Yer’den bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzü(aynı yarıküresi) görülür. Yörüngelerin elips olması, yörünge üzerinde hız değişimlerinin olması ve çekim etkileri gibi etkenler sonucu Yer’den görülen yüzey tam yarıküre( % 50 ) değil, biraz daha fazla yaklaşık %59 u kadar olur. Bizim göremediğimiz tarafını ise sadece uzay araçları ile görüntüleyebilmekteyiz.

ŞEKİL: 4. AY HARİTASI

ŞEKİL: 5. AY’IN ROTASYONU

Yukarıdaki şekilde göründüğü gibi; Ay'ın açısal dönme hızı ile açısal yörünge hızı eşit olduğundan şekildeki MK doğrultusu her zaman Arz'a [Yer’e] yöneliktir.

         **   MEHAZLAR :
    *  Astronomi ve Uzay Bilimleri
    *  Genel Astronomi .1
    *  Türk- İslam Astronomi Bilginleri ve Gökyüzü Bilgileri
    *  Fazilet Takvimi
    *  Türkiye Gazetesi Takvimi
    *  Tercüman Genel Kültür Ansiklopedisi
    *  Temel Britannica Ansiklopedisi
    *  Gezegenler Kılavuzu
    *  T.D.V. İslâm Ansiklopedisi
    *  http://www.koeri.boun.edu.tr/astronomy/buay/aytut.html
    *  İslam Mecmuası, Temmuz 1986
    *  Yeni Rehber Ansiklopedisi
    *  Tam İlmihal Se’adet-i Ebediyye
    *  Bir Bilene Soralım
    *  Türkiye Gazetesi
    *  http://www.dervisan.com/yazi2/t000725.htm

..
GÜNEŞ IŞIĞINI YANSITARAK
GÖRÜNEN GEZEGENLER

Gezegenlerin kendileri ısı ve ışın yayınlamazlar, ancak Güneş’ten aldıkları ışınların bir kısmını yansıtırlar. Bu yansıtma sonucu gökyüzünde parlak bir yıldız gibi gözükürler. Bütün gezegenler, Güneş çevresinde elips bir yörünge çizerek hareket ederler.
  Gezegenler, uzayda parlayan yıldızlardan kolaylıkla ayırt edilebilir. Şöyle ki, Gezegenlerin ışıkları yıldızlar gibi kırpışmaz ışıkları atmosferden doğrudan doğruya gelir.
    Yıldızların görülebilen bir karakteristik özelliği, onları Güneş Sisteminin beş gezegeni olan Merkür, Venüs, Mars ve Jüpiter ve Satürn’den ayırır. Gezegenler durgun bir ışıkla gözükürlerken, yıldızlar devamlı parıldarlar. Parıldama yıldızların Dünyaya olan mesâfelerinin uzaklığı ve atmosferin yoğunluğunun ortaya getirdiği bir olaydır. Bunun anlamı da yıldızların Dünyaya olan çok fazla uzaklıklarından dolayı büyük diskler hâlinde değil de çok küçük ışık kaynakları hâlinde görüldükleridir. Gezegenler Dünyaya yakın olduklarından disk hâlinde gözükürler. Atmosferdeki yoğunluk değişiklikleri yıldız ve Gezegenlerden gelen ışıkların kırılmasına ve yansımasına sebep olur, böylece parıltılı görüntüleri meydana getirmiş olurlar. Yıldızlar ışık kaynakları olduklarından parlıyor gözükürler. Gezegenler disk olduklarından üzerlerindeki noktaların parıltıları yok olur, duru bir ışığa sâhip olurlar. Ufukta gözüken gezegenlerse daha yoğun Atmosferle kaplı olduklarından parlar gibi gözükürler.
    Venüs ve Jüpiter, birbirlerine yakın konumda. Gezegenler, Güneş battıktan sonra batı ufkunda yer alıyorlar. Ayın başlarında aralarındaki uzaklık yaklaşık 20 derece Venüs, yükselimini gittikçe artırırken, Jüpiter, her geçen gün biraz daha erken batıyor. Bu ilerleyen günlerde, Gezegenlerin gittikçe birbiri yaklaşmasına yol açıyor. Ay’ın 23’ünde Gezegenler o kadar yaklaşacaklar ki neredeyse birbirlerine değiyor gibi görünecekler. Bu sırada aralarındaki görünür uzaklık sadece 10 dakika ( derecenin 6’da biri) olacak. Ayın sonunda, Merkür de onlara katılacak. Jüpiter ve Merkür yaklaşık 6 derece yakınlaşacaklar.
    Güneş ışığı dünyanın atmosferine çarpınca dağılır. Dünya atmosferinin moleküllerine çarpan fotonlar yansıyarak dağılırlar. Havanın molekülleri ışığın dalga boyundan çok daha ufak olduğundan hava molekülleri kısa dalga boylarını uzunlarından daha etkin şekilde dağıtır ve yansıtır. Mavi ışık kırmızıdan fazla dağıldığından atmosfer “mavi renkte” görülür. Bu nedenden [sebepten] dolayı gök mavidir. Ay’da atmosfer olmadığından gök siyahtır. Güneşden gelen ışık atmosferimizin tarafından çeşitli yönlerde dağıtılırken bir kısmı geriye yansırken bir bölümü çeşitli yönlerden gözümüze gelir. Güneş batarken, öğlende gördüğümüzden daha uzun bir atmosfer tabakası arkasında görülür. Mavi ışık bu yolda dağılarak gözümüze kırmızı ışık gelir.

    Bulutsuz bir gecede gökyüzüne bakalım. Gezegenleri tanımaya başlayalım :
   Venüs, çoğu zaman, Güneş battıktan az sonra batıda ya da Güneş doğmadan az önce doğuda görünür. Bu nedenle Venüs’e «Akşam Yıldızı», «Sabah Yıldızı» adları da verilmiştir.
      Merkür de, Güneş doğmadan az önce ve Güneş batmadan az sonra batıda görünür. Gökyüzünde oldukça alçak yerdedir. Venüs kadar parlak değildir. Her zaman göremeyiz.
      Gökyüzünde oldukça yüksekte olan ve Güneş battıktan uzun bir süre sonra görünen gezegenler de Mars, Jüpiter ve Satürn’dür. Mars kırmızımsı, Satürn sarımsı renktedir. Jüpiter görünen bu üç gezegenin en parlağıdır.


     MERKÜR :
    Merkür Güneşe en yakın gezegendir ve Güneşten olan maksimum uzanımı 28   den fazla olmaz. Merkür gezegenini, bu küçük uzanımdan dolayı, Yerden görmek zordur. En iyi görülme zamanı batı uzanımında iken Güneş doğmadan en çok 2 saat önce, doğu uzanımında Güneş battıktan en çok 2 saat sonradır.
     Merkür’ün parlaklığı gökyüzünün en parlak yıldızı olan Sirius yıldızının parlaklığından fazladır. Buna rağmen gezegenin gözlenmesi oldukça güçtür. Buna sebep; Güneşe oldukça yakın olmasıdır.
    Merkür’ün ekvator çapı 4880 km’dir. Kütlesi çok küçük, ağırlığı Yer’in ağırlığının yaklaşık yirmide biri kadardır. Bir karşılaştırma gerekirse, Yer’e değil de Ay’a göre yapmak yerinde olur. Çekiminin zayıf olması nedeniyle, atmosferinin aşağı yukarı tümünü yitirdiği sanılmaktadır. Bununla birlikte Fransız gökbilimcisi Dollfus ve Rus gökbilimcisi Moroz, bir karbondioksit atmosferinin izlerine rastladıklarını ileri sürmüşlerdir. Yüzeyinin hemen üstündeki az miktarda hidrojen, helyum ve oksijenin, Güneş rüzgarı kökenli olduğu düşünülmektedir.
   Merkür, dolanımını yaklaşık 88 Yer gününde tamamlar; dolayısıyla Merkür yılı, Yer yılından dört kat kısadır. Güneş’e uzaklığı yaklaşık 58 milyon km’dir; bu nedenle, Güneş’in yaydığı ışınım ve taneciklerle baştan başa taranır. Merkür’ün yüzeyinde, Ay’daki denizleri oluşturan büyük lav akıntılarına benzer, koyu renkli, hareketsiz lekeler görülür; ancak bunları gözlemlemek ve gezegenin haritasını çizmek oldukça güçtür.

MERKÜR

     *******

     VENÜS:
        Venüs, Güneş ve Ay’dan sonra gökyüzünün en parlak gök cismidir. Bir iç gezegen olduğundan Güneş’den fazla ayrılamaz. Bu nedenle [sebeple] Güneş battıktan biraz sonra batıda  ya da Güneş doğmadan biraz önce doğuda [en çok 3’er saat] görünür. İnsanoğlu onu tarihte iki ayrı gök cismi olarak tanımlamış, sabah yıldızı ve akşam yıldızı olarakadlandırmıştır. Ayrıca yere bakan yüzeyinin %30’u aydınlıktır yani hilâl şeklinde gözükür. Yörüngesindeki konumuna göre Ay gibi çeşitli evreler gösterir..
        Venüs, o kadar parlaktır ki, gökyüzünde bulunduğu bölgeye uygun hava koşullarında [dikkatle] bakılırsa çıplak gözle gündüz ışığında bile gözlemek mümkündür. Parlaklık bakımından öteki gökcisimleri ile mukayese yapacak olursak Jüpiter’in 6 katı ve gökyüzünün en parlak yıldızı olan Sirius’ün 15 katı parlaklığındadır.
        Yersel gezegenlere hiç benzemeyen Jüpiter, gök yüzünün Güneş, Ay ve Venüs’den sonra en parlak cismidir. Çok seyrek olarak bazen Mars da gök yüzünde Jüpiter’den daha parlak görülebilir.
        Venüs de Merkür gibi gökyüzünde hep Güneşle aynı tarafta bulunur; ancak o ve Güneş arasındaki açısal uzaklığın 47 dereceye kadar çıktığı olur. Yani bu, Venüs’ün, gün batımından sonra veya gündoğumundan önce, beş buçuk saat kadar görülebildiği zamanlar olduğu anlamına gelir. Bu durumda onu, karanlık zemin üzerinde muhteşem bir şekilde parıldarken görebiliriz.

VENÜS

    ** ** ** ** **
      MARS :
      Eski adıyla Merih, Güneş Sistemi'nin dördüncü gezegenidir. Adını Roma tanrısı Mars'tan almıştır.
       Mars, Dünyaya 1988’deki gibi yakın bir konumdayken, gökyüzündeki cisimlerin neredeyse hepsinden (Güneş, Ay ve Venüs’ü hariç tutarsak hepsinden) daha parlak olur. Ama karşı-konum sonrasında, Kutup Yıldızı gibi ikinci kadirden bir gök cismi olarak görülür.
    Merih’in çapı 6794 km, kütlesi Yer kütlesinin %11’i kadardır. Yüzeyindeki genelçekim, Yer’deki çekimin yüzde 38’i kadardır; yani, Yer’de 70 kg olan bir astronot, Merih’te 27 kg gelecektir Bu zayıf genelçekim, gezegenin çevresinde önemli bir atmosfer tutulmasına olanak vermemiş ve gaz moleküllerinin büyük bölümünün, uzayda dağılmasına yol açmıştır. Söz konusu atmosfer tabakasının düşük yoğunluğu, ancak böyle bir olayla açıklanabilir. ABD uzay araçları Mariner 4, 6, 7, 9’un ve SSCB uzay araçları Mars 2 ve 3’ün yardımıyla elde edilen bulgulara göre, çevresinde, 30 km yükseltideki Yer atmosferine eşdeğerli olan seyreltik bir atmosfer vardır.

MARS

     *** *** **** **** **** **** **** ****
      MEHAZLAR :
    1.  Türk-İslâm Astronomi Bilginleri ve Gökyüzü Bilgileri.
    2.  Yeni Rehber Ansiklopedisi.
    3.  Bilim ve Teknik Dergisi.
    4.  Kozmos'dan Kuantum'a..
    5.  Astronomi ve Uzay Bilimleri.
    6.  Gezegenler Kılavuzu.
    7.  Astronomi ve Uzay Bilimleri.
    8.  Bilim ve Teknik Dergisi.

İslam'a göre bir coğrafyacı, felsefeci, tıpçı ve matematikçi nasıl olmalıdır?

Soran : Muhammedülemin2004

Tarih: 24.02.2019 - 20:00 | Güncelleme: 08.08.2020 - 08:08

- Bir müslümanın fen bilimlerine bakışı ve o bilim dalında uzman ise o ilmi araştırırken ve anlatırken nasıl bir yol ve yöntem izlemeli, bu ilim dallarına bakış açısı ne olmalı ki o ilimler birer nur olsun?
- Ayrıca bu ilim dallarında çalışma yapmış Müslüman bilim adamlarına örnek verir misiniz?

Cevap

Değerli kardeşimiz,

Aklımız bize Allah’ı delil ile tanıyarak O’nun varlığını ispat etmek ve sonrasında O’nun istediklerini harfiyen yerine getirmek için verilmiş.

Allah’ı bu şekilde ilim ile delil ile ispat ederek bilmeye ve tanımaya da marifetullah denmiş; marifetullah olacak ki muhabbetullah olsun, yani Allah sevgisi olsun.

İlim ile delil ile ispat ile marifetullah ve muhabbetullah yolcusu olan mümin de ancak bu şekilde imanını tahkikiye çıkartır.

Allah bizden belki çocukluğumuz veya İslam’a ilk girişimiz esnasında taklidi imanı kabul edecek, ama bunu tahkiki seviyesine çıkarmamış olanlarımızdan da elbette çetin bir hesap soracak; çünkü Cenab-ı Hak kullarından körü körüne iman beklememektedir.

İşte yaratanını, yani Allah’ı bulmak için bize takılan akıl, Allah’ın bizden ne istediğini kendi kendine bulmak hususunda hiçbir işe yaramaz. Akıllı olan bu noktadan sonra aklını Allah’a yani Kur'an ve onun muallimi Muhammed (asm)’ın sünnetine, yani vahiy unsuru olan İslama teslim eder.

İşte vahyin emrine teslim ettiğimiz aklımız ile Cenab-ı Hakkın varlığını ispat etmeye gayret edeceğiz ki hem imanımız inkişaf etsin hem de başkalarının hidayetine Allah’ın izniyle vesile olabilelim.

Bu esnada, coğrafya olsun, fizik olsun, astronomi olsun, matematik olsun, kimya olsun, biyoloji olsun, tarih olsun, edebiyat olsun hiç fark etmez, hepsinde çalışmalar yapacağız. Ama hepsinin arkasında işleyen, her varoluşta ve olayda Allah’ın varlığından gafil kalmayıp, Onun varlığını ve birliğini ve olmazsa olmazlığını ilmen de ortaya koyacağız.

Bu şekilde iki kazancımız olacak;

Küçük kazanç, dünyevi kazançtır; mesela fende ulaştığımız teknolojik gelişme sayesinde insanlığın daha rahat ve konforlu yaşamasına hizmet edeceğiz.

Büyük kazanç, uhrevi kazançtır; ulaştığımız teknolojik gelişmeler ile Allah’ın kurduğu muazzam düzene şahit olacak, Onun emirlerine ve nehiylerine daha imanlı ve huşu içinde riayet edecek ve böylece Onun lütfuyla bize vaad ettiği cennetlere kavuşacağız ve Onun izniyle insanların da gözlerini açacağız.

Bir Müslüman bilim adamı ile Müslüman olmayan bir bilim adamı arasındaki bakış farklılığı için sayısız örnek verebiliriz, bunlardan bir tanesi şudur;

Gayri müslimler günümüzde Mars’ta su aramaya çalışmakta, dünyamızın ekolojik veya başka bilemedikleri sebeple yok olması karşısında kendilerine yeni yaşayabilecekleri gezegenler bulmaya veya oluşturmaya çalışmaktalar. Böylece insanlık soyunu devam ettirebileceklerine inanmaktalar.

Bu işler için trilyonlarca dolar harcarken, Afrika’da açlık ve susuzluktan kıvranan ve onlar için evlerinde besledikleri köpek kadar değeri olmayan insanların sorunlarını bu bütçelerin belki binde birine tekabül edecek kısmı ile çözmek ne akıllarına geliyor ne de oraya fon ayırıyorlar. Açıkçası umurlarında dahi değiller. Çünkü bunun hesabını vereceklerine inanmıyorlar!

Oysa bir mümin alim şöyle bilir; bu kâinatı ve dünyayı yaratan Allah’tır. Bir gün elbet bir kıyamet kopacaktır. Bunu engellemeye kimsenin gücü yetmez. Sonra da yaptıklarımızdan ve dahi muktedir olup yapmadıklarımızdan hesaba çekileceğiz.

Bize düşen evvela dünyayı yaşanır kılmak, insanlar arası sosyal adaleti sağlamak. Mesela bunun için Allah zekat ve sadakayı emretmiş. İşte Allah’ın koyduğu bu genel prensipler çerçevesinde yapılacak her türlü çalışma ve bunlardan zuhur edecek her türlü helal neticelerinden faydalanmak İslam’ın adeta emridir.

Bir mümin elbette Mars’ta su arayabilir, başka şeyler, madenler de arayabilir. Ama evvela Cenab-ı Hakk’ın koyduğu ve dünyayı yaşanabilir yer kılan ekolojik olsun, sosyolojik olsun hiçbir mizanı bozmadan, Onun emirlerini yerine getirecek sonra veya o esnada bu çalışmaları beraberinde yürütebilecek.

Nitekim mealen şöyle buyurulmuş;

“O Rahmân olan Allah, Kur’ân’ı öğretti. İnsanı yarattı. Ona beyânı, anlamayı, anlatmayı öğretti. Güneş ve ay, bir hesaba göre hareket etmektedir. Bitkiler de ağaçlar da Allah’a secde ederler. Göğe gelince, onu yükseltti ve mizanı, umum kâinatta adalet ve dengeyi koydu. Tâ ki dengede haddi aşmayın onu bozmayın!” (Rahman, 55/1-8)

“Bütün mülk ve hakimiyet elinde, tasarrufunda olan Allah ne yücedir! Ve O, her şeye hakkıyla gücü yetendir. O ki, hanginiz amelce daha güzeldir diye sizi imtihan etmek için ölümü ve hayatı yarattı. Ve O, Azîz, kudreti dâimâ üstün gelendir, Gafûr çok mağfiret edendir. O ki, yedi göğü tabaka tabaka, birbiriyle ahenkli olarak yarattı. Rahmân olan Allah’ın yarattığında hiçbir düzensizlik göremezsin! Haydi gözünü çevir de bir bak, hiçbir çatlak görecek misin? Sonra gözünü tekrar tekrar çevir ve yine bak; o göz aradığı kusuru bulamadan zelil ve bitkin bir halde sana dönecektir!” (Mülk, 67/1-4)

Kur'an’ın birçok ayetinde hem Allah’ın varlığı ve birliği vurgulanmış hem bunlara nasıl ulaşılacağı konusunda tefekkür ufukları açılmış hem de bu konuda yapılacak her türlü ilmi çalışmalar şiddetle teşvik edilmiş.

İşte bu doğrultuda İslam aleminde çalışmalar yapmış ve bugünkü fenlerin, tıbbın, coğrafyanın âdeta temelini oluşturmuş pek çok bilim insanı gelip geçmiştir; sitemizde bu konuda pek çok makale ve alim ismi bulabilirsiniz.

Ne zaman ki İslam alemi bu araştırmalardan, çalışmalardan gafil kalmış ve sebepleri âdeta yavaş yavaş terk etmiş, âdetullah gereği Rabbimiz tabiri caizse cezayı kesmiş.

Çünkü hikmetine binaen Rabbimiz bu dünyada rahmetini ve rızkını Müslim, gayri müslim fark etmeden herkese eşit yağdırmakta; bu dünyada gayret etmeden netice yok!

Sadece bekleyerek, sadece diliyle dua ederek elektriği, interneti, telefonu, uçağı keşfedemezsin! El alem keşfeder, sen de onların artıklarıyla yetinmek zorunda kalırsın. Bu iş birkaç asır böyle geçerse, sonunda 20. asır sonundaki korkunç duruma düşersin.

Ama hem imanını muhafaza eder, Rabbimizin emirlerini yerine getirir ve bununla beraber say-u gayret edersen;

2-3 asır boyunca yapamadıklarını 15-20 seneye sığdırırsın, nasıl mı? Şöyle ki;

Milli teknolojin bir anda genişler, savunma sanayin boyut değiştirir, uçak, araba, motor sanayiinde inanılmaz atılımlar, şehirlerin altına üstüne metrolar, otoyollar, köprüler yaparsın. Rezil bir durumda olan sağlık sistemin, havayolun dünyaya bir anda örnek olur...

Bunları yaparken de anlamazsın, dersin ki: “Biz bunları nasıl yapabiliyoruz? Borca batık değil miydik? Kaynaklarımız kısıtlı idi hani? 4-5 milyon mülteciye bakıyoruz bu nasıl oluyor?”

Oluyor, çünkü Allah’ın toplama, çıkarma, çarpma, bölme gibi dört işlem dışında da kendine has bir işlemi var; o da bereket.

Cenab-ı Hak bereketini istediğine tahsis eder.

Tek şart iman, ibadet ve bunları yanı sıra gayret, gayret, gayret…

İlave bilgi için tıklayınız:

- Kainata ve içindekilere, mana-yı harfî ve mana-yı ismî ile bakmak ne ...
- Allah'ın varlığına, bilimsel olarak somut örnekler verilebilir mi ...
- Dünya çapında Müslüman bilim adamları var mıdır?

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet

.Yusuf Kenan ATILGAN * Özet Bilgi problemi, dünden bugüne insanın ilgi duyduğu en temel konulardan biri olmuştur. Bilginin mümkün olup olmadığı, mahiyeti, kaynağı, değeri ve konusu gibi meseleler sürekli gündemde tutulmuş ve üzerinde çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. İlim kavramı hem Allah’ın bir sıfatı olarak Allah için ve hem de yaratıkların ilmi için kullanılır.Bu anlamda ilmi iki kısma ayırmak mümkündür; Allah’ın her şeyi kuşatan sınırsız ilmi ve birde yaratıkların sınırlı olan ilmi. Peygamberlerin hem beşeri bilgileri, hem de kendi akıl ve tecrübeleri yanında vahiy kaynaklı nebevi bilgileri vardır.İnsanların ilimleri ise sonradan kazanılan ve doğuştan getirilen bilgiler olmak üzere iki türlüdür. Ledün ilmi Allah katından melek veya peygamber aracılığı olmadan Allah’ın dilediği kuluna verdiği ilim olup, sadece o ilme sahip olan kul sorumludur. Duyusal bilgi, insanların duyu organlarıyla algıladıkları şeyler, gaybla ilgili bilgi ise, duyu organlarının algı alanı dışında kalan hususların bilgisidir. Yalnızca Allah’ın bileceği gayblar olacağı gibi, belirli kişiler tarafından duyulup bilindiği halde , diğer insanlar tarafından bilinip idrak edilemeyen gayblarda olabilir. Anahtar kelimeler: Bilgi, Duyusal Bilgi, Kaynak, Değer. Abstract Knowledge problem is one of the basic subjects that human being has been dealing with from past to present. Whether the knowledge is possible or not, it’s content, source, value, theme etc. have been always put on the agenda and always been discussed. The concept of “ilm”(science) is used both as an attribute of God and to express the science of creatures. In this context, it is possible to separate the science into two parts: one is the God’s endless and comprising knowledge, the other one is the limited knowledge of the creatures. Prophets have knowledge related to human life; they also have their own wisdom and experiences together with the special information that is only given to prophets obtained by means of divine inspiration. As for human beings, they have two types of knowledge: one comes with the birth and one acquired during the worldly life. Some claim that “İlm Ledun”(divi * Öğretim Görevlisi, Muş Alparslan Üniversitesi. İslami İlimler Fakültesi., k.atilgan@alparslan.edu.tr Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 192 ne inspiration) is a kind of knowledge that is given to a special person chosen by the God and again given by the God himself without the mediation of a prophet or any angel. And only that particular person is responsible for that knowledge. Emotional information is the result of the senses human beings get by means of their sensory organs, but the information related to the unknown world- we call this world as “gayb”- can not be obtained by sensory organs. This information is beyond our senses. Some of this information is only known by God. However, there also may be some kind of information that can be felt or known by certain people, but others can not perceive it. Keywords: Knowledge, Emotional Information, Source, Value. Giriş İnsan, Yüce Yaratıcı tarafından kendisine bahşedilen, “konuşan ve düşünen” varlık olma özelliğiyle tüm diğer yaratıklardan farklı kılınmıştır. Var olduğu andan günümüze gelinceye kadar insan, yaşadığı tarihi süreçte aklını ve duyularını, varlık dünyasındaki çeşitli konular üzerine yoğunlaştırmıştır. İnsandaki bilme merakı ve isteği ilmin ortaya çıkışına sebep olmuştur. Bilgi, çok eski çağlardan beri insanları meşgul eden bir problem olmuştur. İlk çağlardan itibaren insanlar şu soruların cevabını aramıştır: Bilgi nedir? Hakikatin ve eşyanın bilgisi mümkün müdür? Mümkünse varlığın ne kadarını, hangi yollarla bilebiliriz? Elde edilen bilgilerin mahiyeti ve değeri nedir? (Pezdevi, 1963: 10). İnsanlık tarihi aynı zamanda düşünceninde tarihidir. Düşünce tarihi boyunca çeşitli ilimler ortaya çıkmış, bu ilimler de alt dallara ayrılmıştır. Yapılan çok çeşitli tasniflerin yanısıra günümüzde; “bilmek”ten üç tarzda bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi; bilgiyi gerçek yönüyle kavrayarak bilme, ikincisi; Kur’an’ın açısından bilmedir. Üçüncü bakış açısı ise; bilme ve bizim bilme ile ilgili karşılaştığımız sorunlar ve ihtiyaç duyduğumuz meselelerdir. Türkçe’de bilgi kavramı, ilim kavramının karşılığı olarak kullanılmaktadır.İslami terminolojide önemli bir yere sahip olan ilim kavramı bilgiden daha kapsamlıdır. Ancak çalışmamızda her iki kavram da ilim kavramı karşılığında kullanılacaktır. Gerek Arapça’da, gerekse Kur’an-ı Kerim’de ilim kavramı hem Allah hem de şuur sahibi varlıklar hakkında kullanılan müşterek bir kavramdır. (Bakara; 2/30-33, 129, 151; Nisa; 4/113; Maide; 5/110 vb). Kelam geleneğinde, “ilim” kavramı sürekli ilahi ve beşeri bilgi problemine atıfta bulunmuştur. Bu sebeple kelamcının sorusu neyin ilim olduğundan ziyade ilmin ne olduğu sorusudur. (Kutluer, 2000, XXII: 112) Yüce Yaratıcı insanı yaratmış (Murselat, 77/20); başı boş bırakmamış (Kıyamet, 75/36); bir takım sorumluluklar yüklemiştir (Bakara, 2/21; Nahl, 16/36). Allah, Ebu Hanife’nin tabiriyle; kişinin dünyada ve ahirette lehine ve aleyhine (haklarını ve sorumluluklarını) olan şeyleri bilmesi’ni emretmiştir. Şüphesiz ki bu bilme işi yine “ Allah sana kitabı ve hikmeti indirdi ve bilmediklerini sana öğretti.” (Nisa, 4/113) ayetinde belirtil- İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 193 diği üzere Allah’ın öğretmesiyle olmuştur. Bu süreçte Allah; “Nitekim kendi içinizden size âyetlerimizi okuyan, sizi kötülüklerden arındıran, size Kitab’ı ve hikmeti talim edip bilmediklerinizi size öğreten bir Resûl gönderdik.” (Bakara, 2/151) ayetiyle dini bilginin kaynağını belirtirken, “İndirdiğiniz açık hükümleri ve doğru yolu biz, insanlara kitapta beyan ettikten sonra.” (Bakara, 2/159) beyanıyla da dini bilginin mahiyetini bildirmiştir. Yaklaşık on dört asır öncesinden günümüze kadar inananların ilim, fikir ve yorumlarının kaynağı Kur’an-ı Kerim olmuştur. Ancak, ilim kavramı ile kastettiğimiz “bilim” değil bir şeyi gerçek yönüyle kavrama anlamında “bilgi”dir. Kur’an-ı Kerim ayetlerini bilme ve yorumlamada (kabul görüp görmediği değerlendirmeye tabi olmakla birlikte) üç farklı bakış açısı ortaya çıkmış, kimileri ayetlerin zahirine, kimileri sadece batini yönüne, kimileri hem zahiri, hem de batini yönüne ağırlık veren bir metodu tercih etmişlerdir. Bilginin, sadece görünen ve duyularla algılanabilen bir yapıda olmadığı. meydana gelen olayların bir de algılanamayan ve bir bilgi olarak değerlendirilebilen başka bir yönünün daha olduğu da bazı Tasavvufçular tarafından dile getirilmiştir. Şüphesiz Kur’an-ı Kerim’in geçmiş, şimdi ve gelecekten haber vermesi onun Hz. Muhammed (s.)’e, kendisine gizli hiçbir şey bulunmayan Allah tarafından indirildiğine (Âl-i İmran, 3/3), kaynağın sadece O olduğuna delildir. Ancak, Kelam ve Tasavvufi kaynakları tarayıp, ilim hakkında yapılan çalışmaları da inceleyerek, “ilim” kavramına yüklenen manaları irdelemek suretiyle kelami açıdan eleştiriye dikkat çekerek konuyu ele alacağız. İlim Kavramı ve İlim Sahipleri I. İlim Kavramı İlim; sözlükte bilme, bilgi, biliş, bir iş, konu, olay ve herhangi bir şey konusunda bilinen, malumat, anlamlarını taşımaktadır. Türkçe’de ilim kavramının karşılığı olarak bilgi kavramı kullanılmakta, bu da; “bilme”, “biliş” ve “tanıma” gibi anlamlara gelmektedir (İbn Manzur, 1990: XII-417; Develioğlu, 1982: 513; Doğan, 1996). Çünkü bilginin zıddı bilgisizlik ile ilmin zıddı cehalet aynı anlama gelmektedir. İlim kelimesi bilmek manasında bir mastar olup, bu tür mastarlar bir iş ve oluş bildirmektedirler. (Tunç, 1994: 20). Terim olarak ilim; bir süje-obje ilişkisidir (Gölcük ve Toprak, 1998: 86). Kelam âlimleri “ilm”in tam bir tarifinin yapılabileceği konusunda ittifak içinde görülmemektedirler. Fahreddin Razi (ö.606/1210) “İlmin mahiyetinin zorunlu olarak bilinebileceği, tarifinin mümkün olmadığı” görüşündedir. Ona göre; “ilim” apaçık bir kavram olduğu için tarif edilemez (Topaloğlu ve Çelebi, 2010: 150). İmamu’l-Harameyn el-Cüveyni (ö.478/1085) ve Gazzali’ye (ö.505/1111) göre, ‘ilm’in tarifi zordur. İlim; “zıddına ihtimal verilmeyecek şekilde, manaları birbirinden ayırt etme sıfatıdır.” (Pezdevi, 1963: 10; Tehanevi, 1862: 36; Giridi, 1302: 15). İlmi; aklın ve duyuların sahasına giren her şeyin (mezkurun), Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 194 ilim sıfatına sahip olan kimseye tanınmasını sağlayan sıfattır. (Nesefi, M, 1993, I:11; Bağdadi, A.K. 1928: 5; Cüveyni, 1996: 27-35; Bâkıllanî, 1957: 6), şeklinde biraz daha kapsamlı tanımlayan kelamcılar da vardır. Kelamcılar, bilginin tanımının yapılıp yapılamayacağı noktasında ister yapılabilir desinler ister yapılamaz desinler, bilgiyi tanımlamaya çalışmışlar ya da yapılan tanımlardan birisini kabul etmişlerdir. Kelamda bilginin ne olduğu konusunda fikir birliğine varılmış tek bir tanım yapılamamıştır (Özcan, 1993: 32). Bilgi, kelamcılar tarafından farklı terimlerle ve farklı biçimlerde tanımlanmıştır. Ancak yapılan tanımların bilginin gerçekliğini kapsayıp kapsamaması noktasında tartışma konusu olmuştur.1 Bütün bu tanımlamalardan sonra, Pazarlı, (1972: 9) ilmi, en geniş manada, hiçbir sınırlama olmadan “insan şuuruna konu olan her şey” şeklinde tanımlamıştır. Yukarıda verdiğimiz bilgi tanımları; hem Allah’ın bilgisini hem de insanın bilgisini kapsayacak özelliklere sahip değildir. Günümüz epistemolojisi de bilginin ne olduğunu net bir şekilde ortaya koyamamakta; bilgiyi bilen ile bilinen arasındaki ilişki olarak belirtmekle, tanım yapmış olmaktadır. Çünkü bilen ile bilinen arasındaki ilişki karşılıklıdır. Fakat ilişkinin ne olduğu sorusunun cevabı net değildir. İlim’in gerek sözlük, gerekse terim anlamlarına baktığımız zaman belirli metotlarla veya kanunlarla disiplin altına alınabilen düzenli her şey ilim olabilmektedir. Bir anlamda ilim için bildirenin kastettiği şeyle, anlayanın algıladığı şeyin aynı olması diyebiliriz. Ancak kimileri, “İlahi bilgi ile ilahi olmayan bilginin tefriki yapaydır; bilgi bilgidir, muhtevasının ne olduğu önem arz etmez.” (Armağan, 1997: 35) derken, kimileri de, “Sağlam duyu ve yeteneklerden kaynaklanan, deney, bilgi birikimi ve müşahedeye dayalı sonuçların ilim olarak isimlendirilebileceği açıktır. Ama, farklı yollardan elde edilen bilgiler, ilahi bilgi ile mutabık değilse, Kur’an-ı Kerim’e göre bu çeşit bilgilerin, hakikat adına hiçbir şey ifade etmeyeceğini.” (Ergül, 2000: 456) söylemektedirler. Kur’an-ı Kerim’de; “Kâfirlerin çoğu, sırf bir kuru zan ardından gider. Ama zan, hak namına hiçbir şey ifade etmez. Şüphesiz Allah, onların neler yaptıklarını çok iyi bilir.”(Yunus, 10/36) ayeti de son görüşü desteklemektedir. “Allah’tan gelen vahyin ‘ilm’ diye adlandırılması sebebiyle bilgi, ‘kendisiyle eşyanın hakikatinin idrak edildiği ilahi kaynaklı bilgi’ diye tanımlanmaktadır. Ancak insanın duyu ve yetenekleri aracılığı ile kazandığı bilgiyi aynı tanımın içinde değerlendirmek mümkün görülmemektedir.” (Ergül, 2000: 456). Bu şekilde düşünenler ilmi; ilahi olan ve ilahi olmayan şeklinde ayrıma tabi tutmaktadırlar. “Bilgi” bir problem olarak geçmişten günümüze insanlığın ilgisini çeken en temel konulardan biri olmaya devam etmektedir. Hatta denilebilir ki insan var olduğu müddetçe de üzerinde konuşulmaya ve tartışılmaya devam edilecektir. Bilginin “mümkün olup olmadığı”, “mahiyeti”, “kaynağı”, “değeri” ve “konusu” gibi meseleler, bazı ilim adamları 1 Mert, Muhit. (2003). “Kelamcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, AÜİFD, c. XLIV, Sayı. I, s. 41-42 İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 195 tarafından sürekli gündemde tutulmuş ve üzerlerinde çeşitli değerlendirilmeler yapılmıştır. Kur’an-ı Kerim’i referans aldığımız zaman, orada; insana bilgi edinme yolları olarak kulak, göz ve gönül gibi vasıtaların lütfedildiği bildirildiğine göre, bunlar aracılığıyla elde edilen bilgilerin de “ilim” olarak adlandırılacağını ifade edebiliriz. (Taylan, 1996, VI: 157-161). Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “Allah, sizi analarınızın karnından öyle bir halde çıkardı ki hiçbir şey bilmiyordunuz. Size kulaklar, gözler ve kalpler verdi ki, şükredesiniz.” (Nahl, 16/78) ve “Bilmediğin bir şeyin ardına düşme, çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi o(yaptığı)ndan sorumludur.” (İsra, 17/36), buyurulmak suretiyle, insanın duyuları vasıtasıyla bilgi edinilebileceğine işaret edilmiştir. İnsanlığın yaratışılışıyla başlayan bilme merakı ve isteği insanı gaybi bilgiye ve gaybı bilmeye yöneltmiş, Allah’ın mahiyetine, insan ruhunun mahiyetine, insanın kaderine, kainatın yaratılmasına, öte dünyadaki hayata ve aşkın mahiyetteki diğer problemlere ilişkin bilginin, doğrudan doğruya Allah’tan geldiğine ve ilkece tartışılmaz olduğuna inanıldığı halde üzerinde düşünüle gelmiştir. Bazı Müslüman filozoflar duyu, deney ve akla ilaveten sezgiyi de bir bilgi yolu olarak kabul etmişlerdir. Bu sebeple de, doğrulanamayan ve deneysel olmayan önermeleri anlamsız ve bilgi verici bulmayan görüşlere karşılık, bilginin vahiyle elde edilebileceğini kabul ettiklerinden, onların hala anlamlı olabileceğini söylemişlerdir. Ancak, sezginin dini bilme konusunda bir bilgi kaynağı olmayacağı açıktır. Kişisel karakter arz eden sezgisel bilgi, onu söyleyen kimseden başkasını ilgilendirmez (Pezdevi, 1963: 12). Kelamcılar vahiyle gelen bilginin mutlak bir şekilde kesinlik arz ettiğini, tartışılamayacağını ve ebedi olduğunu söylemişlerdir (Armağan, 1997: 30). İslam âlimleri; ilimleri doğruluk ifade etmesi ve değerinin tespiti açısından bazı sıfatlandırmalara tabi tutmaktan da kendilerini alamamışlardır. Pezdevi, Taftazani ve Tehanevi gibi alimler ‘aklın ve naklin, nazar ve haberin ifade ettiği ilme; ilme’l-yakin’ derken ‘selim duyu organlarının vasıtasıyla müşahede ve tecrübelerden elde edilen bilgiye; ayne’l-yakin’ demişler, ‘kalp ile seçilen, bizzat duyulan, basiretle müşahede olunan ve yaşanarak elde edilen bilgiyi de; hakka’l-yakin’ diye tanımlamışlardır (Gölcük ve Toprak, 1998). “Hakka’l-yakin mertebesinden bilinen şeyler, söz ile ifadesi güç durumlardır” (İzmirli, 1981: 1-98), diyen İzmirli İsmail Hakkı, ilme deruni bir anlam yüklerken beraberinde tasavvufun problem olarak görmediği şatahat türünden bazı sorunları Hakka’l-yakin’in anlam alanına dahil etmektedir. Her ne kadar âlimler ilmi tanımlarken onu sınıflandırmaya ve sınırlamaya çalışsa da, “tür” olması bağlamında ne kadar olay veya statik-dinamik ilişki tarzı varsa o kadar ilmi bilgi çeşidi olduğu görülmektedir. İlmin sınırları hususunda, her ne kadar İslam alimleri arasında metot ve disiplin farkları olsa ve herbiri kendi içerisinde sistemli bir düşünceye dayansa da, sonunda bir takım kanunlara ulaşıyorsa, her konu ilmin sahasına girmektedir. İnsanlara özgü, bağlayıcı ve gerçeği yansıtan ilmi elde etme yolları üçtür; Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 196 1-Akıl 2-Beş duyu 3-Doğru haber (Tunç, 1994: 20-23). Bu da vahyin, kitapta ve sünnette (Hz. Peygamber aracılığıyla) bizlere bildirdikleridir. Allah’ın insana eşyanın isimlerini öğrettiği noktasından hareketle, Gazali (ö.505-1111); bilginin varlığı ve çıkış noktasını tespit ederken “Bilgi insan ruhunda gizli bir güç olarak mevcuttur. Tıpkı topraktaki tohum gibi. Öğrenme bu gizli gücü fiili duruma getirir.” (Gazzali, 2002, III: 19), demektedir. Bu tespit, bilgi elde etme potansiyeli açısından net olarak şöyle de söylenir; “İnsan bilgili olarak doğmaz. Zira bilgi sonradan öğrenilir.” (Bayraklı, 1989: 192). İslam dininde delil kabul edilen herkes için bağlayıcı olan bilgi, yukarıda belirtilen üç kaynaktan gelen bilgidir. Diğer bilgiler ise bilen haricinde bir başkası için bağlayıcı ve delil değildir. Bahsedilen bilgi türlerinin dışındaki bilgilere gelince, onlar itibar edilip edilmemeleri, kitap ve sünnetten elde edilen bilgilere aykırı olup olmamaları açısından değerlendirilir. Bilginin kaynağı kutsal olduğundan, bilginin kaynak ve gayesi (konusu) Kutsal’ın gerçekleştirilmesinden başka bir şey olamaz. İbn Miskeveyh (ö.932-1030), Gazzali (ö.1050-1111), İbn Haldun (ö.1332-1406), Şah Veliyullah Dihlevi (ö.1703-1763) ve İkbal (ö.1938/1357) gibi ilim/ bilgi ile ilgilenen bütün Müslüman filozoflar, her türlü bilginin kaynağının kutsallık ve tanrı olduğunu telaffuz etmişlerdir (Armağan, 1997: 24). Yüce Yaratıcı, Kur’an-ı Kerim’de; “insanlar O’nun ilminden ancak O’nun izin verdiği kadarını kuşatabilirler” (Bakara, 2/255), buyurarak ilmin sınırını tespit etmemizde bize ışık tutmakta ve hatta bizatihi kendisi belli bir tespitte bulunmaktadır. Kur’an-ı Kerim, Allah’ın Hz. Adem’i yarattıktan hemen sonra ona eşyanın isimlerini öğrettiğini bir kıssa şeklinde aktarmaktadır. Burada “eşyanın isimleri” hem dünyevi hem de dünyevi olmayan bilgi unsurlarına işaret etmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Allah’tan aldığı ilk vahiy “Allah’ın adıyla oku” emrini içerir. Bu emir okumanın, yani bilginin Allah adına ya da O’nun uğruna edinilmesi gerektiği yükümlülüğüne işaret etmektedir. Dolayısıyla Allah yalnızca bilginin mebde’inde (insanın yaratılışı) değil, mead’ında (insanın döneceği yer) da vardır ve bilgiye sahip olma ilahi bir sıfattır (Armağan, 1997: 24-25). II. İlim Sahipleri A. Allah’ın İlmi İlim kavramı, bir sıfatı olarak hem Allah için hem de yaratıklar için kullanılır. Bu anlamda ilmi iki kısma ayırmak mümkündür: Allah’ın her şeyi kuşatan sınırsız ilmi ve bir de sınırlı olan yaratıkların ilmi (Şimşek, 1999: 231). Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de zikri geçen sıfatlarından birisi, ‘herşeyi bilen’ anlamına gelen Alîm, diğeri ‘ilim sahibi’ anlamına gelen Âlim’dir. Bu sebeple bilgi ilahi bir sıfattır ve bütün yaratmalar Allah’ın ilmiyle İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 197 gerçekleşmektedir (Armağan, 1997: 25). İlim; bilmek demektir. Allah Teâlâ, olmuşu, olanı, olacağı, geçmişi, geleceği, gizliyi, açığı, kısacası her şeyi bilir. O’nun ilmi yaratıkların ilmine benzemez, artmaz, eksilmez, O’na unutma arız olmaz. O her şeyi ezelde bilir. Ancak O’nun ezelde bilmesi, insanların kendi iradeleriyle ortaya çıkardığı olayların o şeklide meydana gelmesinde etkili değildir. Zira O, ezeli olan ilmiyle onları nasıl var olacaklar ise öylece bilmiştir, O’nun bilmesi hiçbir zaman zorunluluk meydana getirmez. Allah’ın olacak olan şeyleri önceden bilmesi kulun yapmayı tercih ettiği işleri, kulun istediği şekilde yaratmasına engel olmasını gerektirmez. Allah küllileri bildiği gibi cüz’ileri de bilir. Allah’ın ilmi mahlukatın ilmi gibi, bir düşünce, fikir veya istidlal olmaktan da münezzehtir. Çünkü O’nun ilmi zâtının muktezası (gereği) olan ezeli bir sıfattır. Allah kullarına ait her şeyi bilirken kullar Allah’a ait her şeyi bilemez. İlim sıfatının zıddı olan bilgisizlik, cehalet, gaflet ve unutkanlık Allah için gerçekleşmesi imkânsız olan şeylerdir. Çünkü bunlar noksanlık alametleridir (Gölcük ve Toprak, 1998: 215-216; Bilmen, 1959: 111).“Allah her şeyi bilir” ifadesinde geçen “şey” kavramı, ilahiyatçıların çoğunluğu (Yurdagür, 1984:181) tarafından “seçilmiş ve belirlenmiş olan her şey”, “bilme” de “ezeli olarak bilme” şeklinde anlaşılmıştır (Özdemir, 2003: 24). Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın ilminin her şeyi kuşattığı değişik ifade kalıplarıyla anlatılmaktadır (Şimşek, 1999: 231). Bu durum karşımıza bazı ciddi sorular çıkarmaktadır; Sözgelimi, “Haksız yere adam öldürmek ağır bir suç ve büyük bir günah teşkil eder. Öldürme fiili Allah’ın ezeli ilim, kudret ve irade sıfatları çerçevesinde yani kader ve kaza planı dahilinde vuku bulmuşsa katilin bu suçu işlememesi mümkün değildir. Buna göre de cezalandırılmaması gerekir. Katil şayet öldürme işini ilahi ilim, kudret ve irade dışında kendi iradesiyle işlemişse elbette sorumlu olacaktır, ne var ki, bu takdirde ilahi sıfatların kemali sınırlandırılmış olur. Yani Allah’ın öldürme fiilini önceden bilmediği, bu olayın O’nun kudret ve iradesinin dışında vuku bulduğu sonucu ortaya çıkar.” (Topaloğlu, Çelebi ve Yavuz, 1998: 143) Konunun problematik yönü şu şekilde de ortaya konabilir; Şayet Allah, Ebu Cehil’in kafir, Hz. Ali’nin ise Müslüman olacağını ezeli olarak biliyorsa, bu onların başka türlü davranma imkânlarının olmadığı anlamına gelmez mi? Meseleye bir başka açıdan bakarsak; Kur’an-ı Kerim’de; “ne yerde, ne de gökte zerre ağırlığınca bir şey, Rabb’in (in bilgisinden) kaçmaz. Ne bundan küçük, ne de büyük hiçbir şey yoktur ki, hepsi apaçık bir kitapta olmasın” (Yunus, 10/61) buyrulmaktadır. Her şeyi yaratan Allah’a, yarattığı şeylerin ne tamamının ne de bir kısmının gizli kalmayacağı, yerde ve göklerde zerre miktarı hiçbir şeyin O’nun ilminden silinemeyeceği unutulmamalıdır. ‘Allah’ın ilminin her şeyi kuşatması’ (O’nun her şeyi bilmesi) hiçbir yaratılmışın bilmesiyle kıyas kabul etmeyen ‘bilme’ özelliklerine sahip olması demektir. Allah, yaratıkların bilemedikleri gizlilikleri ve sırları bilir. Allah’ın ilmi sınırsızdır, mutlaktır ve her Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 198 mümküne taalluk eder. O, var olanı da yok olanı da bilir. O’nun ilmi apaçıktır ve ilmi kendi zatında olup asla izâfî, nisbî, kesbî değildir. O’nun ilmi zaman ve mekânla kayıtlı ve bağımlı değildir (Gölcük, 1996: 134). Kur’an-ı Kerim’de; “Gaybın anahtarları, O’nun katındadır, onları O’ndan başkası bilmez. O, karada ve denizde olan her şeyi bilir. O’nun ilmi dışında bir yaprak dahi düşmez. Yeryüzünün karanlıkları içinde gömülen dâne, yaş ve kuru hiçbir şey yoktur ki, o her şeyi açıklayan Kitap’ta bulunmasın” (En’am, 6/59) buyrulmaktadır. Allah Teâlâ’nın ilim sıfatıyla muttasıf olduğu hem aklî hem de naklî delillerle sabittir. Âlemde görülen sonsuz güzellik, nizam ve gâye, onun yaratıcısı olan Cenab-ı Hakk’ın engin ve sonsuz ilminin en açık delilidir. Çünkü nasıl ki, gördüğümüz güzel bir yazı, resim gibi sanat eserleri onların yapıcısı ve yazıcısının bu sanata ne kadar vâkıf olduğunu gösteriyor, bilgisine ve becerisine delalet ediyorsa, şüphesiz en güzel ve en mükemmel bir surette yaratılmış olan bu âlem de onu yaratanın ilim ve kudretinin sonsuz olduğuna delalet eder. Zira bir şeyin mükemmel olarak yaratılması, o şeyin daha önce tam olarak bilinmesini gerektirir (Gölcük ve Toprak, 1998: 216). Allah’ın her şeyi bilmesi hususunda bizi esas ilgilendiren konu, O’nun gaybı bilmesi ve bildirmesi (bildirmenin sınırları) dir. Kur’an-ı Kerim’de; “Göklerde ve yerde olanları, Allah’ın bildiğini görmüyor musunuz? Üç kişinin gizli konuştuğu yerde dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu yerde altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan az veya çok olsunlar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O, onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü onlara yaptıklarını haber verecektir. Doğrusu Allah, her şeyi bilendir” (Mücadele, 58/7) buyrulmaktadır. İnsanlar için, gaybın bir kısmı sonradan malum olurken, bazen bazılarına gayb olan diğerlerine malum olabilmektedir. Yine bazen de gayb, sonsuza kadar gayb olarak kalmaktadır. Bu malumat ancak Allah’ın dilemesiyle gerçeklebilen bir durumdur. Allah için tabi ki böyle bir problem yoktur. “O (Allah) ilktir, sondur, zahirdir, batındır. O her şeyi bilendir” (Hadîd, 57:3), buyrulan ayetin tefsiri; “Ve O her şeyi bilendir (alîmdir). Binaenaleyh kendini de bilir. Bâtın isminden kendine nazaran da bâtını (yani kendini de bilmiyor) olduğu zannedilmemelidir. Burada bu tezyil (‘O her şeyi bilendir’ ifadesi) bu şüpheyi defi (ortadan kaldırmak) içindir” (Yazır, 1998, VI: 4731) şeklinde yapılmaktadır. Ayrıca bazı alanlar vardır ki, sadece Allah’ın bildiği ve insanlara bildirmediği sınırlarda olup onu sadece kendi ilmine tahsis etmiştir. Gayb konusu böyledir. Gaybın bütün zamanları; geçmişi, geleceği ve hali hazırın bilgisi Allah’a aittir: “De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka kimse gaybı bilmez. Ne zaman dirileceklerini de bilmezler.” (Neml, 27/65). Ancak izin verdiği elçilere gaybtan dilediği bir ayrıntıyı öğretebilir. Ne var ki bu bilgi sadece o ayrıntı ile sınırlıdır ve sürekli değildir. “O gaybı bilendir. Kendi gizli bilgisini kimseye göstermez. Ancak razı olduğu elçilere bildirir (Cin, 72/26-27), “Kendi dilediği kadarı İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 199 müstesna, O’nun ilminden hiçbir şeyi de kavrayamazlar.” (Bakara, 2/255). İnsanlar sadece gaybe iman ile mükelleftirler. Kur’an-ı Kerim’de geleceği içeren gayb konusu ayrıca zikredilmekte ve Allah’tan başka kimsenin geleceği bilmediği/bilemeyeceği ifade edilmektedir; “Kıyamet vakti hakkındaki bilgi, ancak Allah’ın katındadır. Yağmuru O yağdırır, rahimlerde olanı O bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Yine hiç kimse nerede öleceğini bilemez. Şüphesiz Allah, her şeyi bilendir, her şeyden haberdardır.” (Lokman, 31/34). Gayb bilgisi, sadece Allah’a aittir ve ne bir peygamber ve ne de başka biri bu bilgiye sahip değildir (Şimşek, 1999: 232-236), “Allah size gaybı bildirecek değildir fakat Allah elçilerinden dilediğini seçer. O halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin.” (Âl-i İmran, 3/179). Aktardığımız bu son ayet ile yukarıda Cin Suresindeki ilgili ayetlerde geçen ifadeler; her ne kadar bazı tasavvufçular tarafından konuyla ilgili farklı anlayışlar söz konusu edilse de gaybın Allah’tan başka hiç kimse tarafından bilinemeyeceğini çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu arada “el-ğayb” kelimesinin yer aldığı iki ayette Allah’ın gaybı hiç kimseye bildirmeyeceği fikrine bir istisna getirildiğini görmekteyiz. Yukarıda bulunan her iki ifadedeki birinci ortak nokta, Alah’ın gaybı kimseye açıklamayacağı, bildirmeyeceği fikridir. İkinci ortak nokta da, birisinde ‘lâkin’ kelimesiyle, diğerinde ‘illâ’ istisna edatıyla başlayan ibarelerle Allah’ın gaybı/gaybını hiç kimseye açıklamayacağı genel hükmünün istisnâ edilişidir. Fakat burada ‘rasûl’ kelimesinden Allah’ın insanlığa mesajını ulaştırmak için seçtiği peygamberler mi kastediliyor yoksa peygamberler dışında diğer insanlar da bu kelimenin şümûlüne girer mi?” Müfessirlerin ortak görüşüne göre Âl-i İmran ve Cin surelerindeki rasûl kelimelerinden peygamberler kastedilmektedir. (Albayrak, H. 1996: 239-240). Buraya kadar zikrettiğimiz ayetlerin de işaret ettiği gibi Allah Teala sınırsız ilmiyle her şeyi bilmektedir. Allah’ın herhangi bir şeyi bilmemesi diye bir durum söz konusu olamaz. Ancak Allah’ın cüziyyâtı bilemeyeceğini iddia eden çağdaş bazı görüş sahipleri de vardır. Bu konuda Abdülaziz Bayındır; “Allah tarafından sana (insan) bırakılan şeyi, sen ortaya çıkarmadan Allah bilmiyor. Bunu böyle yaratan Allah’tır” demektedir.2 Yine; kendisine sorulan “Bir kimsenin kiminle evleneceğini Allah bilir mi?” sorusuna “Hayır” diyerek cevap vermiştir.3 Bunlar sadece iddia olarak kalmaktadır. Çünkü, insanların tercih ettiği şeyleri de yine insanların dilediği şekilde önceden bilen O’dur. Ve gaybi bilgileri dilediği kulları haricinde hiç kimseyle paylaşmaması, ilahi bilgilere ulaşılamayacağının delilidir. B. Peygamberlerin İlmi Kur’an-ı Kerim’de ilgili ayetler ışığında Hz. Peygamber’in hayatını incelediğimiz za2 http://www.youtube.com/watch?v=qsN0OPxxdUU Erişim Tarihi: 29.06.2013. 3 http://www.youtube.com/watch?v=mGL2MoF07oI Erişim Tarihi: 29.06.2013. Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 200 man O’nun bilgi kaynaklarını şu üç başlık altında toplamak mümkündür: 1-Allah’ın kendisine gönderdiği vahiy (ilahi kelam) 2-Yaşadığı toplumun sahip olduğu bilgisel donanım 3-Peygamberlerin zihinsel çabaları ve tecrübeleri (Yıldırım, 2003: 183; Çakan, 1990: 41). Şüphesiz Peygamberler de insandır. Beşeri bilgilerini elde etmede diğer insanlardan farklı değildirler. Peygamberlerin ve Hz. Peygamber’in hayatını incelediğimizde bilgi edinme vasıtalarından biri olan duyular yoluyla da bir çok bilgiyi elde ettiklerine şahit olmaktayız. Bütün Peygamberlerin nakle dayalı sadık haber niteliğinde olan nebevi bilgileri, diğer bilgilerden ayrı değerlendirilmek zorundadır. Çünkü Allah, Kur’an-ı Kerim’de peygamberlere insanların elde edemeyeceği bir yolla bilgi öğrenme imkanı verdiğini ve bunun da gerçekten bir ayrıcalık olduğunu ifade etmektedir. “De ki: ben de sizin gibi sadece bir insanım. Şu kadar ki bana ilahınızın sadece bir ilah olduğu vahyolunuyor” (Kehf, 18/110) ayetinde de geçtiği üzere bilgi edinme bakımından peygamberler, beşeri bilgiler yanında hiçbir çabayla elde edilme imkanı olmayan ve hiç kimsenin ulaşamayacağı vahyi bilgileri alma özelliğine sahiptirler. Kur’an-ı Kerim’in bize öğrettiğine göre, peygamberlerin, vahyin gelişinden önce başka insanların sahip olduklarının dışında herhangi bir bilgileri ve bilgi kaynakları yoktu. (Yıldırım, 2003: 181-182). Hz. Peygamber’in de en temel bilgisinin vahiy olduğu konusunda bir şüphe ve şaibeye yer vermemek için (Görmez, 1999: 29) Yüce Allah, O’nu okur-yazar olmayan kulları arasından seçmiştir (A’raf, 157/158). Peygamberlerin gaybı bilmesi ve gaybtan haber vermesi konusunda; Allah’ın bildirdiği dışında bir peygamberin gayb (meçhul) aleminden haber vermesi veya bilgiler aktarması mümkün değildir. (Sarmış, 1997: 77) Ancak peygamberler, dini daha iyi bilmelerine rağmen onların gayb bilgileri, Allah’ın kendilerine bildirdikleriyle sınırlı olup kendilerine bildirilenler haricinde gaybı bilmezler. (Şimşek, 1999: 238). Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de; “De ki: ‘Ben size, Allah’ın hazineleri bendedir, demiyorum. Ben, gaybı bilmem. Size ben, meleğim de demiyorum. Ben ancak bana vahyolunana uyarım.’ De ki; ‘görmeyenle gören bir olur mu? Hiç düşünmüyor musunuz? (En’am, 6/50) buyrulmaktadır. Peygamberler Allah’ın kendilerine bildirdiği ve insanlara bildirdiği kadarını açıklayabilir. Gaybı bilmek ve açıklamak peygamberlerin sıfatları ve özellikleri değildir. Peygamberle diğer insanlar arasında insan tabiatı ve mahiyeti yönünden fark yoktur. Ancak peygamberin diğer insanlarda olmayan vahiy alma yetkisi ve vahyi insanlara tebliğ etme görevi vardır. Vahiy sebebiyle peygamberler diğer insanlardan ayrı bir makam ve mümtaz bir mevkiye sahiptirler (Gölcük ve Toprak, 1998: 308). Vahiy almalarına rağmen, Allah bildirmedikçe peygamberlerin gaybla ilgili bilgi sahibi olmaları Kur’an nokta-i nazarından mümkün değildir (Albayrak, H. 1996: 247). İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 201 Dini ilimler bakımından insanlar arasında peygamberler en üstün seviyededirler. Her şeyden önce onlar, insanlar içinden seçilmişlerdir. Bu noktada mantıkî bir zorunluluk olarak dini tebliğ edenin, kendilerine tebliğ edilenlerden onu daha iyi bilmesi gerekmektedir. (Şimşek, 1999: 238). Bu durum Hz. Peygamber tarafından şöyle dile getirilir; “Size Rabb’imin gönderdiği gerçekleri duyuruyorum, size öğüt veriyorum ve Allah tarafından, sizin bilmediğiniz şeyleri biliyorum.” (A’raf, 7/62). Bütün bunlara ek olarak peygamberlerin ilmi gizlemediğini de belirtmek gerekmektedir; bilgi hususunda hiçbir kimseye, diğer insanlardan gizleme maksadını içeren özel bir hitapta bulunmamışlardır (İbn Teymiyye, 2001, VI: 290). C. İnsan ve İlmi İnsan için iki tür ilimden bahsedilir: birisi çalışmasının bir sonucu olarak sonradan kazandığı ilim (kesbi), diğeri herhangi bir gayretin söz konusu olmadığı yaratılıştan getirdiği ilimdir (ızdırari). Bu anlamda; “Rabbimiz her şeye yaratılışını verip sonra onu doğru yola iletir.” (Ta-ha, 20/50), ayetinde kastedilen, insanın içgüdüsüdür. Bu konuda insanlar eşittirler. Önemli bir bedensel ve zihinsel engel olmadıkça her insan bu bilgilerle doğar. O halde önemli olan, sonradan kazanılan bilgi yani ilimdir. Yüce Allah, buna işaret ederek şöyle demektedir: “Allah sizi annelerinizin karnından çıkardığı zaman hiçbir şey bilmiyordunuz,4 size kulak, göz ve kalpler verdi ki şükredesiniz.” (Nahl, 16/78). Kur’an-ı Kerim’de anlama ve değerlendirme yerinin kalp olduğuna işaret edilir. Yukarıdaki ayet, annesinden doğarken hiçbir şeyi bilmeyen insana kulak, göz ve anlayıp değerlendirme vasıtası olan kalbin verildiğinden (İsra, 17/36) söz etmektedir. Çünkü insan bu üç vasıtayla ilim elde eder. Yani görür, duyar ve görüp duyduklarını kalbinde değerlendirdikten sonra bilgiye ulaşır. Yaratıkların ilmi, sınırlı bir bilgiye dayanır ve aralarında bir derecelendirme söz konusudur. Örneğin; insanın yeryüzünü imar için bilgi üretme yeteneği, meleklerin yeteneğinden üstündür. Nitekim yaratılış kıssasında Adem, isimleri bildiği halde melekler bilmemişlerdir. Aynı şekilde insanların ilmi de görme, duyma ve değerlendirme yeteneklerindeki farklılıklar sebebiyle değişik sonuçlar ortaya çıkartmaktadır. Bilginin fazla veya az olması hususunda insanlar arasında ne kadar farklılık olursa olsun, bazı konular vardır ki insanın o konularda sağlıklı sonuçlara ulaşması mümkün değildir. Allah’ın zatı, sıfatlarının nasıllığı gibi gaybi konular böyledir. Kur’an-ı Kerim, böyle konuları ‘müteşâbihât’ olarak (Âl-i İmran, 3/7) isimlendirmektedir. Bu tür konular, akıl ve deney yoluyla elde edilebilen ve sağlıklı sonuçlara varılabilen türden şeyler değildir. Akıl ancak müşahede âlemi hakkında sağlıklı sonuçlara varılabilmektedir. Dolayısıyla bilinenden ve görünenden hareketle, bilinmez ve görünmez olanın anlaşılmasına ve 4 “Hiçbir şey bilmiyordunuz” ifadesi hakkında değişik açıklamalar yapılmıştır. Kimileri daha babalarınız sülbünde iken alınan misakı bilmek derken kimileri sizin için yaratılan iyi veya kötü kaderi bilmemek demişlerdir. Kimileri de lehimize ve aleyhimize olan şeyleri bilmemek diye yorumlamışlardır. Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 202 idrakine çalışılmaktadır. İnsan için üçüncü bir bilgiden daha sözedebiliriz ki, Çağlayan, H. (2009: 110), konunun öneminden dolayı Allah’ın peygamber olmayan insanlara bahşettiği “vahiy”den şu şekilde bahsetnektedir; “gerçekte bu vahiy, sadece dilin yapısı gereği kullanılan, ancak özü itibariyle tamamen faklı bir olguyu anlatan bir anlatım biçimidir. Bu ayrımı ifade etmek için, peygamber olmayan insanlara gelen vahye, “ilham etmek”, “kalbe ilka etmek” gibi anlamlarda verilmektedir. İlham kelimesinden anlaşılması gereken, akla gelen sağlam düşünce, kalbe gelen güven verici anlayış ve ağır basan kesin bir karardır.” Hz. İsa’nın havarilerine ve Hz. Musa’nın annesine verilenler bu türden vahiylerdir (Razi, 1993, XII: 52-53). Gayb konusu ise, vahyin alanıdır. Zira gayb alemi duyular veya akılla idrak edilen veya mahiyeti bilinebilen bir şey değildir. Onun için gayb ile ilgili yegâne bilgi kaynağı vahiydir. Bunun dışında gayble ilgili bilgi verecek başka bir araç veya sebep yoktur (Sarmış, 1997: 77). Gayb alanında vahyin haber verdiği hususlarla yetinmek gerekir. Elbette akıl, vahyi anlamaya çalışır ve anladıklarından hareketle birtakım değerlendirmeler yapar. Ancak vahyin, hakkında hiçbir bilgi vermediği gaybî konulara dalmak insanı bir sonuca ulaştırmamaktadır. Gerçekleri engellemek için bir temele dayanmayan bilgilerin üretilmesi ise yasaklanmıştır (Şimşek, 1999: 230-239). Kur’an’da: “Sana Kitab’ı indiren O’dur. Onun (Kur’an’ın) bazı âyetleri muhkemdir ki, bunlar Kitab’ın esasıdır. Diğerleri de müteşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu tevil etmek için ondaki müteşâbih âyetlerin peşine düşerler. Halbuki Onun tevilini ancak Allah bilir. İlimde yüksek pâyeye erişenler ise: Ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler. (Bu inceliği) ancak aklıselim sahipleri düşünüp anlar.” (Âl-i İmran, 3/7). Duyan, gören ve değerlendiren insanın bir takım bilgilere sahip oluşu gibi aklı, iradesi ve duyularıyla gerçekleştirdiği eylemleri de vardır. Her insan bağımsız bir birey olarak kendisine ait bilgi ve eylemleriyle diğerlerinden farklıdır. Bu sebeple ulaşabildiği her şeyi kendi yetenekleriyle elde eder. İnsan, akıl sahibi oluşu sebebiyle kendi insani varlığında ortaya çıkan bilgiyi kavrama gücüne sahiptir. Bu güç sayesinde yeni bilgilere ulaşmak için çaba sarfeder. Kur’an-ı Kerim’in insana yönelik önemli bir beyanı insanın yeryüzünü imar ve ıslah görevi olduğudur. İnsan bu görevin gerektirdiği bilgilerle donatılmıştır. Ona iyiyi ve kötüyü kavrayıp bunlardan birini seçecek bilgi de verilmiştir. Ledün Kavramı ve Ledün İlmi I. Ledün Kavramı Sözlükte ledün (batın) gizli olan, içeride olan anlamına gelir (İbn Manzur, 1990, V: 383-385; Kırca, 1997: 385). Türkçe’de Ledün kelimesi, “nezdinde, yanında” manasını ta- İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 203 şıyan, Arapça “inde” kelimesi ile eş anlamlıdır. Sözlüklerde; “Ledünnü; kat, huzur, nezd, ind; Allah’ın katı, huzuru” şeklinde geçerken, “Ledünniyat; ilahi bilgiler, ilahi sırlar, bir işin gizli yönleri, içyüzü” diye tanımlanmaktadır. “İlm-i ledün ise; Allah’tan gelen bilgi” demektir (el-İsfehani, 1992: 739). Ledün ilmine gelince; “gizli hakikatleri konu alan ve bu yolla insanı manevi kurtuluşa ulaştırdığına inanılan ilim” şeklinde tarif edilen ledün ilmi, bir başka ifadeyle batın ilmidir (Uludağ, 1992, V: 188). Batın ilminin varlığı daha çok Gazzali’den (ö.505/1111) sonra ve onun etkisiyle zahir uleması tarafından da benimsenmiştir. Ancak Mâtürîdî’nin öncülük ettiği kelamcılar (Topaloğlu ve Çelebi, 2010: 150), bilgi kaynağı olarak aklı ve beş duyu ile “haber-i sadık” (peygamberlere gelen vahyi) kabul ederler. Gazzali (ö.505/1111), Razi (ö.606/1210), Âmidî (ö.631/1233) gibi müteahhir devir kelamcıları mutasavvıfların keşif, ilham, batın ilmi gibi deyimlerle ifade ettikleri bilgileri de bilgi kaynağı olarak kabul etmekle birlikte, bu tür subjektif bilgileri vehim ve kuruntulardan ayırabilmek için bunların kitap ve sünnete uygunluğunu esas almışlardır. İbnü’l Cevzî (ö.597/1201), batın ilmi Allah’ın sırlarından bir sır ve O’nun hükümlerinden bir hükümdür, Allah bu ilmi velilerden dilediği kişilerin kalplerine atar, anlamındaki bir hadisi zikretmekte ve bunun uydurma olduğunu söyleyerek, batın ilmiyle ilgili diğer başka rivayetleri de tenkit etmekte, ancak ilhamın mümkün olduğunu kabul etmektedir (Uludağ, 1996, V:189). Hz. Musa-Salih Kul kıssasında işlenen, daha çok gaybi haberler içeren, adı da bu bağlamda değerlendirilebilen konu, daha sonraları bazı tasavvuf bilginleri tarafından “ledün ilmi” adıyla müstakil bir başlık açılmasına sebep olmuştur. Müfessirlerin çoğunluğu tarafından Hızır olarak yorumlanan Salih Kul, Hz. Musa’nın bilgisinden uzak olayların deruni vechesini ön plana çıkaran bir durum sergilemektedir. Bu bilginin de Allah tarafından özel olarak verilmesine işaret olarak Tasavvufçular tarafından “ledün ilmi” şeklinde adlandırılması, olaya farklı bir boyut kazandırmıştır. Bâtın kavramı Ledün kavramıyla eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda; Allah’ın isimlerinden biri olan Bâtın, İslami ilimler terminolojisinde; yaratıkların görüşlerinden ve ilimlerinden saklanan, hiçbir gözün kavrayamayacağı, hiçbir bilginin kuşatamayacağı Zat anlamına geldiği gibi, her şeyin içine nüfuz eden, her şeye herkesten daha yakın olan Zat manasına da gelmektedir (Zemahşerî, 1983, II: 492; Kırca, 1997: 385). Tasavvufçular, gaybi ilim ve ilahi esrarı kavrama anlamını verdikleri ledünni ilim kavramının Kehf suresi 65. ayette geçtiğini ifade etmektedirler. Melek veya peygamber aracılığı olmaksızın doğrudan Cenab-ı Hakk tarafından öğretilen bir ilim şeklinde tanımlamaktadırlar. Ancak, ledünni ilmin varlığının kitap ve sünnetle sabit olduğu iddia edilmekle birlikte, boyutu ve sınırı tartışılmaktan geri kalmamıştır. (Tusi, 1999: 551; Razi, 1990, XXI: 126). Gazzali (2002, III: 56) İhya’sında ilimleri sınıflandırırken ahiret ilmini ikiye ayırmış ve batın ilmini ‘mükaşefe’ (ilahi sırların üzerindeki perdeyi kaldırmak) diye Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 204 adlandırmıştır. Ve şöyle ifade etmiştir; ilm-i ledün; “sıddıkların ve Allah’ın rahmetine yakın bulunanların ilmidir. Bu ilim ancak kalp temizlenip, bütün kötü sıfatlardan arındığı ve nura döndüğü zaman elde edilir.” Bir kısım Tasavvufçular tarafından Bâtın ilminin Kalpte olduğu ve lisanla açığa vurulmadığı iddia edilmektedir. Bunlar ilim lisan ile anlatıldığında zahir olur, oysa şeriat ilmi diğer ilimlerden farklı olarak zahir ve batın özellikleri içine alan bir ilimdir demektedirler (Tusi, 1999: 23). Bu durumda şeriat ilmi farklı gayb ilmi farklı gibi bir sonuç doğurmaktadır ki izahı oldukça güç olmaktadır. Yine gayb ilmi olarak ta ifade edilen bu bilginin, sırlara vâkıf olma anlamında kullanılan bir tabir olduğunu, Allah tarafından salih kullarına öğretilen bir ilim olduğunu, çalışarak ve gayret sarfedilerek elde edilmeyip Allah tarafından vasıtasız olarak kulun kalbine ilham edildiğini belirtmektedirler. (Uludağ, 1995: 335). Allah’ın “Ona katımızdan büyük bir nimet verdik ve yüce bir lütüfta bulunduk” ayetinden anlaşılanın, Allah’ın Hızır’ın eliyle gösterdiği kerametler olması gerektiğini ifade etmişlerdir. “O’na bize mahsus bir ilim verdik” derken gayıplara ait olan bu ilmin ancak Allah’ın nasip etmesiyle bilinebileceğine işaret etmektedirler ki bu da ancak bir peygamber olduğuna işaret olmaktadır. Çalışma ve meşakkatle elde edilemeyeceği ve sadece Allah’ın kendilerine yakınlık, velayet ve keramet tahsis ettiği kimselere verdiği bir lütfudur cümleleriyle bir taraftan gaybî bilgiye ulaşılmazlık ifade edilirken diğer taraftan farkına varmadan sınırlarının genişletildiği görülmektedir. (Sabuni, 1995, III: 441). Bu son tahlilde kimlerin yakınlık, velayet ve keramet sahibi olduğunun tespiti mümkün olmamaktadır. Sarmış, (2011: 26)’a göre, bu takım kelimeler, bulundukları anlam ağından çarpıtılarak, semantik alandan kopartılmakta ve bazı problemlerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Ledünni ilim yukarıdaki gibi tanımlanıp değerlendirildiği zaman bazı tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Çalışmamızın bu kısmında mutasavvıflarca dayanak olarak alınan; “De ki: Ben kendime Allah’ın dilediğinden başka bir menfaate de sahip değilim, bir zarar vermeye de… eğer ben bütün gaybı bilir olsaydım, daha çok hayır yapardım ve kötülük denen şey yanıma uğramazdı. Ben, ancak iman edecek bir kavim için uyarma ve müjdeleme üzere görevlendirilmiş bir peygamberim” (A’raf, 7/188) ayetini ve kaynağını Buhari’de geçen bir hadisten alarak, Anadolu kültüründe Hz. Musa ve Hızır kıssası olarak yerleşen Kehf suresindeki ilgili pasajı, iletmek istediği ana tema çerçevesinde değerlendireceğiz. Çünkü bu kıssanın anlaşılması için yorumda bulunanlar konuyu karmaşık bir hale getirmişlerdir. Bu karmaşa da değişik problemler doğurduğu gibi, gaybın bilinip bilinmemesi konusunda insanların, Kur’an-ı Kerim’in ruhuna uymayan çağrılara yönlendirilmesine müsait bir durum ortaya çıkartmaktadır. Mutasavvıf kişiliğinin tam tersine olarak, tasavvufa eleştirel bakmasıyla bilinen İbn Teymiye, belki de kendisinden beklenmeyecek şekilde ledünni ilmi yok saymamaktadır. İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 205 O, ledünni ilm konusunda; bunun, Allah Teala’nın muttaki velilerinin ve salih kullarının kalplerinde ortaya çıkardığı bir ilim olduğundan kuşku duyulamayacağını söylemiş, bu ilmin başkalarına değil de sadece salih kullara bahşedilmesinin nedenini, anılan nitelikteki insanların, Allah’ın çirkin gördüğü şeylerden kalplerini arındırmaları ve O’nun hoşnut olacağı davranışlarda bulunmalarına (İbn Teymiyye, 2001: 283) dayandırmıştır. Konuya, bu kadarıyla yetinilmeyerek Tasavvufçular tarafından fazlaca şeyler ilave edilmiştir; “İlm-i ledün; Cenab-ı Hakk’kın genel mesajlarını ortaya koyan din ilmidir, ilmi ilahidir.” denilmiş, “O’nun ilmi ilahi olması insanın O’nu kavrayabilmesini engellemez” ve “… böylece bütün ilimler ilmi ilahinin veya başka bir deyişle ilm-i ledün’ün somut nitelikteki, ayrıntılı dış kılıflarıdır.” şeklinde ifadeler kullanılmıştır. Hatta batın ilmin zahir ilmin önünde olduğunu ispat için; “İlm-i ledün, ilimlerin içindeki ilimdir”, “en soyut ve en genel hükümleri bize veren ilm-i ledün en kapsayıcı ilimdir” (Bilgiseven, 1997, IV: 12- 13-31-45) şeklinde tanımlar yapılmıştır. Buraya kadar aktardıklarımızdan da anlaşılacağı üzere; gayb kavramı Allah-insan ilişkisi noktasında üzerinde durulması gereken önemli bir kavram haline getirilmiştir. Bu kavramın önemini ortaya koymak içinde; Kur’an-ı Kerim’de gayb kelimesinin müştaklarıyla beraber altmış yerde geçtiğini belirtmişlerdir (Abdülbaki, 1984: 705). Tekrar belirtmek gerekirse gaybî konular tecrübe alanı içine girmemektedir. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim’de genel olarak gayb konusu, insanın akıl ve duyularına konu olmayan ve bu yüzden de insanlar tarafından bilinemeyen alem olarak karşımıza çıkmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de; “gaybın anahtarları O’nun katındadır, onları ancak O bilir.” (En’am, 6/59), “Gaybı bilmek Allah’a mahsustur.” (Yunus, 10/61), “De ki; göklerde ve yerde gaybı ancak Allah’tan başka bilen yoktur” (Neml, 27/65), buyurulmak suretiyle bize aşağıdaki gerçek tekrar tekrar bildirilir: ‘Gaybı bilmek ancak Allah’a ait bir keyfiyettir. Allah’tan başkası gaybı bilmek isterse; bu ancak Allah’ın dilemesiyle gerçekleşecek bir durum olacağından, Allah kimi dilerse ve istediği kuluna, ne kadarını bildirirse o kadarını sınırlı olarak bilebilir.’ (Gölcük ve Toprak, 1998: 307). İslami ilimlerin bütün alanlarını etkileyen tasavvuf geleneğinin gaybı anlama ve yorumlamasında felsefi ve kelami yaklaşımlara nispetle insanın bütünlüğünü temel alma düşüncesi biraz daha ağır basmaktadır. (Şengül, 1994: 108-113). “Onlar, gaybı, varoluşsal manada yaşantının doğrudan özüne katma gibi önemli bir espriyi yakalamışlardır.” denilebilir. Ancak onlar her türlü anlama ve yorumlamalarıyla gaybı, Kur’an-ı Kerim’in bildirdiğinden daha fazlasını bilme gibi bir amaç ihdas etmişlerdir (Albayrak, H. 1996: 237-238). İnsanlar her ne kadar gaybı bilme merakından vazgeçemeseler de, gaybı bilmek hiçbir zaman bir araç ya da amaç olmamalıdır. Kelami açıdan gaybı ve gaybi bilgiyi değerlendirdiğimiz zaman, bazı kimselerin sınırları tayin edilemeyen, doğruluk ve yanlışlığı tespit edilmesi mümkün olmayan birta- Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 206 kım bilgilere sahip olduklarını iddia etmeleri mümkündür. Bu noktadan hareketle bazı Tasavvufçular ayetlerin anlam alanlarını his ve hayallerle neticelendirmekte ve insanları yanıltabilmektedir. Bu noktada gaybi bilgi ve ilhamı ilmi tecrübe ve akıl alanlarını aşan, çoğu kez tekrarı mümkün olmayan özel bir tecrübe, bir iç görme, kalbi keşif ile elde edilen bilgi olarak tanımlayabiliriz (Ülken, 1972: 49). Geleceği bilmek, bilinmeyeni görmek ve bilmek Allah’ın insanlara vermediği birtakım özelliklerdir. Bu yüzden Allah bildirdikleri dışında, insanların gaybi bilmelerini istememiştir. Kehf suresinde Musa (a.s) ile ilgili ayetlerde, sıradan insanla değil bir peygamberle Allah’ın bilgisi karşılaştırılmaktadır. Musa’nın arkadaşlık yapmak istediği kişi Allah’ın sınırsız bilgisinin temsilcisi durumundadır. Burada vurgu ledünni bilgiye sahip insana değildir, aksine Allah’ın bilgisinin keyfiyetinedir (Albayrak, H. 1996: 245-246). Keşf, gayb üzerindeki perdenin kalkması ve arkasındaki gizli manalara ulaşılması iken, müşahede somut varlıkla ilgilidir. Ledün ise mana ve gizliliklerle ilgilidir (Sarmış, 1997: 77). Gaybî bilgiye ulaşma hakkında Taftazani’nin, “İlhamla ilim hasıl olursa da bu ilim herkes için bir delil teşkil etmez.” sözü bu konuda kelamcıların ortak görüşlerinin özeti sayılabilir (Yavuz, 2000, XXII: 98-100). Ancak yine de doğruluğunun ya da yanlışlığının değerlendirilmesi gerekmektedir. Gaybi bilgi ile eş anlamlı olarak ele alınan “ledünni ilim”, “ilham”, “keşf”, “mükaşefe” terimleri daha ziyade tasavvufi kaynaklardan tüm İslami ilimler alanına yayılmış olup genel itibari ile anlamlarında çok az farklılıklar bulunmaktadır. Bazı tasavvufçular; “Allah’tan gelen vasıtasız bilgilerin varlığı inkar edilemez.” gibi çok ciddi bir iddiada bulunmuşlardır. Bu iddialarını çürüten, “Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur, yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder.” (Şura; 42/51) ayeti hakkında da herhangi bir açıklama yapamamışlardır. Yine de onların iddiaları hakkında dikkat edilecek şey bilginin Allah’tan gelip gelmediği, doğru olup olmadığı veya vahye uygun olup olmadığıdır. Bilginin kaynağı, kimler tarafından ve ne şekilde açıklanırsa açıklansın, tasavvufçuların iddialarının doğruluğu ve ilham ile insana bildirildiği ifade edilen gaybi olgular hakkında bir fikre ve yoruma ulaşabilmek için vahye ve akla mutlaka başvurulması gerekmektedir (Aslan, 2000: 72). Kur’an’a göre gayb olanı bilmek insanın problemi değilken gaybı bilmeye çalışmak bir problem olmuştur. Gayb, insanların bilebileceği bir obje olsaydı inanılması istenen gayb varlıklarına bütün insanlar kolayca inanırdı ve herkes bu konuda ortak bir bilgiye sahip olurdu. Bu bakımdan gayb, bir bilgi problemi değil, bir iman, ahlak, varlık ve var oluş problemidir ve bilen insanın değil, bütün insanların problemidir (Albayrak, H. 1996: 234-235). İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 207 A. Kur’an-ı Kerim ve Ledünni İlim Ledün kelimesi, Kur’an-ı Kerim’de Kehf suresinde sadece iki yerde geçmektedir: “Onu dosdoğru (bir Kitâp) olarak indirdi ki katından gelecek şiddetli azâba karşı (insanları) uyarsın ve iyi işler yapan mü’minlere de kendileri için güzel mükâfât bulunduğunu müjdelesin.” (Kehf, 18/2) ve “Derken, kullarımızdan bir kul buldular ki, ona katımızdan bir rahmet (vahiy ve peygamberlik) vermiş, yine ona tarafımızdan bir ilim öğretmiştik.” (Kehf, 18/65) Son ayetteki, “Kendisine nezdimizden bir ilim öğrettik” ifadesini bazı Tasavvufçular, o kula vasıtasız olarak Allah’tan verilen bilgiler olduğunu iddia etmişlerdir. Bazı sufiler de mükaşefe yoluyla elde edilen ilimleri “ledünni ilim (ilm-i ledünni)” diye adlandırmışlardır.” (Razi, 1993, XXI: 222). Ayette geçen ilmi, ledünni ilim diye isimlendiren alimler bu ilmin kaynağını gözardı ederek, şahıslara farklı roller yüklemişlerdir. Kehf suresinin 65-82. ayetlerinde anlatılan Hz. Musa ve Bilgi kişi kıssasında Allah’ın kendi indinden ilim verdiği, belirsiz bir kişinin (Bütün hadis kitaplarında yukarıdaki ayette bahsi geçen bu salih kulun ismi ‘Hızır’ olarak bildirilmiştir.) Allah’ın bilgilendirmesiyle üç tikel olayın geleceğini önceden bildiği belirtilmektedir. Fakat bu olayların hepsinde Hızır dışındaki kişilerin iradeleri kendilerine izafe edilmektedir. Ayrıca bu iradelerle Allah’ın ezeli ilmi arasında hiçbir ilişki kurulmamaktadır. Yalnız Hızır, yaptıklarını ‘kendi iradesiyle yapmadığını söylemekle gaybî bilgiye ve kaynağına vurgu yapmaktadır (Güler, 1998: 100-101). Kehf suresinin diğer ayetlerinde geçen kıssa da Hızır’ın yaptığı işlerin ilahi emirle yapıldığı anlatılmaktadır. “Bu emirlerin özelliği ne idi?” Emirlerin özelliğine bakarak Hızır’ın insanlar için konulan ilahi kanunlarla sınırlı olmayan bir melek olduğu sonucuna varılabilmektedir (Mevdudi, 1995, III: 187-189). Ayette ki, “ona katımızdan bir rahmet (vahiy ve peygamberlik) vermiş, yine ona tarafımızdan bir ilim öğretmiştik” ifadesinden anlaşıldığı üzere, her ne kadar Allah gaybî bilgiyi dilediği kullarına verse de insanlar bu ilme sahip olabilmek için bir takım çabalar içerisine girmektedir. Bu ilmi elde etmek isteyen insanın neler yaşayacağını Fahreddin Razi şu ifadelerle açıklamaya çalışmıştır; “İnsan, çeşitli riyazat ve nefis mücahedeleri vasıtası ile his (duyu) ve hayal kuvvetlerini (nefsini) zayıflatmaya gayret etmektedir. Bunlar zayıflayınca akli kuvvet artar, akıl cevherinde ilahi nurlar parıldamaya başlar ve herhangi bir tefekkür, teemmül gayreti olmaksızın, bilgiler meydana gelir ve ilimler mükemmelleşir, işte buna ilm-i ledünni denir. Dolayısıyla da ona gayb aleminden gelen o nurlar tam ve mükemmel bir şekilde akar da akar” şeklinde düşünerek ledünni ile kastedilen budur diyebilmektedir.” (Razi, 1993, XXI: 222-223). Şüphe yok ki bütün peygamberlerin ilmi Allah tarafından vahyedilmesi ve öğretilmesi itibari ile ledünni (Allah katından) dir. Fakat burada dikkate değer bir husus Elmalılı Hamdi Yazır’ın ifadesiyle şudur; “Ve kendisine tarafımızdan ilim öğrettik.” kaydı ile Hızır’a öğretilmiş olan ilim, Hz. Musa’nın ilminden bambaşka bir ilim, yani Allah Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 208 tarafından öğretilen ilimlerden özel bir ilim olduğu anlatılmıştır ki, ayetteki kıssalar karinesi (ipucu) ile tefsir bilginleri, bunu “Gayıplar ilmi ve gizli ilimlerin sırları” diye tefsir etmişlerdir. Sonuç olarak ledünni ilim denilen gaybî bilgi, kafa çalıştırmakla elde edilmeyip Allah tarafından, sırf Allah vergisi olan yüce bir kuvvetin tezahürüdür. Etkiden etki yapana, duygudan varlığa doğru giden bir ilim değil, etki yapandan etkiye (ize) varlıktan duyguya gelen birinci derece bir ilimdir (Yazır, 1998, V: 371). B. Hadisler ve Ledünni İlim Ledün ilmine kaynak gösterilmesi açısından konunun daha sağlıklı anlaşılabilmesi için İbn Abbas’tan gelen şu hadisi aktarmakta yarar vardır: “Übey b. Ka’b (r.a), bize Hz. Peygamber (s.a.v.)’den şöyle bir hadis nakletti: “Musa Peygamber İsrailoğulları arasında hutbe vermek için ayağa kalktı, bu sırada kendisine: “İnsanların en bilgini kimdir? diye soruldu o da: “Ben” dedi. Bunun üzerine Allah, bilgiyi kendisine izafe etmediğinden dolayı onu kınadı ve ona şöyle vahyetti: “İki denizin birleştiği yerde kullarımdan bir kul vardır ki o, senden daha bilgilidir” Musa: “Ey Rabb’im ona nasıl ulaşabilirim?” dedi. … Kayaya vardıklarında baktılar ki elbiseye bürünmüş bir kimse var veya elbisesine bürünen bir kimse (şeklinde birisiydi) Musa hemen selam verdi. Hızır; “Senin toprağında bu selam nasıl olur? dedi; “Ben Musa’yım” dedi: “İsrailoğulları’nın Musa’sı mı?” dedi: “Evet, sana öğretilen rüşdden bana öğretmen üzere sana tabi olabilir miyim?” dedi. Hızır: “Sen, bana asla dayanamazsın. Ey Musa! Ben, Allah’ın bana öğrettiği, fakat senin bilmediğin bir bilgi üzereyim. Sen de benim bilmediğim fakat sana öğretilen bir bilgi üzeresin” dedi: “İnşallah beni sabırlı bulacaksın, sana hiçbir şeyde karşı gelmeyeceğim” dedi. Her ikisi sahilde yürüyerek oradan ayrıldılar. Gemileri yoktu, derken bunlara bir gemi rastladı, hemen kendilerini de taşımaları için konuştular. Hızır tanınmıştı, bu nedenle ücretsiz olarak onları gemiye aldılar. Derken bir serçe geldi, geminin kenarına konup denizden bir iki yudum aldı. Hızır; “Ey Musa, benim bilgim ve senin bilgin Allah’ın bilgisinden ancak şu serçenin denizden aldığı yudum kadar eksiltebilir.” dedi. Bu sırada Hızır gidip geminin tahtalarından bir tahtayı söktü. Musa: “Adamlar bizi gemiye ücretsiz bindirdiler, sen de içindekiler batsın diye gemiyi deldin?” dedi. Hızır: “Ben sana, benimle (bu yolculuğa) dayanamazsın demedim mi?” dedi. Musa: “Unuttuğumdan ötürü beni cezalandırma ve bu davranışımdan dolayı bana güçlük yükleme” dedi. –Bu, Musa’nın ilk unutmasıydı- sonra yola devam ettiler, bu sırada çocuklarla birlikte oynayan bir çocuk gördüler. Hızır hemen yukarıdan kafasını tutup eliyle başını koparıverdi. Bunun üzerine Musa: “Bir kısas olmadan suçsuz bir cana kıydın?” dedi. Hızır: “Ben sana, benimle (bu yolculuğa) dayanamazsın demedim mi?” dedi. –Bu, cevap öncekinden daha sert olmuştuYine yola devam ettiler sonunda bir şehir halkına vardılar ve onlardan yemek istediler, ama şehir halkı onları misafir kabul etmedi. Bu sırada yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar gördüler. Hızır eliyle işaret edip duvarı düzeltivermişti. Musa: “İsteseydin bundan dolayı İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 209 ücret alabilirdin” dedi. Hızır: “İşte bu, seninle benim ayrılmamıza (sebeptir) dedi. Hz. Peygamber (s.a.v.): “Allah Musa’ya merhamet etsin istedik ki keşke sabretseydi de bize (ilginç) işlerini anlatsaydı” buyurmuştur (Buhari, 1982, I: 119). Bu bilgilerden anladığımız, Allah’ın ilmi, insanların kavrayamayacağı kadar geniştir. Bizim beğenmediğimiz bazı şeylerin gerisinde nice incelikler vardır. Hızır-Musa kıssası, ilk bakışta önemsiz gibi gözüken bazı ayrıntıların ilavesiyle Buhari başta olmak üzere muteber addedilen hadis mecmualarının hemen tamamında yer almaktadır (Öztürk, 2006: 141). Musa; Kehf suresinde geçen kıssa’da adı açıkça zikredilen tek kişidir. İslami kaynakların tümünde kıssadaki ‘Musa’nın, İsrailoğullarına gönderilen ve Firavun ile mücadelesi Kur’an-ı Kerim’de uzun uzadıya anlatılan Ulu’l-azm peygamberi Hz. Musa olduğu kabul edilmiştir. Ancak, Kur’an-ı Kerim’in nüzulü dönemindeki bazı Yahudiler, kıssada adı geçen Musa’nın, İsrailoğullarına gönderilen peygamber Musa b. İmran olmadığını ileri sürmüşlerdir (Yazır; 1998, V: 3257). Ancak Fahruddin er-Razi; (ö. 606/1209) “Ayette sözü edilen Musa, kendisine Tevrat verilen Musa’dır. Çünkü Allah, Kur’an-ı Kerim’de bu ismi zikrettiği her yerde Tevrat sahibi Musa’yı kastetmiştir.” (Razi, 1993, XXI: 144). C. Zahiri ve Ledünni İlim İlk bakışta genel bir yorum gibi gözüken zahir-batın ayrımı sonuçları itibariyle müfessirleri fazlasıyla düşündürmüş bir konudur. Acaba Kur’an-ı Kerim metninden “Batın ilmi olarak adlandırılan ledün ilmi zahir ilmi olarak adlandırılan şer’i ilimlerden yüksektir.” anlamı çıkmakta mıdır? Daha da önemlisi, zahir ve batın birbirinin zıddı iki ayrı ilim dalı mıdır? (Albayrak, İ. 2003: 203). Gayb, duyuların idrak etmediği veya aklın kavramadığı hakikatlerdir. Aslında bir çok şey varlık açısından duyulur alemde bulunduğu halde birbirine nazaran gaip olabilmektedir. Bir insana göre mevcut, göz önünde ve malum olan bir nesne, başka bir insana göre meçhul ve gaip olabilmektedir. Gayb, mutlak bilinmez ve görülmez demek değildir. Aksine idrak olunabilir demektir. (Yazır, 1998, I: 174-176; VII: 5414). Kısacası duyusal bilgi insanların duyu organlarıyla algıladıkları şeyler; gaybla ilgili bilgi ise, duyu organlarının algı alanı dışında kalan hususların bilgisidir (İbn Teymiyye, 2001: 271; Çelebi, 1996: 67-70). Daha önce bilginin üç kaynaktan alınabileceğini, bunların; sağlam duyu, doğru haber ve akıl olduğunu söylemiştik. Dinde delil ve dayanak kılınan, herkes için bağlayıcı olan bilgi, zikredilen üç kaynaktan alınan bilgidir. İlham kabilinden olan bilgiler ise, başkası için bağlayıcı ve delil değildir. Muteber olması da kitap ve sünnet bilgilerine aykırı olmamasına bağlıdır. Zahir ve batın konularından her birinin kendine göre bir ilmi, anlayışı, açıklaması ve yorumu vardır. Özellikle batınî bilgilerin her birinin sıhhatlerine kanıt olarak gösterilen Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 210 Kur’ani ve peygamberi deliller sunulabilmektedir. Mutlak gayb, sadece Allah’ın bilgisi dahilinde bulunan ve O’ndan başka hiç kimse tarafından bilinmeyen nesne ve olaylardır. Gazzali’ye göre ilim tahsil etmenin yolları rabbani ve insani olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. O, rabbani ilmi ise hariçten ve dahilden yani tefekkürle öğrenme şeklinde tasnif etmektedir. Mesela; “Nebiler vahiy yoluyla öğrenirler. Peygamberlerin nefsi her türlü kötülükten temizlenince külli nefis kalem olur ve ona her şeyi nakşeder. İlham ise külli nefsin cüzi insan nefsine takvası, ihlası ve kabiliyetine göre doğmasından (doğma ifadesini; Allah’ın dilediği kuluna dilediği miktar bilgiyi vemesidir şekinde anlamak zorundayız) ibarettir. İşte buna ilm-i ledün denir.” Gazzali vahiy ve ilham arasında ince bir ayrıma da gitmektedir; “Vahiy gaybi bir emrin açıklanması, ilham ise gaybi bir emrin kapalı bırakılmasıdır. Vahiyle gelen ilim, ilm-i nebevi, ilhamla gelen ilim ise, ilm-i ledünnidir. İlm ledün de nefis ile Yaratıcı arasında aracı yoktur.” (Gazzali, 52-73). Her şeyin gaybî bilgisine vakıf olmak insanlar için mümkün olmadığından insanların hallerini düzeltmek için gelen şeriatlerde gizli değil açık sebeplere itibar edilmektedir. Bundan dolayı insanlar; zahiri sebepler üzerine ahkamı bina etmekle mükelleftirler. Ama Allah’ın dilediği kuluna bazı gizlilikleri bildirmesi bütün insanların ona ulaşmasını gerektirmez. İnsan gaybi bilgiyi aramakla mükellef olmadığı gibi bilmediğinden sorumlu da olmaz. Bir insanın kendi ilminde (sahip olduğu gaybi bilgi) hayrete düşmemesi, zahirde iyi görmediği şeye derhal itiraz etmemesi, o şeyde birçok menfaat ve gizli sırlar olduğunu düşünmesi (Vehbi, 1968, VIII: 3160-3164), gerektiği bir çok müfessir ve mütefekkirin eserlerinde rastladığımız yaygın bir kanaattir. Müfessirler, eşyanın zahirini bilmenin ve tanımanın, zahiri kanun ve yasaları bilmeye temel olarak göstermişler ve aynı zamanda elde edilmesi mümkün olan bir ilim olduğunu ifade etmişlerdir. Ama eşyanın içyüzünü bilmeye gelince, bunu elde etmenin, batını temizlemeye, nefsi tecrit etmeye ve kalbi, maddi alaka ve münasebetlerden uzak tutmaya dayandığını söylemişlerdir. (İbn Kesir, 1991, X: 5049; Razi, 1993, XV: 239). Bundan dolayı, Hz. Musa’nın şeriatları ve hükümleri bilmedeki derecesi, işleri, zahirlerine hamletmeye; o bilgenin derecesi ise eşyanın içyüzüne, işlerin hakikatlerine vakıf olmak, eşyanın gizli sırlarına muttali olmaya dayanmaktadır (Razi, 1993, XV: 238). Bu sebeple tasavvufçular Allah’ın “Allah’ın göklerde ve yerde sizin emrinize verdiğini, nimetlerin zahir (görünen) ve batınını (görünmeyeni) size bolca ihsan ettiğini görmediniz mi?” (Lokman, 31/20) ayetiyle bizlere soru ile hitap edilişini ve insanlara gizli veya açık nimetler verdiğine işaret edişini, Allah bazı kullarına zahir bilgisi dışında bir batın bilgisi yani ledün ilmi verebileceği şeklinde yorumlamaktadırlar. Sonuçta her ne kadar zahir-batın, şuhud-gayb, ilim-marifet/keşf vb. arasındaki fark açıksa da kaynak açısından aynı olan fakat mahiyet bakımından farklı olduğu söylenen ilm-i ledün sahiplerinin bilgileriyle ilgili ortaya çıkan problemler bir iddia olarak ortada kalmaktadır (Albayrak, İ. 2003: 210). İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 211 Sonuç ve Değerlendirme Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın ilminin her şeyi kuşattığı değişik ifade kalıplarıyla müteaddit defalar dile getirilmiştir. Ayetlerden anladığımız şekliyle yaratılanlar için gayb olan O’nun indinde gayb değildir. Çünkü ezeli ilim sahibi olan Allah için bir şey gizli-kapalı olmamaktadır. O’nun her hangi bir şeyi bilmemesi diye bir şey söz konusu değildir. İnsanlar kendi gayretlerinin bir sonucu olarak sonradan bilgi sahibi olmaktadırlar. Bu ilimler de sınırlı bir alanda kalmaktadır. Çünkü insanlar tüm çabalarına rağmen bazı konularda (Allah’ın zatı, sıfatları gibi) istedikleri sonuçlara ulaşamamaktadırlar. “İlm-i ledün” Tasavvufçular tarafından, Allah’ın dilediği kuluna dilediği kadar bahşettiği, hakikatini diğer insanların kavrayamayacağı bir ilim şeklinde tarif edilmiştir. Allah bu ilmi Peygamberlerine tebliğ ve tebyin için vahiy yoluyla bildirip insanları da sorumlu tutarken, salih kullarına ilham yoluyla bu ilmi verebileceği kanaati hasıl olmuş ve diğer kullarını bu ilimden dolayı sorumlu tutmamaktadır. Çünkü ledünni ilim çalışmayla elde edilemeyen, duyuların idrak edemediği ve aklın kavrayamayacağı hakikatleri ihtiva etmektedir. Gaybı bilme yine insanın istemekle elde edemeyeceği bir husus olup onun bilemeyeceği ve kendisine ulaşmayan bir takım gizliliklerden sorumlu tutulması söz konusu olmamaktadır. Gayb öteden beri hep bir bilgi problemi olarak algılanmıştır. Gizlilik ve bilinmezlik her zaman insanları cezp etmiştir. Gayb hakkında bilgi sahibi olmak insan için bir problem teşkil etmezken bu uğurda çalışmak bir problem olmuştur. Halbuki gaybın akıl ile bilinemeyeceği çok açık bir gerçektir. Keşf veya ilham yoluyla elde edilebileceğine inanılan bu gaybî bilgi, onu elde ettiğini iddia edenlere karşı bile tam açık olmayışı ciddi ve büyük bir sorundur. Kelamda bilginin kaynağı meselesinde esas varılmak istenen nokta, insanları doğruya götüren bilginin ortaya konulmasıdır. Bu sebeple kaynağı ne olursa olsun doğruluğu ve tutarlılığı sorunlu bilgiler, bilgi olarak kabul edilmediği gibi insan ve toplum açısından bağlayıcılığı da mümkün değildir. Gaybî olmayan bilgide olduğu gibi gayb hakkında bildirilen şeylerin de akılla tartılmak suretiyle bir yoruma ve bilgiye ulaşılacağı söylenebilmektedir. Kelam ilmi açısından bilgi kaynakları olarak belirttiğimiz duyular ve haber aracılığıyla bilinen bilgilerin mutlaka akıl yürütme ile bir sonuca bağlanması gerekmektedir. Duyu ve akıl süzgecinden geçmeyen bilgiler, yanlı ve yanlış, hatalara her zaman açık olduklarından dolayı bilgiye kaynak olmaları mümkün değildir. Kaynakça Abdülbaki, M. F. (1984). el-Mu’cemü’l-Müfehres li El-fazi’l-Kur’an’il Kerim. Beyrut; Daru’l-Marife Albayrak, H. (1996). Kur’an’da İnsan-Gayb ilişkisi. İstanbul; Şule Yayınları. Atilgan, Y. K. Anemon MŞÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 1(2) 2013. Y 212 Albayrak, İ. (2003). Kur’an-ı Kerim ve Tefsir Açısından Hızır Kıssası ve Ledün İlmi. Kur’an-ı Kerim ve Tefsir Araştırmaları Dergisi. Sayı(5). 200-210. Armağan, M. (1997). İslam da Bilgi ve Felsefe, İstanbul; İz Yayıncılık. Aslan, A. (2000). Kur’an’da Vahiy. Ankara;Şule Yayınları. Bağdadi, Abdü’l-Kahir. (1928). Usulu’d-Din, İstanbul; Matbaatu’d-devle. Bakillani, Ebu Bekr Muhammed. (1957). Kitabu’t-Temhid. Beyrut; (nşr. Richard J.Mc Carthy, S.J.), Bayraklı, B. (1989). İslam da Eğitim. İstanbul;M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları. Bilmen, Ö.N. (1959). Muvazzah İlmi Kelam. İstanbul; Hisar Yayınları. Bilgiseven, A.K. (1997). Önemi, Tarifi ve Konusu, Özellikleri ile İlm-I Ledün. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi. Sayı(4). 12-45. Buhari, Sahih-i Buhari Muhtasarı, Tecrid-i Sarih Tercemesi, (1982). İlim Mad,, Hadis no:102 Ankara; Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Cilt(1). Çağlayan, H. (2009). Kelam’da Bilgi Kaynakları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üni., Ankara. Çakan, İ. L. (1990). Hadis Usulü. İstanbul; M.Ü. İ.F.V. Yayınları. Cüveyni, İmam el-Harameyn. (1996). Kitabu’l-İrşad. (tahk, Esad Temim), Beyrut; Çelebi, İ. (1996). İslam İnancında Gayb Problemi. İstanbul; M.Ü. İ.F.V. Yayınları. Develioğlu, F. (1982). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara; Aydın Kitabevi. Doğan, M. (1996). Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul; Yeni Şafak Yayınları. Doğan, H. (2011). Eş’arî Kelamcılardan Abdülkahir el-Bağdadi’nin Epistemolojisi (Eleştirel Bir Çözümleme). Usül İslam Araştırmaları Dergisi. Sayı (10). http://www.usuldergisi.com/img/_1344352152013_.pdf Ergül, A. (2000). Kur’an-ı Kerim ve Sünnette Kalbi Hayat. İstanbul; Altınoluk Dergisi Yayınları. Gazzali. (2002). İhya. Cilt (3). İstanbul; Bedir Yayınları. Gazzali. er-Risale el-Ledünniyye. Mecmûatü Resâili İmâm Gazâli. Beyrut; -ts-, 52-73 Giridi, S. (1302). Nakdü’l-Kelam fi Akaidi İslam, İstanbul; Mekteb-i Sanayi Matbaası. Gölcük, Ş. (1996). Kur’an ve İnsan. Konya; Esra Yayınları. Gölcük, Ş. ve Toprak, S. (1998). Kelam. Konya; Kitap Dünyası Yayınları. Görmez, M. (1999). İslam Dininin Temel Kaynakları. Eskişehir; A.Ü. A.Ö.F. Yayınları. Güler, İ. (1998). Allah’ın Ahlakiliği Sorunu. Ankara; Ankara Okulu Yayınları. İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkanı ve Sınırları Y 213 İbn Manzur, Ebu’l-Fazl. (1990). Lisanü’l-Arab. Kahire;Daru’l-Hadis. IX Cilt. İbn Kesir. (1991). Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri. İstanbul; Çağrı Yayınları. İbn. Teymiyye, (2001). “Zahir ve Batın İlmine Dair Bir Risale”. Çev: Mustafa Öztürk, Ali Bolat. Tasavvuf . İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. Sayı(6). İzmirli, İ.H. (1981). Yeni İlm-i Kelam. Ankara; Umran Yayınları. Kırca, C. (1997). İslami Kavramlar-Sözlük- “Ledün”. Ankara; Sema Yazar Geçlik Vakfi Yayınları. Kutluer, İ. (2000). “İlim”, TDV İslam Ansiklopedisi. Dârussaâde. Cilt (22), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Mert, M. “Kelamcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, AÜİFD c. XLIV, Sayı: I (2003), 41-67. Mevdûdî. (1995). Tefhimu’l Kur’an. çev: M.Han Kayani, Y.Karaca, N.Şişman, İstanbul; İnsan Yayınları. Nesefi, Ebü’l Muin. (2003). Tebsıratü’l-Edille. Ankara;Diyanet İşleri Başkanlığı. II Cilt. Özcan, H. (1993). Matüridî’de Bilgi Problemi. İstanbul; MÜİFA Yayınları. Özdemir, M. (2003). Allah’ın Bilgisinin Ezeliliği ve İnsan Hürriyeti, İstanbul; İz Yayıncılık. Öztürk, M. (2006). Kıssaların Dili. Ankara; Kitabiyat Yayınları. Pazarlı, O. (1982). Din Psikolojisi, İstanbul; Remzi Kitabevi. Pezdevî, Ebu’l Yusr M. (1963). Usulu’d-Dîn, Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye Ragıp el-İsfehani. (1992). Müfredat

.